This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
23NATO GUTS
ETA-5°

チ
 A ( 094.3 )

IX. 2. R. a

B22

D
RSIDA
UNIVE C THAL
C
PTI ECHO
LF LA FACT
220
07 056
Vo14

tute 26 34 ( 4 ) ( 9)
evasif e

BARBARORUM

LEGES ANTIQUÆ

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

VOLUMEN PRIMUM .
XVIII - 246

BAR bout
 15-A - 1

BARBARORUM
A (094,3)
1X₁2 , B, B

LEGES ANTIQUÆ
L43 .

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

ACCEDUNT

FORMULARUM FASCICULI

ET SELECTÆ CONSTITUTIONES MEDII ÆVI .

Collegit , plura Notis & Animadverfionibus illuftravit ,

Monumentis quoque ineditis exornavit

F. PAULUS CANCIANI

Ord. Serv. B. Maria Virginis S. T. D.

VOLUMEN PRIMUM

Quo continentur Edita Regum Oftrogothorum , Leges Langobardica ,

Capitularia Principum Beneventi, & Conftitutiones

Regni Siculi.

VENETIIS MDCCLXXX L

SEBASTIANUM COLETIUM , ET

Apud {;FRANCISCUM PITTERIUM

SUPERIORUM LICENTIA AC PRIVILEGIO .

L
 PETRO

LEOPOLDO

AUSTRIE ARCHIDUCI ,

BOHEMIÆ ET HUNGARIÆ REGIO PRINCIPI ,

MAGNO ETRURIÆ DUCI &c. &c. &c.

SEBASTIANUS COLETIUS ET FRANCISCUS PITTERIUS

F.

UM ca fit Legum humanarum vis & natura , ut iifdem

CUM
confociati homines ac civilis communionis vinculo
"

juncti recta vivendi norma ducantur , nulla idcirco Natio , nulla

unquam Gens exftitit , barbaris licet incultifque affueta moribus ,

quæ aliquo Legum præfidio fuorum focietatem , conjunctionem-

que non putaverit effe fervandam . Cujus quidem rei teftis eft

hæc ipfa , quæ tuo Nomine , OPTUME PRINCEPS , prodit in-

fcripta Legum a barbaris Gentibus conditarum Collectio ; in ea

etenim veterum in Europa Regum ac Principum jura , qui præ-

cipue Romani Imperii Provincias longe lateque occuparunt , Po-

pulorum , ac Civitatum confuetudines , potioris Europæ partis ,

2 ac
 IV

ac Italici Regni præfertim civilis ftatus & nova atque a Ro-

mana plerumque diffimilis gubernationis forma uno fub afpectu

confpicitur ; tum quæ omnium mens fuerit , qui Legibus hifce

condendis animum adhibuerunt , quod confilium 2 ut nimirum

natura ac ratione duce fuis edicerent recta facere , vetarent de-

linquere , imperiis & poteftatibus parere juberent , & tranquil-

lum pacatumque Reipublicæ ordinem conftituerent . Hinc licet

barbaris hominum ingeniis excogitatæ primitus fuerint , & novis

pofteriorum ætatum juribus & confuetudinibus permixtæ inter

dum legantur pro ipfa rerum ac temporum , & Populorum

quæ fæpe contigit , varietate , licet commune Jus antiquum a Ro-

manis inductum partim foede corruperint , partim etiam immu-

taverint , non ideo fpernendæ & repudiandæ funt ab hominibus

Juris peritis ; quin ex ea , quæ fub palliolo fordido in eifdem

elucet , imperandi prohibendique fapientia , plurimæ utilitates

vitiorum emendatrices , commendatricefque virtutum hauriri , &

in publicum bonum derivari maxime poffunt . Sane quot inde
ufus 2 aut mores aut inftituta fuperfunt , quibus plures adhuc
?
Europe Nationes utuntur , & Pagos , Urbes , Provincias vetuftif-

fimo , maximeque utili privilegio regi permittunt ? Nonne ipfa

publici Juris æque civilis ac ecclefiaftici forma & ratio ? quæ

apud illas in fcholis , in foris , in confiliis , in judiciis , in pu-
blica rerum adminiftratione viget , pars quædam eft , nec exigua ,

prifcæ hujus & barbaricæ , ut ajunt , Legum lationis ? Utque ea

filentio prætereamus , quæ ad civilem illarum Gentium cond-

tionem illuftrandam fpectant , & in bifce Legum monumentis

continentur , uberrima quidem & præftabilia ; ut omittamus fin-

gula a barbaris hifce Populis , eorumque Regibus five lege , five

rogatione , five conjunctis fuffragiis præclare , fciteque fancita ,

quæ in Hifpaniis , quæ in Galliis , quæque apud veteres Anglos , &

in cunctis Germaniæ aliifque Europa partibus placuere , ac Romano

jure ferme pofthabito iis in locis , ubi antea obtinuerat , ipfis Ro-
manis civibus , & Coloniis , & Magiftratibus , confenfu , ufuque

probata fuerunt ; quid non fapientiffime , moderatiffimeque confti-

tutum fæpe præferunt Leges , quas in hoc Libro exhibemus , ad

ftabiliendum Italiæ Regnum , ad Provincias firmandas , ad fanan-

dos Populos , ad Religionis cultum tuendum ? Barbari fane Oftro-

gothi , qui Italiæ Imperium tenuerunt ; at Theoderici , & Athala-

rici Edicta quam Romanis legibus funt confentanea ? at in Caf

fiodori Formulis , quibus Oftrogothi Reges Dignitates , & officia

ad normam fere publici juris , & Romani regiminis conferre con-

fueverunt , quæ non cum follerti confilio , & providentia miri-

fice conjuncta ? Barbara Langobardorum Gens , & effera cultu &

agreftis ; at quam multa recte , prudenterque provifa , & bene ,

ac fubtiliter , minuteque perfpecta ? cum ea , quæ familias , quæ
Urbes , quæ Langobardici in Italia Regni Provincias fpectant ,

eorumque & publicum & privatum commodum , tum illa in pri

mis
,
 V

mis , que pro Religione & facrorum jure pie fuerunt decreta.- In- -

ter que haud commemoremus oportet Caroli Magni , Ludovici :

Pii , & aliorum Imperatorum ac Regum ufque ad Lotharium II .

Auguftum Leges facratas Langobardicis additas , gloriofe quidem

ad celebritatem memoriæ ac pro illo tempore ac Italiæ ftatu:

fatis utiliter ; non a Rogerio , ac utroque Guillelmo Sicilia Re-

gibus , & Friderico II . Imperatore ad formandum Regni Siculi .

regimen probe , nec parum novata in Romano & Langobardi- :

co jure , quibus potiffimum incolæ utebantur adhuc fub North-:

mannis Ducibus ; non Beneventanorum Principum in fuis legi- .

bus edicendis temperatam prudentiam ; ut eo demum declinet

oratio , quo Tua nos dignitas , OPTUME PRINCEPS , Tua

fapientia vocant , ac fumma rerum poteftas , & unde quifque fen-

tiat , atque intelligat , nihil æquius , nihil utilius , nihil huic

Operi univerfo honcrabilius fieri potuiffe , quam ut Primus Bar-

baricarum Legum Tomus benignitatis , & clementiæ Tuæ favore

tectus , Tuis fub aufpiciis in publicam lucem ederetur . Etenim ,

fi forte manus Juri huic noftro effent afferendæ , fi quis aucto-

ritate præditus , & neceffitate compulfus , aut utilitate adductus ,

aut præftantiori gubernationis forma allectus aliam Juris fancien-

di , vel immutandi rationem meditaretur , an non abfurda li-

cet in fpeciem aliquam , & a noftris moribus omnino aliena

quandoque ex iifdem Legibus in animum incurrant ) valde uti-

le foret , hanc ejufmodi Legum Complexionem præ oculis habe-

re , quam cum recentibus inftitutis & ufibus comparare , ex

qua plurimarum legum noftrarum ftirpem agnofcere , & in no-

vo Jure cum veteri illo quamdam quafi fenfuum ac confilio-

rum , & ejufdem propofiti affinitatem infpicere queat ? Hinc il-

las evellendi difcrimen , & utilitatem pendit ; hinc novitatis cum

vetuftate conciliandæ modum inquirit , & facilius invenit ; hing

melius contemplatur & confiderat , quomodo vetus illa Legum ,

& Inftitutorum natura & forma novo conveftiri habitu poffit ?

quam apte noftris necti , quam opportune cuique Civitatis , aut

Reipublicæ generi accommodari ut præfenti rerum > locorum ,

ว
hominumque conftitutioni provide inferviant .

Verum enimvero hæc Tua nimirum laus eft , hæc divina vir-

tus plane admiranda , quæ jamdudum multorum & magnorum

in Tuos hujufcemodi meritorum fama pervagatur ; cum ab ipfo

fufcepti Regni exordio huc curas omnes & cogitationes conver-

teris ut fapienti confilio , & novis interdum providentia cau-

tionibus Juris in primis procurationem ftabiliendam fufciperes

fartam teatamque defenderes , & incommoda averteres , ac labes

purgares , quibus lædi polluique , ac graviter affici Etruriam

fenferas ? vel neglecta optimarum legum cuftodia vel inepta

earum , quæ minus cum aliis cohærebant , fuperftitione . Neque

Te propterea ullus ambitionis amor movit , ut Legislatoris for-

taffe nomen , & immortalitatem acquireres . Quid enim Tibi ad

ve-
3
 VI

veram gloriam deeffe unquam poteft aut ab Augufta generis

nobilitate virtute donatum , quo cum potentiffimorum ,
" aut a

clariffimorumque Patrum & Majorum tuorum majeftate , ac me-

ritis jure contendas ? At nofcendarum tui Regni legum jufta cu-

piditas impulit , at follers ftudium , & Principe dignum , ut ,

quæ intacta fervanda , quæ novis firmanda præfidiis effent , novis
augenda inftitutis ac pulcriori fpecie ornanda , ingenii fubtili-
tate , judicii prudentia , moderatione confilii totius animi fa-

pientia , fortitudine , æquitate circumfpiceres attente " caute de-

cerneres , recte fancteque juberes . Et hac quidem vera Prin-
cipis laude in qua focium habes neminem " ex qua nihil fibi

quifquam decerpit , non gravi & periculofa novandi cupidine

Populos moderaris , & omnia excitas , quæ defuefacta , quæ ne-
glectione abjecta , quæ contemptu perculfa , atque proftrata effe
videntur quodque maximum eft , ita bonitate & clementia
cuneta temperas , ita gravitate coerces ut fciant omnes & fa-

teantur , fe a fapientiffimo æque ac amantiffimo Principe guber-

nari . Jure igitur meritoque hæc Legum Barbaricarum Collectio
Tibi uni dicanda erat qui veram Legislatoris dignitatem præ
fers , veram Legum lationis formam & ufum tenes , perficis

etiam imperii poteftate ; unus autem potes cognofcere , quæ vis ,.

quæ illarum utilitas fit , qui finis ; & iifdem fagaciter adeo ac
providenter uti , ut in civilis ftatus bonum ? in judiciorum &
juftitiæ adjumentum , in ampliorem Reipublicæ univerfæ felicita-

tem yertantur . Quod itaque Tui juris effe putamus , Tibi offeri ,
mus facramufque , hac fpe freti , & orantes , ut Volumen hoc
Regali Tui Nominis ornamento decoratum Tua quoque beni
gnitate accipias , Tuoque patrocinio tuearis , ejufdemque Nomi-

nis gloria , quam præfens hæc ætas reveretur , quam pofteri alent ,
quam ipfa æternitas femper admirabitur > & integram fervabit

atque incolumem , commendari illuftrarique confentias .

CON-
 :
VII

CONSPECTUS

HUJUS PRIMI VOLUMINIS ,

Pippini Italia Regis Leges , 174.

Prefatio Collectoris . Pag, Ix. Ludovici Pii Augufti Leges. 182.
Lotharii I. Leges . 194.
EDICTA Regum Oftrogothorum & Magni Additamenta ad Leges five Capitularia Lo-
Aurelii Caffiodori Senatoris Formule cum tharii I. 210.
nosis in Athalarici Edicta & in Formulas , Ludovici II. Augufti Leges , 215.
quas exGuillelmo Fornerio , Petro Broffeo , Additamentum I. ad Leges frue Capitularia
Ludovici II, 216.
Francifco Jureto deprompfit R. P. D.
Jobannes Garetius O. S. B. Monachus e Alterum Additamentum ad Leges Ludovici
Congregatione S. Mauri, II. Imperatoris . 218.

Quæftiones ac Monita veterum Jurifperito-

In Edita Regum Oftrogothorum Monitum Col rum in Leges Langobardicas . 221.
lectoris , Pag. I. Guidonis Augufti Leges . 224.
EDICTA REGUM Ottonis II. Augufti Leges . 228.
OSTROGOTHORUM . Ottonis III Augufti Lex . 233:
Edictum Theoderici Regis . 3. Henrici I. Augufti Leges . 2349
Arbalarici Regis in Simoniacos Conftituta . Conradi I. Augufti Lex . 236.
14. Henrici II. Augufti Leges . 237.
Edicum Arbalarici Regis , 16. Lotharii II. Augufti Lex . 238.
Magni Aur. Caffiodori Senatoris Formula- Tituli omnes , quos Legibus Langobardicis
rum Pars Prior . 19. præpofuit Bafilius Joannes Heroldus in fua
Magni Aur. Caffiodori Senatoris Formula- Collectione Originum ac Antiquitatum Ġer-
rum Pars Altera , 36. manicarum Bafileæ apud Henricum Petri ;
Magni Aur. Caffiodori Senatoris alie For- Orda Legum ab ipfo editarum cum no-
mule . 52. fris comparatus . 240
Friderici Lindenbrogii Varie Lectiones &
LEGES Langobardice juxta Regum feriem Note in Leges Langobardorum . 244-
1
ordinate , quibus interfperfæ funt Formule Elenchus Capitularis ex editione Fr. Linden-
veteres , cum notis Ludovici Antoniį Mu- brogii , cum Indice Muratorianæ editioni
ratorii , aliifque depromptis ex editionibus refpondente . 248.
concinnatis a Jo. Bafilio Heroldo & a Fri- AD LEGES LANGOBARDICAS
derico Lindenbrogio , Accedunt Elenchus APPENDIX PRIMA.
Capitularis Langobardici, Capitularia Prin- Capitularia Principum Beneventi . 261.
cipum Beneventi cum notis Camilli Pere- Capitulare Arechis Principis Beneventi . ib.
grinii & Francifci M. Pratilli , Formu Pactum Arichis Principis Beneventi cum Ju-
le quædam rituales Gloffariola duo dice Neapolitanorum de campo Leburiæ &c.
ex Hugone Grotio . 263.
Capitulare Sicardi Principis Beneventi , quo
In Leges Langobardicas Monitum Collecto- pacem dedit Joanni Electo Ecclefia Nea
vis . 59: politane , Andrea Magiftro Militum, O
LEGES LANGOBARDICÆ . , ab An. DCCCXXXVI.
Populo illis fubjecta
Rotharis Leges : 63: ad annos quinque · 264.
Grimoaldi Leges . 98. Capitulare Radelchifi Principis Beneventi
Liutprandi Legum Liber I. ΙΟΙ . quo pactum divifionis Principatus Bene-
Ejufdem Liutprandi Legum Liber I. 102. ventani firmavit cum Siconulfo Principe
Ejufdem Liutprandi Legum Liber III. 104. Salerni Anno DCCCLI. 270.
Ejufdem Liutprandi Legum Liber IV. 106. Capitulare Adelchis Principis Beneventi .
Ejufdem Liutprandi Legum Liber V. 109. 274
Ejufdem Liutprandi Legum Liber VI. 113 . Pactum a Gregorio Duce Neapolis in India.
Rachis Leges . 139. XIV. boc eft anno Chrifti DCCCCXI. &
Aiftulphi Leges . 143 . a Duce Joanne ejus nepote non ante an-
Caroli Magni Leges . 148. num DCCCCXXXIII. rurfus initum cum
Additamenta ad Capitularia Caroli Magni . PP. Beneventi Landulfo I. &c. 276.
169, APPENDIX SECUNDA.
Capitulare Anni DCCCVI. , five Charta di- Formule Rituales . 277.
vifionis Regni Francorum inter Karolum , Liturgia ferme ante fexcentos annos in Me-
Pippinum Ludovicum filios Karoli diolanenfi Imperatoris Henrici coronatione
Magni Imperatoris . 171. ufurpata , atque e Ms. Codice defcripta . ib.
Pre-
 VIII CONSPECTUS HUJUS VOLUMINIS .

Preces Ritufque adhibiti in Purgatione vul- In , Conftitutiones Regni Siculi Monitum Col-
Fari . 282. lectoris . 299.
Gloffariola ex Hugone Grotio excerpta . 285 . Conftitutionum Neapolitanarum five Sicula-
Indexpropriorum Nominum Gotthicorum , Van- rum Liber I. 305.
dalicorum , Langobardicorum . ibid. Conftitutionum Neapolitanarum five Sicula-
Nomina appellativa , verba Gotthica rum Liber II. 339.
Vandalica, Langobardica . 293. Conftitutionum Neapolitanarum five Sicula-
rum Liber III. 355-
CONSTITUTIONES Regni Siculi ex edi- Capita omnium Conftitutionum Sicularum
tione Friderici Lindenbrogii cum nonnullis five Neapolitanarum editionis Lindenbro-
caftigationibus . Alliti funt quamplurimi giana. 376.
Tituli Conftitutionum Sicularum Græcefcri- Appendix . 379.
ptarum ex Manufcripto Codice Bibliothe- Tituli Conftitutionum Sicularum Græce Jeri-
ce Barberina cum Verfione Latina , ptarum ex Manufcripto Codice Bibliotbe-
ca Barberine , 381.

NOI RIFORMATORI

DELLO STUDIO DI PADOVA ,

Vendo veduto per la Fede di Revifione , ed Approvazione del P. F. Gio. Tomma-

Inquifitor
to Barbarorum Leges & c. Tomo I. Ms. con Prefazione e Dedica Ms. non vi effer co-
fa alcuna contro la Santa Fede Cattolica , e parimente per Atteftato del Segretario No-
ftro , niente contro Principi , e buoni coftumi , concediamo licenza a Niccolò Coleti Stam-
pator di Venezia, che poffi effere ftampato , offervando gli ordini in materia di Stampe ,
prefentando le folite Copie alle Pubbliche Librerie di Venezia , e di Padova .

Dat. li 22. Maggio 1781 ,

Andrea Querini Rif.

Alvife Vallareffo Rif.
Girolamo Afcanio Giuftinian K. Rif.

Regiſtrato in Libro a Carte 9. al Num, 65.

Davidde Marchefini Segr.,
28. Giugno 1781..
Reg. nel Mag. Eccel. contro la Beftemmia a C. 102, t.
Andrea Sanfermo Segr.

ADMONITIO .

Qua in Conftitutionibus Regni Siculi occurrunt errata ex quibus

quamplurima notulis emendata funt ) ea tribue religiofa exacti-

tudini , non negligentia , Typographi : ipfa enim adinvenies & in

editione Friderici Lindenbrogii , viri cæteroquin in perquirendis ,

conferendis , atque edendis antiquis codicibus accuratiffimi .

PRÆ
PRÆFATIO

COLLECTORIS.

J.
JA M. J.

Eteres quamplurium Populorum Europam incolentium Leges , quos generatim

Barbaros noftra appellavit antiquitas , tibi exhibeo , Erudite Lector : Leges ,
inquam , illas , quæ potiorem , nobilioremque Europæorum partem olim re-
V gebant & quæ fubinde ( prout humanarum rerum fors eft ) a foris &
a fcholis defierunt .
Irato ne , an propitio Numine leges ipfæ defierint , non difceptabo : hæc enim fera ni-
mis eft inquifitio. Neque tempus teram prædicandis ipfarum encomias , cum placita fum-
morum Imperantium celebrante præcone non egeant At vero quoniam adverfus leges
Germanici inftituti , quibus integra collectio noftra ferme completur , calamum ftrinxere
plerique non infimi nominis Jurifconfulti , illas non modo ævo noftro inutiles , fed & in-
eptiis & abfurditatibus refertas conclamantes ; idcirco pauca præfari juvat , primum qui-
dem de aptitudine atque præftantia , exinde vero de utilitate & ufu legum , quibus pa-
ruere Germani , atque illi , qui üfdem ac Germani generalibus inftitutis vivebant five
hi proprie e Germania , five e Septentrione originem duxerint , five aliunde ortum ha
bentes illa a communi cum Germanis Scythica antiquitate acceperint ( de quo quæftio-
nem non inftituo ) , quos omnes uno fermone , & una voce complectens , latiori coerci-
to vocabulo , ex noftro loquendi more , Barbaros appellabo ,
Singula fingillatim non perfequar , quæ veluti futilia , aut abfona traduxere Jurifperi-
ti : id enim ab aliis perdoctis viris actum jam eft , & præfertim a celebri Heineccio ( 1 ) ,
cujus opera præ omnium manibus verfantur . Quorum momenta hic exfcribere , pædago-
gi faperet ineptiam .
Sed in Barbarorum antiquitatibus vel mediocriter verfato vix opus eft alienis uti ftu-
diis , qui proprio marte æquitatem non modo , fed & pulchritudinem legum deprehende,
re valet etiam in iis , que magis videntur inepta . quum enim ea de re feret judi,
cium , qui leges revocabit ad trutinam inftituti, ac formæ regiminis , cui fuberant popu
li , quibus ille conditæ funt ,
E contra neque folide , neque recte philofophantur , qui Barbaricarum rerum incuriofi
adverfus leges hafce fententiam ferunt , utcumque prima fronte rationi confona ea effe
videatur ; cum res ipfa fuadeat ex propriis gentium inftitutis difquirendum effe , cur ea ,
que abfona nobis effent , apta illis redderentur & æqua : perfpectis enim populi moribus ,
faile dignofcitur & ratio legum . Ita ex. gr. dum fpectemus , Barbarorum Refpublicas
focietates una civiles ac militares fuiffe , eofdemque fuiffe milites quos & cives , quam-
plurium legum , hac illac in eorum Codicibus occurrentium , attento Lectori perfpicua fit
equitas atque elegantia ; quippe quæ vel militarem difciplinam , vel militarium jura pro-
prie refpiciunt , & quæ cæteroquin haud femel afperæ , aut ineptæ , ne dicam prorfus ab-
furde , jure merito cenfendæ effent , fi fimplici civi , non militi , latæ forent .
Nævos in legibus utique deprehendes ; fed vide ne nævi ipfi afficiant potius Legislato,
res , quam leges . Etenim fedulo animadvertere oportet , non Regem , aut Principem po
pulo , fed populum fibimet ipfi leges tuliffe ; & populum quidem militarium , rei bellica
ftudiofiffimum , libertatis maxime avidum , atque iis , quæ ad religionem fpectant , fer-
me ufque ad fuperftitionem addictum . Hinc vero decantatiffimum illud jus , quo ficut
inter gentes , & regna , ita & inter privatas perfonas dirimendæ prælio caufæ folius Dei
judicio committi cenfebantur ; jura purgationum per ignem , per aquam , &c. quibus iden-
tidem unius fupremi Numinis juftitiæ , atque innocentiæ vindicis judicium prodigio ex-
pectabatur ; jura private vindictæ , atque alia , quæ in legalibus Barbarorum libris oc-
currunt , nobis quidem infueta funt , & fi Diis placet , vitium redolentia ; fed quæ aper
te produnt præfatarum populi habitudinum , præcipue vero libertatis , effectus .
Abfurdum eft , criminis reum privatæ læfi vindictæ atque inimicitiæ committere . Ab-
furdum eft de privatis civium caufis duello decernere . Sed quis cordata mentis fibi per-
fua-

(1 ) Heinec. Elem. Jur. Germ. Præf. Tom. 1.

 X PRÆFATIO COLLECTORIS .

fuadere unquam poterit legum civilium adinventa fuiffe jura hæc , quæ remotiffimæ funt
antiquitatis , & ftatui hominis extra civilem focietatem conftituti coæva ? Ea fane legi-
bus proprie tribuenda non funt , fed populo legislatori , qui vel veteribus præjudiciis , vel
juribus ac libertatibus etiam ex rudi , atque indigefta natura ortum ducentibus , quamvis
in civili aç militari focietate conftitutus , nuncium omnino mittere non patiebatur .
Quin imo hinc belle effulget Legislatorum , legumque fapientia , quod hæc ipfa vitia ,
quæ nullo fræno coercita , bellica difciplinæ , & civili focietati fufdeque vertendæ nata
erant , legum fanctitate non modo perftricta , fed & ita vallata fuerint , ut evaderent in
jura legalia , & judicialia , quæ litibus & quæftionibus exftinguendis ultima remedia a ci-
vibus ipfis haberentur .
Hæc equidem perfpicuo effe poffunt exemplo , ut , fi quæ abfurda aut futilia in Bar-
barorum legibus deprehenduntur , ea vitio legum adfcribenda non fint ; quippe quæ no-
ftris quidem infpectis moribus abfona funt , fed moribus gentium , quibus leges ipfæ edi-
cebantur , accommoda , feu in publicam utilitatem directe comparata , feu præjudiciis po-
puli non abfque prudentiffima circumfpectione relicta .
Ejufmodi autem legum fuffultas præfidiis optime ftetiffe Refpublicas Barbarorum ipfe
nos certiores reddit effectus . Illis quippe populis datum fuit , non modo adverfus invi-
Яa Romanorum arma propriam libertatem iterum > iterumque tueri > fed & Romanos
appetere , Urbi æternæ excidium afferre , Romanum Imperium in frufta difcerpere , & fu-
per ejus lacertis potentiffima regna per fæcula duratura fundare . Certo certius , ut recte
quoque animadvertit Heineccius ( 1 ) , abfque eximiis inftitutis & legibus , optimique re-
giminis forma id obtineri vix poterat .
Quæ autem ex libertate manabant vitia , hæc bonis abunde rependebantur . Dum enim
populus militaris , atque liberrimus fibi leges ediceret , haud ægre quifque fibi perfuadere
poteft , in id præcipua incubuiffe ftudia , & concordia confpiraffe fuffragia , ut civilis li-
bertas , ac popularia jura farta tecta fervarentur , atque a quocumque difcrimine vindica-
rentur , non modo adverfus tum exterorum , tum civium , violenta atque injuſta tenta-
mina , fed & adverfus ipfos militiæ , ac reipublicæ Officiales , qui vel regendo populo ,
vel publicis adminiftrandis juribus præficiebantur ; ne fcilicet concredita fibi in utilitatem
publicam auctoritate , adverfum cives abuterentur . Memorandum præbet exemplum Sali-
ca Lex necis cæteroquin infligendæ fat parca : hæc enim Gravionem , feu fublimis fubfel-
lii Judicem , qui vel executionem juris pro creditore contra debitorem feu fidejufforem
implere neglexerit , vel hac de caufa aliquid fupra legem , aut debitum præfumpferit
jubet ut fe redimat , aut de vita componat ( 2 ) .
Unum hic incidit obfervare , quod ævo fuo obtigiffe commemorat Salvianus . Quo tem-
pore Barbari in Romanorum Imperio novas fibi fedes figebant > evenit , ut Romani in
Provinciis in Barbarorum ditionem redactis viventes , novorum Principum fuaviori degu-
ſtato regimine , in jus Romanæ Reipublicæ redire non amplius cogitarent ; quin imo &
effent etiam ex Romanis civibus , qui a publicorum onerum exactoribus atque admini-
ftratoribus ultra debitum preffi , ex Romanorum emigrarent regionibus & ad Barbaros
ut ea rerum fecuritate
fe fe transferrent , ut ea rerum fecuritate , ac libertate civili inter devictos & dedititios
inibi fub tutamine juris gauderent , qua in Romano Imperio inter concives frui datum
non erat . Et dicere aufim , hanc non poftremam ex caufis fuiffe , qua Barbarorum for-
tuna in Gallia certe & in Hifpania altas adeo radices egerit ; quod fcilicet Provinciales
illi fub Barbaris vivere mallent , quam fub Romanis .
Salvianum ipfum audi , qui haud femel eo ipfo æftu , quo Romanorum vitia luget
Barbarorum laudes canit ( 3 ) . Inter hac , inquit , vaftantur pauperes , vidue gemunt ,
orphani proculcantur , in tantum , ut multi eorum & non obfcuris natalibus editi , & lia
beraliter inftituti ad hoftes fugiant , ne perfecutionis publice afflictione moriantur , quæ-
rentes fcilicet apud Barbaros Romanam bumanitatem , quia apud Romanos Barbaram in-
bumanitatem ferre non poffunt . Et quamvis ab his ad quos confugiunt , difcrepent ri-
tu , difcrepent lingua , ipfo etiam , ut ita dicam , corporum atque induviarum barbarica-
rum fatore diffentiant , malunt tamen in Barbaris pati cultum diffimilem , quam in Ro-
manis injuftitiam fævientem . Itaque paffim vel ad Gothos , vel ad Bagaudas , vel ad
alios ubique dominantes Barbaros migrant , commigraffe non pœnitet . Malunt enim
fub fpecie captivitatis vivere liberi , quam fub fpecie libertatis effe captivi . Itaque no-
men civium Romanorum aliquando non folum magno æftimatum , fed magno emptum ,
nunc ultro repudiatur , ac fugitur : nec vile tantum , fed etiam abominabile pæne babe-
tur Et quod effe majus teftimonium Romane iniquitatis poteft , quam quod plerique
& honefti, & nobiles , & quibus Romanus ftatus fummo & fplendori effe debuit & bo-
nori , ad hoc tamen Romane iniquitatis crudelitate compulfi funt , ut nolint effe Ramani ?
Et hinc eft , quod etian bi qui ad Barbaros non confugiunt , Barbari tamen effe cogun-
tur :

(1) Heinec. 1. c. (2 ) Pactus Log. Sal. antiquus Tit. 53. 54. Confer & Leg. Bur◄
gund. in Præfat. (3 ) Salvianus de Gubern. Dei Lib. V.
 PRÆFATIO COLLECTORIS . XI

tur : fcilicet ut eft pars magna Hifpanorum , & non minima Gallorum . Omnes denique ,
quos per univerfum Romanum orbem fecit Romana iniquitas jam non eſſe Romanos . Et
inferius : Ubi , aut in quibus funt , nifi in Romanis tantum bæc mala? Quorum injufti-
tia tanta , nifi noftra ? Franci enim boc fcelus nefciunt . Hunni ab bis fceleribus immu-
nes funt . Nihil horum eft apud Vandalos > nibil borum apud Gothos . Tam longe enim
eft , ut bec inter Gothos Barbari tolerent , ut ne Romani quidem , qui inter eos vivunt
ifta patiantur . Itaque unum illic Romanorum omnium votum eft , ne unquam eos neceffe
fit in jus tranfire Romanorum . Una & confentiens illic Romane plebis oratio , ut liceat
eis vitam , quam agunt , agere cum Barbaris . Et miramar , fi non vincantur a noftris
partibus Gothi , cum malint apud eos effe , quam apud nos Romani . Itaque non folum
transfugere ab eis ad nos fratres noftri omnino nolunt , fed ut ad eos confugiant nos
relinquunt . Hactenus Salvianus .
Quoniam Barbaros cum Romanis aliquatenus comparavimus , præftat ut & Barbaricas
cum Romanis legibus comparemus : cum Romanis legibus , inquam , quæ tanto in pretio
•
apud eruditos habentur > tanto ftudio recoluntur in Lyceis , tanta fiducia allegantur in
foris , ut parum abfit , quin Evangeliis æquiparentur . Arborem ex radice perfcrutemur .
Jam præfatus fum leges inter Barbaros a populo latas effe . Id enim e veterum Bar-
barorum jure publico erat , ut quod omnium intererat , omnium fuffragiis fanciretur . Ita-
que tum leges condere , tum de aliis gravioris momenti in Republica negotiis decernere
( re prius inter Optimates , aut delectos Proceres pertractata ad populum univerſum
pertinebat ; hæc enim tandem fanciebantu r in Generalibus Comitiis , in quibus poft Opti-
mates Populus omnis potiebatur jure ferendi fuffragii : Populus , inquam , omnis perfona-
liter intercedens , non , ut in Parliamentis noftris Feudalibus nunc Communitatibus moris
eft , per communem fuffragatorem ; quod fequioribus modo fæculis obtinuiffe docent Anti-
quitatum ftudiofi . Atque hujus popularis prærogativa , ferendi fcilicet in Generalibus Co-
mitiis fuffragii , exempla apud Germanos licet rariora , adhuc fæculo undecimo , imo &
ferius occurrere innuunt erudite allegata a Mettingio ( 1 ) .
Rem graphice pingit Tacitus , dicens : De minoribus ( 2 ) rebus Principes confultant >
de majoribus omnes : ita tamen , ut ea quoque , quorum penes plebem arbitrium eft , apud
Principes pertractentur . Hinc haud femel in antiquis Barbarorum legalibus codicibus men-
tio fit omnium ( 3 ) ; omnis gentis , quæ in Anglia Orientali babitat ( 4 ) ; cuncti populi
Chriftiani ( 5 ) ; omnis populi confentientis in publico concilio ( 6 ) ; univerfæ confentientis
multitudinis ( 7 ) ; &c. , quorum fcilicet fuffragiis leges illæ edicebantur .
Hic neceffe eft coeptam orationem paulifper abrumpere , ut fores præcludantur æqui-
vocis . Dum cundum papulum audis , cave ne cogites tumultuarium adeo conventum ,` ur
vulgus omne Generalibus Comitiis cum jure fuffragii intereffet , ufque ad viliffimæ plebe-
cula fæces . Facile enim intelliges tantum populum illum , qui pars Reipublicæ erat . Cu-
jufmodi certe non erant fervi , neque manumiffi privato jure a dominis quantumvis ple-
na libertate donati ( dummodo jus civitatis ex poftliminio his non ineffet ) , neque in-
numera gens illorum , qui ex ejufmodi manumifforum genere ortum ducebat . Dominus
enim fervo , ejufque progeniei , jura libertatis dare utique poterat , jura vero militiæ &
civitatis dare non poterat . Diverfi funt actus , ut optime obfervat Mettingius ( 8 ) , da-
re libertatem , & dare jus militiæ , five civitatis . Primus domino privato competit : at
poftremus de tota Republica dependet . Quod & confirmatur ex Tacito hæc de Germanis
fcribente ( 9 ) : Liberti non multum fupra fervos funt , varo aliquod momentum in domo ,
nunquam in civitate , exceptis dumtaxat iis gentibus , quæ regnantur . Ibi enim & fu-
per ingenuos & fuper nobiles afcendunt ( 10) . Apud cæteros impares libertini libertatis
argumentum funt.
Reftat igitur , ut cum præfato Mettingio , aliifque eruditis viris , nomine populi , qui
in Generalibus Comitiis loco , & fuffragio gaudebat , intelligamus Gentiles , qui ex inge-
nua genealogia oriundi , honoratæ militiæ juribus gaudentes , originis jure pars Reipublica
effent . Quibus accenfendi & ii , qui Reipublicæ decreto inter ingenuos gentiles adfciti
honoratoque armorum jure donati , in partem Reipublicæ vocati forent : de quibus ni
fallor , exemplum fuppeditat Paulus Diaconus ( 11 ) referens , Langobardos , ut bellatorum
pof-

(1 ) Vide Metting. de Mil. Vet. Sect, IV. art. 3. & Sect. V. art. 3 .
(2 ) Tacit. Germ . cap. XI.
(3 ) Leg. Angl. Wihtredi Prol.
(4 ) Foedus Alfredi , & Guntrunni .
(5 ) Pact. Leg. Sal. poft Prolog. Lex Baivar. Lex Alaman. Prol. & fine .
(6 ) Lex Alaman. Tit. XLI. n. 3.
( 7) Decr. Taffilon. Prologo .
(8 ) Mettingius 1. c. Sect. II. art. 10.
(9 ) Tacit. I. c. cap. 25.
( 10) Quod de quibufdam tantum intelligendum eft , qui ( ut puto ) nobilibus officiis dona-
bantur a Regibus . (11) Paul. Diac. lib. I. cap. 13 .
 XII PREFATIO COLLECTORIS .

poffent ampliare numerum , plures a fervili jugo ereptos ad libertatis ftatum perduxiffe .
Sane vero omnes ifti in Edicto Rotharis Langobardorum Regis apte defignantur nomine
cuncti feliciffimi exercitus noftri ( 1 ) , cujus confilio " ac confenfu Edictum illud prola-
tum eft .
Hi porro in univerfum militiæ , ac Reipublicæ addicti , veluti Liberi homines quoad
Rempublicam , vel fi voce latino-barbara uti mavis , Liberi Barones , a minuti popelli
multitudine quodam nobilitatis fulgore emicuiffe , per fe planum eft . Inter nobiles equi-
dem non recenfebantur , præfertim cum penes antiquos Barbaros origine nobiles , feu Ade-
lingi , fere haberentur tantummodo geniti ex iis clariffimi fanguinis familiis " ex quibus
Reges , ac fupremi Principes eligi confueverant . Arbitror tamen ( quod & probare pof-
fem , fi hic ea de re ex profeffo ageretur ) fervorum , ac manumifforum ftatu fenfim de-
finente , ingenuos illos , ut fupra vulgi turbam aliqua ratione eminerent , nobilitatis titu-
lo generatim diftingui cœpiffe ; ac veriffime fcripfiffe reor Cl. Eccardum : Ingenui ( 2 )
quidem funt , qui noftro tempore Barones , Nobiles fic dicti • Nobiles vero veterum
Junt Principes noftri . Atque hinc ortum duxiffe puto nobilium familiarum ingentem nu-
m onem , quod munus Nobilium proprium militia fit ; hinc
merum ; hinc enata effe opini
m
factu effe , ut apud nos voces Nobili s , & Gentilis homo , eadem pæne fignificatione ad-
hibean tur . Spero , mihi non indign aturos fore Nobiles noftros ifthæc legentes : certus fum
enim , quod qui genealogiam fuam ex ingenuo milite Barbaro derivare poffet , egregiam
fane præfeferret fanguinis nobilitatem .
Cæterum , hujus popularis juris in edicendis legibus nobile confectarium fuiffe reor ori-
ginem moris , ut Barbarorum leges perfonales potius effent quam territoriales ; ut fcilicet
quifque ingenuus , una cum iis , qui ejus juri fubeffe reputabantur , illi modo legi habe-
retur obnoxius , quam vel ex fuo , vel ex familiæ fuæ facto ipfe fibimet tuliffe cenfe-
retur . Quod in Italia certe quoad plura juris objecta circiter ufque ad condita Statuta
perduraffe innuunt antiqua monumenta , ex quibus colligitur alios quidem Langobardorum
lege vixiffe , alios lege Salica , alios lege Ripuariorum &c. Imo mos inter gentes inole-
tus , jurifque conftructio id effecit , ut idem obtineret etiam quoad populos , quibus par
ratio non fuberat : ficque Provinciales Romani in regionibus in Barbarorum ditionem
redactis degentes vivere permittebantur lege Romana ,
Sed revertamur in viam . In lege tot fapientum prædifcuffa confilio , & ampliffimi mi-
litarium cœtus fancita fuffragio , haud facile videtur latere potuiffe quid inconcinnum
aut noxium ut
& quod in publicam utilitatem non cederet . Et fiquid præter fpem
in humanis legibus , quantumvis fapientiffime expenfis , non femel accidit ) aut minus uti-
le , aut minus aptum ineffe ex poft facto deprehenderetur " aut procedente tempore , ac
circumftantiis variantibus , in utilitatem publicam comparatum amplius non effe digno-
fceretur , id parato fubfequentium Comitiorum remedio corrigere pronum erat . Et fane
legum correctiones factas fuiffe ex pluribus colligimus , & præcipue ex Prologis legum
Langobardorum Regum Grimoaldi , Liutprandi , & Rachis , in quibus fit aperta profeffio
minuendi revocandi quæ in antecefforum legibus purganda vide-
corrigendi quoque ,
bantur .
Et certe ex præfato ordine in conftruendis legibus fervato , præcellentiam Barbaricarum
legum fupra Romanas evincit Hugo Grotius , Juris Publici Magifter nulli fecundus , hæc
fcribens : In publico jure ( 3 ) primum eft ipfa conformatio legum , quæ apud Romanos a
voluntate pendebat Principis , hominis unius , falli mutarique facilis . Inde tot repugnan-
tia Imperatorum inter fe Edicta . Solus Juftinianus non tantum vetera novavit pleraque ,
Triboniani ad omnia venalis arbitrio , fed ipfe de eadem re ter , quater , mutavit fen-
tentiam . Apud veteres illos populos ( Barbaros ) a Principe , Ordinumque delectis bene
expenfæ leges tria habebant commoda ; 1. quod nihil publice noxium latere poterat inter tot
monitores : 2. quod prompto animo fervabantur quæ communis confenfus fanxerat : 3. quod
eadem nunquam , aut nonnifi fumma caufa urgente mutabantur Nibil ibi ad fpe-
ciem , omnia ad utilitatem publicam comparata . Hæc vir doctiffimus , qui exinde ad fpe-
cialia defcendens , & de matrimoniis , tutelis , contra& tibus , alienationibus , teftamentis ,
fucceffionibus ab inteftato , poffidendi fecuritate , judiciis , differens , Barbaricarum legum
præftantiam , & pulchritudinem pandit ubique .
Sed lucidius adhuc Romanis legibus Barbaricas præcellere dignofcimus ex conceptuum
fimplicitate , qua leges ipfæ edicebantur . Eximia fane Romano juri laus deneganda non
eft ; quippe quod vel unico Pandectarum volumine veræ , ac folidæ jurifprudentiæ inex-
plebilem claudat thefaurum , cunctaque præbeat , quæ juris univerfalis codici efformando ,
faltem quod ad privatorum caufas pertineat , fatis fuperque funt . At vero varietatibus
in,

( 1 ) Leg. Lang. Ed. Mur. Edict . Roth . v . finem .

( 2 ) Eccard . not. ad Pact. Leg. Sal. Tit. XI. lege 3 .
( 3 ) Grot. Præf. ad Hift. Goth. p. 65.
 PRÆFATIO COLLECTORIS . XIII

inconftantiis , fubtilitatibus , juris fictionibus , adeo refertum eft , ut jus certum non fatis
conftituat , neque fatis clarum atque perfpicuum , ut facile intelligatur a populo , cui le
ges edictæ funt . Hinc ampla illa , atque pæne innumera Gloffatorum & Commentatorum
volumina , quibus integras Bibliothecas onerare poffis , & quæ , num legum fenfum cla-
riorem , aut obfcuriorem reddiderint , dubito . Quo fit , ut Romanas leges eludere facile
fit ; difficile in illas non impingere ; & proclive fit in vera præfcripti intelligentia affe-
quenda perpetuo nutare : quod legum bene conftitutarum argumentum certe non præbet .
Barbaricis porro populis ( fi forte Wifigothos excipias , qui plurima e Romano pœ-
nu deprompferant ) digefti , atque univerfalis Codicis inftituendi animus non inerat ; fed
leges ferre confueverant , prout Reipublicæ ac gentis neceffitas , vel utilitas poftulare vi-
debatur . At vero quas ferebant leges , eas mira fimplicitate , ac claritate , brevitate quo
que edicebant ; quo lex ipfa fibi ipfi interpres etiam rudi populo effet , & præfcripti
quitatem patefaceret , & fibi authoritatem conciliaret ,
Grotium iterum audiamus . Sordebunt , inquit ( 1 ) , leges Gentium Septemtrionalium
fola Romana mirantibus . Ego in Romanis legibus fubtilitatem minima quæque perfequen
varietatem , inconftantiam video : tantam denique molem , & in mole perplexita
tem , ut nemo tam felicis fit memoriæ , cui non fæpe eveniat in leges incurfare . At Phi-
lofophia legem vult effe fimplicem, brevem , claram , qualia funt patrumfamilias in fa
miliam fuam imperia , Tum vero nihil mutata duratio multum fecum babet authoritatis ,
Hec ego in Septemtrionalium noftrorum legibus invenire me gaudeo , Ita Grotius , qui ex
effectibus fubdit , fe quoque arbitrari ipfi Deo eam fimplicitatem pre argutiis placuiffe .
Præfatos Romanæ Jurifprudentiæ navos adhuc ante invecta Juftinianæa jura optime per
fpexerant & Barbari ; ac dum Provincialibus inter eos viventibus ufum Romani Juris re-
liquerant , in id incubuerunt , ut Romanarum legum codice uterentur Barbarici regimi-
nis inftitutis accommodo , in primis vero breviato, atque ab inconftantiis , & fubtilitati-
bus expurgato . Quod profpero eventu præftitit Alaricus Wifigothorum Rex celebri co
dice , qui Breviarium Aniani vulgo nuncupatur ,
In hunc porro finem illud conditum fuiffe Romanarum legum Breviarium docet exem
plar authoritatis ab Alarico Rege præfixum . Ibi enim hæc leguntur ; Utilitates populi
noftri propitia divinitate tractantes , boc quoque quod in legibus videbatur iniquum, me-
liori deliberatione corrigimus , ut omnis legum Romaparum antiqui juris obfcuritas
adhibitis Sacerdotibus, ac Nobilibus viris, in lucem intelligentiæ melioris deducta refplen-
deat , nihil habeatur ambiguum , unde fe diuturna , aut diverfa jurgantium impu-
gnet objectio
Præclarum Alarici Regis exemplum ævo noftro fuperavit Borufforum Rex potentiffi-
mus , qui Corpus Juris Friderici concinnari præcepit in quo dubiis ac difficultatibus
femotis , atque fubtilitatibus ac juris fictionibus hac illac in Romano jure occurrentibus
exulare juffis , leges editæ funt , ordini quidem , ac principiis Romanarum plurimum con-
formes , fed jus certum , atque perfpicuum conftituentes , ac ea brevitate , claritate , ac
fimplicitate expreffa , quæ Barbaricarum Legum formam æmulatur .
Gundebaldus itidem Burgundionum Rex Romanarum legum fyntagma fe editurum pro-
miferat Provincialibus fub ejus ditione degentibus . Etenim in Conftitutione Legibus Bur-
gundionum præmiffa inter extera hæc habet : Inter Romanos vero interdicto fimili venali-
tatis crimine, ficut a parentibus noftris ftatutum eft , Romanis Legibus præcipimus ju-
dicari: qui formam expofitionem legum confcriptam, qualiter judicent , fe noverint ac-
cepturos , ut per ignorantiam fe nullus excufet .
Promiffa præftitiffe Gundebaldum libro , qui Lex Romana , feu Refponfa Papiani di-
&
tus eft , quamplurium magni nominis eruditorum fententia eft , & folidis quidem ratio-
nibus innixa ; de quo & ego aptiore loco fufius differam .
Quod ad Regnum Francorum attinet, ufum ibidem Romani Breviarii obtinuiffe innuunt
Formulæ fecundum Legem Romanam , quæ ex vetuftiffimo Codice Cl. Jacobi Sirmondi
in lucem editæ funt , & quas in Regno Francico concinnatas fuiffe ipfa earum lectio
fatis evincit . In his Romanam legem ex Aniani Breviario allegari pluribus in locis in-
digitat Hieronymus Bignonius notis eruditiffimis , quas iifdem Sirmondicis Formulis fub-
nexuit .
Sed & Refponfa Papiani in Francorum ditione ufu non caruiffe docet Charta anni
DCCCIV,, qua Harwichus Villam in pago Andegavenfi fitam Monafterio Prumienfi
concedit ; in qua charta Codex ille expreffe memoratur his verbis : Cum in libris ( 2 )
Theodofiani , Hermogeniani , feu Papiani , per quem lex continet , fcriptum eft , quod
donatione traditio fubfequatur &c. , quod ad Titulum XXII. Refponforum Papiani re-
latum eft , Ex quo fane doctiffimus Joannes Chriftophorus Amadutius ( 3 ) optime col .
legit ,

(1) Grotius I. c. pag. 63.

( 2 ) Ap. Martene & Durand Veter. Scriptor. & Monum. Tom. I. col. 56.
(3 ) Amadutii Leges Novelle Præf. art XXIV.
 XIV PRÆFATIO COLLECTORIS ..

legit , in Francorum regno , & quidem vel Prumiæ in ditione Trevirenfi, vel Andegavi fub
Archiepifcopatu Turonenfi , obtinuiffe Librum Papiani .
Si vero de Italia noftra fermo fit , adhuc regnantibus Oftrogothis Alarici Codicem pe-
nes nos quoque receptum fuiffe docent eruditi . Sequioribus autem ævis ejufmodi obti-
nuiffe compendia pro iis , qui Romana lege vivebant , ambigendum non eft , cum ea fu,
perfint ufque in hodiernam diem . Antiqui enim Codices in ufum fori confcripti , ac
præfertim Mutinenfes , Muratorio tefte ( 1 ) , præter Legem Salicam , Langobardicam , Ri-
puariam , Alamannicam , Baivaricam , ipfam quoque Romanam contractam ac brevia-
tam diftincto ordine complectuntur . Sit ne hic Alaricianus Codex , an Papiani liber , an
vero aliud Romanæ legis breviarium, mihi incompertum, aut huc ufque anecdotum, dice-
rem , fi vel unum ex Manufcriptis , in quibus Lex ipfa defcripta eſt eft , infpicere potuif
fem . Illud autem nunc fatis eft noffe , Majores noftros breviato , atque ad fimplicitatem
redacto Romanarum legum libro ufos effe ,
Ut ad Barbaricas generatim leges revertamur , fanctiones concifa & clara brevitate
expreffa , ambagibus , ac fubtilitatibus minime refertæ , id quoque in utilitatem publicam
præftabant , ut lites & querele forenfes minuerentur . Quæ magis adhuc imminucbantur ,
dum plurima juris objecta , difceptationum civilium feminaria , ex iis præfertim , quæ ad
varia fucceffionum genera pertinent , Barbaris aut comperta non effent aut certe non
ufitata . Aliunde vero expedita judiciorum forma, argutiis, tricis, & nimis exquifitis Fo-
renfium cautelis locum non habentibus , id agebat , ut lites exortæ quam cito finiren-
tur ,Judicia apud Romanos in immenfum tracta , inquit laudatus Hugo Grotius ( 2 ) ,
nec rerum tantum , fed & vitæ gravi difpendio inter tam longas cruces apud Septem-
trionales litigandi temeritas fponfionibus , & pignoribus coercita ; ipfis judiciis nibil ex-
peditius . Et de Italia noftra Muratorius ait ( 3 ), che un gran bene fi godeva in allora,
cioè quello di sbrigar prefto le liti , fenza vederle incamminare alla eternità . Regnante
adhuc Carolo V. invictiffimo Cæfare , Jura Langobardica , atque antiqua inftituta e Si-
ciliæ Regno penitus eliminata non erant ; & mirando memoratur exemplo ( 4 ) , quod
eo tunc in ampliffimo S. R. C. Neapolitano affifterent non plures , quam viginti cau-
farum Patroni , & quinquaginta circiter Procuratores . Hodie Barbaricis inftitutis , ac co
dicibus non utimur , Romanorum voluminum dictatis plurimum inhæremus , & centenos
caufarum Patronos , & millenos Procuratores habemus .
Comparatione igitur Romanarum legum cum Barbaricis inftituta facile inferimus , Ro-
manas quidem folidæ , atque univerfalis Jurifprudentia ftudio , etiam fupra quam par eft
exquifito , præcellere ; Barbaricas fimplicitate , & æquitate neceffitatibus atque utilitatibus
propriæ Reipublicæ aptata præfulgere : illas aptiores effe inftituendo Jurifconfulto ; has re-
gendo , cui ferebantur , populo : illas a duaioribus , has a fapientioribus latas effe .
Hic autem unum animadvertere oportet femper fedulo perpendendum , quotiefcumque
agitur de legibus , & moribus Barbarorum Germanici inftituti . Animadvertendum eft ,
fcilicet , quod quæ huc ufque differui, non omnia in fingulis legibus , ac populis pari ni-
tore elucefcunt . Qui enim leges ex. gr. Frifionum , Alamannorum , Baivariorum Bur-
gundionum , Wifigothorum , conferat , aperte perfpiciet , quafi per gradus alteram ab al-
tera fecedere , & a Barbaricarum gentium moribus diverti . Non quod antiquitus iifdem
generalibus inftitutis non regerentur Barbari plerique Europam incolentes, & præcipue Ger-
mani, & Septemtrionales ; fed quod alii citius , alii ferius, alii plus, alii minus, a politico
patrum fyftemate digreffi funt . Quod factum potiffimum arbitror ex illorum confuetu-
dine cum Romanis , e quorum legibus ac moribus alii quidem plura , alii pauciora , alii
fere omnia na& ti funt ur Oftrogothi in Italia , qui legibus ? ac juri publico Romano-
rum vix non in omnibus fe fe accommodarunt . At vero vel ex mera legum lectione
cordatus Lector haud ægre fecernet codices , qui plus antiqui moris fapiunt , & minus a
Barbarica fimplicitate recedunt ,

Hactenus de aptitudine atque præftantia ; nunc de Barbaricarum legum utilitate &

ufu dicendum eft . Equidem non defunt , qui dicant : Cui bono obfoletas leges iterato
in lucem proferre , & rem fato functam veluti e fepulchro evocare ? Ut hoc ergo ex-
pendamus , ante omnia in caufam inquirendum eft , qua leges ilke ab ufu fori defierunt .
Ego Europam integram non perluftrabo ; neque enim valeo . Italus de Italicis loquar ;
nam quod in Italia accidit , idem & in reliquis Europæ partibus ferme accidiffe reor .
Si ergo de Italico Regno fermo eft , fama quidem aliquando tulit ( 5 ) , Langobardicas
le-

( 1) Murat. Antiq . Ital. Difs. XXII. Confer eandem Difs. Ital. fcriptam ,
(2 Grotius 1. c. pag. 67.
(3 ) Murat. 1. c.
(4 ) Pecchia lib. II. cap. 36.
(5) Vide Sigon. lib. XI. de Regno Italiæ , aliofque Script.
 PRÆFATIO COLLECTORIS . XV

leges decreto Lotharii II. Augufti , fuadente Irnerio , abrogatas fuiffe . At Cl. Muratorius
( 1 ) evidenter evincit famæ hujus falfitatem pluribus argumentis , inter quæ illud vide
tur omni exceptione majus , quod in plurimis Contractuum , & Teftamentorum chartis ,
ufque ad finem circiter fæculi XII. occurrat claufula : Ego N. N. , qui profeffus fum ex
natione mea lege vivere Langobardorum . Sane vero hæc oftendunt , Langobardicas leges a
Lothario II. abrogatas non fuiffe , & famæ contra prolata tuto negandam effe fidem .
Rem acu tetigit Muratorius ipfe ( 2 ) , ratus ufum Langobardicarum legum potiffimum'
exoleviffe , ex quo poft pacem Conftantiæ ( an . MCLXXXIII. ) Italiæ Civitates , Reipublica
formam induentes , condiderunt fibi Statuta , feu municipales leges , prout unaquæque fibi
accommodas , atque utiles effe cenfebat . Quod alibi quoque factum exiftimo . Poftquam
enim novæ Conftitutiones five Generales , five Provinciales five Municipales condita
funt hæ in foris , ut par eft , allegari coeperunt , pofthabitis juribus antiquis , five Bar-
baris , five Romanis . Romana vero Barbaris in hoc feliciora fuere , quod illa præ his ,
veluti in fubfidium juris adhiberi confueverint non quidem ex fummorum Imperan-
tium decreto " fed ex temporum circumftantiis ; cum fcilicet Jus Romanum illud effet ,
cui eo tunc darent operam legum ftudiofi , & quod in Academiis & Univerfitatibus
invaluiffet .
At vero ( ne extra Italiam divagemur ) Jus Langobardicum continuo ubique non de-
fiit : in partibus enim Tranftyberinis per aliquor exinde fæcula ufus illius perduravit . In
Conftitutionibus quippe Regni Siculi expreffe cautum eft , ut jus dicatur fecundum ( 3 )
Conftitutiones noftras ; & in defectu earum fecundum confuetudines approbatas : ac de-
mum fecundum Jura Communia , Langobarda videlicet & Romana , prout qualitas liti-
gantium exegerit . Et quidem jus Langobardicum in Regno Siculo non tantum ferva-
tum , fed per illud derogatum fuiffe juri Romano adeo ut hoc allegari non poffet in
caufis , in quibus illud contrarium effet tradit oculatus fæpe teftis , qui fummulam
differentiarum feu varietatum inter Jus Romanum & Langobardicum fcripfit , Bartho
lus de Saxoferrato , five ( ut rectius alii cenfent ) Andreas de Barulo ( 4 ) .
Quod & fæculo XVI. alicubi fervatum fuiffe diferte teftatur Julius Ferrettus qui in
Regno ipfo Siciliæ Regii Auditoris munere fungebatur . Ejufmet verba referam : Contigit
me ( 5 ) Julio Ferretto Auditore Regio tunc Dei gratia exiftente pro Cæfarea & Catho-
lica Majeftate Carali V. Imperatoris in Provincia Principatus ultra Serras Montorii Re-
gni Siciliæ citra Farum quod dum quidam Mercurius de Merculiano Doctor , & Ci-
vis Neapolitanus probe coram me allegaffet fecundum jus Romanum in ardua quadam
caufa , in cafu difcordante a jure Longobardo , & adverfarius ejus Joannes Marcus de
Atripaldo Jurifperitus babuiffet libellum juris Longobardi in manica , & illum denique
exhibuiffet , dicens : Domine fecundum jus Longobardum bic vivimus , & fecundum id
judicatur , juxta confuetudinem antiquiffimam bujus Regni , quæ eft optima legum inter-
pres , præfertur juri Romano . Quo vifo tacuit Mercurius , voluntariam cum rubore
fententiam contra fe fumpfit .
Quamdiu poft Ferrettum ufus Langobardici juris perduraverit , & num in aliquo Re-
gni Siculi angulo adhuc perduret , ignoro . At fi penitus exolevit , nil mirum quod exo-
leverit ; imo mirum , quod tamdiu perduraverit . Etenim Jus Romanum illud eft , quod
in Academiis atque Univerfitatibus jam a fex , vel feptem fæculis legitur ; atque Ro-
mani Juris Doctores funt , qui aut juri dicundo præficiuntur , aut in foro caufas agunt .
E contra vero Leges Langobardicæ contemptui adeo habitæ funt > ut a plerifque leges
afinine , leges porcorum , irrationabiles , facte a beftialibus , faces , & non leges , ap-
pellarentur . Ita ex fumma exiftimatione ,, qua habita fuere jura Romana & ex exi-
ftimationis jactura , quam paffa funt jura Barbarica id tandem evenit , quod evenire
pronum erat , ut cum de jure quafi fubfidiario tantum ageretur , illa penitus invalue-
rint , hæc penitus defecerint ab ufu fori .
In potiori faltem Europæ parte idem ferme accidiffe puto , quod in Italia ; videlicet
non fummorum Imperantium expreffa juffione , fed novis inductis Conftitutionibus &
Statutis , ac juris Romani violenta irruptione factum effe , ut veterum Barbarorum leges
neque in fubfidium juris amplius in foris allegarentur , De quo tamen exactius viderint
Eruditi , qui patriis juribus operam navant .
Si res ita fe habet ; ergo Barbarica leges exoleverunt , quia in defuetudinem abiit il-
las in foris allegare ; exoleverunt , inquam , per non ufum , Nunc illud quæro a Jurif
confultis an fimplex non ufus fufficiat exftinguendo legis vigori , adeo ut omni penitus
auctoritate deftituatur · Contrariam certe tuentur fententiam viri doctiffimi afferentes
legem per fe perpetuam non cenferi fublatam per non ufum , fed per contrarium ei legi
ufum : Cujus ( 6 ) contrarius ufus non oftenditur , ea utique perpetim manere putatur ,
ut quandocumque cafus evenerit recte quis ea uti poffit etiam poft mille annos . ,,
Tom. I. ** Con-

( 1 ) Murat. Præf. ad Leg. Langob. ( 2 ) Murat. 1. c. (3 ) Conft. R. Sic. C. Puritatem .

(4 ) Summula differ. in Prooem. (5) Ferrettus , Addit. Aurea in Summul. Bartholi in
Prooemio . ( 6 ) Lindenbr. Præf, ad Cod. LL. Antiq. Confer Villadiego Præf. ad Fuero
Juzgo . Goldaft. Præf. ad Collect. Leg. &c.
 XVI PREFATIO COLLECTORIS .

Concludunt igitur , Barbaricas leges quatenus id ratio fuadeat , & tempora permit-
tant , non tantum in foro utiliter proferri , fed juri quoque Romano pro ftatu pro-
vinciarum recte præferri poffe . "
Hæc tantum delibaffe in eruditorum gratiam fatis fit ; in re etenim verfor cui ego
enucleandæ impar fum . Præftat ( ut egregie perpendit Cl. Muratorius ) fententiam Jurif-
confultis relinquere , feu verius fummis Imperantibus , quorum eft de legum vigore der
cernere . Ego interim de evidentioribus agam ,
Si de Tranftyberina Italia fermo fit , non modo in Conftitutionibus Regni Siculi haud
pauca ex Langobardico jure defumpta deprehenduntur ; fed tefte nuperrimo Scriptore Ca-
rolo Pecchia , viro eruditiffimo atque hifce in rebus apprime verfato ( 1 ) , quarundam Ci-
vitatum Statuta , feu Confuetudines adhuc in viridi obfervantia exiftentes , vel a Legibus
Langobardicis veluti filiæ a matre defcendunt , vel ab illis quamplura mutuatæ funt .
Ciftyberine Italiæ Statuta , ut verum fatear , ego non pervolvi : fed nemo facile fibi
perfuadebit , in iis valedictum penitus fuiffe confuetudinibus , atque inftitutis , quæ ex
legibus , quibus patres noftri paruere , ortum ducebant . Et certe quædam obfervari cer-
no , quorum ratio e Barbarorum principiis pulchre depromitur .
In Germania plures confuetudines ex antiquis Germanicis juribus fupereffe teftatur Hei-
neccius , quas ex fuis fontibus vir doctiffimus derivavit in egregio libro , qui Elementa

Juris Germanici tum veteris , tum hodierni , infcriptas eft . In Hifpania Legum Recom-
pilationem multis refertam effe , quæ in Wifigothorum Legibus occurrunt , docet Hifpa-
nus magni nominis Jurifconfultus Alphonfus de Villadiego . Memini quoque me legiffe
in Jus Commune Angliæ irrepfiffe non paucas ex Legibus ab Anglofaxonibus , & a Da-
nis conftituras . Ut vel ex hoc capite confulendarum legum , confuetudinumque antiquas
rum utilitatem , ne dicam neceffitatem fe fe prodere planum fit , cum primigenia ra-
tio , & verax Conftitutionum fpiritus , vix aliter perfpectus effe poffit , quam per recur
fum ad inftituta , & ad fontes , ex quibus Conftitutiones ipfæ prodierunt .
Hæc folide obfervat quoad Germaniam fuam Petrus Georgifch , his vetbis ( 2 ) : " Cum
non folis Legibus Romanis vivatur in Germania , fed potius ea , quæ fcriptis legibus
,, inducta , poftea vel in confuetudinarium jus abierint , vel una cum mutata Reipublica
,, facie , in leges Provinciales nova Dominantium territorialium legislatione transfufa fue-
"" rint > & conftanti ufu non folum adhuc ferventur , fed præferri etiam ipfis fubfidiariis
juribus debeant ; palam inde fit > noviora Germanica jura , five confuetudinaria , five
"" fcripta , & five univerfalia , five particularia illa fint > ex eo , unde originem fuam
,, traxere , interpretanda , illuftrandaque effe . Agnofcunt , & intelligunt omnes ii , qui
hactenus patriæ jurifprudentiæ curatiorem operam navarunt , fine cognitione veterum
inftitutorum felici fucceffu in interpretatione recentiorum legum & confuetudinum

"" procedi haud poffe , illamque quam maxime ceu primarium & præcipuum fontem

?> omnis interpretationis Juris Germanici coli debere . Imo agnofcunt genuinum jus pa-
trium fere nonnifi ex his legibus antiquis , Regumque Francorum Capitularibus pro-
,, manaffe , ac toties proinde omnes ad illas provocant . ,, Hucufque Georgifchus .
Quamvis ergo concederemus , Barbaricas leges adeo antiquatas effe , ut jus nullum am-
tamen arbitror , illas pro locorum , atque caufarum opportunitate
plius faciant , indubie tamen
utiliter allegandas effe , ut ipfarum perfpecta habeatur notitia & rationes exponantur
eorum , qua adhuc fervantur , ftatutorum , confuetudinum , atque inftitutorum ab illa an-
tiquitate derivatorum . Et ex eo certe hujufce generis caufis robur accederet , quæ uti-
nam quandoque periculum non fubeant , eo quod ex antiquorum jurium neglectu , atque
infcitia , vera , & genuina rerum ratio neque fat apte , neque fat perfpicue allegari valeat .
Uberiorem autem fructum nancifcentur antiquitatum ftudiofi . Qui Romanis antiquita-
ribus dant operam , tot , tamque multa ex antiquis monumentis , atque Scriptoribus ad
rerum illuftrationem depromere poffunt , ut copia menfuram excedat . At cum ad infe-
riora fæcula defcendimus , adeo miferi efficimur ut neceffariis quoque deftituamur . Et

Cl. Muratorius ( 3 ) jure merito dixit , quod qui Barbarica fæcula Italia pingenda fibi
proponit , regionem ingreditur tenebris , & caligine non modica circumfufam . Et quod de
Italia ipfe dixit , de cæteris quoque regionibus , quibus dominati funt Barbari , æquo fere
jure dici poteft . Ipfe eruditiffimus vir , inftructiffima perfcrutatus archivia , innumera enu-
cleatus monumenta , magnis illis Voluminibus , quæ ad Italicas Medii Evi antiquitates
illuftrandas confcripfit , gloriam equidem , cui parem nemo , fibi acquifivit , verumtamén
haud femel ufque ad rerum apicem pervenire non potuit .
In tanta ergo rerum penuria vellem , ut quis mihi indigitaret , quonam in agro ube-
rior , purior , atque exquifitior meffis fimul collecta inveniri poffit , quam in antiquis le-
gibus , ac formulis , quas nunc trado . Nemo , arbitror' , inficias ibit , has cæteris omni-
bus monumentis abfque comparatione purius , vividiufque lumen effundere ? illuftrandis
antiquitatibus medii Ævi .
Et

(1) Pecchia lib. II. cap. 27. ( 2 ) Georgifch Præf. ad Corp. Jur. Germ . Ant.
( 3 ) Mur. Præf. ad Antiq. Ital. Medii Evi .
 PRÆFATIO COLLECTORIS . XVII

Et non modo illuftrandis antiquitatibus medii Ævi , fed & remotioribus antiquitatibus
Barbarorum . Legibus antiquiffimis gentium patriis inftitutis mordicus inhærentium malo
fato deftituimur . Non quod ex archiviis defecerint fed quod nunquam fcriptis traditæ
fuerint neque fane fcriptas leges habere poterant , qui fcribere contemnebant , feu ( ut
verius dicam ) qui fcripturæ , ac litterarum artem non callebant .
Ipfi Gothi minores , quamvis cæteris Barbaris aliquanto cultiores , tandem Chriftianif
mo fufcepto , tradente Jornande ( 1 ) , ab eorum Primate Ulfila litteris inftituti diceban-
tur. Hunni , inquit Procopius ( 2 ) , etiamnum rudes plane funt litterarum ; quis ne au-
ribus quidem admittunt , neque eorum pueri in labore litterario adolefcunt . Tacitus ( 3 )
de Germanis in univerfum fcribit : Litterarum fecreta viri pariter , ac fœminæ ignorant .
Albertus ( 4 ) Krantzius de Wandalis agens ait , quod in latiffima ea gente diu nullæ lit-
tere , quibus antiquitatum memoria fervaretur , viguerunt , primumque illis , ficut plerif
que , cum Chriftianifmo funt invece . Imo is quorundam Wandalorum animis inhæferat
fitterarum contemptus ,
ut etiam cultioribus ævis eradicari non potuiffet . Hoc teftatur
Krantzius ipfe , referens ( 5 ) quod cum Johannes Henrici filius Dominus Magnopolenfis
diu litteris inftitiffet apud Parifios , factus in Theologia Magifter : reverfus in terram ,
irrifione fuorum litteras contemnentium , appellatur patrio nomine Knefe Janike .
Tribue hæc , fi placet , Barbarorum five craffitudini , five ruditati : mihi quidem tri-
buenda videntur rei bellica ftudio , quæ Reipublicæ bafis erat præcipua , & cui ftudia lit-
terarum maxime adverfari opinabantur . Et fane cum Barbari quidam expugnatis Athenis
omnes libros , ut refert Zonaras ( 6 ) , in unum acervum congeftos crematuri effent , unus
ex cordatioribus populares fuos a propofito revocavit ; quod Græci , dum iis rebus occu-

pati rem militarem negligerent , facile fuperari poffent .

Id namque perfuafum habebant Barbari , ftatus militaris vigorem litteris enervari . Quam
etiam cum
certe litterarum contemptus caufam afferebant Oftrogothorum Proceres
in Italia rerum potirentur . Cum enim defuncto Theoderico Rege , Amalafuntha filium
fuum Athalaricum in regno fuccefforem ad tres viros applicuiffet e fenibus Gothis dele-
&
tos , quos omnium intelligentiffimos , ac moderatiffimos noverat , collecti fpe&
tatiffimi qui-
que ( ita Procopius ( 7 ) ) Amalafuntham adeunt , & queruntur , nec bonefte Regem , nec
Commode fibi educari : litteras a fortitudine longe effe disjunctas , traditamque a fenibus
inftitutionem in timiditatem, & animi humilitatem plerumque verti : itaque oportere , ut
in re bellica futurus animofus , amoto Doctorum metu armis exerceatur . Theodericum al-
legant , nunquam paffum Gothorum liberos ad Ludimagiftros mitti : cum diceret omnibus
eos nunquam baflam , aut gladium defpecuros mente intrepida , fi fcuticam tremuiffent .
Subjiciunt debere ipfam reputare cum animo , ereptum fibi fato Theodericum , poftquam
tot potitus provinciis , Regnumque alienum adeptus effet , quamvis litteras ne tantillum
quidem auribus admififfet . Ergo , inquiunt , hos Domina pædagogos in præfens valere ju-
be , & Abalarico convictores aliquot æquales adhibe , qui ætate cum ipfo florentes ad
generofe, & more Barbaro regnandum impellant ,
Neque tamen putandum eft , Barbaros , antequam litterarum ufu donarentur , exleges
penitus fuiffe . Cenfent quidem aliqui , illos abfque legibus proprie dictis vixiffe meris
confuetudinibus contentos . Atque id infinuare videtur Tacitus ( 8 ) de Germanis dicens
quod plus ibi boni mores valent , quam alibi bonæ leges : & apertius Juftinus ( 9 ) , qui
de Scythis differens , hæc habet : Juftitiagentis ingeniis culta , non legibus . Ifidorus quoque
( 10) de Wifigothis ait , eos ante Euricum moribus tantum , & confuetudine vixiffe . Sed
facile præfati Hiftorici ifthæc fcripferunt , quod legales codices in Barbarorum Republica
nullos extare animadvertiffent .
Et fane ex ipfomer Tacito ( 11 ) novimus , apud Germanos celebrata comitia , confti-
tutos Principes , qui jura per pagos , vicofque redderent delicta certis pœnis coercita
rem militarem miro ordine excultam , jura circa fucceffiones , fervos , libertos , agricultu-
ram , certis regulis definita ; uno verbo Rempublicam optime adminiftratam fuiffe . Cre-
dat Judæus Apella , hæc abfque fancitis legibus fervari potuiffe .
Sed & contrarium aperte docet Epilogus Edicti Rotharis Regis Langobardorum , qui pri-
mus fuæ gentis leges fcripto mandari juffit . Ibi enim hæc leguntur : Præfentes vero difpo-
fitiones Edicti , quæ Deo jubente , atque propitio , & fummis vigiliis ad cæleftem favo-
rem præftitis , inquirentes, & remorantes antiqua : Leges Patrum noftrorum , que fcriptæ
non erant , condidimus , & ... in hoc membranam fcribere juffimus . Pertractantes , &
fub boc tamen capite refervantes , ut quod adbuc adnuente divina clementia per fubtilem
inquifitionem de antiquas leges Langobardorum tam nofmet ipfos , quam per antiquos
bomines memorare potuimus , in hoc Edicto adjungere prævidimus . Hæc rudi fatis latini-
** 2 tate
Tom. I.

(1 ) Jorn. de Reb. Gæt. cap. 51. (2 ) Procop. de Bello Goth. lib. IV. cap. 19.
(3 ) Tacit. Germ . cap. 19. ( 4 ) Krantzius Wandal. in principio . (5 ) Krantzius
ibid. lib. vII. cap. 42. ( 6 ) Zonaras Annal. lib. xII . V. Murat. Annal. ad an. CCLXIX .
( 7 ) Procop. 1. c. lib. I. cap. 2 . (8 ) Tacit. Germ. c. 19. (9 ) Juftin. Hift. lib. II.
(10) Ifid. in Chron. (11) Tacit. 1. c. cap. 11. 12. 18. 20. 25. 26.
 XVIII PRÆFATIO COLLECTORIS .

tate confcripta oftendunt Barbaros non confuetudinibus modo fed & legibus inftructos
fuiffe , antequam hæ litteris mandari confueviffent .
Quas ergo Barbari eo tunc fibi leges tulerant , eas , ut verbis utar Pauli noftri de Lan-
gobardis loquentis ( 1 ) , fola memoria & ufu retinebant . Nec immerito quoque eruditis
viris perfuafum eft , leges ipfas juvandæ memoriæ caufa concinnatas fuiffe carminibus ; quod ,
ut Tacitus de Germanis refert , unum apud eos memoriæ & annalium genus erat . Et
re vera in Sveogothicis Pandectis , quæ aliarum antiquiorum explicationes funt aut excer-
pta , fimiles vocum exitus , quos Italice rime appellamus , hac illac hodiedum fupereffe ,
teftatur Cl. Johannes Ihre ( 2 ) , fat probabili argumento , illas concinnatas quondam fuiffe
hoc verfuum artificio , quod fane juvandæ memoriæ aptiffimum eft , & quod ipfe erudi-
tiffimus Author ( 3 ) adductis argumentis cenfet apud Gothicas gentes ab ultima antiquita-
te in ufu extitiffe , & omnino Scythicæ inventionis fuiffe in Europa .
Quod vero ad rem , de qua agimus , attinet , Barbari ( quantum noffe poffumus ) leges
fuas fcriptis non tradiderunt ante fæculum Chriftiani nominis quintum ; aliæ fæculo fexto ,
aliæ feptimo exaratæ funt , aliæ fub Carolo Magno , qui , tradente Eghinardo ( 4 ) , omnium
nationum , quæ fub ejus dominatu erant , jura que fcripta non erant , defcribi ac litteris
mandari fecit . Alie denique remotiorum gentium leges , ferius , feriufque fcribi cœperunt .
Hinc eft , quod fcriptæ Barbarorum leges antiquiffima gentium inftituta in univerfum non
exprimant ; litteris quippe traditæ funt , poftquam Barbari arctiora cum exteris inierant com-
mercia , alienifque moribus fibi adoptatis a prifca fimplicitate , & ab inftitutis patrum mul-
tifariam , multifque modis defciverant . Inter hæc filentio præterire non poffum memorandam
metamorphofin , quæ novam pæne formam Rebufpublicis Baibarorum dedit , & tot novarum
legum de proprietate immobilium agentium caufa fuit ; quod fcilicet tempore conditorum
codicum agri a fingulis poffiderentur ; qui tamen antiquitus Communales , ut vulgo dicimus ,
erant, & Communitatis nomine , Cæfare ( 5 ) & Tacito ( 6 ) referentibus , poffidebantur , portio-
ne quotannis civibus diftributa , atque ad utendum fruendum ad annum tantummodo affignata .
Sed & Religionis mutatio nonnullam in legibus mutationem invexit . Neque enim Chri-
ftiana Religione fufcepta ea omnia fervari licebat , quæ Ethnica fuperftitio induxerat : alia
vero contra fervanda erant , quæ Ethnicifmi tempore minime recolebantur . Et quidem mu-
tationes hac de caufa in legibus factas fuiffe expreffe docet Prologus , qui quibufdam Legis
Salicæ editionibus præfixus eft ; in quo legitur , Theodoricum Francorum Regem confcribi
juffiffe Leges Francorum , Alamannorum , & Baivariorum , atque in iis , que erant fecun-
dum confuetudinem Paganorum , mutaffe fecundum legem Chriftianorum .
Quod fi variationibus iftis illas quoque fuperaddas , quas ipfum labens tempus , circum-
ftantiæque variantes induxerunt , facile intelliges Barbarorum leges tot mutationes perpeffas
fuiffe , ut illis uti in univerfum nequeamus , antiquiffimis gentium inftitutis enucleandis . Ve-
rum enim vero recenfere par eft , in legibus ipfis non omnes patrum confuetudines , ac tra-
ditiones abrogatas fuiffe , neque omnes illas , quæ mutationibus fuerunt obnoxia , novam ad-
eo faciem induiffe , ut aliqua prifci moris non præfeferant lineamenta . Et fane experientia
comperimus , antiquos Scriptores de Barbarorum moribus atque inftitutis agentes ex legi-
bus , & leges viciffim ex antiquis Scriptoribus paffim aptiffime illuftrari .
Itaque attentus Lector in legibus deprehendet remote Barbaricæ antiquitatis præclara mo-
numenta , eoque majori in pretio habenda , quo pauca cæteroquin habemus antiquiora , il-
laque ab exteris Scriptoribus tradita , qui quoniam Barbarorum inftituta fat non habebant
perfpecta , aut inepte de rebus illorum differunt , aut fabulas ac portenta veritatibus im-
mixta haud femel nobis obtrudunt . Adeo ut de Germaniæ antiquitatibus actum pæne effet ,
fi exili illo libello deftitueremur , quem de moribus Germanorum expreffe confcripfit Ta-
citus , qui res ipfemet diligenter inveftigavit . Ex hoc autem libello plurimæ ex Barbaro-
rum legibus egregiam illuftrationem nancifcuntur .
Barbaricæ quidem antiquitates a noftratibus fere negliguntur ; fed infeliciter negliguntur .
Neque enim inutile , neque injucundum eft noffe inftituta , quæ a Gentibus illis in Provin-
cias quondam Romanorum inducta , recta in medium Ævum magna ex parte defcenderunt,
pleraque etiam , aut aliquas perpeffa mutationes , aut nullas , pervenerunt ufque ad noftra
tempora . Quorum verum fpiritum , rationem , & originem , rerum Barbaricarum ftudio
neglecto , penitus ignoramus .
Quod autem antiquariis generatim utile , id penitus neceffarium arbitror iis , qui antiqui-
tatibus Ecclefiafticis fua ftudia impendunt . Ego experimento didici , Canonum quamplurium ,
præfertim inter Barbaros conditorum , genuinum fenfum ac fpiritum plene aliter affecutum
non iri , quam infpectis moribus Gentium , quibus Canones ipfi edicebantur . Adde ritus ,
& inftituta , & opiniones , & fuperftitiones , & errores , qui ex Barbarorum principiis inter
Chriftianos devenerunt . Atque illas in difciplina variationes poft Barbarorum irruptionem
inductas , unde profectas effe arbitrabimur , nifi ex eo , quod Sancta Jefu Chrifti Ecclefia
no-

(1 ) Paul. Diac. lib. IV. cap . 44. (2 ) Ihre Glofs. Sveogoth. V. Baft .
(3 ) Idem Ib. V. Rim. (4 ) Eghin. Vit. Car. M. c. 29. (5 ) Cæfar de Bello Gallico
lib. VI. cap. 22. & lib. IV. cap. 1. ( 6 ) Tacit. Germ. cap. 26.
 PRÆFATIO COLLECTORIS . XIX

novorum filiorum moribus & confuetudini vitæ, uti mater amantiffima fe fe accommodaret
in Chriftianæ Religionis profectum ? Ut fane impoffibile fit, horum originem , rationemque
enucleare , nifi in novorum hoſpitum , qui hifce caufam dederunt , inftituta inquiramus .
Erit præterea , quid reponatur quibufdam ex eruditorum vulgo , qui buccis crepantibus
quafi ufurpationes adverfus Civilem Poteftatem temporibus ignorantiae factas venditant ea
ipfa , quæ ex Barbarorum Jure Publico profluunt , atque ab ipfis in Romanas quondam Pro-
vincias inducta funt . Cum enim Barbaricæ gentes ex una quidem parte ftudiofiffimæ ef-
fent libertatis , ex altera vero religione quam maxime tenerentur ; illud confequens erat ,
ut Regis quidem , qui Magiftratus modo Reipublicæ cenfebatur , poteftas atque majeftas cir-
cumfepta foret , fumma vero dignitas atque authoritas Sacerdotibus , utpote divinæ volun-
tatis interpretibus , tribueretur .
Atque ita porro res fe habebat . Apud Burgundos , Ammiano Marcellino tefte ( 1 ) , Rex ge-
nerali nomine appellatus Hendinos , & ritu veteripoteftate depofita renovetur , fi fub eofortuna
titubaverit belli , aut fegetum copia negaverit terra ; quemadmodum & Ægyptii cafus ejuf-
modi affignare folent Rectoribus . Sacerdos apud Burgundos omnium maximus appellatus Sini-
ftus, & fuitperpetuus , obnoxius difcriminibus nullis , ut Reges . Apud Slavos Rugianos , re-
ferente Helmcldo ( 2 ) , Rex modica æftimationis eft comparatione Flaminis . Ille enim refponfa
perquirit , & eventus fortium explorat . Ille ad nutum fortium , &porro Rex & Populus ad il-
lius nutumpendent . In idem ferme recidit , quod de exercitalibus Germanis ait Tacitus ( 3 ) :
NecRegibus infinita , aut libera poteftas : Duces exemplopotius quam imperio , fi prompti ,
fi confpicui, fi ante aciem agant , admiratione præfunt . Cæterum neque animadvertere , ne-
que vincire , neque verberare quidem , nifi Sacerdotibus permiffum : non quafi inpœnam , nec
Ducisjuffu , fed velut Deo imperante , quem adeffe bellantibus credunt . Ipfofque Sacerdotes
& generalibus interfuiffe Comitiis , & quidem cum prærogative , & fuperioritatis peculiari jure ,
idem Tacitus (4) , dum de Comitiis agit , clare innuit dicens : Silentium per Sacerdotes, qui-
bus tum & coercendi jus eft , imperatur .
Pauca hæc ex pluribus curfim excerpta fatis fuadent , jus coercendi in civilibus , prærogati-
vam in adminiftratione Reipublicæ , jus feffionis in Publicis Comitiis , æftimationem capitis
Epifcopi alicubi majorem æftimatione capitis Regis , aliaque ejufmodi in Barbaricis codicibus oc-
currentia ( circa quæ , quid de Divino , aut Ecclefiaftico jure fentiendum fit , penes Theologos
judicium efto ) fi politicum certe Barbarorum fyftema fpectes , ex æquiffimis titulis in Ecclefiafti-
cos olim derivaffe . Erant quippe veterrima gentium inftituta , & antiquorum Flaminum jura ,
quæ Chriftianis facris inductis , inter alias quidem gentes cumulatius , inter alias vero remiffius ,
in novorum facrorum Antiftites , atque Miniftros transfufa deprehenduntur . Et utiliter quidem
in publicum , cum non modo Chriftiana Religio, atque animorum cultura , fed & ipfa Regalis
Majeftas , quæ ex lafciviente populorum libertate , Barbaro vigente Ethnicifmo , modica in exi-
ftimatione habebatur , inducta Domini Noftri Jefu Chriſti doctrina de obedientia & honore
fummis Poteftatibus exhibendo , magnum ex Ecclefiafticis Præfidibus fufceperit incrementum .
Lege inter cætera ex Conciliorum Toletanorum Canonibus depromptum Prologum Codicis Le-
gum Wifigothorum lingua Hifpano-Romantica confcripti , qui ForumJudicum , vulgo Fuero
Juzgo, nuncupatur . Atque inde porro eft , quod Religionis mutatio , quæ cæteroquin Publica
gentium jura intervertere nata non erat , illud tamen , Deo fic difponente , intervertit ut Re-
galis quidem majeftatis fplendor atque authoritas magis magifque in dies enitefceret , & vicif-
fim Miniftrorum Religionis jura in civilibus , variis juxta varias gentes gradibus , a præfatis
antiquis juribus minuerentur .
Aliam quoque e Barbaricis legibus atque formulis gratiam nancifcentur Ecclefiafticarum rerum
ftudiofi . Occurrent enim , quæ ad ftudia Ecclefiaftica directo fpectant . Capitularia præfertim
Regum Francorum , & Leges Anglofaxonica , ejufmodi legibus plurimum refertæ funt . Occur-
rent Canones quamplurimi , ex SS. Patrum dictis excerpti , vel in Sacris Conciliis editi , qui ci-
vili authoritate ita recipiebantur , ut in legem Regni tranfirent , & ex authoritate quoque civi-
li vis exfecutiva accederet iis , quæ Ecclefiafticis Canonibus fancita fuerant . Spero etiam in
his aliqua extare , quæ in ampliffimis collectionibus Canonum fruftra quæruntur . Ut & hinc ,
quod ad res Ecclefiafticas attinet , elucefcat noftræ collectionis utilitas .

Nunc de hujus Editionis confilio paucula dicenda fuperfunt . Quas Eruditi huc ufque
Barbarorum leges five conjunctim , five fejunctim e Mfs. Codicibus ediderunt , editafque
caftigarunt , ex uberrimam præbent meffem amplæ & ornata collectioni concinnanda ·
Alienis uti laboribus in Collectoris gloriam utique non cedit ; fed id parum intereft, dum-
modo cedat in publicam utilitatem . Hoc jampridem præftiterat Petrus Georgiſch , qui
Cl. Heineccii confilio Corpus Juris Germanici antiqui, legibus ex felectiorious editis ex-
cerptis , tradiderat .
Gloriam merentur , qui vel e tenebris veteres Codices eduxerunt vel cum illis col-
latas caftigaverunt leges antiquas . Inter quos merito recenfentur Bafilius Johannes Herol-
dus ,

(1 ) Ammian. Marcellin . lib. XXVIII . cap. 12. (2 ) Helmold. lib. II. cap. 12.
(3) Tacit. Germ. cap. 7. (4 ) Id. Ibid. cap. 11.
 1

XX PRÆFATIO COLLECTORIS .

dus , Stephanus Baluzius , & præcipue qui ex profeffo Codicem Legum antiquarum fibi
edendum propofuit , Fridericus Lindenbrogius .
Et plurimum quidem debet eruditus Orbis Lindenbrogio ; fed nihil ejus laudibus de-
tractum velim , dum dixero , legum collectionem Lindenbrogiana multo meliorem tradi
poffe , in re enim verfamur , cui clarius lumen in dies effudit recentior eruditorum indu-
tria , & longioris ævi diligentia . Id perfpexerat hoc , quo vivimus , fæculo Cl. Georgius
Eccardus , qui multis partibus ( 1 ) Lindenbrogii Codicem meliorem fe dare poffe affirmabat .
Quod neque fruftra neque inconfulto vir doctiffimus jactitavit, cum ipfemet fcripferit, fe
leges ipfas jam affervare ( 2 ) cum variis Mfs. collatas , & notis fuis expofitas atque illuftratas .
Ego vero jam propofueram edere meam , cum in manus mihi incidit Collectionis Ec-
cardine ( nunquam , quod ego fciam , editæ ) confpectus , qui Bibliothecæ Germanicæ ( 3 )
infertus eft . Et confpectus ipfe animum mihi addidit ; etenim fpero hanc, quam nunc tra-
da , uberiorem , ac felectiorem , forte & ornatiorem prodire Lindenbrogiana non modo
fed etiam ea ipfa , quam edendam fibi propofuerat Eccardus . Abfit gloriola ; nam vul-
gatum illud adagium , Facile eft inventis addere , ubi de collectionibus agitur , luce me-
ridiana clarius eft .
Eruditorum ergo , quorum nomina opportunis locis debito cum honore recenfere par
erit , fulcris innixus , Legum Barbaricarum collectionem edo, quæ rerum ubertate, atque
deletu , uti fpero , alias omnes poft fe relinquet . Neque illam nudam , incomptamque
tradere vifum eft , fed notis , & gloffariolis e præclaris Authoribus depromptis illuftratam,
quibus legum textus vel caftigetur , vel explanetur , ut genuinum illarum fenfum Lector
facilius affequatur , & de Barbarorum inftitutis ex fontibus ipfis cum oble&tamento edo-
ceatur . Pluribus & ego notas , & animadverfiones ab ingeniolo meo profectas fubnectam ;
& nonnullis fele&tis ineditis monumentis ,, quæ mihi ad manus funt
quæ mihi ad manus funt , editionem hanc
exornatam prodire curabo ,
In Codicum ornatum aptis fubnectentur locis plerique fafciculi formularum . Formulæ
quippe funt legum optimæ, eæque authenticæ interpretes, ac illarum veluti perpetua Com-
mentaria . Adde , quod ufuum forenfium notitiam præbent , & quamplura , quæ ad Jura
Publica Barbarorum pertinent , quafi fub oculis exhibent . Uno verbo funt Legum pedif-
fequæ , ab illis neutiquam disjungendæ .
In coronidem Operis aliquot fequioris ætatis Conftitutiones fuperaddere placuit , quas
Conftitutiones medii Evi jure optimo appellare eft . Sunt autem Conftitutiones illæ , five
Generales , five Provinciales , queis veteres leges in foris locum cefferunt ut fupra jam
monui . Has vere dicere poffis Barbaricarum legum filias , fed illegitimas . Etenim quam-
vis in iis nuncium penitus miffum non fuerit antiquis Barbarorum inftitutis , haud pauca
tamen immutata funt , aut alienis intermixta , five ex Romano , five ex Canonico jure
depromptis , five ex confuetudinibus labente tempore inductis .
Ut vero Conftitutionum ipfarum copia opus noftrum non prægravet , & ne a primige-
nio Barbaricarum legum tradendarum inftituto nimis aberrem , media incedere femita de-
liberavi ; ut fcilicet fingulis Voluminibus unicam ex Conftitutionibus illis ad fummum
adjicerem . Sic enim & optima erit feligere , & ftudiofis exhibere quæ fatis funt ut di-
gnofcant , quomodo ab antiquis inftitutis fenfim defcitum fit variis in Provinciis , ac Re-
gnis ; & præcipue ut perfpecta habeant plurima ( ne dicam omnia ) ad rem Feudalem fpe-
, quæ medio ævo vigebant , ex quibus tam multa in Feudales Confuetudines ,
tantia ,
quæ hodie dum obtinent , devenerunt • Quod certe haud levi emolumento fimul , at-
que oblectamento ftudiofis futurum erit .
Tandem prætereundi mihi non funt Viri honeftiffimi , qui huic Collectioni edendæ im-
penfas & operam contulerunt , & qui nulli ftudio pepercerunt , nullive pretio , ut typis
prodiret , pro rerum contentarum dignitate , emendatis . Et fane præter confuetas in præ-
lo correctiones accurata diligentia habitas , exemplaria ipfa , ex quibus hæc deprompta
funt , collata , & fedulo examine emendata fuerunt , antequam prælo fubjicerentur . Obti-
neri equidem non potuit, ut ab omni penitus labe purgarentur ; imo fæpe fæpius pruden-
tiæ vifum eft , præfertim in legum textubus , fphalmata intacta relinquere, potius quam
quidquam ex arbitrio immutare . Attamen affulget fpes , ut Editio hæc ? quamvis non
omnino a typographicis erroribus immunis , inter emendatiores merito haberi poffit .
Quod eorum laudi dictum fit .
Hæc funt , de quibus præmonitum te volebam , optime Lector . Tu his utere , & vale .

( 1 ) Fabric. Supplem. ad Biblioth. Lat. pag. 334. Hamburgi MDCCXII.

( 2 ) Eccardi Præf. ad Leg. Sal. & Rip.
(3 ) Biblioth. Germ . Vol. III. part, 1, pag. 296,

EDI-
 EDICTA

REGUM OSTROGOTHORUM

E T

MAGNI AUR . CASSIODORI

SENATORIS

FORMULÆ

Cum Notis in Athalarici Edicta , & in Formulas , quas ex

Guillelmo Fornerio , Petro Broffæo , & Francifco

Jureto deprompfit

R. P. D. JOHANNES GARETIUS

O. S. B. Monachus e Congregatione S. Mauri ,

1
1
 IN EDICTA

REGUM OSTROGOT HORUM

MONITUM COLLECTORIS .

Nter eruditos compertum eft , Oftrogothis in Italia regnantibus , Jus ob-

I tinuiffe Romanum ( 1 ) . Habuere quidem Gothi antiquas quafdam fuæ

Gentis Leges , quæ jam fcriptis traditæ erant : Dicenæus enim , referente Jornan-
de ( 2 ) , qui venit in Gothiam , quo tempore Romanorum Sylla potitus eft princi-
patu ..... cernens Gothorum animos fibi in omnibus obedire , & naturale eos babere
ingenium , omnem pane Philofopbiam eos inftruxit ; erat enim bujus rei magiſter
peritus . Nam Ethicam eos erudivit , ut Barbaricos mores ab eis compefceret : Phy-
ficam tradens naturaliter propriis legibus vivere fecit , quas ufque nunc confcriptas
Bellagines nuncupant . Logicam inftruens &c.
Quid vero Leges , feu Bellagines illæ ? Vis nominis indicat ( 3 ) particularia
quædam Statuta ; ficut & apud Anglos Statuta , quæ Collegia , Societates ,
Communitates ad fui regimen conficiunt, hodiedum By-Laws appellantur . At ve
ro cujus generis fuerint hæc Statuta Gothorum , in incertum adhuc inquiri-
tur ; illud tamen , quod ad rem noftram attinet , vel ipfis perpenfis Jornandis
verbis , obfervante etiam Cl. Heineccio ( 4 ) , certo conftare videtur , in legum
civilium cenfu minime habitas ab Oftrogothis fuiffe .
Et fane quod in Italia non alias a Romanis leges proprie di&as fcriptas
haberent , præclarum perhibuere teftimonium Gothorum Oratores coram Romani
exercitus imperatore Bellifario , fidenter afferentes , quod lippis & tonforibus
notum erat (5) : Italia , inquiunt , Regnum adepti , leges ac regiminis formam , baud
minori ftudio , quam quivis Imperatorum veterum confervavimus ; neque ulla prox
fus Theoderici , aliufve cujufpiam Gothorum Regis lex fcripta extat vel infcripta .
Nullum ergo Oftrogotha in Italia proprium Corpus Juris habuerunt . Hinc
& ea , quæ Reges in Edictis populis fibi fubditis Barbaris atque Romanis ob-
fervanda fanxerunt ( fi pauca excipias ex patrii forte Gothorum inftituti re-
liquiis defumta ) ex Jure Romano deprompta funt , aut interpolata ; hoc eft ,
ut in Theoderici Edicto legitur , ( 6 ) ex veteris juris fanctimonia , ex Grego-
riano puta atque Hermogeniano , & præcipue Theodofiano Codicibus , & Pru-
dentum quorundam effatis ; & ex novellis legibus , videlicet ex Corpore No-
vellarum Conftitutionum Theodofii , Valentiniani , Martiani , Majoriani , Severi ,
Leonis , & Anthemii . Ipfa Oftrogothorum Edicta, quæ trado, totidem Romani
Juris affertiones , confirmationefque effe dignofcuntur , dum in iis ( 7 ) uſualium
Jurium Publicorum , Legumque omnium ( Romanarum ſcilicet ) obfervantia cun-
&is præcipitur & reverentia .
Theoderici Regis Edictum CLIV. capitibus conftans , Oftrogothici Juris fum-
Tom. I. A mam

( 1 ) V. Proleg. in Cod . Theod. Gothofr. c. 3.

(2 ) Cap. II.
( 3 ) Bellagines . Vox compofita ex duabus Gothicis , By , pagus , habitatio , & Lag , Lex , vel
Statutum . Vide Wachter . V. Bellagines . Ihre V. By .
(4 ) Hift. Juris Rom. ac Germ. Lib. 2. n. 11. in notis .
(5) Procopius lib. 1. cap. 6.
(6 ) Edictum Theoder. in fine .
(7) Edict. Theod. in princ. Edict. Athalar. in fine .
mam ferme continens , a Petro Pithao publici juris factum , Lindenbrogius
quoque & Georgifchus Legum antiquarum collectionibus inferuerunt . Addo
ego ex Caffiodorio faltem Athalarici Regis in Simoniacos Conftituta , aliudve
Edictum XII. Capitibus diftinctum . Hæc , inquam , addo , quoniam Sanctio-
num generalium , perpetuarum , & ad formam legis fervandarum identidem
rationem habere , vel ex fubjunctis Epiftolis abunde pater .
Caffiodorii Formulas prætermittendas non duco , ut pote quæ plura fuppe-
ditant , quibus Jus Publicum Oftrogothicum , feu , ut verius dicam , Romano-
11 . Notafque fubjicio plurima eruditione refertas ,
Gothicum , in Italia illuftretur
quas ex Fornerio , Broffeo , & Jureto depromptas Variarum libris interferuit
accuratiffimus Operum Caffiodorii editor Joannes Garetius . Ex quibus præci-
pue Oftrogothorum convenientia cum Romanorum juribus & moribus perſpi
cua fiet .

EDI-
 EDICTA

REGUM OSTROGOTHORUM .

EDICTUM

THE ODERICI REGIS .

САРІТА EDICTI .

1.
Idex fi pecuniam acceperit , ut male XXV. Unumquemque poffefforem apud ju-
Jjudicet . dicem fifci nomine pulfandum .
II. Judex fi , contra ftatum aut fortunas XXVI. De inteftatis clericis , & religio-
cujuslibet ut fententiam proferret , pecu- fis perfonis .
niam acceperit . XXVII. Curialis fi fine fucceffore intefta-
III. Judex fi immerito a provincialibus tus defecerit .
aliquid acceperit . XXVIII. De data teftandi licentia .
IV. Si officium cujuflibet judicis ultra XXIX. Si teftator aut litteras ignoret ,
juffionem acceperit . aut non poffit fubfcribere .
V. Si fententia non præfentibus dicatur . XXX. De falfariis .
VI. Ut ad officium & follicitudinem ju- XXXI. Ut voluntatem fuam facere volen-
dicis pertineat , quomodo in executionem mit, ti nullus contradicat .
tantur judicia. XXXII. De his qui ab inteftato poffunt
VII. Judex ut difcuffis allegationibus vel fuccedere .
documentis utriufque partis , verumjudicet . XXXIII. De Barbaris , qui voluerint ju-
VIII. Sine judicis auctoritate nullum in- re teftari.
genuorum debere teneri . XXXIV. De fubreptione Romani aut Bar-
IX. De bis qui aliquid adverfum boc bari .
præfumpferint. XXXV. De delatoribus .
X. Cujuslibet rei poffefforem per judicis XXXVI. Si quis ad nuptias non legiti
auctoritatem debere conveniri , & expectare mas adfpiraverit .
cognitionis eventum . XXXVII. Intra annum mortis mariti fi
XI. Si poffeffor pulſatus legibus non red- mulier nupferit .
XXXVIII. De adultero adultera .
diderit rem petitam .
XII. De his , qui per XXX. annos quam- XXXIX. Qui ut adulterium fieret , do-
libet rem jugiter poffederint . mum præftiterit .
XIII. De bis , qui alterum quolibet cri- XL. Qui falfum fecerit , aut ufus fuerit .
mine pulfaverint . XLI. Qui falfum nefciens allegaverit .
XIV. Utfub alterius nomine nullus accuſet . XLII. Qui varium vel falfum teftimonium
XV. De percuffore ad fe veniente . dixerit .
XVI. De bis , qui ad poffeffionem alie- XLIII. Nullum debere ad potentem Roma-
nam violenter vadunt . num aut Barbarum fuas actiones transferre .
XVII. De raptore ingenuæ mulieris aut XLIV. Nullum Romanum aut Barbarum
virginis . tanquam defenforem aut fuffragatorem in
XVIII. De parente raptæ , aut curatore alieno ftare negotio .
ejus . XLV. Nullum debere alienæ rei nec fue
titulos ponere .
XIX. De fervo , qui querelam de raptu
viderit diffimulari . XLVI. Si quis in ea re , quam poffidet ,
XX. De raptu , intra quæ tempora con- conventus , ut adverfario fuo refiftat , titu-
cludatur . los pofuerit .
XXI. Si ancillam alienam aut origina- XLVII. Si quis poſſeſſa ab aliis prædia
riam congregata multitudine rapiat . titulis occupaverit .
XXII. De conductore confcio aut connivente . XLVIII. Libertos originarios aut fervos
XXIII. De his qui inteftati mortuifuerint . contra patronos fuos , eorumquè liberos , non
XXIV. Quando debet fifcus agere . audiri .
Tom. I. A 2 XLIX.
 4 E DICTA
XLIX. Hoc etiam & de familiaribus ob-
fervandum ,
L. De occultis fecretifque delationibus .
LI. De donationibus celebrandis manci-
piorum ,
LII. Si quis prædium rufticum aut ur-
banum donaverit ,
LIII. De traditione facienda ,
LIV, Matrimonia paffim non debere dif-
fipari , ut quibuslibet criminibus probatis a
conjunctione recedant ,
LV, Omnes appellationes judicem debere
fufcipere ,
LVI. De abatore animalium diverforum .
LVII, Abactor fi ufque ad unum equum
duas equas , totidemque boves , decem ca-
pras , & quinque porcos ,
LVIII. Qui bovem , equum , vel aliud
pecus errans invenerit .
LIX, Qui ingenuam virginem per vim
corruperit.
LX. Si quis viduæ violenter ſtuprum in-
tulerit .
LXI, Si matrona vidua cujuslibet libidi
ne corrumpatur ,
LXII. Si matrona vidua volens corrum
patur a fervo •
LXIII, Și fervus alienus aut originarius
ingenuam virginem per vim corruperit .
LXIV, Si quis ancillam alienam aut ori-
ginariam virginem corruperit .
LXV. Quoties fe ancillæ ingenuus , ori-
ginarius , aut fervus mifcuerit .
LXVI, Quoties fe originaria fervus alie-
nus aut ingenuus fociaverit .
LXVII, Si originarius alienus fe origi-
naviæ junxerit .
LXVIII. Si originaria de ingenuo folo
exierit .
LXIX. Si quis curialem collegiatum aut
fervum per XXX. annos poffederit .
LXX. Si fervus ad quamlibet Ecclefiam
confugiat .
LXXI. Si quis in caufa publici debiti
ad Ecclefiam quamlibet convolaverit .
LXXII. De allegatione teftamentorum .
LXXIII, De auctoritatibus exfequendis ,
LXXIV, De improbo litigatore ,
LXXV. De armatis bominibus expugnan-
dis , fi ad rem venerint violenti ,
LXXVI. De reddendo momento rerum
invafarum .
LXXVII, Si fervi de inrogata violentia
convicti fuerint .
LXXVIII. De ingenuo plagiato .
LXXIX. Si quis ingenuum in conditione
tenuerit .
LXXX. Si mancipium alienumfollicitaverit,
LXXXI. Si quis nefciens a plagiatore
mancipia comparaverit .
LXXXII. Si quis ingenuus diftrahatur .
LXXXIII. Qui ingenuum cælaverit , ven-
diderit , vel fciens comparaverit .
LXXXIV. Quifquis fervum alienum aut
colonum fciens fugitivum fufceperit .
LXXXV. Si fervos follicitatos , vel ab
altero furto ablatos , fufceperit ,
LXXXVI. Qui fervum alienum invito do-
mino apud fe detinuerit .
LXXXVII, In fuga pofitum , fervum .
LXXXVIII. Si abactor , follicitator , aut
fur , antequam conveniatur , mortuus fuerit .
LXXXIX. Si qui fibi ad terrorem mili-
tiam confinxerunt .
XC. Si quis teftamentum , codicillum
tabulas, rationes , gefta , libellos , cautiones
epiftolas , in fraudem alterius mutaverit .
XCI. Qui teftibus pecuniam dederit ut
falfum dicant.
XCII. Si fponfa perfuafa ab Sponfo ad
ejus domum non tradita venerit .
XCIII. Invitus pater familiam fuam nul-
li dare in matrimonium cogitur .
XCIV. Parentes , qui cogente neceffitate
filios fuos vendiderint .
XCK. Nec pro pignore filios a parentibus
dari .
XCVI, Qui in libertate degunt , fi ad
fervitutem vocantur .
XCVII. Qui domum , aut villam aut
cafam incenderit .
XCVIII. Incendium quod incaute fervus
aut colonus in agro fuo pofuerit .
XCIX. Qui hominem fine audientia occi-
derit , aut occidi fuaferit .
C. Servum alienum in alterius caput tor-
queri non poffe.
CI. Qui fervum ideo compararit , ne ad-
verfum Je torqueretur ·
CII. Si fervus ad hoc fuerit manumif-
fus , ne torqueretur .
CIII. Ubi aliquod facinus committitur
ibi debere defendi .
CIV. De effeffis terminis aut arboribus
terminalibus ,
CV. Qui limites inter duos fundos de-
beant obfervari .
CVI. De negotio facramentis finito ,
CVII. De auctore feditionis .
CVIII. De bis qui pagano ritu facrifi-
caverint .
CIX. Si fervus aut colonus , domi no ne-
fciente , violenter aliqua rapuerit .
CX. Qui fepulchrum deftruxerint .
CXI. Si quis intra urbem Romam cada-
vera fepelierit .
CXII. De bonis damnatorum quolibet cri-
mine .
CXIII. Si curialis damnatus filios reli-
querit .
CXIV. Si damnatum clerici aut alij
eruerint .
CXV. Qui pecuniam publicam aut fifca-
lem furaverit .
CXVI. Si quis a fure aliqua ad fervan-
dum fufceperit .
CXVII. Servus fi furtum fecerit , vel da-
mnum cuilibet dederit .
CXVIII. Si propter furtum fervi domi-
nus conventus fuerit .
CXIX.
 REGUM OSTROGOTHORUM .

CXIX. Si quis de taberna nave , aut nefciens a poffeffore conduxerit .

ftabulo perierit. CXXXVII. Si quis in area aliena ædifi,
CXX. Si fervus furtum fecerit , ma- cium fecerit .
numiffus fuerit . CXXXVIII. Si una res a duobus fuerit
CXXI. Si procuratori , aut actori , vel co- comparata .
Jono, conductori aut fervo alicujus , invito CXXXIX. Cujus forum actor venditionis
aut nefciente domino , mutuam pecuniam quis fequatur .
dederit .
CXL. Qui de re comparata pertulerit.
CXXII. Si quis cautionem fuam potenti quæftionem .
dederit exigendam .
ČXLI. Quicunque fervum fugitivum ven-
CXXIII. Creditor fi debitori fuo res fibi diderit ignoranti .
non obligatas violenter rapiat . CXLII. Liceat unicuique domino manci-
CXXIV. De pignoribus capiendis , pia fua , etiam originaria , ad alia loca
CXXV. Si qui de Ecclefiis , id eft locis transferre , vel quod voluerit facere .
religiofis , bomines traxerint . CXLIII. De fervandis privilegiis Ju-
CXXVI. Ut nullus curialium , five tabu- dæorum .
laviorum , vel fufceptorum , intra Ecclefiam CXLIV. De emittendis fecuritatibus fi-
refidens , emittat picacia . fcalium titulorum .
CXXVII. Ut invitus nullus delegetur . CXLV. Si quis Barbarorum tertio conven-
CXXVIII. Si filius in poteftate patris po- tus , judicio adeffe contempferit .
fitus , fervus , aut colonus , a patre , vel do- CXLVI. De frugibus fublatis .
mino in aliqua culpa non defendatur. CXLVII. De venditionibus bona fide ce-
CXXIX. Qui per mendacium vel fubre- lebratis .
ptionem aliquid impetraverit . CXLVIII. De fervis aut colonis de hofte
CXXX. Si quid promiffum eft , ut fur reverfis .
comprehenderetur . CXLIX. De menfura & ponderatione
CXXXI. Qui de debito in judicio convi- publica .
Ei aut condemnati fuerint . CL. Ut nullus alieno ruftico aut bovi
CXXXII. Qui poffeffor ad judicium veniet . imperet .
CXXXIII. Mulier etiamfi per cautionem CLI. De meffe læfa , aut arbore dejecta .
alienum debitum fe reddituram fpondeat . CLII. Si alienus fervus ab alio occi-
CXXXIV. Qui ultra legitimam , centefi- daturs
mam a debitore fuo fperaverit. CLIII. Uxorem pro marito non debere
CXXXV. Si fidejuffor pignora debitoris conveniri .
pro quo fidem fecit , liberaverit , CLIV. De die Dominico , & diebus fan-
CXXXVI. Si quis quamlibet rem fuam &i Pafchatis ,

E DICTUM .

Uerelæ ad nos plurimæ pervene- futurum , contra quem redemptus docebitur

runt , intra provincias nonnullos tuliffe fententiam .
·legum præcepta calcare . Et III. Judex quod immerito provincialibus
quamvis nullus injufte factum rapuerit , amiffa dignitate qua male ufus
poffit fub legum auctoritate de- eft , in quadruplum reddat his duntaxat
Q
fendere nos tamen cogitantes quibus immerito conftat ablatum : & fi de-
generalitatis quietem , & ante oculos habentes functus fuerit , ab ejus heredibus hæc pœna
illa , quæ poffunt fæpe contingere , pro hu- pofcatur .
jufmodi cafibus terminandis , præfentia juffi- IV. Officium cujuslibet judicii , quod
mus edicta pendere ut falva juris publici quid ultra quam juffum eft , exegerit , in
reverentia & legibus omnibus cunctorum quadruplum fub fuftuaria pœna cogatur ex-
devotione fervandis , quæ Barbari Romani- folvere iis , quibus inlicite monftrabuntur
que fequi debeant fuper expreffis articulis ablata .

edictis præfentibus evidenter cognofcant . V. Sententia non præfentibus partibus

Priore itaque loco ftatuimus ut fi ju- dicta nullius momenti fit ; nifi adverfus
dex acceperit pecuniam , quatinus adverfum eum prolata doceatur , qui tertio conven-
caput innocens contra leges & juris publici tus , & edictis folemniter inclamatus , adef-
cauta judicaret , capite puniatur . fe contempferit .
II. Judex fi pecuniam, contra ftatum aut VI. Ad officium follicitudinemque judi-
fortunas cujuslibet ut fententiam proferret , cis pertinet , ut ea fcripto lata definiant
acceperit , & ex hac re fub jufta fuerit exa- quæ apud fe aguntur , fententia : & in exe-
minatione convictus , in quadruplum quod cutionem mitti jubeant , quod fuerit judi-
yenalitatis ftudio accepit , exfolvat , illi pro- catum .
Tom, I A 3 VII.
 6 E DICTA
VII. Judex difcuffis utriufque partis fug-
geftionibus atque documentis , id folum ju-
dicare debet , quod juri & legibus viderit
convenire .
VIII. Sine competentis judicis præcepto
nullus ingenuorum fuftineat detentionis in-
juriam , aut ad judicium deducatur , vel in
privata habeatur cujuslibet præfumptione cu-
ftodia .
IX. Si quis autem aliquid eorum admi-
ferit ? ad violentiæ pœnam , qua capitalis
eft , fe non dubitet effe rapiendum .
X. Qualemcunque cujuslibet rei poffeffo-
rem conveniri judiciaria au&oritate decer-
nimus , & expectari femper juftæ cognitio-
nis eventus . Quod fi quis qualemcunque
poffefforem poffeffione dejecerit , amiffionem ,
pro tanta præfumptione , vel bonæ litis in-
currat ; reformata fcilicet poffeffione quam
occupaverit , fructus quoque duplos pro tan-
ta temeritate perfolvat . Quod fi illam pof-
feffionem occupaverit , quæ eidem minime
debebatur , hanc pœnam habeat , ut & rem
cum fructibus in eo ftatu domino reddat
invafam , & æftimationem rei pervafæ fu-
bire cogatur , fifci juribus profuturam . Cu-
jus decreti jufti atque legitimi omnes per
provincias judices , & urbe venerabili con-
ftitutos vel eorum officia , jubemus effe
cuftodes : ita ut fi aliquid extiterit , quo fe
putent exigendæ multæ fuperius compre-
henfæ pares effe non poffe , relationem ad
fcrinia noftra tranfmittant ut a nobis , fi
ratio popofcerit , diftrictius vindicetur .
XI. Quod fi poffeffor pulfatus legibus ,
non reddiderit rem petitam , & fub cogni-
tionis eventu adverfus eum legibus fuerit
lata fententia , a die qua per auctoritatem
conventus eft , & dedit refponfum , expen-.
fas litis vel fumptus victus exfolvat . Hoc
remedio fiet " ut in mala caufa nullum li-
tigare delectet .
XII. Qui per triginta annos quamlibet
rem jugiter poffidere fuerit adprobatus, ne-
que publico , neque privato nomine patia-
tur aliquam penitus quæftionem . Tali au-
tem profeffori ( 1 ) etiam auctorum proau-
&
torumque fuorum tempora fecundum leges
proficere debere cenfemus : illud adjicien-
tes , ut fi intra triginta annos mota lis fue-
rit ( 2 ) , nec finita , fuperveniens conclufio
triginta annorum eandem fine aliqua du-
bitatione confumat : quia cuivis fatis credi-
mus abundeque fufficere , intra XXX. annos
& actiones fuas rite componere , & eas pu-
blico judicio , vel privata definitione pera-
gere . Ita ut circa pupillarem ætatem pri-
vilegia antiquis vel novellis legibus concef-
ſa , ſerventur , vel circa eos qui ex quo
competere poterant poft vicefimum & quin-
tum annum intra tricefimum fuas legibus
propofuerint actiones . Cui cafui quinquennii
beneficium novella lege probamus adjectum .
( 1 ) Fortaffe , poſſeſſori .
1
XIII. Qui alterum quolibet crimine pu-
taverit accufandum , non prius audiatur
nec de exhibitione aliquid jubeatur , nifi fe
præmiffæ infcriptionis vinculis obligarit , &
iftud caverit apud competentem judicem
fe eam pœnam fubiturum fi non proba-
verit , quod intendit , • quam poffit reus
convictus fecundum leges excipere : & uf-
que ad eventum judicii , tam reus , quam
accufator , æquali cuftodia forte teneantur .
Nifi forte aut minora fint crimina , in qui-
bus fidejuffor præberi debeat , aut reus adeo
nobilis & fplendidi honoris fit , ut fuæ com-
mitti debeat dignitati .
XIV. Sub alterius nomine nullus accufet :
quia improbum judicamus , ut quis alienæ
utilitatis vel voluntatis , quafi fub fpecie
accufationis , executor exiftat .
XV. Qui percufforem ad fe venientem
ferro repulerit , non habetur homicida : quia
defenfor propriæ falutis videtur in nullo
peccaffe .
XVI. Qui ad poffeffionem alienam vio-
lentus advenerit cum multitudine congrega-
繄 ta , fi aut ipfe , aut aliquis ex eodem nu-
mero , cafu , dum repellitur violentia , oc-
cifus fuerit , is qui per neceffitatem hoc fe-
cit , a metu pœnæ liber habeatur .
XVII. Raptorem ingenuæ mulieris aut
virginis , cum fuis complicibus vel mini-
ftris , rebus probatis juxta leges jubemus ex-
tingui : & fi confenferit rapta raptori , pa-
riter occidatur .
XVIII. Si parentes raptæ , aut curator
ejus , quæ minore ætate rapta eft , exequi
& vindicare talis facti culpam forte negle-
xerit , pactum quod non licet de hoc cri-
mine faciendo , pœnam patiantur exilii .
XIX . Servus vero fi querelam de raptu
diffimulari a dominis , & pactione crimen
fenferit definiri , atque judiciis prodiderit ,
libertate donetur .
XX . Raptum intra quinquennium liceat
omnibus accufare , poft quinquennium vero
nullus de hoc crimine faciat quæftionem ,
etiamfi intra fuprafcriptum tempus egiffe
aliquid de legibus doceatur : maxime cum
& filii de hoc matrimonio fufcepti , exacto
quinquennio legitimorum & jure & privile-
gio muniantur .
XXI. Si quis ancillam alienam aut ori-
ginariam violenter cum multitudine congre-
gata rapuerit , fi ingenuus eft , raptoris pœ-
na feriatur , quia violentiæ crimen admit-
tit : fi fervus eft aut colonus , & fua hoc
tantum voluntate commifit fimili ratione
puniatur .
XXII. Si vero confcio conductore , aut
jubente aut connivente , vel non prohi-
bente hoc fecerit etiam conductor ipfe ,
tanquam facti reus , fimili pœna feriatur
Si autem domino fciente vel jubente hoc
fecit , eandem poffeffionem , de qua raptor
egref-
(2) Al. ultra triginta annorum mortalis fuerit .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
egreffus eft , fifco profuturam dominus in-
cunctanter amittat .
XXIII. Si quis inteftatus mortuus fuerit ,
is ad ejus fucceffionem veniat , qui inter
agnatos atque cognatos gradu vel titulo
proximus invenitur , falvo jure filiorum ac
nepotum .
XXIV. Fifcus tunc agat , quando nec
parentum , nec filiorum , nec nepotum , nec
agnatorum , nec cognatorum , nec uxoris &
mariti , quæ fuccedat , extare comperitur
perfona , fecundum veterum conftituta ; ita
ut fifcus , quotiens locum fucceffionis inve-
nerit , vel aliqua fibi competentia repetit ,
actionem , remota titulorum vel officii præ-
fumptione , proponat ; quia tunc fifcus
unamquamque rem merito poteft & fine
oppreffionis alienæ injuria vindicare , cum
intercedente fententia pro ipfo fuerit judi-
catum . Nobis enim , ficut & Principes vo-
luerunt jus cum privatis volumus effe
commune
XXV. Unumquemque poffefforem fifci
nomine apud competentem judicem ftatui-
mus debere pulfari .
XXVI. Clericos religiofafque perfonas in-
teftatas deficientes , quotiens defuerit qui
ure fuccedat , locum Ecclefiæ fuæ fecundum
leges facere debere præcipimus ,
XXVII. Curialis fi fine fucceffore , quem
leges vocant inteftatus defecerit , exclufo
fifco curiæ fuæ locum faciat .
XXVIII. Faciendorum teftamentorum
omnibus , quos teftari ieges permittunt , da-
mus late licentiam : ita ut feptem aut quin-
que teftes ingenui ac puberes , in confpectu
teftatoris , uno tempore
uno tempore , eodem rogante
fubfcribant .
XXIX. Quod fi teftator aut literas igno-
rando , aut per neceffitatem vicinæ mortis ,
propriam fubfcriptionem non potuerit com-
modare tunc octavus teftis pro teftatore
adhibeatur hujufmodi , de cujus fide dubita-
ri omnino non poffit : fcituris teftibus &
fcriptore præcipue teftamenti , quod fi quid
falfitatis extiterit , fub cognitione decurfa fe
fupplicium evadere non poffe , quod circa
falfarios legum dictat auctoritas .
XXX. Sciat autem fcriptus heres , vel le-
gatarius , aut libertus , quod fi eis conni-
ventibus aut fcientibus , tale aliquid tem-
ptatum fuerit fe non folum emolumento
ipfo , vel fructu ejus fcripturæ effe privan-
dos > verum etiam falfi pœnam declinare
non poffe . In hoc reatu erit , quifquis ope-
ram aut ftudium faciendis adhibuerit tali-
bus teftamentis cum voluntates velimus
effe liberas mortuorum & nihil ibi fibi
aliena debeat perfuafio vindicare .
XXXI. Ne quis voluntatem fuam fa-
cere volentem , aut teftes , quolibet no-
mine deterreat , aut contradictor exiftat :
Gum fi quid actionis fuerit , eam le-
( 1 ) Al. utrique ..
7
gibus adverfum heredem poffit exercere .
XXXII. Barbaris , quos certum eft Rei-
publicæ militare , quomodo voluerint & po-
tuerint , faciendi damus licentiam tefta-
menti , five domi , five in caftris fuerint
conftituti .
XXXIII. Is qui ab inteftato defuncti fpe-
rat hereditatem , fi volentem teftatorem
prohibeat facere teftamentum , tanquam ab
indigno ejus hereditas auferatur .
XXXIV. Nemo aut Romanus , aut Bar-
barus , rem petat alienam : quam fi per fub-
reptionem impetraverit , non valebit , &
cam fe non dubitet cum fructibus redditu-
rum • Salvo eo , quod fuper hac parte fu-
periora noftra edicta jus fanciunt .
XXXV. Is qui quafi fub fpecie utilitatis
publicæ , ut fic neceffarie faciat delator
exiftit , quem tamen nos execrari omnino
profitemur , quamvis vel vera dicens legi-
bus prohibeatur audiri : tamen fi ea , quæ
ad aures publicas detulerit , inter acta con-
ftitutus non potuerit adprobare , flammis
debet abfumi .
XXXVI. Si quis ad nuptias non legiti-
mas adfpiraverit , legum cenfuram penitus
non evadat : qui nec juftum matrimonium ,
nec filios fciat fe habere legitimos .
XXXVII. Intra annum mortis mariti nul-
la ad fecundas nuptias migret : fed nec fur-
tim fe mifceat illi , cujus poft annum erit
uxor futura ; quia leges videtur circumfcri-
bere voluiffe , Idcirco utramque perfonam
ftupri ream effe præcipimus . Quam quere-
lam damus tantum filiis & propinquis , ut
quod in talibus caufis legibus competit , ex-
fequantur .
XXXVIII . Adulteri vel adulteræ intra
judicia convicti , interitum non evadant :
miniftris ejufdem criminis , aut confciis
pariter puniendis .
XXXIX. Qui , ut adulterium fieret , do-
mum vel cafam præbuit ; quive mulieri
ut adulterio confentiret , fuafit , capite pu-
niatur .
XL. Qui falfum nefciens allegavit , ad
falfi poenam minime teneatur .
XLI. Qui falfum fecerit , vel fciens fal-
fo ufus fuerit , aut alterum facere fuaferit ,
aut coegerit , capitali pœna feriatur .
XLII. Qui varium , aut falfum teftimo-
nium dixerint , aut utriufque ( 1 ) parti pro-
diderint , in exilium dirigantur .
XLIII. Nullus ad potentem Romanum
aut Barbarum proprias quolibet titulo trans-
ferat actiones . Quod fi fecerit , jacturam
litis jurgator incurrat , & is qui fufceperit ,
medietatem pretii rei æftimate fifco coga-
tur inferre . Qua pœna teneri præcipimus
etiam eos , qui rem in lite pofitam in hu-
jufmodi crediderit transferendam effe perfo-
nam ; quoniam volumus , ut remota perfo-
na potentioris , æqua jurgantes forte confli-
gant .
 & EDICTA
gant . Litigantibus vero poft caufæ termi-
num , largiendi quod vicerint , cui volue-
rint perfonæ , concedimus poteftatem .
XLIV. Nullus fe potens Romanus aut
Barbarus tanquam defenfor aur fuffragator
negotio mifceat .
XLV. Nullus alienæ rei vel fuæ titulos
prorfus adfigat : cum foli fifco hoc privile-
gium , his quæ poffidet jure vel corpore ,
videatur effe conceffum .
XLVI. Is qui in ea re quam poffidet ,
judicis præceptione conventus , titulum po-
tentis nomine adfixum adverfario fuo cre-
diderit opponendum , ejus poffeffionis aut
cafe , quam fub hac fraude vindicare tem
ptaverit , amiffione puniatur : nec repeten-
dæ actionis etfi competere poffit , habeat
facultatém .
XLVII. Ille vero qui poffeffa ab aliis
prædia titulis occupaverit , capite puniatur .
XLVIII. Libertos originarios , vel fer-
dominos aur patronos fuos eorumque
liberos deferentes , in quolibet negotio pro-
hibemus audiri : quia hujufmodi perfonæ ne-
que in civilibus , neque in criminalibus cau-
fis contra patronos aut dominos eorumque
liberos , etiamfi pro his dicant , vocem pof-
funt habere legitimam ; quos in hujufmodi
facto deprehenfos , in ipfo actionis exordio
gladiis oportet extingui .
XLIX. Hoc etiam de familiaribus ferva-
ri debere cenfemus , qui cujuslibet familia-
ritati vel domui inhærentes , delatores aut
accufatores emerferint excepto tamen cri-
mine majeftatis .
L. Qccultis fecretifque delationibus nihil
credi debet fed eum qui aliquid defert
ad judicium venire convenit ; ur fi , quod
detulit , non potuerit adprobare , capitali
fubjaceat ultioni .
LI. Donationes fub hac folemnitate præ
cipimus celebrari . Quod fi cujuslibet pretii
res mobilis fortaffe donetur , vel certe man-
cipium , fola traditione largientis fit perfe-
eta donatio ; quæ tamen fcripturæ fide pof-
fit oftendi cui teftium fubfcriptio adjecta
monftretur .
LII. Si vero prædium rufticum aut ur-
banum quifquam libero arbitrio conferre vo-
luerit , fcriptura munificentiæ etiam teftium
fubfcriptionibus roborata geftis municipali-
municipali-
bus allegetur ; ita ut confectioni geftorum
præfentes adhibeantur tres curiales , aut ma-
giftratus , aut pro magiftratu defenfor civi-
tatis cum tribus curialibus aut duumvi-
ri , vel quinquennalis : qui fi defuerint , in
alia civitate quæ hæc habuerit , allegatio-
nis firmitas impleatur , aut apud judicem
ejufdem provinciæ , quod donatum fuerit ,
allegetur .
LIII. De traditione vero quam femper
in locis fecundum leges fieri neceffe eft , fi
magiftratus , defenfor , duumviri aut quin-
quennalis forte defuerint , ad conficienda in-
troductionum gefta , tres fufficiant curiales :
dummodo vicinis fcientibus impleatur cor
poralis introductionis effectus .
LIV . Paffim matrimonia diffipari non
patimur . Ideo uxor a marito aut mari-
tus ab uxore , nifi probatis caufis , quas
leges comprehendunt , omiffo repudio , a
jugali vinculo non recedant . Caufæ autem
ifte debent effe divortii . Si maritus aut
homicida , aut maleficus , aut fepulchro-
rum violator ab uxore in examine fuerit
adprobatus . Maritus quoque his crimini-
bus convictam merito dimittat uxorem , ſi
adulteram , fi maleficain , vel etiam quam
vulgus adpellat aggagulam , in judicio po-
tuerit adprobare . Quibus edoctis maritus
& dotem lucretur , & fponfalitiam recipiat
vel fibi habeat largitatem , & tituli utriuf-
que proprietatem fecundum leges filiis eum
jubemus fervare communibus Pari etiam
modo , fi mulier maritum fuperioribus cri-
minibus involutum in judicatione convi-
cerit , & dotem recipiat , & fponfalitiam
lucro habeat largitatem . Cujus tamen fpon-
falitiæ tantum donationis proprietatem li-
beris communibus etiam ipfa confervet :
nubendi vero , vel non nubendi licentiam
pro conftitutis veteribus fortiatur .
LV. Omnes appellationes fufcipiant ii
provinciarum judices , a quibus provoca-
ri poteft quando optimæ confcientiæ con-
veniat etiam fuperfluam appellationem fi-
ne dubitatione fufcipere , dum de appella-
tionis merito facer poffit perpenfis legi-
bus cognitor judicare . Quod fi judex fua
abfentia procuravit , ne appellatorios libel-
los accipiat : in locis celeberrimis , qui ap-
pellare voluerit , libellum de abfentia ju-
dicis de fa appellatione habere debere
cenfemus . Judex autem , qui aut fufcipe-
re appellationem contempferit , aut certe
in cuftodiam dederit > aut verberaverit
aut aliquo difpendio læferit appellantem
decem librarum auri amiffione feriatur
quas fifci compendiis cura facri cognito-
ris præcipimus aggregari ; officium quoque ,
cujus intereft multæ legitimæ fubja-
cebit .
LVI. Abactor animalium vel gregum at-
que pecorum alienorum five ea de ftabu-
lis , five de pafcuis abegerit , gladio punia-
tur
tur , & in quadruplum amittentis damno
de ejus fubftantia confulatur . Quod fi fer-
vus aut originarius fuerit , dominus pro his
conventus legibus , fi maluerit , aut , ut fu-
pra diximus , fatisfaciat , aut impetitos ad
poenam mortis judici publico tradere non
moretur .
LVII . Abactor fi ufque ad unum equum ,
duas equas ,, totidemque boves 2 & uf-
duas equas
que ad decem capras , & quinque porcos
tuliffe tam de ftabulis , quam de pafcuis
fuerit adprobatus , five per furreptionem ,
five ea violenter abduxerit 2 feveriffime
puniatur : quidquid vero intra fuprafcri-
numerum animalium vel porco
ptum
rum
 REGUM OSTROGOTHORUM .
rum ( 1 ) a quocunque fublatum fuerit , tan-
quam furtum fub quadrupli poena folvatur .
LVIII. Qui bovem vel equum erran-
tem , vel aliud pecus abduxerit , furti ma-
gis reus tenendus eft , & in quadruplum ani-
malia vel pecora fublata reftituat ; nifi ea
ab eo die quo invenerit , feptem diebus
continuis in publicis celeberrimifque locis ,
aut ante prætorium judicis propofuerit ; hoc
enim facto nullius poenæ damna fuftineat ,
LIX. Qui ingenuam virginem per vim
corruperit , fi idoneo patrimonio gratulatur ,
& eft genere nobilis , eandem accipere co-
gatur uxorem ; ita ut ei fponfalitiæ titulo
largitatis quintam partem patrimonii fui no
verit conferendam • Quod fi jam habens
uxorem ifta commiferit >
tertiam partem
patrimonii fui illi , quam per vim corrupe-
rit , fub idonea & follenni fcriptura dare
cogatur: ut illa , quæ per eum jacturam pu
doris incurrit , honeftum poffit invenire con-
jugium . Si autem nullo patrimonio aut no-
bilitate fulcitur , oppreffor & violator pu-
doris ingenui , fupplicio adficiatur extremo .
LX. Si quis viduæ ftuprum violenter in-
tulerit , cujuslibet loci corruptor fit , adulte
rii pœna depereat ,
LXI. Si quis vero etiamfi cum volente
& adquiefcente vidua hoc crimen admife-
rit , flammis ultricibus exuratur : illa quoque
adulterii pœna damnanda , quæ non erubuit
fervili fubjacere libidini .
LXII. Si matrona vidua alicujus libidine
volens corrupta fit , ftuprum admittitur : nifi
forte vilis vulgarifque fit mulier . Cum his
enim viduis adquiefcentibus fi quis concu-
buerit , quas artis operam , aut minifterii la-
borem publice exercere conftiterit , hoc cri-
mine nec ipfe nec illæ teneantur obnoxii .
LXIII. Si fervus alienus aut originarius
ingenuam virginem per vim corruperit , aut
ftuprum viduæ per vim intulerit , convento
domino , rebus difcuffis atque patefactis , ca-
pite feriatur .
LXIV. Ancillam alienam virginem vel
originariam , cujuslibet ætatis , quifquis in-
genuus , nulli tamen quolibet modo obno-
xius civitati , corruperit , fi dominus volue-
rit ,
aut corr ipfe roga , & apu
upto veri d
r t
geft prof fuer , manf in domi
a effu it u r n i
muli pote s , ejus qua uvsiti con-
e ft m av
tube ris nonatreeli , nec , eadeit mor-
rniu nqua m
m t
difcedendi habeat facultatem . Quod fi
dominus ancillæ non confenferit aut ille
profiteri noluerit , tunc aut hujus meriti duo
mancipia domino tradat , ejus juri profutu-
ra fi ejus fubftantia patiatur aut fi hoc
implere non potuerit , cæfus diftri&tiffime fu-
ftibus vicina civitatis collegio deputetur ;
quod judex ejufdem loci , periculi fui me-
mor, implere & cuftodire debebit ,
(1 ) Al. vel pecorum .
2 ) Al. Codd. ex eo ,
( 3 ) Al. Qua fi ,
9
LXV. Quoties fe ancillæ ingenuus , aut
originarius , aut fervus forte mifcuerit , ne-
ceffe eft ut omnis matrem fequatur agnatio,
id eft , filii omnes ad dominum ancillæ per
tineant .
LXVI . Quoties vero fe originariæ fervus
nihilominus
alienus ingenuufve mifcuerit
omnes filii matrem fequantur .
LXVII, Si vero originarius alienus fe ori-
ginariæ fortaffe conjunxerit , duas filiorum
partes originarii dominus , & tertiam fobo
lis originaria dominus confequatur .
LXVIII, Originaria ex quo ( 2 ) de in-
genuo folo difcefferit , intra vicennii fpatia
repetatur . Quod fi ( 3 ) originaria , exem-
ptis viginti annis , domino fub hac præfcri-
ptione perierit , fimul ejus ( 4 ) agnatio , in-
tra viginti annos fufcepta a domino mulie-
ris , fervato novella legis tenore non pereat .
LXIX. Quifquis curialem aut collegia-
tum , aut fervum , per triginta annos poffe
derit , qui nullam patriæ fuæ collationem
fubiiffe monftratur ( 5 ) , eos prædiorum do-
minis jubemus adquiri : quia in nullo tri-
cennalis legis faluberrimum conftitutum fub
qualibet patimur occafione turbari ; quam
five adverfum privatum , five adverfum fi-
fcum , fuam , quemadmodum leges præci-
piunt , obtinere convenit firmitatem . Et
quia frequenter fcimus tales calumnias in
perniciem dominorum , conniventibus rufticis
aut curialibus excitari , quo conlationem
( 6 ) præftitiffe dicantur hoc eatenus vale-
bit , fi fciente poffeffionis domino & non
reluctante aut certe procuratore conducto-
reque ejus , cum dominus in tranfmarinis
fuerit regionibus conftitutus ? conlationem
præftitam fuerit adprobatum .
LXX. Si fervus cujuslibet nationis ad
quamlibet Ecclefiam confugerit , ftatim do-
mino veniam promittente reddatur : nec
enim ultra unum diem ibidem refidere præ
cipimus . Qui fi exire noluerit , vir religio-
fus archidiaconus ejufdem Ecclefiæ , vel pref-
byter atque clerici , eundem ad dominum
fuum exire compellant , & domino indul-
gentiam præftanti fine dilatione contradant .
Quod fi hoc fuprafcriptæ religiofæ perfonæ
facere forte noluerint ; aliud mancipium
ejufdem meriti domino dare cogantur : ita
ut etiam illud mancipium , quod in Eccle-
fiæ latebris commoratur , fi extra Ecclefiam
potuerit comprehendi , a domino protinus
vindicetur .
LXXI. Si quis in caufa publici debiti ad
Ecclefiam quamlibet convolaverit , archidia.
conus eum compellat egredi , ad edenda le-
gibus ratiocinia fua : aut fi hoc facere no-
luerit , ejus fubftantiam , quam ad Eccle
fiam detulit , fine mora contradat . Quod
nifi fecerit , quanti intereft utilitatis pu
blicæ,
( 4 ) Al . funt ejus .
Patriamfuam collationemjubiſſe monftretur.
( 6 ) Al. confolationem .
 10 EDICT
blica ,
archidiaconus cogatur exfolvere .
LXXII . Teftamenta , ficut leges præci-
piunt , allegentur : hoc modo fides volunta-
tis alienæ titubare non poterit .
LXXIII . Auctoritates quorumlibet judi- fiteatur ingenuum : quo facto , dum a do-
cum , vel
vel præcepta cujuslibet fedis ac pote- . mino fervus aut originarius poftulatus fuerit
ftatis , fola publica fervata civitate exequan- & probatus , folus fine retinentis incommo-
tur officia & conventum fufficiat promit-
tere , fe ad judicium effe venturum , nihil
ultra præfumat apparitor . Et illius fedis ap-
paritor executiones fufcipiat , unde præcepta
manaverint . Quod fi alterius miles , alterius
judicis auctoritatem exequi forte temptave-
rit , amiffionem cinguli fuftibus cæfus incur-
rat litigator autem negotium incunctanter
amittat .
LXXIV. Si petitor improbe litem cujuf-
cunque rei alteri forte commoverit , & fue-
rit fub jufta examinatione convictus ex
die plantati folenniter jurgii , fumptus & li-
tis expenfas , quas fe pulfatus immerito fu-
ftinuiffe docuerit , a petitore recipiat , fub
ftimatione fcilicet judicis , aut bonorum vi-
rorum ex delegatione nofcentium : quorum
juftitiæ & deliberationis erit , quales fum-
ptus litis & expenfas eum , qui importune
alterum ad publicum deduxerit examen ,
redhibere conveniat ..
LXXV. Qui etiam armatis hominibus ,
ferro , fufte , lapide , de poffeffione quem-
quam , domo , villa expulerit , expugnave-
rit , obfederit , clauferit , aut fi forte propter
hanc rem quis homines fuos præftiterit , lo-
caverit , conduxerit
conduxerit , turbam , feditiones ,
incendium fecerit , ad violentiæ pœnam ,
quæ eft fuperius adfcripta , teneatur. Si quis
autem fepeliri mortuum , quafi debitorem
fuum adferens , prohibuerit , honeftiores bo-
norum fuorum partem tertiam perdant , &
in quinquennale exilium dirigantur : humi-
liores cæfi fuftibus , perpetui exilii damna
fuftineant .
LXXVI. Illi res occupata per violentiam
intra annum momenti jure falva proprieta-
tis caufa reddetur : qui eandem rem , quam
alterius præfumptione perdidit , nec violen-
ter , nec abfcondite , nec precario poffidet .
LXXVII. Si fervi de irrogata violentia
convicti fuerint , aut certe confeffi , & hoc
domini præcepto factum fub jufta & dili-
genti cognitione conftiterit , domino ad vio-
lentiæ pœnam retento , pervafa reddantur
fervis nihilominus extremo fupplicio punien-
dis , fi violentiam eos fua temeritate com-
mififfe claruerit .
LXXVIII. Qui ingenuum plagiando , id
eft follicitando , in alia loca translatum aut
vendiderit , aut donaverit , vel fuo certe
fervitio vindicandum crediderit , occidatur
LXXIX. Qui ingenuum in fervitutem te-
net , nec conditioni poteft obnoxium com-
probare , & calumniæ & injuriarum reus te-
neatur adftrictus .
LXXX. Qui mancipium alienum follici-
taverit , tres alios ejufdem meriti , & ipfum
A
domino cum peculio fuo reddat . Quod fi
quis a quolibet bona fide fufcipitur , quo fe
dicat ingenuum , fufcipientis hæc debet effe
cautela , ut eum ducat ad gefta , & fe pro-
ditate reddatur .
LXXXI. Si quis nefciens a plagiatore
mancipia comparaverit , reatu plagii non
poteft obligari .
LXXXII. Si ingenuus diftrahatur , nullum
præjudicium fui ftatus incurrit , nifi forte ta-
cendo de ingenuitate fua , emptoris ignoran-
tiam major ætate circumvenerit . Nam de
plagio adverfum venditorem pro defenfione
vel injuria fua agere potuit : nifi pretium
quod pro eo datum fuerit , cum fuo volue-
rit venditore partiri . Tunc enim , præjudi-
cium conditionis incurret quod fibi ipfe
diffimulando & confentiendo pepererit .
LXXXIII. Qui ingenuum cœlaverint
vendiderint , vel fcientes comparaverint , hu-
miliores fuftibus cafi in perpetuum dirigan-
tur exilium ; honeftiores , confifcata tertia
parte bonorum fuorum , pœnam patiantur
nihilominus quinquennalis exilii .
LXXXIV. Quifquis fervum , five colonum
alienum , fciens fugitivum fufceperit , aut
occultaverit , ipfum domino cum mercedi-
bus & peculio ejus , & ejufdem meriti alte-
rum reddat . Quod fi fecundo aut tertio
eundem fugitivum idem apud quem fuerat ,
fufcipiendum effe crediderit , præter ipfum
cum mercedibus , tres alios domino ejus tra-
dat . Mancipium tamen ipfum , ne forte
propter capiendum lucrum callide & dolofe
a domino ad domum ejus , qui fufceperat ,
à
immiffum fuerit , oportet in examinatione
torqueri : ut fi per interrogationem in qua-
ftionem pofiti conftiterit a domino fuo ad
domum alterius fraudulenter immiffum , fifci
protenus compendiis adplicetur .
LXXXV . Servos follicitatos ab altero
vel furto ablatos , fi fcientes alii fufceperunt ,
non tantum de his fufceptis conveniri &
eos reddere debent , fed etiam ad pœnalem
actionem furti detinendi funt .
LXXXVI. Qui fervum alienum invito
domino apud fe tenuerit , furti eſt actione
pulfandus . }
LXXXVII. In fuga pofitus fervus nec
vendi , nec donari poteft .
LXXXVIII. Si abactor , follicitator ac
fur , antequam per auctoritatem judicis con-
vincatur , mortuus fuerit , heredes ejus pro
delicto auctoris fui in nullo teneantur ob-
noxii , nifi ob earum tantum rerum repeti-
tionem , quas ad eos perveniffe conftiterit
LXXXIX. Si quis fibi , ut aliquem ter-
reat , militiam confinxerit , vel adfumpferit
quam non habet poteftatem , viliores fufti-
bus cæfi perpetua relegationis mala ſuſti-
neant > honeftiores exilii patiantur incom-
moda .
XC.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
XC. Qui teftamentum , codicillum , ta
bulas , rationes , gefta , libellos , cautiones,
epiftolas in fraudem alterius , quocunque lo-
co deleverint , mutaverint , fubjecerint , fub-
repferint , incenderint , raferint ; aut as ,
argentum vel ferrum inauratum fcientes
pro auro dederint , vel vendiderint , vel
fuppofuerint , quique pro argento ftannum
fubjecerint , vel exteriorem circulum folidi
præciderint , quive , ut id fieret , jufferint ,
operamve dederint , poenam fuftineant falfo
crimini conftitutam .
XCI. Qui teftibus pecuniam dederit , ut
falfum teftimonium dicant , vel certe quod
fciunt taceant aut non exprimant verita-
tem , vel judici præmium dederint , ut fen-
tentiam contra juftitiam dicat , vel non ju-
dicet , humiliores capite puniantur , hone,
ftiores bonorum fuorum amiffione multentur .
XCII, Si fponfa perfuafa ab fponfo ad
ejus domum non tradita venerit , fponfus
raptoris crimine non teneatur .
XCIII. Invitus pater familiam fuam in
matrimonium nulli dare compellatur .
XCIV. Parentes qui cogente neceffitate
filios fuos alimentorum gratia vendiderint
ingenuitati eorum non præjudicant ; homo
enim liber pretio nullo æftimatur ,
XCV. Nec pro pignore filii a parentibus
alicui dari poffunt ; & fi fciens creditor in
genuos pro pignore a parentibus fufceperit
in exilium dirigetur . Operas enim tantum
parentes filiorum , quos in poteftate habue
rint , locare poffunt .
XCVI. Qui in libertate degens ad fervi
tutem vocatur , rei partes fuftinet : ideo pe-
titori ejus , vel illi qui fe dominum dicet ,
incumber fervum fuum docere . Si vero ex
poffeffione fervitutis in libertatem reclamet ,
defenfori ejus neceffe eft liberum com-
probare .
XCVII. Qui cafam , domum , aut villam
alienam inimicitiarum caufa incenderit : fi
fervus , colonus , ancilla , originarius fuerit ,
incendio concremetur ; fi ingenuus hoc fece
rit reftituat quidquid difpendir acciderit
per illud , quod commovit , incendium ;
ædificiumque renovet , & æftimationem in
fuper confumptarum rerum pro poena talis
facti cogatur exfolvere ; aut hoc fuftinere
pro tenuitate nequiverit , fuftibus cafus per-
petui exilii relegatione plectatur .
XCVIII. Ex eo vero incendio , quod in
caute fervus aut colonus in domini fui agro
fupponit , fi vicini forte arbores frugiferas ,
aur fylvas , vineta , vel fegetem læferit , fi-
ve aliud quodlibet difpendium adtulerit ,
aut æftimatione habita dominus ejus , per
quem vicino damnum continget , fartiat at
que compenfet : aut ipfum qui ignem fup-
pofuit , fi hoc magis elegerit , pro facti cul-
pa tradat judici puniendum .
XCIX. Qui hominem fine audientia , &
fine poteftate vel jurifdictione judicis com-
petentis , immerito jufferit vel fuaferit oc
14
cidi , tanquam reus homicidii occidatur
C. Servus alienus in alterius caput tor-
queri non poteft : nifi delator aut accufa-
tor , cujus intereft probare quod intendit
pretium ejus , quantum dominus taxaverit ,
inferre paratus fit .
CI. Qui fervum ideo comparavit , ne ad-
verfum fe torqueretur , reftituto pretio refo-
luta venditione , adverfum eum qui fraudu
lenter emerat , debet fubjici quæftioni .
lenter
CII, Si fervus ad hoc fuerit manumiffus
ne torqueatur , quæftio de eo nihilominus
haberi poteft ,
CIII. Ubi quod facinus commiffum dici-
tur , ibi deferendum & vindicandum eft .
Hi enim qui accufantur de provincia ad
aliam provinciam transferri non debent , ne
per longum iter eripiantur , aut fugiant :
nec intereft fi ingenui , vel liberti , vel fer-
vi fint , qui aliquid criminofum commififfe
dicuntur .
CIV. Qui effodiunt terminos , vel exa-
rant limites , finem fcilicet defignantes , aut
arbores terminales evertunt ; fi fervi funt
aut coloni , & fine confcientia vel juffu do-
mini fecerint , puniantur . Si vero hoc im-
perante domino factum effe conftiterit
idem dominus tertiam partem bonorum fuo-
rum perdat , fifci juribus profuturam : fervo
ipfo aut colono nihilominus capite puniendo .
CV. Eos terminos obfervandos quos
duorum fundorum dominus inter utrumque
prædium , cum ex his unum alienaret , fer-
vari debere conftituit ; non eos , qui fingu-
los fundos antiqua inftitutione feparabant
CVI. Quoties aliquod negotium confenfu
litigantium , aut fententia judicis , facramen-
tis fuerit diffinitum , retractari non poterit :
nec de perjurio agere cuiquam vel movere
permittitur quæftionem .
CVII. Qui auctor feditionis vel in po-
pulo , vel in exercitu fuerit , incendio con-
cremetur .
CVIII. Si quis pagano ritu facrificare
fuerit deprehenfus , arioli etiam atque um-
brarii , fi reperti fuerint , fub jufta æftima-
tione convicti , capite puniantur ; malarum
artium confcii , id eft malefici , nudati re-
bus omnibus , quas habere poffunt , honeſti
perpetuo damnantur exilio , humiliores ca-
pite puniendi funt ..
CIX. Si fervus. aut colonus domino ne-
fciente violenter aliqua rapiat , dominus
ejus intra annum in quadruplum , poft an
num in fimplum convenietur . Aut pro no-
xia certe , fi hoc magis elegerit , ipfum fer-
vum vel colonum noverit ad pœnam judici
contradendum : ita ut , quod ad eum ex
ipfa fervi violentia perveniffe conftiterit
reddat . At fi conventus eum fugiffe dixe-
rit , executionem ejus conquerenti dediffe
fufficiat .
CX. Qui fepulchrum deftruxerit occi-
datur .
CXI. Qui intra urbem Romam cadavera
fepe-
 12 E DICTA
fepelierit , quartam partem patrimonii fui
filco fociare cogatur : fi nihil habuerit , ca-
fus fuftibus civitate pellatur .
CXII. Damnatorum ex quibuslibet cri-
minibus bona filiis primum ac parentibus ,
vel propinquis , ufque ad tertium gradum
proficiant: quod fi eos non habuerint , fifco
omnia folvantur .
CXIII. Si curialis damnatus filios reli-
querit , totum quod dimifit , ipfi capiant :
fi non habuerit filios , ad curiam ejus
ad curiam ejus per-
per-
veniant facultates ; excepta caufa majefta-
tis , in qua omnium damnatorum bona nec
ad filios , fi habeant , fed ad folum fifcum ,
fecundum legum cauta , neceffe eft pervenire .
CXIV. Si addictos damnatofque judiciis
clerici vel quilibet alii violenter eruerint
ipfi ad pœnam , vel ad difpendia tenean
tur , quæ fententia in convictos prolata fta-
tuiffe monftrabitur : & fi conniventia judi-
cis vel conludio hoc claruerit perpetratum ,
quinque auri libras idem judex cogatur ex-
folvere .
CXV. Qui pecuniam fifco vel publicis
rationibus competentem furandi ftudio tule.
rit , eam reddat in quadruplum .
CXVI. Qui fciens ex rapinis aliqua a
raptore , id eft fure , fervanda fufceperit ,
eadem qua raptor pœna teneatur .
CXVII. Servus fi furtum fecerit vel
damnum cuilibet dederit , nifi ejus dominus
hoc pro fui qualitate reddere vel farcire
paratus fit , noxæ eum dare cogitur : quod
& de animalibus faciet , fi alicui damna ge-
neraverint .
CXVIII. Si propter furtum fervi domi-
nus conventus furem ipfum magis tradere
quam defendere eum in judicio voluerit ,
illa etiam quæ ad eum ex ipfo furto perve-
niffe conftiterit , pariter debebit exfolvere .
CXIX. Si quid de taberna vel ftabulo
perierit , ab his qui locis talibus præfunt ,
vel qui in his negotiantur , repetendum eft ,
ita ut præftent facramenta de confcientia fua
fuorumque: & fi hoc fecerint , nihil cogan-
tur exfolvere , aut certe quantum petitor ju-
raverit fe in eo loco perdidiffe , reftituant .
CXX. Si fervus furtum fecerit , & ma
numiffus a domino fuerit , vel venditus al
teri , vel donatus caufam de furto tum
ipfe manumiffus dicat , vel ille qui eum
emit , aut cui donatus eft . Noxa enim fem-
per caput fequitur . Et non folum is qui
furtum facit , fed etiam is cujus opera vel
confilio furtum factum fuerit , furti actione
tenebitur ,
CXXI. Si procuratori , vel conductori
five colono , vel fervo alicujus , invito vel
nefciente domino mutuam pecuniam quis
dederit , nec ipfi domino , nec rei ejus ali-
quod præjudicium comparetur : fed ex pecu-
lio fervi vel coloni , confiderata vel fervata
prius indemnitate domini , confulatur peti-
tionibus creditoris .
CXXII. Amittant repetitionem debiti cre-
ditores , qui cautiones debitorum fuorum
potentibus tradiderint , & per eos magis exa-
tionem mutuæ pecuniæ voluerint procurare .
CXXIII. Capiendorum pro fuo arbitrio
pignorum unicuique licentiam denegamus :
ita ut , fi probabile fuerit , hoc agendi judi-
cis præftet auctoritas .
CXXIV . Creditor fi debitori fuo res fibi
non obligatas violenter rapiat , intra annum.-
criminis admiffi conventus , fub pœna qua-
drupli præfumpta reftituat : poft annum ve
ro in fimplum debebit exfolvere . Quod
etiam de fructibus violenter ablatis fervari
debere legum ratio perfuadet .
CXXV. Si quis de Ecclefiis , id eft lo-
cis religiofis , homines traxerit , vel aliquid
violenter crediderit auferendum , capite pu
niatur .
CXXVI. Nullus poft hæc curialium , five
tabulariorum aut fufceptorum , in Ecclefia
refidens pictacia delegationis emittat : fed fi
quem fifco debitorem novit , exponat eum
extra Ecclefiam conftitutus , aut certe dele-
get facturus cum eo , qui fe debitorem ne-
gaverit , publice rationem . Quod fi mutuum
quis , cum fibi delegatur , & fe non debere
clamaverit , violenter crediderit exigendum ,
in quadruplum extorta reftituat .
CXXVII. Delegari nemo debet invitus :
fed fi is qui a creditore fuo delegatur , con-
fenfum delegationi præbens debere fe fatea-
tur , & redditurum fpondeat , quod promi,
fit , cogatur exfolvere .
CXXVIII. Filius in poteftatem patris po-
fitus , vel fervus , aut colonus , fi a patre ,
vel domino in qualibet culpa non defen
dantur de ipfo delicto vel crimine , traden-
di funt judici competenti : nifi forte filius-
familias ipfe " defendere pro delicto , quo im-
petitur , in judicio fe voluerit .
CXXIX. Qui per mendacium , vel fubre,
ptionem aliquid impetraverit , nec ipfi pro-
fit , nec alterum lædat .
CXXX. Quod promiffum fuiffe conftite-
rit , ut fur comprehendatur , merito debe-
tur, & oportet exfolvi .
CXXXI. Qui de debito in judicio convi-
ti vel condemnati fuerint , intra duos men-
fes , a die late fententiæ , folutionem procu
rare debent : quod fi non fecerint , per au-
&t
& oritatem judicis
toritatem judicis , ad ejus petitionem qui
vincet , capi eorum pignora debent & di-
furahi : ut quod fententia jufte lata confti-
tuit , poffit impleri .
CXXXII. Qui poffeffor ad judicium ve
tenet ,
nit , non : eft cogendus dicere unde
nec onus ei debet probationis imponi : quia,
hoc magis petitoris officium eft , ut rem
quam repetit , doceat ad fe pertinere .
CXXXIII . Mulier , etiamfi per cautionem
alienum debitum fe reddituram fpondeat ,
non tenetur .
CXXXIV . Amittat fortem debiti credi-
tor , qui ultra legitimam , centefimam cre-
diderit a debitore pofcendum ,
CXXXV,
 REGUM OSTROGOTHORUM .
CXXXV. Fidejuffor qui redimendo pigno-
ra ejus debitoris , pro quo fidem dixerat
a creditore liberavit , oblata fibi debita pe-
cunia reftituere pignora debitori compellatur .
CXXXVI. Si quifquam rem fuam nefciens
a poffeffore conduxerit , nihil fibi præjudi-
cat : fed de proprietate ipfius agere poterit ,
CXXXVII. Si quis nefciens alienam aream
effe , ædificium in ea conftruxerit , fumptus
quos fecit , recipiat : fed amittat , quam in
folo alieno fecerat manfionem .
CXXXVIII. Si una res a duobus tempo-
ribus diverfis comparetur , ille potior erit ,
& dominium ejus magis acquiret , cui tra-
ditam fuiffe claruerit .
CXXXIX . Auctor venditionis etiamfi
privilegium habeat fui judicis , tamen de-
fenfurus venditionem fuam , forum fequatur
emptoris .
CXL. Qui de re comparata pertulerit
quæftionem , ipfe petitori refpondere com
pellitur , nec ad auctorem fuum proponen-
tem repellit : quem neceffe eft ad hoc tan-
tum ipfe commoneat , ut factum fuum in
judicatione ( 1 ) defendat ,
CXLI. Quicunque fugere folitum vendi-
derit ignoranti , fi emptorem quoque fuge-
rit , & pretium venditor reddat , & damna
farciat , quæ per eundem contigerint fu-
gitivum .
CXLII. Liceat unicuique domino ex præ-
diis , quæ corporaliter & legitimo jure pof-
fidet , ruftica utriufque fexus mancipia ,
etiamfi originaria fint " ad juris fui loca
transferre , vel urbanis minifteriis adplicare ,
ita ut & illis prædiis adquirantur , ad quæ
voluntate domini migrata fuiffe conftiterit
& inter urbanos famulos merito cenfeantur :
nec de ejufmodi factis atque ordinationibus ,
velut fub oppofitione originis , quæftio ulla
nafcatur . Alienare etiam fupradicta condi-
tionis homines liceat dominis , abfque ter-
ræ aliqua portione , fub fcripturæ adtefta-
tione , vel cedere , vendere cui libuerit
vel donare .
CXLIII. Circa Judæos privilegia legibus
delata ferventur : quos inter fe jurgantes ,
& fuis viventes legibus , eos judices habere
neceffe eft , quos habent obfervantiæ præ-
ceptores .
CXLIV, Quicunque fufceptores fuerint fi
fcalium titulorum , in emittendis poffefforum
fecuritatibus nomine fingularum poffeffio-
num , profeffionem earum evidenter defi-
gnent acceptam quoque pro earum fun-
tione exponant pecuniæ quantitatem . Quod
fi aliquis profeffionem locorum nomina
fummamque perceptæ pecuniæ , in fecurita-
tibus a fe factis comprehendere forte nolue-
rit , & hujus culpæ reus in judicio fuerit
adprobatus , quadruplum ejus pecuniæ , quam
poffeffor fe dediffe probaverit , eidem co-
gatur exfolvere . Quod etiam circa difcuffo-
Tom. I.
( 1 ) Al. in inditionë .
13
rem fimiliter convenit cuftodire , fi de qui-
bus titulis quas fummas a præfumptori-
bus vel reliquatoribus exegerint , in fecuri-
tatibus emittendis fignare noluerint .
CXLV. Si quis Barbarorum tertio com-
petentis judicis auctoritate conventus , &
edictis follemniter inclamatus , ad judicem ,
cujus præceptione conventus eft , venire ne-
glexerit , merito fub difcuffione caufæ fen-
tentiam excipiet contumacia , adeo ut judi-
cetur , de quo conventus eft , perdidiffe ne-
gotium : dummodo tertio quemlibet capilla-
torum fuiffe conventum aut cautionis ab
eodem emiffa fides oftendat aut ingenuo-
rum vel honeftorum teftium dicta confir-
ment , quibus manifefte clareat , auctoritate
pulfatum , contemfiffe dare refponfum , nec
voluiffe ad judicium convenire .
CXLVI. De frugibus ab aliquo ex fundo
cujuslibet fublatis , tam colonus , quam do-
minus , quia utriufque intereft , agere poteft .
CXLVII. Placita bona fide & definita
venditio a venditore refcindi non poteft :
fed pretium , quod ab emptore debetur , re-
petendum eft .
CXLVIII. Servi aut coloni ab hoftibus
capti & reverfi , domino reftituantur : fi
non funt ante ab altero , vendentibus hofti-
bus , in commercio comparati .
CXLIX. Si quis exactorum , vel fufcepto-
rum , majorem menfuram , vel majus pon-
dus adhibuerit , dum fifcales traduntur fpe-
cies , quam publicæ ordinationis moderatio
antiquitus provifa conftituit ad judicem
continuo cum ipfis menfuris & ponderibus
deducatur : ut fi fuerit de eorum iniquitate
convictus , inde quadruplum pro utilitate il-
lius , quem gravavit , male fufceptarum fpe-
cierum damna fuftineat . Quod etiam circa
negotiatores obfervari debere cenfemus in
commerciis , fi injufta pondera vel menfu-
ras adhibuiffe fuerint adprobati .
CL. Nulli liceat invito domino , ruftico
alieno operas aut obfequium imperare , nec
ejus mancipio aut bove uti , nifi hoc forte
idem rufticus aut conductor ipfius , vel do-
minus fua voluntate præftiterit . Qui contra
fecerit , det pro unius ruftici , vel unius bo-
vis diurna opera , quam præfumfit , auri ſo-
lidum unum .
CLI. Sive feges aliena , five quælibet ar
bor cujufque dolo dejecta fuerit aut ali-
quid damni provenerit , in quadruplum ejus
nomine , qui hoc fecerit , addicatur .
CLII. Si alienus fervus ab aliquo , vel
rufticus occidatur , in poteftate habet domi-
nus ejus aut criminaliter de obnoxii fui morte
agere , & homicidam capitaliter accufare ;
aut de damno certe amiffi mancipii civili-
ter actionem proponere , ita ut pro uno
fervo occifo duos tales recipiat .
CLIII. Uxor pro marito non debet con-
veniri : res ejus aut fponfalis munificentia
B pro
 14 EDICTA
pro mariti obnoxietate pofcatur , legum pru-
dentia & moderatione fervata .
CLIV. Die Solis , qui Dominicus nuncu-
patur , fed & diebus Pafchalibus , nullum
præcipimus conveniri : qui contra fecerit ,
facrilegii reus habeatur .
Hæc quantum occupationes noftræ admit-
tere vel quæ nobis ad præfens occurrere
potuerunt , a victis ( 1 ) tam Barbaris , quam
Romanis . fumus profutura complexi : quæ
omnium Barbarorum five Romanorum de-
bet fervare devotio . Quæ comprehendere
nos yel Edicti brevitas , vel curæ publicæ
non fiverunt , quoties oborta fuerint , cufto-
dito legum tramite terminentur . Nec cujus fufpicione , notitiam . Hac enim fola ratio-
libet dignitatis , aut fubftantiæ , aut poten- . ne a culpa effe poterit abfolutus . Quia quod
tia aut cinguli vel honoris perfona , contra
hæc , quæ falubriter ftatuta funt , quolibet
modo credat effe veniendum , quæ ex no-
EXPLICIT EDICTUM
ATHALARICI
1 N SIMONIACOS
CONSTITUTA .
JOANNI PAPE ( 2 ) ATHALARICUS REX .
Decreta promulgat faluberrima in Simo-
niacos juxta antiqua Senatufconfulta .
I antiquis Principibus ftudium fuit
leges exquirere , ut fubjecti popu-
li delectabili tranquillitate frueren-
S tur : multo præftantius eft talia de-
cernere , quæ poffunt facris regulis
convenire . Abfint enim a noftro fæculo ( 3 )
damnofa compendia . Illud tantum vere
poffumus lucrum dicere , quod conftat divi-
na judicia non punire . Nuper fiquidem ad
nos defenfor Ecclefiæ Romanæ flebili allega-
tione pervenit , cum Apoftolica Sedi petere-
tur Antiftes , quofdam nefaria machinatione
neceffitatem temporis aucupatos ita faculta-
tes pauperum extortis promiffionibus ingra-
vaffe ut , quod dictu nefas eft , etiam fa-
cra vafa emptioni publicæ viderentur expo-
fita . Hoc quantum fuit crudele committi ,
tanto gloriofum eft adhibita pietate refeca-
(1 ) Leg. forte : deviais .
(2 ) Joanni Papa , huius nominis fecundo ,
cujus ad Juftinianum Imp. epiftola , ac Jufti-
niani ad ipfum exftat in l. ult. inter claras
C. de fumm. Trin. & Fil . Cathol. de quo apud
Caffiod. Var. 1.9. epift.17. & lib. 11. epift.2 . Forn.
(3 ) A noftro fæculo . L. ult. C. de pact . ap.
Caffiod. Var. lib. 1. epift. s. lib. 2. epift. 13 .
vellis legibus , ac veteris juris fanctimonia ,
pro aliqua parte collegimus : fcituris cogni-
toribus univerfis , ac jura dictantibus , quod
fi in aliquo hæc edicta fuerint violata , fe
profcriptionis deportationifque pœna merito
effe feriendos . Quod fi forfitan perfona po-
tentior , aut ejus procurator , vel vice-domi-
nus ipfius , aut certe conductor , feu Barba-
ri , feu Romani , in aliquo genere caufæ
præfentia non permiferint edicta fervari , &
judex , cujus intererit , obfiftere , aut vindi
care , aut obviare non potuerit , in noftram
illico , fi fibi confulit , inftructa ex omnibus
relatione , dirigat , depofita totius formidinis
pro omnium provincialium fecuritate provi-
fum eft univerfitatis debet fervare de-
votio .
THEODERICI REGIS ,
REGIS
ri . Atque ideo Sanctitas veftra ftatuiffe nos
præfenti definitione cognofcat , quod etiam
ad univerfos Patriarchas , atque Metropoli-
tanas Ecclefias volumus pertinere , ut a ( 4
tempore fanctiffimi Papa Bonifacii (5) , cum
de talibus prohibendis fuffragiis P. C. Senatuf
confulta nobilitatis fuæ memores condide-
runt : Quicumque in Epifcopatu obtinendo
five per fe , five per aliam quamcumque
ut
perfonam aliquid promififfe declaratur
execrabilis contractus cunctis viribus effoete-
tur . Si quis autem in hoc fcelere depre-
henditur fuiffe verfatus , nullam relinquimus
vocem : verumetiam fi aut repetendum , aut
quod acceptum eft non reddendum effe cre-
diderit , facrilegii reus protinus habeatur :
accepta reftituens compulfione Judicis com-
petentis . Juftiffimæ fiquidem leges , ut bonis
aperiunt , ita claudunt malis moribus actio-
nem . Præterea quicquid in illo Senatus de-
cretum eft confulto , præcipimus in eos mo-
dis omnibus cuftodiri , qui fe quoquo modo
per interpofitas ( 6 ) quafcumque perfonas
fceleftis contractibus mifcuerunt . Et quia
omnia
lib. 8. epift. 28. Forn.
(4 ) A tempore . Vide 1. 51. Quemquam ,
C. de Epifc. & Cler. Novel. quo oportet Epi-
fcopum eligere cap. 9. Platinam in Canone
pag. 88. & in Bonifac. 3. pag. 75. Juretus .
(5 ) Papa Bonifacii fecundi, prædecefforis fci-
licet tui . Forn.
(6 ) Interpofitas perfonas . Quarum inter-
ventu
 REGUM OSTROGOTHORUM .
omnia decet fub ratione moderari ;‫ܪ‬ nec
poffunt dici jufta , quæ nimia funt ; cum de
Apoftolici confecratione Pontificis intentio
fortaffe pervenerit ( 1 ) , & ad Palatium no-
ftrum producta fuerit altercatio populorum ,
fuggerentes nobis intra tria millia folidorum
cum collectione chartarum cenfemus accipe-
re . A quibus tamen minus omnes idoneos
rei
ipfius confideratione removemus : quia
de Ecclefiaftico munere pauperibus eft po-
tius confulendum . Alios vero Patriarchas
quando in Comitatu noftro de eorum ordi-
natione tractatur , in fupradictis conditioni-
bus ,, atque perfonis intra duo millia folido-
rum jubemus expendere . In civitatibus au-
tem fuis tenuiffimæ plebi non amplius quam
quingentos folidos fe diftributuros effe co-
gnofcant . Reliquos accipientes , & Edicti
præfentis , & Senatufconfulti nuper habiti
pona conftringat : fed & dantes Canonum
feveritas perfequatur . Vos autem , qui Pa-
triarcharum honore reliquis præfidetis Eccle-
fiis , quoniam ( 2 ) conftitutio noftra ab il-
licita promiffione liberavit , reftat ut bona
imitantes exempla , fine aliquo Ecclefiarum
difpendio dignos Majeftate Pontifices offera
tis Iniquum eft enim , ut locum apud vos
habeat ambitus , quem nos laicis divina con-
fideratione præclufimus . Quapropter fi quis
Apoftolicæ Præfulem Ecclefiæ , vel Patriar-
charum Epifcopum , five per fe , five per
parentes , aut fervientium quafcumque per-
fonas aliqua fuffragii ( 3 ) crediderit ambi-
tione promovendum , & ipfum reddere ac-
cepta definimus , & quod eft Canonibus fta-
tutum , eum modis omnibus effe paffurum .
Si quis vero quæ dederit , aut promiferit ,
eodem fuperftite timuerit publicare , ab he-
redibus , vel proheredibus ejus Ecclefia re-
petat , cujus fuffragio Antiftes deprehenditur
ordinatus nota infamiæ nihilominus fuper-
ftites inurente . Reliquos quoque Ordines
fub eadem fieri diſtrictione præcipimus . Quod
fi forfitan dolofa machinationis invento fa-
cramentis perfona intercedentibus fuerit obli-
gata , ut falvo ftatu animæ commiffam ini-
quitatem neque approbare poffit , neque au-
Tom. I.
ventu fraudes fæpe fiunt , 1. 18. deferre , 1.45.
in fraudem , § . conductor , 1. 46. confertur , §.
quod a præfide , de jure fifci , l . un. de mulie
ribus , quæ fe prop. ferv. junx. 1. un. Cod . de
cont. jud. 1. 9. quamvis , de reb. eor. Cicero
in Cluent. de Avilio fe Afinium fimulante :
qui fuppofita , inquit , perfona falfum tefta-
mentum obfignandum curavit . Novel. 124.
περί δικαζομένων . Quod enim plerique per fe
ipfi verentur 1 id per alios non verentur effi-
cere ut Stolo , qui cum legem rogaffet , ne
quis plus quam 500. jugera poffideret , fuppo-
fita filii emancipati perfona , mille poffidere
inventus fua ipfius lege damnatus eft . Varro
lib. 1. cap. 2. de Re ruftica . A. Gellius lib.
21. c. 1. Plin. lib. 18. c. 3. Forn.
( 1 ) V. C. provenerit . Jur .
(2 ) Accurfius , quem .
(3 ) Suffragii ambitione . Juftinianus cum fi-
ne fuffragio , id eft pecunia ac fordibus , ma-
giftratus deferri prohiberet , Novel. 8. gravif-
15
deat accufare ; damus licentiam quibuslibet
honeftis perfonis in fingulis quibufque civi-
tatibus apud Judices competentes hoc cri-
men deferre ; & quicquid ex ea potuerit
probatione recolligi , ut ad ( 4 ) probatio-
nem infequentes animemus , tertiam partem
judicatæ rei ille ( 5 ) percipiat , qui tale fa-
cinus voluerit publicare . Reliqua ipfis Ec-
clefiis proficiant , quæ videntur extorta , aut
in fabricis earum , aut in minifteriis nihilo-
minus profutura , Decet enim ad ufus bo-
nos convertere , quæ voluit perverfitas ini-
mica fraudare . Quiefcat igitur malignantium
prava cupiditas . Quo tendunt , qui a fonte
præclufi funt ? Recolatur , & timeatur Simo-
nis jufta damnatio , qui emendum credidit
totius largitatis Auctorem . Orate igitur pro
nobis , Edicta noftra cuftodientes : quia di-
vinis nofcitis convenire myfteriis . Sed quo
facilius Principis votum univerforum menti-
bus innotefcat , hoc Senatui , hoc populis
per Præfectum Urbis præcipimus intimari ;
ut generalitas agnofcat nos illos perfequi ,
qui Majeftati divinæ potius viderentur ad-
verfi . Vos quoque hoc univerfis , quos Deo
propitio regitis , Epifcopis intimate : neque
fit alienus a culpa , qui potuit agnofcere
conftituta ,
SALVANTIO VIRO ILLUSTRI , PRÆFECTO
URBIS , ATHALARICUS REX .
Jubet , ut Edictum fuum & Senatufconful-
ta de abigenda Simonia tabulis marmo-
reis incidantur , & ante atrium Ba-
filice fancti Petri collocentur .
Rata res eft cuncta profutura vulga-
G re ; ut generale fiat gaudium , quod
potuit effe votivum . Alioqui læfionis caufa
nofcitur ( 6 ) , fi beneficia potius occulantur ·
Dudum fiquidem Senatus ampliffimus a
fplendore fuo cupiens maculam fœdiffimæ
fufpicionis abradere , provida deliberatione
conftituit , ut in beatiffimi Papæ confecra-
tione nullus fe abominabili cupiditate pol-
lueret , pœna etiam conftituta , qui talia
B 2 præ-
fime adjecit nundinationem magiftratuum ,
omnium fcelerum fontem effe > iniquitatis
principium ac finem , « pyupoλoyo Ta's apxus núm
τις εσι πονηρίας προοιμιόν τε καὶ πέρας : quanto ma-
gis ambitum largitionum , & fordes Ecclefia-
fticorum munerum ex facerdotiorum collatio
ne fugere neceffe eft ? Concilium Chalcedo-
nenfe : εἴ τις επίσκοπος ἐπὶ χρήμασι χειροτονίαν
ποιήσατο , και εις πράσιν κατήγαγεν τω άπρατον χά
pi , &c. Qui pretio gratiam , quæ vendi nequit ,
vendiderit &c. c. fi quis Epifcopus , c. fan-
&torum 1. , c. ex multis , 1. q. 3. Hanc vena-
litatem etiam Anthemius deteftatur , 1. fiquem-
quam , C. de Epifc. & Cler. Exftant & Pon-
tificum de fimonia conftitutiones lib. 5. De-
cretal. Eodem pertinet fequens Athalarici ad
Salvantium epift . 16. Forn.
(4 ) Alii , approbatione .
(5 ) Ac. illius .
( 6 ) Grulartus , Cujacius , & Forn. nafcitur .

16 E DICT
præfumere tentaviffet : non injuria , quia
tunc electi vere meritum quæritur , cum pe-
cunia non amatur . Quod nos laudantes , &
augentes inventum , ad beatiffimum Papam
direximus conftituta , quæ his ante lata præ-
fulgent ; ut ab honeftate fanctæ Ecclefiæ
profanus ambitus auferatur . Hoc ( 1 ) vos
ad notitiam Senatus , & Romani populi vo-
lumus fine aliqua dilatione perducere ; qua-
tenus cunctorum figatur cordi , quod cupi-
mus omnium ftudio cuftodiri . Verum ut
principale beneficium & præfentibus hæreat
EDICTUM
ATHALARICI
I. Contra pervafores bonorum alienorum .
II. Contra affigentes titulos nomine pu-
blico .
III. Contra obtinentes callide & perver-
fe fententiam Principum .
IV. Contra dividentes aliena matrimonia .
V. Contra adulteros .
VI. Contra eos , qui duabus uxoribus co-
pulabantur .
VII. Contra Concubinarios , & Concubinas ,
VIII, Contra eos , qui terrore donationes
extorquebant .
IX. Contra maleficos .
X. Contra bomicidas .
XI. Contra eos , qui in una caufa fecun-
do a Judicibus ordinariis provocabant .
XII. Contra violatores Edictorum tam ip-
fius, quam Theoderici .
Rovide decrevit Antiquitas uni-
verfitatem Edictis generalibus ad-
moneri , per quæ & delictum omne
corrigitur , & excedentis verecun-
P
dia non gravatur . Cuncti enim
fibi æftimant dici ubi nullum conftat ex-
poni ; & fimilis fit innocenti , quem conti-
gerit fub communione purgari . Hinc & no-
ftra vere pietas cuftoditur , dum feriato gla-
dio nafcitur metus , & provenit fine cruore
correctio . Commovemur enim placati : mi-
namur otiofi , & clementer irafcimur , quan-
( 1) Hoc vos ad notitiam . Hic obiter ani-
madverfione digna duco , quod Senatufconful-
ta ad diuturnitatem marmoreis tabulis incidi
juffit Athalaricus , ut olim æreis , 1. 2. de orig.
iur. Plato in Minoe refert , Talum Regem
Crete pagos quotannis luftrantem leges aneis
tabulis cælatas circumtuliffe , indeque Ærei
nomen ei inditum , it's yeaμmations SYW
Joypaundry : THE TOμgs ,• "Der Yeruše deride . Al-
terum , quod in edito & confpicuo loco , nem-
pe atrio beati Petri collocentur , quo cuique
pateant , & de plano legantur . Sic idem Pla-
to lib. 11. de legib. præcipit rerum venalium
A
fæculis & futuris tam Definità noftra
quam Senatufconfulta tabulis marmoreis præ-
cipimus decenter incidi , & ante ( 2 ) atrium
beati Petri Apoftoli in teftimonium publi-
cum collocari Dignus enim locus eft , qui
& gloriofam mercedem noftram , & Senatus
ampliffimi laudabilia decreta contineat . In
quam rem illum direximus quo redeunte
nofcamus impleta , quæ juffimus . Incertum
enim videtur habere , quod præcipit , cui
rerum effectus tardius innotefcit .
REGIS .
do vitia fola damnamus . Diu eft , quod di-
verforum querelæ noftris auribus crebris fu-
furrationibus infonarunt , quofdam civilitate
defpecta affectare vivere belluina fævitia :
dum regreffi ad agrefte principium , jus hu-
manum fibi æftimant feraliter odiofum . Quos
nunc apte judicavimus comprimendos ; ut
eo tempore inimica bonis moribus crimina
perfequamur , quo hoftibus Reipub. divina
virtute refiftimus . Utrumque quidem no-
xium , utrumque pellendum : fed tanto gra-
vius graffantur vitia , quanto magis proban-
tur interna . Unum recumbit in altero . Fa-
cilius quippe inimicorum açies cadunt fi
noftro ævo delicta fubducimus .
Primum humano generi noxiam perva-
fionem fub qua nec dici poteft civili-
tas , nec haberi ) feveritate legum , & no-
ftra indignatione damnamus : ftatuentes , ut
Sanctio divi -Valentiniani adverfum eos diu
peffime neglecta confurgat , qui ( 3 ) præ-
dia urbana vel ruftica , defpecto juris ordi-
ne , per fe fuofque præfumpferint , expulfo
poffeffore , violenter intrare ; nec aliquid de
ejus diftrictione deteftabili volumus tempe-
infuper addentes , ut fi
ratione mitigari
quis ingenuorum ad fatisfaciendum legi fu-
perius definitæ idoneus non habetur , depor-
tationis protinus fubjaceat ultioni : quia plus
debuit cogitare jura publica , qui fe noverat
alibi non poffe fuftinere vindictam . Judices
igitur competentes , ad quos poteft admif-
fum
leges medio in foro columnæ affigi , θέντωνiar i
τήλη τεθέντα τῆς ἀρχῆς νόμιμα . Demofthen. Phi-
lipp. 3. Γράμματα της προγόνων των υμετέρων δεκα
νύων ὁ ἐκεῖνοι κατέθεντο , εἰς δήλως χαλκά γράψανε
τες οἷς ἀκρόπολιν . Forner .
(2 ) Ante atrium . Leges olim in atriis Ec-
clefiæ locabantur , Cuj . in lib. 1. feud. tit.
17. Et lib. 3. Capit. Car. Mag. tit. Quomodo .
Sic Rector Ecclefiæ . Vide Novell. 8. Juftinia-
ni in fine . Juret .
(3 ) Qui prædia . Vide L. fi quis in tantam
Cod. Theod. de vi. 9. 68. Gr. & Cuj.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
fum facinus pertinere , fi , invaforem cum
poffint amovere , pertulerint tenere præfum-
pta , & adepti cinguli honore priventur , &
fifco noftro tantum fiant obnoxii , quantum
præfumptor potuiffet addici in auctoribus
tamen facinoris manentibus conftitutis . Quod
fi quis in tantam raptatus amentiam , ty-
rannico fpiritu juri publico parere neglexe-
rit , viribufque præpotens ( 1 ) deftinati offi-
cii fpreverit paucitatem , relatione Judicis
noftris auribus notabilis ingeratur ; ut indul
ta executione Sajonum , ultionem fentiat vi-
goris regii , qui obedire noluit cognitori .
II. Et quia fummis Principibus juris com-
munione vivendum eft : fi quis , legum ( 2 )
ordine prætermiffo , nomine publico titulos
præfumpferit affigere , in tantum poffidenti
fiat obnoxius , quantum Sanctio fuperius
memorata teftatur . Merito enim & facri-
legii poena percellitur , qui iniquo pervafio-
nis ( 3 ) pondere aufus eft Majeftatem Re-
gii nominis ingravare . Litis quoque expen-
fas judicio fuperatus exolvat : quod hinc
dantur fomenta deteftabilis jurgii , cum im-
probi vincuntur illæfi ; nec dolet calumnian-
tibus pudoris damnum , fi evaferint difpen-
dia facultatum .
III. Si quis autem de noftris fcriniis ali-
quid crediderit promovendum , adverfario
fuo quantum ad caufam ejus pertinet , de
confecuta ( 4 ) ferie juffionum nihil æftimet
fupprimendum : ni fecerit , careat impetra-
tis vel fi aliquid ex eo agere tentaverit
nihilominus habeatur infirmum : quia illos
folos volumus uti beneficiis noftris , quos
non cognofcimus ftudere verfutiis ,
IV. Qui fuafione plectenda matrimonia
dividere nititur aliena , ipfius conjugium ha-
beatur illicitum ; ut magis contigiffe fentiat
fibi , quod in altero malignus exercere tenta-
verit . Si vero pro conjunctionibus charitate
privatur , futurum matrimonium illi jure de-
negamus : quia non meretur jugalis reveren-
tiæ præmia confequi , qui in genialis thori
aufus eft divifione graffari . Sed ne aliquos
hujus fceleris reos ultio noftra derelinquat
illos quos fpes non habet præfentis conju-
Tom. I.
( 1 ) Ac. præpofteris .
( 2 ) Si quis, legum ordine prætermiffo , no-
mine publico titulos præfumpferit affigere . So-
lius fifci eft titulos alienis prædiis imponere ;
nec licet privato , vel fuis rebus potentiorum ,
alienifve proprios , aut publicos imponere ti-
tulos , imprimere figna , fufpendere regia ve-
la , five , ut Ambrofius loquitur , cortinas re-
gias : qua de re extant multi loci in Novellis
& in Codice : quin etiam Ecclefiæ titulorum
impofitio interdicitur Synodo a Gregorio Mau-
ricii Augufti tempore habita a fifco igitur
folo jure imponuntur , videlicet teftato , pu-
blicis perfonis præfentibus , & folemni juris or-
dine fervato . Gregorius etiam in quadam epi-
ftola queritur de Stephano quodam chartula-
rio , quod nomine fifci loca fingulorum inva-
deret , ac titulos imponeret indicta caufa . Brof.
(3 ) Non Perfuafionis . Pervadere, ap. Caffiod.
Var. lib. 1. epift. 15. & alias fæpe . Pervafio-
nis actio. 1. 5. 1. 6. C. Theod . de denunt. &
edit. refcript. Novell. Valentin. 12. de Epif.
17
gii , vel futuri , fi quid in alienos thalamos
dolofa machinatione præfumpferint , faculta-
tum fuarum media portione priventur , fta-
tim fifci juribus applicanda . Si vero prohi-
bente pauperie in aliquorum fubftantia ne-
quierit vindicari , pœna relegentur exilii :
ne , quod dictu nefas eft ideo videantur
comminationem juris publici evadere : quia
viliffimæ nofcuntur fubjacere fortuna . Sed
hæc de follicitatoribus affectus alieni pietas
noftra decrevit .
V. Cæterum in adulteris totum diftri& tif-
fime volumus cuftodiri , quicquid divali po-
tuit commonitione decerni .
VI, Uno tempore duabus nemo copule-
tur uxoribus : quia fe noverit rerum fuarum
amiffione plectendum . Nam aut libido eft ,
& recte perfrui non finitur : aut cupiditas ,
& jure nuditate damnatur .
VII. Si quis autem fuperflua turpique cu-
pidine conjugali honeftate defpecta , ad con-
cubinæ elegerit venire complexus : fi inge-
nua fuerit , jugo fervitutis cum filiis fuis
modis omnibus addicatur uxori ; ut illi fe
cui per
per honefta judicia fentiat ſubdi
( 5 ) illicitam libidinem credidit poffe præ-
poni . Quod fi ad tale flagitium ancilla per-
venerit , excepta poena fanguinis , matronali
fubjaceat ultioni ; ut illam patiatur judicem ,
quam formidare debuiffet abfentem .
VIII. Donationes nullius terror extor-
vel
queat : nullus acquirere per fraudem
execrabilem lafciviam concupifcat . Sola enim
honeftas merito capit lucrum de legibus . In
allegationem juftiffimæ largitatis illam di-
tionem volumus cuftodiri , quam pro ve-
ftri&
ritate follicite legalis fanxit Antiquitas . Sic
enim, ut ipfa teftatur , & fraudi non pate-
bit occafio , & veritati major crefcit aucto-
ritas . Alioqui nulli præcipimus videri fir-
mum , quod ipfe conditor , non implendo
quæ leges vel jura præcipiunt , fecit in-
certum .
IX. Maleficos ( 6 ) quoque , vel eos , qui
ab eorum nefariis artibus (7) aliquid credide-
rint expetendum , legum feveritas infequatur :
quia impium efteft , nos illis effe remiffos
B 3 quos
aud . Idem mendum ex cap. 25. lib. 5. Ety-
mologiarum pridem fuftuleramus , quod tamen
in recentiffima editione repetitum , perfuafio
pro pervafio , fcriptum vidimus . Quid , quod
& aliis auctorum libris infidet ? Vitruvius lib.
9. cap. 4. fin. Singulis menfibus fol figna per-
fuadens ( pro pervadens ) auget & minuit
dierum horarum fpatia . Salvianus Maffi-
lienfis Epifcopus lib. 4. de providentia , ubi di-
vitum rapinas increpat , perfuafionibus præpo-
tentum , &c. Idemque lib. 5. bis eodem ver-
bo citra mendum utitur , pervaforibus & per-
vafionibus . Eufeb. quoque Emiffenus Homil.
11. de Pafcha : Pervaforem derelinquit , rema-
net præda deceptus , raptor orbatus . Forn .
( 4 ) Ms. & Ac. confueta .
( 5 ) Ac. pollicitum .
(6) Maleficos . Conftantinus Cæteri quos
maleficos ob facinorum magnitudinem vulgus
appellat. 1. 5. C. de malef. & mathem. de
quibus libro 4. epift. 22. Forn.
( 7 ) Astibus . Quamvis hæc lectio defen-

18 EDICTA REGUM OSTRO
quos cæleftis pietas non patitur impunitos .
Qualis enim fatuitas eft , Creatorem vitæ
relinquere , & fequi potius mortis auctorem ?
Turpis actus ex toto fit a Judicibus alie-
nus . Nemo faciat , quod jura condemnant :
quia decretali pœna plectendi funt , qui fe
prohibitis exceffibus mifcuerunt . Quid enim
in aliis damnent fi ipfi fe inhonefta con-
tagione commaculent ?
X. Sit etiam fub divitibus tuta medio-
critas A cædis temperetur infania . Nam
præfumptio manuum , actus probatur effe
bellorum maxime in eis , quos tuitionis
noftræ munit auctoritas . Si quis autem con-
tra facere improba præfumptione tentave-
rit , violator noftræ juffionis habeatur .
XI. Appellari a fubjecto Judicibus ordi-
nariis in una caufa fecundo non patimur :
ne quod ad remedium repertum eft inno-
centis , afylum quodammodo videatur effe
criminofis ( 1 ) . Si quis vero vetita iterare
tentaverit , negotio privatus abfcedat ,
XII. Sed ne pauca tangentes , reliqua
credamur noluiffe fervari , omnia Edicta tam
noftra , quam domni avi noftri , quæ funt
venerabili deliberatione firmata 2 & ufualia
jura publica , fub omni cenfemus diftrictio-
nis robore cuftodiri ; quæ tanto munimine
fe tegunt , ut noftra quoque jurisjurandi in-
terpofitione cingantur . Quid per multa di-
fcurrimus ? Legum ufualis regula , & præce-
ptorum noftrorum probitas ubique fervetur .
SENATUI URBIS ROME ATHALARI-
CUS REX .
Scribit fe Edictum duodecim capitum edi-
diffe , & jubet , ut in Senatu recitetur ,
Præfecto Urbis per triginta dies locis
celeberrimis proponatur .
Audabilium juffionum caufas plerumque
præbet vituperabilis exceffus alienus ; &
miro modo momenta juftitiæ de iniquitatis
occafione nafcuntur . Silet enim æquitas , fi
culpa non vociferetur admiffa ; & feriatum
quiefcit Principis ingenium , quod non fue-
rit aliqua querela provocatum . Conqueren-
tium fiquidem vocibus adacti , & frequen-
tium populorum de rebus quibufdam inter-
pellatione commoniti , neceffaria quædam
di poffit ex l. 4. C. Eod. magis tamen quod
in Mf. offendimus , artibus arridet. Arg. 1. 6.
multi , & l. ult. C. eod. & d. 22. Forn.
(1 ) Vide Novell . Theod. Titul . 44. Ne du-
ciani &c. Et Juftiniani Inftit. Titul. de poena
temere litigantium . Juret .
(2 ) Hac in cœtus veftri . Superioris Edicti
in Senatu recitatio , ex Rom . inftituto , quo
leges & conftitutiones Imperatorum in Senatu
recitata confirmabantur , 1. 8. humanum , C.
de legibus & S. C. quem morem nos alias fu-
fius exponemus . Forn.
(3 ) Per triginta dies . Triginta diebus pro-
pofita pendebant Edicta , feu leges Principum ;
ut Epift. fequenti . Exemplum apud Jofephum
Antiq. lib. 19. cap. 5. Juret .
(4 ) Gr. Cuj. & Ga, commovemus . Ex Garetio .
(5 ) Ed. editione . Ex Gar..
RUM
GOTHO
.
Romanæ quieti edictali programmate duo-
decim capitibus , ficut jus civile legitur in-
ftitutum , in ævum fervanda confcripfimus ;
quæ cuftodita refiduum jus non debilitare
fed potius corroborare videantur . Hæc ( 2 )
in cœtus veftri fplendore recitentur , & per
triginta dies ( 3 )Præfectus Urbis locis cele-
berrimis faciat folemni more proponi ; ut
noftra civilitate recognita , fpes truculentis
moribus auferatur Nam qua confidentia
protervus affumat , quod Principis agnove-
rit damnaffe clementiam ? Redeat amor
omnibus difciplinæ , per quam & parva coa-
lefcunt , & potiora fervantur Ideo enim
exercitus noftros , juvante Deo , crebris ex-
peditionibus commonemus ( 4 ) ; ut univer-
fitatem compofitam vivere legibus fentia-
mus . Reddatur hæc animo noftro viciffitu-
do præmiorum : ut quem Reipub. utilitati-
bus cognofcitis occupatum , rariffima quere-
larum aditione ( 5 ) pulfetur . Teneant Judices
legitimas diftri&tiones : votum fœdiffimæ (6)
venalitatis abjiciant . Metus cuncta compo-
nit , fi reus crimen in judicante non invenit ,
AD UNIVERSOS JUDICES PROVINCIARUM
ATHALARICUS REX .
Sancit , ut Edictumfuum per triginta dies in
Conventibus publicis morefolemni recitetur .
Um vos provinciis noftris , juvante
CU Deo , annua reparatione præftemus ;
nec defint judicia per univerfos fines Italia
diftributa , intelligimus de inopia juftitiæ co-
piam venire caufarum . Culpa fi quidem ve-
ftræ probatur effe negligentiæ , quoties a no-
bis coguntur homines legum beneficia poftu-
lare . Nam ( 7 ) quis eligeret tam longe
petere , quod in fuis videret fedibus adve-
niffe ? Sed ut vobis verfutas excufationes
& duras ( 8 ) neceffitates Provincialibus tol-
leremus 2
fimo torpore neglectis edictalis programma-
tis definitione cenfuimus ; ut & vobis cre-
fceret confidentia recte judicandi , & paula-
tim audacia maligna poffit imminui . Quod
more folemni per conventus publicos trigin-
ta dierum facite proponi ; ut jure conde-
mnatus habeatur , qui poft hæc remedia ma-
nere præfumpferit defperatus .
MA-
( 6 ) Fadiffime venalitatis . Sordes numma-
riorum judicum magiftratuumque his formu
lis graviter a Caffiodoro idemtidem exagita-
tas legimus apud Philonem Judæum , de offi-
cio judicis differentem . Forn.
( 7 ) Nam quis eligeret tam longe petere .
Romanis Imperatoribus femper maximæ curæ
fuit , ne litigantes in longinquis auditoriis con-
fectandis vexarentur fumptibus & labore . Eo-
que referre poffum , quæ fcribit Juftinianus
Novell. 17. §. fi tibi , & Novell. 23. 9. illud :
quibus adde Valentinianum Novel. 1o. tit. de
conf. & Marcianum Nov. 1. nemin. exhib.
Majorianum Nov. 14. de indulg , releg . Bro .
(8 ) Duras neceffitates provincialibus . Ne
provinciales cogantur ad comitatum Principis
jus petere , cavetur etiam form. 22. lib. 6. &
Novell. Juftin. 17. Forn.
 MAGNI AUR.
SENATORIS
FORMULARUM
PARS PRIOR .
Var. Lib. 6.
FORMULA CONSULATUS .
Rifcorum judicio qualis fit Con-
fulatus ? hinc omnino datur in-
telligi , quando inter mundi di-
gnitates eximias folus meruit ha-
P
bere ( 1 ) palmatas veftes , quas
felicitas dabat : præmia vincentium , nomen
annorum ; compenfatio fola , cui debeban-
tur omnia . Statum Reipub. Romanæ viri
fortis dextera tuebatur , fortunas omnium
ac liberos hujus confilia vindicabant , & tot
aç
magnis debitis fola erat hujus retributio di-
gnitatis , reperta in libertatis ornatum in-
venta ad generale gaudium . Per illam ni-
mirum ftatus Imperii jugiter crevit ; illam
femper felix Roma fufcepit : merito pridem
( 2 ) genus habebatur imperii : merito fu-
pra omnes cives poterat , qui ab hofte pa-
triam vendicabat : utilitates publicas fub
æquitate difponens , jus dicebat etiam capi-
ti : fed tuto illi commiffa eft poteftas ne-
(1) Solus meruit habere palmatas veftes ,
&c. Ex his verbis apparet habuiffe Confules
prætextas & palmatas veftes , quæ Capitoline
dicebantur ; & cum Imperatores cuipiam Con-
fulatum decreverant , ad eum tale aliquid da-
tis litteris adfcribebant : Te manet Capitolina
palmata ; quod ex Vopifco probo . Vide La-
zium cap. 4. lib. 9. Comment. Broff . Sic in lib. 3. Heracliani . Cod . Theodof. de
Vide Feftum & Servium. Grul, Cuj.
Vide Mamertinum initio Panegyrici , pag.
174. Juret .
(2 ) Alii , quidem .
( 3 ) Alii , argumentum .
( 4 ) Augmentum Confulatus , fervorum ma-
numiffio eft , 1. un. ff. De offic. Conful. 1. 5. &
1. 20. fi rogatus • de manumiff. vindic. Sunt
autem octo hic obiter obfervanda a Caffio-
doro accuratius , quam ufquam a quoquam
notata Confulatus argumenta : 1. faftis dare
nomen 2. fafces & fecures habere : 3. manu-
mittere : 4. veftis palmata : 5. victorialis fci-
pio : 6. aurati calcei : 7. fella curulis : 8. deni-
que miffilia , quæ hoc verfu fignificantur : Ad
bas largitates veniatis , qui vos pares tantis
expenfis effe cognofcitis . De quibus ap. Caffiod.
Var. lib. 2. epift. 2. egimus . Infignia Confu-
laritatis , ac poteftatis dicuntur initio lib. 6.
Cod. Theod. Forn .
CASSIODORI
cis , qui fuerat auctor falutis . Hinc eft
quod etiam fafces , atque fecures tantæ po-
teftati præceptæ funt illigari ; ut cum tar-
dius folverentur , moram deliberationis acci-
perent , fi de cæde , aut nece hominis ali-
quid cenfuiffent ; ita ut cum omnia ejus tra-
derentur arbitrio > ne infolefceret animo
Conful dictus eft , a confulendo . Hinc tan-
ta largitas profluebat , ut illa dextra quæ
fanguinem copiofe fuderat hoftium , vitæ au-
xilium civibus manaret irriguum . Sic quos
felices per bella fecerat , ftudio largitatis ex-
plebat . In augmentum ( 3 ) etiam publicæ
gloriæ folvebat famulos jugo fervili (4) , qui
libertatem tantæ dederat civitati . Sed nunc
fumitis ifta felicius : quando nos habemus
labores Confulum & vos gaudia dignita-
tum . Palmatæ fiquidem veftræ , noftræ pro-
bantur effe victoria ; & profperrimæ ( 5)
conditionis eventu vos in pace ingenuitatem
ceditis famulis , cum nos fecuritatem demus
per bella Romanis . Atque ideo per illam
Indictionem Confulatus ( 6 ) te decoramus
infignibus . Pinge vaftos humeros vario co-
lore palmate validam manum victoriali
fci-
Sic Ammian. Marcell. lib. 22. Mamertino
Confule Kal. Januariis ludos edente , manumit-
tendis ex more inductis per admiffionum Proxi-
mum . Claudianus in Eutropio lib. 1 .
Libertatemque daturus ,
Quam nondum meruit , fcandit fublime tri-
bunal.
infir. his quæ fub tyran. Juret .
(5) Profperrime conditionis eventu . Solebant
illi , qui Confulatum inierant , manumiffiones
expedire , fervis imponere vindictam , eofque
ad libertatem perducere . Ideoque factum pu-
to , ut Ulpianus lib. 2. de officio Confulis , de
manumiffionibus tractaverit , officiumque Con-
fulis effe dixerit , confilium præbere manumit-
tere volentibus . De Circenfium editione , de-
que manumiffionibus , quæ a Confulibus ftatim
atque magiftratum inierant , expediebantur ,
Ammianus quædam memoriæ prodidit lib. 22.
Eodem pertinet Sidonii Apollinaris carmen in
Panegyrico ad Anthemium in fine & Clau-
diani in 4. Confulatu Honorii, Broſſ.
(6 ) Confulatus infignibus . Infignia magi-
Aratus > , qualia Juftinianus Novell,
24. de Prætore Pifidiæ defcribit , Sipov
yúpe , ngi méremum vgi puòs , &c. Forner .
 20 E DICTA
fcipione nobilita : lares proprios etiam cal-
ceis auratis egredere : fellam curulem pro
fua magnitudine multis gradibus enifus afcen-
de ; ut in otio fubjectus merearis , quod nos
per maximos labores affumimus imperantes .
Rem victoriarum agitis , qui bella nefcitis :
nos , juvante Deo , regimus , nos confuli-
mus & ( 1 ) veftrum nomen annum defi-
gnat . Viciftis felicitate Principes , qui &
honores fummos geritis , & dominationis tæ-
dia non habetis . Quapropter erige confiden-
tiam mentis tuæ . Confules effe magnanimos
decet . Opes privatas non cogites , qui gra-
tiam publicam donando habere decrevifti .
Hinc eft enim , quod alios Judices etiam
non rogantes evehimus : Confules autem fpe-
rantes tantummodo promovemus ; ut foli ad
has largitates veniatis , qui vos pares tantis
expenfis effe cognofcitis . Alioqui onera ef-
fent potius , non honores , fi fupra vires ali-
quid imponeremus invitis . Fruere igitur de-
center optatis . Hic eft ambitus , qui pro-
batur . Efto mundo clarus , tibi profper-
rimus , tuis autem pofteris feliciter imi
tandus ,
FORMULA ( 2 ) PATRICIATUS .
II.
SI antiquitatis ordinem perfcruteur ori-
gine dignitatum , Patriciorum ( 3 ) fa-
milia Jovi nofcitur fuiffe dicata ; ut fummi
Dei ( ficut putavere ) cultura locum prima-
rium poffideret . Sed quia vos aliquid ha-
bere decebat eximium , & nomen ipfum
Patribus magna fe vicinitate jungebat ; ſu-
perftitione derelicta , ad veftrum cœtum fe-
lici conditione migravit : quia Pontificalis
laus confcientiæ Senatui recte poterat con-
venire . Sic ex Augurali familia Reges quo-
que legis inftitutos , non injuria : quia de-
cuit a tali propofito venire , qui publica
poterat jura tractare . Hinc eft , quod & ho-
nor ipfe cinctus eft , cum vacaret , nihil ju-
rifdictionis habens , & judicantis cingulum
non deponens : in quo felicitas perpetua na-
fcitur , dum fuccefforis ambitio non time-
( 1 ) Et veftrum nomen annum defignat . No-
minibus Confulum Roman. anni numerabantur ,
apud Caffiod. lib. 9. ep. 29. Juftinian . Novell.
105. DONK TY XP YEσεTHI. Seneca lib. 3. cap.
31. de ira Dedit duodecim fafces , fed non
fecit ordinarium Confulem : a me numerari
voluit annum , fed fed deeft
deeft mihi facerdotium ..
mihi facerdotium
Pacatus Panegyriftes Theodofio feniori : Con-
ful quis creatur , habiturus eft nomen annus .
Apulejus Apologia 2, ad Claud. Maximum
Proconfulem Signa , que impreffa funt reco-
gnofcat , Confules legat , annos computet . In
veteri lapide :
Ter vice qui facra difcinxit jurgia Judex ,
Conful eterno decoravit nomine faftos .
Hinc editæ rationes cum die & Confule '
1.1.1 . 6. fi quis ex §. fi initium , D. de eden-
do . Libellis accufatorum dies & Confules ex-
primebantur , 1. 3. de accuf. Leges inter Cod.
conftitutiones fine die , & Confule promulga-
tur , Nam mox ut datus fuerit in vitæ
tempus reliquum homini fit coævus : orna-
tus individuus cingulum fidele , quod nefcit
ante deferere , quam de mundo homines con-
tingat exire . Credo ad fimilitudinem Pon-
tificatus , unde venerat , rem fuiffe forma-
tam ; qui facerdotium non deponunt nifi
cum vitæ munera derelinquunt . Additur
quod leges tantam illis reverentiam detule-
runt ut in facris pofitus , cum hoc fuerit
honore præcinctus , paternæ poteftatis nexi-
bus exuatur , nifi contra fpecialiter a Prin-
cipe caveatur . Quod conftat ratione proba-
bili conftitutum ; ut qui ampliffimuin ge-
nium pretiofæ libertatis acceperat , viliffi-
mam conditionem cum fubditis non habe-
ret . Præfectorios , & aliarum dignitatum vi-
ros præcedit , uni ( 4 ) tantum cedens fulgo-
ri , quem interdum etiam a nobis conftat
affumi . Proinde neceffario laudatam intelli-
ge dignitatem ne aut nos parum dediffe
videamur , aut tu negligentius tractes , fi te
aliquid mediocre fufcepiffe putaveris . Qua-
propter ab illa Indictione noftro munere fub-
levatus , Patriciatus culmen afcende , quod
quidam juridicorum a Patribus ( 5 ) dictum
effe voluerunt facturus omnia , quæ tan-
tam reverentiam decent . Nam quamvis
magna contulerit noftra clementia , habes
adhuc , quod expectes , fi te probabiliter
tractare contendas ,
FORMULA PREFECTI PRETORIO .
III.
I honoris alicujus eft origo laudabilis :
S'fi bonum initium fequentibus rebus po-
teft dare præconium : tali auctore Præfectu-
ra Prætoriana gloriatur , qui & mundo pru-
dentiffimus , & Divinitati maxime probatur
acceptus . Nam cum Pharao Rex Ægyptius
de periculo future famis inauditis fomniis
urgeretur , nec vifionem tantam humanum
poffet relevare confilium , Jofeph vir beatus
inventus eft , qui & futura veraciter prædi-
ceret , & periclitanti populo prudentiffime
fubveniret . Ipfe primum hujus dignitatis in-
fu-
tæ. Ut mihi non fit dubium , quin Lactan-
tius lib. 6. Confules his verbis intelligat : Qui
ad gerendos , inquit , magiftratus vitæ fuæ ope-
ram convertunt , ut faftos fignent , & annis im-
ponant nomen . For,
(2 ) Patriciatus fummus honos , ut Curia ,
fic patria poteftate liberat. Hic , & 9. filiusfa-
milias , tit. Quib. mod. jus patr. pot. folv. 1. ult.
C. de decur. lib. 1o. 1. ult. de Conful. lib. 12.
Cod. ap. Caffiod. Var. lib. 8. epift. 21. & lib .
10. epift. 7. Forner .
Vide Baronium in Notationibus ad diem
29. Augufti in Martyrol. Rom. Juret .
(3 ) Gr. & Cuj. Potitiorum .
(4 ) Uni tantum cedens fulgori : intelligit
Confulatum . Vide Symmachum lib. 4. Ep. 8,
Juret :
( 5 ) A Patribus . Suidas , TXTDRIOS , O TATAP
Tx Juftin. d. § . filiusfam . d. 1. ult. C. de
Confulib. Forn.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
fulas confecravit : ipfe ( 1 ) carpentum reve-
rendus afcendit : ad hoc gloriæ culmen eve-
&tus ,
ut per fapientiam conferret populis .
quod præftare non potuerat potentia Domi-
nantis . Ab illo namque Patriarcha , & nunc
Pater appellatur Imperii : ipfum hodieque
refonat vox ( 2 ) præconis , inftruens Judi-
cem , ne fe patiatur effe diffimilem . Meri-
to , ut cui tanta poteftas potuit dari , vide-
retur femper fubtiliter admoneri . Quædam
enim huic dignitati & nobifcum jura com-
munia funt . Exhibet enim fine præfcriptio-
ne longinquos , magna quantitate muletat
errantes , fifcum pro fua deliberatione diftri-
buit , evectiones fimili poteftate largitur
vacantia bona profcribit , delicta provincia-
rum Judicum punit , verbo ( 3 ) fententiam
dicit . Quid eft , quod non habeat commif-
fum , cujus eft vel ipfe fermo judicium ? Pe-
ne eft , ut leges poffit condere , quando ejus
reverentia poteft negotia fine appellatione
finire . Ingreffus Palatium noftra confuetudi-
ne frequenter adoratur ; & tale officium mo-
rem videtur folvere , quod alios potuit ac-
cufare . Poteftate igitur nulla dignitas eft
æqualis . Vice Sacra ubique judicat . Nullus
ei miles de fori fui auctoritate præfcribit ,
excepto Officiali Magiftri militum : credo ,
ut vel illis aliquid Antiquitas cederet , qui
videbantur pro Repub. bella tractare . Cu-
riales etiam verberat , qui appellati funt le-
gibus Minor Senatus . In officio fuo jus re-
tinet fingulare , & talibus tantifque nofcitur
jubere , quos etiam provinciarum non au-
deant Judices in aliqua parte contemnere .
Officium plane geniatum efficax inftru-
&tum, & tota animi firmitate prævalidum ;
qui fic peragent juffa , ut nullis morentur
(1 ) Ipfe carpentum reverendus afcendit .
Præfecti Prætorio carpentis ufi funt eaque
afcendere poterant , ut etiam Præfecti Urbis ,
qui mos Sacerdotibus facris antiquitus concef-
fus , ut ex Suetonio in Claudio cap. xi . con-
ftat , Matri carpentum , quo per Circum du-
ceretur ; & in Caligula , cap. 15. Matri Cir-
cenfes carpentumque inftituit , que in pompa
traduceretur . Matronæ quoque vulgo carpen-
tis utebantur ad facra , ficut teftatur Ovid.
lib. 1. Faft.
Nam prius Aufonias matres carpenta ve-
bebant ;
Hæc quoque ab Evandri dicta parente reor ,
Sed poftea hic mos in defuetudinem abiit . Bro .
(2 ) Vox præconis , ap. Caffiod . Var. lib.
11. epift. 3. quæ in judiciis tum publicis , tum
privatis adhibeatur . 1. 2. de jur. immunit.
1. pen. de integr. reftit. 1. ult. C. de feriis .
Quintil. lib. 6. c. 4. Eufeb . lib . 4. Eccl. hift.
cap. 15. Agathias judicium ab Juftiniano in-
ftitutum defcribens lib. 4. de Bello Gothico
ait : Inftruens judicem . Donatus in Terentia-
num Phormionem act. 1. fcena z . Demofthen.
pro Crefiphonte . Lucianus in Bis accufato ;
qua de re alias forte pluribus . Forn.
(3 ) Verbo fententiam dicit . Inter jura , &
poteftatis Præfecti Prætorio infignia , ne ex
fcripto fententiam ferat , 1. 2. C. de fent. ex
brevi recit. Quod cæteris Judicibus non eft
permiffum , qui ex tabella litigantibus fenten-
tiam edebant . Symmachus lib. 1. epift. 27.
21
dilationibus imperata . Militia perfunctis Tri-
bunorum & Notariorum honorem tribuit ;
& milites fuos illis exæquat , qui inter Pro-
ceres mixti noftris confpectibus ( 4 ) obfe-
cundant . Gratanter ( 5 ) implemus , quæ il-
le conftituit ; cujus reverentia & nos ita
conftringimur , ut fine dubitatione faciamus ,
quæ illum decreviffe cognofcimus . Non im
merito , quando Palatium fua provifione fu-
ftentat , fervientibus nobis procurat annonas
humanitates quoque Judicibus ipfis facit
Legatos gentium voraces explet ordinationi-
bus fuis , & licet aliæ dignitates habeant ti-
tulos præfinitos ab ifta totum pene geri-
tur , quicquid in Imperio noftro æquabili
moderatione tractatur . Hanc denique cura-
rum omnium pulcherrimam molem ( quod
profperum nobis , utile Reipub. fit ) ab illa
Indictione tuis humeris decenter imponimus ;
quam tu & ingenii virtute fuftineas " &
fumma fide tractare contendas . Quæ quan-
tum diverfis follicitudinibus conftringitur
tanto magis laudes ampliffimas dignitas hæc
triumphat . Et ideo tantum lumen gloriæ
fit actionibus veftris , ut & in Palatio no-
ftro fulgeat , & in provinciarum longinqui-
-
tate reluceat . Par tibi fit cum poteftate
prudentia : confcientiæ tuæ quadrifaria virtus
affideat . Tribunal tuum ideo tam excelfum
factum effe noveris , ut locatus ibi nihil hu-
mile abjectumque cogitares . Confidera quid
debeas dicere , quod a tantis excipitur , Mo-
nimenta publica talia contineant , quæ fe le-
giffe nullus erubefcat . Præful mirabilis par-
tem non habet cum delictis : quia nifi ali-
quid egregium affidue fecerit , culpam vel
otiofus incurrit . Nam fi prædictus auctor
fanctiffimus ille recolatur , quoddam facer-
dotium
1. 34. I. ult. C. de præd. dec. I. ult. C. de prin-
cip. agent. in reb. 1. in facris , C. de prox.
facr. fcrin. 12. fed opportuniore aliquando lo-
co nos id profequemur . Forn.
(4 ) Gr. & Cuj. juſſionibus .
(5 ) Gratanter implemus que ille conftituit .
Præfectis Prætorio datam fuiffe pleniorem li-
centiam ad difciplinæ publicæ emendationem
Jurifconfultus 1. 1. D. de off. Præf. Præt. au-
&tor eft . Tempore Conftantii Imperatoris o-
mnes caftrenfes , ordinariæque poteftates , ut
honorum omnium apicem prifca reverentiæ
more Præfectos femper fufpexere Prætorianos ,
ut Ammian. Marcellin. lib. 21. tradit . Præfe-
ture meritum cæteris dignitatibus anteftare
&
Valentinianus , Valens , & Gratianus in l . 1.
C. de officio Vicarii definiunt ; & merito
etenim Præfectura Prætoriana quidam princi-
patus quondam Imperii erat , attamen fine
purpura . Et in eo difcrimen Principis & Præ-
fecti ftatuebatur , quod facram purpuram , &
Imperatorias infulas non geftaret . Deinde
Prafectis Prætorio rerum fumma commiffa
fuit propter loci dignitatem , ut teftantur Im-
peratores Valentinianus , Theodofius , & Ar-
cadius in 1. quilibet 40. C. de decur. lib. 10.
Patres Imperii etiam vocantur , ut teftatur
Autor. Qui autem plura de autoritate , mu-
nere , & dignitate Præfecti Prætorio fcire vo-
luerit , confulat Dion. lib. 52. Suetonium in
Galba cap. 14. in Tito cap. 6. Bro .
 22 E DICTA
dotium eft Prefecture Prætoriana competen-
fer agere dignitatem .
FORMULA PREFECTURA URBANE ,
IV.
Um de dignitate commiffa laus fem-
per time for
C per Judicis æftimetur ; & potior ha-
bendus eft , quam fint illi , quibus præeffe co-
gnofcitur ; nemo amplius videtur erigi , quam
cui potuit Roma committi . Grande eft qui-
dem Procerem effe : fed multo grandius de
Proceribus judicare . Senatus ( 1 ) ille mira
bili opinione gloriofus probatur habere Pre-
fulem , quem mundus fufcipit jura conden-
tem . Eoque fit , ut illi utantur in Senatu
poteftate perfecta , qui apud te trepidant
dicere proprias caufas . Verum hæc quoque
modeftia cognofcitur effe prædicanda ; ut
optent ( 2 ) fe legibus teneri , quæ ab ipfis
fciuntur poffe conftitui . Quæ res pro parte
nobis abfolute communis eft : fed hac fola
ratione difcreti , quod alteri fubdi non pof-
fumus , qui Judices non habemus . Refpice
tot doctos viros , & confidera quale fit his
aliquid dicere , nec erroris verecundiam for
midare . De talibus difceptas , quos tibi co-
gnofcis effe potiores . Sic ergo locum tuum
tracta , ut omnes te Judicem honoratæ con-
gregationis agnofcant . Confides fupra omnes
fcilicet Confulares : fententiam primus dicis ;
& in illa libertatis aula reverendus afpice-
ris , in qua commiffos habere mundi Prima-
rios approbaris . Quis jam de obfcuro vitio
( 3 ) cogitare poffit , qui fe inter morum
lumina tot effe cognofcit ? Vis odium non
recipere ? Studium a te gratificationis exclu-
de · Publicum amorem neceffe eft habeas
fi fecretius nil promittas . Erit nimirum ma-
gnum , & fingulare præconium , fi Judices
non accipiant , ubi funt , qui multum dare
contendant . Ditioni ( 4 ) tuæ non folum
Roma commiffa eft ( quamvis in illa con-
tineantur univerfa ) , verum etiam intra cen-
(1 ) Senatus ille mirabili opinione gloriofus .
Epictetus cum ab Hadriano Imperatore inter-
rogaretur quid effet Senatus ; Ornamentum ,
dixit , urbis , fplendor civium . Sic legati a
Pyrrho interrogati quid de Romanis fenti-
rent , refponderunt urbem fibi templum vi-
fam , Senatum vero Regum confeffum . Qui-
dam eum vocarunt recti_bonique præcepto-
rem alii mundi lumina . Probus apud Vopi-
fcum ait Romanos Senatores mundi Principes
effe , tales femper fuiffe , & inpofterum futu
ros . Petronius in Satyrico vocat Senatum re-
ti bonique præceptorem ; Prudent. lib. 1. in
Symmachumi , mundi lumina . Sic Ammianus
Marcellinus " ubi de Conftantio Romam in-
greffo ait : Cumque Urbi appropinquaret , ait ,
Senatus officia , reverendafque patria firpis
effigies ore fereno contemplans , non ut Cyneas
ille Pyrrhi legatus , in unum coactam multitu-
dinem Regum , fed afylum mundi totius adeffe
eftimabat . Cicero Senatum, principem falutis ,
publicæque mentis appellat . Vide Majorian.
Novell. 3. de ritu imperii fui . Virgil. 6.
Eneid. I. 74. C. Theod. de Decurio . Quin-
tefimum milliarium poteftatem te protendere
antiqua jura voluerunt : ne tantæ civitatis Judi-
cem muralis agger includeret , cum Roma o-
mnia poffideret . Tu etiam ex defignatis lege
provinciis , ab appellatione cognofcis . Advo-
cati tibi militant eruditi : quando in illa pa-
tria difficile non eft Oratores implere , ubi
Magiftros eloquentia contingit femper audi-
re . Carpento veheris per nobilem plebem :
publica te vota comitantur : favores gratiffi
mi confona tecum voce procedunt . Bene
age , quia te veniente licet populis contice-
re. Habes copiofe , unde tibi gratiam tan-
tæ civitatis acquiras , fi merces diverfæ fub
nulla venalitate vendantur : fi exhibitio fa-
lubriter accenfa thermarum , rapinarum ar-
doribus non tepefcat : fi fpectaculum , quod
præbetur voluptati non fit caufa litigii
Suaviter enim cogit gratum effe populum ,
quifquis in certaminibus partium declinat in-
juftum . Tanta eft enim vis gloriofæ verita-
tis , ut etiam in rebus fcenicis æquitas defi-
deretur . Admonitionum igitur ordine decur-
fo, per Indictionem illam habitu te togata
dignitatis ornamus ; ut indutus ( 5 ) vefte
Romulea , jura debeas affectare Romana .
nihil
Nam fi ifti dignitati par fueris
eft quod a nobis minime confequaris . Ad
omnia enim tali fuffragio eris nihilominus
dignus , fi actionem tuam laudet Senatus .
Perfecta enim rei fides eft , ubi confentanei
teftes probantur effe Summates .
FORMULA QUESTURE .
V.
I tantum claræ funt dignitates , quantum
STnoftris affatibus ( 6) perfruuntur : fi præ-
fentia frequens prodit Dominantis affectum
nullus ita Judicum poteft effe gloriofus ,
quam ille , qui eft in cogitationum noftra-
rum participatione fufceptus . Aliis enim pe-
cuniæ publicæ committimus procurationem :
aliis caufas concedimus audiendas : aliis ( 7 )
patri-
til. declam. 329. Broff.
( 2 ) Ed. Niv. & Ga. oporteret . Ex Garetio .
(3 ) Gr. & Cuj. delent hoc nomen .
( 4 ) D. Juret. legit dicationi , ut Ep. 7.
lib. 11. Var. et Ac. dictioni ,
( 5) Indutus vefte Romulea . Togam intel-
ligit , qua Romani cives utebantur , 1. 23. fed
etfi accepto , de jur. fif. quo allufum lib. 3. epift.
17. Veftimini moribus togatis exuite barba-
riem . Notatur Antonius a Dione lib. 5o. 137-
To in TW RETPIWO Exp . Tertullianus de pallio :
Salvian. lib. 4. de providentia : Claudian. in
Ruffinum 1. 2.
Barbariem revocat .
Nec pudet Aufonios currus & jura regentem
Sumere deformes ritus , veftemque Getarum ,
Infignemque habitum Latii mutare , &c.
Toga advocatorum 1. 3. C. de advoc. diverf.
judic. Præfectura urbana familia , quæ hic di-
citur , Ulpiano funt Stationarii : 1. 1. de off.
præf. urb. Forn.
(6 ) Gr. Cuj. & Cor. N. afpe& tibus . Ex Gar.
( 7 ) Alii , matrimonii .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
patrimonii noftri jura delegamus ; Quæftu-
ram toto corde recipimus , quam noftræ lin-
guæ vocem effe cenfemus . Hæc noftris co-
gitationibus neceffario familiariter applica-
tur , ut proprie dicere poffit , quod nos fen-
tire cognofcit : arbitrium fuæ voluntatis de-
ponit ; & ita mentis noftræ velle fufcipit
ut a nobis magis putetur exiiffe , quod lo
quitur . O quam arduum eft , fubjectum ver-
ba Dominantis affumere , loqui poffe , quod
noftrum credatur , & provecti in publicum
decorem gloriofam facere felicitatem ! Con-
fiderate quid ponderis habeatis pariter , &
decoris . Si ( 1 ) quid dubitamus , a Quaefto-
re requirimus : qui eft thefaurus ( 2 ) fama
publica , armarium legum , paratus femper
ad fubitum ; & ut ait Tullius magifter
eloquentiæ ) nihil præftabilius videtur , quam
poffe dicendo tenere hominum mentes , alli-
cere voluntates , impellere quo velit , unde
autem velit deducere . Nam fi Oratoris eft
proprium graviter & ornate dicere , ut pof-
fit animos judicum commovere ; quanto fa-
cundior debet effe , qui ore Principis popu-
los nofcitur admonere ut recta diligant ,
perverfa contemnant , bonos fine fine lau-
dent , peffimos vehementer accufent ? Ut pe-
quentia fortitudo . Sit imitator prudentiffi-
mus Antiquorum , mores alienos corrigat ,
& fuos debita integritate cuftodiat . Talem
denique oportet effe Quæftorem , qualem
portare Principis decet imaginem . Nam fi
nos ( ut affolet ) caufam geftis audire con-
tingat ; quæ auctoritas erit linguæ , quæ fub
oculis regale genium poffit implere ? Adeffe
debet fcientia juris , cautela fermonis ut
nemo debeat reprehendere , quod Principem
conftiterit cenfuiffe . Opus erit præterea fir-
mitas animi ut a juftitiæ tramite nullis
muneribus , nullis terroribus auferatur . Nam
pro æquitate fervanda & nobis patimur con-
tradici , cui etiam oportet obediri . Sed vi-
de ut tantum doctrinæ deferas , quatenus
probabiliter omnia perquifitus exponas . Alia
quippe dignitates affefforum folatia quærunt :
tua vero dignitas Principi confilia fubmini-
ftrat . Atque ideo prudentiæ , vel eloquen-
( 1 ) Si quid dubitamus , a Quæfore requiri-
mus . Ad Quæftoris officium pertinet oratio-
nes Imperatorum , & cætera Senatui nota fa-
cere , quod conftat ex Suetonio in Auguft. cap.
65. in Nerone cap . 15. & in Tito c. 6. Ælio
Spartiano in Hadriano , ftatim in principio ;
Cornelio Tacito lib. 16. quod defignare voluit
Sidonius Apollinaris in Panegyrico Major .
-
Cujus dignatur ab ore
Cæfar in orbe loqui , licet & Quæfore diferto
Polleat ,
Ulpianus etiam in 1. 1. D. de off. Qua-
ftor. refert Candidatos folis Principum libris
in Senatu legendis vacaffe . Broff.
(2 ) Thefaurus fame publice , armarium le-
gum . Quæftor facri Palatii petitionibus fub-
fcribebat, vel etiam refponfa reddebat ; & ut
hoc loco omne ejus officium paucis exfequar ,
leges dictabat , precefque ac refponfa fubno-
23
tiæ tuæ fama provocati , Quæfturam tibi
gloriam litterarum civilitatis templum ,
genitricem omnium dignitatum , contínentiæ
domicilium , virtutum omnium fedem , per
illam Indictionem , Deo præftante , conce-
dimus ; ut fic agas , quemadmodum te pa-
rem rebus prædictis effe contendas . Ad te
enim provincia fua vota tranfmittunt : a te
Senatus juris quærit auxilium : a te docti
probantur expetere , quod noverunt ; & ne-
ceffe tibi eft omnibus fufficere , quantos a
nobis contigerit legum remedia poftulare .
Sed cum hæc omnia feceris , nullis elationi-
bus efferaris , nulla mordearis invidia , alie-
nis calamitatibus non læteris quia quod
odiofum eft Principi , non poteft convenire
Quaftori . Exerce poteftatem Principis , con-
ditione fubjecti . Sic ore vero ( 3 ) glorifica
tus eloquere , ut te tamen rationem credas
nobis judicibus redditurum : ubi aut culpa-
bilis viciffitudinem recipit , aut boni propo-
fiti gloriam laudatus acquirit .
FORMULA MAGISTERIE DIGNITATIS .
V I.
Everendum honorem fumit , quifquis
R Magiftri nomen acceperit : quia hos
Vocabulum femper de peritia venit ; & in
nomine cognofcitur , quid fit de moribus
æftimandum. Ad eum nimirum Palatii per-
tinet difciplina : ipfe infolentium ( 4 ) ſcho-
larum mores procellofos moderationis fuæ
terminis profpere differenat . Tam multi or-
dines fine confufione aliqua componuntur ;
& ipfe fuftinet onus omnium , quod habet
turba difcretum . Sic nominis fui gravitate
perfunctus , ornat actibus Principatum . Per
eum Senator veniens noftris præfentatur ob-
tutibus admonet trepidum componit lo-
quentem fua quin etiam verba folet infere-
ut nos decenter omnia debeamus audi-
re . Afpectus Regi haud irritus • promiffor
collocutionis noftræ , gloriofus donator au-
lici confiftorii , quafi quidam lucifer ; nam
ficut ille venturum diem promittit , fic ifte
defiderantibus vultus noftræ ferenitatis attri-
buit .
tabat , ut conftat ex notitia Romani Imperii ,
& Nov. 53. & 114. 1. ult. C. de diverf. refcr.
Symmachus ad Aufon. Quæftor es , memini :
confilii regalis particeps , fcio : precum arbi-
ter , legum conditor , recognofco ; & alio lo-
co: Te magis Quafturæ bonos , condenda-
rum fanctionum ufus exercuit . Procop. lib. 1.
de bello Perfico . His de caufis juftitiæ & le-
gum cuftos appellatur , & thefaurus famæ pu-
Blica , & armarium legum , ut in Nov. Va-
lent. de homic. caf. fact. Denique is plane eft
Quæftor , quem in Aula Cancellarium appel-
lamus . Ad Quaftorem etiam pertinebant me-
moriales 9 hoc eft leges , & refcripta excipie-
bant , & implebant , id eft perfcribebant , aut
perfcribi curabant . Broff.
(3 ) Alii , noftro .
( 4 ) Vide leges fub titulo de privilegiis
fcholarum . Juretus .
 24 E DICTA
buit . Caufarum præterea maximum pondus
in ejus audientia ( 1 ) finibus optima fecu
ritate reponimus ; ut ejus curis fidelibus fub-
levati , utilitatibus publicis vivacius occu
pemur . Veredorum (2 ) quin etiam opportu
nam velocitatem , quorum ftatus femper in
curfu eft , diligentiæ fuæ diftri&tione cufto,
dit ; ut follicitudines noftras , quas confilio
juvat , beneficio celeritatis expediat . Per eum
exteris gentibus ad laudem Reipub. noftræ
(3 ) ordinatur humanitas ; & nolentes re-
deunt ,, quos merentes exceperit . Per eum
quippe nobis Legatorum , quamvis feftinan-
tium , prænuntiatur adventus : per eum no-
minis ( 4 ) noftri deftinatur evectio ; & ifti
principaliter creditur , quod tam neceffarium
effe fentitur . His etiam laboribus æftimatis
poteftatem maximam huic decrevit Anti-
quitas ; ut nemo Judicum per provincias fa-
fees affumeret , nifi hoc & ipfe fieri decre-
viffet . Subdidit ejus arbitrio aliena judicia ,
ut ad ipfum rediret , quod alter vifus eft
præftitiffe . Moleftias quidem non habet exi-
gendæ pecuniæ , fed aperte bono fruitur po-
teftatis adeptæ ( 5 ) : credo ut ex diverfis
titulis defloraretur dignitas , ad levamen Prin-
cipis inftituta . Peræquatores etiam victua-
lium rerum in urbe regia propria volunta-
te conftituit , & tam neceffariæ rei Judicem
facit . Ipfe enim gaudium populis , ipfe no-
ftris temporibus præftat ornatum quando
tales viros copiæ publicæ præficit , ut plebs
querula feditionem nefciat habere fatiata .
Officium vero ejus tanta genii prærogativa
decoratur , ut militiæ perfunctus muneribus ,
ornetur nomine Principatus ; miroque modo
inter Prætorianas cohortes , & Urbanæ Præ
fecturæ milites videantur inveniffe prima-
tum , a quibus tibi humile folvebatur obfe-
quium . Sic in favore magni honoris injufti-
tia quædam a legibus venit , dum alienis
excubiis præponitur , qui alibi militaffe de-
claratur . Adjutor etiam Magiftri noftris præ-
fentatur obtutibus ; ut vicaria forte beneficii
eligamus ejus præfidium , qui nobis præftat
fidele folatium . Hanc igitur dignitatem ,
tot titulis claram , tot infignibus opulentam ,
per Indictionem illam , gubernandam tibi ,
congrua gravitate , committimus ; ut omnia
quæ gefferis , Magifter feciffe videaris : quia
nihil moribus refiduum relinquitur , fi ( quod
abfit ) a tanta maturitate peccetur .
(1 ) Ac. audacia ,
(2 ) Veredorum opportunam velocitatem
Evectiones dantur a Principe , vel a Præfecto
Prætorio , vel Magiftro officiorum: ad eos re-
fertur , fi quid minus legitime in ufurpando
curfu publico factum fit ; 1.3 . C. de curfu pu-
blico : idcirco non mirum, fi evectiones dant ;
FORMULA COMITIVE SACRARUM
LARGITIONUM .
VII.
Rata funt omnino nomina , quæ defi-
G gnant protinus actiones : quando tota
ambiguitas audienti tollitur , ubi in vocabu-
lo concluditur , quid geratur . Donis enim
præfidere regalibus Comitivam Sacrarum
Largitionum indicia rerum verba teftantur .
Quod vere decorum , vere fuit omnimodis
exquifitum , in donorum regalium parte fe-
queftratam facere dignitatem , & alterius
honorem dicere , dum nos conftet dona con-
ferre . Actus innocens , pietatis officium , il-
lud femper ingerere , unde fe fama Princi
pis poffit augere . Regalibus magna profecto
felicitas militare donis , & dignitatem ha
bere de publica largitate . Alii Judices ob-
temperant refiduis virtutibus Regnatoris : hæc
fola eft , quæ tantummodo ferviat ad mo-
menta pietatis . Nihil enim per ipfam di-
ftrictum geritur , nil feverum forte cenfetur :
fed tunc obfequitur , quando pro nobis vota
funduntur . Supplicum per te fortunas erigi-
mus , Cal . Januariis affatim dona largimur ,
& lætitia publica militia tua eft . Verum
hanc liberalitatem noftram alio decoras ob-
fequio , ut figura vultus noftri metallis ufua
libus imprimatur ; monetamque facis de no-
ftris temporibus futura fæcula commonere .
O magna inventa prudentum ! O laudabilia
inftituta Majorum ut & imago Principum
fu bj ec to s vi de re tu r pafcere per commercium
quorum confilia invigilare non definunt pro
falute cunctorum . Sed huic ( ut ita dixe-
rim ) munerariæ dignitati , præconem largi-
tatis noftræ , publica felicitatis indicium , lo-
cum quoque Primiceriatus adjungimus ; ut
per te demus honores , per quem & noftræ
pecuniæ conferimus largitates . Merito , quan-
do & fimili gratia utraque præftantur , &
ab uno debuerunt Judice geri , quæ parili
videntur laude conjungi . Parum eft autem ,
quod provinciarum Judices tuæ fubjaceant
dignitati : ipfis quoque Proceribus chartarum
confirmas officium ; dum perfectum non cre-
ditur , nifi a te fuerit pro folemnitate com
pletum . Veftis quoque facra tibi antiquitus
nofcitur fuiffe commiffa , ut quicquid ad fplen-
dorem Regum pertinet , tuis non minus or-
dinationibus obediret , Curas quoque littorum
adventitia lucri provifione committis . Ne-
gotiatores , quos humanæ vitæ conftat necef-
farios , huic poteftati manifeftum eft effe
fubjectos . Nam quicquid in veftibus , quic-
quid
Præfidibus autem dandarum evectionum facul-
tas non eft , ut Nov. Major. de curfu publi-
co , nifi publicarum functionum profecutori
bus . Brof.
( 3 ) Cor. Gam. noftra . Ex Garetio .
(4 ) Jur. legit numinis .
( 5 ) Grul. & Cuj. indempte .
 REGUM OSTROGOTHORUM . 25

quid in ære , quicquid in argento , quicquid
in gemmis ambitio humana poteft habere
pretiofum , tuis ordinationibus obfecundat ;
& ad judicium tuum confluunt , qui de ex-
tremis mundi partibus advenere . Ŝalis quo-
que commercium inter veftes fericas , &
pretiofiffimam margaritam , non inepte tibi
deputavit Antiquitas ; ut fapientiam tuam
evidenter oftenderet , cui talis fpecies depu-
tata ferviret . Quapropter per illam Indi-
tionem Comitiva Sacrarum , & Primiceria-
& mitatis fanctitatem , & conjunctionis gra-
tus tibi conferimus dignitates ; ut multis
laudibus decorari poffis , qui honorum nu-
merofitate præcingeris . Utere igitur folemni-
ter titulis tuis ; & fi quid tibi de antiquo
privilegio ufus abftulit , plurima certe , quæ
vindicare debeas , dereliquit : quando dua-
rum dignitatum gloriofa quidem cura , fed
& laboriofa cuftodia eft , quæ tibi copiofum
fructum decoris afferunt ? fi probis moribus
excoluntur .
FORMULA COMITIVE PRIVATARUM .
VIII.
Omitiva Privatarum , ficut nominis ip-
C fius fentitur infonare vocabulum , per
Rationalium ( 1 ) curam , quondam Princi-
pum privatam fertur gubernaffe fubftantiam .
non allegabantur a partibus dicta pruden-"
tium . Utitur nunc dignitas liberorum cau-
fis ; & legitimus Præful veraciter habetur
quando de ingenuorum fortunis difceptare
poffe fentitur . Primum tibi contra nefarias
libidines , & humani generis improbos appe-
titus , quafi parenti publico , decreta cufto-
dia eft : ne quis fe probrofa commixtione
pollueret , dum vicino fanguini reverentiam
non haberet , Gravitas enim publica proxi-
tiam , habita æftimatione , difcrevit : quia
longe aliud debetur proximitati naturæ ,
quam corporali poffumus indulgere licentiæ .
Contra hos eligeris unicus , & continens in-
quifitor , ur dum talia probra perfequeris ,
confequaris præconia caftitatis . Defunctorum
( 4 ) quin etiam facram quietem æquabilia
jura tuæ confcientiæ commiferunt : ne quis
veftita marmoribus fepulcra nudaret ; ne quis
columnarum decorem irreligiofa temeritate
præfumeret : ne quis cineres alienos aut lon-
ginquitate temporis , aut voraci flamma con-.
fumptos , fcelerata perfcrutatione detegeret :
ne corpus , quod femel reliquerat moleftias
mundanas , humanas iterum pateretur infi
dias . Nam etfi cadavera furta non fentiunt
ab omni pietate alienus effe dignofcitur
qui aliquid mortuis abrogaffe monftratur
Vide quæ tibi commiffa funt caftitas vi-

Et quia Judicis faftigium exercere non po-
terat inter homines extremis conditionibus
inclinatos , alios quoque titulos provida de-
liberatione fufcepit : ne dignitas Latialis cau-
fam tantum videretur habere cum famulis :
fed actibus urbanis tunc fe felicius occupa-
vit , poftquam agreftium caufas decenter ami-
fit . Quid enim prius facerent inter fervos
jura publica , qui perfonam ( 2 ) legibus non
habebant ? Non ibi advocatus aderat : non
fe partes folemni actione pulfabant . Erat
fecretarium impolita ( 3 ) feditione confu-
fum ; & appellabatur abufive judicium , ubi
Tom. I.
ventium , & fecuritas mortuorum . Habes
quoque per provincias de perpetuario jure
tributorum non minimam quantitatem . Ca-
nonicarios ( 5 ) dirigis , Poffeffores admones.
& cum aliis Judicibus non modica jura par-
tiris , caduca bona non finis effe vacantia .
Ita quod ufurpatio potuit invadere tu fi-
fcum noftrum facis juftis compendiis obti-
nere . Proximos defunctorum nobis legaliter
( 6 ) anteponis , quia in hoc cafu Princi-
pis perfona poft omnes eft : fed hinc opta-
mus non acquirere , dummodo fint , qui re-
licta debeant poffidere . Depofitiva ( 7 )
C' quo-

(1 ) Cor. Gam. rationabilem . Ex Garetio . recte , fed tamen prius arridet magis , exl. 31..
( 2 ) Perfonam non habebant . Servi perfonam Nunquam , D. de acq. rer. dom. Ubi a Pau-
non habent : ideoque a Theophilo , initio tit. lo thefaurus definitur vetus quædam depofi-
de ftipul, ferv. so nominantur : de qui- tio pecuniæ , cujus non exftet memoria , ut
bus Dion. περὶ ἐπισίας " & 1. un. C. fi per jam dominum non habeat , & inventori con-
vim , vel alio modo . Bafil, Sexi vocat T ceditur . Hic vero fifco applicatur , præter ju-
Mix Forn. ris difciplinam , §. Thefauros , de rer. divif. In-
( 3 ) Gr. impolluta . ftit. 1. 3. in fin. D. de jure fifci , 1. un. C. de
( 4 ) Defunctorum. Ap. Caffiod.Var. lib. 4. epift. thefauris . Sane Plato initio lib. 11. de legi-
18. Conftantius 1. 3. & 1. 4. ædes ac domum de- bus , thefauros tollendos effe negat . Porro fe-
functorum vocat fepulcra , tit. de fepulcr. curitatis caufa in monumentis ac fepulcris
viol. C. Theod. Ea autem cognitio Pontificum pecuniæ credebantur , ut hinc , & ex Eunuchi
olim fuit , 1. 2. verf. cum Pontificibus , eod. Terentiani prologo conftat : quod poftea ve-
tit. 1. 50. hereditas . D. de petit . hered . 1. ult. titum fuit exftatque titulus lib. 45. Bafilic.
de mort. inf. hic facram quietem vocat . Vi- Ne pecuniam cum mortuis fepelire liceat , st x
de Sueton. in Domitiano c. 17. Tull. 2. de le- isinde TOTS TEIINI Yоnμaтα . Sed & quod
gib. Plin. 10. epift. Forn. in d . 1. fin . legitur , condita ab ignotis domi-
( 5 ) Vide Caffiod . Var. lib. 12. Ep. 13. Hi nis tempore vetuftiore mobilia , feu monilia
funt , qui Canonem publicum exigebant . Juret . hujus formulæ defcriptioni confentaneum eft ;
( 6 ) Legaliter . In fucceffionibus ab inteftato fic enim & Poeta :
fifcus noviffimum locum occupat , & agnatis , Auxiliumque via veteres tellure reclufit
cognatis , collegis , commilitonibus poftponitur , Thefauros , ignotum argenti pondus & auri .
tit. de hered. decurion. Cod. Inde Harmenop. Et Homeri Scholiaftes Iliad. 3. x expofuit
cæterique Græci juris interpretes apte vacan- ἀργὰ καὶ ἀπόθετα χρήματα , opes abditas & re-
tia bona OTK Ý ÚKλNFOLÓMT definiunt . Forn. conditas . Forner .
( 7 ) Depofitive , vet. repofitive : utrumque
 25 E DICTA

quoque pecuniæ , quæ longa vetuftate com- cies tranquilla , fi vox moderata fuggefferit
petentes dominos amiferunt , inquifitione tua credimus effe probatiffimas caufas . Quicquid.
noftris applicantur ærariis ( 1 ) ; ut qui fua enim turbulenter dicitur , juftitiam non pu-
cunctos patimur poffidere , aliena nobis de- tamus . Quapropter penfabit loqui tuum Do-
beant libenter offerre . Sine damno fiquidem minantis examen : quando nequeunt proprias
inventa perdit , qui propria non amittit tegere voluntates , qui fuos poffunt proferre
Proinde quod felicibus applicetur aufpiciis ) fermones . Speculum fiquidem cordis homi-
per Indictionem illam Comitiva Privatarum num verba funt : dum illud ( 3 moribus
te honore decoramus , quam leges Præfectis placere creditur , quod ipfe fibi ad agendum
quoque parem effe decreverunt ; eft enim & legiffe monftratur . Superbus quin etiam vari-
ipfa aulica poteftas Palatio noftro jure re- catis (4) greffibus patet . Iracundus luminum
verenda , quam tu facies ultra terminos fuos fervore declaratur Subdolus terrenum fem-
crefcere , fi fufceptam continenter egeris di- per amat afpectum . Leves inconftantia pro-
gnitatem . dir oculorum , Avarus obuncis unguibus ex-
planatur . Et ideo ad quas provecti eftis
FORMULA COMITIVE PATRIMONII , ftudete virtutibus : quia nemo poteft Princi-
pem fallere qui etiam rerum naturalium
IX. caufas in vobis optime probatur inquirere
Quapropter ad Comitivam Patrimonii no-
ว juvan-
Antiquachartis confuetudini ratio perfuadet
noftris illos simbuere , qui lon-, furi teper Indictionem illam (Deo ju pa-
te ) promovemus : ut inavarum Judicem Pa-
ge pofitis tranfmiffas accipiunt dignitates ; latia noftra teftentur , quem nos judicavi-
ut quos non poteramus præfentes inftruere , mus effe promovendum , Quid enim magis
lectio probabilis commoneret . Sed te , quem cupias , quam fi te linguas nobilium lauda-
ad. patrimonii noftri curas regalis ( 2 ) de-
re cognofcas ? Alibi forte Judices formiden-
floravit electio , non tam deftinatis præce-
præce- tur injufti : hic ubi remedium præfens peti-
ptionibus inftruimus , quam ufu fereniffimæ tur , redempta fententia non timetur . Que-
cellocutionis erudimus , Confabulationes fi- rimonias poffefforum fine venali protractio-
quidem noftræ erunt tibi inftrumenta jufti- ne difcinge ( 5 ) . Omne fiquidem juftum ce-
tia: quando illud gratum nobis effe perfpe- leritatis commodo tranfit ad beneficium ; &
xeris , quod & divinis poteft convenire man- quod debito redditur , tali gratia munus pu-
datis . Patrimonium fiquidem noftrum pro tatur , Poffeffiones noftræ , vel quia funt im-
fublevandis privatorum fortunis tibi credidi- mobiles , non egrediantur terminos conftitu-
mus , non premendis , Nam fi tranquillita- tos ne conditione contraria quod non po-
tis noftræ velis confiderare rationem , quod teft moveri , malis moribus contingat exten-
dam regiæ domus famulis præjudicium hu- di . Trade etiam militibus tuis quam fecta-
militatis imponis . Proprias quippe utilitates ri delegeris animi caftitatem . Quomodo il-
improbus dominus quoquo modo nititur vin- le juftus poteft dici , fub quo non prohibea-
dicare ; cæterum qui bonæ famæ ftudere co- tur excedi ? Utere igitur , auctore Deo ?
gnofcitur , fuo femper judicio plus gravatur . conceffo tibi feliciter privilegio dignitatis .
Infolens libertatis genus eft rufticorum , qui Incitet te ad bonorum defiderium , fæpiffi-
adeo fibi putant licere voluntaria , quoniam me quod videris : quia in his quæ feceris
ad noftram dicuntur pertinere fubftantiam . judex & teftis ero . Nam & fi epulas folli-
Efto igitur illis cum erecta poteftate mo- cita ordinatione difponas , non folum noftro
deratus . Temperamentum fimul damus , cui Palatio clarus , fed & gentibus neceffe eft
poffe concedimus . Confidera , fufcepta digni- reddaris eximius . Legati pene ex tota or-
tas quo debeat fplendore tractari , per quam bis parte venientes , cum noftris cœperint
fupra cæteros Judices familiaritatem Princi- intereffe conviviis , admirantur copiofe re-
pis habere meruifti . Nam ficut fol ortus pertum , quod in patria fua norunt effe ra-
corporum colores fugata nocte detegit , ita riffimum , Stupent etiam abundantiam unius
fe morum tuorum qualitas affidue vifo menfæ tantas fervientium turbas poffe fatia-
principe , non celabit . Mens tua & oculis re ; ut judicent confumpta recrefcere , unde
noftris patebit & auribus . In vultu , & in tanta probantur exire . Habent nimirum in
voce cognofcimus fervientium mores . Si fa- fua patria , quod loquantur , dum parenti-
bus

( 1 ) Hic dicitur Comes thefaurorum , facra- de prævaricatores , 1. 212. Prævaricatores , de

rum largitionum , facrarum remunerationum ,
vel munerationum , 1. 2. C. de commeatu . 1.
palatinos . C. de palat. facr. larg. l . 41. C. Theod.
de appellat . Is etiam dicitur præfidere donis
imperialibus , & per eum erigi fupplicum for-
tunas , & Kal. Januariis affatim largitiones
fieri quique largitionum dies notatur in 1 .
laudabile . C. de adu. diu . jud . & a Nicepho-
ro cap. 23. lib. 10. Broff.
(2 ) Gr. Cuj. & Forn. legalis .
(3 ) Gr. Niv. & Ga . illico . Ex Garetio .
(4 ) Varicatis greffibus , id eft , dolofe ; un-
verb. fign. 1. 1. ad S. C. Turpill. Plin . lib. 18.
cap . 9. Arator , inquit , nifi incurvus prævari-
catur . Inde translatum id nomen in forum ;
ibi itaque caveatur ubi inventum eft . Ulpia-
nus tamen ex Labeone in 1. 1. de Prævarica-
toribus a varia concertatione nomen tractum
ait : quæ notatio defendi poffet , quia varii >
dolofi nominantur , l. 1. D. de dolo . O omis
xтnyоp a Græcis vertitur , tit. 1. lib. 60. Ba-
filic. Forner .
(5 ) Gr. & Cuj. diftringue . Niv. & Ga. die
ftingue . Ex Gar.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
bus fuis dicere geftiunt , quæ viderunt . Sic
propemodum in toto mundo celeberrimus
redditur , qui
, qui providus noftris apparatibus
invenitur . Adde , quod tempora noftræ læ
titiæ fecretaria tua funt , cum pectus reddi-
tur curis alienum ; & tunc tibi tribuiturfug-
gerendi locus , quando cunctis adimitur .
Merito , ut qui es judex tanti apparatus ,
& epularum , delinitus ( 1 ) cibis tibi ani-
mus concedatur .
FORMULA , QUA PER CODICILLOS
VACANTES PROCERES FIANT .
X.
Ericlitarentur graviter boni mores , fi
P aut folis divitibus , aut corpore valen-
tibus præftarentur tantummodo dignitates :
dum multos invenias excubias Palatii refu-
gere , qui magis poffint laudabili converfa-
tione fulgere . Multis enim facultas fua non
fufficit ad triumphum : multis philofophan-
tibus corporis valetudo fubtrahitur ; & fit
plerumque , ut fapientes inremunerati jaceant ,
fi femper homines ad honores Comitatenfi
obfervatione perveniant . Rarum eft uni mul-
ta confluere , cum omnibus debeat Regnan-
tis pietas fubvenire . Quid fi ad expenfas
Confulatus pauper nobilis expavefcat ? quid
fi fapientia clarus Præfecture nequeat fufti-
nere moleftias ? quid fi pondera Quæfturæ
affluens lingua formidet ? quid fi reliqui fa
fces moleftiarum tædio vitentur forte , quam
meritis ? Nonne fi a magnis viris talia fu-
giantur inverecundia noftræ manfuetudinis
quamdam repulfam fufcipiunt dignitates ?
Quanto juftius bono Principi inremuneratum
nihil relinquere , quod facit natura laudabi-
le ? Sapientia eft , quæ honores meretur ,
totum aliud extrinfecus venit . Sola eft
pru.
dentia quæ rebus omnibus præponitur ,
quando in homine feliciter invenitur . Sit
apud nos & fortunis integerrimus Confula-
ris : fint & fine longo labore Primates : ha
beant exerci ia præmia fua : fed & ifte ho
norabilis locus fit , qui tantum meritis com
paratur . Neque enim abfurde leges facra-
tiffimæ cenfuerunt , eos , quos bonæ opinio-
nis fana commendat , Codicillis Vacantibus
tales quærere fummitates . Quos & fi facul-
tas in tanti honoris apparatu defereret , vir
tus confcia non celaret . Animati funt ad
talia , qui de fua videbantur defperare for-
zuna . Hoc & validiffimus ad labores , hoc
& imbecillis corpore meretur ad laudes .
Nam omnes fub diverfitate prædicantur
quos hujus nomen honoris amplectitur ; &
magis nefcio quid amplius meriti extorfiffe
Tom. I
( 1 ) Delinitus , vet. delicatiffimus . Obiter
notandus mos , quo Regum conviviis Legati
adhibebantur : quod perhonorificum fuit .
Ammian . Marcell . lib. 15. bonoreque menfa
regalis adeo antepofitus aliis . Pacatus Pane-
gyriftes Ille cohoneftatus affatu , ille menfa
beatus , ille ofculo confecratus eft , Qu . Cur-
tius lib. 8. Præcipuus bonor habebatur , quod
27
creditur , qui ( 2 ) rem laborantium otiofus
meruiffe fen itur . Atque ideo præfentibus
Codicillis ab illa Indictione illud tibi pro-
pitia Divinitate defende ; ut confiderata ra
tione præfentis temporis , adepti honoris or-
dine potiaris . Ita tamen , ut illi modis
omnibus præferantur , qui fudore maximo
noftris afpectibus affuerunt . Neceffe eft enim ,
ut unum cedat ( 3 ) meritum duobus evictum
( 4 ) . Alioqui omnes ad quietas poffunt
currere dignitates , fi laborantes minime præ-
ferantur otiofis . Confequantur illa , qui pof
funt ; nec nobis defint ifta , quæ credimus.
Sic utraque gratia concitati , & illi ad Pa
latia noftra feftinare poterunt , & vos opta-
ti honoris gaudia comitantur .
FORMULA ILLUSTRATUS VACANTIS .
XI.
Onftat felicem effe Rempub. quæ mul
C tis civibus refplendet ornata . Nam
ficut cælum ftellis redditur clarum fic re-
lucent urbes lumine dignitatum . Non quia
fiat homo alter honoribus , fed quia mode-
ftior efficitur , a quo converfationis ordo
melior poftula ur . Quis enim opinionem
fuam vituperabiliter tractare velit , quam
fpecialiter ad laudes electam effe cognofcit ?
Illum fiquidem honores glorificant , quem
commendat & vita . Nam malo inftituto
vivere , nec Principi fas eft : quando & de
illo populus occulte poteft dicere , cui mo-
res fuos publice nullus aufus eft imputare •
Cape igitur pro fide ac laboribus tuis Co-
mitivæ Domefticorum Illuftratum Vacan-
tem ; ut & tuis civibus decoratus appareas ,
& , quod eft dulciffimum mentibus bonis
jugiter propriis utilitatibus occuperis . Quid
enim fortunatius , quam agrum colere , &
in urbe lucere , ubi opus proprium delectar
auctorem , nec aliquid fallendo conquiritur ,
dum fuavi horrea labore cumulantur ? Qua-
propter nos dedimus delectabilem honorem ,
tu converfationis affocia dignitatem ( nam
utraque fibi conjun&
ta funt 9 unum pendet
ex altero ; non coalefcunt ſparſa ſemina
nifi etiam terræ qualitas fuerit operara ) ha-
biturus meffem de noftra gratia copiofam
fi a te judicia noftra cognoverimus optime
fuiffe tractata .
FORMULA COMITIVE PRIMI ORDINIS .
XII.
Agnum quidem multis , & inter vi-
M ces videtur effe geniatum , publicz
utilitati probis actionibus occupari . Sed
C 2 quan
licebat fedentibus vefci cum Rege . Valer.
Max. lib. 5. cap. 1. de Paulo loquens : Nec
indignum menfe honore . Forner .
Gr. delicatiffimus . Cor. Niv. delicatiffimis .
Ex Garetio .
( 2 ) Gr. Cuj. Niv. & Ga. quod . Ex eodem
(3 ) Ed. Ac. Niv. & Ga. credat . Ex eod.
(4 ) Ac. evectum .
 28 E DICTA
quanto felicius honorem fplendidum fume-
re , & cogitationum moleftias non habere?
Interdum enim affidui labores etiam ipfas
ingratas faciunt dignitates : dum imbecilli
tas humana cito folet fuftinere faftidia , &
quod prius ambiiffe creditur , poftea vitare
velle fentitur . Sed hoc multo præftantius
adeffe confpectibus regiis , & abeffe mole-
ftiis ; gratiam habere loci , & vitare contu-
melias actionis . Dulce eft aliquid fic mere-
ri , ut nulla poffit anxietate turbari : dum
multo gratius redditur , ubi profperitatis fo-
la gaudia fentiuntur . Hunc igitur honorem
tibi refpicis otiofa remuneratione præftitum ,
qui nimium laborantibus antiqua nofcitur
provifione collatus , ut Rectores provincia-
rum anni actione laudatos vix ad tale cul-
men adducerent , quibus confitebantur plu-
rima fe debere . Confiliarii quoque Præfe-
&torum confcientia clari , dictatione præci-
pui , qui in illo actu ampliffimæ Præfectu-
ræ fic videntur exercere facundiam , ut ad
utilitates publicas expediendas , alteram cre-
das effe Quæfturam . Unde frequenter & nos
Judices affumimus , quia eos doctiffimos
comprobamus . Quid ergo de tali honore
fentiatur , agnofce : quando Præfecti ( 1 )
viri pro tot laudabilibus inftitutis hujufmodi
inveniunt præmia dignitatis ; & merito cum
tanta pompa ceditur , quæ Senatorii quo-
que ordinis fplendore cenfetur . Spectabilitas
clara , & Confiftorio noftro digniffima , quæ
inter illuftres ingreditur , inter proceres ad-
vocatur ; otiofi cinguli honore præcincta di
gnitas , quæ nullum novit offendere , nul-
lum cognofcitur ingravare , & fuper omnia
bona concitare nefcit invidiam . Quocirca
provocati moribus tuis , Comitivam tibi
Primi Ordinis ab illa Indictione majeftatis
favore largimur ; ut Confiftorium noftrum
ficut togatus ( 2 ) ingrederis , ita moribus
laudatus exornes : quando vicinus honor eft
illuftribus , dum alter medius non habetur .
Delectet te illos imitari , quos proximitate
contingis . Tunc locum amplum & honora-
bilem facis , fi te moderata confideratione
tractaveris . Admoneat te certe , quod fu-
fcepta dignitas Primi Ordinis appellatione
cenfetur: utique , quia te fequuntur omnes ,
qui Spectabilitatis honore decorantur . Sed
vide , ne quis te præcedat opinione , qui fe-
quitur dignitate . Alioqui grave pondus in-
vidiæ eft , fplendere cinguli claritate , &
morum lampade non lucere .
FORMULA MAGISTRI SCRINII ,
Er Comitive Primi Ordinis , quæ danda eft
Comiciaco , quando permilitat .
XIII.
I honor frequenter defertur otiofis ; fi
S interdum aut nobilitas eligitur , aut ad
( 1 ) Gr. & Cuj. perfecti .
( 2 ) Alii , rogatus .
promerendum aliquid perfonæ tantum gratia
fuffragatur : quo ftudio remunerandi funt ,
qui ad agonis fui præmia pervenerunt ? Con-
fiderandum , quali labore fervitum eft , &
fic de remuneratione cogitandum . Harum
quippe rerum menfura de contrario venit :
dum tale obedientibus dari debet donum
quale indevotis potuit effe periculum . Gran-
dia funt , quæ fuftinent excubantes perfonas ,
contumaces ad parendum cogunt , latentes
in cubilibus fuis prudenti fagacitate vefti-
gant , fuperbis modeftiam æqualitatis impo
nunt . Ita quod a Judicibus breviter dicitur ,
ab ipfis efficacia famulante completur . No-
tum eft , quæ pericula fuftineant , cum ad
caufas mittuntur alienas . Si fegnius agat ,
petitor queritur : fi diftricte , pulfatus voci-
feratur . Sic inter utrumque diverfum rara
laus eft inveniffe præconium . Dignitatum
pace dicamus , facilius eft laudatum Judicem
reperire , quam militem injuncta fine offen-
fione complere . Aliud eft enim tantum di-
cere legitima , aliud ad terminum deduxiffe
juftitiam . Laudabiliter quidem bonum dici-
tur ; fed multo gloriofius ftatuta complen-
tur . Verba tantum diriguntur a Præfulibus ,
a militibus autem poftulatur effectus . Poft
omnia periculis fubduntur , fi conftricti ali-
quid verifimile conquerantur . Frequenter
nocuit aliis ipfa quoque integritas actionis .
Nam multos , quos in executione contrifta-
re vifi funt , ipfos poftea impenfos Judices
pertulerunt . Offendunt enim frequenter igna-
ri , quibus funt poftea parituri ; & dum cau-
fis alienis fidem cuftodiunt , interdum peri-
cula propriæ falutis incurrunt . Verum inter
hæc militem evafiffe laudatum , nonne jufte
videtur effe miraculum ? Talibus igitur me-
ritis viciffitudo reddenda eft , ut nimio la-
bore torpentes indictis ( 3 ) compenfationi-
bus excitemus . Utere igitur confidenter quic
quid veteranis munifica jura tribuerunt : nul-
li fordido fubjiciendus oneri , qui te puriffi-
ma converfatione tractafti , Comitivam quo-
que tibi Primi Ordinis , quam tali militia
perfunctis cana deputavit Antiquitas , fecun-
dum ftatuta Divalia vindicabis . Hæc qui-
dem Prifcorum beneficio confequeris : fed
noftri nominis contra inciviles impetus , &
conventionalia detrimenta perenni tuitione
vallaris ; ut officium , quod noftris juffioni-
bus fpeciali follicitudine famulatum eft , am-
plius aliquid a militibus cæteris promereri
potuiffe videatur . Multa quoque tot ( 4 )
librarum auri percellendum effe cenfemus
fi quis ftatuta noftra qualibet crediderit oc-
cafione violanda . Nec tamen aliquid con-
tra te valere permittimus , quod dolofą
fuerit machinatione tentatum ..
FOR-
(3 ) Gr. & Cuj. indultis .
(4 ) Id eft , decem , Gr. & Cuj.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
FORMULA DE REFERENDIS
IN SENATU ,
XIV .
Ptamus quidem Curiam Senatus am-
pliffimi naturali fœcunditate comple-
ri , fobolemque ejus tantum crefcere ut,
quod difficilimum aviditatis genus eft , pa-
rentum videatur vota fatiare . Sed minus
amantis eft , non amplius quærere , unde
tantum numerum poffit augere . Agricola
diligens præveniendo adjuvat imbrem cœle-
ftem , & ante rigat plantaria , quam pluvias
mereantur optatas . Arborum quin etiam fœ-
tus meliorare contendens , diverfi germinis
foeturas inftituit ; ut multiplicata dulcedine
fructuum , hortis fuis conferat varietatis or-
narum . Sic nos virtutum jucundiffimas lau-
des incinctum, Graium defideramus include-
re ; ut germen alienum amplexu gratiæ col-
ligatum, Curiæ moribus inolefcat . Sed hæc
cultura longe diffimilis eft . Arboribus enim ,
quod melius putatur , inferitur ; ad illas pe-
regrina veniunt , ut de illorum potius fuavi-
tate dulcefcant vobis autem , ut agreftia
proficiant , offeruntur . Nam quamvis ignis
nocte reluceat , foli tamen præfentatus obfcu-
rus eft . Hinc eft , quod ad illum Ordinem
nihil poteft eximium deferri , nifr quod per
ipfum probatur augeri . Et ideo illum nata-
lium fplendore confpicuum , & ingenii calo-
re prudenter accenfum , Senatus lumen exci-
piat . Hactenus fuit fuis meritis clarus : fed
jam erit de veftra perfpicuitate prælucidus .
Pandite Curiam , fufcipite Candidatum . Jam
Senatui prædeftinatus eft , cui nos contulimus
Laticlaviam dignitatem . Benignos effe ne-
ceffe eft publicos Patres : quia hoc vocabu-
lum non tantum fuo debet germini , quan-
tum ftudio votoque generali .
FORMULA VICARII URBIS ROMA .
XV.
Ices agentium mos eft fic Judicum
V voluntatibus obedire , ut fuas non ha-
beant dignitates . Splendent mutuato lumi-
ne , nituntur viribus alienis ; & quædam
imago in illis videtur effe veritatis , qui pro-
prii non habent jura fulgoris . Tu autem Vi-
carius diceris , & tua privilegia non relin-
quis : quando propria eft jurifdictio , quæ da-
Tom. I.
(1 ) Vice facra fententiam dicis . Supra form.
6. facra . 1. principe , 1. 38. fi quis aliquid , 2.
D. de pænis . facra vice judicant , form. 3
Vice facra judicavit Præfectus Prætorio , fu-
pra for. 3. Vicarius urbis , form. 15. Forner .
( 2 ) In infcriptionibus . Id eft , accufationibus .
C. Theod. lib. 9. tit. 1. De accuf. & infcrip.
Nemo ad crimen deferendum admittitur , ni-
fi qui folemnia accufationis impleat , & fefe
ad poenam , quæ calumniantibus impendet ,
obftringat , 1. 7. C. de cal. 1. 11. § . quidam ,
29
tur a Principe . Habes enim cum Præfectis
aliquam portionem : partes apud te fub Præ-
toriana advocatione confligunt . Vice ( 1 )
facra fententiam dicis ; & , quod maxima
fidei fignum eft , in infcriptionibus ( 2 ) vi-
ta tibi committitur hominum , quod inter
mortales conftat effe pretiofum . Additur
quod nec falutari te fine chlamyde jura vo-
luerunt : fcilicet , ut fub vefte militari fem-
per vifus , nunquam credereris effe priva-
tus . Sed hæc omnia ad Præfecturæ gloriam
judicamus effe conceffa ; ut qui tantæ fedis
Vicarium diceret umbratile nil videret .
Confidera qualia de te præftes , qui tanta
auctoritate fubveheris . Exuendus a crimine
non nudetur ( 3 ) ab innoxia facultate . Nam
quid tibi debere poffit , fi minimis ( 4 ) fuis
imputet , quod evafit ? Ad fimilitudinem
quippe Summorum , carpento veheris . Intra
(5 ) quadragefimum fanctiffimæ Urbis jura
cuftodis . Prænefte ludos edis : in vicem
Confulis in honorem pofitus , dignitatemque
Senatoris acquiris ; & illa tibi panduntur
atria , quæ Summatibus probantur effe col-
lata . Hinc eft , quod in Aula libertatis
locum patrium tenes ; & ibi mereris con-
feffum , ubi eft vel intraffe præconium . Ipfi
quin etiam Senatores , qui præcedunt ordi-
aliqua videntur a te neceffaria poftula-
re . Habes , quod præftes potioribus te ; nec
immerito inter præcipuos cenfendus es , qui
aut juvare potes , aut lædere Confulares ·
Erige animos fub qualitate modeftia . Ta
lis eft unaquæque dignitas , qualis admini-
ftrantium eft voluntas . Nihil abjectum eft ,
quod in Repub. geritur , nifi malis fuerit
moribus forte vitiatum . Nam fi humilium
privatorum placet æqualitas , quanto magis
grata eft in poteftatis culmine cuftodita
quæ difficilem modum fervat , dum ad fuum
velle feftinat ? Proinde Vicariæ tibi digni、
tatem Serenitatis noftræ æftimatione confe-
rimus ; quam fic Romæ geras , ut confcien-
tiam tuam tanta civitate facias effe dignif--
fimam . Ufurus omnibus privilegiis , quæ
tuos deceffores habuiffe conftiterit : quia fi
cut a vobis Antiquorum inftituta depofcimus ,
ita & dignitati veftræ vetera non negamus .
FORMULA NOTARIORUM ,
XVI.
On eft dubium ornare fubjectos Prin-
N cipis ſecretum dum nullis æftiman-
C 3 tur
ad 1. Jul. de adult. 3. D. de accuf. 1. 1. C. ad
Turpill. infcriptionis vinculi , 1. 11. & ult. nul-
lus , C. de accuf. 1. ult. C. Theod. de exhib.
vel tranſmit. reis . I. pen. & ult. C. de accu-
fat. 1. ult. D. de privat. delict . Exemplum L.
3. D. de accuf. & apud Lucianum , di Ow-
Gloff . Bafilic . lib. 60. tit. 42. Forner .
(3 ) Alii , videtur .
(4 ) Cor. Gam, meritis . Ex Garetio .
(5 ) Intra quadragefimum . Quadragefimum
lapidem , feu milliarium intelligit . Forn.
 30 E DIC
tur neceffaria poffe committi , nifi qui fue-
rint fide magna folidati . Publicum eft qui-
dem omne , quod agimus : fed multa non
funt ante fcienda nifi cum fuerint , Deo
auxiliante , perfecta . Quæ tanto plus de-
bent oculi , quanto amplius defiderantur a
gnofci . Regis confilium folos decet fcire gra-
viffimos . Imitari debent armaria , quæ con-
tinent monumenta chartarum ; ut quando ab
ipfis aliqua inftructio quæritur , tunc loquan-
tur : totum autem diffimulare debent , quafi
nefciant fcientes . Nam follicitis inquifitori-
bus fæpe & vultu proditur , quod tacetur .
Adfit innocentia , quæ cuncta commendat ;
quia in placida mente regia decenter de-
bent verba deponi . Sed quoniam te proba-
tis moribus inftitutum venatrix bonæ con-
verfationis follicitudo noftra refpexit , ab
ab
illa Indictione Notarium te noftrum effe cen-
femus ; ut ordine decurfo militiæ , ad Pri-
miceriatus feliciter pervenias fummitatem
Honor , qui efficit Senatorem cui Patrum
aula referatur , non injuria , nam qui noftris
curis militat affidua lucubratione , jufte vi-
detur & Curiam libertatis intrare . Additur
etiam perfuncti laboris aliud munus ; ut fi
quo mcdo ad Illuftratum vel Vacantem
meruerit pervenire , omnibus debeat antepo-
ni
qui Codicillariis Illuftratibus probantur
ornari . Unde abfolute colligitur , Primice-
riatus meritis datum uti , ut in uno eodem-
que titulo difpar effet dignitas æqualiter ac-
quifita Animari debes igitur ad labores
quando tibi tale præmium propofitum vides ,
quale fe gaudent inveniffe Summates .
FORMULA ( 1 ) REFERENDARIORUM .
XVII.
Uamvis tantum fit clara quæque di-
gnitas , quantum eam præfentiæ noftræ
confpectus illuminat ( dum femper ho-
norem fufcipit , qui noftra colloquia decen-
ter acquirit ) , nemo tamen fermones noftros
tantum meretur , quam
quam qui Referendarius
effe dignofcitur . Per eum nobis caufarum
ordines exponuntur ; per eum interpellan-
tium vota cognofcimus ; & ipfis refponfa
reddimus , ut negotia compedita ( 2 ) folva-
mus . Magnum eft in hoc agone principali
fervire prudentiæ , & ad fubitum fic dolo-
res alienos afferere , ut conquerentium vi-
deatur vota fatiare . Quale eft enim in tu-
multuofis proceffionibus noftris nulla permix-
tione confundi , aut minime tantis clamori-
( 1 ) Formula Referendariorum . Referendarii
funt , qui fupplicum defideria Principi refe-
runt , & exponunt , juffiones Principis Judici-
bus infinuant , Novell. 10. 113. 124. ac non-
nunquam ut Sigebertus fcribit in Chronico ,
publicas confcriptiones annulo feu figillo Re-
gis confirmant . Bro .
(2 ) Cor. Gam. expedita . Ex Garetio .
(3 ) Juret. legit , Ad fummam .
TA
bus impediri ? Neceffe habet a turbatis ex-
quirere , quod nobis poffit placabiliter in-
timare , & diftinctius referre , quam potuif-
fet audire . Arduum eft trepidantium dicta
componere , & verum dicere : non tantum
interpellator formidat negotii fui cafum
quantum fuftinet ifte in relatione pericu-
lum . Si quid minus dixerit , inimicus affe-
ritur , redemptus clamatur , Negotii domi-
nus timoris patrocinio poteft fua verba con-
vertere ; referenti autem non licet aliquid
immutare . Sententiæ vero noftræ tanta me-
moriæ cautela tenendæ funt , ut nihil mi-
nus nihil additum effe videatur . Nobis
plerumque audientibus noftra dicturus es ;
& difficili conditione conftrictus judicio
noftro fubjaces , dum alienas caufas expla-
nare contendis . Quapropter Referendarium
te electio noftra conftituit : fed tu purita-
tem confcientiæ & veritatem linguæ no-
ftris juffionibus adhibeto . Eruditionem ve-
ro mirabilem collocutio tibi noftra conce-
dit , quæ dum per te alios ordinat , quali-
tatem tuæ mentis exornat . Sub nobis enim
non licet effe imperitos ; quando in vicem
cotis ingenia fplendida reddimus , quæ cau-
farum affiduitate polimus . Quapropter illa
cunctis juffiffe nos referte , quæ aut debui
ftis , aut potuiftis accipere . Noftra fic pro-
batis fi jufta redicitis . Amate quod nos
glorificat. Sit velle veftrum , quale videtis
noftrum effe propofitum . Ad fummum ( 3 )
tales vos effe cupimus , ut etiam per vos
Judices corrigamus . Peculiare de vobis ali-
quod vectigal exigimus , ut ficut vobifcum
familiariter mifcemus affatus , ita & noftra
opinio fpecialiter a vobis mereatur affectum .
FORMULA PREFECTI ANNONE .
XVIII.
ad hanc menfuram cenfendæ funt di-
Sgitares,
gnitates , ut tanto quis honorabilis ha-
beatur , quanto civibus profuiffe cognofci-
tur ; is certe debet effe gloriofus , qui ( 4 )
ad copiam Romani populi probatur electus .
Tui fiquidem ftudii eft , ut facratiffimæ Ur-
bi præparetur annona , ubique redundet pa-
nis copia , & tam magnus populus tanquam
una menfa fatietur . Per officinas piftorum
cibofque difcurrís penfum & munditiam
panis exigis , nec vile judicas effe unde
te poffit Roma laudare merito quando
gloria fingularis eft , illius civitatis affe &
tus ,
Et ne quod agis , aliquid putetur extre-
mum ,
4 ) Qui ad copiam Romani . Copias vocat
alimenta & annonas > ut in 1. 4. C. Theod .
de oper. pub. in 1. 10. D. de compenf. & apud
Valer. lib. 5. cap. 1. inde copiari magno com-
meatu , prædaque ingenti apud Agellium lib.
27. c. 12. & Nonium Marcellum ; quod ver-
bum caftrenfe eft , nec facile apud alios repe
ritur . Broff.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
mum, carpentum Præfecti Urbis mixta glo-
rificatione confcendis . Tu illi in fpectaculis
conjunctiffimus inveniris ; ut plebs , quam
induftria tua fatiat in fuam reverentiam
te honoratum effe cognofcat . Nam fi que- FORMULA COMITIS ARCHIATRORUM .
rela panis , ut affolet , concitetur , tu pro-
miffor ubertatis feditiones civicas momen
tanea fatisfactione diffolvis ; & per te pro-
fpicitur , ne quid a populis conquerentibusdam uti hulif næasfraart
excedatur . Non immerito Pompejus fertur ,
copiæ quantitate provifa , ufque ad rerum
perveniffe faftigia ; quia merito fingularis eft
amor populi , cum potuit a penuria libera-
ri . Hinc ille gratificationem meruit , plau-
fumque populorum , Hinc unice femper ama-
tus eft , & in gratia civium , omnium vi-
cit facta Majorum ( 1 ) : qui ne aliquando
in honore ( 2 ) diceretur , cum nominis ta-
xatione vocabatur & Magnus . Hoc te ex-
emplum invitet ad profpera : quando ille
honoris tui locum egiffe cognofcitur , quem
felix Roma mirabatur . Ne quis autem pro-
vocet abjectis te hominibus imperare , di-
gnitati quoque tuæ piftorum jura famulata
funt , quæ per diverfas mundi partes pof-
feffione latiffima tendebantur ; ne inopia fa-
ciente vilefceret , quod Romanæ copiæ lau-
dabili famulatione ferviret . Suarii quoque ,
Romanæ copiæ caufa reperti , tuo deputati
videntur examini . Gloriare privilegiis ac-
quifitis , Tribunal tuum non eft inter mini-
nimas dignitates : quando & Romana gra-
tia frueris , & provinciis juffa tranfmittis
Sed ut actionis ipfius in totum merita per-
fcrutemur triticeas quidem copias Præfe-
Aura Prætoriana procurat . Sed non minor
laus eft , difpenfationem probabilem facere ,
quam frumenta colligere : quando in quavis
abundantia querela non tollitur , fi panis
elegantia nulla fervetur . Sic Ceres frumen-
ta dicitur inveniffe : Pan autem primus con-
fparfas fruges coxiffe perhibetur ; unde &
nomine ejus panis eft appellatus . Ita & illa
prædicata eft , quæ reperit ; & ifte laudatus
eft , qui decenter edenda humanis ufibus ap-
plicavit . Atque ideo cognofcentes induftriam
tuam , quæ femper eft amica fapientiæ , Præ-
fecturam Annona per illam Indictionem no-
ftra tibi electione deferimus . Confidera nunc ,
quia non licet aliquid furari de populo
Nam quod in civitatis damna committitur ,
filentio non celatur . Nefcit plebs tacere ,
quando interdum & hoc loquitur , quod a
nemine perpetratur . In fraudulentos diftrin-
ge: panis pondera æquus examinator inten-
de : follicitius auro penfetur , unde a Qui-
ritibus vivitur : quia gratior nobis eft læti-
tia faventis Populi Romani , quam copia
pretiofiffimi metalli . Intuere certe quod lo-
( 1 ) Ac. malorum .
( 2 ) D. Juret. putat legendum unica lectio
ne inhonore , ut ap. Caffiod . Var. lib. 3. Ep .
53. & lib. 9. Ep . 24. Et Mamertin. Paneg.
198.
31
quimur . Quid habes melius quod optes ,
quam illius populi gratiam quærere , quam
nos etiam conftat optare ?
XIX .
mafim giles quaind
ita, tis igefuf
ntiten Di--
am tan
s ad
vina tribuerunt , nulla præftare videtur ali--
quid fimile quam quod poteft auxiliaris
Medicina conferre . Ipfa enim morbo peri-
clitantibus materna gratia femper affiftit
Ipfa contra dolores pro noftra imbecillitate-
confligit ; & ibi nos nititur fublevare , ubi :
nullæ divitiæ , nulla poteft dignitas fubve-
nire , Caufarum periti palmares habentur
cum magna negotia defenderint fingulorum ;
fed quanto gloriofius eft expellere , quod mor-
tem videbatur inferre & falutem pericli-
tanti reddere , de qua coactus fuerat defpe-
rare ? Ars , quæ in homine plus invenit
quam in feipfe cognofcit . Periclitantia con-
firmat quaffata corroborat , & futurorum
præfcia valetudini non cedit , cum fe æger
cum fe
præfenti debilitate turbaverit : amplius in- ,
telligens , quam videtur : plus credens actio-
ni ( 3 ) , quam oculis ; ut ab ignorantibus
pene præfagium putetur quod ratione colli-
gitur . Huic peritiæ deeffe Judicem , nonne
humanarum rerum probatur oblivio ? Et cum
lafciva voluptates recipiant Tribunum , hoc
non meretur habere Primarium ? Habeant
itaque Præfulem , quibus noftram committi-
mus fofpitatem . Sciant fe huic reddere ra-
tionem , qui operandam fufcipiunt humanam
falutem . Non quod ad cafum fecerit , fed
quod legerit , ars dicatur : alioqui periculis
potius exponimur , fi vagis voluntatibus ſub-
jacemus . Unde fi hæfitatum fuerit , mox quæ-
ratur ( 4 ) . Obfcura nimis eft hominum fa-
lus , temperies ex contrariis humoribus con-
ftans : ubi quicquid horum excreverit , ad
infirmitatem protinus corpus adducit . Hinc
eft , quod ficut aptis cibis valetudo feffa re-
creatur , fic venenum eft , quod incompe-
tenter accipitur . Habeantur itaque Medici
pro incolumitate omnium ; & poft fcholas
magiftrum vacent > libris dele&
tentur anti-
quis . Nullus juftius affidue legit , quam qui
de humana falute tractaverit . Deponite me-
dendi artifices noxias ( 5 ) ægrotantium con-
tentiones ; ut cum vobis non vultis cedere .
inventa veftra invicem videamini diffipare .
Habetis quem fine invidia interrogare pof-
fitis . Omnis prudens confilium quærit : dum
ille magis ftudiofior agnofcitur , qui cautior
frequenti interrogatione monftratur . In ipfis
quip-
( 3 ) Ac. ledioni .
(4 ) Ac. queratur .
( 5 ) Contentiones noxias . Vide Sidon . Apol-
lin . lib. 2. Ep. 12. Juret .
 A
32 E DICT

quippe artis hujus initiis quodam facerdotii

genere facramenta ( 1 ) vos confecrant . Do- FORMULA CONSULARITATIS .

&toribus enim veftris promittitis odiffe ne-

quitiam , & amare puritatem . Sic vobis li- XX,
berum non eft fponte delinquere , quibus
ante momenta fcientiæ animas imponitur ob- Uamvis dignitatem tuam a Confulibus
ligare . Et ideo diligentius exquirite , quæ defcendere nominis ipfius videantur te-
curent faucios , corroborent imbecilles . Nam ftimonia declarare : tamen & infignia
videro > fi quod delictum lapfus excufet tanta circumftant , ut nullus poffit ambige-
Homicidii crimen eft in hominis falute re , te de illius lampadis claritate lucere •
peccar e · Sed credim us jam ifta fufficere Secures enim , & fafces , quos illi ( 6 ) di-
quando facimus , qui vos debear admonere . cavit genio Antiquitas , tuis videntur fale-
Quapropter a præfenti tempore Comitiva ris deputata ; ut jurifdictio conceffa 2 vel
( 2 ) Archiatrorum honore decorare ; ut in, tacita poffit admonere provincias . Sed qua
ter falutis magiftros folus habearis exi- le tibi deber effe , quod curules inclytas pro-
mius , & omnes judicio tuo cedant , qui fe batur ornare ? Vultus quin etiam Regnantium
ambitu mutuæ contentionis excruciant . E- geniata obfequii pompa præmittit ; ut non
fto arbiter artis egregiæ , eorumque difcin- folum fummi Judicis , fed & Dominorum
ge ( 3 ) conflictus , quos judicare folus fole- reverentia cumulatus orneris �མ O magnæ
bat effectus ( 4 ) . In ipfis ægros curas , fi temperationis inventum ! De nomine Con-
contentiones noxias prudenter abfcidis . Ma fulis promitteris clementiffimus , & de Prin-
gnum munus eft , fubditos habere prudentes ; cipum imagine metuendus . In aliquibus ad-
& inter illos honorabilem fieri , quos reve- huc provinciis ornatus penula , carpenti et-
rentur cæteri . Vifitatio ( 5 ) tua fofpitas fit iam fubvectione decoraris ; ut multis decla-
ægrotantium , refectio debilium , fpes certa retur indiciis , per expreffas imagines rerum
fefforum Requirant rudes , quos vifitant " vices te præcella gerere dignitatis . Confi-
ægrotantes , fi dolor ceffavit , fi fomnus af dera magnum effe quod fufcipis , & nulla
fuerit . De fuo vero languore te ægrotus in- criminum dejectione vitieris • Nominis tui
terroget , audiatque a te verius , quod ipfe auctor multa conferendo prædicatur . Tu
patitur . Habetis & vos certe veriffimos te age , ne ullis cupiditatibus accuferis ; ut fi
ftes , quos interrogare poffitis . Perito fiqui- dare non prævales , certe te moderari velle
dem Archiatro venarum pulfus enunciat feftines . Proximus enim habetur donanti
quid intus natura patiatur . Offeruntur etiam de quo poteft dici , abftinens eft jugiter alie-
oculis urinæ , ut facilius fit vocem claman ni . Certe fœdiffimæ contrarietatis vitium
tis non advertere , quam hujufmodi minime eft ftudere furtis , & habere vocabulum
figna fentire . Indulge te quoque Palatio no- largitatis . Erigat ad laudem tuos animos
ftro : habeto fiduciam ingrediendi , quæ ma- quod vocaris . Non te profecto meritis im-
gnis folet pretiis comparari . Nam licet alii parem facis fi turpiffimæ ambitionis deli-
fubjecto jure ferviant , tu rerum Domino ftu- &
ta calcaveris . Nam errores noxios vince-
dio præftantis obferva . Fas eft tibi nos fa- re , eft vitia maculofa fuperare ; & ifte re-
tigare jejuniis fas eft contra noftrum fenti vera editus eft de moribus Confulatus . Nec
re defiderium ; & in locum beneficii dicta enim fuperflue prudentiffimi Veterum talia
re quod nos ad gaudia falutis excruciet . rebus nomina impofuerunt : dum continen-
Talem tibi denique licentiam noftri effe co- tiæ magnæ Præfulem provinciis mitterent
gnofcis , qualem nos habere non probamur Confularem . Triumpha jura publica , largi-
in cæteros . re juftitiam & ex fortiori parte imitari
prævales , quem nominis proximitate con-
tin-

( 1 ) Sacramenta . Intelligit no Hippocratis , Theod. de appell. 1. 2. I. 3. C. eod. quor. ap-

quo nihil fanctius & caftius , integrius nihil
Forn.
Vide D. Hieronymum Epift. ad Nepoția-
num de vita Clericorum in fine . Juret .
(2 ) Comitive Archiatrorum . Cum plures
Archiatrorum ordines effent , in fingulis erant ,
qui cæteros anteirent , & hi Comites Archia-
trorum vocabantur ; de quorum eligendorum
forma & auctoritate hoc loco fcribit Caffiodo-
rus , nec unum fuiffe Comitem , fed tot , quot
ordines Archiatrorum erant . Cognat, obfer.
lib. cap. 15. Ex Garetio .
(3 ) Difcinge . Vetus diftingue . Minus fcite .
Idem mendum infederat hactenus , 1.6. ficut ,
Theod. de legitim . hered. Pendentium negotio-
rum fata diftinguunt , pro , difcingunt ; ut fupr.
form.9. querimonias poffefforum fine venali pro-
tractione difcingue in manufcriptis membra-
nis , diftingue . Sic jurgium difcingere 1. 4. C.
eod, fin. regund . 1. 64. non ignoramus . C.
pell. non recip. caufam fine dilatione difcingere .
Forn .
Difcingere negotium . D. Juretus dicit fe no-
taffe ad Alti . Avit. lib. 2. n. 34. & ad Sym-
mac. lib. 10 , Epift. 32. Idem putat legendum ,
difcingue .
(4 ) Niv, & Ga. affectus . Ex Gar.
(5 ) Vifitatio tua . Hi wodda a Modeftino
dicuntur , lib. 6. de excuf. tut. & exuliss
Lucas vocat Actuum Apoftolorum c. 19. cir-
cuibant enim & obambulabant urbes Medici ,
ut ex lege Hippocratis colligitur , as s
φοιτοιώτες με λόγῳ μόνον , αλλά – έργα ιατρός νομίας
. Sic philofophi fe frequentes , atque uti-
les per eamdem ftudiorum fectam contenden-
tibus præbere folebant , 1. 8. in honoribus , D.
de vacat. mun. Suidas in drv . Nomocan.
tit. 1. cap. 34. Forn.
( 6 ) Jur, legit , illius ,
 REGUM OSTROGOTHORUM .
tingis , Pecuniis poteft indigere mediocris
( 1 ) ; morum talenta non poteft non habe.
re , qui juftus eft . Non pavefcas largas Con-
fulum manus . Habent & boni pauperes di-
vitias fuas . Illud ergo a te quæritur , quod
quod
in pectore humano nafcitur , non quod ter-
ræ vifceribus continetur . Quanto melius
triumphare ex animi thefauro unde nun-
quam nafcitur poenitudo ? Quia nec tenuis
efficeris cum plura concedis : quinimmo
tantum locupletior redderis quantum te
bona ( 2 ) confcientiæ fparfiffe cognofcis
Quapropter opinionis tuæ laude pellecti
per illam Indictionem in illa provincia , Con-
fularitatis te præcipimus agere dignitatem ;
ut tibi non fit acceptum , quod legibus pro-
batur inimicum . Illa magis dilige , quæ
æquitatis jura commendant . Nomen tuum
actionibus proba . Confule feffis , & tunc ve-
re diceris Confularis . Sed ut omnia æqua-
bili moderatione penfentur inftitue pecu-
nias non quærere , & agnofcis munera tibi
copiofa provenire . Hanc enim conditionem
humanis actibus Divina pofuerunt , ut ille
magis poffit ditefcere , qui lucra turpia ne-
fcit optare . Ignorantes accipiunt , qui bene
agunt : quia neceffe eft , ut dum parumper
malorum ambitio contemnitur , fuperno mu-
nere plus donetur .
FORMULA RECTORIS PROVINCIA .
XXI.
Mnino provide decrevit Antiquitas Ju-
O dices ad provinciam mitti , ne poffit
ad nos veniendo mediocritas ingravari . Quis
enim latronum ferret audaciam , fi longe po-
fitam cognofcerent difciplinam ? Abfolute po-
terat vis permiffa graffari , fi conquerens
tardius crederetur audiri . Sed quanto me-
lius in ipfis cunabulis adhuc mollia repri-
mere , quam indurata crimina vindicare ? In
( 1 ) Ac. mediocribus .
( 2 ) Alii , bone .
( 3 ) Gr. & Cuj. nifi , ut .
(4) Purpuram cernerent , de vigore Principis
admonerent . Vulcatius Gallicanus in Avidio
Caffio: Ut omnes purpuratos Auguftos cognofce-
res . Herodian. lib . 1. Η Βασίλειος απεδέξατο πορτ
ox , Me ex alvo prodeuntem purpura impera-
toria fufcepit . Idem lib. 2. Berior oper
vocat , ubi ait Nigrum a Syriaco exercitu Im-
peratorem factum , amictumque purpura , &
reliquo Augufti apparatu . Lamprid. in Ale-
xandro , de Ulpiano , Quem fæpe a militum ira
objectu purpura defendit . Peplum Imperatorum
dixit Trebellius Pollio in Saturnino 21. ty
ranno . Forn.
(5 ) Gr. & Cuj. Priamo .
( 6 ) Tibi fifcalium tributorum credita monftra-
tur exactio . Judicum , vel Præfidum munus
erat tributorum exactioni incumbere . 1. in
fifcalibus . C. de exact. trib. Nov. 191. Idem
& Catholicorum munus eft , & ex conftitutio-
ne Augufti jam ab initio Proconfulum . Dio
lib. 53. Bro .
( 7 ) Frater vocaris . Fratris nomen amicitiæ
saufa pofitum , Symmach. lib. 2. epift. 21. 45.
33
compendium mittimus mala fi præfentia
facimus effe judicia . Quis enim audeat pec-
care , cum fupra cervices fuas diftrictionem
cognoverit imminere ? Et ideo te illi pro-
vincia Rectorem per illam Indictionem no-
ftra mittit electio ; ut revera corrigere ni-
taris , quos tibi commiffos effe cognofcis
Chlamydis tuæ procul dubio inter alia cla-
vos intende , quos fcias non inaniter poli-
tos . Hinc ( 3 ) fit , ut cum publicum agen-
tes purpuram ( 4 ) cernerent , de vigore fem-
per Principis admonerent . Geniatus indu-
tus , veftis gratiofa , quam filio fuo Priapo
( 5 ) Venus dicitur texuiffe , ut eximiæ pul-
chritudinis matrem fingulariter ornatus filius
teftaretur . Refpice , quantum dederint le-
ges , & ad menfuram te poteftatis extende .
Tibi ( 6 ) fifcalium tributorum credita mon-
ftratur exactio . Conftat effe tuæ fidei com-
miffum Principi renuntiare , quod in provin-
ciis probatur emergere . Tu etiam Senato-
rem ibidem refidentem juberis audire : tu
in Præfectorum militem cum ipfius tantum
confcientia vindicare . Tuum nomen in fub-
fcriptionibus jufferunt Honoratis Provinciali-
bus anteferri . Quid de te æftimatum fit >
datur adverti , cui tot videntur nobiles po-
tuiffe poftponi . Additur , quod a Principe
frater ( 7 ) vocaris ; ut nobilitate pretiofi no-
minis a vilitate criminum tollereris , Cogita
tantorum hominum tibi commiffas effe for-
tunas . Fama erunt noftri temporis tui mo-
res . Efto vitæ ( 8 ) continens , ut poffis in
alios effe Judex . Prima æquitas eft > a fe
Præfules inchoare ; ut debeant criminofi me-
tuere , quem nequeunt fimilem reperire .
Nullas enim in fe culpas timet reus , quas
habere refpexerit cognitorem : quando agen-
tem male nifi bonis moribus non æftimat
difplicere . Suos actus nullus damnat in alte-
ro : quia natura eft humani animi ut ni-
tatur potius vindicare quod fe cognoverit
admififfe . O quale eft , liberum tribunali-
bus
67. & 71. Non poteft effe amicitia tam felix ,
que imitetur fraternitatem . Quintil. declam.
321. hinc opinor , 1. 8. Nemo , D. de her. in-
ftit. 1. 63. Verum . pro focio jus quodammodo
fraternitatis in fe habet . Eos quoque qui in
Magiftratu effent , amicos a Principibus, qui-
bus merebant , quod & nunc in ufu eft , di-
ctos obfervavi . I. 1. C. fi mancip. ita ven. I.
ult. D. de off. præf. vigil. I. 11. fi in vita , C.
de nupt. 1. 1. D. de appell. 1. 17. divi , D. de
jure patron. fic Ulpianum Alexander non æta-
te , ut Gloffularius cenfet , fed obfervantia &
dignitate , amicum nuncupavit , 1. 4. 1. C. de
contrah. & comm. ftipul. Jul. Firmicus Mater-
lib. 8. c. 27. Mathefeos : Erunt advocati
optimi , Regum amici . Non fecus hic fra-
ter principis fumitur . Nec enim epiftolis , cau-
tionibus , teftationibus fraternitas contrahitur ,
1. 13. non epiftolis , C, de prob. Huc referen-
da eft 1. 58. nemo. fin. de hered. inftit. 1. 63.
verum. fin. pro foc. Nec aliorfum , opinor
Theobaldum fratrem Amalafuentha , nec hanc
ille fororem dixit , quam quod effent confor-
tes Imperii , apud Caffiod . Var. lib. 10. epift,
1. 2. 3. Forner.
( 8 ) Gr. & Cuj. in te .
 :
34 E DICTA

bus infidere non effe obnoxium reo fuo !
ne incipiat potior fieri , quem redemit : ti-
meat diftrictum , timeat continentem , non
audiat blandum . Da , ut poffit rigidam for
midare fententiam . Avari Judices nefciunt ,
quantum delinquunt ; nam cum vendunt
aliena crimina fua faciunt effe peccata .
Quapropter efto follicitus ut bonæ Actio-
A nobis
nis tuæ laudes potius audiamus
confidenter exigis , quod remittis : quia tan-
tum de remuneratione tua cogitamus , quan-
tum te pecunias non quæfiiffe cognovimus .
FORMULA COMITIVE SYRACUSANE
CIVITATIS .
XXII .
matum . Privilegia dignitatis tuæ nec volu-
mus minui nec jubemus excedi . Sufficiat
tibi tantum gerere , quantum deceffores tuos
conftiterit rationabiliter effeciffe .
FORMULA COMITIVE NEAPOLITANÆ .
XXIII.
Nter cætera Vetuftatis inventa , & ordi-
I' natarum rerum obftupenda præconia , hoc
cunctis laudibus meretur efferri
quod di-
verfarum Civitatum decora facies aptis ad-
miniftrationibus videtur ornari ; ut & con-
ventus nobilium occurfione celebri colliga-
tur > & caufarum nodi juris difceptatione
folvantur . Unde nos quoque non minorem

ut ,ad
REgalis eft providentia Comitatum
tales Judicum gloriamannuis
habere folemnitati
cognofcimur bus innovamus
, qui facta Ve-
neceffitatem non habent veniendi , quos in Nam quid prodeffet inventum , fi non fuif-
longinquis regionibus contigerit immorati fet jugiter cuftoditum ? Exeunt a nobis di-
Nullum enim tale negotium eft , quod Si- gnitates relucentes , quafi a fole ( 2 ) radii ,
culi itineris tantas pati poffit expenfas : ut in orbis noftri parte refplendeat cuftodi-
dum commodius fit caufam perdere , quam ta juftitia . Ideo enim tot emolumentorum
aliquid per talia difpendia conquififfe . Non commoda ferimus ut fecuritatem Provin-
( 1 ) enim querelas de Sicilia volumus veni- cialium colligamus . Meffis noftra cuncto-
re , fed laudes : quia gravatur apud nos actio rum quies eft , quam non poffumus aliter
Præfulis , fi eam tam longinqui potuerint recordari , nifi ut fubjecti non videantur
accufare petitores . Falfus enim dolor effe aliquid irrationabiliter perdidiffe . Et ideo
non creditur , ubi tanti laboris tædia fube- ad Comitivam te Neapolitanam per illam
untur . Et ideo majore cura tractanda funt , Indictionem libenter adducimus ; ut civilia
unde invidia plus timetur , Proinde per In- negotia æquus trutinator examines , tantum-
dictionem illam , Comitivam tibi Syracufa que famam tuam habita maturitate cufto-
dias , quantum te illi populo vel in levi
næ Civitatis , propitia Divinitate , concedi-
mus ; ut omnia fic agere nitaris , quemad- culpa facile difplicere cognofcas • Urbs or
nata multitudine civium , abundans mari-
modum nos tibi præftitiffe cognofcis . De
proximis vota caufantium fuftinemus : inde nis terrenifque deliciis , ut dulciffimam vi-
autem ultro requirimus , unde ad nos diffi- tam te ibidem inveniffe dijudices , fi nullis
amaritudinibus mifcearis . Prætoria tua offi-
cile veniri poffe fentimus . Habes , quæ te
decorare debeant , fi tu tamen ibi confcien- cia replent , militum turba cuftodit . Con-
tia defæcatus adveneris . Militum tibi nu- fidis geniatum ( 3 ) tribunal : fed tot teftes
merus noftris fervit expenfis , Redderis inter pateris , quot te agmina circumdare cogno-
arma geniatus proceffio tua procinctualis fcis . Præterea litora ufque ad præfinitum
ornatus eft . Exercitu uteris pacato , nec pe- locum data juffione cuftodis . Tuæ voluntati
rícula belli fubis , & armorum pompa deco- parent peregina commercia . Præftas emen-
raris . Verum inter hæc civilem cogita di- tibus de pretio fuo ; & gratiæ tuæ proficit ,
fciplinam . Non permittas milites effe pof- quod avidus mercator acquirit . Sed inter
fefforibus infolentes . Annonas fuas fub mo- hæc præclara faftigia optimum effe Judicem
deratione percipiant caufis non mifceantur decet : quando fe non poteft occulere , qui
extraneis . Pro fecuritate fe omnium cogno- inter frequentes populos cognofcitur habita-
fcat electum ? qui fe gloriatur habere ar- re . Factum tuum erit fermo civitatis : dum
per

(4 ) Non enim querelas . Ut in provincia li-
tes dirimantur , ne neceffe fit ad Comitatum
Principis accedere , iifdem propemodum ver-
bis Majorianus Novell. de indulgentiis reli-
quorum utitur : Nec de longinquis provincia
regionibus cum magno fumptuum expenfarumque
detrimento ad Comitatum noftrum venire audeat
ille , qui queritur ; cui fub durum patientia ge-
mitum tolerabilior videtur depredatio fævien-
tis , quam fub magno obfervationis incommodo
fuftinendus impetrande ultionis eventus . Et Var.
nofter Caffiodor. lib. 9. epift. 20. Juftin. Novell.
17. de mand. Princip. § . fi tibi , præcipue , ut
lites quanta poterunt celeritate definiant . Va-
lentin. Novell, 4. Providere decet , no Provin-
ciales tenues homines defenforis inopia ,
quivenda auditoria fumptuofe venire cogantur .
Novell. Marcian. 1. cavetur , Neminem exhi-
beri de provincia ad Comitatum , nifi ad re-
lationem Judicis , a quo fuerit appellatum .
Occurrit , inquit , quod duro poffint longi tempo-
ris intervallo , enormibus fumptibus legitimo
egentes auxilio liberari videtis enim agmina ,
videtis catervas adeuntium infinitas , non folum
a finitimis provinciis , verum extremo orbis li-
mite confluentes , & adverfum fuos adverfarios
conquerentes . Quod profecio nullatenus accidif
fet , f in locis integritas , vel feveritas Judicum
foruiffet . Forner.
(2 ) Ed. a folis radiis . Ex Garetio .
(3 ) Niv. & Ga . gemmatum . Ex eod.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
per ora fertur populi , quod a Judice con
tigerit actitari . Habet ultionem fuam ho-
minum frequentia , fi loquar ( 1 ) adverſa ;
& de Judice judicium effe creditur , quod
multis adftipulationibus perfonatur . Contra ,
quid melius , quam illum populum gratum
refpicere , cui cognofceris præfidere ? Quale
eft perfrui favore multorum , & illas voces
accipere , quas & clementes dominos dele
&tat audire ? Nos tibi proficiendi materiam
damus tuum eft fic agere , ut fua benefi-
cia Principem dele&ter augere .
FORMULA HONORATIS POSSESSORIBUS
& Curialibus Civitatis Neapolitana .
XXIV:
Ribura. quidem nobis annua devotio
T ne, perfolvitis : fed nos, majore, viciffi .
tudine decoras vobis reddimus dignitates ;
ut vos ab incurfantium pravitate defendant ,
qui noftris juffionibus obfecundant . Erit no
ftrum gaudium , veftra quies: fuave lucrum,
fi nefciatis incommodum . Degite moribus
compofitis, ut vivatis legibus feriatis . Quid,
apus eft quemquam facere , unde poenas pof-
fit incurrere ? Quærat Judex in 3 vos caufas,,
& non inveniat . Ratio motus veftros, com-
ponat , qui rationales vos effe cognofcitis .
( x) Alii, loquantur .
35
Improbis judicem , teſtem bonis moribus de-
ftinamus , ut nemo fe cogi fentiat , nifi quem
ordo legitima converfationis accufat . Atque
ideo illi nos Comitivam Neapolitana Civi-
tatis per illam Indictionem dediffe declara-
mus ; ut noftra gubernatione laudatus , al-
teram mereatur de noftro judicio dignita-
tem . Cui vos convenit prudenter obedire ;
quia utrumque laudabile eft , ut bonus po-
pulus Judicem benignum faciat , & manfue-
tus Judex gratiffimum populum æquabili ra-
tione componat ,
FORMULA DE COMITIVA PRINCIPIS
MILITUM .
XXV,
Mnes apparitiones ( 2 ) decet habere Ju-
dices, fles. Nam cui Preful adimitus
& militia denegatur . Sed nos , quibus cor-
di ell , locis fuis univerfos ordines contine-
re , indicamus illi Comitivam Neapolita-
nam , Deo juvante , largitos ; ut Judicibus
annua fucceffione reparatis , vobis folemni-
tas non pereat actionis . Quapropter defi-
gnato viro præftate competenter obfequium ;
ut ficut vos, non patimur emolumentorum
commoda perdere , ita & vos parendi de-
beatis prifcam regulam cuftodire .
(2 ) Cor. Gam. apparitores . Ex. Gar.
MA-
 MAGNI AUR.
SENAT
ATOR
FORMULARUM
PARS ALTER
! Var. Lib. 7.
FORMULA ( 1 ) COMITIVE PROVINCIÆ ,
I.
Uamvis omnium dignitatum of-
ficia a manu fecludantur arma-
ta & civilibus ( 2 ) veftibus
videantur induti , qui diftrictio-
nem publicam docentur opera-
Q
ri : tua tamen dignitas a terro-
ribus ornatur , quæ gladio ( 3 ) bellico , re-
bus etiam pacatis , accingitur . Vide quo ju-
dicio fueris evectus quando aliis vigorem
fafcium videamus effe creditum , tibi autem
ab ipfis legibus ferrum conftet effe porre-
Яum . Rem cruentam dederunt animo pa
cato ; ut & noxii nimium metuerent , &
læfi ( 4 ) de optata ultione gauderent . Alio,
qui culparentur Priores , fi temperata omnia
non feciffent . Sed cum te intelligas ad mo-
deramen electum , humanum facile non con-
cupifcas exitium . Reus qui dicitur , & pro-
betur , Scito puniendi remedium datum tibi
( 1 ) Formula Comitive . In Notitia Imperii
Rom. nominantur Comes Africa , Afia , Pon-
tica , Thraciæ: Comes rei militaris per Ægy-
ptum : Comes Tingitana : Comes litoris Sa-
xonici : Comes Ifauriæ , &c. Forner ,
(2 ) Civilibus veftibus . Præfcriptum fuit ve-
ftium genus , lib. 4. tit. 1o. Cod. Theod . de ha-
bitu , quo uti oportet intra Urbem , l. 1. Nul-
lus Senatorum habitum fibi vendicet militarem ,
fed chlamydum terrore depofito , quieta coloborum ,
ae penularum induat veftimentą . Cum autem vel
conventus , c. togatum eundem intereffe jube-
mus. Nempe hic habitus eft civilis , quo intra
Urbem , & extra caftra Magiftratuum uti con-
ftitutum erat , cujus mentio in antiqua fori
Trajani infcriptione eft : Statuam poni habitu
civili in foro divi Trajani pecunia_publica_cen-
fuit. Huc pertinet 1. 7. iifdem , C. de advoc,
diu. jud. Forn.
(3 ) Gladio bellico . Hinc Præfidis Provincie ,
& Comitis differentiam notare licet , Præfides
enim provinciarum non erant Magiftratus mi- Illud quidem peccatum eft , hoc vero etiam
litares . Forn.
(4) Lafi de optata ultione gauderent . Hu- log. cap. 44. 11 di
manum eft , ut doloris remedium fit inimici
dolor: hinc vindictæ folatium Calliftrato , 1.
28. Capitalium , §. famofos , de poenis : Apu
lejo lib. 3. & lib. 5. Metamorph . ultionis fola- plum lib. Var. hift. 14. de Ptolemæo & Bere-
tium . Plin. lib. 3. epift. 14. Diffugiunt fervi , nice , &c. Forner .
quorum magna pars comprehenfa eft , ceteri re-
quiruntur ipfe paucis diebus agre refocillatus
CASSIODORI
IS.
A.
pro falute multorum , Arma ifta juris funt
nonfuroris . Hæc oftentatio nimirum eft con-
tra noxios inftituta , ut plus terror corrigat
quam pœna confumat . Non enim cogitur
ferro fuccidere robuftam , qui adhuc teneram '
verbis curvat audaciam Civilis eft pavor
ifte non bellicus , quem tu fic facies effe
gloriofum , fi habere non probetur exceffum .
Habes etiam & ferrum , nihilominus incruen !
tum . Claudantur nexibus catenarum , quos
levium criminum pulfat invidia . Cunctator
effe debet , qui judicat de falute . Alia fen-
tentia poteft corrigi de ( 5 ) vita tranſactum
non patitur immutari . Signa tua abactores
timeant 2 fures pavefcant , latrones perhor-
reant. Innocentia tantum læta refpiciat , dum
fibi auxilia veniffe credit , que legum difci-
plina tranfmifit . Nemo redemptionibus tuum
velle deflectat . Gladius contemnitur ( 6 )
.
ubi aurum fufcipitur . Tu te inermem red-
dis , fi a virili animo cupiditate recefferis .
Quocirca per Indictionem illam Comitiva
tibi in illa provincia tribuimus dignitatem ;
ut
non fine ultionis folatie deceffit , ita vivus vin-
dicatus , ut occifi folent . Quintil. declam. 381 .
Nibil dulcius eft ultione lafa . Senec. 1. de cle-
ment. cap. 21. Ultio duas res præftare folet >
aut folatium affert ei , qui accepit injuriam , aut
in reliquum fecuritatem . Forn ,
(5 ) De vita tranfactum non patitur immutari ,
Aurea , & Caffiodoro digna , & ab aliis aucto-
ribus tractata fententia . Juvenal. Satyr. 6.
meruit quo crimine fervus
Supplicium ? quis teflis adeft ? quis detulit ?
audi.
Nulla unquam de morte hominis cunctatio lon-
ga eft .
1. 20. fi vindicari C, de poen. 1.3 . de poen. Cic.
pro Rofc, Amer. Arift. problem. so
μᾶλλον ἀν προέλοιτο τὸ ἀδικούντος αποψηφίσας , ώς
ἐκ ἀδικεῖς , ἢ τὸ μὴ ἀδικοιῶτος καταψηφίσας , ώς
dine . Quod fi in alterutram partem peccan-
dum fit , longe æquius fuerit nocentem abfol
vere , quam damnare ac perdere innocentem .
impietas ; ut ex Antiphonte Stobæus gnomo-
AMPTATE , TO Ndines MRODÚ-
σκι ότώτερον ἢ τὸ ἀδίκως ἀπολέσαι τὸ μὲν γας
αμάρτημα εςι , το δ ' ἀδίκως ἀποκτεῖναι ἀσέβημα . Cl
jus fententiæ infigne eft apud Elian. exem-
( 6 ) Niv, Gam. conditur . Ex Garetio .
 EDICTA REGUM
at ad titulos tuos pertinentia civilitate po-
tius laudabilis exequaris , nec quicquam præ-
fumas facere , nifi quod privatus poffis legi-
bus vindicare . Ipfa eft enim recta admini-
ftratio , quæ & fine poteftate defenditur ; ut
tunc probetur fuiffe juftus , quando ei quæ
mavult objicere poffit inimicus . Nec tamen
fpes veftra velut faftiditate deferitur ; nam
fi bene provinciarum adminiftrationibus præ-
fidetis , honores vos ampliffimos fperare le
ges merito cenfuerunt . Unde jam videtur
pene debitum , quod vobis a tanta auctori
rate ultro nofcitur fuiffe promiffum ( 1 ) . ·
FORMULA PRESIDATUS .
II.
Rudenter omnimodis infpexit Antiqui
P tas , provinciarum dignitates annua fuc-
ceffione reparari ut nec diutina poteftate
unus infolefceret , & multorum provectus
gaudia reperirent . Sufficit enim unicuique
difceffiffe laudatum : quia dum tempus po
teftatis prolixum quæritur , culparum oppro-
bria non vitantur . Illa enim vel in brevi
tate declinare mirabile eft : dum frequenter
& his furripiunt , qui a faſcibus fub veloci
tate difcedunt Annus univerfus & ad de-
claranda confcientiæ bona fufficit , & faci-
lius fe ab errore cuftodit . Sit in veftro pro-
pofito adminiftrationem unius anni fufcipe-
re : noftrum eft , merentibus tempus augere :
quia non facile removere cupimus , quos ju-
ftos effe fentimus · Idcirco converfationis
tuæ moribus invitati , per illam Indictio-
nem Præfidatum tibi in illa provincia , pro-
pitia Divinitate concedimus ; ut fic de-
beas agere , quemadmodum nobis poffeffor
gratias cum tributis videatur exolvére . De-
cefforum bona exempla fequere : a vitiofo-
rum te imitatione disjunge : non putetur
omnis confuetudo ( 2 ) probabilis . Cautum
debet reddere , non fequacem error alienus .
Prodit ftultitia culpam , qui fequitur accu-
fatum . Sed illud melius eligitur , unde Præ-
fidentis ( 3 ) opinio fub adminiftratione lau-
datur . Refpice quantis fit provincia plena
nobilibus . Habes qui & bene loqui de te
debeant , & derogare præfumant : quia nul-
la poteftas eft , quæ qualitatem famæ fuæ
Tom. I.
( 1 ) Gr. & Cuj. Cor. Niv. & Gam. provifum .
Ex Gar.
( 2 ) Confuetudo , id eft tributum , Torinos :
ap. Caffiod. Var. lib. 1. epift . 10. Theodori-
cus Boethio refcribens : Arbiter Arca habeat
confuetudines juftas : rurfus lib. 3. epift. 23. Re-
move confuetudines abominanter inolitas . Julia-
nus Milopogone , ειθισμένων εισφορών , πέμπτο ,
confuetorum vectigalium quinta . Idem epifto-
la ult. XT T. Nam confuetudo
in exactionibus , & tributis maxime fpectanda
eft , 1. 15. Quoniam ; C. Theod. de exact. lib.
25. Erariæ , de annona & tribut. C. Theod .
lib. 13. Imperatores , in fin. D. de pollicita-
tion. & vectigalib. 1. 4. 1. 9. Locatio , §. pen.
OSTROGOTHORUM . 37
de ore hominum poffit auferre. Contraque ,
fructus eft , opinione prædicabili per confi
nes ire provincias ; & ibi invenire veriffi-
mam laudem , ubi non imperas poteftate .
Additur , quod irremuneratum non relinqui-
mus , fi te egiffe probabiliter audiamus .
Horre vitium , & Principis mereris affectum .
Voluntatem regiam in legibus habes : illis
obtempera , & noftra cognofceris implere
mandata ,
FOMULA COMITIVE GOTHORUM
Per fingulas Provincias .
III.
Um Deo juvante fciamus Gothos
CU vobifcum habitare permixtos : ne qua
inter confortes , ut affolet , indifciplinatio
nafceretur ; neceffarium duximus illum fub
limem virum , bonis nobis moribus hacte-
nus comprobatum , ad vos Comitem defti-
nare , qui fecundum edicta noftra inter duos
Gothos litem debeat amputare : fi quod et-
iam inter Gothum & Romanum natum fue-
rit fortaffe negotium , adhibito fibi prudente
(4) Romano certamen poffit æquabili ratione
difcingere . Inter duos autem Romanos Ro-
mani audiant , quos per provincias dirigimus ,
cognitores ; ut unicuique fua jura ferventur
& fub diverfitate Judicum una juftitia com
plectatur univerfos
plectatur Sic pace communi utræ-
univerfos .. Sic
que nationes , Divinitate propitia , dulci otio
perfruantur . Scitote autem unam nobis in
omnibus æquabiliter effe charitatem : fed il-
le fe animo noftro amplius commendare po-
terit , qui leges moderata voluntate dilexe-
rit . Non amamus aliquid incivile : fcele
ftam fuperbiam cum fuis deteftamur aucto
ribus . Violentos noftra pietas execratur . In
caufa poffint jura , non brachia . Nam cur
eligant quærere violenta , qui præfentia pro-
bantur habere judicia ? Ideo enim emolu-
menta Judicibus damus : ideo tot officia di-
verfis largitatibus continemus , ut inter yos
non finamus crefcere , quod poffit ad odium
pertinere . Unum vos amplectatur vivendi
votum , quibus unum effe conftat Imperium .
Audiat uterque populus , quod amamus . Ro-
mani vobis ficut funt poffeffionibus vicini.
ita fint & charitate conjuncti . Vos autem ,
Romani , magno ftudio Gothos diligere de-
D betis ,
D. de public. Forner .
( 3 ) Gr. & Cuj. præcedentis .
(4 ) Adhibito prudente Romano, id eft , Jurif-
conf. qui non patietur ad arma & rixam pro-
cedere , quos poffit fua jurifdictione compone
re , 1. 13. fi cujus , verf. cur enim , D. de ufu-
fru. Nam ut fubjicit In caufa poffint jura ,
non brachia : id eft , vis non adhibeatur in di-
fceptatione a litigantibus : ut apud Græcos x-
pus , fic Latinis manus . Pompon . Omnia
manu a Regibus gubernabantur , 1. 2. de orig.
juris ; Paul. 5. fent. tit. 31. Qui cuftodiam mi-
liti profequenti magna manu excufferint , capi-
te puniuntur . Forn.
 38 E DICTA
betis , qui & in pace numerofos vobis po-
pulos faciunt & univerfam Rempublicam
per bella defendunt . Itaque deftinato a no-
bis Judici vos convenit obedire ; ut quic-
quid pro confervandis legibus cenfuerit , mo-
dis omnibus impleatis ; quatenus & noftro
imperio , & veftræ utilitati fatisfeciffe vi-
deamini .
FORMULA DUCATUS RHÆTIARUM .
IV.
Uamvis fpectabilitatis honor unus effe
videatur , nec in his aliquid aliud nifi
tempus foleat anteferri : tamen rerum
qualitate perpenfa multum his creditum vi-
detur , quibus confinales populi deputantur :
quia non eft tale pacatis regionibus jus di
cere , quale fufpectis gentibus affidere: ubi
non tantum vitia , quantum bella fufpecta
funt ; nec folum vox præconis infonat , fed
tubarum crepitus frequenter infultat , Rhæ
tiæ namque munimina funt Italiæ , & clau-
ftra provinciæ . Quæ non immerito fic ap
pellata effe judicamus , quando contra feras
& agreftiffimas gentes , velut quædam pla-
*
garum obftacula difponuntur . Ibi enim im-
petus gentilis excipitur , & tranfmiffis jacu
lis fauciatur furibunda præfumptio . Sic gen
gen
tilis impetus , veftra venatio eft , & Judo
geritis , quod vos ( 1 ) affidue feliciter egiffe
fentitis . Ideoque validum te ingenio ac vi-
ribus audientes , per illam Indictionem , Du
catum tibi credimus Rhætiarum , ut mili
tes & in pace regas , & cum eis fines no-
ftros folemni alacritate circumeas : quia non
parvam rem tibi refpicis fuiffe commiffam ,
quando tranquillitas Regni noftri tua credi
tur follicitudine cuftodiri , Ita tamen , ut mi-
lites tibi commiffi vivant cum Provinciali
bus jure civili ; nec infolefcat animus , qui
fe fentit armatum quia clypeus ille exer-
citus noftri quietem debet præftare Roma-
nis . Quos ideo conftat appofitos , ut intus
vita felicior fecura libertate carpatur . Qua
propter noftro refponde judicio , fide nobis
& induftria placiturus ; ut nec gentiles fine
difcuffione fufcipias , nec noftros ad gentes
2 ) fub incuriofitate tranfmittas . Ad ne-
ceffitatem fiquidem rarius venitur armorum 2
ubi fufcepta furreptio cuftodiri poffe fenti
(* ) Juret. legit nos ,
(2 ) Gr. Cuj. & Forn . agentes .
(3 ) Form ula Cura Palat ii . Sido n. Apol l. cap.
23. pag. 348. Vide quæ ibi dicit Savaro. Vigi-
lius Papa in Epiftola , quæ extat Tom . 4. Con-
cil. pag. 164. Sed & Juftinum Exconfulem &
Cura Palatii : ad cujus loci oram Editor no- bere
tavit legendum forte, ex curia Palatii . Sed fal-
litur ; nam reftituendum dico Exconfu em &
Cura Pala tii . In Appe ndice Greg or. Tur on.
Hiftor, Franc, lib. xi. cap. 8. Curam Palatii
gerebat . Juret.
( 4 ) Gr. & Cuj. voluntas .
(5) Juret. legit , Spectabilitatem .
tur . Privilegia vero dignitatis tuæ noftris
tibi juffionibus vindicabis .
FORMULA ( 3 ) CURA PALATII .
V.
Ula noftra ficut cognofcitur peritis di-
A fpofitionibus inftituta ita doctorum
in ea diligens debet effe cautela quando
pulchritudo illa mirabilis , fi fubinde non
reficitur, fenectute obrepente vitiatur . Hæc
noftra funt oblectamenta , potentiæ Imperii
decora facies teftimonium præconiale re-
gnorum ; hæc Legatis fub admiratione mon-
ftrantur: & prima fronte talis dominus effe
creditur , quale ejus habitaculum comproba-
tur . Et ideo magna voluptas ( 4 ) eft pru
dentiffimæ mentis , pulcherrima jugiter ha-
bitatione gaudere , & inter públicas curas
animum feffum reficere dulcedine fabrica-
rum . . Quas primum Cyclopes dicuntur ad
antrorum modum ampliffimas in Sicilia con-
didiffe , poftquam in cavernis montium Po-
lyphemus ab Ulyffe fingularis oculi lugen-
dam pertulerat orbitatem . Inde ad Italiam
fabricandi peritia legitur fuiffe translata ; ut
quod tantis ac talibus inftitutoribus inven-
tum eft , æmulatrix pofteritas in fuum com-
modum cuftodiret . Hinc eft , quod Subli
mitatem ( 5 ) tuam ab illa Indictione curam
Palatii noftri fufcipere debere cenfemus ; ut
& antiqua in nitorem priftinum contineas ,
& nova fimili antiquitate producas . Quia
ficut decorum corpus uno convenit colore
veftiri ita nitor Palatii fimilis debet
per
univerfa membra ( 6 ) diffundi . Ad quæ fic
poteris idoneus inveniri , fi frequenter Geo-
metram legas Euclidem : fi fchemata ejus
mirabili varietate defcripta , in tuæ mentis
contemplatione condideris ; ut in hora com-
monito famuletur tibi copiofa notitia . Ar-
chimedes quoque fubtiliffimus exquifitor cum
Metrobio tibi femper affiftant , ut ad nova
reddaris paratiffimus . Non enim tibi mini-
ma cura delegatur , quando animum noftrum
fabricandi ftudio cupidiffimum artis tuæ mi-
nifterio probaris explere . Nam ficubi aut
civitatem reficimus , aut caftellorum volu
mus fundare novitatem vel fi conftruendi
nobis Prætorii amanitas blandiatur ; te ( 7 )
ordinante ad oculos perducitur , quod nobis
CO-
( 6 ) Palatii membra . Membrum ædificii pro
parte domus , 1. 13. fi ita , 9. Idem quæri , D.
de manu. teftam. 1. 53. librorum , §. plene. de
leg. 3. Plin. lib. 2. epift. 17. Apuleius lib. 3. de
afino. Cic. lib. 3. ad Qu. Fratr. epift. 1. Nec ha-
poterat adjuncta cubicula , & ejufmodi mem-
bra Quare non diffimulandum eft Græcos
paul o anguftius videri membrum o ex-
pofuiffe . d. §. idem quæri . Forn.
( 7 ) Te ordinante , te præeunte , ex tuo præ-
fcripto : formulas enim & ideas , & typos , &
fchemata , & ichnographias futurarum fabrica-
Fum faciebat & pingebat architectus . Forn ,
 REGUM OSTROGOTHORUM .
cogitantibus invenitur . Decorum magifte
rium , propofitum omnino gloriofum , in tam
longas ætates mittere , unde te debeat po-
fteritas admirata laudare . Quicquid enim
tor parietum , aut fculptor mar-
aut inftru&
morum , aut æris fufor , aut camerarum ro-
tator " aut gypfoplaftes > aut mufivarius
( 1 ) ignorat , te prudenter interrogat ; & tam
magnus ille fabrilis exercitus ad tuum recur-
rit judicium , ne poffit aliquid habere con-
fufum . Vide ergo quanta debet noffe , qui
poffit tantos inftruere . Recipis certe bonæ
difpenfationis tuæ uberrimum fructum , cum
tu de illorum labore laudaris , fi ab eis di-
ligenter facta monftraveris . Quapropter quic-
quid ad te pertinet , ita decenter , ita fir-
miter volumus explicari , ut ab opere Ve-
terum fola diftet novitas fabricarum . Sed
hæc poffibilia facis , fi dona noftra nulla cu-
piditate fupprefferis . Efficaciter enim impe-
rat artifici , qui eum competenti non pati-
tur commoditate fraudari . Manus larga ar-
tium nutrit ingenia : quando qui de victu
non cogitat , perficere juffa feftinat , Illud
quoque confidera , qua gratificatione tracte-
ris ; ut aurea ( 2 ) virga decoratus , inter
obfequia numerofa > ante pedes regios pri-
mus videaris incedere ; vel ut ipfo teftimo
nio vicinitatis noftræ agnofcamus tibi Palar
tia commififfe .
FORMULA ( 3 ) COMITIVE FORMARUM
URBIS .
VI.
Uamvis Romulea fabrica collatæ fibi
vix poffint præcipuæreperiri ( quia to-
tum ad admirationem nofcitur exqui-
fitum , quod ibi cernitur effe fundatum ), `ta-
men intereffe arbitramur , quod utilitas ne-
ceffaria gratificat , & quod pulchritudinis
tantum caufa commendat . Trajani Forum
vel fub affiduitate videre miraculum eft .
Capitolia celfa confcendere , hoc eft huma-
na ingenia fuperata vidiffe . Sed numquid
per ea vivitur , aut corporis falus aliqua in
de delectatione recreatur ? In Formis (4 ) au-
" Tom. I.
( 1 ) Mufivarius , a mufivario opere , quod
fectifibus , parvifque varii coloris cruftis con-
ftat , formas , & imagines rerum effingens . E-
lius Spartian. in Pefcennio . D. Auguftin. lib.
16, de civit. Dei , c. 8. Guliel. Philander in
Vitruvii lib. 7. c. I. Mufivum interpretatur ,
quod nunc Mofaicum dictitant : cujus artifi-
ces hic , & lib. 10. Cod. tit. de excu. artif.
Mufivarii nominantur . Forn,
( 2 ) Aurea virga . Qui in Aula pofteriorum
Imperii Rom. Principuin curæ Palatii honore
ac munere fungebantur aurea virga decora-
tos inceffiffe tradit hoc loco Caffiodorus . Pet.
Fabr. Agon. lib. 1. Gomes lib. 1. cap. 3. Jur.
(3 ) Comitiva formarum Urbis , id eft aquæ-
ductuum. De eo dicitur , qui curator ædificiis
præficitur , unde deformitas ædificiorum , & de-
formes ruinæ . Sueton . in Nerone : Deformita-
te veterum ædificiorum offenfus , & anguftiis
fiexurifque viarum . 1. 22. lex quæ tutores , C.
de admin. tut. I. 1. D. de tign . injuncto. 1. 7. præ-
fes , de off. præf. Caffiod . Var. lib. 3. epift. 29.
39
tem Romanis utrumque præcipuum eft , ut
& aquarum falubritas
fabrica fit mirabilis
fingularis . Quod enim illuc flumina , quafi
conftructis ( 5 ) montibus perducuntur , na-
turales credas alveos foliditates faxorum :
quando tantus impetus fluminis , tot fæculis
firmiter potuit fuftineri . Cavati montes ple-
rumque fubruunt , meatus torrentium diffi-
pantur ; & opus illud Veterum non deftrui-
tur , fi induftria fuffragante fervetur . Refpi-
ciamus certe , aquarum copia quantum Ro-
manis manibus præftat ornatum . Nam ther-
marum illa pulchritudo quid effet , fi dul- /
quid effet
ciffima quædam æquora non haberet ? Cur-
rit aqua Virgo fub delectatione puriffima :
quæ ideo fic appellata creditur , quod nul
is fordibus polluatur . Nam cum aliæ plu
viarum nimietate terrena commixtione vio-
lentur , hæc aerem perpetuo ferenum purif
fime labens unda mentitur . Quis poffit ta-
lia fermonibus idoneis explicare ? Claudiam
per tantam faftigii molem fic ad Aventini
caput effe perductam , ut cum ibi ex alto
lapfa ceciderit , cacumen illud excelfum
quafi imam vallem irrigare videatur . Egy-
ptius Nilus certis temporibus crefcens per
campos jacentes fuperducto diluvio aere fe-
reno turbulentus exæftuat : fed quanto pul-
chrius eft , Claudiam Romanam per tot fic-
cas montium fummitates lavacris ac domi-
bus liquores puriffimos fiftularum uberibus
emififfe ; & ita æqualiter fluere > ut nun-
quam fe poffit defiderata fubducere ? Ille
enim dum recedit , limus eft : dum venit
infperate , diluvium . Quis ergo famofum Ni-
lum Urbis noftræ fluminibus non æftimet ef-
fe fuperatum ? Quando ille incolas fuos aut
veniendo terret , aut recedendo deftituit .
Verum hæc non fuperflua commemoratione
narravimus , ut poffis advertere , qualis a te
diligentia perquiratur , cui pulchritudo tanta
committitur . Qua de re per Indictionem
illam , Comitivam tibi Formarum fub ma-
gna deliberatione credidimus ; ut fummo ftu-
dio nitaris efficere , quod tantis ac talibus
rebus videris expedire . In primis noxias ar-
bores ( 6 ) , quæ inferunt fabricarum ruinas ,
D 2 dum
in fin. Ne inter tot decora manium , deformis
appareat ruina faxorum . Et in pragmatica Ju-
ftiniani fanctione , qua veteri Juliani Novel-
larum converfioni additur : Reparationi forma-
rum , &c. fic To Harmenopulo ædificium
eft , lib. 2. Tou . Forner .
(4 ) Formis . Forme aquarum , lib. 1. de a-
quæduct . Cod. libro undecimo , ubi male Al-
ciat. formarum : formæ enim aquæductuum ex-
tructionem , ædificiumque fignificant . 1. 27. fi
pendentes , §. fi quid cloacarii , D. de ufufr.
leg. 41. idem Julianus , vulgo 1.39 . Cum fer-
vus , 9. idem vult , verf. heres , de leg. 1. pro
aquæ forma . Forn .
In formis . In conftitutionibus Principum le-
gimus formas aquarum , ut in l. 1. C. de aquæd.
nov. 7. de mand . Princip. Brof.
( 5 ) Cor. Gam. obftriatis . Ex Garetio .
( 6 ) Arbores que inferunt fabricarum ruinas.
Arbores ædificiis noxia I. 1. C. de interd.
lib. 2. epift. 39. Forn.
 40 E DICTA

dum funt quidam manium importabiles arie- raptoris fugacem præfentiam reperire . Ille
inftabilis ad ven-
tes , cenfemus radicitus amputari : quia nul- circumfpectus ad omnia
la læfio removetur , cujus origo non tolli- tura , trepidus ad infidias , quemadmodum
tur • Si quid autem conficiente fenio fuerit poteft capi , qui more venti nullo loco cer-
demolitum , pervigili celeritate ( 1 ) repare- nitur contineri ? Vigila impiger cum noctur-
tur : ne crefcente defectu augeatur nobis cau- nis avibus nox tibi pandat afpectus ; &
fa difpendii . Ductus aqua fortuna tua eft , ficut illæ reperiunt in obfcuris cibum ita
dum incolumis eris , fi illa folidaveris : tan- tu poffis invenire præconium . Efto nunc ad
tumque apud nos proficis , quantum te illi injuncta follicitus , Venalitas tibi non adimat,
ftuduiffe ( 2 ) probaveris . Agat ergo peritia , quod concedit induftria . Nam licet hæc fub
fidefque tua , ut & conftructio fabricæ illi- profunda caligine videantur geri , nullus ta-
bata permaneat , & aquæ diftributio nulla fe men actus eft , qui poffit abfcondi . Privile-
cuftodum venalitate fubducat .
gia quoque tua , vel officii deputati ex no-
ftra tibi auctoritate rationabiliter vendica-
FORMULA PRÆFECTI VIGILUM bis ; quia neceffe eft , in tam magna civi-
tate per diverfos Judices agi , quod ab uno
URBIS ROMÆ .
non poteft explicari .
VII .
FORMULA PRÆFECTI VIGILUM URBIS
Uamvis nomen tuum ad civitatis te vi-
RAVENNATIS .
Qgilias ( 3 ) debeat excitare , ut poffis
implere , quod diceris : tamen provi-
VIII .
dentiæ noftræ folita cautela non deferit , nifi
cos, quos ad agendum deligimus , ad paren- Uamvis dignitate magni nominis pri-
dum quoque fuaviter invitemus . Quid eft ma fronte decoreris ( quia non potuit
tibi pulchrius , quam in illa Urbe operam Antiquorum prudentia fumma imaque
navanter impendere , diligentiæ tuæ ubi ta- fimili appellatione cenfere : ne fplendorem
les teftes videntur affiftere ? Cautela quidem quem fummis dabat alterius vilitate pol-
tua , mox ut adhibita fuerit , per Patricio lueret ) , tamen hinc intelligitur , quid fen-
rum , & Confulum ora difcurrit ; vix te con- tire Majorum potuiffet auctoritas , quando
tigit aliquid follicite facere , & audis Pro- Præfectos Vigilibus appellare voluere 2 qui
ceres cum admiratione laudare . Mediocrem pro generali quiete difcurrunt Tibi enim
dignitatem regis , & in fumma opinione ver- commiffa eft fortunarum fecuritas civitatis
faris : Cuftos Romanæ civitatis diceris , quan- ornatus , utilitas omnium ; fcilicet , ut circa
do eam ab inteftino hofte defendis . Qua- domefticos graffatores bellum pacatum gere-
propter circa fures follicitus efto ; quos etfi res , fi quem civium lædendum effe fentires .
tibi leges punire minime præcipiunt , tamen Cuftodi fortunas omnium . Securus fomnus
eos indagandi licentiam contulerunt ; credo, te vigilante carpitur , & moleftia nulla fen-
ut quamvis effent raptores deteftabiles , ta- titur . In pace pofitus fumis de nocturno fu-
men , quia dicebantur Romani , majori eos re victorias . Tuis laureis mane civitas de-
fubderent dignitati . Utere igitur per Indi- fenfa lætatur ; quæ dum captos refpicit , tunc
&tionem illam Præfecture Vigilum dignita- fe occulto hofte caruiffe cognofcit . Quoti-
te. Horror tibi poenarum ademptus eft , non die triumphas , fi bene vigilas . Et cum ra-
•
poteftas ; nam lex a quo voluit malos capi , ra fit gloria bellici certaminis , tibi jugiter
ipfum cenfuit plus timeri . Eris fecuritas fo- latronibus famulatur inventis . O ducatum
porantium , munimen domorum , tutela clau. nimia civium affectione fufceptum ! Affumes
ftrorum , difcuffor obfcurus , arbiter filentio prædones inquirere , quos per fe Dominus
fus ; cui fallere infidiantes fas eft , & deci- non valet invenire ; & duplici ratione be-
pere gloria . Actus tuus venatio nocturna neficus aut futura furta prohibes , aut com-
eft , quæ miro modo fi non cernitur > tunc miffa concludis . Nonne ifta quædam eft in-

timetur ( 4 ) . Furta magis in furibus facis , effabilis gratia civitatis unum in fe fufci-
dum illos circumvenire niteris , quos omni- pere , quod videt omnibus expedire ? Meri-
bus illudere poffe cognofcis . Præftigii genus to tibi gloriofum nomen Præfecti prudens
eft , quod agitis ; ut latronum verfutias ir Antiquitas deputavit : quia iftud facere non
retire poffitis , Facilius enim æftimamus fphin- poterat , nifi qui cives à fuis commodis plus
gis ænigmata comprehendi potuiffe , quam amabat . Officium quoque tuum non parvo
con-

(1 ) Ed. Niv. & Ga. claritate . Ex Gar.
(2 ) Cor. Niv. & Ga. ftudiofe . Ex eod.
(3 ) Ad civitatis te vigilias debeat excitare .
Præfecti vigilum nihil de capitalibus caufis fua
auctoritate ftatuere debent : fed fi quid bujuf-
modi evenerit , culmini tue poteftatis referre ,
ut de memoratis caufis celfiore fententia judi-
cetur , 1. præfecti C. de off. Præf. vigil. Ideo
dicitur obfcurus judex , arbiter filentiofus , in-
cendiariorum & furum indagator . Eleganter
Auctor furta eum facere in furibus , dum illos
noctu circumvenit . Harmenop. tit. de dignit,
S. 3. refert officium Præfecti vigilum ad in-
cendia arcenda inftitutum , & de incendiariis ,
effractoribus , furibus , & receptatoribus cogno
fcere . Broff.
(4 ) Alii , tenetur .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
conftat munere fublevatum : quando ( 1 ) &
ipfis momenti jura dilatata funt , qui pro
fecuritate civium militare nofcuntur . Quæ
cum ita fint , Præfecturam tibi Vigilum per
illam Indictionem , delectati tua opinione
concedimus , ita ut & curam hujus dignita-
tis , & privilegia tibi competentia modis
omnibus exequaris . Sed quamvis nomen o-
diofiffimum furum generalis perfequatur af-
fenfus , tamen quia de effufione humani fan-
guinis agitur, nil fubitum aut indeliberatum
jubemus affumi . Modeftiam fequere , qui
damnas audaciam : continentiam dilige , qui
furta condemnas . Ad gefta perducti audian-
tur aliquid pro falute dicturi : quoniam quic-
quid non difcutitur , juftitia non putatur
Convictis vero atque confeffis , , quæ funt
decreta , ferventur : quando crudele nil effi-
cit , qui fequitur léges .
FORMULA COMITIVE PORTUS URBIS
ROME ,
IX.
Eliciofa magis , quam laboriofa mili-
D tia eft , in portu Romano Comitivæ
gerere dignitatem . Illic enim copiofus na-
vium profpectatur adventus . Illic velige-
rum mare peregrinos populos cum diverfa-
rum provinciarum merce tranfmittit ; & in-
ter tot fpectacula dulcium rerum commo-
dum tuum eft , venientes evafiffe periculum .
His primum faucibus Romanæ delicia fen-
tiuntur ; & undis Tyberinis quafi per al
& undis
veum vadunt , quæ ad commercia civitatis
afcendunt . Bene inventa dignitas , quæ co-
pias videtur ornare Romanas · Nam quid
elegantius poteft agi , quam unde probatur
populus ille fatiari ? O inventa Majorum
exquifita prudentum ! Ut quia longius a
litore Roma videbatur pofita , inde magis
effe inciperet , cubi decorum ingreffum na
vium poffideret Duo quippe Tyberini al-
vei meatus ornatiffimas civitates ( 2 ) , tam-
quam duo lumina fufceperunt ne vacaret
a gratia , quod tantæ urbi miniftrabat ex
penfas . Eximiat ergo.res tibi committitur ,
fi moderate peragatur . Tu copiam facis ,
dum ingredientes jufte tractaveris . Avara
manus portum claudit ; & cum digitos at-
trahit , navium fimul vela concludit . Me
rito enim illa mercatores cuncti refugiunt ,
Tom. I.
( 1 ) Hunc locum explicat Cuj . in Paratit. Cod.
188. lib. 8. tit. s. Ex Gar.
( 2 ) Scilicet , Portum , & Oftiam. Jur.
( 3 ) Gr. & Cuj. ipfe vult mitti .
(4 ) Artes lubrica . Sic enim artes ludicras
vocat lib. ultim. Cod. Theod . de Majuma pag.
469. Idem nævus apud Ifidorum Etym. lib.
18. cap. 16. ubi de fpectaculis loquens : bac &
lubrica ( ait ) nuncupat , quod in ludis geran-
tur aut in fcenis ; corrige & pone , bec lu
dicra . Columella in Præfat. lib. 1. de re Ru-
ftica pag. 4. nam fine ludicris artibus &c. Sic
41
quæ fibi difpendiofa effe cognofcunt . Qua-
propter adverfus ibi ventus eft , immodera-
ta præfumptio . Nam placidum mare da-
mnat , qui undas cupiditatis exaggerat . Unuf-
quifque pro folemnitate commonitus offerat
voluntarium munus . Xenia funt enim ifta ,
non débita . A paucis accipit , qui nimium
quærit ; & fibi ipfi ( 3 ) mittit vitæ mune-
ra , qui moderatur oblata . Sit tibi ergo cu-
ra præcipua non folum te abftinere , verum
etiam cohibere præfumentium manus : quia
non eft leve in illa ubertate delinquere
quam decet cunctos indefinenter optare .
Quocirca per Indictionem illam Comitiva
Portus te honore decoramus , ut ficut digni-
tas dulces delicias adminiftrat , ita & tu ho-
nori opinionem laudabilem derelinquas .
FORMULA TRIBUNI VOLUPTATUM .
X,
Uamvis artes ( 4 ) lubricæ ( 5 ) hone-
ftis moribus fint remotæ , & hiftrio-
num vita vaga videatur efferri poffe
licentia tamen moderatrix providit Anti-
quitas , ut in totum non effluerent , cum &
ipfæ Judicem fuftinerent . Adminiftranda eft
enim fub quadam difciplina exhibitio volu-
ptatum . Teneat fcenicos fi non verus , vel
1
umbratilis ordo judicii . Temperentur & hæc
legum qualitate negotia , quafi honeftas im-
peret inhoneftis ; & quibufdam regulis vi-
vant , qui viam recta converfationis igno-
rant . Student enim illi non tantum jucun-
ditati fuæ , quantum alienæ lætitiæ ; & con-
ditione perverfa cum dominatum fuis cor-
poribus tradunt , fervire potius animas com-
pulerunt . Dignum fuit ergo moderatorem
fufcipere , qui fe nefciunt juridica converfa-
tione ( 6 ) tractare . Locus quippe tuus his
gregibus hominum veluti quidam tutor eft
pofitus . Nam ficut illi ætates teneras ad-
hibita cautela cuftodiunt , fic a te volupta
tes fervidæ impenfa maturitate frananda
funt . Age bonis inftitutis , quod nimia prų-
dentia conftat inveniffe Majores . Leve de-
fiderium , etfi verecundia non cohibet , di-
ftrictio pronuntiata modificet . Agantur fpe-
tacula fuis confuetudinibus ordinata : quia
&
nec illi poffunt invenire gratiam , nifi imi-
tati fuerint aliquam difciplinam • Quapro-
pter. Tribunum te ( 7 ) Voluptatum per il-
D 3 lam f
Cornel. Tacitus lib. 15. An . Et Circenfe ludicrum
edebat . Et Val. Max. lib. 2. cap. 4. de fpect.
Exempl.4. Ammian. Marc. lib.14. Pag. 19. & 21.
Salvianus de Gubern. Dei . Et infra hac formula
10. vocat ludicram adminiftrationem . Juret •
Hac de re tractat Pet..Fab. Agon. lib. 1. cap. 1.
( 5 ) Alii , ludicræ .
( 6 ) Gr. Cuj . Niv. Ga. moderatione . Ex Gar.
( 7 ) Tribunum voluptatum . Hinc conftat Ro-
mæ fuiffe Tribunum voluptatum , quod & re-
perio in 1. ult. C. Theo. tit. de fcenic. Dio-
genianum voluptatum Tribunum nuncupari .
Ne-

42 E DICT
lam Indictionem noftra facit electio : ut o
mnia fic agas , quemadmodum tibi vota ci-
vitatis adjungas : ne quod ad lætitiam con-
ftat inventum , tuis temporibus ad culpas
videatur fuiffe tranfmiffum . Cum fama di-
minutis falva tua opinione verfare . Cafti-
tatem dilige , cui fubjacent proftitutæ ; ut
magna laude dicatur : Virtutibus ftuduit
qui voluptatibus mifcebatur . Optamus enim
ut per ludicram adminiftrationem ad feriam
pervenias dignitatem .
FORMULA DEFENSORIS CUJUSLIBET
CIVITATIS .
XL.
I ad cujuslibet negotium peragendum ta-
'
S 'lis eligitur , qui confilio & gravitate lau-
detur ; quanto eo præftantior effet debet , qui
fufcipit negotia civitatis ? Nam fi periculum
eft unum decipere , quod erit , imparem tan-
torum judicio extitifle ? Caufa enim multo
rum bene acta nobilitat : quando totum bo-
no propofito agere creditur 2 qui generali
bus defideriis adeffe fentitur . Defenforem ce
itaque illius civitatis per Indi&
tionem illam,
civium tuorum fupplicatione permota , no-
fra concedit auctoritas ; ut nil venale , nil
improbum facere velis , qui tali nomine nun-
cuparis . Commercia civibus fecundum tem-
porum qualitatem , æquabili moderatione di-
Ipone Definita ferva , quæ jufferis ; quia
non eft labor vendendi fummas includere
nifi ftatuta pretia caftiffime cuftodire . Im-
ples enim re vera boni defenforis officium ;
fi cives tuos nec legibus patiaris opprimi ,
nec caritate confumi .
FORMULA CURATORIS CIVITATIS ,
XII.
Uamvis per fe honorabilis habeatur
qui vel minimam follicitudinem ci-
vitati propriæ videtur impendere ; &
inter fuos magna reverentia perfruatur , qui
cives fe amare profeffus eft tamen indubi
"
tatus honor eft , qui noftra electione con-
fertur : quia præditus bonis inftitutis credi-
cui aliquid Principis auctoritate dele-
gatur . Et ideo ab Indictione illa , illius ci-
vitatis curam ad te volumus pertinere : ut
laudabiles ordines Curiæ fapienter gubernes ;
moderata pretia ab ipfis , quorum intereſt
facias cuftodiri . Non fit merces in potefta
te fola vendentium æquabilitas grata cu-
ftodiatur in omnibus . Opulentiffima fiquis
Nefcio an huc recte accommodari poffit , quod
a Suetonio fcribitur in vita Tiberii , cap. 42.
Tiberium fcilicet novum inftituiffe officium
a voluptatibus , præpofito equite Romano T.
Cafonio Prifco . 1. 1.C. de expenfis ludorum .
1. 5. C. Theod. de Scenic. 1. 29. & 32. C. Theod.
A
dem & hinc gratia civium colligitur , f
pretia fub moderatione ferventur ; ut vere
Curatoris impleas officium cum tibi folli
citudo fuerit de utilitate cunctorum . Con-
fuetudines ( 1 ) autem tibi ex noftra aucto-
ritate defende , quas in eodem loco tuos
conftat habuiffe Majores .
FORMULA COMITIVE ROMANÆ
XIII.
I claufis domibus ac munitis infidiari fo
Si let nequiffimum votum , quanto magis
in Romana civitate videtur illici , qui in
plateis pretiofum reperit , quod poffit au-
ferri ? Nam quidam populus copiofiffimus
ftatuarum , greges etiam abundantiffimi e-
quorum , tali funt cautela fervandi , quali
& cura videntur affixi : ubi , fi effet huma-
nis rebus ulla confideratio , Romanam pul-
chritudinem non vigilia fed fola deberet
reverentia cuftodire . Quid dicamus marmo-
ra metallis & arte pretiofa ; quæ fi vacet
eripere , rara manus eft , quæ poffit a tali-
bus abftinere ? Ibi funt expofita , quæ face-
re potuerunt divitiæ generales , & labor mun
•
di Quem inter ifta deceat effe negligen-
tem ? Quis in caufa tali patitur effe vena-
lis , quando graviffimum damnum poteft
fieri in pulchritudine fingulari ? Quare per
Indictionem illam Comitiva Romanæ cum
privilegiis & juftis commodis fuis , tibi con-
cedimus dignitatem ; ut fideli ftudio: ma-
gnoque nifu, quæras improbas manus , & in-
fidiantes aut privatorum fortunis , aut mæ
nibus ad tuum facias venire judicium ; &
rei veritate difcuffa congruam fubeant de le-
gibus ultionem . Quia jufte tales perfequitur
publicus dolor , qui decorem Veterum fœ-:
dant detruncatione membrorum , faciuntque
illa in monumentis publicis , quæ debent pa-.
ti . Officium tuum & milites confuetos no-
&tibus potius invigilare compelle : in die au-
tem civitas feipfa cuftodit Vigilans enim
ftudio non indiger alieno . Furta quidem
perfuadent : fed tunc præfumptus facile ca-
pitur , cum cuftos minime fupervenire fen-
titur , Statuæ nec in toto mutæ funt , quan-
do a furibus percuffae , cuftodes videntur tine
nitibus admonere . Proinde diligentiam tuam
devotione laudabili fentiamus , ut cui nunc
laboriofos fafces injungimus , fecuros honores
poftea conferamus .
FOR-
de Prætoribus . Broſſ,
( 1 ) Confuetudines . Alias vectigalia & tribu-
ta , hic pro annonis ; quin etiam in formula ad
commendandos Comiti Principes , utrumque
conjunctim , annonis & confuetudinibus , fcriptum
eft infra Form. 25. fub finem . Forn.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
FORMULA COMITIVE RAVENNATIS ,
XIV.
fas fimilitudines , ut credas potius effe ge-.
I æftimanda eft dignitas ex labore , fp neratum . Has primum Thufci in Italia in-
S laudabilis follicitudo actuum publicorum veniffe referuntur , quas amplexa pofteritas
parit gratiam liberaliter fervienti : fumma pene parem populum Urbi dedit , quam na-
gratificatione locus tuus habendus eft , qui tura procreavit • Mirabitur formis equinis
fuis neceffitatibus probatur adimere noftris
ordinationibus tarditatem • Quis enim ne
fciat , quantam copiam navium leviter pro
cures admonitus? A dignitatibus Palatii no
ftri vix in evectionibus fcribitur , & jam a
te fumma celeritate completur . Nam inter
dimifforum feftinationes anxias vix fufficit
alter advertere , quod te vivaciter contin-
git implere . Negotiatorum operas confue-
tas nec nimias exigas , nec venalitate de
relinquas . Sit modus , qui non poteft gra-
vare laborantes : ut cum res querelofas fine
querimoniis egeris , majora de noftro exa-
mine merearis . Proinde Comitivam Raven-
natem per illam Indictionem tibi Serenitas
noftra concedit ; ut dignitatis tuæ privile-
gia fubeas & labores . Officium tuum æqui-
tatis confideratione moderare . Semper enim
& præftandi & lædendi caufas invenit , qui
publicis actionibus adhibetur . Sed quantum
adminiftratio tua inter mediocres agitur
tanta debet æqualitate trutinari : quia illum
potius expedit tenere menfuram , qui defe-
tam nofcitur gubernare fubftantiam . Ido
nei damna vix fentiunt ; tenues autem le-
vi difpendio vulnerantur : quando vel me-
diocri injuria totum videtur amittere , qui
exiguum cognofcitur poffidere ,
FORMULA AD PRÆFECTUM URBIS DE
ARCHITECTO PUBLICORUM .
XV .
Omanæ fabrica decus convenit peri
R tum habere cuftodem ; ut illa mira-
bilis filva monium diligentia fubveniente
fervetur ? & moderna facies operis affabris
( 1 ) difpofitionibus conftruatur Hoc enim
ftudio largitas noftra concedit , ut & facta
Veterum exclufis defectibus innovemus , &
nova vetuftatis gloria veftiamus . Proinde
illum illuftris Magnitudo tua Romanis ar
cibus ab illa Indictione datum architectum
effe cognofcat . Et quia juftis commodis ftu-
dia conftat artium nutrienda , ad eum vo
lumus pertinere quicquid deceffores ejus con
ftat rationabiliter confecutos . Videbit pro-
fecto meliora , quam legit : pulchriora
quam cogitare potuit , ftatuas illas aucto-
rum fuorum , fcilicet , adhuc figna retinen-
tes : ut quamdiu laudabilium perfonarum
opinio fupereffet , tamdiu & fimilitudinem
( 1 ) Jur. forte , affabri .
(2 ) Septem tantum . De Olympii Jovis fi-
43
vivæ fubftantiæ imago corporis cuftodiret :
confpiciet expreffas in ære venas , nifu quof-.
dam mufculos tumentes , nervcs quafi gra-
du tenfos ; & fic hominem fufum in diver
figna etiam ineffe fervoris . Crifpatis enim
naribus , ac rotundis , conftrictis membris
auribus remulfis credet forfitan curfus ap-
petere , cum fe metalla noverit non move-
re. Quid dicamus columnarum junceam pro-
ceritatem ? Moles illas fublimiffimas fabri-
carum , quafi quibufdam erectis haftilibus
contineri & fubftantiæ qualitate concavis
canalibus excavatas , ut magis ipfas æftimes
fuiffe transfufas : ceris judices factum , quod
metallis duriffimis videas expolitum mar-
morum juncturas venas dicas effe genita-
les : ubi dum falluntur oculi , laus probatur
creviffe miraculis , Ferunt prifci fæculi nar-
ratores , fabricarum feptem ( 2 ) tantum ter-
ris attributa miracula . Ephefi Dianæ tem-
plum . Regis Maufoli pulcherrimum monu-
mentum a quo & Maufolea dicta funt .
Rhodi Solis æneum fignum , quod Coloffus
vocatur . Joyis Olympici fimulacrum , quod .
Phidias primus artificum fumma elegantia
ebore , auroque formavit . Cyri Medorum
Regis domus , quam Memnon arte prodiga.
illigatis auro lapidibus fabricavit . Babylo
niæ muri , quos Semiramis Regina latere
cocto , fulphure , ferroque conftruxit . Pyra-
mides in Egypto , quarum in fuo ftatu fe
umbra confumens ultra conftructionis fpa-
tia nulla parte refpicitur . Sed quis illa ul-
terius præcipua putabit cum in una Urbe
tot ftupenda confpexerit ? Habuerunt hono-
rem , quia præcefferunt tempore ; & in ru-
di fæculo quicquid emerfiffet novum , per
ora hominum jure ferebatur eximium . Nunc
autem poteft effe veridicum , fi univerfa Ro
ma dicatur effe miraculum . Quapropter ta-
lia virum peritiffimum fufcipere decet ne
inter illa nimis ingeniofa Prifcorum ipfe vi-
deatur effe metallicus ; & intelligere non
poffit , quæ in illis artifex Antiquitas ut
fentirentur , effecit . Et ideo det operam
libris Antiquorum , inftructionibus vacet ,
ne quid ab illis fciat minus , in quorum lo-
cum cognofcitur fubrogatus .
FORMULA COMITIVE INSULA
CURRITANÆ , Et Celsinæ .
XVI.
Onftat plerumque bene poffe agi , ubi
C non defuerit perfona monitoris . Omnia
enim fine priore confufa funt , & dum unuf-
quif-
gno & fanis , vide Petr. Fabr. Agon. lib. 1.
Broff.
 44 E DICT
quifque fecundum voluntatem fuam cogitat
vivere , regulam cognofcitur omittere difci-
pline . Itaque antiquæ confuetudinis morem
fecuti , Curritanæ , & Celfinæ infulis te Ju-
dicem , per illam Indictionem , noftra ce-
dit auctoritas qui a
ut qui
Juftum eft enim , ut a exigas , quale nobis placere poffe cognofcis ,
reliquorum hominum funt converfatione di-
vifi , ad habitationes eorum vadat , qui eos
probabili ratione componat : ne quædam fit
neceffitas injuftitiæ , communes actus longe
pofitos ignoraffe . Habetis igitur fupradicti ,
qui inter vos emergentes caufas & audire
debeat , & finire . Et fi quid etiam fuerit
a noftra pietate decretum , eodem commo,
nente , peragite : quia erroribus locus tolli-
tur , quando vobis , cui debeatis obedire
declaratur . Quem credimus ita bonis acti-
bus ftudere , ut augmenta noftræ gratiæ pof-
fit accipere . Neceffe eft enim , ut a nobis
remunerationem fumat , fi funt
fi vobis , quæ funt
profutura , difponat .
? dicitur obtuliffe , ut inventum fuum numi-
FORMULA DE PRÆPOSITO CALCIS .
XVII.
Loriofum opus eft fervienti , unde Ro-
G mana civitas probatur ornari : dum
tantum quis apud nos proficit , quantum
prodeffe Urbi proprio labore conftiterit. Du-
bium non eft coctilem calcem , quæ eft
nivibus concolor , fpongiis levior , inftru-
mentum effe maximum fabricarum . Hæc
quantum ignis aduftione folvitur tantum
exinde parietum firmitas roboratur : petra
folubilis , faxea mollities , arenarius lapis ;
qui tunc potius accenditur quando aquis
copiofiffimis irrigatur : fine quo nec faxa fixa
funt , nec arenarum minuta folidantur . Et
ideo majus ftudium meretur accipere , quod
primum locum in Romanis moenibus nofci-
tur obtinere . Quocirca induftriam tuam
multorum fermone celebratam , ad coctio-
nem diftributionemque calcis 2 ab Indictio-
ne illa , noftra præponit auctoritas ; ut tam
publicis , quam privatis fabricis abunde pro-
curata fufficiat , & ad ædificandum cuncto-
rum animi concitentur dum viderint pa-
ratum effe , quod quæritur . Privilegia vero
loci tui noftris juffionibus rationabiliter ven-
dicabis ; ut majora mereri poffis , fi bene
tibi delegata compleveris ,
FORMULA DE ARMORUM FACTORIBUS .
XVIII .
Onfidera quod fufcipis , & intelliges lo-
C cum te dare non debere peccatis . Ar-
ma enim bene conftruere , eft falutem velle
omnium cuftodire : quia prima facie ipfis
(1 ) Cor. Gam. deprehendere . Ex Gar.
(2 ) Cuj. Niv. ex victualium fumma . Ex
Eod.
A
terretur inimicus , & incipit animo cedere ,
fi fe cognofcit fimilia non habere . Arque
ideo ab Indictione illa militibus te & fabris
armorum invitati morum tuorum opinio-
ne , præfecimus ; ut tale opus ab artificibus
Securitas te noftræ non inducat abfentiæ ,
Quicquid feceris nos videmus , qui ufu ipfo
fubtiliffimæ perquifitionis & errores artifi-
cum poffumus prima fronte reprehendere ( 1 ) ,
& laudabiliter operata judicare . Vide er-
go , qua diligentia , quo ftudio fit facien-
dum quod ad noftrum venturum conftat
examen
examen Age itaque , ut nulla te venali-
Age itaque
tas , nulla culpa demergat : quia veniale ef-
fe non poteft , quod in tali caufa delinqui-
tur: ne inde puniaris , de qua parte pecca-
veris . Opus quod mortem generat & falu-
tem , interitus peccantium , cuftodia bono-
rum , contra improbos neceffarium femper
auxilium . Hoc primum Phoroneus Junoni
nis , ut putabat , aufpicio confecraret . Hæc
in bello neceffaria , in pace decora funt .
Hæc denique imbecilles fragilefque mortales
cunctis belluis efficiunt " fortiores ,
FORMULA AD PRÆFECTUM PRÆTORIQ
DE ARMORUM FACTORIBUS .
XIX.
Ultorum infinuatione comperimus , il-
M lum probis moribus inftitutum com-
miffa fibi poffe fideliter expedire Idcirco
illuftris Magnitudo veftra nos eum elegiffe
cognofcat , ut & militibus præfit fecundum
morem priftinum , & artificibus jubere pof-
fit armorum ; quatenus confuetudines fuas fic
eleganter adimpleant , ut nulla in eis inve-
niri poffit offenfio . Quia licet ubique cul-
pa lædat hic tamen graviter percutit , fi
bellorum inftrumenta neglexerit . Proditio-
nis quippe inftar eft , exercitui fubtrahere ,
quod eum conftat armare . Quibus confue-
tudines fuas providentia veftra deputabit ;
ut dum illis victualium ( 2 ) lex tollitur ,
neceffaria vivacius exigantur.
FORMULA BINORUM ET TERNORUM ,
SI PER JUDICEM AGANTUR .
XX.
D genium dignitatis tuæ credimus per-
A tinere ? fi competentia tibi videamur
injungere : quia tanto quis gratior redditur ,
quanto parendi caufas amplius fufcepiffe mon-
ftratur . Et ideo Binorum ( 3 ) & Ternorum
titulos , quos a Provincialibus exigi prifca
decrevit auctoritas , per illam Indictionem ,
Offi-
( 3 ) Binorum & ternorum titulos . De exa-
ctione binorum & ternorum Caffiod. Var.lib.
3. epift. 8. & infra duab. feqq . formulis . Forn.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
Officio tuo procurante , ad fcrinia Comitis
Sacrarum Largitionum tranfmittere matura-
bis ; ita ut omnis quantitas intra Cal. Mar-
tiarum diem folemniter impleatur ne de
proprio reddere cogaris , quod procurare ne-
glexeris . Tuam enim tetigiffet injuriam , fi
alter eos titulos videretur exigere , quos ad
te præceperunt leges fanctiffimæ pertinere .
FORMULA BINORUM TERNORUM ,
, ET
SI PER OFFICIUM AGANTUR .
XXI.
Uamvis prifca confuetudo Binorum &
Q Ternorum exactionem ad te jufferit
pertinere , tamen ne te multiplex oc-
cupatio prægravaret , & impedimenta tibi
faceret follicitudo geminata , illum & illum
Scriniarios officii noftri duximus deftinan-
dos ut tibi officioque tuo debeant immi-
nere ; quatenus cum eorum folatio intra
Cal. Martiarum diem ad illuftrem virum
illum Comitem Sacrarum Largitionum fo-
lemnis quantitas deferatur , ne opinionis pu-
blicæ reus efficiaris > fi Largitiones Sacras
per moram aliquam putaveris effe tardan
das . Ita ut te excipiendum effe non æfti-
mes , quem nos credidimus adjuvandum .
Nam fi quid minus fuerit , quam oporte-
bat , illatum , de tuis hoc noveris faculta
tibus eruendum .
FORMULA COMMONITORII ( 1 ) ILLI
ET ILLI SCRINIARIIS ,
XXII.
On dubitamus effe gratiffimum , quan-
N do quis commonetur officium imple-
re fufceptum quia illud eft potius grave ,
fi miles vivat otiofe , cui quæftus eft actio
fua ; honor , Principalis injunctio . Similis
enim difcincto habetur , qui ignobili torpo-
ri relinquitur . Quapropter per Indictionem
illam ad illam vos provinciam jubemus
accedere ; ut cum Judice , vel ejus Officio ,
intra diem Cal. Martiarum , quæ de Binis
& Ternis quantitas folemniter poftulatur ,
ad Comitis Sacrarum Largitionum fcrinia
poftpofita dilatione , dirigatis : fic tamen
ut nec ærarium noftrum aliquid minus a
confuetudine percipiat nec poffeffor fupra
modum poffeffionis exolvat . Et non dubi-
tetis commonitionis noftræ vos periculum fu-
( 1 ) Commonitorii . Vincentius Lirine nfis ad-
verfus prophan. Oblivionis meæ gratia commo-
nitorium mihimet paralle fufficiet . Eodem ver-
bo utitur Auguftinus Epift. 129. & 158. Sym-
machus pro eodem monitorium ufurpat . For.
ad lib. 4. tit. 4. l. 1.
(2 ) Alii , hominum .
(3 ) Grul. & Cuj. ofculationis .
( 4 ) Alii , vitam .
45
ftinere , fi quid actum contra prifcum ordi-
nem poterimus agnofcere .
FORMULA VICARII PORtus .
XXIII.
BaEneficia
mus , noftra re comtuæ
gratiæ
fi te age rationa-
fpecialiter
miffa
biliter approbemus . Nec enim irremunera-
tus jaces , fi & populos peregrinos pruden-
ter excipias , & noftrorum commercia mc-
derata æqualitate componas . Nam licet ubi-
que neceffaria fit prudentia , in hac potius
actione videtur accommoda : quando inter
duos populos nafcuntur femper certamina
nifi fuerit juftitia cuftodita . Quapropter ar-
te placandi funt , qui mores afferunt fimil-
limos ventis ; quorum nifi prius animi tem-
perentur , in contemptum maximum nativa
facilitate profiliunt . Qua de re modeftia
tuæ fama provocati , curas illius portus per
illam Indictionem te habere cenfemus ;`ur
omnia ad tuum titulum pertinentia fic agas ,
quemadmodum ad meliora pervenias . In
parvis enim difcitur , cui potiora præftentur .
FORMULA PRINCIPIS DALMATIARUM .
XXIV .
Magna inter>collegas fuos prærogativa
decoratur quifquis gerit militiam
nomine Principatus . Cognofcitur enim age-
re locum primarium , quando in rebus hu-
manis magna pars nominum ( 2 ) afferit ex-
cellentiam dignitatum . Hoc etiam tui loci
probatur exemplo , fine quo nec fecretarii
præftatur acceffus > nec poftulationis ( 3 )
pompa peragitur ; totufque ille Judicis ge-
nius ita tibi legibus probatur creditus ut
fine te nequeat effe perfectus . Comiti qui-
dem provinciarum poteftas data eft , fed ti-
bi Judex ipfe commiffus eft • Tu vitem
( 4 ) tenes ( 5 ) improbis minantem : tu di-
fciplinam inter jura cuftodis : tibi infolen-
tiam perorantis fas eft difcingere , quam
Præfuli non licet vindicare : gefta quin et-
iam totius actus te fubfcribente complen-
tur ; & confenfus tuus quæritur , poftquam
voluntas Judicis explicatur . Age , ut qui
talibus præponeris , ea impleffe merito fen-
tiaris . Itaque per Indictionem illam ad
illam te provinciam jubemus excurrere ; ut
mixtus Judicis officio competentia loco tuo
peragas ; & qui Princeps a nobis egrederis ,
nuf-
( 5 ) Legendum , vitem tenes . Sic enim Cen-
turionum militarium Vitis legitur pro indis
cio poteftatis , eamque illi geftabant , de qua
D. in titul. de re militari . Juvenal. Satyr. 7.
Plinius lib. 14 cap. 1. Spartianus in Adriano :
Vitem nulli nifi robufto bone famæ dedit . Vi-
de Eufeb. Hift . Eccl . lib. 7. cap. 14.Juret. Vide
etiam Pithoeum fubcif. lib. 1. cap. 15...

45 E DI
nullis vilitatibus accuferis . Reverentiffimum
enim te omnibus facis , fi quod de nomine
tuo creditur , & in moribus fentiatur .
FORMULA AD COMMENDANDOS
COMITI PRINCIPES .
XXV.
Nvitat nos confuetudo folemnis , & vo-
I bis ornatum officii dirigere , & priftinos
ordines excubantium cuftodire . Noftra enim
laus eft , fi vos Romana militia comitetur ;
quando talibus miniftris poteftis agere , quod
videtur prifcis fanétionibus convenire . Sic
enim Gothos noftros , Deo juvante , produ-
ximus , ut & armis fint inftructi , & æqui-
tate compofiti . Hoc eft , quod reliquæ gen-
tes habere non poffunt : hoc eft , quod vos
efficit fingulares , fi affueti bellis , videami-
ni legibus vivere cum Romanis . Quapro-
pter ex officio noftro illum atque illum
ad vos credimus effe dirigendos ; ut fecun-
dum prifcam confuetudinem qui tuis juffio-
pibus obfecundant , eos rationabili debeant
antiquitate moderari . Cui gratiam tuam
in confervandis annonis , & confuetudinibus.
fuis ex noftra juffione præftabis . Debet enim
a te diligi , qui a nobis meruit deftinari .
FORMULA COMITIVE DIVERSARUM
CIVITATUM .
XXVI.
Aculi hujus honor humanæ mentis eft
manifefta probatio
S manifefta probatio : quia libertas animi
voluntatem propriam femper oftendit ; dum
fe contemnit occulere , qui fibi alios cogno-
verit fubjacere . Sed humana mentis felix
illa conditio eft, quæ arbitrium provectio-
nis fuæ intra terminum moderationis inclu-
dit : & fic peragit dignitatis breviffimum
fpatium , ut univerfis temporibus reddatur
acceptus . Quapropter interdum Judices ad
blanda defcendite . Laboriofum quidem , fed
non eft impoffibile juftitiam fuadere morta-
libus quam ita cunctorum fenfibus bene-
ficium Divinitatis attribuit , ut & qui ne-
fciunt jura , rationem tamen veritatis agno-
fcant . Neceffe eft enim , ut quod a natu-
ra conceditur , fummonente iterum eadem
fuaviter audiatur . Et ideo non laboretis
populis imponere , quod eos conftat ex pro-
pria voluntate fentire . Facile enim fequum
tur veftigia verbi alieni , qui enim
fe poffe cre-
dunt monitore compelli Propterea per
illam Indictionem in illa civitate Comiti-
væ honorem Secundi Ordinis tibi , propitia
Divinitate , largimur; ut & cives commif-
fos æquitate regas , & publicarum ordina-
tionum juffiones conftanter adimpleas : qua-
( 1 ) Parientiam . L. 1. Cod. qui pro fua ju
rifd. & Caffiod, Var. lib. 3. epift. 24. Forn.
A
CT
tenus tibi meliora præftemus , quando te
probabiliter egiffe præfentia fentiemus .
FORMULA HONORATIS POSSESSORIBUS
ET CURIALIBUS .
XXVII.
Tile eft unum femper eligere cui
U reliqui debeant obedire : quia fi vo-
luntas diverforum vaga relinquitur , confu-
fio , culparum amica , generatur . Itaque ci-
vitatis veftræ Comitivam per Indictionem
illam nos illi largitos fuiffe noveritis , cui
faluberrimam parientiam ( 1 ) commodate :
ut caufis veftris ferat remedium , & juffio-
nibus publicis procuret effectum ; fcituri ,
quod fi quis fe probabili devotione tracta-
verit , fimilia de noftris fenfibus haud irri-
te poftulabit .
FORMULA PRINCIPIS MILITUM
COMITIVE .
XXVIII .
Ratum vobis effe confidimus , quando
G militiæ noftræ Judices deftinamus :
quia tunc ordines noftros agitis , quoties
vobis non defuerit præfentia judicantis . Re-
lativa ifta intellectui funt nomina : fi Præ-
fulem ademeris militem non relinquis ;
apparitio enim tollitur , quoties qui jubere
poterat , abrogatur . Vobis ergo aptum ( 2 )
credimus dum ad vos dirigimus dignita-
tes , & tamdiu vos militare facimus , do-
nec Judices deftinamus ; nec iftud leve cre-
ut cum
datis beneficium , ut cum vos fcitis obfe-
quium , vobis occurrat electio cognitorum .
Et ideo per Indictionem illam , illum Co-
mitem militiæ veftræ cognofcite deftinatum .
Quem ita acturum effe putamus tam in
caufis publicis , quam privatis , ut eum laus
optata comitetur . Cui devotionem juftiffi-
mam commodantes , his quæ vobis præcepe-
rit , folemniter obedite quia Reverentiam
noftram honoratam effe credimus fi bene
habitos noftros Judices fentiamus .
FORMULA DE CUSTODIENDIS PORTIS
· CIVITATIS .
XXIX .
ad cuftodiam civitatis eligitur : quia
qui
Nullatenus de ejus fide dubitatur
probatæ confcientiæ conftat effe credendum ,
qui fuerit pro fecuritate multorum . Atque
ideo curam porta illius civitatis noftra tibi
auctoritate concedimus ; ut improborum
non pateat adventibus , & bonorum non
retardet acceffus . Nam fi porta femper ob-
fera-
( 2 ) Gr. & Cui. a&um cedimus .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
ferata fit , inftar eft carceris : fi iterum ju-
giter pandatur , murorum nil prodeft habe-
re munimina . Sit ergo utrumque modera-
rum ; ut & cuftodia nocturna fatisfacias
& incompetenter eam claudere non præfu-
mas . Eris nimirum via civium , & ingref
fus mercium fingularum , amicus fimul co-
piæ , quam optas intrare . Stude ergo cum
alimoniis invitare venientes . Non tibi quod
defpiciatur eft creditum . Quibufdam fauci-
bus civitatis præponeris , qui ingredientibus
victualibus præeffe monftraris . Quod te opor-
tet fine querela perficere ; ut in parvis agno-
fcere poffimus , cui majora credere debeamus .
FORMULA TRIBUNATUS PROVINCIARUM .
XXX.
ÆQuitati convenit , ut unufquifque ad
fructum militiæ emenfo tempore de-
beat pervenire , & laboris recipiat præmium
pro compenfatione meritorum · Unde quia
prifcæ confuetudinis ratio perfuadet , ut a
nobis debeat defignari , qui a vobis Tribu-
nus effe mereatur , ideo hac auctoritate cen
femus , ut ille quem locus videtur expofce-
re vobis in fupradicto honore præfideat ,
quatenus cum ad tempus venerit conftitu-
tum , optato honore potiatur , Divina funt
ifta judicia , non humana ; ut quem fuper-
na ad tempus debitum voluerunt perducere ,
merito videatur & laboris fui præmia fu-
fcepiffe . Excubiarum fuarum igitur compe-
tentia privilegia confequatur : quia nullum
emolumento confueto fraudari defideramus
quem fine culpa ad Primatum venire co-
gnofcimus . Quapropter illi , pro utilitate
publica difponenti , modis omnibus obedire :
quoniam ( 1 ) poteftatem Judicis habent Prio-
res fi quid
quando ab ipfis requiritur , fi a
quid a
vobis infolentius excedatur .
FORMULA VICARII PRINCIPATUS URBIS
ROMÆ .
XXXI.
Um in urbe Roma plurima fieri cen-
C feamus , & neceffe fit ibi poteftatem
effe Comitiaci officii , ut utilitates publicæ
videantur impleri ; noftro more profpeximus ,
ut quia Principem cardinalem obfequiis no-
ftris deeffe non patimur , tu ejus locum Vi-
carii nomine in urbe Romana folemniter
debeas continere ; quatenus & ille Primatus
fui laboribus perfruatur , & tu in alterius
honore poffis difcere , quod in tuo debeas
feliciter exhibere . Si quos etiam Comitia-
corum ad Comitatum judicaveris effe diri-
gendos , confulens obfequio noftro , tuo fub-
jacebit arbitrio . Eos autem , quos retinen-
(1 ) Cuj. Cor. Niv. & Gam. partem . Ex
Garetio .
47
dos putaveris , indulta fecuritate potiantur .
Ita tamen , ut viciffim omnia modereris ;
quatenus nec excubantes continuus labor at-
terat , nec fegnes iterum rubigo otii fugien-
da confumat .
FORMULA , QUA MONETA COMMITTITUR ,
XXXII.
Mnis quidem utilitas publica fideli de-
O ber actione compleri : quia rotum vi-
tiofum geritur , ubi confcientiæ puritas non
habetur : tamen omnino monetæ debet in-
tegritas quæri , ubi & vultus nofter impri-
mitur , & generalis utilitas invenitur . Quid-
nam erit tutum , fi in noftra peccetur effi-
gie ; & quam fubjectus corde venerari de-
bet , manu facrilega violare feftinet ? Addi-
tur , quod venalitas cuneta diffolvit ( 2 ) , fi
victualia metalla vitiantur : quando neceffe
eft refpui , quod in mercimoniis corruptum
videtur offerri , Quis ergo patiatur unius
effe commodum difpendia fcelefta cuncto-
rum, ut deteftabile vitium venire poffit ad
pretium ? Sit mundum , quod ad formam
noftræ Serenitatis adducitur . Claritas Regia
nil admittit infectum . Nam fi vultus cu-
juslibet fincero colore depingitur ; multo ju-
ftius metallorum puritate Principalis gratia
cuftoditur , Auri flamma nulla injuria per-
mixtionis albefcat : argenti color gratia can-
doris airideat ; æris rubor in nativa quali-
tate permaneat . Nam fi unum lædere legi-
bus putatur effe damnandum ; quid ille me-
reri poterit , qui in tantam hominum nu-
merofitatem peccaverit ? Pondus quin etiam
conftitutum denariis præcipimus debere ſer-
vari , qui olim ram penfo , quam numero
vendebantur : unde verborum vocabula com-
petenter ab origine trahens compendium
& difpendium pulchre vocitavit Antiquitas .
Pecunia enim a pecudis tergo nominata
Gallis auctoribus fine aliquo adhuc figno
ad metalla translata eft . Quam non fini-
mus fæculenta permixtione fieri contempti-
bilem , ne iterum in antiquam cognofcatur
redire vilitatem . Proinde
Proinde te
te , cujus nobis
laudata eft integritas actionis , ab illa Indi-
&tione per juge quinquennium monetæ cu-
ram habere præcipimus , quam Servius Rex
in ære primum impreffiffe perhibetur ; ita
ut tuo periculo non dubites quæri , fi quid
in illa fraudis potuerit inveniri . Nam ficut
cafus afperos fubibis fi quid fortaffe deli-
queris ; ita irremuneratum non relinquimus ,
fi te egiffe inculpabiliter fenferimus .
FOR-
( 2 ) Gr. Cuj. Niv. & Gam. diffolvitur . Ex
eodem .

C
I
8 E D
4
FORMULA LEGATORUM GENTIUM
DIVERSARUM .
XXXIII.
Uis dubitet , utilitatis publice intereffe
ut quibus nos conftat dona
rationi
Q Dulcedo mellis , fi affidue fumatur , horre
conferre , nullam videantur itineris mo-
leftiam fuftinere quando nec vobis mora-
rum detrimenta faciunt , & illi fe bene ha-
bitos fuiffe cognofcunt ? Atque ideo huma
nitatem fubter annexam , vel ad equos ca-
pitum definitum illius gentis Legatis fine
aliqua tarditate præftabitis , quatenus ad fe-
des fuas irremunerati non debeant perveni-
re : quia feftinantibus gratior eft celeritas
in redeundo , quam quælibet munerum ma-
gnitudo .
FORMULA EVOCATORIA , QUAM PRINCEPS
DIRIGIT .
XXXIV .
On dubitamus ultronea grate fufcipi
N quæ in locum muneris folent poftula-
ta conferri : quia domini recordatio conce
dit femper augmenta ; nec poffunt effe Prins
cipis vacua gratificationis judicia .
Quapro
pter ad Comitatum noftrum juffis te præ-
fentibus evocamus , ut non mediocri gaudio
perfruaris . Et ideo otii delectatione poft-
pofita , ad illam diem , ad Urbem illam
devenire propera ut & tibi afpectum no-
ftrum gratum fuiffe judicemus , cum te fe-
ftinaffe cognofcimus . Defiderat enim Aula
noftra præfentiam bonorum ; dum nefcio quo
pacto quicquid regali fapientiæ gratum effe
cognofcitur , & divino judicio comprobatur :
quia ille , qui corda noftra regit , ipfe et-
iam , quid debeamus fentire , concedit ,
FORMULA EVOCATORIA , QUÆ PETENTI
CONCEDITUR ,
XXXV.
Anifeftatio eft confcientiæ bona , præ-
M fentiam jufti Principis expetiiffe
quam folus ille defiderare poteft , qui de
magna mentis puritate confidit . Afpectum
folis nifi clara lumina non requirunt : quia
illi tantum poffunt rutilantes pati radios
quos conftat oculos habere puriffimos . Sic
præfentiam Principis ambiunt , qui de cor-
dis finceritate præfumunt . Hinc eft , quod
veniendi tibi ad Comitatum fiduciam grata
mente largimur : ne honor evocationis , qui
pro noftra gloria conftat inventus ad in-
juriam convertatur , dum aliqua fuerit dila-
tione tardatus . Invitamus quin immo defi-
deria venientium : quia inde magis crefci-
mus fi viros nobiles noftris obfequiis ag-
gregemus .
A
T
FORMULA COMMEATALIS AD TEMPUS .
XXXVI.
Emo dubitat homines fua varietate re-
N creari quia in continuatione rerum
magnum mentibus conftat effe faftidium
fcit ; ferena ipfa , quamvis magnopere defi
derentur , jugiter adepta fordefcunt ; ⚫ non
immerito , quia cum fit homo commutabi
lis , naturæ fuæ defiderat habere qualitates .
Et ideo feftinanti tibi provinciali oblecta
tione refoveri , copiam tot menfium in fu-
pradicta provincia concedimus immorandi
quia pene reclufus advertitur , cui muta-
re folum , liberum non videtur ) , ita tamen ,
ut cum promeritas inducias " Domino ju
vante , tranfegeris , ad urbanas fedes redire
feftines . Nam fi tædium eft continuatim
vivere in urbis celebritate , quanto magis
in agris diutina tempora peregiffe ? Liben-
ter ergo damus inducias difcedendi , non
ut debeat Roma deferi , fed ut magis com,
mendetur abfenti ,
FORMULA SPECTABILITATIS .
XXXVII,
Pramus nobis , Deo auxiliante , fubje
tos varia dignitatum prærogativa glo-
riari : defideramus probabile genus hominum
impreffa gratia dignitatis ornare ; ur
ut lauda-
bilius unufquifque poffit vivere , cum fe ho-
nores reverendos cognoverit accepiffe . Sic
enim & ad virtutis ftudia decenter afcen-
ditur , & a bonis civibus Refpubl . plus ama-
tur . Atque ideo te Spectabilitatis nitore de-
Çoramus " ut fententiam tuam in conventi-
bus publicis fpectandam effe cognofcas , cum
inter nobiles decorus affederis ; ut fi hæc
prædicabili converfatione tractaveris , in fu-
turum præmiis melioribus augearis ,
FORMULA CLARISSIMATUS .
XXXVIII.
Onftat jucundum effe rerum bonarum
C faporem , & utilem ambitum laudis
qui appetitur per augmenta virtutis . Hoc
nos ftudium provide liberalitatis infundi-
mus ; ut major fit cultus morum , dum cre-
fcunt defideria præmiorum . Clariffimatus
igitur honorem , ornamenta judicii noftri
regia tibi largitur auctoritas ; quod præbeat
& exactæ vitæ teftimonium , & futuræ pro-
fperitatis polliceatur augmentum Quapro-
pter nihil jam obfcurum agere patiaris , qui
Clariffimatus dignitate refplendes . Grande
fiquidem vitæ teftimonium eft , non tam
clarum , quam clariffimum dici : quando pe-
ne totum de illo optimum creditur qui
tanti fulgoris fuperlativo nominę vocitatur .
FOR-
 REGUM OSTROGOTHORUM .
FORMULA TUITIONIS .
XXXIX .
Uperfluum quidem videtur tuitionem
Principe petere , cujus eft
propofiti univerfos communiter vindicare .
Sed quia fecuritatem tuam quorundam vio-
lentorum execranda temeritas inquietat , non
piget dolentium querelis ad hanc partem
pietatis adduci ; ut quod omnibus præftare
cupimus fupplicanti potiffimum confera-
mus . Atque ideo diverforum te , quemad-
modum quereris , difpendiis fauciatum , in
caftra defenfionis noftræ clementer excipi-
mus ; ut cum adverfariis tuis , non ut ha-
&tenus , campeftri certamine fed murali
videaris protectione contendere . Ita fiet , ut
truculentis viribus preffus , reddaris auxiliis
regalibus exæquatus . Quapropter tuitionem
( 1 ) tibi noſtri nominis , quafi validiffimam
turrem contra inciviles impetus , & con-
ventionalia detrimenta , noftra concedit au-
toritas
& ita tamen , ne his præfumptioni-
bus fublevatus > civile refpuas præbere re-
fponfum ; & tu videaris infolens calcare ju-
ra publica , quem primitus deteftanda pre-
mebat audacia . Et quia miniftros efficaces
noftra debet habere præceptio ; nec decet
Principem loqui , quod non videatur poffe
compleri ; præfentis beneficii juffione , ad-
verfus Gothos illa , adverfus Romanos illa ,
facile te fides , & diligentia cuftodivit : quia
nemo laborat defendere , nifi qui timetur
offendi ; dum præftans dominus fieri formi-
datur ingratus . Fruere igitur noftra clemen-
tia beneficio lætare fufcepto . Nam fi ul-
terius a quoquam fub incivilitate tentaris
tua de inimicis potius vota complebis .
FORMULA DE MATRIMONIO CONFIRMANDO,
& Liberis ( 2 ) legitime conftituendis .
XL.
Ternum eft beneficium ? , quod pofte-
E ritatis fuerit favore collatum ; nec
Tom. I.
(1 ) Tuitionem noftri nominis . Hæc eft for-
mula tuitionis , id eft, fecuritatis , ros , de
qua Caffiod. Var. lib. 4. epift. 27. in fin. & l. 6.
illicitas , §. ne potentiores , D. de offic. præ-
fid. 1. 1. §. quies , D. de offic. præf. urb. Exem-
plum apud Livium , lib. 2. de Thrafybulo. Forn.
(2 ) Vide D. Ambrofium lib. 1. de Abraham ,
cap. 3. Juret .
Liberis legitime conftituendis . Ergo hæc for-
mula derogat 1. 1. C. de natur. lib. qua vetat
Conftantinus id per refcriptum peti . Forn.
(3 ) Cor. Gam. placidus . Ex Garetio .
( 4 ) Liberos contractus non habent minores .
Vide Caffiod. Var. lib. 4. epift. 9. Infidias hic ,
ut illic quoque dolum vocat , 1. pen. C. de do-
lo 1. 8. fi voluntate , C. de refc. vend. Dolus
ex calliditate atque infidiis emptoris argui debet .
Dolum ex infidiis perfpicuis probari convenit , 1.
49
plus eft conveniens Regi , quam ut huma-
næ præftet origini . In lucem quippe ven-
turus cafus fufcipere non meretur adverfos >
ne ante gravamen diftrictionis incurrat
quam gaudia fuperna lucis inveniat . Obla
ta itaque fupplicatione depromis , mulierem
quam tibi placitus ( 3 ) illigavit amplexus ,
beneficio noftro jugali honeftate debere fo-
ciari ; ut ex ea liberi nati nomen nanciſcan-
tur heredum . Nam cum fpontanea copula
animantia cuncta confociet , dignumque uni-
cuique videatur effe , quod placuit ; durum
eft libertatem liberam non habere , unde liberi
procreantur . Et ideo illam , quæ , ficut ju-
re præcipitur , honeftate non fuiffe probatur
æqualis , legitimam tibi fieri cenfemus uxo-
rem ; & filios ex eadem conjuge , five qui
fufcepti funt , five qui fufcipiendi , heredum
volumus jura fortiri ; ut fub nulla dubieta-
te diligas , quos tibi abfolute fucceffores fu-
turos effe cognofcas . Natura enim tibi præ-
ftitit filios : fed nos tali fecuritate facimus
effe cariffimos ,
FORMULA ETATIS VENIA .
XLI.
Loriofa fupplicatio eft quæ veniam
G quærit ætatis quando fe gravitatem
de moribus confitetur accipere , quam ma-
turitatem vitæ adhuc non contigit intulif-
fe . Minor nafcendo , grandavus cupis effe
confilio . Ita , quod in humanis rebus au-
daciffimum eft, ad erroris auxilium benefi-
cium contemnis annorum . Quapropter ob-
lata fupplicatione depromis , ut cum tibi
fit ratio firma prudentiæ , actiones tuæ non
relinquantur ambigua ne infirmetur jure ,
quod non poteft utilitate titubare . Hoc
nos >
quibus cordi eft bona defideria perfi-
cere , libenter accipimus : quia nullas fe ca-
ptare velle profitetur infidias , quifquis ha-
bere liberos ( 4 ) contractus conftanter affe-
Atat . Atque ideo , fi id tempus ( 5 ) con-
ftat elapfum , quo ad hanc veniam accedi
jura voluerunt , nos quoque probabilibus de-
fideriis licentiam non negamus ; ut in foro
E com-
pen. C. de dolo : fed & hac de re apud Caf-
fiod. Var. epiſt. 35. lib. 4. Forn.
( 5 ) Id tempus , nempe in maribus vigefimi
anni metæ , in foeminis octavi & decimi , Con-
ftantini conftitutione definiuntur , 1. 2. C. de
iis qui ven. ætat. impetr. quam ætatem , hic,
acerbam maturitatem , eleganter vocat , ut Ul-
pian. in 1. 2. verfic. maturius , 1. 3. verf.
quafi ambitiofa > D. de minor. & Philoftrat.
lib. 1. de vita Apollonii Tyaneji videtur ali-
quando maturius adolefcentes fuæ tutelæ fie-
ri folitos innuere . Quamobrem prædiorum
alienatio non permittitur , ac ne hypotheca
quidem immobilium , 1. 3. C. eod. unde uſu
quoque Gallorum claufula folemnis in conci-
piendis ejufmodi codicillis venialibus ( vulgo ,
bail à gouvernement adjicitur , à la charge de
n'aliener les immeubles . Cujus exceptionis vis
hac
 50 EDIC
competenti ea, quæ in his caufis reverenda
legum dictat Antiquitas , folemniter actiten
tur . Ita ut in alienandis rufticis , vel urba-
nis prædiis conftitutionum fervetur auctori-
tas ne cum opinioni præftare volumus
utilitatem publicam lædere videamur . Cape
igitur noftro beneficio potiorem annis æta
tem ; & quod petis ab oraculo moribus
exhibeto . Nam profeffio maturitatis acerbæ
locum denegat actionis : quando multo gra-
vior eft culpa , quam fuæ promiffionis im-
pugnat auctoritas .
FORMULA EDICTI AD QUÆSTOREM ,
Ut ipfe fpondere debeat , qui
Sajonem meretur .
XLII,
Frequenter
dimus pia Sajones, quos
voluntate a nobis
conced credi-
i , querel is
maximis cognovimus ingravatos . Corruptum
eft ( proh dolor ) beneficium noftrum , cre-
vitque potius de medicina calamitas ; dum
ad alios ufus Potentium malignitate trans-
lati funt , quam eos noftra
remedia tran-
ftulerunt Unde nobis neceffe fuit remedio
falubri votis peftiferis obviare : ne dum pie-
tatis ftudium ad æqualia beneficia trahitur ,
furreptionum iniquiffima patiamur . Atque
ideo edictali programmate definimus , ut
quicunque contra violentas infidias propter
ineluctabiles neceffitates fuas mereri defide-
rat fortem Sajonem officio noftro pœnali
fe vinculo cautionis aftringat ; ut fi præce-
pra noftræ juffionis immiffione plectibili Sa-
jus , quem meretur , excefferit , & ipfe poe-
næ nomine det auri libras tot , & fatisfa-
cere promittat quæcumque ejus adverfarius
potuerit tam commodi quam itineris fu-
ftinere detrimenta . Nos enim cum repri-
mere inciviles animos volumus , prægravare
innocentiam non debemus • Sajus autem ,
qui fua voluntate modum præceptionis ex-
cefferit donativis fe noverit exuendum
& gratiæ noftræ ( quod eft damnis omni-
bus gravius ) incurrere poffe periculum ; nec
fibi ulterius effe credendum , fi juffionis no-
ftræ , cujus executor effe debuit , temerator
extiterit .
FORMULA PROBATORIÆ
CHARTARIORUM .
XLIII .
Onftat militiam bene geri , quæ probatis
us videtur imponi : quando ipfe
moribus ipfe
hac quoque formula excipitur , verfic. ita ut
in alienandis , &c. Athenis adolefcentes in
Lexiarchico commentario relati ac cenfiti fuæ
tutelæ efficiebantur , ut fcribit Pollux : tum-
que iis adminiftrandi patrimonii jus erat . Sui-
das is it to æτpáα "dixovoμer . Hujus moris tinent , ut videre eft in l. fi quando , C. de o
meminit & Efchines ; múelos ¿
'yérato TAS
rias . Sed de adolefcentibus ætatis veniam
Principis indulgentia confecutis , alio loco cer- leva
tum eft pluribus agere . Forn .
(1) Chartarii meminit Caffiod. Van lib. 9.
epift. 3. hujufque mentio fit in veteri infcri-
ptione Nemaufenfi . Jur.
TA
fecum poteft revolvere , quod Judex eum
potuit admonere ; maxime cum ad patrimo-
nia divinæ talis domus mereatur accedere
ut cupiditate deteftabili non poffit accendi
Deinde cum fplendidiffimum officium cen-
foria quadam gravitate reluceat >
& turpe
fit illis mifceri , qui dignis moribus non pof-
funt approbari ; congruum videtur tales qua-
rere , qui in nullo debeant difplicere . Arque
ideo Tribuni Chartariorum ( 1 ) fuggeftione
comperta , penes quem officii eft digna re-
verentia , ab illo die Chartarii te volumus
nomen adipifci ; ut qui nobis bene acturus
promitteris , documentis laudabilibus appro-
beris . Avaritiam declina : longius fuge ini-
qua compendia . Multo melius proficitur ,
bonis moribus ferviatur .
FORMULA DE ( 2 ) COMPETITORIBUS
XLIV.
Efcio quid grande de fe videtur pro
N mittere
qui loca defiderat publica
poffidere . Hoc enim ita fieri decet , fi res
( 3 ) fqualida in meliorem loci faciem trans-
feratur , & revocetur ad ornatum
2 quod
pridem videbatur jacere incultum . Atque
ideo defideranti tibi illum locum
proprieta-
rio jure concedimus , præter æs , aut plum-
bum vel marmora ; fi tamen ibi fuerint
latere comperta . Age itaque , ut per te fu-
mat decorem quod neglectum incuria ve-
tuftate jacuerat ; quatenus boni civis lau-
dem invenire merearis , fi faciem tuæ civi-
tatis ornaveris fecurus etiam ad pofteros
;
tranfmiffurus quod proprio fuerit labore
compofitum · Quia tanto firmius unufquif-
que poffidebit , quanto fe , auctorefque fuos
amplius expendiffe probaverit .
FORMULA , QUA CENSUS RELEVETUR ( 4 )
· Ei , qui unam cafam ( 5 ) poffidet
prægravatam .
XLV.
Um de agri utilitate vivatur , & omni-
C bus inde certum fit juftum venire com-
pendium , tributum illud poffeffionis in illa
provincia conftitutæ ita quereris onerofum
ut univerfas tibi voraverit facultates lacus
ille vaftiffimus functionis ; & quod aliun-
de magno labore poteft colligi , per illam
vi-
(2 ) Hodie fublata eft competitio , 1. 2. C.
de petit. bon, fubl. lib. 10. tit. 12. Forn.
( 3 ) Si res fqualida in meliorem loci faciem
transferatur . Intelligit Auctor opera publica ,
vel quæ ad Rempublicam , vel civitatem per-
Fer. pub. Broff.
(4) Relevetur . Hodie vetita eft petitio re-
tionis , vel translationis , vel adarationis ,
&c. lib. 10. Cod . tit. 28. de collat. donatorum
vel relevatorum , &c. Forn.
( 5 ) Cafam . 1. 4. D. de cenfib. & tit. Cod.
de cenfit. & peræquat. Novell . 163. Ulpian ,
Rhet.
 REGUM OSTROGOTHORUM .
videatur affumi , cujus utilitatem nimia tran-
fcendit illatio , dum plus compulforibus red-
ditur , quam a fedulo præftetur . Quapropter
credimus te evadere poffe nuditatem , fi do-
minium hujus ruris ( 1 ) amiferis , cui jugis
fterilitas de compulforibus venit : ne condi-
tione miferabili fervias neceffitati , cujus do-
minus effe meruifti . Sed quia hoc genus
quia hoc
beneficii præftari mediocribus leges facratif
fimæ cenfuerunt ,
ut qui pro unius cefpitis
enormitate deprimitur , nec alterius commo-
ditate fublevatur , moderatione habita ei de-
beat fubveniri Magnitudinis noftræ cui
cordi eft cogitare juftitiam , præfenti aucto-
ritate decernimus , ut fi ita eft , tot folidos
tributario fupradiétæ poffeffionis , datis præ-
ceptionibus ad eos , quorum intereft ita
faciatis de vafariis ( 2 ) publicis diligenter
abradí , ut hujus rei duplatum veftigium non
debeat inveniri : fed per fæcula fine errore
fervetur quod una communi fumma con-
cluditur
FORMULA ( 3 ) QUA CONSOBRINĄ
LEGITIMA FIAT UXOR,
XLVI.
Nftitutio divinarum legum humano juri
I miniftrat exordium , quando in illis ca-
pitibus legitur præceptum , quæ duabus ta-
bulis probantur adfcripta . Sacer enim Mo-
fes divina inftitutione formatus Ifraelitico
populo inter alia definivit , ut ( 4 ) concubi
tus fuos a vicinitate pii fanguinis abftinerent :
ne & fe in proximitatem redeundo pollue-
rent & dilatationem providam in genus
extraneum non haberent , Hoc prudentes
viri fequentes exemplum ,, longius pudicam
obfervantiam pofteris tranfmiferunt refer-
Tom. I,
Rhet, in Oratione de male obita legat, fcribit
vacationem a muneribus pauperibus ( qui hic
mediocres dicuntur ) conceffam fuiffe , ut rem
domefticam curarent . Bafilii Porphyrog. con-
ftitutio recenfetur a Cedreno , & lib. 1, Juris
Orientalis , qua pauperum , qui minus folven-
do effent , tributum a locupletioribus exigere-
tur , quod allilengium vocabatur : de quo alias
pluribus . Totius autem hujus epiftolæ argu-
mentum convenit difputationi , l. 4. D. de
cenfib, Forner .
( 1 ) Alii , urbis .
( 2 ) Vafaria publica hic funt archivorum , ac
cenfus tabulæ , ut in l. 12. loca , de cenfitori-
bus , & peræquat. C. Theo. quibus fingulorum
civium facultates defcribebantur , id id eft
eft ,, ut
ut
Theophili definitionem fequar , tit. de libert.
σανίς ήτοι χαρτης ένθα Ρωμαίοι απογράφοντο τας
οικείας περιεσίας , ἐπὶ τὸ ἐν καιρῷ πολέμου κατά μία
TROY THE ¡días ÚTosásoms ïxxsor sirope . Alioqui
Vafarium eft pecunia , quæ publice datur Ma-
giftratibus in provincias euntibus , ut equos ,
mulos ,, vafa
vafa , & fupellectilem , cæteraque
quæ Magiftratus inftrumentum implerent , pu-
blico fumptu compararent . Meminit Cic. in
Pifon. Seftertium centies & octogies , quod quafi
vafarii nomine , in venditione mei capitis ex α-
rario tibi tributum Roma in quæftu reliquifti .
Hujus moris idem meminit 2. in Rull. & 5 .
in Verrem : Sueton . in Augufto ; Lampridius
51
vantes Principi tantum beneficium , confo-
brinis nuptiali copulatione jungendis intel-
ligentes rarius poffe præfumi , quod a Prin-
cipe jufferant poftulari . Admiramur inven-
tum , & temperiem rerum ftupenda confide-
ratione laudamus hoc ad Principis fuiffe
remiffum judicium ; ut qui populorum mo-
res regebat , ipfe & moderata concupifcen-
tiæ fræna laxaret . Et ideo fupplicationum
tuarum tenore permoti , fi tibi illa tantum
confobrini fanguinis vicinitate conjungitur ,
ma-
nec alio gradu proximior approbaris
trimonio tuo decernimus effe fociandam
nullamque vobis exinde jubemus fieri quæ-
ftionem : quando & leges noftra permitti vo-
luntate confentiunt , & vota veftra præfen
tis auctoritatis beneficio firmaverunt . Erunt
vobis itaque , Deo favente , pofteri folemni-
ter heredes , caftum matrimonium , glorio-
fa permixtio : quando quicquid a nobis fie-
ri præcipitur , neceffe eft ut non culpis , fed
laudibus applicetur .
FORMULA AD PREFECTUM PRÆTORIO ,
UT SUB DECRETO CURIALI
PRÆDIA VENDAT .
XLVII.
Atitur hoc improvida mortalium plerum-
PA que conditio , ut cum lædere putatur ,
confulat ; & cum confulere videtur affli-
gat . Sed illud magis eft eligendum quod
prodeffe cognofcitur . Nam venena ( 5 ) ipfa
fi juvare probantur , accepta funt . E con-
tra , refugienda eft fuavitas mellis , quæ in-
ferre dignofcitur læfiones . Finis ergo fapien-
tis eft , amare quod expedit ; fic nec igitur
votum refpicit , qui prodeffe contendit
Prædia quidem Curialium non facile diftrahi
E 2
( 1)
in Alexand. Budæus de affe , lib. 3. Forn.
( 3 ) Vide S. Auguftinum de Civit. Dei 1, 15.
cap. 16. & S. Ambrofium lib. 8. epift. 66. Juret.
Hodie tale refcriptum jure noftro prohibe-
tur , l. 1, C. fi nuptiæ ex refcripto petantur .
Forn.
(4) Ut concubitus . Ratio vitandarum inter
confobrinos feu patrueles nuptiarum de quo
Auguftin. lib. 15. cap. 16. de Civ. Dei quas
inter confobrinos jus civile olim permiferat
1. 23. Uter , in fi. 1. feq. D. de cond. inftit. 1.
pen. de rit. nup. 1. 19. celebrandis , C. de nu-
pt. § . duorum , eod . tit. Inft. Quintilian. pro-
mio , lib . 6. de filii obitu querens : Tene Con-
fulari nuper adeptione ad omnium fpes bonorum
patris admotum , te avunculo Prætori generum
deftinatum ? Confobrinorum nuptias vetuit
Theodof. d. c. 16. l. 3. C. Theod. de inceft.
nup. Ambrof. epift. 66. & lib. 1. Cod. Theod.
fi nuptiæ ex refc. pet. Cajus lib. 1. tit. 4. In-
ftit . Harmenop. lib. 6. tit. 4. Unde accidit >
ut apud Theophil , d. §. duorum , durer qui-
bufdam exemplaribus legatur , cum ab arche-
typo Latino abfit negatio . Forn.
(5 ) Venenajuvare . Veneni verbum medium
eft : ideoque qui venenum dicit , adjicere debet ,
an bonum , an malum : nam & medicamenta ve-
nena funt , quia eo nomine omne continetur , quod
adhibitum naturam ejus cui adhibitum eft , mu-
tat , l. 236. qui venenum , de verb. fign. Form
 52 EDICTA
( 1 ) prudens definivit Antiquitas ; ut ad ne-
ceffitates publicas melius efficerent ( 2 ) , fi
fubftantiæ juvamina plus haberent . Sed in
hac iterum parte profpexit , ut fi apud vos
ineluctabilis neceffitas appareret , rerum fua-
rum diftractio fubveniret . Nam quid pro-
deft ,
fi quifpiam videtur idoneus , & fieri
non poffit a contractis nexibus abfolutus ?
Egenti ( 3 ) fimilis eft , qui reddere nequit
alienum nec dici poteft proprium , quod
liberare dominum non videtur a debito
( 4 ) . Sed quamvis hoc veftræ poteftati fue-
rit legum auctoritate conceffum : tamen
ne quam rariffimi facti fuftineretis invi-
diam illius municipis allegatione permo-
ti
nos quoque eminentiæ veftræ præfenti
juffione permittimus , ut aliquis veritate di-
MAGNI AUR .
SENATORIS
ALIE FORMULE .
Ex Var. Lib. II.
PRÆMOTIONES OFFICII PRÆTORIANI ,
QUE NATALE DOMINI FIUNT .
I hodierno die Redemptionis inve-
nimus vitale remedium : fi cœlefti
beneficio panditur fpes falutis : con-
venit etiam nos longo labore fati-
S gatis gaudii deferre medicinam
ut fuperna bona , quæ periclitanti mundo
collata funt , generaliter fentiantur . Alio-
qui piaculum quoddam eft , inter triftes vel-
le gaudere ; & humanitatis refugit affectum ,
qui dolorem non fequitur alienum . Con-
tra , quanto fe melius excitat de commu-
nione lætitia ? Quantum incitamentum ma-
gnæ alacritatis eft , plurimos videre gauden-
( 1 ) Diftrahi . Decurionum feu Curialium præ-
dia fine decreto & caufæ cognitione alienare
non licuit , tit. 33. lib. 10. Cod. Nofter Caffio-
dorus Var. lib. 9. epift. 2. Prædia , inquit , Cu-
rialium , unde maxime mediocribus parantur in-
fidia , nullus illicita emptione pervadat : quia
contractus dici non poteft , nif qui de legibus ve-
nit . Juftian. Novell. for . Caufa prohibitionis
fubiungitur , ut ad neceffitates publicas melius
fufficerent : fic enim emendandum cenfeo , cum
prius perperam fcriberetur, efficerent , fifubftan-
tia juvamina plus haberent . Forn.
( 2 ) Gr. & Cuj. fufficerent .
(3 ) Egenti fimilis . Bona etenim cujufque in-
telliguntur , que deducto are alieno fuperfunt ,
1. Subfignatum , de verb. fign. l. 72. Mulier , de
fcuffa , fi aliter folvi nequeat , diftra&
ta li-
gamina prædii fui quod propria voluntate
delegerit , habeat licentiam diftrahendi ; ita
ut reddat debitum , quod probatur effe con-
tractum : ne vitio voracitatis imbutus , fa-
cultates fuas abforbere videatur effe permif-
fus . Conftet apud vos probabilis caufa da-
mnorum : quoniam illis volumus fubveniri
qui duris neceffitatibus probantur aftringi ;
utrumque enim poteft effe culpabile , aur
malis moribus fræna laxare aut juftas ite-
rum querelas excludere . Quapropter provi-
de vobis permifit Antiquitas de illa caufa
decernere , cui eft utile Curiam cuftodire
A quibus enim munia poterunt fuftineri
fi civitatum nervi ( 5 ) paffim videantur ab-
fcidi ?
CASSIODORI
tes ? Hinc eft , quod fapientes mortale ge-
nus unum hominem effe teftati funt : quo-
niam omnes a cunctis cafibus fuis indivifos
effe voluerunt . Quapropter unufquifque iux-
ta matriculæ feriem tua defignatione vulge-
tur ; ut quem loci ordo poftulat , gradus
promotionis accedat . Egrediatur unus , ut
anteponat univerfos . Toram fequentium fe-
riem ad provectum trahit , dum prior mili-
tiam perfunctus exierit .
DE CORNICULARIO , QUI EGREDITUR .
fo-
A pletenda eft promotion
, quæ umrum
benemerito grata
folvit
excubias : quia tironibus conceditur fpes la-
boris ,
jur. dot. 1. 11. non poffunt , de jur. fifc. 1. 69.
Ufufruct. D. ad 1. Falcid. Quintil . declam. 233 .
Harpocrat. in dict . reipue . Forn.
(4 ) Alii , additum ; alii , addictum .
Additum . In veteri quidem manufc. legi-
tur , a debito , quod antequam confuluiffen
addi&um ipfe emendaram ; an rectius , alii vi-
derint ; mihi certe non omnino conjectura di-
fplicebat : & literare dominum addictum , tan-
quam oppofito relata accipiebam , quando is
qui debet , creditori obnoxius eft ,
ut & Gordianus ait , quafi cliens , 1. 3. C. de
Novat. Forn.
(1 ) Nervi . Curiales , nervi civitatum epift.
2. Var. lib, 9. & in Majoriani Novell. ubi non
fervos , fed nervos legendum . Novell. 5. Forn .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
boris dum viciffitudo fuerit reddita vete-
ranis . Et ideo Antianum , qui Prætorianis
inculpabiliter paruiffe perhibetur obfequiis
inter Tribunos & Notarios ad adorandos
afpectus properet Principales ; ut juxta con-
fuetudinem præfentatus , Spectabilitatis de-
coretur infignibus ,
DE CORNICULARIO , QUI ACCEDIT .
Ptatus ad optata perveniens , fui no-
minis fortiatur effectum , Et ideo fu-
pradictum , affiduis laboribus comprobatum ,
Corniculariorum fumere cenfemus officium ;
ut jure inter Primates affiftat , qui tironum
inculpabiliter egit excubias ,
DE PRIMISCRINIO , QUI EGREDITUR .
Lim quidem efficaciter peragens impe,
rata , meruifti multorum bona judicia :
fed , nunc & divino favore commendatus eri-
geris , quando militiæ laboribus perfunctus
effe monftraris . Quapropter Spectabilitatis
honore fuffultus , inter Tribunos , & Nota-
rios venerandam purpuram ( 1 ) adoraturus
accede ; ut per facros afpectus Principis tuæ
fubfiftat firmitas dignitatis .
DE PRIMISCRINIO , QUI ACCEDIT .
Ifferri non patimur merita fidelium ;
D ut ad ftudia bonorum actuum provo-
cemus vota cunctorum . Demus igitur quæ
funt juſta laboribus ; ut provectu priorum
invitemus corda fequentium . Atque ideo
Andreas, qui Prætorianis fafcibus inculpabi-
liter nofcitur obfequutus , gradum feliciter
Primifcriniatus afcendat ; ut locum , quem
verfutia nefcivit exquirere , fe gaudeat pro-
bis moribus inveniffe .
DE SCRINIARIO ACTORUM .
Ufte potentiora confequitur , qui de com-
miffa fibi negotii perfectione laudatur .
Et ideo Catellum , quem matriculæ fe-
ries fecit accedere , noftra auctoritas quoque
actorum Scriniarii curam præcipit obtinere .
DE CURA EPISTOLARUM ,
Onftantiniani merita licet plures affe-
Con
rant , adftipulatio quoque noftra com-
mendat . Tanta eft etenim in eo finceritas
mentis , ut & , judice tefte , mereatur lau-
dari . Hic itaque Epiftolarum Canonicarum
Curam provectus accipiat ; ut amplius mo-
menta fuæ integritatis exhibeat , quando fi-
dem publicam fibi refpicit effe commiffam .
DE SCRINIARIO CURE MILITARIS .
C Onvenienter honoris præftat augmen-
tum probitas actionis ; nec decet dif-
Tom. I.
( 1 ) Venerandam purpuram adoraturus accede .
Pro intellectu hujus loci , vide quæ notavi in-
fra. Broff.
53
ferri , quem frequenter ( 2 ) efficacem con-
tigit approbari . Hinc eft , quod Lucillum
Scriniarium Cure Militaris effe præcipimus :
exhibiturus obfequium , cui merito non du-
bitat attributum ,
DE PRIMICERIO EXCEPTORUM .
Ecet nos incun &
tanter tribuere promo-
tionis afcenfus , quos labor militiæ me-
retur affiduus . Sicut enim æquum eft , de-
fidiofis laborantium præmia denegare ; ita
convenit excubantibus remunerationis optata
concedere . Et ideo Patricius Exceptorum
Primicerium fe a nobis noverit inftitutum ;
ut ad tale perductus officium , placuiffe fua-
rum merita gaudeat actionum ,
DE SEXTO SCHOLARIO .
gnus eft noftro judicio promoveri
qui a multis Præfulibus meruit appro-
bari . Uni enim acceptum fuiffe , interdum
gratia eft multis placuiffe , judicium. Ju-
ftus igitur locum Sexti Scholaris fe noverit
confecutum inventurus militiæ præmium ,
cum fe actibus ftuduerit fociare fidelibus .
DE PREROGATIVARIO .
Uis Joannem non æftimet merito effe
um , qui noftro judicio Can-
Q promovend
cellorum olim fumpferit officium ; &
tunc jam prærogativam confcientiæ meruit
?
quando fecreti munus judicialis accepit
Fruatur itaque gaudio & ordinis & hono-
ris , qui moribus nofcitur placuiffe laudatis .
Hunc igitur prærogativarium fententia no-
ftra confirmat , ut gradus potius emeriti de-
votioribus animis publice pareat juffioni .
DE COMMENTARIENSI ,
Uvat benemeritorum votis beneficiis re-
J fpondere vicariis ; ut devotiore mente
poffit obfequi , qui meruit anteferri
Quapropter Cheliodorus Commentarienfium
fruatur officio . Digne fiquidem ejus integri-
tati committimus , quæ cuftodienda effe
cenfemus .
DE REGENDARIO .
uitati videtur accommodum , fi ef-
Æ ficaci actione laudatis digna moribus
viciffitudo præftetur . Habet enim fuam glo-
riam , qui penfatis excubiis ad militarem (3 )
nofcitur promoveri fortunam . Hinc eft ,
quod Cartherium Regendarii locum feliciter
obtinere cenfemus ; ut fpe futuri provectus ,
avidius Prætorianis poffit inhærere laboribus .
E 3 DE
(2 ) Ed. decenter . Ex Garetio .
( 3 ) Ac. ad mil. .... pervenire .
 54 E DICTA
DE PRIMICERIO DEPUTATORUM , ET DE
PRIMICERIO AUGUSTALIUM .
ut ,fequatur vota fidelium
fructus eft,
Dignum laborum & fuperior gradus ex-
cipiat , quos geftarum rerum integritas effecta
commendat . Hinc eft , quod Urfum Primi-
cerium Deputatorum , atque Beatum Augu-
ftalium effe cenfemus ; ut qui ad majora
provecti videntur officia , prædicanda con-
fcientiæ fequantur exempla ,
DE PRIMICERIO SINGULARIORUM ,
QUI EGREDITUR ,
સ-
DEcet palmæ præmia confequi , qui fà-
cramentis militaribus videntur effe per-
functi : quia diutinus labor fibi vendicat
quod inexperta vix poteft invenire nobili-
tas . Et ideo , quoniam Urbicus Primiceria-
tus fui nofcitur tempora peregiffe , inter ( 1 )
Domefticos & Protectores facram purpuram
adoraturus accedat , ut venerandis clarificatus
afpectibus , militaribus excubiis fe gaudeat
liberatum
DE PRIMICERIO SINGULARIORUM ,
QUI ACCEDIT ,
Deft militaribus obfequiis integritas ju-
A dicantis : quia gratanter exolvit , quod
deberi jufte cognofcit . Quapropter Pierius
Primicerium Singulariorum fe noftra aucto
ritate cognofcat effectum . Si qua funt ta-
lia , fiducialiter fuggerantur : quia non eft
hæfitationis metus , ubi ( 2 ) non eft Judicis
venalis auditus .
DE CONCEDENDIS DELEGATORIIS .
Oras ( 3 ) intercipit , quem præftandi
M confuetudo conftringit : quia plus il-
le ad beneficia compellitur , qui innata be-
(1 ) Inter Domefticos & Protectores facram
purpuram adoraturus accedat . " Differentiam
effe inter Domefticos , & Protectores conftat .
Nam hi armatam militiam fubeuntes , non fo-
lum defendendi corporis fui , verum etiam pro-
tegendi lateris noftri follicitudinem patiuntur :
unde etiam Protectorum nomen fortiti funt ,
& funt in acie . Alii , ut indicio nominis ap-
paret , familiarius militant , & funt domeftici
Protectores . Sed ex iis alii fuere pedites , alii
equites , alii Comites domefticorum equitum ,
alii Comites domefticorum peditum : viri illu-
fres , a quibus domeftici regebantur , cum eis
licitum erat attingere , ac adorare purpuram
Principis . " 1. 2. C. de fabricenf. 1. 1. C. de
domefticis . ,, In falutandis etiam & ofculan-
dis Vicariis Præfect. Prætorio , ac multo magis
Præfidibus admittantur ; quæ omnia fumini
honoris loco tribuuntur: ,, & fic in l . 109. C.
Theod. de decur. Ofculum his in provincia ju
dicantium , & confeffus indultus fit . Broff.
(2 ) Ubi non eft judicis venalis auditus . Me-
rito quis addubitet , num rectius aliquanto le-
gatur , aditus , arg, 1. 1. Cod. Theod. de off.
nevolentia commovetur . Neque enim de-
ut noftrorum factorum diffimiles effe
debeamus : dum oporteat crefcere numerofi-
tate remedii , cui adminiftrationis tempora
videntur augeri . Et ideo de præfenti vobis
Delegatorios noftra largitur humanitas ; ut
tunc habeatis commoda præmii , quando eftis
& fudoris terminum confecuti . Non vos
anxia mora fufpendimus , nec cruciabili di-
latione fatigamus . Unus fit finis follicitudi-
nis , & laboris . Nam differendum quis pu-
tet , fi beneficia fua vendere non retractet ?
ANTIANO SUGGERENTE DICTUM EST .
Etitionem tuam retinebit officium , do-
nec confenfum fequentium , dum facul-
P
tas fuerit , inquiramus : quia uni incaute cre-
ditur , quod eft a plurimis afferendum . Ite
omnes provecti . Eftote cuncti feliciter ap-
probati . Nil fuftinuiftis dubium , dum omne
judicium habeatur incertum . Sola nos alpha
complectitur , ubi ea littera non timetur . Sic
enim unufquifque proprio ufus eft voto , tam-
quam de alieno non pependiffet arbitrio .
DELEGATORIA .
I Olympiaci currus agitator rapit præ-
S'mia poft labores ; fi ferarum certamen
inhoneftum velociter folet coronare victo-
res quam celeritatem remunerationis me-
rebitur , a quo laudabiliter militiæ facra-
menta peraguntur ? Cur enim agentium in
rebus miles officii poft tot laboris incerta
aliquid patiatur ambiguum ; qui crebris actio-
nibus excubando , ideo Principis nomen ha-
bere promeruit quia militiæ facramentis
cæteros antecellit ? Obfervabit enim jugiter
Imperialibus juffis ; & ut reverentiam Præ-
torianæ fedis extolleret ( 4 ) , tunc ad ejus
venit obfequium , quando vocabulum cœpit
habere præcipuum . Tales ergo tardare , pia-
culum eft : quia poft palmam nemo dilatus
eft .
rect. provinc. Non fit venale judicis velum , non
ingreffus redemptio . Tullius in Verrem : ut ad-
eas , tantum dabis . Salvianus Maffilienfis lib. 3 .
de providentia : Intra januas non modo illuftri-
um , fed etiam Præfidum aut Præpofitorum non
omnes paffim intrare præfumunt , nifi quos aut
Judex vocaverit , aut n gotium traxerit , aut
ipja honoris proprii dignitas introire permiferit :
ita ut fi quifpiam ingreffus infolenterfuerit , aut
cedatur , aut propellatur > aut aliqua verecun-
dia , atque exiftimationis fuælabe multetur . Va-
lentin. & Valens Impp. apertis foribus intro vo¬
catis omnibus , &c. 1. 2. C. Theod . de off. Rect,
provinc. I. 9. quifquis , Cod. Theod. de hære-
tic. aperiat forum , &c. Nolim tamen ab an-
tiqua & edita lectione auditus , facile recede-
re. Nam aures præbere dicitur Judex , Mar-
tian. Novell. 1. lib. 3. neminem exhiberi de
provinc. integras adeuntibus aures præbere . Con-
tra , aures obferata , Valer, Maxim . lib. 7. cap .
3. Forner
( 3 ) MS, horas . Ex Gar,
• (4 ) Ac. excelleret .
 REGUM OSTROGOTHORUM .
eft . Votivum non poteft dici , quod triftis
fufcipit . Gravamina nulla metuant abfoluti :
ne portus hoc ingerat liberis , quod facere
potuit procella vexatis . Quapropter expe-
rientia tua de illa provincia , ex illatione
rertia fifcalium tributorum folidos quos
Principi Auguftorum ( 1 ) provida deputavit
Antiquitas , fine aliqua dilatione perfolvat ,
quos noveris tertiædecima ( 2 ) Indictionis
rationibus imputandos . Sed cave venales ( 3 )
moras : declina damnofa faftidia ; ut qui de-
fideras fimilia confequí , exemplum tibi non
videaris intuliffe difpendii . Quapropter po-
fcentem ratione ( 4 ) fubmoveas , fi te actio-
nis tuæ qualitate conftringas ( 5 ) . Honora
biles quidem a cunctis habendi funt Vete-
rani ; fed ab his maxime , qui militiæ la
bore detinentur . Tibi ergo præftas , quod
parcis alteri : quando indemnitas prioris lu
crum potius fit fequentis ,
INDULGENTIA. (6)
Senator multos in carceribus detentos pietate
iu ductus liberat . I clemens actus indicit . Qui juftitiæ inexora
Uamvis nomen ipfum Judicis dicatum
Qvideatur effe juftitiæ , & totius anni
orbitam æquitatis jubeamur ambulare
veftigiis : his tamen diebus in domicilium pie-
tatis jure deflectimus ; ut ad Redemptorem
omnium remiffionis itinere pervenire poffi-
mus . Ex hac enim virtute fuaviffimos fru-
&tus legimus , & remittendo aliis nobis par-
cimus . Nam qui (7) periculofe jufti fumus ,
fub fecuritate femper ignofcimus . Quapro-
pter pœnas abdicamus , tormenta damna-
mus , & tunc vere Judices fumus . Macte
Indulgentia quæ folvis & præful es . Tu pa-
trona humani generis : tu afflictis rebus me-
dica ( 8) fingularis . Quis
Quis tuo
tuo non
non egeat mu-
egeat mu-
nere , cum fit peccare commune ? Ab uni-
verfis neceffario peteris : quando fub te fpes
(1 ) Id eft , agentium in rebus . Ex Gar.
(2 ) Anno Chrifti 535. Ex eod.
(3 ) Cave venales moras . Venalem dilatio-
nem apud Caffiod . Var. lib. 11. epift. 7. Ve-
nalitas ftudii , Majoriani Novell. 7. de bon.
caduc. Forn.
( 4 ) Gr. ne .
(5) Ac. conftringat .
(6 ) Indulgentia . Exftat Cod. Theod. lib. 9.
tit. 39. de indulgentiis . Hic autem propter fan-
ti Pafchatis diei lætitiam , & l. 3. 4. 6. Cod.
Theod. Religio anniverſariæ obfecrationis vo-
catur , l. 7. & ob Rempub. tyrannide libera-
tam . 1. ult. fed & ob partum Crifpi & Hele-
næ Conftantinus indulfit , 1. 1. eod. tit. Forn.
(7 ) Qui periculofe jufti fumus , fub fecuritate
femper ignofcimus . Ait Plutarchus juftitiam vir-
ginem incorruptam , pudicam feu verecundam ,
temperantem ac utilem effe oportere . Præte-
rea juftitiæ comitem pudicitiam affignat Ju-
ven. lib. 2. Satyr. hoc eft verecundiam , quafi
timere debeat Princeps , qui juftus eft & po-
liticus , non ut accipiat , fed ut inferat aliquod
fubditis malum , incommodum , injuriam . Ve-
recundia itaque juftitiæ comes dicitur , quafi
55
vitæ fumitur , quæ fub juftitia non habetur .
Nam dum tribus aliis fororibus cœlefti gra-
tia perfruaris , & amabili amplexatione ne-
&tamini , omnes tibi ( quamvis & ipfæ vir
tutes fint ) honorabiliter cedunt , quando te
humano generi falutiferam effe cognofcunt .
Sed quid tantum de terrena converfatione
dicamus ? Pietas eft , quæ regit & cælos . O
fi tecum liceret longis temporibus habitare !
Totus excluderetur reatus ; & parcendo fie-
ret , ut Parcæ ( 9 ) tollerentur . Sed provi-
dentiffime tanta res facris folum tempori-
bus videtur effe conceffa ; ut gratius mundus
acciperet , unde pro rerum novitate gaude-
ret. Quapropter abftine noxiam lictor fecu-
rim , cui licet impune facere , quod in aliis
cognofceris vindicare : ama paulifper ferrum
fplendidum , non cruentum . Catenas tuas la-
crymis madidas felicior rubigo fufcipiat : il-
lud potius reconde , quod folebat includere .
Auditoria feralium vocum meliore forte mu-
tefcant . Sit revera nomen cuftodis , fine mor-
tibus alienis . Quid femper Inferis laboras ?
Aliquando & Superis milita . Otium tibi
bili excubat , neceffe eft , ut eum pietas be-
nigna difcingat . Et ideo cella ( 10 ) gemi-
tuum , triftitiæ domus , apud Superos Pluto-
nis hofpitium , locus perpetua nocte cæca-
tus , tandem infufione lucis albefcat , in quo
non unum tormentum fuftinet reus , qui an-
tequam incurrat necis exitus , a Supernis pro-
batur abfciffus . Primum pædor ille , collega
catenarum , abominabili mærore difcruciat :
auditum alieni gemitus , & lamenta contur-
bant : guftum jejunia longa debilitant :
&tum pondera ( 11 ) prementia defatigant : lu-
mina diutinis tenebris obtuſa torpefcunt . Non
eft unum claufis exitium : multifaria morte
perimitur , qui carceris fqualore torquetur .
Nunc ergo reos de Averno tuo victuros e-
mitte : redeant ad Superos , qui ex magna
parte Inferos pertulerunt : atria tua va-
cui-
vereri ac metuere Principem oporteat , ne cui
fubditorum temere falfa ex caufa , & contra
jus poenam infligat ; præfertim cum fub fecu-
ritate etiam ignofcatur , & juftus effe nifi pe-
riculofe_nemo poffit . Broff.
(8 ) Ed. medicina . Ex Gar.
( 9 ) Alii , parce tolleretur . Ex eod.
( 10 ) Cella gemituum , &c. Carcer in media
primum urbe , foro imminens , ædificatus eft ,
ut teftatur Livius : in quo barathrum fuit , quo
ad ultimum fupplicium fontes damnati detru-
debantur , quod Tullianum nuncupabatur : qua
de re vide Dion . lib. 46. Et locus , inquit Sallu-
ftius , in carcere , qui Tullianus appellatur , ubi
paululum afcenderis , ad levam circiter 12. pedes
bumi depreffus ; eum muniunt undique parietes ;
atque infuper camera lapideis fornicibus juncta
fed inculta tenebris , odore fæda , atque terribi-
lis ejus facies eft . Broff.
(11 ) Tadum pondera . De his lib. 3. C. Theod.
de Exact. & apud Aul. Gel. lib. 20. c. I. Alia
erant pondera lapidum , quibus aggravati Mar-
tyres erant , ut ait Baron. in diem 16. Sept. in
Martyr. Rom . Juret.
 EDICTA REGUM OSTROGOTHORUM ,
56
cuitatibus impleantur . Locus ille perennium
lacrymarum quondam triftes incolas perdat .
Non funt inde , qui læti furt : qui tunc pro-
fecto habebit gratiam , fi defertus appareat ,
Exite inclufi vicina morte femper pallen
tes : redite ad lucem, quos caligantes tene-
bræ poffidebant ; nihil amplius optata mor-
te paffuri , nifi quod adhuc poteratis occidi .
Sed vos , qui nulla debetis ambitione jam
decipi , delicta relinquite cum catenis , die
rum beneficiis abfoluti . Vivite nunc hone-
fte , qui didiciftis fuperftites mori . Cogno-
fcite , quam beneficialis fit bona converfa-
tio ; altera contulit teterrimum carcerein ;
hæc novit fplendidam tribuere libertatem :
ifta præftabit , ut velitis vivere ; illa dedit ,
ut eligeretis jam perire . Si leges aftringunt ,
alterius vos nullus includit . Secreta pave-
fcite ad forum fine trepidatione venise .
Illa jufte refugitis , per quæ triftia pertuli-
ftis. Mirentur voe liberos , qui viderunt reos .
Odiffe deberis , quod vos tradidit neci . Pe
cora ipfa vitare norunt , quæ fe læfiffe co-
gnofcunt : itinera illa non repetunt , ubi in
foveam corruerunt . Tenaces laqueos avis ca-
pta declinat : hærentem vifcum alis fufpecta
non infidet . Pifceus lupus arenis fe molli-
bus , ut plumbati lini infidias evadat , im
meigit : cujus ut fuperducta retia ejus tergum
fruftra diraferint , alacer in undas exilit , &
vitati periculi gaudia liberatus agnofcit . Sca-
rus efea pellectus , cum junceum carcerem
cœperit introire > mox ut fe ad exitium
fuum invitatum fuiffe cognoverit , in cau-
dam labitur , paulatim fe ab angufto fubdu-
cens . Quem fi alter ejufdem generis cogno-
verit irretitum , extrema ejus mordicus tra-
hit ; ut qui fibi captus non poteft fubveni-
re , alterius folatio probetur evadere , Sic &
Sauri argutum pifcium genus , a velocitate
nominati , cum fe in infidias nexuofas im-
pulerint , quafi quibufdam funibus æquabili-
ter illigati , toris nifibus trahentes retror-
fum , focios conantur liberare captivos . Plu-
ra funt , fi talia perquirantur . Omnia enim ,
quæ poffunt habere contraria facilis cafus
abfumeret , fi curam falutis propriæ non ha-
berent . Ad te clauftrorum magiftrum ver-
ba revocemus . Patere penale fecretarium
tuum innocenter effe fecretum Torqueris
quidem , quod nullus affligitur : a commu-
nibus gaudiis moeftus exciperis , dum tibi fo
li non parcitur venia generali , livida invi-
dia comparandus . Suftine de omnium fecu-
ritate jacturam , qui habuifti de multorum
afflictione lætitiam. Sed ut tuos quoque ge
mitus confolemur , illos tibi tantummodo
vendica , quos lex pietatis gratia non rela-
xat : ne cum truculentis parceret , afperrima
facinora levigaret , Solvamus ergo cuncta
fecularibus actibus implicati , Patitur omnis
homo periculofos nexus , quos feftinat eva-
dere . Clauftra reos dimittant : nos vincula
improba cogitationis abfolvant .
L E-
 LEGES

LANGOBARDICE

JUXTA REGUM SERIEM ORDINATÆ,

Quibus interfperfæ funt FORMULÆ VETERES ,

Cum Notis Ludovici Antonii Muratorii , aliifque depromptis ex

Editionibus concinnatis a Jo. Bafilio Heroldo ,

& a Friderico Lindenbrogio .

ACCEDUNT

ELENCHUS CAPITULARIS LANGOBARDICI ,

CAPITULARIA PRINCIPUM BENEVENTI

Cum Notis Camilli Peregrinii , & Francifci M. Pratilli ,

FORMULÆ QUÆDAM RITUALES ,

Et Gloffariola duo ex Hugone Grotio .

 IN LEGES

LANGOBARDIC AS

MONITUM COLLECTORIS .

God in Præfatione jam monui , antiquos Germanos Leges fcriptas

Q minime habuiffe , id in Langobardorum gente obtinuit ad fæculum

ufque Chriftiani nominis feptimum , & per feptuaginta circiter an-
nos ab ejus in Italiam adventu ; quæ fcriptis legibus carens , orali tantum tra.
ditione notis , ufuque fervatis juri dicundo utebatur .
Primus omnium Rotharis Rex anno DCXXXVIII. , feu , ut aliis placet, anno
DCXLIII, Langobardorum Leges , ( verba funt Pauli ( 1 ) Diaconi ) quas fola me-
moria & ufu retinebant , fcriptorum ferie compofuit , codicemque ipfum Edictum
appellari præcepit . Magni fane pretii Edictum , quod remotioris Barbarica An-
tiquitatis leges ac confuetudines referat , cum Rex non modo novas condide-
rit , fed præcipue fcripto redegerit Leges antiquas patrum , qua fcripta non erant ,
uti & legitur in ejufdem Edicti Epilogo , quem Cl . Muratorius evulgavit .
Alia exinde plura Edicta , feu legum fafciculos Edicto Rotharis adnexuit
Liutprandus Rex ; paucas autem leges in Edictis fuis adjunxerunt Grimoaldus ,
Kachis , Aiftulphus , tres dulciffimæ mihi memoriæ Reges , Patria Forojulienfes ,
ex qua ego ortum duco . Quinque ergo Regum ; quos memoravi , Edicta , ge-
nuinum ac proprie dictum Legum Langobardicarum Codicem conftituunt .
Quem Codicem attente legentibus , inter rudia quædam moribus , atque in-
ftituto gentis accommoda , intima Legislatorum fapientia belle elucefcit , & au-
rea fimplicitas , legum interpres præclara , atque earum æquitatis teftis aper-
ta . De his fane æquiffimum tulit judicium doctiffimus Gallus Præfes de Mon-
tefquieu , judex , fi quis unquam , idoneus , ftudioque partium minime fufpe-
&
tus ; dum ait ( 2 ) : Les Loix de Gondebaud pour les Bourguignons paroiffent aſſez
judicieufes ; celles de Rotbaris , & des autres Princes Lombards le font encore plus ..
Carolus autem Magnus , poftquam Langobardico Regno potitus eft , aliique
plures Augufti & Reges , qui fubinde Italiæ fceptrum tenuere , tam multas
Teges legibus Langobardorum Regum addiderunt , ut Codex Langobardicus in
duplum fere volumen excreverit . Hifce porro legibus potior populorum Re-
gni Italici pars regebatur ,
Potiorem dixi , non omnem . Ita enim res fe habebat , ut quoad plura Ju-
ris objecta quifque eam fequeretur legem , quam ex propria natione , vel aliis
etiam de caufis profitebatur , Hinc ex antiquis monumentis (3) colligitur
obfervatas quoque in Italico Regno fuiffe Leges Francorum , feu Salicam , Ri-
puariorum , Alamannorum , Baivariorum . Adde & Legem Romanam , qua vive-
bant Ecclefiaftici , & plures præfertim ex veteribus Italiæ incolis queis ab

antiquis etiam Langobardis Regibus Romana lege vivere permiffum fuerat . Sex
ergo certe Leges in Regno Italico obtinebant
Sed ut ad Langobardicas Leges revertamur ; prodibant hæ jampridem difpo-
fitæ

(1 ) Lib. 4. c. 44.
( 2 ) Efprit des Loix , lib. 28. art. 1.
(3 ) Vide Murat. Antiq. Medii Evi , Diff. 22.
 60 IN LEGES LANGOBARDICAS

fitæ juxta Chronotaxin Regum & Auguftorum , a quibus latæ fuerant , ita ta-
men ut quinque Regum Langobardorum leges feparatum , ac veluti primige
nium Codicem conftituerent (1 ) , ordine ufui forenfi non fatis congruo , ut
nemo non videt . Fuit ergo , qui illas per varios legales titulos tribus diftin-
tos libris diftributas in unum Capitulare digeffit , fingulis legibus præpofito
nomine Regis , vel Augufti , a quibus latæ fuerant . Nova hæc difpofitio a
nonnullis tribuitur Petro Diacono Caffinenfi , qui ante dimidium fæculum x11.
Lothario II. Augufto imperante florebat . At quifquis fuerit Auctor , Capitula,
re certe recens non eft , cum in libris Feudorum (2) Leges Langobardica
ex illo allegatæ inveniantur , atque in illud Commentaria ediderit Carolus Cot-
tus Siculus Doctor antiquus , quem Lindenbrogius , qui Codicem legum anti-

quarum anno MDCXIII . edidit , quadringentis annis ante id tempus floruiſſe

fcribit . ( 3 )

Quanquam propitia omnino Minerva opus non procefferit , feliciffimo tamen

eventu exceptum eft ; & priori Collectione pofthabita , avide Capitulare ample
xata eft Italia , atque ex eo fubinde exarati Codices , allegatæ leges ; adeo ut
ante Muratorium , quotquot Langobardicas Leges typis ediderunt , Capitulare
ipfum evulgaverint , uno ( quod ego fciam ) excepto Heroldo , qui leges Re-
gum Langobardorum , more veteri , prout a fingulis Regibus prodierant , or
dinatas dedit .

At Muratorius nofter , Palatinis Mediolanenfibus Sociis adjutrices manus fe-

rentibus , Codicem integrum antiquæ formæ reftituit , ope duorum optimæ no-
tæ Exemplarium , ex quibus alterum in Bibliotheca Eftenfi affervatur , alte-
rum in fuo Tabulario cuftodiunt Mutinenfis Ecclefiæ Canonici . Codices quo-
que duo , qui in Ambrofiana Bibliotheca exiftunt , non modicum tanto Operi
fubfidium præftiterunt .
Leges ergo Langobardicas expreffit Vir Clariffimus (4) ex editione anni

MDCLXXIV. , quæ habetur in Collectione Confuetudinum , & Legum Impe-

rialium Goldafti ; fed ad fidem præfatorum Codicum , illas ad Regum , & Au-
guftorum , e quibus prodierant , chronologicam feriem ordinavit , & ope no-
tarum & variantium lectionum , quantum fieri potuit , genuinæ lectioni refti-
tuit , atque erudite illuftravit . Et quod maximi faciendum eft , plures in vul
gato Capitulari non extantes leges fuis locis addidit , Prologos præfixit , Epilo-
gos fubjunxit , veteres quofdam titulos appofuit , gloffas , formulafque inter-
fperfit , quibus caufarum patroni Jus Langobardicum profeffi in re forenfi u-
tebantur ; pretiofas antiquitatis reliquias , quæ in Capitulari fruftra quæruntur .
Hinc Muratoriana editio cæteras longe poft fe reliquit , & a Cl . Heineccio
( 5) , magno illo legalium rerum æftimatore , talis cenfetur , ut nibil bac qui-
dem reperiri poffit . perfectius .
Illud autem in fummo viro omnino probare non poffum , quod cum ipſe-
met palmam dare videatur Lindenbrogianæ editioni , uti cæteris magis corre-
&
tæ & caftigatæ ; hac tamen prætermiffa , exprimendis legibus aliam felege-
rit , quæ pluribus fcatet mendis . Ut quod fentio fincere fatear , quantum ex
ejus notis conjicere potui , fufpicor Muratorium vel præ oculis non habuif-
fe Lindenbrogianum Codicem legum antiquarum , aut certe non fatis evolviffe .

Ego igitur Muratorianam collectionem ex integro edens , id tantum egi , ut

legum textum , quem ipfe ex Goldafto protulit , in Lindenbrogianum immu-
tarem . Exemplo præivit mihi diligentiffimus vir Petrus Georgifch , qui in Cor-
pore Juris Germanici antiqui Langobardicas leges edidit quidem , co prorfus
ordine , quo a Muratorio exhibentur ; at non fatis emendato textui emenda-
tiorem fuffecit .

Hinc & e Muratorii notis quafdam variantes lectiones expungere coa &
tus
fum , quæ a Lindenbrogiano Textu vel nullam omnino , vel nullius pæne momen-
ti di-

(1 ) Mur. loc. cit.

( 2 ) Lib. 1. tit. 10. Lib. 2. tit. 22. 58.
(3 ) Præf. ad Cod. legg. antiq.
( 4 ) Rer. Ital. Script. Tom. I. p. 2.
( 5 ) Hift. Juris lib. 2. n. 28.
 MONITUM : COLLECTORIS . 61

ti diverfitatem referunt ; plures vero quam par erat intactas reliqui , Auctori
ipfi inhærens , qui forte nimis exacte , ne dicam fcrupulofe , variantia quane
doque notavit , Parva autem quæ fuftuli , non abfque fœnore rependo , variis
lectionibus , & caftigationibus Lindenbrogii in calce Legum appofitis . Præci
pua quoque variantia , quæ in Heroldina celebri editions occurrunt , ad ope-
ris complementum fuperaddére neceffe fuit , ut & Muratorius in fronte fui Co-
dicis fuperaddidit ; quippe quæ digniffima funt ut confulantur cum & Leges ,
& Prologos , & Epilogos , & Legum titulos tradant , quæ in ipfa elaboratiffimá
Muratoriana collectione defiderantur .

Hifce peractis , Capitulare vulgatum oblivioni relinquendum non eft , quod

Juris præfertim ftudiofis utilius & commodius effe dignofcitur , cum leges juxta
1
jurisprudentiæ argumenta digeftas prodat ; legibus quoque reperiundis appri-
me neceffarium , eo quod ex ipfo Capitulari a Scriptoribus allegari confueve-
rint . Et fane Cl . Georgio Eccardo mens inerat. poft Leges juxta Regum fe-
riem ordinatas , vulgatum quoque Capitulare edere ; ut colligitur ex ejus E-
lencho , de quo in Præfatione hujus Operis verba feci . Sed ex integro leges
repetere , effet crambem recoquere , & collectionem noftram onerare potius

quam ornare . Satius ergo vifum eft , Capitularis titulos , & leges , quæ ad illos
pertinent , in Elencho exhibere , & locum quem in Muratorii editione fingulæ
occupant , indicare ; adeo ut Elenchus ipfe indicis modo , atque repertorii vi-
ces fuppleat . Per numeros autem & per initialia verba leges indigitari curavi ,
eo quod a recentioribus quidem per numeros allegari foleant , in libris vero
Feudorum , aliifque veteribus per initialia verba citarentur .
Pauca nunc de Capitularibus Principum Beneventi , quæ veluti Legum Lan-
gobardicarum appendices , cum his locum fibi vindicant potiffimo jure ,
a Langobarde Gentis Principibus juribus fummæ poteftatis gaudentibus pro-
dierint .

Poftquam enim Carolus Magnus , pulfo Defiderio Rege , ejufque filio Adel-
chi, Langobardorum thronum confcendiffet , Arechis ( 1 ) Beneventi Dux , qui
Adelbergam Defiderii filiam uxorem duxerat , atque ampliffimo Ducatui & Mar-
chiæ Præfectus erat , Principis nomen affumpfit & majeftatis infignia . Ita fa-
ne Erchempertus tefte Leone Oftienfi ( 2) : Hic Arichis primus Beneventi Principem
Se appellari juffit , quum ufque ad illum , qui Benevento prafuerant , Duces appel-
larentur. Nam & ab Epifcopis ungi fe fecit , & Coronam fibi impofuit , atque in
fuis Chartis " Scriptum in Sacratiffimo noftro Palatio ,, in finem fcribi præcepit .
Exinde vero Beneventi Principes tenuiffimo nexu Regibus Italiæ per longa tem-
pora obftricti funt , eoque nexu minime perpetuo , cum prout res eorum po-
tularent , vel Græcis inhærerent Auguftis , vel Autocratiam profiterentur . Ĉæ-
terum neque in eorum auguratione Auguftorum , Regumque Italiæ expecta-
bant affenfum , Principatus annos more Regum in diplomatibus numerabant
GENTIS LANGOBARDORUM PRINCIPES fefe infcribebant , parefque exer-
cebant actus , qui fupremum veluti Imperium commonftrabant . Ipfi Italiæ Reges
leges promulgantes , ac Privilegia largientes , a Benevento & Salerno commemo-
rando abftinebant , quod ii Principatus juribus fruerentur quafi fummi Imperii .
Ergo Beneventi Principes ( 3 ) quinque Regum Langobardorum Edicta ve-
luti Jus commune Gentis quidem fervabant ; proprias tamen leges condere
uti fummi Imperantes , haud dubitarunt . Atque hifce legibus regebantur Lan-
gobardi Principatus Beneventani ; donec fub Ludovico II . Augufto , diffecto
jam Principatu , Langobardorum Dynaftarum rebus in deteriora ruentibus
e re vifum eft Leges quoque fufcipere , quas Carolus Magnus , cæterique Re-
ges & Augufti tulerant Italico Regno .
Capitularia , quæ extant , Principum Beneventi continentia leges & pacta ,
in quibus plura ad formam Statutorum fervanda occurrunt , ex antiquis mo-
numentis , ac præcipue ex infigni Codice Cavenfi anno circiter millefimo E-
T. I. F r2

(1) V. Murat. Antiq. Ital. Diff. 5. ( 2 ) Chron. Caffin. lib . 1. cap. 9.

(3 ) Pecchia , l. I. c. 12. 14.
 62 MONITUM COLLECTORIS .

ræ Chriftianæ exarato in lucem edidit Camillus Peregrinius ( 1 ) , & ex eo ite

rum protulit Muratorius ( 2 ) ; ad Chronologicam vero feriem redu&ta tradi-
f
dit Francifcus Pratillus ( 3 ) propriis & Peregrinii
notis aliquatenus illuſtra-
ta . Ex Pratillo illa edo , typographicis emendatis fphalmatibus ; neque quid
quam detraho , quamquam non omnia certe inter leges recenferi poffint .
Amœnæ eruditionis gratia addo ex Muratorio Formulas quafdam rituales ,
quarum quondam vigebat ufus ( 4 ) Ritum fcilicet , quo Reges noftri dona-
bantur Corona ferrea ; & preces quafdam , ritufque adhibitos in purgationibus
vulgaribus ; quibus eo major accedebat veneratio , & fides , quo fub magnis
nominibus Leonis Papæ III. , Imperatoris , & Beati Eugenii venditabantur .
Tandem ad plurium exoticorum verborum intelligentiam fubjungo Gloffa→
riola duo , alterum vocum , alterum nominum Gothicorum , Langobardicorum ,
Vandalicorum , ex Hugone Grotio deprompta ( 5 ) , quæ brevitate , atque uti
litate plurimum fe fe commendant ,

( 1 ) Hift, Princ. Langob, P. 1. & in Append.

(2 ) Rer. Ital. Script. Tom. 11. p. 1.
(3 ) Hift. Peregr. illuftr. Tomo 111.
( 4 ) Tom. 11. Anecd. Antiq. Medii ævi Diſſert. 38.
(5) Hift. Goth.

LE-
 LEGES

LANGOBARDIC E.

ROTHARIS

LEGE S.

PROLOGUS IN EDICTUM .

N nomine Domini ( 1 ) . Incipit Edictum , quod renovavi cum Primatibus meis

Judicibus , Ego in Dei nomine Rothar Rex , vir excellentiffimus , feptimus deci-
I anno Deo propitiante Regni mei octavo æta-
mus Rex gentis Langobardorum
tifque trigefimo octavo (2 ) , Indictione fecunda , & poft adventum in Provinciam
Italiæ Langobardorum , ex quo Albuin tunc temporis Rege ( 3 ) procedente divina po-
tentia adjuti funt anno feptuagefimo fexto feliciter . Datum Ticini in Palatio . Quanta
pro fubjectorum noftrorum commodo noftræ fuit follicitudinis cura vel eft , fubter ad-
nexus ( 4 ) tenor declarat ; præcipue tam propter affiduas fatigationes pauperum , quam
, quos etiam
etiam propter fuperfluas exactiones ab his , qui minorem virtutem habent
vim pati cognovimus . Et ob hoc confiderantes Dei ( 5 ) mifericordiam , neceffarium effe
profpeximus præfentem corrigere , & componere legem , quæ priores omnes & removet
( 6) & emendet & quod deeft , adjiciat , & quod eft fuperfluum > abfcindat . Et in
unum providimus volumen complectendam , quatenus liceat unicuique , falva lege & ju-
ftitia , quiete vivere , & propter operationem contra inimicos laborare , feque fuofque
defendere fines . Tamen quamquam hæc ita fe habeant , utile profpeximus pro futuri tem-
poris memoria nomina Regum antecefforum noftrorum ex quo in gente noftra Lango-
bardorum Reges nominati cœperunt effe ? memorari in quantum per antiquos homines
didicimus , & in hac membrana adnotari juffimus ( 7 ) . Fuit itaque primus Agimundus
ex genere Cugingi . Secundus Lamiffio . Tertius Leth . Quartus Childehoc filius Leth .

Quintus Godehoc , filius Childehoc . Sextus Daffo , filius Daffonis . Septimus Tato , filius
Tatonis . Octavus Wacho filius Nichis , nepos Tatonis . Nonus Walterius . Decimus
Adoinus ex genere Gaufis . Undecimus Alboinus : exercitum 2 ut fupra dictum eſt " in
Italiam adduxit . Duodecimus eft Cleph ex genere Beleos . Tertius decimus Hutari , filius
Cleph . Quartus decimus Agiliup , Thuringus , ex genere Anauvat . Quintus decimus Ad-
ubivald filius Agiliup . Sextus decimus Arioald , ex genere Capui . Septimus decimus Ego
in Dei nomine , qui fupra Rothar Rex filius Nandigild ex genere Arodos . Nandigild
filius Nazonis fuit . Nazo , filius Alamundi . Alamundus , filius Alaman . Alaman , filius
Igelzonis . Igelzo , filius Üveonis Uveo filius Parachonis . Paracho , filius Fálchonis .
Falcho , filius Mammonis . Mammo filius Obochora ,
Tom. I. F 2 " Eft

( 1 ) Prologi hujus partem jam ediderat præ- fatione ad has Leges .

clarum Mutinenfium decus Carolus Sigonius
Lib. 2. de Regno Ital. ad Ann. 643. Integrum
etiam ex Ambrofiana Bibliotheca Ms. Codi-
ce evulgavit non ita pridem Tom. I. pag. 413.
Italic. Rer, in Notis ad Paulum Diaconum
Horatius Blancus vir doctiffimus . Eumdem
& ego nunc proferam ex Codice Ms. Biblio-
thecæ Eftenfis , in multis quidem ab Ambro-
fiano textu diverfum , & fortaffis emendatio-
rem .
( 2 ) Hoc eft , Anno 643. quo hæc Indictio
decurrebat a Kalendis Septembris . Contendit
autem Pagius , hæc edita a Rothari Rege , non
Anno VIII. ut in omnibus Codicibus legitur ,
fed Anno XIII. Regni : qua de re egi in Pra-
(3 ) Obfcurus locus . Sigonius Lib. 2. de Regn.
Ital . nefcio num aliquo meliori Codice , an fuo
ingenio fretus , hæc ita legit : Albuinus tunc
temporis Rex , procedente Divina Potentia , ad-
venit . Fortaffe præcedente .
(4 ) Rectius quam apud Sigonium , ubi hæc
ita efferuntur: fubter adnexatio , & norma de-
clarat .
( 5 ) Sigonius , & Blancus Dei omnipotentis
gratiam .
( 6 ) Eft apud Sigonium , removeat & emen
det .
( 7 ) Confer Catalogum hunc Regum cum
edito a Blanco , ac in inultis diffidere compe
ries .
 64 LE LA
GE NG
S OB
" Eft error fpretus , quo LangobardaAR juventus
99 Errabat . Verum loquitur nunc pagina fenfumCE
"" Edicti , rectis quod ftrinxit Rothar habenis
"" Walcaufus meritus ) quem laudat Scriba difertus .
» Noftrorum Regum funt hinc exordia Legum .
Rothar jura dedit , quæ Lector prima videbit .
CAPITULUM I.
I quis ( 1 ) contra animam Regis
cogitaverit , aut confiliatus fuerit ,
animæ fuæ incurrat periculum , &
res ejus infifcentur .
S
Edit. Lindenbr. Lib. I. cap.1 . leg.1 .
II. Si quis cum Rege de morte alterius
fuerit confiliatus ( 2 ) , aut hominem per ejus
juffionem occiderit , in nullo fit culpabilis ;
nec ille nec hæres ejus quoquo tempore ab
illo 2 aut ab hæredibus ejus requifitionem
aut moleftiam patiatur : quia poftquam cor-
da Regum in manu Dei effe credimus , non
poffibile eft , ut homo fe poffit idoneare ?
quem Rex occidere juffit ( 3 ) . I. 3. 1.
III. Si quis foris provincias ( 4 ) fugere
tentaverit mortis incurrat periculum , &
res ejus infifcentur . I. 1. 2 .
IV. Si quis inimicum publicum ( 5 ) in-
tra provinciam invitaverit , aut introduxe-
rit , animæ fuæ incurrat periculum , & res
ejus infifcentur . I. 1. 3.
V. Si quis Scameram ( 6 ) intra provin-
ciam celaverit , aut annonam dederit , ani-
(1 ) Vide in Antiquit. Eftenf. Cap. 13. pag.
108. Otbertum Marchionem Anno 1014. ab Hen-
rico inter Imperatores Primo perduellionis
damnatum ex vi iftius Legis . In Codice E-
ftenfi legitur aut confilium querit ; atque ibi
defiderantur ea verba , & res ejus infifcentur .
Legitur in Codice Cathedralis Mutinenfis , &
Ambrofiano , confiliaverit . Verum in laudato
Diplomate Henrici I. iifdem verbis concepta
eft Lex ifta , quibus nunc editur .
( 2 ) Codex Cathedr. Mutin. & Eftenf. con-
filiaverit.
(3 ) Ambo Mss. Mutinenfes habent : impof-
fibile eft , ut homo poffit edoniare , quem Rex oc-
cidere jufferit: id eft, defendere , five facramen-
to purgare & purificare ab impacto crimine .
Infra eadem vox occurrit , uti & in aliis ru-
dium fæculorum Scriptoribus .
(4 Alii rectius : foris provinciam . Scilicet
Provincia pro Regno , atque adeo extra Re-
gnum Langobardorum . Ita in duabus fubfe-
quentibus Legibus .
( 5 ) Habetur in Ms. Eftenfi & Ambrofiano
inimicum Regis . Idem eft , quod animadver-
tendum , ut quum Res Publica , Judex Publi-
cus , atque his fimilia occurrunt , continuo in-
telligas agi de rebus , aut hominibus ad Re-
gem pertinentibus .
( 6 ) Scameras , alii textus . Hoc eft explorato-
res , quos Italice appellamus Spie , Spioni . Ita
Boherius , Papia praeunte , quibus affentiri vi-
detur Du-Cangius in Gloffario Latino , uti &
Hugo Grotius . Ego Latrones interpretari ma-
lim . In Capitulari Sichardi Principis Bene-
vent. apud Peregrin. Tom . II. Italicarum Re-
run legimus : Neque per exercita , aut curfas ,
neque per Scamaras , neque per tradicios &c. Eu
.
DI
mæ fuæ incurrat periculum : aut certe com-
ponat folidos DCccc. Regi . I. 1. 4.
VI. Si quis foris in exercitu feditionem
levaverit contra Ducem fuum aut contra
eum , qui ordinatus eft a Rege ad exerci-
tum gubernandum ( 7 )) , aut aliquam par-
tem exercitus feduxerit , animæ fuæ ( 8 ) in-
currat periculum . I. 1. 5.
VII. Si quis contra inimicum pugnando
collegam fuum dimiferit , aut aftalium ( 9 )
fecerit id eft , fi eum deceperit , & cum
eo non laboraverit , animæ fuæ incurrat pe-
riculum . I. 1. 6.
VIII. Si quis in concilio ( 10) vel in quo-
libet conventu fcandalum commiferit , DCCGC.
folid. fit culpabilis Regi . I. 2. 1.
IX. Si quis qualemcumque hominem ad
Regem accufaverit , quod ad animæ fuæ per-
tineat periculum , liceat ei , qui accufatus
fuerit , cum facramento fatisfacere , & fe ido-
neare ( 11 ) . Et fi talis cauffa emerferit , ut
adfit ( 12 ) homo in præfentia , qui crimen
immittit , liceat ei per Campionem , id eft
per pugnam , crimen ipfum defuper fe ( fi
potuerit ) ejicere . Et fi probatum fuerit
ei , aut de anima fua , aut qualiter Regi
pla-
gippius in Vita Sancti Severini : Iftri fuenta
prætermeans , Latrones infequitur , quos vulgus
Scamares appellabat . Adde Jordanem de Reb.
Getic. Cap. 5. Et plerifque Abatoribus Sca-
marifque , & Latronibus undecumque collectis
&c. Abactores dicti fures jumentorum , aut pe-
corum ; Latrones qui nunc Afaffini da firada ;
Scamara vero aliud quid genus furum , five
latronum , ut puto , fuere . Stephanus II. Pa-
pa in Epift. IX. Codic. Carol. ad Pipinum
Regem ejufque filium fcribit , Aiftulphum Re-
gem non folum nihil Beato Petro reddere vo-
luiffe , fed etiam Scamaras , deprædationes , feu
devaftationes in civitatibus , & locis Beati Pe-
tri facere non ceffare . Pagius hæc adferens ad
Annum 755. Scamaras interpretatur Explorato-
res , fed , uti nemo non videt , parum apte ad
fenfum verborum .
( 7 ) Codices Mss . Mutinenfes præferunt a
Rege exercitum gubernandi . Nefcio quis poftre-
mis hifce fæculis edocendos Majores noftros
Grammaticam tam fero fibi fumfit , multo f-
que barbarifmos ac folæcifmos ex eorum Le-
gibus deterfit . Ego contra amo ipfos , uti lo-
quebantur , potius quam uti loqui debuiffent
audire .
( 8 ) In Eften. Ms. legitur , fanguinis fui in-
currat periculum .
(9 ) Codices Mutinenfes aftalin , id eft dece-
ptionem . Eft etiam in utroque contra inimicos .
( 10 ) Præferunt & Mss. in Concilio . Succe-
dit in quolibet conventu , hoc eft in Placitis
& Mallis , & generaliter in unoquoque legiti
mo Populi conventu .
( 11 ) Et hic , uti fupra , habetur , fe idonia-
re in utroque Ms.
( 12 ) Habent Mss . & adeft .
 LEGES LANGOBARDICE. 65

placuerit , componat . Et fi probare non po-
tuerit , & cognofcitur dolofe accufaffe , tunc
ipfe , qui accufaverit ( 1 ) , & probare non
potuerit , widrigilt fuum componat , medie-
tatem Regi , & medietatem ei , cui crimen
injecerit . I. 1. 7.
X. Si quis liber homo in morte alterius
confiliatus fuerit , & ex ipfo confilio mor-
tuus non fuerit , tunc ipfe confiliator com-
ponat folidos xx. I. 3. 2.
XI. Si homines liberi inter fe de morte
alterius confiliati fuerint ( 2 ) fine Regis con-
filio , & ex ipfo confilio mortuus non fue-
rit , componat unufquifque , ut fupra , foli-
dos xx. & fi ex ipfo confilio mortuus fue-
rit , tunc ille , qui homicida eft , componat
ipfum mortuum ficut appretiatus fuerit ,
id eft widrigilt fuum , ( 3 ) I. 3, 3:
XII. Si duo aut tres homines "
feu am
plius , liberi , homicidium perpetraverint ,
& voluerint fe adunare ut in unum com-
ponant ipfum mortuum , ficut appretiatus
fuerit , fit eis licentia adunandi ( 4 ) . Et fi
aliquis ex ipfis fe fubtraxerit , & non po-
tuerit fe purificare , ficur lex habet , id eft ,
quod nec plagam , nec feritam in ipfo ho-
mine , qui occifus eft , feciffet , tunc fit cul-
pabilis ficut & alii , qui eum compofuerunt ,
Et fi fe purificaverit , fit abfolutus a culpa
( 5 ) homicidii . Si tamen in confilio fuerit ,
componat , ut fupra , folidos xx, aut de ipfo
confilio purificet fe , fi potuerit . I. 9. 1,
XIII. Si quis dominum fuum occiderit ,
ipfe occidatur . Et fi quis ipfum hominem
Tom. I.
defemfaverit ( 6 ) , qui dominum fuum occi-
derit , fit culpabilis DCCCC. folid. medieta-
tem Regi , & medietatem parentibus mor-
tui . Et qui ad illius mortui injuriam vin-
dicandam denegaverit folatium > fiquidem
rogatus fuerit , unufquifque componat folid .
L. medietatem Regi, & medietatem ( 7 ) ,
cui folatium denegaverit . I. 9. 2.
XIV. ་ Si quis homicidium perpetraverit
abfconfe ( 8 ) in Barone , libero , vel fervo ,
vel ancilla , & unus fuerit aut duo tan- :
tum , qui ipfum homicidium fecerit , com-
ponat DCCCc. folidos . Si vero plures fue-
rint , fi ingenuus fuerit , qualiter in garathin-
Si
gi ( 9 ) , ipfum homicidium componat
fervus aur aldius ( 10) , componat ipfum
mortuum , ut appretiatus fuerit ; & fifpolia
de ipfo mortuo tulerit , id eft pluslaib (11 ) ,
componat folidos LXXX. I. 9. 3.
De Grapu Forfi .
XV. Si quis fepulturam ( 12 ) hominis mor-
tui ruperit , & corpus exfpoliaverit , aut fo-
ris jactaverit DCCCC. folid. fit culpabilis
parentibus defuncti . Et fi parentes proximi
nonfuerint , tunc gaftaldius ( 13 ) Regis , aut
Sculdafius " requirat culpam ipfam , & ad
Curtem Regis exigat . I. 12. 2 .
De Urubbi. ( Cod . Ambrof. )
XVI. Si quis hominem mortuum in flu-
mine aut foris invenerit ? & exfpoliaverit ,
( 14) componat parentibus mortui folidos
LXXX. Et fi eum invenerit , & exfpoliave-
rit , & mox vicinis patefecerit , & cogno-
fcitur quod pro mercedis cauffa fecerit , nam
F 3 non

(1) Hæc ita efferuntur in Codic. Eften. thedr. Mutin. in agargathung.

Et fi ei probare non potuerit , & agnofcitur quod ( 10) Muratorius legit : aut libertus . In fine :
dolofe accufaffet , tunc ipfe , qui eum accufavit . Solidos XC. ( Nota Collect. )
2 Cod. Eften. Confiliaverint fine Regis (11 ) Ms. Eftenf. plodraboth .
confilio, & ex ipfo contractatu &c. ( 12) In Lege Salica Tit.XVII . Cap.III . Si quis
( 3 ) In Ms. Eften. Sicut appretiatum fuerit , mortuum hominem aut in noffo , aut in petra ,
id eft Widrigild , quæ duo poftrema verba addun- que vafa ex ufu Sarcophagi dicuntur &c. Alii le-
tur & in Codic. Cathedr. Mutin. Hoc enim gunt in offo . Pithoeus , Du-Cangius , & nuper
fignificabat vocabulum iftud ; quod eft memo Clariff, Bocardus in Not. ad Legem Salicam
ria retinendum . Ambrof. habet , item Widrili- noffum explicantfarcophagum ligneum . At quum
um fuum . Contendit Eccardus in Notis ad Sa farcophagos appellare mos fuerit vafa tantum
licam Legem pag. 168. differentiam interce- lapidea , five arcas fepulcrales , non contemnen-
dere inter Weregildum, & Widrigildum . Prior da mihi videtur lectio Codicis Eftenfis ubi
enim vox compofitionem hominis fignificat , quæ eamdem Legem Salicam manu exaratam ha-
in Salica Lege Leudis dicitur ; widrigildum ve- beo , in toffo , aut in petra . Toffus autem , five
To compofitionem cujuslibet rei . Verum Codices tophus , & tufus , quam vocem tufo adhuc Lin-
noftri unum agnofcunt Widrigild , five Giudri- gua noftra fervat , eft lapidis genus , cui inter
gild , ut fignificent compofitionem hominis , five marmora locus non eft . Petra autem nomine
mulctam pro homine occifo , quæ ftabilis non marmor hic defignatur . Ut in editis. " ita &
erat , fed fecundum æftimationem hominis in- in Cod. Eften. infra repetitur eadem Lex Sa-
teremti ftatuebatur . lica , & ibi rurfus fcriptum lego in topho . At-
( 4 ) In utroque Ms. Mutin. fit eis adunan- tamen fufpendere fententiam cogor , quia in
di licentia . Ms. Cath. Mutin. ubi Lex Salica , primo lo-
(s ) Habet uterque Cod. Mutinenf. fit ex- co habetur noffo , & in altero naufo.
folutus a pæna homicidii . ( 13 ) Legitur in Cod. Eftenf. Gastaldius Re-
(6 Audi utrumque Codic. Mutin. ipfum gis , aut Sculdais requirat culpam ipfam . Ita
homicidam defenfare voluerit . Lex ifta Servos fere femper hæc nomina efferuntur in Mss.
afficit ; nam libero homini aliquem privatum Mutinenfibus . Sculdais , pedaneus Judex . Ga-
hominem necanti poena mortis non inroga- faldius , Procurator , & Oeconomus Regis cum
batur. jurifdictione . Attamen infra ex Lege XXIV.
(7 Editi præferunt medium , Mss . vero conftat , Gaftaldios quoque ad militiam adhi-
hic , & alibi femper medietatem . bitos , in eo nempe munere , quod olim geffe-
( 8 ) Ms. Mutinenf. perpetraverit in abfcon- re Procuratores , Rationales &c. & nunc i Com-
fo . Editio Boneriana : Si unus aut duo tantum melarj di Guerra . >
abfconje homicidium perpetraverint in Barone &c. (14) Mur. addit : & celaverit, ( Nota Collect.
( 9 ) Ms. Eften. in angar gathingi . Ms. Ca-
 66 LEGES LANGOBARDICÆ .
non furandi animo , reddat fpolia , quæ fu-
per eum invenerit , & amplius ei calumnia
non generetur . I. 12 , 1 .
XVII. Si quis ex Baronibus ( 1 ) noftris
ad nos venire voluerit , fecurus veniat , &
illæfus ad fuos revertatur : & nullus de ad,
verfariis illius illi aliquam injuriam in iti
nere aut moleftiam facere præfumat . Tan-
tum eft , ut ille , qui ad Regem venire fe-
ftinat , honefte veniat , & nullam læfionem ,
aut damnum quoque in ipfo itinere ad Re-
gem veniendo aut redeundo ( 2 ) faciat :
nam fi fecerit , ficut fubter in Edicto fcri-
ptum eft , componat , I. 13. 1.
XVIII, Si quis ex adverfariis noftris ( 3 )
manum armatam fuper quemcunque homi-
nem ad Regem venientem injecerit , pro
fua injuria , aut propter qualemcunque cul-
pam vindicandam , DCCCC. folid. fit culpa
bilis , medium Regi , & medium cui inju-
ria illata fuerit . I. 13. 2.
XIX. Si quis pro injuria fua vindicanda ,
fuper quemcunque hominem manu armata ,
aut cum exercitu ufque ad quatuor homi-
nes in vicum intraverit , ( 4 ) ille pro illi-
cita præfumptione moriatur aut componat
folidos DCCCC. medium Regi , & medium
ei , qui injuriam paffus eft . Et illi qui cum
ipfo fuerint fi liberi funt 2 unufquifque
componat folid. LXXX. medium Regi , &
medium ei , qui injuriam paffus excepto
fi in ipfo vico cafam incenderit aut ho-
minem occiderit , fecundum quod appretia-
tus fuerit , ita componat illi , cujus cafa
fuerit incenfa , aut parentes aut fervus oc-
cifus . I. 17. I.
XX. Si quis de exercitalibus Ducem fuum
contempferit , ad juftitiam faciendam , XX.
folidos Duci fuo & Regi componat . I. 14. 1.
XXI. Si quis in exercitu ambulare con-
( 1 ) Supra in Lege XIV . eadem vox oc-
currit: Si quis homicidium perpetraverit abfcon-
fe in Barone , libero , vel fervo . Baluzius , 8 .
Du-Cangius Baronem in his Legibus , uti & in
Salicis , accipiunt pro quolibet Viro ; atque in
eamdem fententiam concedit Eccardus , mul-
tis in hanc rem exemplis veterum allatis . In
genuos viros , hoc eft ex liberis parentibus na-
tos , ideoque olim Nobiles reputatos, per hanc
vocem indicari Wendelinus fenferat. Certe quod
Eccardus ait , ortationem ingenua mulieris (un-
de in Linguam noftram fluxit urto , & urta-
re ) in Salica Lege luendam effe XLV.folidis ;
Baronis autem non nifi folidis XV. ( uti & in
Baluziana editione legitur ) , minime ftat cer-
to auctore , imo mendofum puto . Dilucide e-
nim habetur in Cod. Eften. ubi Lex quoque
Salica Langobardica fuccedit : Si quis Baroni
viam fuam obftaverit , aut eum impinxerit , M-
DCCC. denarios , quifaciunt folidos XLV. , culpa-
bilis judicetur . Quare vides Baronem , & Inge-
nuam æquari . Attamen fubfequentem Legem ,
quam refpicit Lex ifta , animadverte . Ibi le-
gitur, fuper quemcumque bominem ad Regem ve-
nientem: qua idem fonant ac fi quis ex Baro-
nibus noftris ad nos venire voluerit . Ergo vox
Baro hominem quemcumque Langobardici Regni
incolam fignificat . Atque hæc mihi potior ra-
tio , quare Wendelini fententiam nequaquam
tempferit , aut infculcam ( 5 ) , det Regi &
Duci fuo folidos xx . I. 14. 6.
XXII. Si quis de ipfo exercitu Duci fuo ,
ad juftam cauffam perfequendum , denega-
verit folatium , unufquifque componat Regi
& Duci fuo folidos xx. I. 14. 2.
XXIII. Si Dux exercitalem fuum mole-
ftaverit injufte , Gaftaldius eum folatiet
dum ufque ad ( 6 ) præfentiam Regis , aut
certe apud fuum judicem , eum ad juftitiam
perducat . I. 14. 3.
XXIV. Si Gaftaldius exercitalem fuum
contra rationem moleftaverit , Dux eum ſo-
latiet , quoufque veritatem fuam inveniat ,
1. 14. 5.
I.
XXV. Si quis res fuas ab alio in exer-
citu requifierit & noluerit ille reddere
tunc ambulet ad Ducem ; & fi Dux illi
aut Judex , qui in loco ordinatus eft a Re-
ge , veritatem aut juftitiam non conferva-
verit , componat tam Regi , quam ei , cu-
jus cauffa eft folidos xx. cauffa manente .
( 7 ) I. 14. 4.
De Vegoveri arbitraria . ( Cod. Ambrof.)
XXVI. Si quis mulieri liberæ aut puellæ
in via fe antepofuerit , aut aliquam injuriam
intulerit , DCCCC . folidis componat , medie-
tatem Regi , & medietatem cui ipfa inju
ria illata fuerit , aut ad quem mundium de
ea pertinuerit . Í. 16. 1 .
XXVII. Si quis homini libero viam an-
tefteterit , xx. folid . componat ( 8 ) , fic ta-
men , ut aliquam læfionem in carne ipfius
non faciat nam fi fecerit , xx. folidos ei
componat , pro eo quod antefteterit in via :
& feritas aut plagas , fi fecerit , ficut fub-
ter adnexum eft in hoc edicto , componat .
I. 15. 1 .
XXVIII. Si quis fervo alieno aut an-
cillæ , feu aldio , vel aldiæ ( 9 ) , aut liber
to ,
amplectar , quæ alioqui non improbanda mihi
videretur .
( 2 ) Eften. Cod. Damnum cuicumque in ipfo
itinere ad Regem veniendum aut redeundum
faciat .
( 3 ) Non legitur noftris in Mss. Mutinenf
neque legendum .
(4 ) Cod. Ambrof. addit , ad malum facien-
dum . Mutin. Mss . ille prior pro inlicita .
(5 ) Eften. Cod. aut in fculea . Retinendum
tamen fculca , quam vocem Papias interpre-
tatur Cabalcatam ; alii , Excubias . Eo fenfu oc-
currit hæc apud Gregorium M. & Græcos Au¬
ctores .
( 6 ) Ms. Eften. Gaftaldius ei folatium præ-
beat ufque ad &c. Ita & in Lege fequenti
Pro fuum Judicem Ambrof. Cod. habet fuum
Ducem .
( 7 ) Abeſt a Cod. Eften. Caussa_manente "
id eft , fervato fuo jure repetenti res fuas . Am,
brof. Cod. addit : ut ubi ſe non perdat jufti-
tiam fuam .
( 8) Habet Eften, Cod. viam antefteterit ,
componat ei folidos XX
(9 ) De Aldiis , five Aldionibus , infra erit
fermo . Hic folum animadverte , hominum
genus fuiffe neque fervos , neque libertos , fed
quid medium . Ambrof. Cod . non habet Al-
dia , nec liberta .
 LEGES LANGOBARDICE . 67

tó , vel libertæ viam antefteterit , domino
ejus componat folidos xx. I. 15. 2.
XXIX. Si quis meffem fuam , aut pra-
tum feu quamlibet claufuram vindicando
prohibuerit homini ( 1 ) , ut non ingredia
tur , non fit culpabilis , ficut ille , qui ho-
mini fimpliciter ambulanti viam ( 2 ) ante-
fteterit , eo quod laborem fuum vindicave-
rit . I. 15. 3.
De Mar. Vor. Fin.
XXX. Si quis hominem liberum de ca-
ballo in terram , per quodlibet ingenium
iniquo animo jactaverit , LXXX. folidos ei
componat ; & fi aliquam læfionem ei fece-
rit > ficut in hoc Edicto fubter adnexum
eft , componat . I. 15. 4.
De Uradebt . ( Cod. Ambrof. )
XXXI. Si quis homini libero violentiam
injufte fecerit , id eft Walapauz ( 3 ) , LXXX.
folidos ei componat . Walapauz eft , dum quis
alienum furtivum veftimentum induit , aut
fi caput , latrocinandi animo , aut faciem
transfiguraverit . I. 15. 5.
XXXII. Si ( 4 ) noctis tempore homo li-
ber in curte alterius inventus fuerit > non
dans manus ad ligandum , fi occidatur a tate , in qua Rex eft ( 12 ) , fcandalum in-
plagarum , aut feritarum , fi fecerit , ficut in
hoc Edicto legitur, compon. I. 24. 3.
XXXV. Si quis in Ecclefia fcandalum
perpetraverit , XL . folid. fit culpabilis , ipfi
venerabili loco , exceptis plagis & feritis
( 8 ) cui fecerit componat : & prædicti xL.
folidi per Sculdafium , aut Judicem , qui in
loco ordinatus fuerit , exigantur , & in fa-
cro altari , ubi injuria facta fuerit , ponan-
tur . I. 2. 2.
XXXVI. Si quis intra Palatium , ubi Rex
præeft , fcandalum perpetrare præfumpferit ,
( 9 ) animæ fuæ incurrat periculum , aut ani-
mam fuam redimat , fi obtinere potuerit a
Rege . I. 2. 3.
XXXVII. Si quis liber homo in eadem
civitate , ubi præeft Rex , & tunc invenia-
tur effe ( 10), fcandalum perpetrare præfum-
pferit, & fi incitaverit , & non percufferit ,
fit culpabilis in Palatio Regis folidorum x11 .
Nam fi percufferit , fit culpabilis folidorum
XXIV. exceptis plagis & feritis ( 11 ) , fi fe-
cerit , ficut fubter adnexum eft , componat .
I. 2. 4.
XXXVIII. Si quis fervus in eadem civi-

parentibus non requiratur : & fi manus de-
derit ad ligandum , & ligatus fuerit , debet
pro fe ( 5 ) folidos LXXX. Quia non conve-
nit rationi , ut liber homo noctis tempore
in curte aliena filentio aut abfconfe in-
fed fi
grediatur ; fed fi quam utilitatem habet ?
antequam intret , clamet . I. 24. I.
XXXIII . Si fervus in curte aliena noctis
tempore inventus fuerit non dans manus
ad ligandum , fi occifus fuerit , non requi-
ratur a domino fuo & fi manus dederit
ad ligandum & ligatus fuerit , liberet eum
dominus cum folidis XL. ( 6 ) I. 24. 2.
XXXIV. Si quis in curte alterius irato
animo fagittaverit , aut lanceam jactaverit ,
aut foris fepe alium plagaverit intra curtem
(7) , componat folid. xx. excepta compofitione
citaverit , & non percufferit , fit culpabilis
in Palatio Regis folidorum vi . Et fi percuf-
ferit → fit culpabilis folidorum x11 . exceptis
plagis , & feritis , fi fecerit , ficut fubter ad-
nexum eft , componat . I. 2. 5.
XXXIX. Si quis liber homo in alia civi-
tate fcandalum incitaverit , & non percuffe
rit , fit culpabilis in Palatio Regis folido-
rum yi. Et fi percufferit , fit culpabilis fo-
lidorum XII . exceptis plagis & feritis cui
fecerit , ficut fubter eft annexum , comp. ( 13 )
I. 2. 6.
XL. Si fervus in alia civitate fcandalum
commiferit , fit culpabilis in Palatio Regis
( 14) folidorum III. Si autem fecerit plagas
aut feritas , fit culpabilis folidorum vi. ex-
ceptis plagis & feritis , cui fecerit , compo-
nat ,

( 1 ) Hæc ita leguntur in Ms. Eften. clau- aut feritas . Et pro componat in utroque Ms.
furam fuam ad vindicandum homini antefteterit . habetur perfolvat .
Cod. Cathedr. Mutin. probibuerit , id eft ante- ( 8 ) Hæc ita leguntur in Ms. Eften . XL.
feterit. foldos ipfi venerabili loco componat , excepto pla
(2 ) Cod. Eften. fimpliciter per viam ambu- gas , aut feritas , Et pro altari illic legitur al-
lanti antefteterit , pro eo quod &c. tario .
( 3 ) In Eften. Ms. habetur : id eft Walapa . (9 ) Eften. Cod. infra Palatium ubi Rex
In altero Cathed. Mutin. id eft Walpoz. Uter- præeft , fcandalum perpetraverit . Scilicet infra
que Codex deinde habet : qui fe furtivum ve- pro intra fæpiffime ab antiquis ufurpatum .
ftimentum alienum induerit . Fortaffis hæc non . ( 10 ) Rectius in Eften. Ms. , vel tunc inve-
a Rothari , fed a Gloffatore quopiam proce- nitur effe.
dente tempore addita fuere . ( II ) Hæc ita in Cod. Eften. fcripta : Nam
( 4 ) In Ms. Mutin. Cathedr, De homine fi incitaverit , & percufferit , fit culpabilis in Pa-
libero f note in Curte alterius inventus fuerit , latio folidos XXIV, excepto plagas , aut feritas .
& non dans &c. In Eftenfi vero : Si quis hɔmo ( 12 ) Ms. Eften. Rex praeft , vel tunc inve-
liber in Curte alterius nocte inventus , & a pa- nitur effe . Hic & alibi fcandalum incitare , Teu
rentibus ejus non dans &c. perpetrare , eft rixam concitare , & in jurgia ,
( 5 ) Eft in Codic. Eften. det pro fe . Infra , verbera , ac vulnera tumultuofe proruere .
ut homo liber noctis tempore . Et inferius , fed fi ( 13 ) Uterque Cod . Mutin. Si autem incita-
qualemcumque utilitatem . verit , & percufferit , aut plagaverit , fit culpa-
( 6 ) In utroque Cod. Mutin. liberet eum bilis in Palatio Regis földos XII. excepto compo-
dominus ejus cum XL. foldis . fitiones plagarum , aut feritas , quas cui fecerit ,
( 7 ) Ambo Codices Mutin. habent , aut de ficut in hoc Edicto legitur, componat .
foris fæpe alium plagaverit infra curtem . Ms. ( 14 ) Habent Codices Mutin. componat Regi
Cathedr. Mutin. excepto compofitiones plagarum , folid. &c.
 68 LEGES LANGOBARDICE .
nat , ficut fubter annexum eft . I. 2. 7.
XLI. Si quis homini libero infidiatus fue-
rit cum virtute aut folatio ( 1 ) , videns eum
imparatum , & fimpliciter ftantem , aut am-
bulantem > & fubito fuper eum adveniens
turpiter eum tenuerit aut battiderit fine
juffione Regis , medium pretii ipfius , ac fi
tum occidiffet , ei componat , eo quod in
turpitudinem , & in deridiculum ipfius eum
male tractavit . I. 6. 1 .
XLII. Si quis hominem liberum ligave-
rit abfque juffione Regis fine cauffa , duas
partes pretii ipfius , ac fi eum occidiffet
ei componat , eo quod in turpitudinem &
in deridiculum ipfius eum male tractavit .
I. 6. 2.
XLIII. Si quis hominem liberum fubita
furgente rixa percufferit , & livorem ( 2 )
aut vulnus fecerit , pro una ferita compo-
nat ei folidos III . fi duas , fol. vi . fi tres ,
Ix. fi quatuor , XII . Si vero amplius dura-
verint feritæ > non numerantur > fed fit
contentus ( 3 ) . I. 6. 3.
XLIV. Si quis alium pugno percufferit ,
componat folidos 111. Si alapam dederit ?
folidos vi. I. 6. 7.
XLV. De plagis & compofitionibus pla-
garum ( 4 ) . Quæ inter liberos homines eve-
nerint , per hunc tenorem ficut fubter ad-
nexum eft , componantur , ceffante faida ,
id eft , inimicitia . I. 7. I.
XLVI. Si quis alii plagam fecerit in ca-
pite , ut cutica tantum rumpatur quam
capilli cooperiunt , componat folidos vi . Si
duas plagas fecerit , componat fol. XII . Si
ufque tres fecerit , xvIII . Si vero amplius
fecerit ( 5 ), non numerentur : nifi iftæ tres
componamur . I. 7. 2.
XLVII. Si quis alium plagaverit in ca-
pite , ut os rumpatur ; pro uno offe ( 6 )
componat folidos XII . Si duo fuerint , com
ponat fol. XXIV. Si tria fuerint , componat
folidos xxxvI . Si plura fuerint non nu-
merentur . Ita tamen , ut os tale invenia-
tur , quod ad pedes duodecim fupra viam
( 1 ) Hoc eft , affociatus , aut protectus ab
aliis armatis , hominem folum , nil tale cogi-
tantem , aggreffus fuerit . Virtutem pro vi , ac
violentia fæpe deprehendas in hifce Legibus ,
uti & in reliquis Populorum Septemtrionalium .
Infra Eften. Codex habet : pro eo quod turpi-
ter , in ridiculum ejus eum tam male tracta-
vit . Codex vero Cath. Mutin. eo quod in tur-
pe , derifa ipfius eum tam male tractaverit ,
Jeu injuriaverit .
(2 ) Codices Mutin. livorem ei &c.
( 3 ) Hæc ita in Cod. Eften. Si vero am-
plius duraverit , non numerentur : nifi ifta qua-
tuor ferita componantur , & fit fibi contentus .
(4 ) Hæc defiderantur in Edit. Goldaft. At
leguntur in utroque Codice Mutinenfi . Habet
& Boheriana Editio , ubi Rubricæ loco adfe-
runtur .
( 5 ) Mss. Mutin. Si vero amplius plagæ ca-
pitis fuerint .
(6 ) Cod. Eften. ut offa rumpantur , pro -
no oſſo .
( 7 ) Ita Mss. Mutinenfes . In Lege Ripuaria
fonum in fcuto facere poffit ( 7) , & ipfa
menfura de certo pede mediocris hominis
menfuretur , nam non ad manus . I. 7. 3 .
XLVIII. Si quis alii oculum excufferit ,
pro mortuo adpretietur qualiter in garathin-
gi ( 8 ) , id eft , fecundum qualitatem perfo-
næ & medietas pretii ipfius componatur
ab eo qui oculum percufferit . I. 7. 16.
XLIX. Si quis alii nafum abfciderit , ' me
dietatem pretii ipfius componat ei , ut fu-
pra . I. 7. 4.
L. Si quis alii labrum abfciderit com-
ponat folidos xvI . Et fi dentes apparuerint ,
unus aut duo , aut plures , componat foli-
dos xx. I. 7. 5 .
LI. & LII. Si quis alii dentes excuffe
rit , qui in rifu apparent , pro uno dente
componat folidos xvi . Si duo aut plures ( 9 ).
fuerint in rifu apparentes , numerentur , &
per hunc numerum componantur . Si quis
alii dentes maxillares excufferit , unum aut
plures , componat pro uno dente fol. VIII .
I. 7. 6.
LIII. Si quis alii aurem abfciderit , quar-
tam partem pretii ipfius componat ei .
I. 7. 7.
LIV. & LV. Si quis alii plagam in facie
fecerit , componat ei folidos xvi . Si quam
in nafo fecerit plagam , componat folidos
xvI . fi refolidaverit tantum ut cicatrix
appareat . Si non refolidaverit , quartarn
partem pretii ipfius componat ut fupra .
I. 7. 8.
LVI. Si quis in aurem plagam fecerit 2
componat folid. xvi . fi refolidaverit . I.7.7.
LVII. & LVIII . Si quis alium in bra-
chio punxerit , & non transforaverit , com-
ponat folidos VIII . Si transforaverit com-
ponat folidos xvi . I. 7. 11 .
LIX. Si quis alium intra capfum ( 10) pla-
gaverit , componat ei folidos xx. I. 7. 9.
LX, & LXI. Si quis alium in coxa pun-
xerit , aut plagaverit , fi transforaverit , com-
ponat folid. xvI. Et fi non transforaverit
componat folidos VIII . Si plaga fuerint plu-
res
Tit. LXVIII. Cap. I. fimilis dicendi formula :
Si quis &c. plagatus fuerit , & os exinde exierit ,
quod fuper viam XII. pedum in fcuto jactum fo-
naverit . Eadem quoque occurrit in Lege A-
lamannorum Tit . LIX. ut videas Septemtrio-
nales Populos in hunc ritum confenfiffe . In
fine Cod. Cathedr. Mutin. habet : nam non ad
manum .
( 8 ) Legitur in Ms. Cathedr. Mutin. qua-
liter in arigargathungi , id eft fecundum qualita-
tem perfona ; & medietas pretii ipfius compona-
tur ab ipfo , qui oculum evulfit .
(9 ) Ms. Cathedr. Mutin. Si duo , aut am-
plius fuerint in rifu apparentes , per hunc nu-
merum componantur , & adpretientur .
(10) Hoc eft , in thorace , five ea pectoris
parte , quæ a coftis circumtegitur . Vox non
ignota Latinis . Hinc Danti Aligherio non u
no in loco Caffo eadem fignificatione ; & apud
vulgus noftrum perdurat vox Caffaro penultima
brevi , eademque fignificatione . Hinc autem
originem habuiffe videtur Gallica vox Carcaffe .
 LEGES LANGOBARDICE .
res , ufque ad tres tantummodo numeren-
tur ,
& pro unaquaque plaga componat , ut
fupra . Nam amplius fi fuerint , non com-
ponat . I. 7. 10.
LXII. Si quis alii manum abfciderit , me-
dietatem pretii ipfius , quo appretiatus fue-
rit , tamquam fi eum occidiffet , componat :
( 1 ) & fi fiderata fuerit , & non excuffe-
rit a corpore , quartam pretii partem ipfius
ei componat . I. 7. 12.
LXIII. Si quis alii digitum pollicem de
manu excufferit , fextam partem , quo ho-
mo appretiatus fuerit ac fi eum occidif-
fet , ei componat . I. 7. 13.
LXIV. LXV. LXVI. LXVII . Si quis alii
fecundum digitum de manu excufferit , com-
ponat ei folidos xvI . Si tertium ( 2 ) qui
eft medianus , folidos vi . Si quartum digi-
tum de manu excufferit , vIII. Si quis alii
quintum digitum de manu excufferit , XIII ,
fol. componat . I,
I. 7. 13.
LXVIII. Si quis alii pedem excufferit
medietatem pretii ipfius componat : & fi
fideratus ( 3 ) & non excufferit , quartam
partem pretii componat . I. 7. 14.
LXIX. LXX . LXXI. LXXII. LXXIII.
Si quis alii pollicem de pede excufferit ,
componat folidos x. Si quis alii fecundum
digitum de pede excufferit , folidos vi . Si
tertium III. Si quartum , fimiliter . Si
quintum , duos. I. 7. 14.
LXXIV. In omnibus iftis plagis ac feri-
tis fuperius defcriptis , quæ inter homines
liberos eveniunt , ideo majorem compofitio-
nem pofuimus , quam antiqui noftri , ut
faida , quod eft inimicitia , poft compofitio-
nem acceptam poftponatur , & amplius non
requiratur ( 4 ) , nec dolus teneatur : fed
cauffa fit finita , amicitia manente . Et fi
contigerit de ipfis plagis & feritis infra an-
ni fpatium mori hominem , qui plagatus
eft , tunc ille qui plagaverit eum com-
ponat , qualiter in gargathingi , id eft , fe-
cundum qualitatem perfonæ . I. 7. 15.
LXXV. Si infans in utero matris fuæ no-
lendo ab aliquo occifus fuerit , fi ipfa mu-
lier libera eft , & evaferit , appretietur ut
libera fecundum nobilitatem fuam medie-
tatem , quo ipfa valuit , & infans ipfe com-
ponatur ( 5 ) . Nam fi ipfa mortua fuerit ,
componat ipfam fecundum generofitatem fu-
( 1 ) In Ms. Mutin. ei componat . Ita quo-
que in Ambrof. Cod. ubi pro fiderata legitur
efciderata .
( 2 ) Ms. Cathedr. Mutin. legem fingularem
conftituit hic , uti & ad reliqua membra , his
verbis Si quis alii tertium digitum de manu
excufferit , id eft medianum , componat foldos V.
(3 ) Mss. Mutinenf. & fi defideratus fuerit .
Sideratus , hoc eft fidere afflatus , quod eft
morbi genus . Vox Latinis nota , unde Itali-
cum Afiderato , hoc eft membris contractis de-
formatus . Infra ; quartam partem pretii ipfius
ei componat .
(4 ) In Ms. Eftenf. Ut faida , id eft inimici-
tia , non teneatur poft acceptam iftam compofitio-
nem , & ‫ من‬pana amplius non requiratur . Nempe
69
am: excepto qui in utero ejus mortuus fue-
rit , comp. ut fupra ceffante faida , quia no-
lendo fecit . I. 9. 4.
LXXVI. ( 6 ) De aldiis & fervis minifte-
rialibus dicimus , qui docti domi , & nutri-
ti , aut probati funt . I. 8. 1 .
LXXVII. Si quis aldium alienum aut
fervum minifterialem percufferit , fi livor ,
aut vulnus apparue it , pro una ferita com-
ponat folidum unum . Si duas fecerit fo-
lidos 11. Si tres , folidos 111. Si quatuor , IV.
Si vero amplius fuerint , non numerentur .
I. 8. 2.
aut
LXXVIII. Si quis aldium alienum
fervum minifterialem plagaverit in capite ,
ita ut os non rumpatur , pro una plaga det
folidos duos . Si das plagas fecerit foli-
dos iv. excepta opera & mercede medici .
( 7 ) Si vero plures plage capitis fuerint , non
numerentur . I. 8. 3 .
LXXIX. Si quis aldium alienum " aut
fervum minifterialem ita in capite plaga-
verit , ut os rumpatur , unum vel plura ,
componat folidos iv, excepta opera & mer-
cede medici . I, 8. 4.
LXXX. & LXXXI . Si quis aldium aut
fervum minifterialem in facie plagaverit ,
componat ei folidos duos . Si nafum abfci-
derit , componat folidos VIII . I. 8. 5.
LXXXII. Si quis aldio aut fervo alieno
oculum excufferit , medium pretii ipfies
quo appretiatus fuerit , ac fi eum occidif
fet , componat . I. 8. 6.
LXXXIII. Si quis aldio alieno aut fervo
minifteriali aurem abfciderit , componat fo-
lidos duos , excepta opera & mercede me-
dici . I. 8. 7.
LXXXIV. Si quis aldio alieno aut fervo
minifteriali labrum abfciderit ut dentes
appareant , componat folidos vi , excepta o-
pera & mercede medici . I. 8. 8.
LXXXV. Si quis aldio alieno aut mini-
fteriali fervo dentes excufferit unum aut
plures in rifu apparentes , pro uno compo-
nat folidos Iv. Si plures fuerint , per hunc
numerum componat . I. 8. 9.
LXXXVI. Si dentem maxillarem excuf-
ferit , pro uno componat folidos 11. Si ve-
ro plures fuerint , per hunc modum com-
ponantur . I. 8. 9.
LXXXVII. Si brachium ruperit , com-
po-
perfoluta mulcta pecuniaria tum Regio Fifco ,
tum illi , cui vulnus aut dedecus inlatum fue-
rat , faida , hoc eft inimicitia , deponenda erat ,
& a reo nihil aliud exigendum reftabat . Se-
quitur in Cod. Ambrof. nec dolofum teneatur .
Infra legitur in Ms. Eftenf. in angar gathun-
gi . In Ms. Cathedr. Mutin. in argargathungi .
(5) Cod. Eften. & medium , quod ipfa va-
luerit , infans ipfe componatur .
( 6 ) In Edition . Boberian, loco Rubrica hæc
funt .
( 7 ) In Mss . Mutinenf. hic & in aliis ejuf-
modi locis elegantius : excepto operas , & mer-
cedes Medici . Si vero amplius plage capitis fue
rint &c..
 ༡༠ LEGES LANGOBARDICE ,
ponat folidos vi. excepta opera & merce-
de medici . I. 8. 10.
LXXXVIII . Si manum abfciderit , com-
ponat medium pretii ipfius . I. 8, 11.
LXXXIX . Si pollicem de manu excuffe.
rit , componat folidos vIII . excepta opera
& mercede medici . I. 8. II .
XC. XCI . XCII . XCIII. Si fecundum di,
gitum ( 1 ) de manu excufferit , compo-
folidos 111. fi
nat folidos vi . Si tertium , folidos
quartum , folidos 11. fi quintum , folidos IV.
I. 8. II.
XCIV. Si quis aldio alieno aut fervo mi-
nifteriali coxam aut tibiam ruperit , com-
ponat folidos 111. excepta opera & merce-
de medici . I. 8. 12 .
XCV. Si pedem excufferit , medium pre-
tii ipfius componat . I. 8. 13.
XCVI . XCVII . XCVIII . XCIX. C. Si
pollicem de pede excufferit , componat fo-
lidos quatuor , excepta opera , & mer-
cede medici . Si fecundum digitum de pe-
de excufferit , componat folidos 11. Si ter
tium digitum excufferit , componat folid.
III. De aliis ex unoquoque folidum unum .
1. 8. 13.
CI, Si quis aldio alieno aut fervo mini-
feriali plagam infra capfum fecerit aut
cumfagitta , aut cum quibuslibet armis ( 2 ) ,
componat folidos vi . excepta opera , & mer-
cede medici . I. 8. 14、
CII. Si quis aldio alieno aut ferva mi-
nifteriali brachium aut coxam transfora-
verit , componat folidos 111. excepta ope-
ra & mercede medici . Et fi plagaverit ,
& non transforaverit , componat folid. 11.
1. 8. 15.
CIII . Si quis fervo alieno rufticano pla-
gam in capite fecerit , ut çutica tantum
rumpatur , quam capilli cooperiunt , pro
una plaga det folidum unum , pro duabus
folid. 11. excepta opera & mercede medi-
ci . Si vero plures fuerunt , non numeren-
tur . Si autem offa ruperit unum aut plu-
ra , componat folidos 111. & amplius non
numerentur . I. 8. 16.
CIV. CV. CVI. CVII , CVIII. Si quis
fervo alieno rufticano plagam in facie fe-
cerit , componat folidum unum . Si ocu-
lum excufferit componat medietatem
pretii ipfius ( 3 ) quo appretiatus fuerit do-
mino ejus , tamquam fi eum occidiffet . Si
nafum abfciderit , folidos Iv. excepta opera
& mercede medici . Si labrum , ut dentes
( 1 ) In Salica Lege Tit. XXXI. Cap. VI.
habetur : Si fecundum digitum , quo fagittatur ,
excufferit . Ita in editis a Baluzio , & Eccardo .
Neque improbanda lectio . Attamen in Cod .
Eften. altera occurrit & ipfa probanda , nem-
pe quo fignatur , hoc eft digitus index . Qua
appellatione unus ille digitus defignatur ; quum
contra ad fagittandum pollice quoque fit opus .
(2 ) Ms. Eften. præfert , aut fagitta injecta ,
aut cum qualibet arma . Alter Ms. aut fagitta
injecta , aut per quælibet arma .
appareant , componat folidos IV. Si dentes
excufferit , qui in rifu appareant , pro uno ,
folidos 11. pro maxillari 1. Si plures fue-
runt , per hunc numerum componantur
I. 8. 17.
CIX. Si quis fervo alieno rufticano au-
rem abfciderit , componat folidos 11. exce-
pra opera & mercede medici . I. 8. 18.
CX. Si brachium aut coxam ( 4 ) trans-
foraverit , componat folidos 11. Si autem
plagaverit , & non transforaverit , compo-
nat folidum unum , excepta opera & mer-
çede medici . I. 8. 19.
CXI. Si intra capfum plagaverit com-
ponat folidos 111. excepta opera & merce-
de medici . I. 8. 20.
ĊXII. Si brachium , aut coxam , aut ti-
biam ruperit , componat folidos 11. exce-
pra opera & mercede medici ( 5 ) . Et fi
de ipfa ruptura intra anni fpatium fanus fa-
&tus non fuerit , & ad priftinam fanitatem
non redierit , quartam partem pretii ipfius ,
quod valuerit , domino ejus componat . I.
8. 21 .
CXIII. Si quis fervo alieno ruflicano ma-
num abfciderit medietatem pretii ipfius
domino ejus componat . I. 8. 22 .
CXIV. CXV . CXVI , CXVII . CXVIII ,
Si pollicem de manu excufferit , compo-
nat folidos iv. Si fecundum digitum , foli-
dos 11. Si tertium , aut quartum , folidum
unum . Si quintum , folidos 11. excepta ope-
ra & mercede medici . I. 8. 22 .
CXIX. CXX . CXXI. CXXII. CXXIII .
CXXIV, Si pedem abfciderit , medieta-
tem pretii ipfius componat , ut fupra • Si
pollicem de pede excufferit , componat foli,
dos x. Si fecundum , vi . Si tertium , folidos
IV. Si quartum , 111. Si quintum , componat
folidos 11. I. 8. 23 .
CXXV . Si battiderit aut percufferit , pro
una ferita , id eft , pluslaib ( 6 ) , fi vulnus
aut livor apparuerit , componat fol. me-
dium : fi vero ufque quatuor feritæ fuerint ,
componat fol. 11. amplius ferite non nume-
rentur . I. 8. 24.
CXXVI. Si de plagis aut feritis fuperius
fcriptis aldii aut fervi minifterialis " aut
rufticani , atque aldiæ , aut ancillæ , manus ,
aut pedes , vel quodlibet membrum , pla-
gatum aut percuffum eft fi fuerit fidera-
tum , & non perexcufferit a corpore , fimili
modo componat , tanquam fi eum excuffif
fet . I. 8. 25 .
CXXVII..
( 3 ) Cod. Eftenf. medium pretii ipfius , quod
appretiatus fuerit , acfi eum occidiffet , componat .
(4 ) Addit Ms. Eften. feu tibiam.
5 ) Hæc ita in Cod. Eften. aut coxam , feu
tibiam ruperit , componat folidos III. excepto ope
ras, mercede Medici .
( 6 ) Ms. Eftenf. Si quis fervum alienum ru-
ficanum percufferit , id eft pluslaim ( Ms. Cathed .
Mutin. habet pulifclagi ) , pro una ferita , fi
vulnus &c.
 LEGES LANGOBARDICE .
CXXVII , Omnes vero plage aut feritæ
tam de aldiis , quam de fervis minifteria-
libus , feu de fervis rufticanis , atque al
diis , aut ancillis , qua evenerint , per hunc
tenorem , ficut fupra conftitutum eft , fini-
antur Si autem aliqua dubietas inde fue-
rit quod evadere > aut citius fanari non
poffit , tunc medium pretii de plaga , quod
arbitratum fuerit , dominus ejus accipiat :
reliqua vero medietas fufpendatur , ufque
dum cognofcatur
fi intra anni fpatium
evadere poffit de ipfa plaga . Si evaferit
quod reliquum eft , compleatur . Si autem
de ipfa mortuus fuerit intra anni fpatium ,
ficut fubter annexum eft ita componat ,
Quod pro plaga acceptum eft , in ipfa fumma
compofitionis mortui computetur . I, 8.26.
CXXVIII. Qui plagas fecerit , ipfe quæ-
rat medicum ; & fi neglexerit quærere ,
tunc ille , qui plagatus eft , aut certe do-
minus ejus inveniat medicum . Et ille qui
caput ruperit , aut fuprafcriptas plagas fece-
rit , operas reddat & mercedem medico
perfolvat , quantum per doctos homines ar-
bitratum fuerit . I. 8. 27.
CXXIX. Si quis aldium alienum occide-
rit , componat folidos LX. I. 11. `I.
CXXX. & CXXXI . Si quis fervum mi-
nifterialem ( 1 ) probatum , ut fupra aur
doctum domi , occiderit , componat folidos
L. De alio vero fervo minifteriali , qui fe-
cundus ejus invenitur effe , & tantum no-
men miniſteriale habet ( 2 ) , fi quis occide-
rit , componat folidos xxv. I. II. 2 .
CXXXII. Si ( 3 ) quis fervum alienum
rufticanum , qui fub maffario eft , occiderit ,
componat folidos xvI . I. 11. 5.
CXXXIII. Si quis fervum alienum bu-
bulcum de fala occiderit , componat folidos
xx. I. II . 4.
CXXXIV. Si quis fervum alienum rufti-
canum qui fub maffario eft occiderit
componat folidos xvI . I. 11. 3.
CXXXV. Si quis porcarium alienum oc-
ciderit , magiftrum tamen illum , qui fub
( 1 ) Cod. Eften. fervum alienum minifteria-
lem . Cod. Cathedr. Mutin. De fervo minifte-
riali probato , ut fupra dictum eft , aut docto do-
mi, occiderit aliquem .
( 2 ) Reftitue ad fidem Mss . Mutinenfium :
Qui fecundus ei invenitur effe , tamen nomen mi-
nifterialis habet , fi quis occiderit , componat fo-
lid. XXX.
(3 ) Legem hanc repetitam vide ex libra-
riorum incuria ex ea , quæ habetur infra Num.
CXXXIV . Correctam accipe quam exhibet
Murat. Editio : Si quis fervum alienum maſſa-
rium occiderit , componat Jolidos XX. ( Nota Čol-
lectoris . )
( 4 ) Cod. Ambrof. Si quis pecorarium .
Hæc ita in Cod. Eften. De illis vero paftori-
bus dicimus , qui liberos homines ferviunt &c. Ita
quoque in Ambrof. Cod . Cathedr. Mutin. qui
dominis ferviunt &c.
Que hic dicitur Sala propria , idem eft ac
domus propria , qua fignificatione vocabulum
hoc fæpe ufurparunt antiqui . Nos vocem re-
71
fe difcipulos habet duos , aut tres , aut am-
plius , componat folidos L. De inferioribus
autem porcariis fi quis occiderit , componat
folidos xxv. I. 11. 6.
CXXXVI, Si quis porcarium ( 4 ) , aut
caprarium , feu armentarium occiderit
magiftrum tamen , componat folidos xx.
Pro difcipulis , aut qui fequentes funt , ft
quis occiderit , componat folidos xvi . De
illis vero paftoribus dicimus , qui ad liberos
homines fervierunt , & de fala propria ex-
eunt . I. 11. 7.
CXXXVII. Si quis infantem parvulum
de fervo maffario ( 5 ) cafu faciente occide-
rit , arbitretur a judice , fecundum qualem
habuerit ætatem aut quale lucrum facere
poterat , ita componat . I, 11. 8.
De arbore communiter incifa ,
bomineque occifo .
CXXXVIII . Si duo aut tres homines li-
arborem inci-
beri , feu amplius in unum
derint , & alium hominem fupervenientem
occiderint ( 6 ) , aut quodlibet damnum fe-
cerint ; tunc incidentes arborem , quanti-
cunque fuerint , ipfum homicidium aut da-
mnum pariter componant · Et fi cafu fa-
ciente ab ipfa arbore aliquis ex ipfis , qui
inciderint , mortuus fuit ; fi duo fuerint col
lega ( 7 ) , medietas pretii reputetur illi mor-
薯
tuo , & medietatem reddat parentibus col-
lega . Et fi plures fuerint , eodem modo
portio una reputetur illi mortuo , & quan-
ticunque fuerint vivi , fimiliter reddant ( 8 )
fummam pretii , ceffante faida , eo quia no-
lendo fecerint . I. 9. 5.
CXXXIX . Si quis liber homo , aut mu-
lier ( 9 ) venenum temperaverit , & alii ad
bibendum dare voluerit , componat folidos
xx. ficut ille , qui in morte alterius confi-
liatus fuerit . I. 3. 4.
CXL. Si liber aut libera venenum alii ad
bibendum dederit , & qui accepit , ex ipfo
veneno mortuus non fuerit , componat qui
venenum dederit , medietatem pretii ipfius ,
ac fi eum occidiffet ( 10) . I. 3. 5.
CXLI.
tinuimus , fed ad fignificandum tantummodo
cubiculum cæteris amplius in ædibus poten-
tum , atque nobilium .
( 5 ) Edit. Boher. addit nolendo . In fine God.
Ambr. habet , ita domino componat .
( 6 ) In Cod. Ambrof. non legitur liberi.
Uterque Codex habet : & alium hominem fu-
pervenientem ex ipfa arbore occiderint . Nimi-
rum cadente in ipfum arbore cæfa . Ita quo-
que Ambrof. Cod.
( 7 ) Ms. Cathedr. Mutin. mortuus fuerit , fi
duo fuerint collegantes , medietas &c. Et infra :
reddat parentibus collega ipfe .
( 8 ) Idem Codex : reddant fimul .
( 9 ) Cod. Eften. & Ambrof. aut libera mu-
lier.
(10) In Cod. Eften. medietatem pretii ipfius ,
quod appretiatum fuerit , ac fi eum occidiffet ·
Tum hæc adduntur , nefcio num pars Legis,
an Gloffa : Si libera , fimiliter medietatem . Si
amentes .
 LEGES LANGOBARDICE .
72

CXLI. Si quis alii venenum ad bibendum
dederit , & qui acceperit mortuus fuerit
pretium mortui fecundum qualitatem per
fonæ in integrum componat ( 1 ) . I. 9. 6.
CXLII . Si fervus aut ancilla venenum
alteri dederit ad bibendum , & ille qui ac-
ceperit , mortuus non fuerit , componat do-
minus fervi vel ancillæ medietatem preții
ipfius , quantum ipfe valuerit , qui accepe-
rit , & per omnia ( 2 ) ipfe fervus vel an-
cilla in ipfa compofitione pro quanto ap-
pretiati fuerint ad occidendum tradantur ,
Et fi ille mortuus fuerit , qui acceperit
tunc dominus fervi vel ancillæ ipfum ho-
minem integrum componat ; fic tamen ut
fervus vel ancilla in ipfa compofitione pro
quanto appretiati fuerint , ad occidendum
tradantur , & nulla fit redemtio aut excu-
fatio in morte fervi vel ancillæ. I. 9. 7.
De eo , qui poft acceptam compofitionem
fe revendicaverit . ( Cod. Ambrof. )
CXLIII . Si homo occifus fuerit liber aut
fervus , & de ipfo homicidio compofitio fa-
&ta fuerit , & pro amputanda inimicitia fa-
cramenta præftita fuerint ; & poftea fi con-
tigerit , ut ille qui compofitionem accepe-
rit , revindicandi cauffa occiderit hominem
de parte , de qua compofit
ionem accepe-
rat jubemus ut ipfam compofitionem in
duplum reddat , aut parentibus aut do-
mino fervi . Simili modo de plagis aut fe-
ritis , qui poft compofitionem acceptam re-
vindicare tentaverit , ut in duplum , quod
accepit , reftituat ; excepto fi hominem oc-
ciderit , componat , ut fupra , in integrum ,
I. 9. 8.
CXLIV. Si Magifter Comacinus ( 3 ) cum
collegis fuis domum ad reftaurandum vel
fabricandum fuper fe placito finito de mer-
cede fufceperit , & contigerit aliquem per
ipfam domum , aut materiæ lapfu , aut la-
pidis mori , aut quodlibet damnum fieri
non requiratur domino , cujus domus fue
rit ; nifi Magifter Comacinus cum confor-
tibus fuis ipfum homicidium aut damnum
componat , Qui poftquam fabulam ( 4 ) fir-
matam de mercede pro fuo lucro fufcepit ,
non immerito fuftinet damnum . I. 9. 9.
CXLV. Si quis Magiftrum Comacinum
unum aut plures rogaverit , aut conduxe-
rit ad operam dictandum ( 5 ) aut folatium
diurnum præftandum inter fuos fervos ad
domum aut cafam fibi faciendam , & con-
tigerit per ipfam cafam aliquem ex ipfis
Comacinis mori , non requiratur ab ipfo
cujus cafa eft . Nam fi cadens arbor 2 aut
lapis ex ipfa fabrica occiderit aliquem ex-
traneum , aut quodlibet damnum fecerit
non reputetur culpa Magiftro ; fed ille , qui
conduxit , ipfum damnum fuftineat . I. 9. 10,
CXLVI. Si quis cafam alienam afto ani-
mo , quod eft voluntarie , incenderit , in
triplo eam , quod eft fibi tertia fub æſti-
matione pretii cum omnibus , quæ ibi cre-
mata fuerint ( 6 ) ( fecundum quod vicini
homines bona fidei appretiaverint ) , reftau-
ret . Et fi aliqua de hoc , quod intrinfecus
concrematum eft , orta fuerit intentio , tunç
ille qui damnum pertulit , juratus dicat
quantum in eadem cafa perdidit , & omnia
ut dictum eft , in triplo reftituentur ab il-
lo , qui hoc malum voluntarie perpetrave-
rit . 1. 19. It
CXLVII. Si quis focum fuper novem pe-
des a foculare portaverit & damnum ex
ipfo foco fibi aut alteri factum fuerit , ipfe
qui focum portavit , ( 7 )damnum ferqui
dun , id eft fimile componat , ideo quod
nolendo fecit : & fi intra ipfos novem pe-
des , quod eft de foculare , damnum fieri fibi
aut alteri contigerit , non requiratur . I.
19. 2.
CXLVIII ,

(1) Additur in Cod. Eften . At fi fœminæ ( 5 ) Uterque Codex Mutin . ad opera dican
libere dedit, in CC. foldos componat . di , aut folatium diurnum præftandi . Operam di-
( 2 ) Eften. Cod. qui accepit . Infuper ipfefer- are fignificare videtur præeffe operariis , eif-
vus , vel ancilla &c. que normam tradere atque ordinem ftru-
(3 ) Noftris quoque temporibus ex Infubrum tionis : quod Architecti folet effe . Sed num-
montibus , & præcipue ex Lacubus Verbano quid pro dictare legendum diætare operam ,
& Lario , in reliquas Italiæ partes non pauci hoc eft diætim præftare operam ? Quod fequi-
commigrant fabri murarii . Comenfes autem tur folatium diurnum , lectionem ejufmodi ad-
ad Larium pofiti , Langobardis regnantibus , mittere videtur , atque hoc poftremum for-
maiorem ejufmodi artificum copiam fuppedi- taffe refpiciat famulos comentarios , quos Ma-
tabant , ut puto ; atque hinc Magiftri Comacini nuali nos appellamus .
appellati fabri comentarii , qui & adhuc Ma- ( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. cum omnibus in-
giftri titulum , five Maftro apud nos retinent . trinfecus , quidquid intus crematum fuerit .
Codex Cathedr. Mutin. hanc Legem ita effert : ( 7 ) In Mss. Mutinenf. Ipfe , qui portavit
Si Magiftri Comacini cum collegantibus fuis cu- , ( Ambrof. Cod. portaverit damnum 2 compo
jufcumque domum ad reftaurandum , vel ædifi- nat damnum , ferquido , id eft fimilem . Addit
candum fuper fe , placitum finitum de mercede , Cod. Cathedr. ideo quia nolendo fecit . Alter
fufceperint . Significatur autem per placitum fi- vero Cod. Eftenf. ideo quia volens fecit . Edi-
nitum conventio facta , five pactum conftitu- tio Boherian. & ipfa nolendo habet, Cod . Am-
tum de mercede . br. quia nolens fecit . Sequitur uterque Codex
( 4 ) Idem Codex habet : fabulam firmam de Mutin. Et fi intra ipfos novem pedes , quod eft
mercedibus pro fuo lucro fufceperit , non immeri- a foculare , damnum facere fibi aut alteri conti-
to damnum fuftineat . Fabula hic & alibi in his gerit , non ei requiratur . Novem pedes afocu
Legibus pacium conventionis fignificat . Tabulam lare fignificat fpatio novem pedum longe a fo-
vitiofe præferunt nonnullæ editiones . culari ignem excitare , aut delatum relinquere .
 LEGES LANGOBARDICE .
CXLVIII. Si quis focum foris in itinere
fecerit , antequam egrediatur ( 1 ) , extin-
guat eum , & non negligenter dimittat .
Nam fi contigerit poft egreffum ipfius ali-
cui ex ipfo foco damnum aut læfionem fie-
ri , ipfe qui focum fecerit , & negligenter
eum dimifit , damnum ficut appretiatum
fuerit , componat tantum : fic tamen ut poft
relictum focum a qua hora reliquerit , uf-
que ad aliam talem horam diei aut noctis
computetur , quæ funt horæ xxiv. Nam fi
contigerit tranfire ipfum facum fuper pu-
blicam viam , aut rivum , fi damnum fece-
rit , non requiratur ei , qui focum dimifit .
1. 19. 3.
CXLIX. Si quis molinum alterius afto
animo incenderit id eft voluntarie ? in
triplum eum reftituat > fub æftimatione
pretii cum omnibus , quæ intus cremata
funt . I. 19. 4.
CL. Si quis molinum alterius fcapellave-
rit ( 2 ) , aut claufuram ruperit fine aucto-
ritate judicis , componat folidos x11 . illi
cujus molinum effe invenitur . Et fi judi-
cem interpellaverit , & judex dilataverit
ipfam cauffam deliberare , aut licentiam
dederit adverfæ parti ipfum molinum ever-
tendi , componat folidos xx. in Palatio Re-
gis diftrictus abftolizaz ( 3 ) . I. 19. 5.
CLI. Si quis molinum in terra aliena
ædificaverit , & fuam probare non potuerit
( 4 ) , amittat ipfum molinum , & omnem
operam ; & ille habeat , cujus terra aut ri-
pa effe invenitur ; quia omnes fcire debent ,
quod fuum non eft , id ad alium pertine.
re . I. 27. 1.
CLII . Si quis operarios conduxerit , aut
rogaverit in opera , & cafu faciente conti-
gerit unum ex ipfis aut in aqua mori , aut
Aumine percuti ( 5 ) , aut a vento arbore
mota occidi , aut propria morte mori , non
requiratur ab ipfo , qui conduxit aut roga-
vit tantum eft , ut per ipfius factum
qui conduxit aut rogavit , aut
aut per homi-
Tom. I
( 1 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis focum fo-
ris in itinere fecerit , antequam vadat &c. Quod
infra legitur, fuper publicam viam , aut rivum ,
fignificare hæc puto : Si contigerit , ut ignis
ultra publicam viam , aut ultra aquæ rivum
five ultra ripam , quæ confinis fit , tranfiliat ,
& damnum faciat , vento videlicet flante de-
latus : tunc quia cafus hic fortuitus prævideri
non potuit , nulla poena homini infligatur .
(2 ) Cod. Eftenf. capellaverit . Atque ita
fortaffe fcribendum . Capellare , & Capulare fi-
gnificabat frangere , concidere , & fimilia . In-
fra idem Cod. habet : cujus molinus eft .
(3 ) Cod . Eften. diftrictum ab aftolifazo. Cod.
Cathedr. Mutin. abfolfcaz . Germanice Lin-
gua peritis divinare hic , & verba reftituere
liceat .
(4 ) Cod. Eften. & fuam eamdem terram pro-
bare non potuerit , amittat ipfum molinum cum
cmnia opera fua . Cod. Cathedr. Mutin. &
omnia opera fua perdat , & ille habeat , cujus
terra fuerit ; quia omnis fcire debet , quod fuum
eft , non alienum . Additur in fine Glofla : Simi-
73
nem ejus ( 6 ) non moriatur . Et fi a quo-
cumque unus eorum occifus fuerit , aut læ
fus , ipfe componat , qui eum occiderit aur
læferit . 1. 9. 11 .
De gradibus cognationum .
CLIII. Omnis parentela ufque in fepti-
*
mum ( 7 ) genuculum numeretur , ut pa-
rens parenti per gradum & parentelam he-
res fuccedat fic tamen ut ille qui fucce-
dere vult , nominatim uniufcujufque nomi-
na parentum fuorum antecefforum dicat .
Et fi intentio fuerit contra Curtem Regis ,
tunc ille , qui quærit , præbeat facramen-
tum cum legitimis facramentalibus fuis duo-
decim , & dicat per ordinem , quod paren-
tela noftra fic fuit , & illi fic fuere nobis
parentes quomodo nos dicimus . II. 14. 1 .
CLIV. Si quis dereliquerit filium legiti
mum unum , quod eft fulboran ( 8 ) , &
filios naturales unum aut plures ; filius le
gitimus tollat duas portiones de patris fub-
ftantia , naturales vero tertiam . Et fi fint
duo legitimi , habeant quatuor partes ; na-
turales quintam partem , quanticumque fue-
rint . Et fi tres fuerint legitimi , habeant
naturales feptimam partem . Si quatuor fue-
rint legitimi , habeant naturales nonam par-
tem . Si quinque fuerint legitimi , habeant
naturales duodecimam partem ( 9 ) . Si fex
fuerint legitimi , habeant naturales tertiam
decimam partem . Si feptem fuerint legiti-
mi , habeant naturales quintam decimam
partem . Si autem plures fuerint , per hunc
numerum dividant patris fubftantiam . II.
14. 2.
CLV. Nulli fit licentia naturales filios
æquales , aut confimiles facere legitimis filiis ,
nifi filii legitimi poft completam legitimam
ætatem patri confenferint . Legitima autem
ætas eft , poftquam filii duodecim annos ha-
buerint ( 10) . II. 14. 3.
CLVI. De filio naturali , qui de ancilla
alterius natus eft
> fi pater comparaverit
eum , & liberum thingaverit , libertas illi
eum
G per-
liter judicantur de ceteris ædificiis , ut de molino .
(5) Locus corrigendus præeunte Ms. Eften-
fi , aut a fulmine percuti .
( 6 ) Rectius in Cod. Eften. aut hominum e-
jas: fcilicet dummodo non moriatur opera il-
lius , qui conduxit , aut hominum , five famu-
lorum ejus .
(7 ) Hoc eft in feptimum cognationis , five
generationis gradum : quam vocem habent et-
iam Leges Ripuaria , & Salica . Genuculum
a vocabulo Genus . Infra in Ms. Ambrof. le-
gitur , parentum antecefforum fuorum . In Eſtenſi
vero , parentum fuorum dicat antecefforum . Et
fi intentio facta fuerit circa Curtem &c. Legitur
quoque fupra per gradus in Cod. Cathedr.
Mutin. non per gradum .
( 8 ) Cod. Cathedr. quod eft fulbornet .
(9 ) Rectius hæc expreffa in Cod. Cathedr.
Mutin. Si quinque fuerint legitimi , habeant nas
turales undecimam partem .
( 10) In utroque Codice : Legitima atas eft ,
poftquam duodecim annos habuit ipfe filius .
 74 LEGES LANGOBARDICE .
permaneat . Et fi non liberaverit ( 1 ) eum ,
fit fervus , cujus & mater eft ancilla . Nam
fi eum comparaverit , & eum liberaverit ,
& aliquid de rebus fuis per legem ei thin-
gaverit , habeat ipfas res . II. 14. 4.
CLVII. De eo , qui de filio naturali ge-
neratus fuerit , quod eft threus ( 2 ) , heres
non fiat nifi ei thingatum fuerit aliquid
per legem . Et fi ei thingatum non fuerit
aliquid de rebus tamen libertas illi per-
maneat . II. 14. 5.
CLVIII. Si quis dereliquerit filias legiti-
mas duas aut plures "' & filios naturales
unum aut plures , & alios parentes proxi-
mos ( 3 ) , ut fupra ; illæ filiæ tollant un-
cias fex , quod eft medium : ( naturales ( 4 )
filii uncias quatuor , quod eft tertia pars
& parentes legitimi uncias duas , quod eft
fexta pars . ) Et fi parentes non fuerint
Curtis Regia ipfas duas uncias fufcipiat . II.
14. 7.
CLIX. Si quis dereliquerit filiam legiti-
mam unam & filium naturalem unum ?
aut plures , & alios parentes proximos
æqualiter dividant fubftantiam defuncti , id
eft in tres partes . Filia legitima accipiat
uncias quatuor , quod eft tertia pars : natu-
rales filii uncias quatuor ; & parentes pro-
ximi , aut heredes uncias quatuor , quod eft
tertia pars . Et fi parentes proximi non fue-
rint , tunc Curtis Regia fufcipiat ipfas qua-
tuor uncias . II, 14. 6.
CLX. Si quis dereliquerit filiam legiti
mam unam aut plures , & filium naturalem
legitimam
unum aut plures , & fororem legitimam
unam aut plures , tollant filiæ , & forores
inter fe æqualiter dividendas uncias fex
quod eft medium : naturales filii uncias
quatuor , quod eft tertia pars ; & duas un-
cias parentes legitimi . Et fi parentes legi-
timi non fuerint Curtis Regia fufcipiat
ipfas duas uncias , quod eft fexta pars , Pro
mundio autem fupra fcriptarum , tollant
naturales filii tertiam partem ; & heredes
legitimi , aut Curtis Regia partes duas . II.
14. 8.
(1 ) Cod. Cathedr. Mutin. Et fi non liberta-
verit eum . Ita & infra .
(2 ) Uterque Codex Ms. habet, qui eft , feu
quod eft threus , Editio Boherian .Atremus , & in
margine thecus . Sequitur in Codice Eftenf. be-
res non fiat , nifi fi ei thingaverit per legem . Et
A &c. Additur Gloffa , que contrarium fona-
re videtur: Is qui de filio liberto naturali gene-
ratus fuerit , quod eft threus , beres patris fiat ,
etiamfi thingatum non fuerit . Threus Libertum
fignificat .
( 3 ) Addit Cod. Cathedr. aut heredes .
4 ) Ambrofian. Cod . verba parenthefi claufa
non habet .
( 5 ) Tum hic , tum in præcedenti Lege
mundius , five mundium ufurpatum videtur pro
portione hæreditaria in bonis parentum .
( 6 ) In eodem Cod. atque in Ambrof, legi-
tur ; filii legitimi , & naturales . Infra idem
Codex: Naturales vero , qui remanferint , par-
tem tertiam .
CLXI. Si fuerint filii legitimi , & naru-
rales , & forores tam legitimæ , quam na-
turales , pro mundio ( 5 ) earum tollant filii
legitimi partes duas , naturales vero partem
tertiam . II. 14. 9.
CLXII. Si fuerint filii legitimi , & filii
( 6 ) naturales duo aut plures , & contige-
rit cafus , ut unus ex naturalibus occifus
fuerit tollant legitimi fratres pro compo-
fitione ipfius , quo appretiatus fuerit , par-
tes duás: naturales , qui remanferunt vero,
tertiam partem . Facultas vero illius mor-
tui ad legitimos fratres revertatur , & non
ad naturales ( 7 ) . Ideo ita prævidimus hoc
propter faidam deponendam , id eft inimi-
citiam pacificandam , II, 14. 10.
CLXIII. Si quis in morte parentis fui
infidiatus fuerit , id eft fi frater in morte
fratris fui aut barbani , quod eft patruus ,
feu confobrini infidiatus fuerit ( 8 ) , & il-
le , cui infidiatus fuerit filium non reli-
querit , non fit illi heres , de cujus anima
tractavit , nec ( 9 ) alii parentes proximi ;
& fi alios parentes proximos non habuerit ,
tunc illi Curtis Regia fuccedat . De anima
autem illius homicidæ fit in poteftate Re-
gis judicare quod illi placuerit res vero ,
quas homicida reliquerit parentes proxi-
mi , & legitimi habeant ; & fi parentes pro-
ximos non habuerit , tunc Curti Regia fo
cientur . I. 10. 1 ,
CLXIV, Si quis ex parentibus , id eft
barbanus , ( 10) quod eft patruus , aut qui-
cumque proximus de nepote aut confobri
no ,, dolofo animo dixerit , quod de adulte-
no
rio natus fit ; nam non de certo patre
tunc ille , cui crimen mittitur , quærat fibi
liberos homines facramentales duodecim , &
præbeat ( 11 ) facramentum , quod filius le-
gitimus fit , & per legem res ipfæ ad eum
pertineant , nec alteri eas per legem dimit-
tere debeat . Et fi hoc fecerit , habeat &
fruatur : quia grave & impium videtur ef-
fe ut talis cauffa fub uno fcuto per pu-
gnam dirimatur . II . 55. 1 .
CLXV. Si quis dixerit de uxore aliena,
quod
( 7 ) Ibidem hæc ita efferuntur : Facultas ve¬
ro illius mortui legitimi fratres accipiunt , nam
non naturales . Et de hifce eleganțiis minime
ftupendum .
( 8 ) Uterque Cod. habet : Infidiatus fuerit ,
aut confiliatus , & ille , cui infidiatus , aut con-
filiatus fuerit , filios non reliquerit , non fit illi
beres . Ita quoque in Ambrof. Barbanus pro
patruo apud antiquos fæpe occurrit . Adhuc
vocem barba Italica lingua retinet eadem fi-
gnificatione . Infra ad parentes proximos Cod,
Eften, addit legitimos . Ambrofianus autem ha-
bet , proximos , aut legitimos ,
(9 ) Apud Murat. Sed . ( Nota Collec. )
(10) Cod. Eften. habet , id eft barbam . Cod.
Cathedr. id eft barba , Infra in Ambr. Cod. qua-
rat fibi liberos facramentales , & præbeat Le-
gitur , quicumque ex proximis .
(11 ) In Cod. Cathedr. Mutin. legitur , qui
præbeant facramentum . Uterque Codex in fine
pro dirimatur habet dimittatur,
 LEGES LANGOBARDICE.
quod mundium de ea ad ipfum pertineat ,
( 1 ) nam non ad maritum ; tunc ille , qui
eam habet uxorem , præbeat facramentum
cum legitimis facramentalibus fuis duode-
cim , quod de certo domino mundium ipfius
feciffet & non eum alteri per legem di-
mittere debeat . Si autem hoc fecerit , ha-
beat & fruatur : quia injuftum videtur effe ,
ut tam grandis cauffa fub uno fcuto per pu-
gnam dirimatur . II . 55. 2.
CLXVI. Si fuerit fufpicio , quod maritus
immerentem uxorem fuam occidiffet > ita
decernimus , ut purificet fe maritus cum fa-
cramentalibus fuis legitimis duodecim , quod
in morte ipfius mulieris mixtus non fit nec
per fe , nec per aliam fuppofitam perfo-
nam : & fit abfolutus ab hoc crimine .
Quia abfurdum , & impoffibile videtur effe ,
ut tam grandis cauffa fub uno fcuto per pu-
gnam dirimatur . II. 55. 3.
CLXVII. Si fratres poft mortem patris
in cafa communi remanferint , & unus ex
ipfis in obfequio Regis , aut cum Judice ali-
quas res acquifierit ( 2 ) ferviendo , habeat
fibi in antea abfque portione fratrum , nec
quod foris in exercitu acquifierit , commu-
ne fit cum fratribus , quos in communi ca-
fa dimiferit . Et fi quis alicui de fuprafcri-
ptis fratribus garathinx fecerit habeat in
antea ille , cui factum fuerit . Et fi quis
ex ipfis duxerit uxorem , & de rebus com-
munibus meta data fuerit , ( 3 ) quando alter
uxorem tulerit , aut quando ad divifionem
faciendam venerit , fimili modo de com-
munibus rebus ei refundatur aliud tantum ,
quantum ille alter frater in meta dederit :
paternæ autem vel maternæ fubftantiæ quod
reliquum fuerit , inter fe æqualiter dividant .
II. 14. II.
CLXVIII. Nulli liceat ( 4 ) fine certa cul-
pa filium fuum exheredare , nec quod ei de-
betur per legem , alii thingare . II. 14. 12.
CLXIX . Juftas autem culpas dicimus ex-
heredandi filios eas effe ; fi filius contra ani-
mam patris aut fanguinem infidiatus aut con-
filiatus fuerit : aut fi percufferit patrem vo
Tom. I.
( 1 ) Cod. Eftenf. quod mundium ad ipfum
pertineat . Hoc eft ejus tutela , five defenfio
ad ipfum spectet : quod importabat fpeciem
quamdam juris ac dominationis in mulierem
habenti ipfam in mundio . Fœminæ autem
nuptæ in mundio mariti effe jubebantur .
(2 ) Cod. Eftenf. in obfequium Regis , aut
Judicis aliquid adquifiverit , habeat fibi in an-
tea. Infra Cod. Cathedr. Mutin. quod foris
in exercitu . Infra idem Cod. quando alteri
eamdem uxorem tollere contigerit . Qui Judex
hic appellatur , Comes quoque interdum ap-
pellatus eft , hoc eft Præfectus Civitati . At
Tub Regibus Francis frequentiori in ufu fuit™
Comitis appellatio .
(3 ) Antiquitus etiam Langobardis in more
fuit marito dotem recipere , & uxori donatio-
nem propter nuptias facere . Hanc donatio-
nem metam appellabant , quæ vox fæpe infra
recurret . Vide Legem CLXXVIII. & CLXXXII.
ipfius Rotharis . Statuebatur autem Meta eo
ipfo die , quo fponfalia de futuro matrimonio
75
luntarie ; aut fi cum matrinía fua , id eft no-
verca peccaverit , jufte a patre exheredatur .
II. 14. 12 .
CLXX. Item ficut nec patribus licitum
eft fine jufta cauffa aut culpa filios fuos
exheredare ita nec filiis liceat vivo patre
cuicunque res fuas thingare , aut per quem-
libet titulum alienare , nifi filios forte , aut
filias legitimas , aut filios naturales dimife-
rit , ut ipfi fecundum legem confervent ( 5 ) .
II. 14. 12.
CLXXI. Si quis defperaverit propter fe-
nectutem > aut aliquam corporis infirmita-
tem , quod filios non poffit habere , & res
fuas alii thingaverit ; pofteaque eum conti
gerit filios legitimos procreare , omne thinx ,
quod eft donatio , quæ prius facta eft , rum-
patur , & filii legitimi unus aut plures , qui
poftea nati fuerint , heredes patri in omni-
bus fuccedant . Si autem filiam legitimam
unam , aut plures , feu filios naturales unum ,
aut plures , poft thinx factum habuerit , ha-
beant & ipfi legem fuam , ficut fupra con-
ftitutum eft , tamquam fi nulli ( 6 ) alii thin-
gatum fuiffet. Et ille , cui thingatum eft ,
tantum habeat , quantum alii parentes pro-
ximi debuerant habere , aut Curtis Regia
fufcipere , fi alii thingatum non fuiffet . II.
14. 13.
CLXXII. Si quis res fuas alii thingare
voluerit , non abfconfe , fed ante liberos ho-
mines , ipfum garathinx faciat , quatenus
qui thingat , & qui gifiles fuerint , ( 7 ) li-
beri fint , ut nulla in pofterum oriatur con-
tentio . II. 15. 1 .
CLXXIII. Si quis res fuas alii thingave-
rit , & dixerit in ipfo thinx lidolaip , id eft ,
qui ( 8 ) in die obitus fui reliquerit nor
difpergat ipfas res poftea dolofo animo , nifi
fruatur cum ratione . Et fi talis evenerit
neceffitas , ut terram cum mancipiis vende-
re , aut loco pignoris ponere debeat , aut .
fine mancipiis , dicat prius illi cui thinga-
verit : Ecce vides , quia neceffitate compul-
fus , res iftas volo vendere . Si tibi vide-
, fubveni mibi , & res iftas conferva
tur ?
G 2 in
publicis tabulis firmabantur .
(4 ) Cod. Eften. Nulli fit licentia . Sequitur
Cod. Cathedr. fine certa culpa filium exhæredi
tare . In editis Lex ifta cum duabus fequenti-
bus continuatur . Infra legitur in Mss. aut per
quemlibet titulum . Thingare idem hic eft , ac
donare .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. ut ipfi fecundum
legemconfentiant . Sed cum editis confentit Cod.
Eftenfis .
( 6 ) Cod. Cathedr. tamquam fi nibil alii . In
poftremis verbis Cod. Eften. præfert : Si illi
thingatum non fuiffet.
(7 ) Uterque Cod. Mutin. & qui giſel fue-
rit. Gifel teftem fignificat .
( 8 ) Codex Cathedr. Mutin. fcriptum habet ,
lidinlaib , id eft , quod in die obitus &c. Codex
Ambrof. lindila . Eftenfis vero , lidem lajo &c.
non difpergat ipfas res dolofo animo , & fruatur
eas cum ratione . Et fi talis ei evenerit necef-
tas , ut terram cum mancipiis , aut fine manci-
piis vendere &c. Infra , res iftas vado dare .

ES
NG
76 · LEG LA
in tua proprietate . Tunc fi noluerit fubve-
nire ,
quod alii dederit , fit illi ftabile &
firmum , qui acceperit . II . 15. 2 .
CLXXIV, Nulli donatori liceat ipfum
thinx , quod antea fecerit , iterum in alium
hominem tranfmittere : tantum eft , ut il-
le , qui garathinx fufceperit tales culpas
non faciat donatori fuo , quales folent in-
grati filii parentibus fuis facere , per quas
exheredantur , quæ in hoc Edicto fcriptæ
funt . Ipfe autem , qui garathinx fufceperit
( 1 ) ab illo , quidquid reliquerit donator in
diebus obitus fui , habeat licentiam in fuum
dominium recolligere , & debitum credito-
ribus folvere , & aliis requirere ; & quod
in fiducia nexu pofitum eft , reddat debi-
tum " & requirat rem in fiduciæ nexu po-
fitam . II. 15. 3.
CLXXV . Si quis res fuas cuicumque do-
naverit , & poftea qui donaverit , launechild
( 2 ) requifierit , tunc ille qui acceperit , aut
heredes ejus jurent , quod launechild reddi-
tum fit . Et fi aufus non fuerit jurare , quod
compofitum fit , reddat ei ferquidum , id eft
fimile , quale in illa die fuit , quando dona-
tum eft & fi juraverit , fit abfolutus . II.
IS. 4.
CLXXVI. Si quis leprofus fuerit effectus ,
& cognitum fuerit Judici vel populo , quia
certa fit rei veritas , & expulfus fit a civi-
tate > vel a cafa ita ut folus inhabitet
non fit illi licentia res fuas alienare , aut
thingare cuilibet perfonæ . Quia in eodem
die , quando a domo expulfus eft , tamquam
mortuus habetur . Tamen dum vixerit , de
rebus , quas dereliquerit , pro mercedis in-
tuitu nutriatur . II. 18. I.
CLXXVII. Si quis liber homo migrare
voluerit aliquo , poteftatem habeat intra do-
minium regni noftri cum fara fua ( 3 ) mi-
grare , quo voluerit ; fic tamen , fi a Rege
ei data fuerit licentia . Et fi ei aliquas res
Dux , aut quicunque libet homo ( 4 ) , do-
naverit & cum eo noluerit permanere ,
vel cum herede ipfius , res ad donatorem ,
vel heredem ejus revertantur . III. 14. 1 .
CLXXVIII. Si quis fponfaverit puellam
(1 ) Uterque Cod. Mutin. Ipfe autem " qui
garanthinx fufceperit ab alio , quidquid relique-
rit donator in die &c.
(2 ) In Ambrof. legitur Lonehitd . At in Mss.
Mutinen. & alibi Launechid , Launichild , &
Launegild . Atque ita fcribendum . Significat
Vox ifta remunerationem , & donum fimile .
Neque enim Langobardus donare publicis ta
bulis quidquam alteri poterat , nifi a donata
rio aliquod viciffim donum reciperet , puta
annulum , equum , pileum , fcutum , aut quid
fimile . Exempla proftant in Chartis antiquis .
Excipiebatur donatio facta Ecclefiis . Infra Co-
dex Eften. reddat ei fercoid , id eft fimilem , qua-
lis &c.
( 3 ) Id eft , cum fua generatione , five fami-
lia Vocem hanc ufurpavit & Paulus Diaco-
nus de Geftis Langobardorum .
(4) Liber homo . Ita ap. Mur. (Nota Collec .)
( 5 ) Hoc eft , ftabilito per publicas tabulas
pacto omni de matrimonio futuro . Eadem
E
IC
A RD
OB
.
liberam aut mulierem , & poft fponfalia fa-
ta , & fabulam ( 5 ) firmatam › per duos
&
annos fponfus neglexerit eam tollere &
dilataverit nuptias exequi ; poft tranfactum
biennium poteftatem habeat pater , aut fra-
ter , vel qui mundium ejus in poteftate ha-
bet , diftringere fidejufforem , quatinus ad-
impleat metam illam , quam in die fpon-
faliorum promifit poftea liceat eis ipfam
dare marito alii , libero tantum . Et meta ,
quæ exacta fuerit , fit in poteftate puellæ ,
aut mulieris eo quod fponfus infra præfi-
nitum tempus eam tollere neglexerit , aut
voluntarie dilataverit 9 excepta inevitabili
cauffa . II. 1. 1I..
CLXXIX. Si dixerit fponfus de fponfa
fua , poftquam eam fponfaverit , quod ad-
ulterata fit , ( 6 ) liceat eam parentibus pu-
rificare cum duodecim facramentalibus fuis .
Tunc poftquam purificata eft, accipiat eam
fponfus , ficut in priori fabula ftetit . Et fi
poftquam purificata fuerit , eam tollere uxo-
rem neglexerit , fit culpabilis fponfus du-
plam metam , quantum dictum eft in die
illa , quando fabula firmata fuerit . Et fi
parentes , ut dictum eft , eam de ipfo cri-
mine mundare non potuerunt, tunc fponfus
recipiat res fuas , quas dederit , & illa pa-
tiatur pœnam adulterii ficut in hoc Edi-
to fcriptum eft . II . 1. 2 .
CLXXX. Si peccatis imminentibus con-
tigerit poftquam puella aut mulier fpon-
fata fuerit , ut leprofa aut dæmoniaca ( 7 )
aut de ambobus oculis cœcata fuerit tunc
fponfus recipiat res fuas , quas dedit , & non
compellatur ipfe invitus eam tollere ad uxo-
rem , nec pro ea cauffa calumnietur ; quia
non fuum neglectum fuerit fed peccato
imminente & ægritudine fuperveniente .
II. 1. 3 .
CLXXXI. Si pater filiam fuam , aut fra-
ter fororem fuam legitimam alii ad mari-
tum ( 8 ) dederit , in hoc fibi fit contenta
de patris , aut fratris fubftantia , quantum
ei pater , aut frater in die nuptiarum de-
derit , & amplius non requirat . II , 14. 14.
CLXXXII . Si quis filiam fuam ( 9 ) aut
quam-
Vox occurrit & in aliis Legibus infra .
(6 ) Cod. Eften . poftquam eam Sponfatam ha
buit , quod adulteraffet . Infra in eodem legi-
tur : cum duodecim facramentalibus legitimis
Tunc poft purificatam accipiat &c.
( 7 ) Cod. Eften. aut leprofa , aut dæmoniofa
facta fuerit , aut de ambobus &c. Confonat hæc
eadem Lex cum Sacrorum Canonum doctri-
na , ut videre eft C. Literas extra de Conjugio
Leprof. & C. Quemadmodum extra de Jureju-
rando . Vide S. Thomam in IV. Senten. 27.
qu. 2. art. 3. Subdit Codex Cathedr. Mutin.
aut ambos oculos excæcata apparuerit .
( 8 ) Cod . Eften. Si quando filiam pater , aut
frater fororem fuam legitimam alii uxorem dede-
rit , in hoc fit fibi contenta de patris &c. Infra
legitur , in die traditionis nuptiarum &c.
( 9 ) Cod. Eften. Si quis filiam fuam , aut fo-
aut quamlibet &c. Infra , poteftatem ba-
beat illa vidua . Infra Cod . Ambrof. qui eam
tulerit , difponat de ſuis &c.
 LEGES LANGOBARDICE .
quamlibet parentem in conjugio alii dede-
rit , & contigerit cafus , ut ille maritus mo-
riatur 9 poteftatem habeat illa mulier vi-
dua , fi voluerit , ad alium maritum ambu-
landi , liberum tantum . Secundus autem
maritus , qui eam tollere difponit , de fuis
propriis rebus medium pretii , quantum fue-
rit dictum ,
quando eam primus maritus
fponfavit , pro ipfa meta dare debet ei ( 1 ) ,
qui heres proximus mariti prioris effe in-
venitur . Et fi noluerit accipere , habeat ipfa
mulier morgengab , & quod de parentibus
ejus adduxerit , id eft phaderfium : paren-
res vero ejus poteftatem habeant eam dan-
di ad alium maritum ,
ubi & ipfi & illa
voluerint . Et mundium prioris mariti non
habeant parentes , pro eo quod denegave-
runt eidem voluntatem fuam : ideo redeat
mundium ejus ad parentes proximoş qui
prius eam ad maritum dederint , Et fi pa-
rentes non fuerint legitimi , tunc mundium
ipfius mulieris ad Curtem Regis pertineat .
Et fi talis fuerit mulier , quæ maritum non
vult aut non poffit habere , fit in pote-
ftate ipfius , ad quem mundium de ea per-
tinet . Et fi ille eam male habuerit ( 2 ) ,
aut tractaverit , & probatum fuerit , tunc
liceat ei ad parentes fuos reverti ; & fi
parentes non habuerit 9 ad quos ipfa re-
vertatur ad Curtem Regis habeat refu-
gium , & mundium ejus in poteftate Re-
gis fit . II. 1, 4.
CLXXXIII. Si quis pro muliere libera
aut puella mundium dederit , & ei tradita
fuerit ( 3 ) ad uxorem , pofteaque mortuus
fuerit maritus , & contigerit , ut ipfa mu-
lier ad alium maritum debeat ambulare
aut ad parentes reverti , aut ad Curtem
Regis tunc heres mariti prioris accipiat
medium de meta , ficut fupra conftitutum
eft , & ipfa per manum ei fimili modo re-
tradatur , ficut priori marito tradita fuerit .
Nam aliter fine traditione nullarum A rerum
dicimus fubfiftere firmitatem . II. 1. s.
CLXXXIV. Si quando pater filiam , aut
frater fororem fuam alii ad uxorem tradi-
Tom. I.
( 1 ) Hoc eft , reftituere hæredibus defuncti
mariti dimidium donationis fibi nuptiarum
cauffa factæ . Phaderphium , quod in Eftenfi Co-
dice fcribitur Faderfium , dotem fignificat ,
quam ipfa mulier ex paternis bonis ad mari-
tum attulit . Infra Cod. Cathedr. Mutin, tunc
mundius ille ad Curtem Regis perveniat .
(2 ) Hoc eft , fi hæres defuncti mariti , ad
quem mundium ſpectat viduæ mulieris , eam
male habuerit .
( 3 ) In Mss. Mutinen. legitur : evenerit ,
ut tradatur ad uxorem , pofteaque mortuus &c. &c.
Cod. Ambrof. & conveniet , ut ei tradatur
Infra Cod. Eften. tuns hæredes prioris mariti
accipiant medietatem de meta , quæ adpretiata
fuit , que a priore marito data eft , ipfa &c.
(4 ) Cod. Eften. habet in ipfius fit poteftar
te , qui donationem de ea fecit . Ubi vides mun-
dium facere , ac donationem facere nuptiarum
cauffa , idem fuiffe . Scilicet donatio uxori fie-
bat a viro , ut ejus mundium , five tutelam ,
77
derit , & aliquis ex amicis accepto xenio
ipfi mulieri aliquid dederit , in ipfius fit po-
teftate , quia mundium ( 4 ) de ea fecit ; eo
quod maritus , fi launechild requifitum fue-
rit , ipfe debeat perfolvere . II . 1. 6.
CLXXXV . Nulli liceat novercam fuam
id eft matrinam ( 5 ) , quæ fuit uxor pa-
tris , neque privignam , id eft filiaftram
neque cognatam, quæ fuit uxor fratris , du-
cere uxorem . Et fi ipfa confenferit , vir
qui eam duxerit uxorem , componat pro
culpa in Curte Regis folidos c. & mox fe-
paretur ab ea , diftrictus a Rege . Et ipfa
mulier habeat medium de omni re fua , &
medium amittat , & Curtis Regia fufcipiat ,
eo quod contra mandatum regis illicitas con-
fenferit celebrare nuptias , & pœnam fuſti-
neat , & mox , ut dictum eft , feparentur .
II. 8. 1.
CLXXXVI. Si vir mulieri violentiam fe-
cerit , & invitam eam tulerit ad uxorem ,
fit culpabilis DCCCC . folid. medium Regi ,
& medium parentibus mulieris : & fi paren-
tes non habuerit , ipfi DCCCC. ( 6 ) folidi ad
Curtem Regis exigantur . Et mulier ipfa
habeat licentiam cum omnibus rebus fuis
propriis , quæ ei per legem competunt , eli-
gendi , qui mundium ejus in poteftate ha-
beat ; vult ad parentes , fi habuerit , vult
ad fratrem , vult ad barbanum , aut ad ma-
num Regis in ipfius mulieris fit potefta-
te , ubi fibi ipfa elegerit . I. 30. I.
CLXXXVII. Si quis violento nomine ( 7 )
tulerit uxorem , componat ut fupra folidos
DCCCC. & poftea mundium ejus faciat . Nam
fi contigerit cafus ut antequam mundium
ejus faciat , mortua fuerit , res ejus parenti-
bus reddantur : & ille vir qui eam violen-
to ordine tulerit uxorem , componat eam pro
mortua , tamquam fi virum de fimili fan-
guine , id eft fratrem ejus occidiffet , ita ap-
pretietur ; & eam parentibus pro mortua
componere cogatur , aut cui mundium de ea
pertinuerit . I. 30. 2.
CLXXXVIII. Si puella libera , aut vidua,
fine voluntate parentum ad maritum ambu-
G. 3 lave-
ac poteftatem in eam ille fibi acquireret . Vi-
de in antecedenti Lege , mundium dederit , hoc
eft donum caufsa mundii obtinendi dederit .
( 5 ) Cod. Cath. Mut. id eft matriniam . Infra
in Cod. Eften. eo quod contra Dei mandatum
confenferit illicitas contrahere nuptias , banc pœ-
nam patiantur , & mox ut di&um eft , feparen-
tur . Cod. Cathedr. addit: alter ab altero .
( 6 ) Cod. Eften. tunc ipfi DCCCC. folidi in
integrum ad Curtem &c. Infra Cod. Cathedr.
Mutin. cum omnes res fuas proprias , quæ ei per
legem competunt , eligendum qui mundio ejus
in poteftate debeat habere . Etiam Cod. Eften.
habet , qui mundium ejus &c. Inferius : vult ad
barbanem . Cod. Eften. vult ad barbam . In fi-
ne: fit in poteftate , ubi fibi ipfa voluerit . Cod.
Ambrof. ubi fibi ipfa mulier elegerit .
( 7 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis violenti
animo tulerit . Sequitur Cod. Eften. uxorem li-
beram ,

78 LEGES LANGOBA
laverit , liberum tamen , tunc maritus , qui
eam acceperit uxorem , componat pro ana-
a-
grip ( 1 ) folidos xx. & propter faidam a-
lios xx. Et fi contigerit cafus eam ante mo
ri , quam mundium ejus faciat res ipfius
mulieris ad eum revertantur , qui mundium
ejus in poteftate habet : nam amplius ca
ca-
lumnia præfumtori non generetur . Et ideo
perdat maritus res mulieris , eo quod mun-
dium ejus de ea facere neglexerit . II. 2. 1.
CLXXXIX. Si puella , aut mulier libera
voluntarie fornicata fuerit , cum libero ta-
men homine , poteftatem habeant parentes
ejus in eum dare vindictam . Et fi forte am-
babus partibus ( 2 ) fteterit , ut ille , qui for-
nicatus fuerit , eam tollat uxorem , compo-
nat pro culpa , id eft anagrip folidos xx.
Et fi non convenerit , ut eam habeat uxo
rem , componat folidos c. medium Regi , &
medium ad quem mundium de ea pertinue-
*
rit . Et fi parentes neglexerint , ut eam ha-
beat uxorem aut noluerint in ipfam dare vin-
dictam , tunc liceat Gaftaldio Regis aut
Sculdafio , ipfam ad manum Regis tollere ,
& judicare de ipfa , quod Regi placuerit .
I. 31, I.
CXC. Si quis puellam aut viduam alteri
fponfatam , illa tamen confentiente , tulerit
uxorem , componat parentibus mulieris , id
eft patri , vel fratri ejus , vel ad quem mun-
dium pertinuerit, pro anagrip folidos xx. &
propter faidam alios xx. & mundium ejus
qualiter fteterit , faciat . Sponfo autem cui
fponfata fuerit , omnia quæ in meta funt di-
ta , quando eam fponfavit , in duplum ei
componatur ab illo , qui ei de fponfa fua
turpe fecit , & poftea fponfus , poft acceptam
duplam compofitionem, fit fibi contentus , &
amplius ex hac cauffa adverfus fidejufforem
calumnia non requiratur . II. 2. 2 .
CXCI. Si ( 3 ) quis puellam aut viduam
alteri fponfatam , illa tamen confentiente ,
rapuerit , fit culpabilis parentibus mulieris ,
( 1 ) Id eft pro culpa præfumtionis fuæ , ut
hanc vocem Gloffographi explicant .
( 2 ) Cod . Eften. amborum parentibus . Infra :
medietatem parentibus mulieris . Et fi paren-
tes &c. Infra : aut Sculdai .
( 3 ) Hæc ita fe habent in Cod . Eften. Si
quis rapuerit puellam aut viduam fponfatam
alteri , fit culpabilis faldos DCCCC . medietatem
Regi , & medietatem parentibus puella , id eft
patri aut fratri , aut qui proximi funt ;
mundium ejus , ficut convenerit , faciat . Sponfo
autem ( sui turpe , ridiculum egit ) compo-
nat duplam metam , quantum dictum eft eft in die
illa , quando fabula &c. Ab his parum abludit
Cod. Cathedr, Mutin. ubi hæc tantum attin-
genda : cujus in turpe , aut in deridiculum egit .
In fine legitur: in ipfa compofitionis pæna .
( 4 ) Cod. Eften. aut quislibet ex parentibus
puelle . Infra: in duplam metam, que dicta fuit
in die illa , quando eam fponfavit . Codex Ca-
thedr. Mutin. in dupla meta , que dicta fuit in
die fponfaliorum .
(5 ) Cod. Eften. fequatur eam pariter &c. Et
infra : pænam juxta legem . Et inferius Codex
Cathedr. Mutin. Nam culpa a domino &c.
( 6 ) Hoc eft, Pagana , five quæ in Ghriftum
RDICE
.
id eft patri , aut fratri , vel cui mundium de
ea pertinuerit , DCCCC. folidos , medium Re-
g1 , & medium parentibus puellæ , aut qui
funt proximi ; & mundium ejus , ficut con-
venerit , faciat . Sponfo autem, in cujus tur-
pitudinem aut deridiculum egit , componat
duplam metam , quantum dictum eft in die
illa , quando fabula firmata fuerit , & am-
plius fidejuffori , aut raptori ab ipfo fponfo
fuo calumnia non generetur , fed fit fibi con-
tentus in ipfa dupla compofitione . I. 30. 3.
CXCII. Si pater , aut frater , ( 4 ) aut a-
liquis ex parentibus puellæ , eam alii fpon-
faverit , & poftea cum alio extraneo collu-
dium fecerit , aut fraudem commiferit cum
illo , qui eam violenter , aut ipfa confen-
tiente ducat uxorem : tunc illi parentes, qui
hujus colludii fraudem confenferint , compo-
nant fponfo, qui eam fponfatam habuit, fimi-
lem poenam , ut fupra , duplam metam , quæ
dicta fuerat tempore fponfaliorum ; & poftea
fponfus amplius adverfus eos , aut fidejuffo-
res eorum , calumniam non requirat , 1,30.4.
CXCIII. Si puella libera fervum alienum
foris provinciam fecuta fuerit , requirant eos
( 5 ) pariter , dominus fervi & parentes puel-
læ . Et fi cos invenerint , ambo pœnam lu-
xuriæ juxta legem fuftineant : nam culpa ad
dominum , cujus fervus fuerit , non requira-
tur . II. 9. 1.
CXCIV. Si quis cum ancilla gentili ( 6)
fornicatus fuerit , componat domino ejus fo-
lidos xx. et fi cum Romana , folidos XII .
1. 31. 2,
CXCV. Si quis de puella libera aut mu-
liere mundium in poteftate habens , excepto
patre aut fratre , ei crimen injecerit , quod
adulterata fit, tunc amittat mundium ipfius (7)
puellæ, & illa poteftatem habeat cum rebus
fuis propriis , fi vult 2 ad parentes reverti
vel ad Curtem Regis fe commendare qui
mundium ejus debeat habere : & fi vir ille
hoc crimen dixiffe negaverit , liceat ei fe
pu-
non credit . Tum poena indicitur fornicanti
cum Romana , hoc eft cum Chriftiana quidem ,
fed nata in ditione Romana , quod idem eft,
ac in regione tunc fubjecta Græcis Auguftis
quos inter & Langobardos frequens erat bel-
fum . At quæ pœna , bone Rotharis , mifcenti
fe cum ancilia aliena Langobarda ? Silet ille
At nonne inde etiam injuria , & damnum
obvenit domino ancillæ ? Ita fane , atque id
fæpe , ac fæpius accidere potuit . Ego medelam
indicabo . Gentilis hic mihi videtur fignifica-
re ancillam ex eadem gente , hoc eft Lango-
barda , ortam . Vide Feftum ad hanc vocem .
Vide etiam Lib. VI. Cap. XLI. Liutprandi
ubi hæc eadem Lex memoratur . Præterea in-
fra in Lege LVII. ejufdem Liutprandi conje-
tura mea omnino firmata videtur . Et fane
Populum fuum Reges i appellare confueve-
runt Gentem Longobardorum .
(7) Hæc ita in Cod. Eftenf. poftea mundium
ejus in poteftate non habeat ; & illi puellæ aut
mulieri fit licentia cum rebus fuis , vult ad pa-
rentes reverti , vult ad Curtem &c. Infra : qui
mundium ejus debeat habere in poteftate . Et in
fine liceat ei fe purificare ; fi Je purificave-
rit , babeat mundium ipfius , ficut & habuit .
 LEGES LANGOBARDICÆ . 79

purificare , fi potuerit , & mundium ipfius ,
ficut habuit , habere liceat . II. 11. 1.
CXCVI. Si quis ( 1 ) mundium de mulie-
re libera , aut puella , in poteftatem ha-
bens , excepto patre aut fratre , & in ani-
mam ipfius puellæ aut mulieris infidiatus fue-
rit , aut alii invitam ad maritum tradide-
rit , aut volentibus , ad ejus violentiam fa-
ciendam ( 2 ) confenfum præbuerit , aut con-
filium dederit , & probatum fuerit , amittat
mundium ipfius , & illa poteftatem habeat
de duabus viis eligendi , ubi vult ad paren-
tes reverti , aut ad Curtem Regis ( 3 ) cum
rebus fuis propriis , quæ ad eam per legem
pertinent , fe commendari , qui mundium
ejus in poteftate habere debeat · Et fi ille
vir hoc crimen negaverit , liceat ei fe pu-
rificare , & mundium ejus habere ut fupra .
II. II. 2.
CXCVII. Si quis mundium de puella li-
bera , aut muliere habens , eam Strigam (4),
quod eft Mafca , clamaverit , excepto patre
aut fratre , amittat mundium ipfius , ut fu-
pra ; & illa poteftatem habeat cum rebus
fuis propriis , ubi vult , ad parentes , aut ad
Curtem Regis fe commendare ? quæ mun-
dium ejus debeat habere . Et fi vir ille ne-
gaverit dixiffe hoc crimen , liceat ei fe pu-
rificare, & mundium ejus habere ut fupra ,
II. II. 3.
CXCVIII. Si2 quis puellam , aut mulie,
rem liberam , quæ in alterius mundio eft ,
fornicariam , aut ftrigam ( 5 ) clamaverit , &
pulfatus poenitens manifeftaverit , fe per fu-
rorem dixiffe ; tunc præbeat facramentum
cum duodecim facramentalibus fuis , quod
per furorem ipfum nefandum crimen dixif-
fet , & non de certa cauffa cognoviffet . Tunc
pro ipfo vano improperii fermone ( 6 ) , quod
non convenerat loqui , componat felidos xx.
& amplius non calumnietur . Nam fi perfe-
veraverit , & dixerit fe probare poffe , tunc
per Campionem cauffa , id eft per pugnam,
ad Dei judicium decernatur . Et fi proba-
tum fuerit , quod illa de ipfo crimine fit
culpabilis , componat ficut in hoc Edicto le-
gitur . Et fi ille , qui hoc ctimen mittit ,
probare non potuerit , widrigild ipfius mu-
lieris fecundum nativitatem fuam compone
re compellatur . I. 16. 2.
CXCIX. Si pater filiam fuam , aut fra-
ter fororem fuam alii ad maritum tradide-
rit , & contigerit cafus , ut ille maritus mo-
riatur ( 7 ) , & pater aut frater mundium ejus
liberaverit , ficut fupra conftitutum eft , &
la vidua in domo patris aut fratris regreffa
fuerit , & alias forores in cafa patris , aut
fratris invenerit , & poftea pater aut frater
mortuus fuerit , & illa remanferit in domo
cum aliis fororibus , una , aut pluribus , &
ad facultatem patris , aut fratris venerint di-
videndam cum aliis parentibus , aut Curte
Regis ( 8 ) ; tunc illa vidua , quæ in domo
patris aut fratris regreffa eft > habeat fibi
morgengab , & methium ; de faderfio autem ,
id eft de alio dono , quantum pater , aut
frater dederit ei , quando ad maritum am-
bulaverit , mittat in confufum cum aliis fo-
roribus , & illa alia foror , una , aut plures,
tollat unaquæque in antea quantum pro mun-
dio pater aut frater liberando eam ad pa-
rentes mariti defuncti dederit ; reliquam pa-
tris aut fratris fubftantiam æqualiter divi-
dant , ficut in hoc Edicto legitur . Et fi
fola in cafa remanferit , in quantum ei per
legem competit , heres fuccedat . II. 14. 15.
CC. CCI. Si maritus uxorem fuam ( 9 )
occiderit immerentem per quamlibet occa-
fionem , quæ per legem non fit merita mo-
ri , componat folidos mille ducentos ; me-
die-

( 1 ) Cod. Eftenf. Si quis ex parentibus mun- quod non convenerat dicere , componat foldos X.
dium. Infra : ad maritum tradere voluerit . amplius non calumnietur . Nam fi ipfe firma-
( 2 ) Idem Cod. ad ei violentiam faciendam , verit crimen , & dixerit fe poffe probare > tunc
Ita quoque in Cod, Cathedr. Mutin. per Campionem caufsa ipfa , id eft per pugnam ,
( 3 ) Ms. Eften. poteftatem habeat de duabus adjudicanda decernatur . Et fi probatum fuerit ,
viis , vult ad parentes reverti fuos , vult ad tunc illa de ipfo crimine fit culpabilis , ficut &c.
Curtem Regis . Eadem legas in Cod. Cathedr, In fine uterque Codex habet ; fecundum natio-
Mutin. Infra habetur : que per legem ei com- nem fuam.
petunt . (7 ) Cod . Cathedr. Musin. cafus maritus mori .
( 4 ) Cod. Eften . eamque Strigam . Vide Ad- ( 8 ) Cod. Eften. dividendam cum fororibus
not. fequent. Infra Cod. Eftenf. poteftatem ha aliis : tunc illa vidua , quæ in domo patris , aut
beat, vult ad parentes reverti , vult ad Cur- fratris regreſſa eſt , habeat fibi in antea morgin-
tem Regis &c. Ita quoque legitur in Codice cap & metam . Ubi vides metam adhiberi pro
Cathedr. Mutin. Infra : qui mundio ejus in mephio . Alia editiones & Gloffographi pro me
poteftate debeat habere. In fine idem Cod. & phio legunt methio : quæ fingula vocabula dona-
mundium cut babuit habeat, fi fe purificaverit . tionem nuptialem a marito uxori factam figni-
( 5 ) Etiam nunc habet Italica Lingua vo- ficant . Sequitur Cod. Eften. Et faderfium , id
cem Strega . Ms. Cod . Cathedr. Mutin. præ- eft quantum , quando ad maritum ambulavit
fert, out Iftricam . Atque etiam ita in antece- pater , aut frater dedit ei , mittat &c. Cod. Ca-
denti Lege, tam Iftricam , quod Mafca , cla- thed. Mutin. Et illa remanferit in domo cum
maverit : quafi a foeminis Iftriam habitantibus alias forores una , aut plures , & ad facultatem
hæc vox derivata fuerit . In Lege Alamanno- patris , aut fratris venerint dividendam cum
rum , & in Salica Cap. LXVII. num. 2. legi- alios parentes aut Curtis Regis, tunc &c. In fi-
tur : Si quis mulierem ingenuam Striam clama- ne Cod. Eften. habet : Et fi fola in cafa patris
verit . Adhuc autem apud nos Stria appella- ant fratris .
tur mulier , quæ veneficiis operam dare a ftul- (9) Cod. Eften. uxorem fuam pro qualibet
to popello creditur . Infra idem Cod, nam non occafione immerentem &c. Infra legitur : & fader-
de certa caufa . fium matris fuæ mortua . Ita eft in Cod. Ca-
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin, improperio , thedr. Mutin.
fermone . Cod. Eften. improperandi fermone
 80 LEGES LANGOBARDICE .
dietatem illis parentibus , qui eam ad ma-
ritum dederint , & mundium fufceperint , &
medietatem Regi , ita ut per Actorem Regis
diftringatur , & pœnas fuprafcriptas compo-
nat . Et fi filios de ipfa muliere habuerit le-
gitimos , habeant filii morgingap , & fader-
phium fuæ matris : & fi filios de ipfa non
habuerit , revertatur ipfa facultas ad paren-
tes , qui eam ad maritum tradiderunt : &
fi parentes non habuerit , tunc ipfa compo-
fitio , & prædicta facultas ad Curtem Re-
gis perveniat . I. 9. 12.
CCII. Si quis puellam aut mulierem li-
beram per quamliber occafionem occiderit ,
componat folidos мCC. medietatem ( 1 ) pa-
rentibus ejus , ad quos mundium de ea per-
tinet , & medietatem Regi . Et fi parentes
non habuerit , tunc ipfa compofitio in in-
tegrum ad Curtem Regis perveniat ; fic ta
men fi afto animo , id eft voluntarie , occi-
derit . I. 9. 13 .
CCIII. Si mulier in morte mariti fui con-
filiata fuerit per fe aut per fuppofitam per-
fonam , fit in poteftate mariti fui de ea fa-
cere , quod voluerit : fimiliter & de rebus
ipfius mulieris . Et fi illa negaverit , liceat
parentibus eam purgare , aut per facramen-
tum , aut per pugnam , id eft per Campio-
nem . I. 3. 6.
CCIV. Si mulier maritum fuum occide-
rit , ipfa occidatur ; & res ejus , fi filium
non habuerit , parentes mariti habeant in po
teftate . I. 9. 14.
CCV. Nulli ( 2), mulieri liberæ fub Regni
noftri ditione lege Longobardorum vi-
venti , liceat in fuæ poteftatis arbitrio , id
eft fine mundio vivere , nifi femper fub po-
teftate viri , aut poteftate Curtis Regiæ de-
beat permanere ; nec aliquid de rebus mo-
bilibus aut immobilibus fine voluntate ipfius,
in cujus mundio fuerit habeat poteftatem
donandi aut alienandi . II. 10. I.
CCVI. Si quis aldia aliene , id eft quæ
de libera matre nata eft violentiam fece-
rit , componat folidos xE. I. 30.5.
CCVII. Si quis libertæ aliena , id eft per-
fonæ ( 3 ) , quæ libera dimiffa eft violen-
tiam fecerit , componat folidos xx. I. 30.6.
CCVIII. Si quis ancillæ alienæ violentiam
( 1 ) Cod. Cathedr. Mutin. medietatem paren-
tibus , aut ad quem mundius de ipfa pertinet ,
medietatem &c.
(2 ) Hinc habes , apud Langobardos nullam
fœminam fuiffe , quæ fub mundio , hoc eft fub
tutela ac jure alicujus non foret . Suberant er-
go poteftati aut patris , aut fratris , aliorumve
fanguine junctorum , aut viri , fi nuptæ , aut
Curtis Regiæ , fi confanguinei deerant . Infra
editi habent : Lege Langobardorum . Verum
uterque Codex Mutinenfis effert : Lege Lango-
bardorum liceat in fue poteftatis arbitrio , id eft
falbmundia ( ita unus : alter felpmundia , quod
idem eft ) vivere , nifi femper fub poteftate vi-
rorum , aut certe Regis ( ita antiquior ; alter
vero, aut in Curte Regis ) .
(3 ) Verba hæc , uti & alia ejufmodi ad ex-
plicationem verborum appofita , pleraque Glof
fecerit , componat ( 4 ) folidos xx. I. 30. 7.
CCIX. Si quis rapuerit aldiam alienam
& in Curte alterius duxerit , & fecutus do-
minus fuerit , aut parentes ejus , & ille cu-
jus Curtis fuerit , antefteterit , & non per-
miferit vindicare , aut foras extrahere , com-
ponat folidos XL. medium Regi , & me-
dium cujus aldia fuerit . I. 30. 8.
CCX. Si quis ( 5 ) ancillam alienam ra-
puerit , & in Curte aliena duxerit , &fecu-
tus fuerit dominus aut parentes ejus , &
ille , cujus Curtis fuerit , antefteterit com-
ponat folidos xx. qui antefteterit , medium
Regi , & medium cujus ancilla fuerit . I. 30.9.
CCXI, Si quis aldiam alienam rapuerit ,
aut ancillam , & in Curtem Regis duxerit
& fecutus eam dominus fuerit , aut quicum-
que ex amicis › aut fervis , & Gaftaldius .
aut Actor Regis anteſteterit ,,pro aldia de
fuis propriis rebus componat illi , cujus aldia
fuerit , folidos XL. pro ancilla xx. I. 30. 10.
CCXII. Si liber aut fervus uxorem alte-
rius tulerit , eamque fibi in conjugio focia
verit , ambo occidantur ; fic tamen , fi ambo
confenferint . I. 32. 1.
CCXIII. Si quis liber vel fervus cum uxo-
re fua liberum , aut fervum fornicantem in-
venerit ( 6 ) , poteftatem habeat eos ambos
occidendi ; & fi eos occiderit , non requi
rantur . I. 32. 2.
CCXIV. Si quis ( 7 ) alii crimen de uxo-
re fua miferit , quod cum ea fornicatus ef-
fet , liceat ei , cui crimen mittitur , aut fa-
cramento , aut per Campionem fe purificare ;
& fi ei probatum fuerit , animæ quæ incur
rat periculum . I. 32. 3.
CCXV. Si quis liberam puellam abfque
confilio , vel voluntate parentum adduxerit
ad uxorem , componat , ut fupra , pro ana-
grip folidos xx. & propter faidam alios xx.
De mundio autem qualiter convenerit &
lex habet , faciant ; fic tamen fi ambo̟ li-
beri funt . II. 2. 3 .
CCXVI. Si quis puellam liberam , aut vi-
duam fponfatam habuerit , & contigerit ca-
fus , ut ipfa ante moriatur , quam a patre,
aut a fratre , aut ab eo qui mundium ejus
in poteftate habet , tradita fuerit : tunc me-
ta , quæ data eft ab ipfo fponfo , reddatur
ei ;
fas puto , quæ in textum tandem irrepferint .
(4 ) Cod. Eften. Componat domino ejus foli-
dos XX.
( 5 ) Cod. Eften . Si quis rapuerit ancillam
alienam in Curte alterius duxerit ; & Se-
quetur dominus , aut parentes ejus , & cujus
fuerit Curtis antefteterit , componat folidos XX.
medietatem Regi , & medietatem cujus ancilla
fuerit . Cod. Ambrof. antefteterit , & non per-
miferit judicare , autforis trahere , componat &c.
( 6 ) Cod. Eften. cum uxore fua alium forni-
cantem invenerit fervum , aut libertum . Sed
retine liberum .
( 7 ) In Cod. Cathedr. Mutin. tale eft exor-
dium hujus Legis : Si quis fuper alium &c.
Tum uterque Codex Mutin. de uxore fua cri-
men injecerit , quod cum ea fornicaflet .
 LEGES LANGOBARDICE .
ei ; aut fponfus recipiat tantum , quantum
in ipfa meta dedit . Nam aliæ res ipfius fint,
qui mundium ejus in poteftate videtur ha-
bere , eo quod ante traditionem mortua eft .
II. I. 7.
CCXVII. Si aldius cujufcumque liberam
uxorem tulerit , id eft fulfreal ( 1 ) , & mun-
dium de ea fecerit , pofteaque de ea filium
habens , & maritus ejus mortuus fuerit ; fi
mulier in ipfa cafa noluerit permanere , & fervo fuerit confentiens , habeant parentes po-
parentes ejus eam ad fe recolligere volue-
rint , reddant pretium , quod pro mundio
mulieris datum eft illi , cujus aldius fuerit ;
tunc illa abfque morgengab , aut aliquid de
rebus mariti revertatur ad parentes fuos cum
rebus fuis , fi aliquas res de parentibus ad-
duxit , Et fi filii de ipfa muliere fuerint ,
& noluerint in cafa patris federe 2 res pa-
ternas dimittant , & mundium pro fe red-
dant , quantum pro matre eorum datum eft,
& vadant , ubi voluerint , liberi . II. 12. 1 .
CCXVIII . Si aldia aut libera in cafa a-
liena ad maritum intraverit , & fervum ma-
ritum tulerit , libertatem fuam amittat . Et
fi dominus ejus neglexerit eam replicare ad
fervitium , mortuo tamen marito vadat, ubi
voluerit , libera una cum liberis fuis, & cum
omnibus rebus fuis , quantas in illo tempo-
re ( 2 ) fecum adduxit , quando ad maritum
intravit Nam amplius nullam rem confe-
quatur, fed vitium fuum fibi reputet , eo
quod fervo confenferit voluntarie . II. 12. 2.
CCXIX. Si aldius cujufcumque aldiam ,
aut libertam ( 3 ) alienam uxorem tulerit ,
fi filios ex ipfo coitu habuerit patrem fe-
quantur , & fint aldii , cujus & pater eft .
II. 12. 4.
CCXX. Si aldius ancillam fuam aut alte-
rius tulerit ad uxorem , filii , qui ex ipfa
ancilla nafcuntur, fint fervi ejus , cujus & ma-
( 1 ) Sulfreal hic & alibi habet Editio Gol-
dafti . Verum in Codicibus Mutinen. legitur
Fulfreal , atque ita legendum . Eft autem Ful-
freal Teutonica lingua utentibus liber , & tam-
quam ingenuus , ut hæc ipfa Lex docet . Infra
iidem Codices Mutinen. habent : pofteaque fi-
lias ( filios alter ex his præfert ) habens ma-
ritus mortuus eft ; & mulier cum illis in cafa
&c. Et in fine : Et vadant fibi, ubi voluerint
liberi . Ita & fupra : revertatur fibi ad parentes :
unde Italica adhuc yolendi formula, Je ne va-
dano : Je ne ritorni .
(2 ) Cod. Cathedr. Mutin. vadat fibi una
cum filiis fuis , & cum omnes res , quantas in
tempore &c.
( 3 ) Cod. Eften. aldiam , aut libertam tulerit
uxorem , Infra : & fint aldii , qualis & pater eo-
rum eft .
( 4 ) Cod. Cathed. Mutin. quod eft Wiribu-
ran, legitimam facere per garinthinx . Erudi-
tiffimus Vir Baluzius Tom. II. Capitular. pag.
992. hanc eamdem Legem in Not. ad Leges
Ripuarias profert ex Codicibus Mss . Parifien-
fibus cum levi diverfitate ab editione Golda-
fti , qua utor . Tunc editam a Lindenbrogio
pone ftatuit , oftendens in eam irrepfiffe Glof-
femata quædam inepta , quæ fane a Codici-
bus Mutinen. abfunt . Hæc autem ita fe ha
bet in Cod. Eften. Si quis ancillam fuam pro-
81
ter ancilla eft . II. 12, 3.1
CCXXI, Si ancilla cujufcumque in cafam
alterius ad maritum intraverit , & fervum
tulerit , nihil de ipfa cafa marito mortuo
confequatur , nifi quantum fecum adduxit .
II. 12. 5.
CCXXII, Si fervus liberam mulierem, aut
puellam aufus fuerit fibi conjugio fociare ,
animæ fuæ incurrat periculum : & illam, quæ
teftatem occidendi , aut foris provinciam tranf-
vendendi , & de rebus ipfius mulieris facien-
di quod voluerint . Et fi parentes ejus infra
anni fpatium hoc facere diftulerint , tunc li-
ceat Gaftaldio Regis , aut actori , aut Scul-
dafio , ipfam in Curtem Regis ducere , &
intra penfiles ancillas conftituere . II . 9. 2 .
CCXXIII, Si quis ancillam fuam propriam
matrimoniare voluerit fibi ad uxorem fit
ei licentia ; tamen debeat eam liberam thin-
gare , & fic facere liberam , quod eft wi-
derboram ( 4 ) ; & legitimam per garathinx,
id eft per libertatis donationem ; vel per gra-
tuitam donationem , id eft morgengab ; tunc
intelligatur effe libera , & legitima uxor , &
filii , qui ex ea nati fuerint , legitimi here-
des efficiantur . II. 1. 8.
CCXXIV. Si quis fine heredibus mortuus
fuerit , & res ipfius ad Curtem Regis per-
venerit ( 5 ) , nec donatum nec præftitum qui-
cumque ipfi mortuo dederit aut præftite-
rit, non habeat poteftatem requirendi : quia
poftquam ad manum Regis pervenit , termi-
num pofuit , & fine debito aut aliqua repe-
titione cecidit . II. 14. 16.
CCXXV. Si quis fervum fuum proprium ,
aut ancillam fuam propriam liberos dimittere
voluerit , fit illi licentia , qualiter ei placue-
rit . Nam qui fulfreal , & a fe extraneum ,
id eft amund , ( 6 ) facere voluerit , fic de-
bet
priam matrimoniare voluerit ad uxorem , debeat
eam liberam thingare , & fic liberam , quod eft
Widerbora , & legitimare facere per garthulam
(fortaffe chartulam ), id eft , quod intelligatur li-
bera , legitima uxor &c. Cod . Ambrof. has
bet garethinz .
(5) In Codicibus Mutinenf. pervenerint . In-
fra : dedit, aut præftitit . Infra : non habeat pon-
tificium &c. Frequenter adhibita eft hæc vox
pontificium ab antiquis noftris pro poteftate ,
& jure ; eademque adhuc perdurat in Colle-
&ta , five Oratione adhibita diebus feftivis
Apoftolorum Principis Petri , fublata ex aliis .
Sed nefcio quis delicatulus & hic & alibi La-
tiniora verba intulit , confilio tamen parum
laudabili ; nos enim Langobardos loquentes ,
non Romanos veteres , audire hic volumus .
Infra Cod. Eften. pervenit , & in unum po-
fuit , & fine debito , aut aliqua requifitione de-
venit .
(6) Cod. Cathedr. Mutin. Nam qui fulfred ,
& a fe extraneo , id eft amund , facere volue-
rit , fic debet facere . Cod. Eften. poftrema hæc
verba habet . Infra vero nefcio qua ratione
ibi fcriptum fit : & per gartilam . Fortaffe le-
gendum eft , per chartulam . Editi habent ga-
rantix. Olim certe chartulati dicebantur , qui
per chartam , hoc eft publicis tabulis de con-
ceffa libertate confcriptis manumittebantur .
 82 LEGES LANGOBARDICÆ .
bet facere . Tradat eum prius in manus al-
terius hominis liberi , & per garathinx ipfum
confirmet ; & ille fecundus tradat eum in
manus tertii hominis ; eodem modo & ter-
tius tradat eum in quarti . Et ipfe quartus
ducat eum in quadrivium ( 1 ) , & thingat
in wadia , & gifiles ibi fint , & dicant fic :
De quatuor viis ubi volueris ambulare , li-
beram babeas poteftatem . Si fic factum fue-
rit , tunc erit amund , & ei manebit ( 2 )
certa libertas : & poftea nullam repetitionem
patronus adverfus ipfum , aut filios ejus ha-
beat poteftatem requirendi . Et fi fine here-
dibus legitimis ipfe , qui amund factus eft ,
mortuus fuerit , Curtis Regia illi fuccedat ;
nam non patronus aut heres patroni . Si-
militer & qui per impans ( 3 ) , id eft in
votum Regis dimittitur , ipfa lege vivat , fi
cut qui amund factus eft . II. 34. I.
( Ex Cod. Eftenfi Cl. Muratorius fequen-
tia addit: Poftea mundi eorum nec ad ipfo
nec a filiis ejus nullatenus requiratur , & fi
filia ejus aut ipfa , quæ fulfrear facta eft
ad maritum ambulare contigerit , detur pro
ca mundius , ficut pro libera . )
CCXXVI. Item qui fulfreal ( 4 ) fecerit ,
& quatuor vias ei dederit , & amund a fe ,
jd eſt extraneum non fecerit , tali lege pa-
tronus cum ipfo vivat tanquam cum fratre ,
aut cum aliis parentibus liberis Longobar-
dis : id eft , fi filios aut filias , qui fulfreal
factus , non dimiferit , patronus ejus illi fuc
cedat , ficut fupra fcriptum eft . II. 34. I.
CCXXVII. Item qui aldium aut aldiam fa-
cere voluerit non illi debet ( 5 ) quatuor
vias , hæc funt genera quatuor manumiffio-
num . Tamen neceffe eft pro futuri tempo-
ris memoria ut qualiter liberum aut libe-
ram thingaverit , ipfa manumiffio in carta
libertatis commemoretur , Et fi cartam non
(1 ) Cod. Cathedr. Mutin. in quadrubio :
unde adhuc vox Mediolanenfis Carrubio . Se-
quitur Cod. Eften. & thinget in gaida ad gi-
fel , fic dicat . De quatuor &c. Cod. Ca-
thedr. Mutin. & thinget in gaida gifal ,
fic dicat . Jam monui gifeles idem fignificaffe
ac teftes.
(2) Cod. Cathedr. Mutin. & ei maneat &c.
Alter Cod. Si fic fecerit , tunc erit amund . In-
fra in utroque Codice legitur , adverfus eum ,
aut &c.
( 3 ) Cod. Eften. Similiter & qui infas , id
eft , in votum Regis . Alter Cod. Similiter in
fans , id eft , qui in voto Regis dimittitur , ipfam
legem vivat . Erat enim etiam mos manumit
tendi coram Rege : qua manumiffione fervi in-
tegram , & plenariam libertatem confequeban
tur . Ad finem legis nonnulla in Codice Eftenfi
adduntur, quæ apponenda textui curavi ; vi-
dentur enim potius pars Legis , quam Gloffa .
(4 ) Cod. Eften. habet : Idem qui fulfreal .
Lex ifta una cum fequenti in Editis præce-
denti unitur ; at in Cod. Eften. dividitur .
Infra in Cod. Eften. talem legem patronus cum
ipfo habeat , quam cum fratre , aut aliisparenti-
bus fuis Langobardis , id eft ,fi filios aut filias legi-
timas , qui fulfreafactus eft , non dimiferit , patre
nus ejus illi fuccedet , ficut fupra conftitutum eft .
fecerit , tamen libertas illi permaneat . II.
34. I.
CCXXVIII . Si libertus homo , qui ful-
freal ( 6 ) factus eft , filios dereliquerit le-
gitimos , fint illi heredes . Si filias habue
rit , habeant & ipfæ legem fuam , ficut fu-
pra conftitutum eft . Et fi naturales fue-
rint , habeant & ipfi legem fuam . Et fi ca-
fu faciente fine heredibus mortuus fuerit
& antea judicaverit res fuas proprias fe vi-
vente , id eft andegaverit , & arigaverit
( 7) fecundum legem Longobardorum , ha-
beat cui donaverit . Nam quantum de re-
bus benefactoris fui per donum habuerit , fi
eas non obligaverit , in libertatem ad ipfum
patronum aut heredes revertantur . Et fi
aliquid in gafindio Ducis aut privatorum
hominum obfequio donum vel munus con-
quifierit , res ad donatorem revertantur . In
alias vero res , ficut dictum eft , fi heredes
non dereliquerit , aut fe vivo non judica-
verit , patronus fuccedat , ficut parenti fuo .
I. 14. 17.
CCXXIX . Omnes liberti , qui a dominis
fuis Longobardis libertatem meruerunt , le-
gibus dominorum fuorum vivere debeant ; ;
fecundum qualiter a fuis dominis propriis
conceffum fuerit . II. 35. 2.
De emtoribus , venditoribus .
CCXXX . Si quis comparaverit terram
id eft folum ad ædificandum 2 aut cafam
mancipatam ( 8 ) , & per quinque annos in-
ter perfonas præfentes poffederit , & poftea
ipfe venditor , aut heres ejus pulfaverit di-
cendo , quod præftitiffet , non enim vendi-
diffet , oftendat libellum fcriptum , ubi ro-
gatus fuiffet præftandi . Et fi libellum non
habuerit , nihil aliud faciat emtor , nifi fa-
cramentum fecundum qualitatem pecuniæ
præbeat , fcilicet quod cum pretio fuo rem
ipfam
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. non illi det qua-
tuor vias . Infra ex Edit. Boherian. & ex Mss.
Mutinen. Hæc funt genera manumiffionum . Ṭa-
men neceffe eft propter futuri temporis memoriam
&c. In Ambrof. Cod. legitur : Hæc funt qua-
didegare quatuor manumif.
(6 ) Cod. Cathed. Mutin. Si quis libertus
qui fulfree factus eft . Cod. Eften. quifulfrear .
Hoc eft , qui plenariam libertatem per manu-
miffionem fuerit confequutus .
( 7 ) Cod. Eften. id eft indignip , ariga-
vit . Alter Cod. Eften. id eft andicavvere , &
aurigavverch. Infra in gafindio Ducis idem eft
ac in familiaritate Ducis quod nunc nos ap-
pellamus , ftando al fervigio di qualche gran Si-
gnore . Propterea qui Regi , aut Magnatibus
familiares , five domeftici , ac famuli erant
( non tamen fervi ) Gafindii vocati funt . Infra
Cod. Eften. fi non eas obligaverit in libertate .
( 8 ) Cod. Eften. aut caſam mencipatam ? &
quinque annis . Ego cafam mencipatam puto di-
ci , quæ ad auctionem vendita eft . Vide Fe-
ftum & Grammaticos Latinos . Infra idem E-
ften. Cod. habet : Nifi præbeat facramentumfe-
cundum legem , & qualitatem pecunia . In fi-
ne : Tunc fi fecerit , liceat ei & filiis ejus firmi-
ter poffidere &c.
 LEGES LANGOBARDICE :
ipfam comparaffet , nec alteri per legem de-
beat dimittere . Tunc liceat ei poftea fir-
miter poffidere , quod fibi comparaverit . II.
35. I.
CCXXXI. Si quis alium de re mobili
aut immobili pulfaverit ( 1 ) dicendo , quod
malo ordine poffideat , & poffeffor negave-
rit , ita profpeximus : quod fi per annos quin
que fuerit poffeffor , tunc ipfe qui poffedit ,
aut per facramentum debeat negare , aut
per pugnam feſe defenderę , fi potuerit . II.
35. 2.
CCXXXII, Si quis res alienas , id eft fer-
vum , aut ancillam , feu alias res mobiles ,
fciens alienas effe , non fuas, ( 2 ) ubicumque
tranfvendiderit , & inventum , aut probatum
fuerit , in octogilt eas reftituat . Et fi per
ignorantiam vendiderit , tunc præbeat facra-
mentum , quod credens fuas res vendidiffet :
& reddat caput cum nutrimine fuo in qua-
lecunque fit . II. 25. I.
CCXXXIII , Si quis comparaverit manci-
pium , & poftea leprofum aut dæmoniacum
apparuerit , tunc venditor fi pulfatus fuerit ,
præbeat facramentum fingulis ( 3 ) , quod in
confcientia ipfius de ipfa infirmitate non
fuiffet , quando, eum vendidit & amplius
non calumnietur . II. 55. 4.
CCXXXIV . Si quis comparaverit ancil.
lam , & poftea venerit alter certus homo
qui eam fuam dicat effe , revertantur ( 4 )
pariter ad auctorem . Tunc auctor , fi vin,
dicare non potuerit , præbeat facramentum ,
quod confcius non fit fraudis , nec colludium
feciffet , & reddat pretium tantum , quan-
tum in illa die fuit , quando eam tradidit ,
& accipiat ancillam ipfam , & proprio do-
mino tradat . Et fi ancilla ipfa apud emto-
res filios fecerit tunc ille qui eam prius
vendidit , & vindicare non potuerit , quan-
( 1 ) Cod. Cathedr. Mutin. compellaverit di-
cendo . Infra : fuerit poffeffio . Pro debeat negare ,
in eodem Ms. legitur , debeat firmare .
( 2 ) Idem Cod. feu alias res , fciens alienam
rem effe , nonfuam , ubicumque &c. Infra : quod
credens fuum vendidiffet , & reddat caput cum
nutrimento fuo , qualiter fibi fecit . Cod. Eften.
cum nutrimine fuo quale fit . Vocabulo nutrimi-
nis cenfeo hic defignari filios aut pullos , qui
ex homine , aut animali vendito nati fuerint ,
Vide proxime fequentem Legem .
( 3 ) Cod. Eften. fingulis , quando vendidit >
quod in confcientia illius non fuiffet de ipfa &c.
Additur in fine Gloffa hæc : Similiter de cete-
ris animalibus venditis .
(4 ) Uterque Cod . Mutin. revertatur pari-
ter ad auctorem . Hoc eft ad venditorem , vo-
cabulo , ut arbitror , deducto ab autione , quæ
venditio fuit publico loco facta . Infra Cod.
Cathedr. quod confcius non fit fraudi nec ullo
conclufio feciffet . Cod. vero Eften, nec illum
( ullum fort. legendum ) colludium cum ipfo ,
qui pulfat , fecijjet . Tunc reddat pretium tan-
tum , quantum in die illo , quando eum tradi-
dit , accepit ; & ancilla ipfa proprio domino re-
ftituatur . Et fi ancilla ipja &c. Ita & in Cod,
Cathedr.
( 5 ) Cod. Cathedr. qualiter fci. filios ipfius ,
83
ticumque fint filii ipfius , per fuum difpen-
dium comparet , & proprio domino red-
dat ( 5 ) , quatenus filii matrem fequantur .
Et fi auctor mortuus fuerit fine heredibus
legitimis , & facultas ipfius auctoris ad Cur-
tem regis ceciderit , nulla fit repetitio : fic
tamen , ut det facramentum , quod ab illo
comparaffet , cujus res ad Curtem Regis per-
venerit . II . 36. 1 .
CCXXXV. Si quis caballum emerit , &
auctorem ignoraverit , & venerit certus ( 6)
homo , qui ipfum caballum fuum dicit effe ,
tunc ille homo , qui emit , ficut diximus
fi auctorem non habuerit , & nefcit de quo
comparaffet , præbeat facramentum quod in
eo nec fur effet ( 7 ) , nec collega furis , nifi
fimpliciter cum pretio fuo comparaffet ; &
infuper addat , in ipfo facramento , fi quo-
quo tempore auctorem invenerit , non ne-
gabit . Tunc poft præftitum facramentum
reddar caballum & fit fibi contentus . Et
ille , qui fe proprium dominum dicit effe
fub tali titulo eum tollat ; ut fi cognitum
fuerit , quod malo ordine eum vindicaffet
& alter certus auctor venerit , qui fuum fe-
cerit ipfum caballum , fibi nonum reddat .
II. 28. 1 .
CCXXXVI . Servo cujufcumque non li-
ceat fine permiffu domini fui neque ter
ram , neque mancipia ( 8 ) , nec quamcum
que rem vendere aut liberum dimittere .
II. 32. I.
CCXXXVII . Si quis ( 9 ) de fervo com-
paraverit , & pretium perdat , & quod de
fervo emit , proprio domino reftituat . II.
32. 2 .. :
CCXXXVIII . Servus maffarius licentiam
habeat de peculio fuo , id eft bovem , vac-
cam , caballum , fimiliter & de minutis pe-
culiis in focio ( 10) dare , & in focio reci-
pere ,
per fuum difpendium recomparet , & proprio do-
mino retradat . Cod. vero Eften. vindicare
non potuerit , filios ipfos de fuo proprio pretio
comparet , & proprio domino reddat . Infra Cod.
Cathedr. habet fine heredes legitimos . Et in
fine : ad Curtem Regis ceciderunt .
(6 ) Cod. Eften. venerit tertius homo . In-
fra : nec fcit , unde , aut a quo comparaffet .
( 7 ) Uterque Codex Mutin. quia neque fur
fit , neque collega furis . Infra Cod. Eften . &
fit fibi contentus de pretio . Ille autem , qui fe
propofitum &c.
( 8 ) Cod . Eften . neque terram , neque fervum ,
neque ancillam , neque qualemcumque rem & c.
(9 ) Idem Cod, Si quis fciens de fervo &c.
( 10 ) Idem Cod. Eften. de minuto peculio in
focium dare . Cod . Cathedr. Mutin. id eft bo-
ve , vacca , cavallo , five & de minuto peculio
in focia re dare . Adhuc in aliquibus Italæ lo-
cis hæc formula durat : dare a focida . Infra
idem Cod. vendere autem non habeat licentiam
nifi &c. Servus Maffarius ille erat , qui Maf-
fe , feu prædio domini fui colonus , aut cu-
ftos dabatur . Peculium autem proprie de ſer-
vis dicebatur . Feftus ; Peculium fervorum a
pecore item dictum eft , ut pecunia patrum fa-
milie . Quafi pecuniola . Nihil enim proprium
Servi poffidebant ; fed quandoque finebantur
a do-
 84 LEGES LANG
vendere autem non nifi pro utili-
pere ,
tate cafe ipfius eft , quatenus cafe proficiat ,
ut non depereat . II. 32. 3 .
CCXXXIX . Nulli liceat aldio cujufcum-
que qui amunt factus non eft ( 1 ) , fine vo-
funtate patroni fui terram aut mancipium
vendere neque liberum dimittere . II . 32.4.
CCXL. Si quis liber homo terminum an-
tiquum corruperit , aut exterminaverit ( 2 ) ,
& probatum fuerit , fit culpabilis LXXX. fo-
lid. medium Regi , & medium in cujus fine
fuerit terminus . I. 26. 1,
CCXLI. Si quis fervus alienus terminum
antiquum ruperit , aut exterminaverit , mor-
tis incurrat periculum , aut folidis XL. re-
dimatur ( 3 ) . I. 26, 2.
CCXLII. Si quis liber homo arborem >
( 4 ) ubi theclatura facta eft , inter fines di-
fcernendos , inciderit , aut deleverit, LXXX.
folid. fit culpabilis , medium Regi , & me-
dium cujus arbor fuerit . Et fi fervus per
juffionem domini fui fecerit , dominus ejus
componat ut fupra folidos LXXX. I. 26. 3 .
CCXLIII . Si fervus fua auctoritate arbo-
rem vbi theclatura facta eft inter fines
difcernendos inciderit aut deleverit aut
moriatur , aut liberet fe folidis XL. I. 26.4.
.CCXLIV. Si quis propter intentionem
( 5 ) figna nova , aut theclaturam , aut finai-
dam in filva alterius fecerit , & fuam non
probaverit , componat folidos XL. medium
Regi , & medium cujus filva fuerit . I.
26. 5.
CCXLV. Si fervus extra juffionem do
mini fui theclaturam , aut finaidam in fil,
va alterius fecerit , manus ejus incidatur ;
& fi cum juffione domini fui theclaturam ,
aut finaidam in filva alterius fecerit , repu
tetur culpa domino , ut fupra . I. 26. 6.
CCXLVI. Si quis fine juffione Regis au
rum figuraverit , aut monetam confinxerit ,
manus ejus incidatur . I , 28. I.
CCXLVII. Si quis cartam falfam fcripfe-
rit , aut quodlibet membranum , manus ejus
incidatur . I. 29. I.
a dominis fuis quædam animalia emere , eo-
rumque reditibus frui . Hic tamen peculium
fuum vereor ne tantummodo fignificet anima-
lia fervis maffariis a domino credita . Certe
minuta peculia infra legitur pro pecoribus .
(1 ) Videlicet , qui nondum perfecta liber-
tate donatus eft .
ར་ ( 2 ) Cod. Eften. terminum antiquum effode-
rit , & probatum &c.
( 3 ) Idem Cod. effoderit , aut moriatur , aut
redimat eum dominus fuus cum XL folidis .
( 4 ) Idem Cod. addit : fignatam , ubi teclatu-
ra eft inter fines terminandos . Nomine thecla
tura fignificantur figna cultro aut fcalpello
impreffa in arbore , veluti crux , ad terminum
inter agros oftendendum . In Antiquitatibus
Eften. cap. 16. pag. 149. attuli Placitum Ot-
berti Marchionis , in quo occurrit cerrus , ubi
ab antiquo clavos ferreos infixus fuerat , hoc eft
ad fines fignandos . Quæ confuetudo fuit etiam
antiquis , ut videre eft apud Scriptores Rei
Agraria a Goefio editos . Infra Cod. Eften .
medietatem , cujus finis arbor fuit .
(s) Idem eft ac contentionem . Propter inte-
,
OBAR
DICE
CCXLVIII. Si quis per murum caftri aut
civitatis ( 6 ) , fine notitia Judicis fui exie-
rit , aut intraverit , fi liber eft , fit culpa-
bilis in curte Regis folid . xx. Si autem al-
dius , aut fervus fuerit , fit culpabilis in cur-
te Regis folid. x. Et fi furtum fecerit , fic-
ut in hoc edicto legitur , componat pœnam
furti . I. 25. 1 .
CCXLIX. Si quis debitorem habens , ap-
peller eum femel , & bis , & ufque tertio ,
fi debitum non reddiderit aut non com
pofuerit , tunc debeat eum pignorare in his
rebus , in quibus pignorare licitum eft . II .
21. I.
CCL. Si quis alium pro quolibet debito
aut cauffa pignorare præfumferit , antequam
eum tertio pulfaverit , pignus , quod ante
conteftationem tulerit , fibi nonum ( 7 ) red-
dat in poteftate domini fui . II. 21. 2.
CCLI. Nulli liceat alium pro alio pro
quolibet debito pignorare , excepto illo , qui
gaphans effe invenitur , id eft coheres ejus
proximior ,, qui ( 8 ) ad illius hereditatem ,
proximior
cafus evenerit , venturus eft . II. 21. 3 .
CCLII . Si quis per errorem alium pro
alio pignoraverit , in fervo aut ancilla , ita
decernimus , ut poftquam cognovit , quod
male pignoraverit , mox ipfum relaxet . Et
fi pulfatus fuerit a domino fervi vel an-
cillæ , tunc præbeat facramentum , quod per
errorem fecerit , nam non afto animo , fed
credidit debitorem fuum pignoraffe , & tunc
fit indemnis . Nam fi plagas aut feritas fe-
cerit in ipfum , pignus componat , ficut in
hoc edicto legitur . Et fi facramentum da-
re non præfumferit , quod per errorem pi-
gnoraffet ,reddat pignus in octogilt . II.
21. 4.
CCLIII. Si quis greges equarum five por-
corum fine juffione Regis pignoris nomine
abftulerit ille prior aut moriatur aut
componat folidos DCCCC. medium Regi
& medium cui pignus abftulerit : & illi qui
cum illo fuerint ( 9 ) , fi tamen liberi fint ,
componat unufquifque folidos LXXX. me
dium
ratonem mendofe profecto . Sed neque lectia
prior omni fufpicione vacua . Infra idem Cod.
pro finaidam habet aut fignaidam . Ita & in Le-
ge fequenti . Hoc eft , figna terminos agrorum
Indicantia .
(6 ) Cod, Eften. per murum de Caßello , aut
Civitate .
( 7 ) Alii hic , & alibi legunt ; novum . Cod.
Eften. illud fibi nonum reddat . Tum hic , tum
alibi in eodem Codice nonum pro novum oc-
currit , Ita & in fequenti Lege CCLII . Idem
Cod. in fine habet reddat pignus in actogild
( quod & alibi , & non octogild ) id eft fibi no-
num , ut idem videatur acogild , feu octogild
& nonum , five novum . Librarius quifpiam in
uno aut altero erravit . In Ms. eodem non le-
guntur verba illa , in poteftate domini fui .
( 8 ) Idem Cod. pignorare pro quolibet debi-
to , excepto illum , qui gaphantes effe invenitur ,
id eft proximior parens , qui hæres ad illius &c.
Cod. Cathedr. habet : qui gafandus .
(9 ) Cod. Cathedr. Mutin, & quicumque cum
co fuerit.
 LEGES LANGOBARDICE .
dium Regi , & medium illi , quem pigno-
raverit ut fupra . Et fi fervi dominum fe-
cuti fuerint in compofitione domini fui
-computetur : culpam enim fecit dominus
nam non fervi , qui dominum fuum fecuti
funt . II. 21. 5.
CCLIV. Si quis caballos domitos aut
boves , aut vaccas jugo domitos pignorave-
rit ( 1 ) fine juffione Regis , fibi nonum
reddat . II. 21. 6.
CCLV. Si quis alii wadiam dederit , &
eam recipere neglexit per fidejufforem ; &
apud eum remanferit una nocte , aut dua-
bus , vel tribus , nihil componat . Si reman-
ferit quatuor noctibus , componat folidos
duodecim ; fi remanferit quinque noctibus ,
componat folidos XXIV. Si remanferit fex
noctibus , componat folid. xxxvi . Et fi il
le , qui eam wadiam ( 2 ) acceperit , eam
reddere neglexerit per fidejufforem , & apud
eum remanferit , fic componat , quomodo
ille , qui wadiam fuam recipere neglexerit .
II. 21. 10.
CCLVI. Si quis liber homo , qui debi-
tor eft , alias res non habuerit nifi cabal-
los , aut boves domitos , feu vaccas juncto-
rias , tunc ille , qui debitum requirit , va-
dat ad Sculdafium , qui in loco ordinatus
eft , & intimet cauffam ipfam , quod ( 3 )
debitor ipfius alias res non habeat , nifi
quod fupra legitur . Tunc Sculdafius tollat
boves aut caballos ipfius , & ponat eos pe-
nes creditorem , dum ufque juftitiam faciat .
Si Sculdafius dilataverit facere , fit culpabi-
lis in Palatio Regis folid. x11.. & poft ju-
ftitiam factam pignus reftituatur. II. 21.7.
CCLVII. Nulli liceat pro quolibet debi
to cafam ordinatam tributariam loco pigno-
ris tollere , nifi fervum , aut ancillam, vac-
cas , aut pecora : ita ut ipfum pignus , quod
tulit ,
per fuam cuftodiam falyum faciat
ufque ad præfinitum tempus , ficut fubter
annexum eft , id eft intra eas perfonas ,
intra centum milliaria habitant intra
quæ
dies xx. Et fi intra iftos dies xx. debitor
( 4 ) pignus fuum , juſtitiam faciens , & de-
Tom. I.
( 1 ) Ms. Eften. aut vaccam jugo domitam al-
terius pignoraverit .
( 2 ) Cod. Eften. qui ipfam vadiam acceperit,
eam reddere neglexerit.per fidejufforem , apud
eum remanferit , fic componat , ficut & ille , qui
ipfam vadiam liberare per fidejufforem neglexe-
rit . Vadia , quod etiam fcribitur Guadia , Wa
dia , & Vadium , Guadius &c., modo fignificat
fidejufforem , modo vadimonium & pignus . A
Latino Vas vadis defumtum credo . Retinet
adhuc Italica Lingua Gaggio eadem fignifica
tione .
(3 ) Cod. Eften. caufam fuam intimet , &
dicat , quia debitor &c. Infra Cod. Cathedr. Mu-
tin. poft creditorem , ufque dum ei juftitiam &c.
(4 ) Uterque Codex Mutin. inter eas perfo-
nas , que intra centum milliaria inter fe habi-
tant , dies XX. Et fi infra iftos XX. dies quis
pignus fuum &c. In Ms. Ambrof. legitur dies
XXX. in omnibus hujus Legis locis .
85
bitum reddens non liberaverit , & poft
tranfactos dies xx. contigerit ex ipfo pigno-
re mancipium , aut quodlibet peculium mo-
ri aut homicidium aut damnum fieri
aut alibi tranfmigrare , tunc debitor in fuum
damnum reputet , quod fua pignora libera-
re neglexerit . Nam fi intra xx. dies fervi
aut ancillæ mortui fuerint aut peculium
perierit , aut homicidium , aut damnum de-
derit , ipfe qui pignoraverit , in fuum da-
mnum reputet , & priori domino fatisfa-
ciat ( 5 ) . Et fi fupra centum milliaria in-
ter fe creditor & debitor habitaverint , tunc
ufque ad XL, dierum fpatium pœna fupra-
fcripta pignus cuftodiarur . II. 21. 8.
CCLVIII. Si liber homo furtum fecerit ,
& in ipfo furto tentus fuerit , id eft fegan-
gi ( 6 ) , fi furtum ipfum ufque ad decem
filiquas fuerit , fibi nonum reddat , & com-
ponat pro tali culpa LXXX. folidos , aut ani-
mæ fuæ incurrat periculum . I. 25. 2.
CCLIX. Si quis fervus furtum fecerit ,
& tentus fuerit in ipfo furto , ufque ad de-
cem filiquas , fibi nonum reddat , & com-
ponat pro tali culpa folidos XL . aut certe
occidatur . I. 25. 3.
CCLX. Si quis per proditorem , id eft
per certum indicatorem , furtum invenerit ,
fibi nonum reddat qui furtum fecerit el
cui factum fuerit . I. 25. 4.
CCLXI. Si fervus dum in fuga eft ,
furtum aut damnum ( 7 ) fecerit , & in ipfa
fuga foris provinciam migraverit , & non
redierit tunc dominus fervi medium pro
ipfa re , quam furatus fuerit , aut damnum
fi fecerit , reftituat . Nam fi regreffus fue-
rit in poteftate domini fui , tunc de quan-
to tulerit , tantum dominus ejus in inte-
grum reddar : ceffante in hoc capitulo pœ-
na furti , eo quod in fuga fuerit . I. 25. 5.
CCLXII. Si mulier libera fulfreal ( 8 ) fu-
per furtum comprehenfa fuerit , furtum quod
fecerit , fibi nonum reddat ; nam alia culpa
non requiratur , pro eo quod injuriam fuam
paffa eft , fed vitium fuum fibi reputet , quia
operam indecentem facere tentavit . I. 25.6.
H CCLXIII .
(5 ) Iidem Mss. in fuo damno reputet , &
proprio domino fatisfaciat . Et fi fupra &c. In
fine Cod. Eften . habet : tunc ufque LX. dierum
Spatium pœnam iftam confequantur .
( 6) Cod. Eften. id eft fegangi . Alter Cod.
id eft figangus . Infra : ufque ad decem filiquas .
Siliqua , fi lfidoro credimus Lib. 16. Cap. 24. ,
eft vigefima pars folidi , hoc eft aurei Ve-
rum ex Epift. XXXVIII. Lib. IX. Gregorii
M. Papæ , qui his fere diebus vixit inferri
poteft , folidum conftaffe ex viginti quatuor
Siliquis.
(7) Uterque Cod . aut damnum alii fecerit .
Infra iidem habent : tunc de quanto tulit , caput
tantum , dominus ejus &c.
( 8 ) Cod. Eften. libera fulfrea . Etinfra : pro
eo quod injuriam paffa eft . In fine Cod. Cathedr.
Mutin. & vitium fuum reputet , qua opera in-
decenter facere adtentavit .

86 LEGES LANGOBARDICE .
CCLXIII . Si aldia aut ancilla ( 1 ) fuper
furtum tenta fuerit , componat dominus
ejus furtum ipfum nonum fibi , excepto pro
culpa folid. XL. I. 25. 7.
CCLXIV. Si liber homo puerum aut fer-
vum ( 2 ) furtum facere jufferit , & ipfum
furtum inventum fuerit , fibi nonum com-
ponat , & alterum tantum in Curte Regis tigerit fugere de ligamine , præbeat facra-
perfolvat : quia inhoneftum effe videtur , & mentum ille
nulli convenit rationi , ut homo liber de- afto animo eum laxaffet , fed cum tota vir-
beat in furtum fe commifcere , aut confen- tute eum cuftodire voluiffet , & poft datum
fum præbere . I. 25. 8. facramentum res , quas fecum tulerit ( 6 ) ,
CCLXV. Si quis aurum aut veftem , aut
quamlibet rem ( 3 ) , in viam invenerit , &
fuper genuculum levaverit , & non manife-
ftaverit , aut ad judicem non duxerit , fibi
nonum reddat . I. 25. 9.
CCLXVI. Si fervus ancillam alienam ha-
bens uxorem , furtum fecerit , & ancillam ,
& filios fervus alienus nutrierit , omne fur-
tum , quod fecit fervus , dominus compo-
nat (4 ) nam nihil computetur in damnum ,
nec in culpam illius ancillæ vel filiorum
ejus . Tantum eft , ut ancilla & filii fimili-
ter cum patre ad furtum faciendum non
ambulaverint ; nam fi fecerint , fimiles illi
efficiantur . I. 25. 10,
CCLXVII . Si fervus , dum in fuga eft
pofitus , res aliquas cuicunque homini com-
mendaverit , & poftea proprius dominus re-
quifierit eas & ille qui fufceperit , dene-
gaverit , & poftea inventæ fuerint , pro fur-
to eas reddat . I. 25. 11.
CCLXVIII. Si plures homines furtum in
nnum fecerint , tam liberi , quam fervi , li-
ceat eis , fi voluerint , fe adunare , & fur-
tum ipfum in octogilt reddere . Et fi ex
ipfis aliquis fe fubtraxerit , pro fe tantum
legibus componat , id eft furtum fibi nonum
reddat ( 5 ) . I. 25. 12. I
CCLXIX. Si liber , aut fervus voluerit ,
foris provinciam fugere , & judex, aut qui-
(1 ) Code Ambrof. addit , aliena . Infra uter-
que Cod. Mutin, pro culpa folid. XL. Eftenfis
vero, addit alia quædam , quæ ne ipfe quidem
librarius intellexerat , eoque minus ego , nem-
pe , pro aldia tantum , pro LL. G. fi ancilla .
(2 ) Uterque Cod. Mutin. aut fervum fuum .
Infra Codex Eften. fibi nonum componat domi-
nus ejus alterum &c.
( 3 ) Codex Eften. addit , mobilem in via ,
( 4 ) Hac ita in Cod. Cathedr. Mutin. effe
runtur: Si fervus , dum ancillam alienam babet
uxorem, furtum fecerit , & ancilla filios alienos
nutricrit omne furtum , quod fecerit , fervus
componat • Infra uterque Cod. Tantum eft , fi
ancilla , & filii fimul cum patre &c.
( 5 ) Uterque Cod. Mutin, fi voluerint fe in-
fimul adunare, & furtum ipfum in actogild red-
dere . Nam fi quis ( fubdit Cod . Eften. ) fe di-
videre voluerit , pro fe tantum ipfumfurtum le-
gibus , id eft fibi nonum , componat .
( 6 ) Cod. Eften . res , quantas attulerit , red-
dat.In fine : nec ipfe requiratur .
( 7 ) Portonarium habet Eften. Codex . Lin-
denbrogius hic defignari putat eum , a quo
portorium exigitur . Du Cangius vero ad ver-
bum Portanarius cenfet Janitorem ita appella-
tum , Neuter audiendus . Portonarius nihil aliud
1
cumque in loco aut finibus provinciæ reſi-
det , eum comprehenderit , teneat eum ; &
res , quas fecum tulerit , falvas faciat ; &
mox mandet ad judicem de loco , unde fu-
gere cœpit , quatinus eum recipiat , & det
pro uno fugace folidos 11. ita ut cum rebus ,
quas fecum detulerit , reddatur . Et fi con-
qui eum tenuit quod non
reddat ; prehenfuram autem non requirat ,
& amplius non calumnietur . Et fi fugax
ille manus ad ligandum non dederit , & oc-
cifus fuerit , non requiratur ; nifi tantum-
modo res , quas tulerit , reddantur : & fi il
le , qui fugacem hominem comprehendere
voluerit , ab ipfo occifus fuerit , non requi-
ratur . I. 25. 13:
De Portinario qui fuper flumina portum
cuftodit . ( Cod, Ambrof. )
CCLXX. Si quis portunarium ( 7 ) pul-
faverit , quod fugacem hominem aut furem
tranfpofuiffet , & portunarius negaverit , ita
decernimus , ut præbeat facramentum folus ,
quod ad confcientiam ipfius non pervenif-
fet ,quod fugitivum hominem aut furem
tranfpofuiffet , & fit abfolutus a culpa . I.
25. 14,
CCLXXI. Si portunarius furem ( 8 ) ho-
minem fciens tranfpofuerit cum aliqua re fur-
tiva , collega furis fit , & cum eo ipfum fur-
tum componat , excepto quod fit culpabilis
in palatio Regis folidos xx . I. 25. 15 .
CCLXXII. Si portunarius mancipium fu-
gitivum fciens tranfpofuerit , fi probatum
fuerit , perquirat eum , & proprio domino
cum rebus , quas fecum detulerit , reftituat .
Et fi ipfe fugax alibi tranfmigraverit ( 9 ) ,
ut non inveniatur tunc portitor , ipfum
mancipium , fimul & res , quas fecum de-
#tule-
eft hic , quam nauta , five cuftos navis , per
quam viatores ad ulteriorem fluminis ripam
tranfmittuntur . Hujufmodi navigia Portus , &
Portora appellabantur , & adhuc apud nos ap-
pellantur , ut repetam ad Legem XLI. Pipi-
ni . Cæfari , Agellio , Paullo Jurifconfulto , at-
que aliis antiquis memorantur Pontones navi-
giorum genus quafi pontes , quorum præcipue
ufus erat ad trajectum fluminum: unde etiam
Pontonarii nautæ appellatio aliquando adhibi-
ta . Quare a Pontonarius fufpicari poffemus ef-
formatum Portonarius . Sed fiftendum in prio-
re fententia ; adhuc enim in ufu funt apud
nos voces Portus , & Portinarius . Idem nauta
infra proprio nomine dicitur Portitor in utro-
que Codice Mutinenfi his verbis : quod fugacem
bominem ( alter habet , furonem ) tranfpofuiffet..
& Portitor &c. Infra : quod fugitivum , out fu-
ronem hominem tranfpofuiffet , & fit abfolutus a
calumnia .
( 8 ) Cod. Eften. Si portonarius furonem bo-
minem fciens tranfpofuerit ( fubdit Cod, Ca-
thedr. Mutin. ) cum aliquas res furtivas , collega
fit furoni . In fine legitur : in Curte Regis .
(9 ) Uterque Cod . Mutin. Et fi ipfos fuga-
ces alibi tranfmigraverit ut non inveniantur ,
Infra : ei qui perdidit .
 LEGES LANGOBARDICE .
tulerit , de quanto aufus fuerit jurare , qui
perdit , ab ipfo qui fciens tranfpofuerit , red-
dat fub æftimatione pretii , excepto pro cul-
pa componat ipfe portunarius in Curte Re-
gis folidos xx. I. 25. 16.
CCLXXIII. Si portunarius hominem li-
berum fciens ( 1 ) tranfpofuerit fugacem , &
cognoverit quod fugax eft , animæ fuæ in-
currat periculum , aut componat widrigilt
fuum quia poftquam cognovit , quod fu
gax erat , fi eum tenere non potuerit ,
mox innotefcere aut antecurrere debuit
1. 25. 17.
CCLXXIV . Si mancipium cujufcumque
poft alium hominem fugerit , & dominus
fecutus invitaverit , ut
ut in
in pace reddatur ::
pace reddatur
( 2 ) & fi in gratia & in pace redditum fue-
rit & poftea dominus pro ipfa culpa in
eum vindictam dederit , componat folidos
xx. illi , de cujus curte id tulerit . Et fi
denegaverit , quod in eum vindictam non
dediffet , præbeat facramentum folus fine aliis
facramentalibus ad Evangelia , & fit abfo-
lutus a culpa , I. 25. 18.
CCLXXV . Si ille , poft quem ( 3 ) man-
cipium alienum fugerit , & noluit id red-
dere poft fecundam & tertiam conteftatio-
nem domino fuo , tunc conftri&
tus reftituat
ipfum mancipium , & aliud fimile fub æfti-
matione pretii componat . I. 25. 19.
CCLXXVI . Si mancipium cujufcumque
in Curte Regis confugium fecerit , & Ga
ftaldius , aut Actor Regis ( 4 ) , poft fecun-
dam & tertiam conteftationem reddere di-
lataverit , ita jubemus , ut reddat ipfum man-
cipium ; & aliud fimile , de fuis propriis re-
bus , domino , cui dilataverit , reddere coga-
tur . Et fi ille , qui de Curte Regis ipfum
mancipium in gratia recepit , & poftea pro
ipfa culpa in id vindictam dederit com-
ponat in Curte Regis , unde id tulerit , foli-
dos XL. fl fe idoneare non potuerit . I.
25. 20.
CCLXXVII . Si in ecclefia aut in domo
facerdotis mancipium cujufcumque confugium
fecerit , & Epifcopus , aut facerdos , qui in
co loco præeft , id reddere in gratia poft fe-
cundam & tertiam conteftationem dilata-
verit ita decernimus ut reddat ipfum
mancipium , & aliud fimile de fuis propriis
rebus , ut fupra ( 5 ) . Et fi in gratia red-
ditum fuerit , poftea quam dominus pro ipfa
culpa in eum vindictam dederit aut fe
Tom. I.
(1 ) Uterque Cod. hominem liberum fugacem
tranfpofuerit , & cognoverit , quod fugax eft ,
five , quod in fuga eft .
(2 ) Cod. Eften. & dominus fecutus invita-
verit eum in pace , ut reddatur in gratia , &
fi in gratia redditus fuerit .
( 3 ) Cod. Eften. Si ille , apud quem fugerit
mancipium alienum , id poft fecundam aut ter
tiam conteftationem voluerit reddere . Infra : &
alium fimile.
(4 ) Id eft , qui prædio Regis præeft , ejuf-
que curam gerit . Cod. Eften . aut Actor Regis
ipfum mancipium reddere dilataverit poft fecun-
dam &c. itajubemus . Infra : in gratiam recepit ,
87
idoneet ut fupra aut fit culpabilis ipfi
ecclefiæ folid. XL. ita ut per actorem Re-
gis exigantur , & in facro altari , ubi inju-
ria facta eft , ponantur . I. 25. 21.
CCLXXVIII. Si fervus intra provinciam
in fuga vagaverit & dominus eum inve-
nerit , & fervus ipfe fugierit in curtem alie-
nam , & dominus fequens eum apprehende-
rit ; non reputetur culpa domino pro eo , quod
in curte alterius furorem in fervum fuum ha-
bens , rem fuam apprehendere vifus eft . Et
fi ille , cujus curtis fuerit , aut aliquis ex ho-
minibus illius , mancipium de manibus ejus
tulerit aut antefteterit , nullum penitus
qui fequitur fervum fuum in curte ipfa
fcandalum faciat , & fi fecerit , qualiter in
hoc edicto legitur , componat ( 6 ) . Et quia
antefteterit , aut fervum de manu tulerit ,
in ipfius fit periculum . Nam fi cafu facien-
te ipfum mancipium mori , aut alibi aber-
rare contigerit , ipfe , qui eum de manu do-
mini abftulerit , aut antefteterit , reftituat .
Et fi inventum fuerit " reddatur & non
cogatur dominus poft talem fatigationem
eum recipere in gratia , nifi voluerit . I,
25. 22 .
CCLXXIX. Si quis mancipium fugax in
cafa fua nefciente donino fuper novem no-
&tes habuerit & contigerit ipfum manci-
pium aliquid mali perpetrare , aut mori
aut aberrare ; ille qui id fufceperit & cela-
verit & mandare neglexerit ( 7 ) , reddat
ipfum mancipium , aut pretium ejus domi-
no ejus , & damnum , quod fecerit , ipſe
componat , qui id apud fe habuerit . 1.
25. 23.
CCLXXX . Si alienum mancipium poft
alium ( 8 ) hominem confugium fecerit id
eft in faida 9 mox mandet domino ipfius
quam citius poterit , aut per fcriptum , aut
per certum hominem ,‫ ܕ‬quatenus id in gra-
tia recipiat . Et fi noluerit id recipere , &
dilataverit > & contigerit id alibi tranfmi-
grare , nulla culpa illi fit , qui prius ipfum
in cafa fua habuerit ; nam qui fufceperit ,
& non mandaverit reddat ipfum manci-
pium, & damnum cui fecerit , fimul & ope-
ras . I. 25. 24.
CCLXXXI. Si quis mancipium alienum
fciens fugax effe , nefciente domino fufce-
perit , aut annonam dederit , aut oftenderit
viam, aut tranfpofuerit ; & mancipium ipfum
fuga lapfum in antea fugerit ( 9 ) ; ipfe id
H 2 per-
poftea &c. In fine : unde extulit foldos XL.
(5 ) Eften. Cod. addit : domino reddere coga-
tur . Et fi in gratia redditum fuerit , & poftea
in eum dominus &c. Infra : aut fe idoniet.
( 6 ) Cod. Eften, addit, folidos XX. Infra idem
Cod. qui eum de manu domini fui tulit .
(7) Cod. Eften . aut mandare neglexit . In
fine: qui eum poft fe habuit .
( 8 ) Cod. Eften . Si mancipium cujufcumque
confugium poft alium . Alter Cod. infra : & con-
tigerit eum alibi translatare .
( 9 ) Cod. Cathedr. Mutin, & mancipium ille
fuga lapfus fuerit , ipfe eum &c. Infra : reddat
pretium mancipii fimul & rebus , quas &c.
 88 LEGES LANGOBARDICE .
perquirat , qui ei annonam dederit aut
viam oftendere præfumferit ; & fi id non
invenerit reddat pretium mancipii , fimul
& res , quas fecum portavit : & fi inven-
tum fuerit reddat ipfum , fimul & operas
ejus . I. 25. 25.
De Oberos . ( 1 )
CCLXXXII , Si quis in Curte aliena afto
animo ( 2 ) intraverit , xx. folidos illi com-
ponat , cujus curtis fuerit . I. 24. 4.
CCLXXXIII . Mulier curtis rupturam ,
quod eft oberos , facere non poteft
poteft ; quod
abfurdum effe videtur ut mulier libera
aut ancilla , quafi vir , cum armis vim fa-
cere poffit , I. 24. 5 .
CCLXXXIV . Si fervi per confilium ( 3 )
rufticanorum , manu armata in vicum intra-
verint ad malum faciendum , & quicumque
homo liber fub Regni noftri ditione pofitus
cum illis confiliatus in capite ( 4 ) fuerit
animæ fuæ incurrat periculum , aut certe
componat folidos DCCCC. medium Regi , &
medium ei , cui injuria illata fuerit . Servi
enim , qui cum ipfo fuerint ex eodem con-
filio , unufquifque componat folidos XL, me-
dium Regi & medium cui injuria illata
fuerit . Et fi liber homo in capite non fue-
rit , ille prior fervus , qui eos conduxit
moriatur ; fervi vero reliqui , qui cum eo
fuerint ex eodem confilio , unufquifque fer-
vus XL. folidos pro eo componat , medium
Regi 2 & medium cui malum fecerit . I.
17. 2.
CCLXXXV. Si pro quacumque cauffa
homines rufticani ( 5 ) fe collegerint , id eft
confilium & feditionem facere præfumfe-
rint , & cuicumque fe antepofuerint , aut
mancipium , aut peculium de manu tule-
rint , quod de cafa fervi fui dominus tol
lere voluerit , tunc ille , qui in capite fue-
rit ex ipfis rufticis , moriatur , aut animam
fuam redimat , quantum appretiatus fuerit :
( 1 ) Cod. Ambrof. habet : De Operos , five de
Curtis ruptura .
( 2 ) Cod. Eften, irato animo , id eft uterus .
Codex vero Cathedr . habet : aiſtan , id eft , per
furorem .
( 3 ) Cod. Eften. Si fervi , id eft , concilium
rufticanorum .
( 4 ) In utroque Cod. cum illis in capite , aut
in caput fuerit . Infra Cod. Eften. Servi enim
reliqui , qui cum ipfo fuerint ex eodem concilio ,
unufquifque , cujus fervus fuerit , XL. folidos
pro eo componat , medietatem Regi, & medieta-
tem cui ut fupra malum fecerit . In editis Gol
dafti hæc bis repetita errore librariorum vi-
deas .
( 5 ) Cod. Ambrof. homines liberi rufticani .
Infra uterque Cod. id eft , concilium , fedi-
tiones . Infra Cod. Eften. Tunc ille , qui in ca-
put ex illis rufticanis fuerit , aut occidatur , aut
&c. Infra : pænam fuprafcriptam patiantur .
(6 ) Cod. Eften. autfindulam furaverit , com-
ponat illi , cui furaverit , folid. VI. Alter Cod.
habet , fcandula . Ifidoro atque Ugutione tefti-
bus , Scindula , feu Scindala eft afferis fpecies ,
quo tecta tegebantur . Defumferunt ii a Pli-
pio Lib. 16. cap. 10. ubi fcandula e robore aptif-
& unufquifque qui in ipfam feditionem cu-
currerit ad malum faciendum , componat
folidos XII . medium Regi , & medium cui
injuria illata fuerit , aut fe anteponere præ-
fumferit . Et fi ille , qui rem fuam quære-
re , aut exigere videatur ab ipfis rufticis
feritas , aut plagas factas habuerit , ficut fu-
perius ftatutum eft , ei componatur : nam
pro præfumtione tantum pœnam fuprafcri,
ptam patiatur . Et fi aliquis ex ipfis rufti-
cis occifus fuerit , non requiratur ; quia ille
qui eum occiderit fe defendendo 2 & res
fuas vindicando hoc egerit , I. 17. 3 .
CCLXXXVI. Si quis de lignario alterius
lignum furatus fuerit , componat ei , cujus
lignarium fuerit , folidos vi . I. 25. 26.
CCLXXXVII . Si quis de cafa erecta li-
gnum quodlibet , aut fcindulas ( 6 ) furatus
fuerit , componat folidos vi . I. 25. 27.
CCLXXXVIII. Si quis de lignamine adu
nato in curte ( 7 ) aut in platea ad cafam
faciendam lignum furatus fuerit , componat
folidos VI . Si autem in filva difperfum fue-
rit , & furatus fuerit componat in octo-
gilt . I. 25. 28 ,
CCLXXXIX. Si quis in hortum alterius
intraverit aut falierit , ad furtum facien-
dum , componat folidos vi . nam fi pro fua
re ingreditur , & damnum non fecerit , non
fit culpabilis . I. 25. 29,
CCXC, CCXCI. CCXCII , Si quis fepem
alienam ruperit , id eft derzon , componat
folidos vi. Si quis affem de fepe affiata ( 8 )
unam aut plures tulerit , componat folidum
unum , Si quis de fepe ftantaria facta vi-
men ( 9 ) tulerit , componat folidum 1. Si
autem perticas transverfarias tulerit , com-
ponat folidos 111, I. 25. 30,
CCXCIII. Si quis ploum ( 10 ) aut ara-
trum alienum iniquo animo fcapellaverit
componat folidos iv. Et fi furatus fuerit
componat in octogilt. I. 19. 6.
CCXCIV,
fimæ &c. qui & addit ex iis , non autem ex
tegulis , conteam fuiffe Romam annis CCCCLXX.
Cornelio Nepote auctore . Scandurarum quoque
meminerunt Columella , Cæfar de Bello Gall,
& alii . Quare vox Latina eft . Tu vero con-
fule Voffium in Etymolog. Latino , ubi difpu-
tationem longam inftituit , dicendum ne fit
Scandule , an Scindula .
( 7 ) Cod. Eften. addit , alterius .
(8 ) Cod. Eften. Si quis affigias ( id eft , ta-
bulas fectiles ligneas ) de fpe , vel affigiato . In-
fra : componat folid. II. Cod . vero Cathedr. Mu-
tin. habet : Si quis exegia de fpe , id eft , aze-
giato , una aut duas .
(9 ) Cod. Eften. fantaria facta vimen tule-
rit . Alter Cod . habet : facta de vimen . Pro
fantaria Heroldus legit fangaria , quafi ab Ita-
lico fanga . Du Cangius legendum putat , fepe
ftataria , ut fit palus defixus ftans. Certe figni-
ficari videtur hic fepes e palis efformata .
(10) Cod. Cathedr. Mutin . Si quis plovum ;
atque ita fcribendum , aut ploum . Adhuc ru-
ftici noftri aratrum Picdo appellant . Cod,
Eften. habet , plauftrum ; & infra, Solidos VI. Pro
cædere , aut frangere , veteres dixerunt capel
lare , capulare .
 LEGES LANGOBARDICE.
し CCXCIV. Si quis tintinnum ( 1 ) alterius
defuper caballo , aut bove furatus fuerit
componat folidos vi . I. 25. 31 .
CCXCV. Si quis jugum furatus fuerit
componat folidos vi . I. 25. 32.
CCXCVI. Si quis fogas furatus fuerit de
bove junctorio ( 2 ) , componat folidos vi .
Et fi qualemcumque rem mediocrem fura-
tus fuerit , unde vi . folidos , aut minus in
hoc Edicto judicantur , fi fur ipfe fupra fur-
tum tentus fuerit , non fit fegangi , fed tan-
tum componat , ficut fupra conftitutum eft .
I. 25. 33.
CCXCVII. Si quis ( 3 ) vitem exfpolia-
verit , id eft amminicula tulerit fuper 111 .
aut IV. fit culpabilis folidorum vi . I. 25.34.
CCXCVIII. Si quis palum , quod eft car-
ratium , de vite tulerit , componat folidos vi .
I. 25. 34.
CCXCIX. Si quis vitem alienam de una
foffa afto animo fcapellaverit , componat fo-
lidum 1. Si autem fucciderit , componat for
lidos 111. I. 19. 7:
CCC. Si quis tranicem ( 4 ) de vite alie-
na inciderit , componar medium folidum .
I, 19. 7.
CCCI. Si quis fuper tres uvas de vinea
15) aliena tulerit , componat folidos vi.
nam fi ufque tres tulerit , nulla fit ei cul-
pa . 1. 25. 34.
CCCII. & CCCIII, Si quis capiftrum de
capite caballi tulerit , componat folidos vi .
Si quis paftoriam ( 6 ) de caballo alieno tu-
lerit , componat folidos vi . I. 25. 35.
Tom. I.
( 1 ) Hoc eft , tintinnabulum . Sequitur Cod.
Eften. defuper caballos aut boves furaverit &c.
(2 ) Cod. Eften. fegas de bobus junctoriis , id
eft funes : quæ vox Soga adhuc apud rufticos
noftros in ufu habetur . In altero Cod. legitur :
de bove fogas junctorias . Infra Cod. Eften . in
boc Edicto fint judicati , fi fur ipfe fupertentus
fuerit , non fit fegangi , nifi tantum &c.
(3 ) Cod . Eften. addit , alterius . Infra : fuper
tres , aut quatuor , componat foldos VI.
(4 ) Corrige præeunte Cod. Eften. Si quis
traucem vitis inciderit . Alter Cod . Si quis
trauce de vite alterius afto animo inciderit . Ita-
lica Lingua adhuc retinet vocem tralcio pro
palmite . Menagius in Origin. Lingua Italicæ
a Ramus hanc vocem deducendam conjicit ;
fed parum feliciter . A trauce venit , voce >
ut verifimile eft , Germanicæ originis .
(5 ) Cod. Eften. Si quis tres uvas ( hoc eft ,
tre grappoli ) de vinea aliena tulerit , non fit
culpabilis . Nam fi fuper tres tulerit , componat
foldos fex . In Cod . Cathedr. Mutin. pro vi-
nea legitur vite.
( 6 ) Cod. Eften . Si quis pafturiam . Alter ,
Pafturias . Nunc paftoje , e balze da cavallo >
quibus equorum pedes conftringuntur , ne lon-
gius migrent .
(7 ) Cod. Cathed. Mutin. Si quis retes , aut
nafas alterius . Cod. quoque Eften. nafas ; &
infra , folidos III. uti & in altero . Najla naffe
Latina vox eft , adhuc in Italico fermone vi-
gens .
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis rubore ,
aut cerrum , feu quercum , quod eft modolaifcio .
Cod. Eften. De árbore robore , cereo , feu quer-
eu , quod eft modula bifclo . Infra idem Codex
89
CCCIV. Si quis rete alienum aut naf-
fam ( 7) levaverit aut de pifcaria aliena
pifces tulerit , componat folidos vi . I. 25. 36.
CCCV . CCCVI. & CCCVII . Si quis ro-
borem , aut quercum , feu cerrum , quod eft
modo laifcum ( 8 ) , aut glandem , quod eft
faia , inter agrum alienum , aut inter cultu-
ram , vel claufuram , in cujus vicino inci-
derit , componat pro arbore tremiffes duos .
Nam fi iterans homo propter utilitatem fuam
foris claufuram fcapellaverit , non fit ei cul-
pa . Si quis caftaneam nucem , pirum , aut
malum ( 9 ) inciderit , componat folidos 111 .
Si quis olivam ( 10) fcapellaverit , compo-
nat folidos 111. I. 19. 8.
CCCVIII. Si (11) homo , aut quodlibet
peculium in fepe alterius , texta cum vimi-
ne , fe impinxerit , & mortuus , aut aliquam
læfionem paffus fuerit ; tunc ille , qui fepem
ipfam fecit , & caput majus aut minus de
vimine foris dimiferit , ipfe fit culpabilis
homicidii , aut læfionis . I. 19. 9.
CCCIX . Si ( 12 ) caballus , aut quodlibet
peculium in claufuram alterius intus falien-
do fe impalaverit , non requiratur ab ipfo ,
cujus fepis eft . Et fi ab infra foras falien-
do fe impalaverit , tunc ille , cujus fepis effe
invenitur , eum componat ; & fi damnum
infra ipfam claufuram fecerit , componat ei ,
cujus claufura eft . I. 19. 10.
CCCX. Si quis foffatum circa campum
fuum fecerit , & caballus aut quodlibet pe-
cus ( 13 ) inciderit , aut homo periclitaverit ,
non requiratur ab ipfo , cujus foffatum effe
H 3 in,
Eften. vicinus ad vicinum inciderit . Inferius :
Nam fi intrans homo . Legitur autem in eodem
Eftenfi Codice femper capellaverit , non vero
fcapellaverit .
(9) Cod. Eften. aut melum alienum incide-
rit , componat pro unaquaque arbore folidum u-
num . Lingua noftra nunc Melo arborem ap-
pellat , quæ olim Malus .
(10) Cod. Eften. olivam alienam capellaverit .
(11) In Cod. Cathedr. Mutin. hæc ita legun-
tur : Si homo , aut quislibet peculius in fepem
alterius texta cum vimine fe intricaverit , aut
impingerit , & mortuus , aut aliquam læfionem
fecerit : tunc ille , qui fepem illam fecit , ca-
put majore de vimen foris dimifit , ipfe fit cul-
pabilis damnum , aut homicidium . In Eften. Cod.
Si quis bomo , aut quodlibet peculium in fepe
alterius texta viminibus &c. Ut ex his intel-
ligis , fi Langobardicas Leges haberemus , qua-
les primum fcriptæ fuerunt , immanem fortaffe
in iis Latina Linguæ rubiginem inveniremus ,
quod & in Salica Lege animadverfum eft .
(12) Elucidanda hæc funt ope Codicum Mu-
tinenfium , ubi ita leguntur : Si caballus , aut
quodlibet peculium ( aut quislibet peculius , ha-
bet alter ex iis ) in claufura alterius intro fa-
liendum fe impalaverit : tunc ille , cujus fepis
effe videtur " damnum non componat de eodem
caballo . Infra habetur : Et damnum infuper fi
caballus intra claufuram fecerit , ille componat ,
cujus fuerit caballus .
(13) Cod. Eften. aut aliud peculium . Alter
Ms. aut alter peculius . Uterque : ibidem ceci-
derit . Uti & infra uterque damnum , quod
ibi factum fuerit , componat ipfe , qui occulte co-
operuit .

90 LEGES LANGOBARDI
invenitur ; quia pro falvatione campi fui
fecit nam non dolofe tractaverit . Si eum
occulte cooperuit , & damnum factum fue-
rit , componat ipfe , qui occulte fecit . I.
19. 11.
CCCXI. Si animal in puteo alterius ce-
ciderit & mortuum aut debilitatum fue-
rit , non requiratur , cujus puteus eft ; quia
putei aqua communis omnium ( 1 ) utilita-
tibus invenitur effe . I, 19. 12.
CCCXII. Si quis alii arma fua fimplici-
ter præftiterit , &
& ille qui acceperit ,, ali-
quod malum cum ipfis fecerit , non repute-
tur illi culpa ? qui præftiterit , fed ei qui
malum cum eis perpetraverit . Et e contra-
rio fi ille , qui præftiterit , confenfum ad
malum faciendum adhibuit , collega fit illi
ad ipfum malum fanandum . I. 20. I.
CCCXIII. Si quis fua auctoritate arma
alterius tollere præfumferit , & malum cum
eis fecerit non fit illi culpa , cujus arma
funt , fed illi qui cum eis malum fecerit ·
( 2 ) 1. 20. 2 .
CCCXIV. Si quæ fera ab homine plaga-
ta fuerit , & in ipfo furore hominem occi-
derit , aut quodlibet damnum fecerit , tunc
ipfe , qui plagaverit , ipfum homicidium aut
damnum componat , fub ea videlicet obfer-
vatione ( 3 ) , ut tamdiu intelligatur culpa
effe venatoris , quamdiu eam perfecutus fue-
rit , aut canes ipfius . Nam fi ipfam feram
poftpofuerit , & fe ab ea tornaverit , poftea
quod fera ipfa damnum fecerit , non requi-
ratur ab ipfo , qui plagaverit aut incita-
verit . I. 22. I.
CCCXV . Si in pedica , aut in taliola ( 4 )
fera tenta fuerit , & in homine aut in pe-
culio damnum fecerit , ipfe componat , qui
pedicam mifit . I. 22. 2.
CCCXVI, Si ( 5 ) quis fuper feram ab alio
(1 ) Cod. Eften. non requiratur ille , cujus
puteus eft , quia puteus aque omnibus communi-
bus utilitatibus invenitur effe , Fortaffe , non re-
quiratur illi .
(2 ) Cod. Eften. non fit culpabilis ille , cujus
arma funt , fed ille , qui eum malum fecit .
(3 ) Cod. Eften. fub ea videlicet ratione . In-
fra : aut fe ab ea tornaverit , pofteaque ipfafera .
Ubi vides jam tum in ufu fuiffe verbum tor-
nare , nunc in Italica Lingua ufitatiffimum pro
reverti , aç recedere . Mifcellæ Auctor Tom. I.
pag. 114. Rer. Italicar. rem narrat obferva-
tione dignam . Dum Romani milites in Cha-
janum Hunnorum Regem fpe victoriæ ruituri
effent , improvifo quidam patria voce dixit :
Torna , tornafrater , five fratre , ut habet Theo-
phanes Græcus Scriptor . Contigere hæc circi-
ter Annum Chrifti 585. Quare vides quam
antiqua fit Linguæ Latinæ corruptio , & Ita-
licæ origo ,
( 4 ) Adhuc in ufu eft Italicæ Linguæ la ta-
gliuola , & apud nos , menare alla tagliuola , pro-
verbialis formula . Laqueum , quo pedes ani-
malium capiuntur , explicant Auctores Voca-
bularii della Crufca . Sed fortaffe rectius expli-
ces , ferream machinam , dentibus , oris ad
inftar , armatam , quæ dum efca appofita tra-
hitur , fe claudens feram capit . Mutinenfes
il Love , five Lupo , appellare folent ejufmodi
CE
.
plagatam , aut in taliola tentam , aut a ca-
nibus circumdatam , iter fuum poftpofuerit ,
& volens eam lucrari , fuper eam fe mife-
rit , & ab ipfa fera plagatus vel occifus fue-
rit , non requiratur ab ipfo , qui plagaverit ,
aut incitaverit ; fed fuæ culpæ reputet , &
audaciæ , quod cum auctoritate fua lucran-
di animo fe fuper eam mifit . I. 22. 3 .
CCCXVII. Si quis feram ab alio vulne
ratam , aut in taliola tentam aut canibus
circumdatam invenerit aut forfitan mor-
tuam , aut ipfe occiderit , & falvaverit , &
bono animo manifeftaverit liceat de ipfa
fera tollere dextrum armum cum feptem
coftis . I. 22. 4.
CCCXVIII. Si quis feram ab alio plaga-
tam , aut forfitan mortuam , invenerit , &
celaverit , componat folidos vi. illi
illi , qui
eam plagavit . I. 22. 5 .
CCCXIX . Si cervus 2 aut quælibet fera
ab aliquo homine fagittata fuerit ? tamdiu
illius effe intelligatur , qui eam fagittaverit ,
aut vulneraverit , ufque ad aliam talem ho-
ram diei aut noctis , quæ funt horæ XXIV,
quando eam poftpofuerit , & fe ab ea tor-
naverit nam qui eam poft tranfactas ho-
ras prædictas invenerit , non fit culpabilis ,
fed fibi habeat ipfam feram . I. 22. 6.
CCCXX. Si quis cervum domefticum , qui
tempore fuo rugire folet , intricaverit ( 6)
componat domino ejus folidos XII . nam fi
furatus fuerit , reddat in octogilt . I. 19. 13.
CCCXXI. Si quis cervum domefticum alie-
num qui non rugit ( 7 ) , intricaverit , com-
ponat domino ejus folidos vi . nam fi fura-
tus fuerit , reddat in octogilt . I. 19. 13 .
CCCXXII . Si quis accipitrem , gruam ,
aut cignum domefticum alienum intricave-
rit componat folidos vi . nam fi furatus
fuerit , reddat in octogilt . 1. 19. 14.
CCCXXIII .
decipulas , quod nempe frequentior earum ufus
foret ad capiendos lupos . Ufi funt & Itali
veteres verbo piedica eadem fignificatione , uti
videre eft in Vocabulario della Crufca . Infra
Cod. Eften. & in ipfo furore in bominem aut
peculium damnum &c.
( 5 ) Rectius in utroque Cod, Mutinen. Si
quis fera ab alio plagata , aut in taliola tenta ,
aut a canibus circondata , iter fuum poftponens ,
volens eam lucrare , fuper ipfa fe miferit . Infra :
pro eo quod fua auctoritate .
(6 ) Cod. Cathedr. Mutin. fragaverit . For-
taffe flagraverit a flagris . Cod. Eften. plagave-
rit : In Lege fequenti legitur, intricaverit . Ea-
dem vox utrobique adhibita fuiffe videtur . In-
fra Cod. Cathedr. nam fi furaverit ,
( 7 ) Cod . Cathedr. Mutin . Si quis cervo a-
lieno domeftico , qui non ruxit , intricaverit . A
trica , dum florebat Lingua Latina , deductum
fuit intricare , quod hic fignificare videtur ,
non remorari , aut impedire , fed aut in laqueos
conjicere > aut vulnerare . Infra enim occur-
rit : Si porcus cum dente hominem intricaverit ,
feu infricaverit . Apud nos in ufu eft ftricca-
re pro ftringere . De cervis quoque domefticis
agitur in Lege Salica , hoc eft , cicuratis &
manfuefactis , quorum ufus erat in venatione
ad cervos feros in retia aut tela trahendos .
 LEGES LANGOBARDICE . ୨୯

CCCXXII. Si quis de apiculari vas cum De quadrupedia .

apibus furaus fuerit ( 1 ) , anum aut plura , CCCXXX . De quadrupedibus , fi in ho-
componat olidos XII . I. 25. 37. mine aut in peculium damnum fecerit

CCCXXIV. Si quis de arbore fignara in
filva alterius apes tulerit , componat folidos
VI. Nam i fignata non fuerit , tunc qui-
cumque invenerit jure naturali habeat fibi ,
excepto de gajo Regis . Et fi contingerit , ut
dominus , cujus filva eft , fupervenerit , tol.
lat mel & amplius non requiratur ei ca-
lumnia ( 2 ) . I. 25.. 37.
CCCXXV. Si quis accipitres de filva al-
terius tulerit , excepto de gajo ( 3 ) Regis ,
habeat fibi nam fi dominus filvæ fuper-
venerit , tollat accipitres , & amplius culpa
adverfus eum non requiratur . Et hoc idem
jubemus , ut fi quis de gajo Regis accipi-
trem tulerit , fit culpabilis Regi folid. XII .
I. 25. 38.
CCCXXVI. Si quis de arbore fignata in
filva alterius accipitrem de nido tulerit ?
componat folidos VI . I. 25. 38.
CCCXXVII. Si quis canes alienos clama-
verit aut incitaverit & damnum fecerit
in homine > aut in peculio , non reputetur
non reputetur
illi culpa , cujus canes funt , fed illi , qui
eos incitaverit . I. 21. 1.
ipfe componat damnum , cujus fuerit pecus .
I. 21. 2.
CCCXXXI. Si caballus cum pede , bos
cum cornu damnum fecerit , vel fi porcus
cum dente hominem intricaverit ( 5 ) , aur
fi canis momorderit , excepto ur fupra ra-
biofus fuerit ipfe , componat damnum aut
homicidium , cujus animal fuerit , ceffante
in hoc capitulo faida , quod eft inimicitia ,
quod mutâ res fecit , non hominis ftudium .
I. 21. 3.
XII .. Si quis præftitum , aut con-
CCCXXXII
ductum habuerit caballum , vel bovem
aut canem , vel quodlibet peculium , &
dum in ipfo beneficio , & conductura eft ,
homicidium fecerit , aut damnum , non re-
quiratur proprio domino , fed illi , qui con-
ductum aut præftitum habuit " & ipfum
homicidium , aut damnum componat ( 6 ) ,
I. 21. 4.
CCCXXXIII. Si ( 7 ) animal alicujus alie-
num animal occiderit , aut intricaverit , id
eft bos bovem , aut quodlibet peculium ,
tunc dominus , qui fuum animal intrica

CCCXXVIII . Si quis peccatis imminen- tum invenerit , aut forfitan jam marcidum
tibus homo rabiofus , aut dæmoniacus factus aut minutum , jubemus ( 8 ) ut confignet

fuerit ( 4 ) , & damnum fecerit in homine ,
aut quolibet peculio , non requiratur ab he-
redibus ejus ; & fi ipfe occifus fuerit , fimi-
li modo non requiratur; tantum eft , ut fine
culpa non occidatur . I. 19. 15.
CCCXXIX. Si canis aut caballus aut
quodliber peculium rabiofum factum fuerit ,
& damnum fecerit in homine aut in pe-
culium , non requiratur a domino ; & qui
ipfum occiderit , fimili modo non requira-
tur , ut fupra . I. 21 , 2,
ipfum marcidum aut intricatum illi , cu-
jus animal eum intricavit , & fimilem qua-
lem in illa die fuerit , quando intricatum
eft , recipiat ab ipfo , cujus animal hoc fe-
cerit . I. 21. 5 .
CCCXXXIV . Si quis canem alienum fu-
ratus fuerit , nonum ( 9) fibi reddat . I. 25. 39.
CCCXXXV. Si quis fe vindicando occi-
derit canem alienum cum fpatha , aut vir-
ga , aut quibuslibet armis manu tenendo
non requiratur (10) : tantum eft , ut ipfa
vir-

( 1 ) Cod. Eften, de apiculario vaſculum cum cidium componat . Addit Cod . Eften. nififit pul-
apibus furaverit . lus calcitrofus jumenti præftiti . Quæ puto glof-
( 2 ) Idem Cod. & amplius culpa non requi- fam continere : eft enim infra Lex de ejufmo-
ratur . di pullis .
( 3 ) Idem Cod . Si quis de filva alterius ac- (7 ) En ut Cod , Cathedr. Mutin. hæc effe-
cipitrem tulerit de nido " excepto Gaje Regis ; rat : Si animalis alterius alienum animalem oc-
id eft , filva ad Regis jus fpectante . Cod. Am- ciderit , aut intricaverit , id eft , bovis bovem
brof. hic & alibi habet , in Gagio Regis . Idem aut quibuslibet peculius . Infra : aut foris ani-
legit acceptorem pro accipitrem , uti etiam & mam marcitum : Sequitur Cod. Eften. aut mi-
Cod. Cathedr. Mutin. In Lege Baiuvariorum . nutum .
Tit. XXI. num. 6. apud Baluzium Tom. I. Ca- ( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin . jubemus , ut ille ,
pitular. pag. 139. legitur : Si vero de minutis qui animalem fuum intricatum , autforfitan mor
filvis , de luco , de quacumque Kabeio vegetum tuum invenit , det eum apud illum , cujus ani-
reciderit . At in Cod. Cathedr. Mutin. habe- malis eum intricavit , & recipiat fimilem , qua-
tur ibi : de luco vel qualecumque Gajo vegitium lis in illa die fuit , quando fragiatus eft ( fran-
reciderit . Infra in Cod. Eften, exaratum eft : giatum habet Cod . Eften. ) ab ipfo , cujus ani-
Et hoc jubemus : fi quis de Gagio Regis tulerit, malis boc fecit . Atque hæc , ut puto , primige-
fit culpabilis Regi foldos XII. Sunt & adhuc in nia fuerit lectio Legis ; ejus vero rubiginem
hifce partibus rura , quibus nomen Gazzo , aliquantulum exterferint recentiores .
Gaggio; quod ibi , ut arbitror , olim foret Ga- (9 ) Hic & alibi Cod. Eften. habet nonum .
jum , five Gagium Regis . At in hoc non eft conftans .
( 4 ) In Cod. Eften. aut demoniofus apparuerit . (10) Cod. Cathedr. Mutin. id eft , cum fpa-
(5) Cod. Cathedr. Mutin. Si cavallus cum ta , aut cum virga , aut qualibet arma ( ita &
calce , fi bos cum cornu , fi porcus cum dente bo- Cod. Eften. ) in manu tenendo , non ei requira
minem intricaverit , aut fi canis morderit , ex- tur , Infra Cod. Eften. Et fi fpatam , aut aliam
cepto ut fupra fi rabiofus fuerit , ipfe componat armam poft ipfum jactaverit , qua eum occide-
homicidium , aut damnum &c. rit , reddat ferquido ( fercoto legitur in altero
( 6 ) Uterque Cod. Mutin. Sed ille , qui præ- Cod . ) , id eft fimile .
fitum apud fe habuit , ipfe damnum , aut homi-

92 LEGES LANGOB
virga talis inveniatur , ut mediocris fpatha .
Nam fi poft ipfum jactaverit , & eum oc-
ciderit , reddat ferquidum , id eft fimilem .
I. 19. 16.
CCCXXXVI. Si quis canem alienum
nocte aut die damnum facientem , invene-
rit in cafa fua ; fi eum occiderit non re-
quiratur , & fi occifus non fuerit , damnum
quod fecerit dominus reddat ( 1 ) . I.
19. 16.
CCCXXXVII. Si quis percufferit vaccam
( 2 ) prægnantem , & abortum fecerit , com-
.
ponat tremiffem unum . Et fimortua fuerit ,
reddat eam qualiter appretiata fuerit , fimul
quod in utero ejus mortuum eft . I. 19. 18.
CCCXXXVIII . Si quis percufferit equam
prægnantem ( 3 ) , & abortum fecerit , com-
ponat folidos 111. Si autem ex ipfa percuf-
fura mortua fuerit , componat eam , fimul &
quod in utero ejus mortuum eft . I. 19. 17.
CCCXXXIX. Si quis percufferit ancillam
(4 ) gravidam , & abortum fecerit com-
ponat folidos 111. Si autem ex ipfa percuf
fura mortua fuerit , componat eam , fimul &
quod in utero ejus mortuum eft . I. 19. 19.
CCCXL. Si lupus animal cujufcumque oc-
ciderit , & aliquis , id nefciente domino fuo
excoriaverit , & celaverit , & per prodito-
rem fuum inventum fuerit , componat foli-
dos XII . I. 25. 40.
CCCXLI. Si in flumine animal cujufcum
que mortuum fuerit aut ubicumque ; &
alius homo , cujus non fuerit excoriave-
rit , componat folidos x11 . I. 25. 41 .
CCCXLII. Si quis caballo alieno aurem
vel oculum excufferit , aut aliquam læfio-
nem corporis fecerit , recipiat ipfum , qui
læfus factus eft , & reddat ei ( 5 ) ferqui-
dum , id eft fimilem . I. 19. 20.
CCCXLIII. Si quis caballo alieno cau
dam capellaverit , id eft fetas traxerit , com-
ponat folidos vi . I. 19. 20.
CCCXLIV. Si quis caballum alienum pla-
gaverit , aut aliquam læfionem fecerit , tunc
dominus caballi reddat ipfum caballum illi
( 1 ) Cod. Eften. dominus ejus perfolvat .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. addit , alienam ,
Cod. Eften, infra habet non tremiffem unum ,
fed folidum unum .
(3 ) Cod. Cathedr. Mutinen. addit , alienam .
Infra hæc habet : componat folidum unum ; fi
mortua fuerit , reddat eam , fimul & pecus . Et
quidem legendum folidum unum ; fupra enim . ptum fane illud pendiferit , ac feribendum pren-
eadem poena indicitur pro vacca prægnante ;
& infra tres folidi pro abortu ancille ftatuun-
tur . Ridendum vero foret æquiparare ancillæ
foetum vaccino fœtui .
(4 ) Cod. Cathedr. Mutin. addit , alienam .
(5) Ita corrige ex Ms. Eften. ipfum , qui
lafionem fecit , & reddat ferquidum , id eft fimi-
lem. Tum gloffema additur : Similiter de cete-
ris beftiis refpondetur.
(6 ) Uterque Cod. Mutin. & dum ipfum .
Infra Cod. Eften. quatenus , ufque dum fuus
Janus factus fuerit , fuam faciat utilitatem . Et
infra : reddat ipfum proprio domino , & fuum re-
cipiat .
( 7 ) Cod. Eften. caballicare præfumferit . A.
ARDICE
.
homini , qui læfionem fecit , ut ipfe eum
fanet ; & dum ipfe ( 6 ) fanar potuerit ,
det illi fuum proprium caballun , qualiter
utilitatem fuam faciat . Et fi ipfe caballus ,
qui læfus fuerit , ad priftinam redierit fani-
tatem , reddat ipfum proprio comino . Si
autem ex ipfa læfione mortuus erit , red-
dat alium fimilem . Et fi contigerit , ut
ipfe caballus , qui pignoratus eft , apud
ipfum moriatur tunc fatisfaciat ille , qui
pignoratum habuit , fi pulfatus fuerit , quod
non per illius negligentiam mortuus fuerit ,
& poftea nulla fit repetitio . I. 19. 21 .
CCCXLV. Si quis caballum alienum aſcen-
derit & intra viciniam tantum caballica-
verit , id eft per ipfum vicum , componat
verit
folidos 11. Nam fi in antea eum caballica-
verit ( 7 ) , & dominum ejus non rogaverit ,
in octogilt eum reddat . I. 25. 42 .
CCCXLVI . Si quis caballum alienum ap-
prehenderit , ipfumque diffiguraverit aut
circinaverit ( 8 ) furti pœna fit culpabilis
in octogilt . I. 25. 43 .
CCCXLVII. Si quis caballum alienum
.
aut quodlibet peculium , credens fuum effe ,
apprehenderit , & dominus ejus eum co-
gnoverit , & calumniam generare voluerit ,
ita decernimus , ut præbeat facramentum il-
le , qui eum tenuit , quod non afto ani-
mo , nec aliqua ( 9 ) cauffa faciente eum
apprehendiffet , fed credens fuum fuiffe , fit
abfolutus a culpa furti , & reddat ipfum
caballum proprio domino illæfum . Si au-
tem præfumferit jurare , reddat eum in octo.
gilt . Quia poftquam cognovit , quod fuus
non fuiffet , mox debuit proprio domino
innotefcere . Nam fi eum poftquam cogno-
vit , quod fuus non fuerit , afcenderit , fiv
culpabilis folid. 11. ut fupra . I. 25. 44 .
CCCXLVIII. Si quis caballum alienum ,
aut quodlibet peculium damnum fibi fa-
cientem invenerit , ipfumque in curte clau
ferit , & non venerit certus dominus , qui
eum cognofcat ; tunc ille , qui eum in da-
mno invenerit , ducat eum ad judicem , qui
in
caballo Latina voce , ut facile quifque intelli-
git , inferiora fæcula deduxerunt caballicare >
quod nunc nobis eft cavalcare .
( 8 ) Hanc vocem explicat Du-Cangius pro
avertere , abigere . In Cod . Eften . legitur : Si
quis caballum alienum pendiferit , & circinave-
rit , ipfumque diffiguraverit , furti &c. Corru
diderit , aut priferit . Attamen hinc vides , du-
bium effe hunc locum in editis . Vocabulo
circinaverit fignificari videtur læfio aliqua , aut
figna aliqua impreffa ( circino fortafle ) equo ,
unde is deformatus & diffiguratus evadat . Aut
nihil aliud fignificatur , quam notam ( nunc
Marca appellamus ) alieno equo inurere , ut
ad alterum fpectare videatur in quem fen-
fum Eccardus explicat Cap. II. Tit. X. Legis
Salicæ , ibi legens caballum pinxerit , non pun-
xerit . In fine uterque Cod. Mutin . in octogild ,
id eft , fibi nonum .
(9 ) Cod. Eften. nec alia caufa . Et inferius:
nifi credidit fuum fuiſſe .
 LEGES LANGOBARDICE .
in loco ordinatus eft aut certe ante Ec
clefiam in conventum , ufque ad quartam ,
vel quintam vicem , & omnibus voce præ-
conia innotefcat , quod caballum inveni ,
nefcio cujus fit . Et fi non venerit qui
eum cognofcat , jubemus ut ille , qui inve-
nerit , caballicet & cuftodiat eum tanquam
fuum proprium . Et fi mortuus fuerit , figna
de corio confervet ; ut cum venerit certus
dominus , habeat quod ei oftendat . Nam
fi ifta neglexerit , & inventum fuerit , fibi
alterum fimiliter reddat . At fi iftam cau-
telam obfervaverit , fit abfolutus a calumnia ,
( 1 ) I, 23. I,
CCCXLIX , Si quis caballos , aut armen-
ta afto animo in meffem alienam , aut in
pratum miferit , aut in quodlibet damnum ,
componat unum folidum pro capite ( 2 ) ;
excepto damno , ficut appretiatum fuerit
aut loci confuetudo eft · Sic tamen fi pa-
ftor non aufus fuerit jurare , quod afto ani-
mo non mififfet ; & fi juraverit , fit abfo-
lutus a culpa , tantum damnum componat .
1. 19. 22.
CCCL. Si quis porcos , aut pecora afto
animo in damnum alterius miferit , fi aufus
non fuerit jurare ( 3 ) , componat folidum
unum , excepto damno , I. 19. 24.
CCCLI. Si quis peculium de damno fuo
ad claufuram minaverit , & ille cujus pe-
culium eft , ei antefteterit , componat foli-
dum unum , excepto damno , ficut arbitra-
tum fuerit . Et fi in curte minaverit , ille
cujus peculium eſt roget eum ut reddat
illi ; fic tamen , ut det ei pignus per ulti-
mum , valens filiquas 111. aut certe fidejuf,
forem fub tali titulo , ut damnum , quod
arbitratum fuerit componat fecundum fa-
bulam , qualiter intra vicinos ipfos eft . Et
fi pignus fufcipere noluerit & una nocte
apud fe peculium habuerit , componat foli-
dum unum . Et fi ille , cujus peculium eft ,
tenens duritiam cordis id liberare defpe-
xerit , tunc habeat ille id peculium , qui
in damno invenerit & per novem noctes
aquam ( 4 ) ei tantum det , & de damno
in hoc fit contentus , co quod novem no-
Ates ipfum peculium tenuit . Et fi de ipfis
peculiis aliquod mortuum fuerit ? fuæ ne-
(1 ) Cod. Eften. fit abfolutus a culpa .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. componat per ca-
put folidum unum , excepto damno , fi fecerit ,
ficut arbitratum fuerit , aut &c. In fine uter-
que Codex : fit abfolutus a culpa : tamen da-
mnum componat .
(3 ) Cod. Eften. idoniare .
(4) Cod. Eften, tunc habeat id ille , qui in
damno fuo invenerit , novem noctes , & aquam
tantum ei det . In fine : qui difpignorare ne-
glexit .
( 5 ) Ita Mss. Editio Boherian. itinerantem :
quod idem fignificare voluit Langobardorum
elegantia Gellius tamen adhibuiffe & ipfe
creditur . Infra : in ligamine , aut in ligamen ,
ut habet editio Boheriana . Cod . Eften. nefcio
quid fibi velit exhibens in lingamba . Depra
93
gligentia reputet , qui difpignorare negle-
xerit . I. 23. 2.
CCCLII, Si hominem iterantem ( 5 ) ca-
ballus aut quodlibet peculium fecutum fue-
rit & ille quem fequitur , in ligamine ,
aut in claufura miferit , ipfe id falvum fa-
ciat ? ficut fupra conftitutum eft ut ve-
nienti proprio domino reftituat , Nam fi
fequi cœperit , & fe de via tornaverit , nul-
la fit ei culpa , quem fequi coeperat . Nam
fi ille , quem fequitur eum abfconfe ha-
buerit , aut eum vendiderit , componat ipfum
caballum in octogilt . I. 25. 45.
CCCLIII. Si quis ab alio homine roga-
tus fuerit caballum , aut quodlibet peculium
perditum quærere , fignaque ei dictaverit
& ille qui rogatus fuerit , forfitan cabal-
lum ( 6 ) , aut peculium per errorem com-
prehenderit , fi venerit proprius dominus
& calumniam generare voluerit , ita pro-
fpeximus , ut ille qui per errorem compre
henderit , præbeat facramentum , quod cre
didit ipfum effe , unde rogatus fuerat &
tunc reddat caballum , & amplius non ca-
lumnietur , fi eum male non tractaverit .
Et fi non venerit proprius dominus red-
dat eum illi , per quem ipfum tulit ; &
ipfe iterum juxta legem confervet , ficut fu-
pra dictum eft . I, 25. 46.
CCCLIV. De porcis , fi in efca alterius
paverint , & inventi fuerint , fi minus funt
decem 91 non occidantur ( 7 ) nec unus de
ipfis ; fed ille qui eos invenerit , teneat unum
ex ipfis , & habeat falvum ; & componan-
tur ei per porços filique 111. Nam fi fu-
pra decem fuerint aut ufque ad decem
unus mediocris occidatur & non requira-
tur . Nam fi minus decem fuerint , & oc,
ciderit unum , reddat ferquidum , id eft fimi-
lem . I. 23. 3.
CCCLV. Si quis in prato porcos foffas
facientes invenerit , unum aut plures , oc-
cidatur unus tantum > & non requiratur .
I. 23. 4.
CCCLVI. Si quis verrem alienum fura-
tus fuerit , componat folidos x11 , ipfum qui
dicitur fonopair ( 8 ) , qui omnes alios ver-
res in grege battit & vincit . Tantum in
uno grege , quamvis multitudo porcorum
fit ,
vatum puto . Infra : & venienti .
( 6 ) Cod. Eften. addit , alienum . Infra : non
calumnietur , fi eum male non tractavit . Hoc
eft , dummodo eum non læferit .
( 7 ) Cod. Eften. non occidatur nec unus . In-
fra: componantur ei pro porco filiquæ tres .
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin. fonarpair . Am-
brof. fonor-fair . Cod. vero Eften. qui dicitur
fenorpaiz . Ille eft Senorpaiz ( fequitur Cod . Ca-
thedr. ) qui alios verres in grege batet , & vin-
cet . Vides antiquam originem Italici verbi
battere , & Gallici battre , quod tamen ab an-
tiquo Latino batuere defcendit . Infra Eften,
Cod . nam fi minor grex de triginta capitibus
fuerit , non reputetur, &c. In fine Cod . Cathedr.
Nam alii verri , aut porci fi fuerint furati , in
ogild reddantur . Confentit & alter Codex ,
 94 LEGES LANGOBARDICE ;
fit , unus computetur fonopair . Nam fi mi-
nor grex xxx. capitibus non computetur
fonopair , nifi xxx. vel fupra fuerint . Et fi
in damno ipfe fonopair occifus fuerit aut
fimilem aut meliorem ille , qui occiderit ,
reftituat , & damnum ei componatur . Nam
fi alios verres , aut porcos furatus fuerit , in
octogilt reddat . I. 25. 47:
CCCLVII. Si quis porcarium de libero
homine battiderit , ipfum quidem , qui in
curte ejus erit ( 1 ) , nam non de cafa maf-
farii , componat folidos xx. Tantum eft
ut ipfe porcarius feritas prius non faciat ,
aut fcandalum non committat . Nam fi fe-
cerit plagas aut feritas , arbitrentur & com-
ponantur . I. 8. 29.
CCCLVIII. Si duo porcarii inter fe bat-
tiderint , aut fcandalum commiferint ; fi pla-
gas aut feritas fecerint , componantur : nam
alia culpa non requiratur . I. 8. 30.
CCCLIX. Si quis campum alienum ara
verit , fciens non fuum , aut fementem fpar-
gere præfumferit , perdat operas & fruges ;
& ille , qui campum fuum probaverit effe ,
habeat fruges . I. 27. 2.
CCCLX. Si ( 2 ) quis campum alienum
exaraverit feminatum , aut devaftaverit , &
fuum non potuerit probare , aliud tantum
frugum , quantum devaftaverit , proprio do-
mino reddat & pro incauta præfumtione
componat folidos vi . I. 27. 3.
CCCLXI. Si ( 3 ) quis pratum alienum
fecuerit , aut exaraverit , & foenum reddat ,
& pro incauta præfumtione componat foli-
dos vi. I. 27. 5.
CCCLXII. Si quis campum alienum afto
animo cum peculio fuo deleverit aut fpi-
cas manibus evulferit , componat folidos VI ,
I. 19. 23.
CCCLXIII. Nulli fit licentia iterantibus
herbam negare , excepto prato intacto ?
tempore fuo aut meffe . Poft fænum au-
tem , aut fruges colle &tas , ( 4 ) tantum fru-
ges vindicet is , cujus terra eft , quantum
cum claufura fua poteft defendere . Nam fi
quis caballos iter facientes , de ftipula , aut
(1 ) Cod. Eften. qui de curte ipfius exiit .
1 Cod , Cathedr. Mutin. ipfum , qui de curte ipfius
erit . Diftinguitur hic porcarius de libero homi-
ne , id eft, il porcajo di un uomo libero , a por
cario de Cafa Maffarii , hoc eft ab eo , qui fa-
mulatur fervo Maffario .
( 2 ) Cod. Eſten , Si quis campum alienum fe-
minatum exaraverit , & fuum non potuerit face
re , alias tantas fruges , quas devaftavit , pro-
prio &c. Abeft etiam ab Ambrof. Cod. deva-
faverit.
( 3 ) Cod. Cathedr, Mutin. Si quis prato alie-
no Jegaverit , aut exaraverit , ( fequitur Cod.
Eften. ) fanum perdat , ( tum uterque Cod. )
pro inlicita præfumtione &c.
(4 ) Cod. Eften. collectus tantum &c. Ita &
Cod. Cathedr. & Ambrof. Infra Cod . Eften.
de fupla , aut de ipfo loco , ubi alia &c. Servat
adhuc Italica Lingua vocem foppia pro ftipu-
la . In fine legitur : quod eft folachar . Et in
Cod. Cath. Mutin. quod eft fonfnegar . In Am-
de ipfis pafcuis , ubi alia pecora pafcuntur ,
movere præfumferit , in octogilt caballos
componat , pro eo , quod ipfos de aruo cam❤
po , quod eft foffinagar , movere præfumfe-
rit . 111. 4. 1.
De facramentis .
CCCLXIV . Si qualifcumque cauffa inter
homines liberos evenerit & facramentum
dandum fuerit , fi ufque ad xx. folidos fue
rit cauffa ipfa aut amplius , ad Evangelia
fancta juret cum duodecim aliis fuis ( 5 ) ,
id eft facramentalibus : ita ut fex illi no-
minentur ab illo qui pulfat ; & feptimus fit ,
qui pulfatur , & quinque quales voluerint
liberos eligat , ut tamen fint XII . Quod fi
minor cauffa fuerit de xx. folidis ufque ad
duodecim , fibi fextus juret ad arma facra-
ta tres ei nominet , qui pulfat , & duos
liberos eligat , qui pulfatur , quales volue-
rit , & fextus fit ipfe . Et fi minor fuerit
cauffa de x11 . folidis fibi tertius juret ad
arma facrata : unum ei nominet , qui pul-
fat & alium ipfe fibi quærat , & tertius
fit ipfe . II . 55. 5.
CCCLXV. Si quis alii wadiam ( 6 ) &
fidejufforem de facramento dederit omnę
quod per wadiam & fidejufforem obligavit ,
adimpleat . Et ille qui pulfat , & wadiam
fufcepit , proximiores facramentales , qui na-
fcendo funt , debeat nominare tantum : ex-
cepto illo ( 7 ) , qui gravem inimicitiam cum
ipfo , qui pulfatur , commiffam habet , id
eft , fi ei plagam fecerit , aut in morte ejus
confenferit , aut res ipfius alii thingaverit ,
ipfe non poteft effe facramentalis , quamvis
proximus fit , eo quod inimicus , & extra-
neus effe invenitur . II. 21. 9.
CCCLXVI. Si quis alii pro quacumque
cauffa wadiam & fidejufforem de facramen-
to dederit , detur ( 8 ) ei fpatium ufque ad
XII. noctes ad ipfum facramentum dandum .
Et fi propter ægritudinem forfitan aut aliam
cauffam fupervenientem , in prædicto con-
ftituto non potuerit jurare , fufpendatur ipfa
caufla ufque ad alias x11 . noctes . Et fi nec
tunc compleverit , & totum annum volun-
tarie
brof. fofinachar . Veteres arvum dixere cam-
pum , qui nec aratus , nec fatus erat .
(5) Cod. Cathedr. Mutin. cum duodecim ai-
dos fuos , id eft facramentales . Infra Cod . Eften.
quinque , quales voluerit reus , liberos ta-
men , ut fint XII. Infra idem Cod . ad armafa-
crata , & tres ei . Jurare ad arma facrata , hoc
eft antea benedicta , mos fuit plerifque Popu
lis Septemtrionalibus , ut oftendit Du-Cangius
in Gloffario Latino .
( 6 ) Cod, Mutin. Si quis alii Wadia dederit ,
& fidejuffore pofuerit de facramento per omnia
quod per Wadia obligavit , adimpleat . Jam fu
pra monui Wadiam , vadiam , gaudiam &c. figni-
ficare vadimonium .
(7 ) Uterque Cod . debeat nominare . Tantum
eft , ut excepto illos . Infra Cod . Cathedr, & res
juas alii thingaverit . Et inferius : eo quod ini
micus aut extraneus .
( 8 ) Uterque Cod. Mutinen, det ei fpatium .
Infra : Et fi forfitan per ægritudinem ,
 LEGES LANGOBARDICE .
95

tarie dilataverit , & facramentum non dede-
rit tunc rem ipfam , unde agitur , amit-
tat , & ille acquirat , qui wadiam fufcepit .
Et e contrario , fi ille ( 1 ) qui wadiam fu-
fcepit , facramentum audire dilataverit , &
annus totus pertranfierit ; poft tranfactum
lis , poftquam ille fe culpabilem affignavit .
Quia multos cognovimus in Regno noftro
tales pravas opponentes intentiones , & hæc
moverunt nos præfentem corrigere legem
& ad meliorem ftatum revocare . II. 55.8.
CCCLXIX. Si quis poft mortem patris

anni fpatium nullam impofterum habeat fa- filium de debito appellaverit , quod pater
cundiam de ipfa re loquendi : fed ille , qui ipfius ei debitor fuiffet , & filius negaverit :
paratus fuerit facramentum dare firmiter ita decernimus , ut præbeat filius facramen-
poffideat . II. 55. 6,· tum , fecundum qualitatem pecuniæ , unde
CCCLXVII . Si contigerit homini (2) pulfatus eft , quod pater ejus ei debitor non
poft datum fidejufforem de facramento , & fuiffet ; aut per pugnam fe defendat , ſi po-
facramentales nominatos mori & filios tuerit . II. 55. 9.
dimiferit ; pofteaque ille , qui cauffam quæ- CCCLXX. Si aliqua inter creditorem
& debitorem ( 7 ) , atque fidejufforem , fur-
rit , pulfaverit filios dicendo , quia quicquid
pater per wadiam & fidejufforem obliga- rexerit intentio , & dixerit creditor , quia
vit , filii complere debent : tunc neceffe eft in tali prætextu wadiam fufceperit , & fide-
filiis , quamvis minorem virtutem habeant , juffor negaverit , non eft cauffa fidejuffori ,
quam pater , aut per facramentum negare , præbere facramentum nifi debitor fingulus
quod pater eorum non promiferit , aut cer- fatisfaciat ad Evangelia , vel in arma fa-
te quod fpopondit adimpleant . Et fi aliquis crata : quia in tali capitulo , nec , wa-
de facramentalibus mortuus fuerit , potefta- diam dedit , nec fidejufforem pofuit . II .
tem habeat ille , qui pulfat , in loco mor- 55. 10.
tui fimilem alium nominare , de proximis CCCLXXI. Nullus camphio ( 8 ) præfu-
legitimis , aut de naturalibus , aut de gama- mat quando contra alium pugnando va-
libus , id eft confabulatis ( 3 ) . Et fi dixe- dit , herbas , quæ ad maleficia pertinent
rit , qui pulfat , quod facramentum ruptum fuper fe habere > nec alias tales ac fimiles
fuiffet , præbeat facramentum , qui negat , res : nifi tantum arma fua , quæ conveniunt .
Si aufus fuerit jurare , quod neque a patre, Et fi fufpicio fuerit , quod eas occulte ha-
neque a fe ( 4 ) facramentum ruptum fuif- beat inquiratur a judice : & fi inventæ
fuerint , evellantur , & jactentur . Et poft
fet ; poftea juret , ficut fupra fcriptum eft .
( 5) Sacramentum tunc intelligitur ruptum , iftam inquifitionem , tradat manum ipfe cam-
quando præfentibus facrofanctis Eyangeliis , phio in manu parentis , aut conliberti fui ,
& dicat , quod
aut armis facratis , ille qui pulfatur , cum 麓 ante judicem fatisfaciens
facramentalibus fuis conjunxerit , & non au- nullam talem rem , quæ ad maleficia per-
fus fuerit jurare ; & aut ipfe , aut aliquis tinet , fuper fe habeat , & tunc vadat ad
de facramentalibus ejus fe fubtraxerit , tunc certamen II. 55. II.
intelligatur facramentum ruptum , II. 55.7. CCCLXXII , Omnes vero regales cauffæ ,
CCCLXVIII. Si pro quacumque cauffa ( 9 ) quæ ad manum Regis pertinent , un-
aut culpa homo pulfatus fuerit ab alio , & de compofitio expectatur , aut culpa quæ-
negaverit , liceat ei fe idoneare , fecundum ritur , dupliciter fecundum antiquam confue-
legem , & qualitatem cauffæ . Si autem ma- tudinem componantur , excepto mundio de
nifeftaverit fe feciffe , componat fecundum libera , aut morth aut aliis , quæ fimiles
quod in edicto lex eft ( 6 ). Nam nulli li- funt , unde DCCCC . folidi judicantur , quas
ceat , poftquam manifeftaverit , poftea per in fuo vigore fimiliter conftituimus perma-
facramentum negare , quod non fit culpabi- nere . Reliquæ vero cauffæ ut fupra dixi-
mus ,

( 1 ) Cod. Eften. Et fi ipfe , qui vadium ſu-
fcepit . Infra Cod . Cathedr. Mutin. & anno to-
to pertraxerit, fortaffe protraxerit .
(2 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si contigerit ho-
minem &c. Infra Cod. Eften . negare , quod fpo-
pondit , adimpleant .
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin . nominare de pro-
ximos legitimos , aut de natos , aut de gamalus ,
id eft , confabulatos . Et fi &c. Cod. Eften. aut
de gamalis , id eft fabulatis . Gamali appellaban-
tur nati e legitimis nuptiis , five ex maritali
pacto › quod Fabule voce defignabatur , uti
fupra in aliis Legibus Rotharis vidimus .
( 4 ) Cod. Eften. quia neque patris , neque
ipfius facramentum &c.
(5 ) In Cod. Eften. hinc exordium fumit
Lex altera a fuperiore diftincta . Infra idem
Codex non aufi fuerint jurare ( fcilicet
omnes ) & c.
( 6 ) Cod. Eften. fecundum quod in hoc Edi-
o legitur . Infra : poftquam ipfe fe culpabilem
adfignaverit .
(7 ) In Cod. Eften. oritur intentio , & dixe-
rit creditor , quia in tali proteftu Wadiam fufce-
piffet , & fidejuffor negaverit , non eft caufa fide-
jufforem facramentum præbere . Nifi fingulus de-
bitor fatisfociat hoc eft, juret ) ad Evangelia
aut arma , quia in tali protefu ( Cod . Cathedr.
Mutin. habet prætextu ) nec Wadiam dedi , nec
fidejufforem pofui .
( 8 ) Ita Cod. Eften. Nullus camphio , hoc eft ,
qui pro alio pugnam'fufcipit , uti olim in ufu
erat . Infra Cod. Eften. quando ad pugnam con-
tra alium vadit . Cod. Cathedr. Mutin. quan-
do ad pugnandum contra alium vadit , herbas ,
quæ ad maleficium &c. Infra : nec alias fimiles
res . Inferius uterque Codex Mutin. Et fi in-
vente fuerint fuper eum . Tandem ; & anteJu-
dicem fatisfaciens dicet : hoc eft , jurans dicat .
(9 ) Cod. Eftenf. Legales caufa . Infra Cod.
Ambr. excepto mundio de muliere libera . Cod.
Eften. excepto mundio de liberis feminabus , aut
mordi , aut aliis &c. ........

96 LEGES LANG
mus , in duplum exigantur . I. 2. 8.
CCCLXXIII . Si fervus Regis morth ( 1 )
fecerit , ita decernimus , ut componat ipfam
perfonam , ficut appretiata fuerit , & fervus
ille fuper foffam ipfius mortui appendatur ,
ut in eo vindicta detur , & fit cauffa fini-
ta . I. 36. I.
CCCLXXIV . De aliis vero cauffis , un-
de liberi , & fervi aliorum hominum DCCCC.
folidorum fuerint culpabiles , id eft , de mu-
liere libera , fi ei in via antefteterit , aut
aut
injuriam fecerit , feu de gregibus equorum ,
aut porcorum pignoratis , aut aliquibus fimi-
libus cauffis ( 2 ) , unde præfati DCCCC . foli-
di quæruntur , de quibus in hoc edicto con-
ftituimus , fi fervus Regis fuerit , animæ fuæ
incurrat periculum , & DCCCC. folidi non
requirantur a Curte Regis . I. 36. 2.
CCCLXXV. Si fervus Regis furtum fe-
cerit , & deprehenfus fuerit , reddat in octo-
gilt , & non fit fegangi . ( 3 ) I. 36. 3.
CCCLXXVI. Si fervus Regis ( 4 ) obe-
ros , aut vecorin , feu meruorphin , aut quam-
libet talem culpam vel minorem fecerit
ita componat , ficut de fervis aliorum exer-
citalium decretum eft . 1. 36. 4.
CCCLXXVII. Si quis Sculdafium ( 5 ) aut
actorem Regis occiderit , utilitatem Regis
facientem , appretietur pro libero homine
ficut in edicto legitur , & parentibus legi-
timis componatur : excepto quod in Curte
Regis , qui eum occiderit , componat foli-
dos LXXX. Et fi eum battiderit " aut liga-
verit fimili modo componatur pro libero
homine fecundum nationem fuam ficut
in edicto conftitutum eft : excepto in Curte
Regis fit culpabilis folid. LXXX. I. 9. 16.
CCCLXXVIII. Si Gaftaldius , aut quis
libet actor Regis , poft fufceptas & commif-
fas fibi ad ( 6) gubernandum curtes , aut
cafas Regis , aliquid per garathinx , id eft
donationem , ab alio quocumque factum con-
quifierit , fit illi ftabile fi per præceptio-
nem indulgentiæ Regis in eum fuerit con-
( 1 ) Idem Cod. mordi fecerit . Alter Cod.
moroth. Mordi , five Moroth , Morth , & Mor-
traudo ( ut alia præteream ) appellatum eft in
Legibus Salicis , Ripuariis , ceterifque Borea-
lium Populorum , homicidium clandeftinum . Hic •
quoque idem fignificat .
(2 ) Cod. Eften. vel porcorum , fi pignoratus
fuerit, vel reliqua , quæ funt fimiles , unde &c.
fi fervus Regis fecerit &c.
( 3 ) Cod. Effen , non fit fegandi , id eft , ob-
noxius morti . Ambrof. Cod. fegangit .
(4 ) In Cod. Eften . Si fervus Regis oberus fe-
cerit , aut Wecovorin , feu marmorphin , aut a-
liam quamlibet culpam minoremfecerit , ita com-
ponat , ficut &fervi aliorum exercitantium , que
Jupra decreta funt , componant . Alter Ms. ha
bet oberos , aut Wecuvorint , feu maravvorfin .
Cod. Ambrof. habet , marachvorfim . Oberus eft
curtis ruptura . Vecorin eft , in via fe alteri
opponere . Memorfin , five mervvorphin , ali-
quem ex equo dejicere .
( 5 ) Uterque Cod. Si quis Sculdais . Idem
fignificat. Infra : Etfi battitus ( batudus habet
alter Codex ) fuerit , aut fi ligatus , fimiliter
!
DICE
OBAR
.
firmatum . Alioquin quidquid , ut fupra di-
&tum eft , poft fufceptam adminiftrationem
per garathinx acqu
per acquiifie t ,, hoc totum Regi
rit
fieri
acquirat , & non ad fuum proprium nomen
vindicet , nec ipfe, nec heres ejus . II. 17. 1 .
CCCLXXIX. Nullus præfumat aldiam a-
lienam , aut ancillam , quafi ftrigam , quæ
dicitur ( 7 ) maſca , occidere : quod chriftia-
nis mentibus nullatenus eft credendum , nec
poffibile eft , ut hominem mulier vivum in-
trinfecus poffit comedere . Si quis deinceps
talem illicitam ac nefandam rem perpetrare
præfumferit , fi aldiam occiderit , componat
pro ftatu ejus folidos LX. & infuper addat
pro culpa folidos c. medium Regi , & me-
dium cujus aldia fuer
diu fueri
itt . Si autem ancilla
fuerit , componat pro ftatu ejus , ficut fupra
conftitutum eft fi minifterialis , aut rufti-
cana fuerit : & infuper pro culpa folidos LX.
medium Regi , & medium cujus ancilla
fuerit . Si vero judex hoe malum perpetra-
re vifus fuerit , de fuo proprio pœnam fu-
pra fcriptam componat . I. 11. 9.
CCCLXXX. Si quis homini libero unum
oculum habenti , ipfum excufferit , duas par
tes pretii ipfius , quo appretiatus fuerit , ac
fi eum occidiffet , componat . Si autem al-
dio ( 8 ) , aut fervo unum oculum habenti ,
ipfum excufferit , componat eum pro mor-
tuo . I. 7. 17.
CCCLXXXI. Si mulier libera in fcan-
dalum concurrerit , ubi viri litigant ; fi pla-
gas aut feritas factas habuerit , aut forfitan
impincta , aut occifa fuerit , appretietur fe-
cundum nobilitatem fuam , & fic compona-
tur , tamquam fi in fratrem ipfius mulieris
perpetratum fuiffet : nam altera ( 9 ) culpa
pro injuria fua unde DECCC. folidi judi-
cantur , non requiratur eo quod ipfa mu-
lier ad litem concurrerit , quod inhoneftum
eft mulieribus facere . I. 16. 3 .
CCCLXXXII . Si quis caffinam , aut te-
tum alienum foris in curte
& ubi viri non
habitant > dum intentio eft de terra di-
ftur-
componatur.
(6 ) Cod. Eften. aut commiffas caufas , aut
ad gubernandum Curtes Regias , aliquid per ga-
rethinx &c. In fine : & non fuo proprio nomine
vindicet nec ipfe , nec heredes ejus , nifi fideles
inveniantur Regi Gaftaldii .
( 7 ) Uterque Cod. quafi ftrigam , quæ dicitur
vulgo Mafca . Infra Cod. Eften. ut homo , aut
mulier hominem vivum . In Legis Salicæ Tit.
LXVII. Cap. III. habetur : Si ftria hominem co-
mederit , & convicta fuerit . Rem curiofe ani-
madverte : Rotharis barbarus ineptam Salico-
rum credulitatem hic digito oftendit , fimul-
videt ac improbat , numquam creden-
dum , & neque pofibile ftatuens , ut mulier bo-
minem vivum comedere poffit . Inferius uterque
Codex : talem illicitam rem , & nefandam . In
fine : Si vero Judex boc opus malum perpetrare
jufferit , ipfe de fuo proprio &c. Vide fupra Le-
gem CXCVII. ipfius Rotharis .
( 8 ) Cod. Eften. addit : alieno .
( 9 ) Idem Cod. nam alia culpa . Infra : co quod
ad virorum litem ipſa cucurrit .
 LEGES LANGOBARDICE : 97

fturbaverit ( 1 ) , aut in terram jactaverit , ferita unum folidum . I. 6. 4.

& terram fuam ficut lex habet , convin-
cere non potuerit , reftauret ipfam
ipfam caffinam ,
& componat aliam talem fub æftimatione
pretii . Nam fi cafam , ubi viri habitant "
CCCLXXXVII. Si quis homini libero
brachium fuper cubitum
brachium cubitum , hoc eft morioc
( 4 ) ruperit , componat folidos xx. Si au-
tem fubtus cubitum , hoc eft tremum , com-

difturbaverit , camponat ficut in hoc edicto
legitur , aratraib > id eft fibi tertiam . I.
19. 25.
CCCLXXXIII. Si quis peculium fuum
de claufura aliena tulerit occulte > & non
rogaverit , componat curtis rupturam , id
eft Oberos , folidos xx. I. 24. 6.
CCCLXXXIV . Si quis alium Argam per
furorem clamaverit , & negare non potue-
rit , & dixerit , quod per furorem dixiffet :
runc juratus dicat , quod eum Argam non
cognoviffet , & poftea componat pro ipfo
injuriofo verbo folidos x11 . Et fi perfeve-
raverit & dixerit , fe poffe probare per pu-
gnam , convincat eum ( 2 ) , fi potuerit ,
aut certe componat , ut fupra . I. 5. 1 .
CCCLXXXV. Si quis hominem liberum
impinxerit , ut cadar , componat ei folidos
VI. fi tamen aliquam læfionem in corpore
ipfius non fecerit , Si autem ( 3 ) fecerit >
componat , ficut fubter in hoc edicto legi-
ter . Si autem fic impinxerit ut non ca
dat , componat folid. 111. I. 6. 5:
CCCLXXXVI. Si quis hominem liberum
fubito furgente rixa per barbam , aut per
capillos traxerit , componat folidos vi . Si
fervum minifterialem , aut aldium , feu fer-
vum alienum rufticanum per barbam aut
capillos traxerit , componat ei ficut pro una
Tom. I.
ponat folidos xvi . Si vero coxam ruperit
fupra genuculum , hoc eft largicam ( 5 ) ,
componat folidos xx. Si autem fubtus ge-
nuculum , quod eft tibia , componat folidos
VI . Si autem fecuus , aut claudus fuerit
componat ficut in hoc edicto legitur
> id
eft quartam partem pretii ipfius . I. 6. 6,
De mundio puellæ , & de debito .
( Cod. Ambrof. )
CCCLXXXVIII. Si mundium de puella
libera parentibus mortuis fuis ad Curtem Re-
gis ceciderit , & pater aut frater ( 6 ) de-
bitum dimiferit ; in quanta portione patri
vel fratri heres fuccefferit , ita debitum per-
folvat . Simili modo & fi naturalis filius fue-
rit . II. 21. II.
CCCLXXXIX. Si quis hominem liberum
cafu faciente nolendo occiderit , componat
ficut appretiatus fuerit , & faida non requi-
ratur , eo quod nolendo occiderit . I. 9. 17.
CCCXC. Omnes warengangi , qui de`ex-
teris finibus in regni noftri finibus advene-
rint ( 7 ), feque fub fcuto poteftatis noftræ
fubdiderint , legibus noftris Longobardorum
vivere debeant ; nifi legem aliam a pietate
noftra meruerint . Si legitimos filios habue-
rint , heredes eorum in omnibus , ficut &
filii legitimi Longobardorum , exiftant . Et
fi filios non habuerint legitimos , non fit
I illis

(1 ) Cod. Eften. difterpaverit . Alii legunt (4 ) Ambo Codices Mutinen. id ef , murioth.

deturpaverit , fed minus recte . Caffina hic fu- Infra : fubtus cubito , quod eft reno . Alter Co-
mitur pro tecto , fub quo ftabulantur boves & dex : quod eft treno , ruperit .
pecora quod vocabulum apud Italos adhuc vi- (5) Cod. Cathedr. Mutin. Si coxa ruperit
get . In fine Cod. Cathedr. Mutin. ficut in hoc fuper genuculo , hoc eft lagi . Habent etiam
Edico legitur , aritzup . At in Ambrof. aratraib . Eften. & Ambrof. lagi . Veteres , pro genu , ge-
( 2 ) Cod. Cathedr. habet : Et perfevera- niculum & genuculum dixere . Infra Cod . Eften.
verit , aut convincat per pugnam , fi potuerit ? Si vero fcemus , aut claudus fa&us fuerit . Cod.
aut componat ut fupra . Arga a Boherio cucur- vero Cathedr. Si vero Simus aut clodis pro boc
bitam fignificare dicitur : alii , & rectius , iner- fuerit . Vide infra Legem LXVIII. Lib. VI.
tem ac inutilem . Moccicone Tufci appellant . Liutprandi , ubi vox fematio , five fematio .
Alii Itali aliter pro more ac dialecto fuæ re- (6) Cod. Eften. & pater aut frater debitum
gionis . Vide Paullum Diac. Lib. VI. Cap. 24. dimiferit , in quantam portionem heres ipfa fuc-
de Geft, Langobard. ubi Argaido Sculdafcio cefferit , ita & debitum perfolvat . Et nihil a-
infultato fcribit , convicio ex ejus nomine de- liud additur .
ducto . Memento , is refpondit , quod me iner- (7 ) Cod. Cathedr . Mutin . Omnes Wargangi ,
tem & inutilem dixerit , & vulgari verbo Ar- qui de exteras fines in Regno noftro finibus ad-
ga vocaverit . Viris Langobardis gloriam in venerint , feque fub cute noftræ poteftatis fubdi-
fortitudine collocantibus non levis hæc vide derint . Ambrof. Cod . habet : Omnes Warengang .
batur injuria . In Lege Salica Tit. XXXII. Uti in Antiquitat. Eften, monui , Teutonicum
Cap. I. habetur : Si quis alterum Cenitum cla- W ab Italis reddi folet per GV. Quare fcri-
maverit . Pithoeus coclitem interpretatur ; Bi- bendum Guargangi . Wargi autem , five Warin-
gnonius & Du-Cangius cœno feu luto confpergi , & Warganei , quod idem erat ac Wargan-
Jum ; & nuper Joannes Georgius Eccardus in gi , fuerunt profugi , exules , & ut nunc voca-
Not. ad Leg. Salic. cinedum . Vetuftiffimus mus , banniti e patria fua , qui in Regnum
Codex Eftenfis vetuftam Gloffam adfert : Ce- Langobardicum fe recipiebant . Memerantur
nitum , id eft , Arga , Amplector fententiam " in Lege Salica Tit. LVII. Leg. V. ubi War-
in quam defcenderant jam pridem Goldaftus gus fit , hoc eft depulfus de eodem pago , Memo-
& Wendelinus , explicantes Cenitum , hominem rantur & in Ripuaria . Vide Comment. Sava-
nibili : quod idem Arga fignificat . ron. & Sirmondi ad Lib. 6. Epift. 4. Sidonii
( 3 ) Cod. Eften. fic tamen fi alteram læfio- Apollinaris . Infra in Cod. Ambrof. legitur :
nem in corpore ipfius non fecerit . Nam fi alte feque fub fcuto poteftatis noftra . Infra Cod. Ca-
ram læfionem fecerit , ficut in boc Edico legi- thedr. nifi fi aliam Legem a pietate noftra me-
tur , componatur . In Ambrof. verba , Si autem ruerint . Non inveni fcriptam in Codice E-
ftenfi hanc
fecerit , componat , ficut fubter in boc Edico le- ftenfi Legem , ac propterea ad calcem
hanc Legem
gitur , defiderantur . eam rejeci .
 CE
R DI
S O BA
GE NG
98 LE LA ,

illis poteftas abfque juffione Regis res fuas
cuicumque thingare , aut per quemlibet ti-
tulum alienare . III. 15. 1.
CONCLUSIO LEGUM ROTHARIS .
Et (1 ) hoc addimus atque definimus ,
ut cauffæ , quæ finitæ funt , non volvan-
tur . Quæ autem non funt finitæ ad præ-
fentem vigefimam fecundam diem menfis
hujus Novembris Indictione 11. inchoatæ ,
aut quæ motæ fuerint , per hoc edictum
incidantur , & finiantur . Et hoc generali-
ter damus in mandatis , ne aliqua fraus per
vitium Scriptorum in hoc edicto adhibea-
tur . Si aliqua fuerit intentio nulla alia
exemplaria credatur aut fufcipiatur , nifi
quod per manus Anfcaldi Notarii noftri fcri-
ptum , aut recognitum , feu requifitum fue-
rit , qui per noftram juffionem fcripfit .
giliis ad cœleftem favorem præftitis , inqui
rentes & remorantes antiqua : Leges patrum
noftrorum , quæ fcriptæ non erant , condi-
dimus , & pro communi omnium gentis no-
ftræ utilitate expediunt , partem confilio
parique confenfu cum Primatos , Judices
cunctumque feliciffimum exercitum noftrum
augentes conftituimus , in hoc membranum
fcribere juffimus . Pertractantes , & fub hoc
tamen capite refervantes , ut quod adhuc
adnuente divina clementia per fubtilem in-
quifitionem de antiquas leges Langobardo-
rum tam nofmet ipfos , quam per antiquos
homines memorare potuimus in hoc edi-
to adjungere prævidimus ( 2 ) . Addentes ,
&
quin etiam per garithinx fecundum ritus
gentis noftræ confirmantes ut fit hæc lex
firma & ftabilis , quatinus feliciffimis futu-
ris temporibus firmiter , & inviolabiliter ab
omnibus noftris conftituatur .

( Admonitio Cl. Muratorii . ) Potuiffem tantam barbariem detergere fed

Denique Ms. Codex Cathedralis Muti-
nenfis hæc addit , que coronidis loco ad
finem Edi&i fui Rex Rotharis appofuit , nuf-
quam antea edita , quod fciam.
Præfentes vero difpofitiones edicti , quæ
Deo jubente atque propitio , & fummis vi-
placuit omnino defcribere , qualia vetuftiffi
mus Codex nofter habet , faltem ante feptin
gentos annos exaratus . Tribue hæc , fi ve-
lis , amanuenfi . Ego pleraque Lingua Sphal
mata a conditione temporum , quibus hæ le-
ges prodierunt , arceffo .
( Hæc idem Cl. Muratorius . )

DEO GRATIAS . AMEN . EXPLICIT EDICTUS ROTHARI .

GRIMOALDI

LEGE S.

INCIPIT GRIMO ALDI PROLOGUS .

Uperiore ( 3 ) pagina hujus edicti legitur , quod adhuc annuente Domino memorare
potuerimus , ut de cauffis fingulis , quæ in præfenti non funt adfitæ , in hoc edi-
S & to ( 4 ) adjungere debeamus , ita ut cauffæ , quæ judicatæ funt & finitæ , non re-
volvantur . Ideo ego Domnus Grimoaldus excellentiffimus Rex gentis Langobardorum ,
Anno Deo propitio Regni mei fexto ( 5 ) , menfe Julio , Indictione XI. per fuggeftio-
nem Judicum , omniumque confenfum , ea quæ illis dúra , & iniqua ( 6 ) in hoc edicto,
vifa

( 1 ) Hæc in editis non leguntur . Habet ea
uterque Codex Mutinen. Evulgavit etiam Si-
gonius Lib. 2. de Regno Ital. ad Ann . 643 .
Codex vero Cathedr. Mutin. hæc habet : Et
boc addimus , ac decernimus , ut caufas , que
finitas funt , non volvantur &c. Pro Anfcaldi
Notarii, Ambr. Cod. habet Anfoald Notarii .
( 2 ) Cod. Ambrof. fubjungere debeamus . In
fine idem Cod. habet : Quatinus noftris felicif-
fimis & futuris temporibus firmiter inviola-
biliter ab omnibus fubjuctis cuftodiatur .
( 3 ) In Codice Eftenfi Prologus ifte ( uti &
reliqui Legum Langobardicarum ) legitur , ne-
glectus ab earumdem Legum editoribus . At-
tamen Sigonius nofter , nefcio quo Codice u-
fus (Eftenfem enim eidem incompertum fuif-
fe pæne certum habeo ) eamdem hanc Præ-
fationem Hiftoriæ fuæ de Regno Italiæ infe-
ruit Lib. II. ad Ann . 668.
( 4 ) Sigonius ita legit : poterimus , de fingu-
lis caufis , quæ præfenti non effent adfictæ in hoc
Edicto &c.
(5 ) Undecima Indictio infra appofita has
Leges a Grimoaldo promulgatas evincit An-
no 668. cujus menfe Julio ejufmodi Indictio
currebat . Itaque Grimoaldi Regnum exordium
habuiffe dicendum poft menfem Julium Anni
662. Emendandus autem Sigebertus , qui non
tantum uno anno citius ejus Regnum ftatuit ,
fed ipfum quoque Taurinenfium Ducem appel-
lat , quod omnino falfum jam Eruditi norunt ;
fuit enim Dux Beneventi ante ufurpationem
Regni .
( 6 ) Sigonius habet , dura & impia . Præfe-
renda lectio Codicis Eftenfis ; ut ut enim ali-
qua in Edicto Rotharis viderentur dura , &
parum æquitati confentanea , certe nihil ibi
impium deprehendas .
 LEGES LANGOBARDICE . 99
vifa funt ad meliorem ftatum , & dementium remedium ( 1 ) corrigere & revocare
prævidimus .
EXPLICIT PROLOGUS GRIMOALDUS ,

INCIPIT CAPITULUM I. Et fi ipfe fervus fuga lapfus fuerit , & non

poterit dominus ejus eum invenire , det pro
I fervus aut ancilla per xxx. an ipfo fervo , qui fugam petiit , aut fe dila-
nos domino fuo fervierit , de qui- taverit , folidos xx. & præbeat facramentum
bus rei veritas cognita fuerit , quod dominus ejus , quod non potuit eum inve-

S per xxx. annos dominis fuis fer-
viffet , & per fuperbiam aut inju-
fta patrocinia fe voluerit de domino ( 2 )
per pugnam vindicare , nullatenus ei per-
mittimus fed ferviat ei , ficut decer fer-
vum , aut ancillam proprio domino fervi-
re . Similiter & fi aldius fuerit , impendat
obedientiam fuo patrono ,
ficut per xxx.
annos fecit: & ei nova conditio à domino
fuo amplius non imponatur : fed liceat ei
res fuas habere ,
, quas per xxx. annorum
fpatium jufte poffederat . II . 35. 3.
II. De liberis hominibus , quos conftat
per xxx. annorum fpatium in libertate fua
permanfiffe , nullam per pugnam patiantur
violentiam > fed liceat eis in libertate fua
permanere . Et fi eos quicumque pulfave-
rit , liceat eis cum facramentalibus fuis ( 3 )
legitimis fe idoneare . II. 35. 4.
III. Si fervus talem culpam fecerit , un-
de pcccc. folidi ( 4 ) , qui in hoc edicto
fcripti funt judicantur ut dominus pro
fervo debeat componere , hoc amputare juf-
fimus , ut , fi factum fuerit , nihil aliud com-
ponat dominus nifi tantummodo perfona
ipfa tradatur ad occidendum , & componat
pro illicita cauffa , quam fervus perpetra-
verit , folidos LX. amplius non requiratur .
Tom. I.
nire . Et fi quandocumque eum invenire
potuerit , tradat eum ut fupra ad morien-
dum , & recipiat folidos xx. quos pro fuga
ipfius dedit . Nam LX. folidos componat pro
culpa , quod fervus ejus fecit . Et fi fpolia
de homine fepulto fervus de fepultura tu
lerit > de quanto tulit dominus ejus red-
dat , & componat , ut dictum eft , folidos
LX. & perfona tradatur ad occidendum . I.
36. 5.
De xxx. annorum poffeffione prædiorum .
( Cod. Ambr. )
IV. Si quis per xxx. annos bona fide ( 5 )
poffederit cafas , familias , & terras , & co-
gnitum fuerit , quod ejus poffeffio fuerit
poft xxx. annorum curricula ad pugnam non
perveniat ( 6 ) : nifi ipfe , qui poffedit , fe-
cundum qualitatem pecuniæ cum facramen-
to fuo fe defendat : nam per pugnam , ut
fupra diximus , non ( 7 ) fatigetur. II. 35. 1 .
De fucceffione nepotum , qui poft mortem
patris in finu avi remanferint .
( Ambr. Cod. )
V. Si quis ( 8 ) habuerit filios legitimos
unum aut plures , & contigerit unum ex his
vivente patre mori , & dereliquerit filios le-
gitimos unum > aut plures , & contigerit
avum mori talem partem percipiant de
I 2 fub-

(1 ) Ita hæc apud Sigonium : ad melioremfen- ipfis componere ftetit , fatuimus , ut fi talem cul-
fum revocare prævidimus . Dura profecto vox pam fecerit fervus , unde DCCCC . folidi compo-
illa dementium vifa fuiffet . Sed hæc in Cod. nebantur , nihil aliud faciat dominus ejus , nifi
Ambrof. rectius corriguntur ; ibi enim legitur , ipfa perfona tradatur ut moriatur : & componat
clementius remedium . pro inlicita caufa dominus ejus quod fervus com-
(2 ) Cod. Eften. Je voluerit de domino fuo mifit folidos LX. & amplius non calumnietur .
proprio per pugnam &c. ( 5 ) Non leguntur hæc verba , bona fide , in
(3 ) Cod. Eiten, cum XII. fuis facramentalibus . Cod. Eften. neque in Ambrof.
Nota in vetuftiffimo Cod. Ms. Cathedr. ( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. quia ejus poſſeſſio
Mutin. Legem hanc , uti & præcedentem , non eft per XXX. annos , pugna non vadit . Cod .
femel haberi , quippe alio in loco exdem con- Eften. & Ambrof. quod ejus poffeffio fuit per
junctæ leguntur , veluti Lex diverfa . Acci- XXX. annorum curricula , pugna non perveniat ,
piat ergo Lector eadem , fed fub aliis verbis , nifi ipfe , qui poffederit , fecundum qualitatem
repetita . pecunia , id eft pretii , quod valet res contro-
Si quis fervus per XXX. annos domino fuo fer- verfa , ut fupra in Lege CCCLXIV . Rotha-
vitium fecerit , non præfumat contra dominum ris . Infra Cod. Cathedr. Mutin. & exinde pu-
fuum pugnare , nifi ferviat ei . Et fi aldius fue- gna , ut diximus , non vadit .
rit , per XXX. annos fecit operas , fimiliter non ( 7 ) Addit Cod. Eften. non fatigetur de eo .
liceat eum pugnare contra dominumfuum , fed fa- Inftituimus , ut qui poffedit per triginta annos ,
ciat ficut & parentes ejus fecerunt . Nam nova poffideat in antea .
amplius a domino fuo non imponatur . Et qui per ( 8 ) In editione Goldaftina Lex hæc tribui-
XXX. annos cognofcitur fuiſſe liber , nullam pa- tur , fed perperam , Rothari . In Cod . Cathedr.
tiatur violentiam , nifi liceat eum in libertate Mutin. præfigitur hic titulus : Si poft mortem
fua permanere aut per facramentum defendere . patris in finu avi nepotes remanferint . Apud
(4 ) Ita hæc exhibentur in Cod, Eften, un- Germanos fub Ottone Magno ingens contro-
de DCCCC. folidos proprii domini jubentur com- verfia invaluit , tefte Witichindo Lib. II. Hi-
ponere , qui in boc Edicto conftituti funt , hoc ftor. , de fucceffione nepotum ex filio patri
amputari juffimus . Quod fi &c. In Codice ve- præmortuo , & lis per pugnam diremta . Visit
ro Cathedr. Mutin. non levi diverfitate ver-
igitur pars , qui filios filiorum computabant inter
borum ita efferuntur : De fervis , qui culpas filios ; firmatum eft , ut æqualiter cum pa-
faciebant de folidis DCCCC. & dominos fuos pro truis hæreditatem dividerent .
 100 LEGES LANGOBARDICE .
fubftantia avi fui , una cum patruis fuis
qualem pater eorum inter fratres fuos per
cepturus erat , fi vivus fuiffet . Similiter &
fi filiæ legitima una , aut plures , aut filii
naturales unus , aut plures fuerint , habeant
legem fuam 9 ficut in hoc edicto legitur •
Quia inhumanum , & impium videtur no-
bis effe , ut pro tali cauffa exhæredentur
filii ab hæreditate patris fui , pro eo , quod
pater eorum in finu avi mortuus eft : fed
ex omnibus æqualem , ut fupra , cum pa-
truis in loco patris fui poft mortem avi
percipiant portionem . Similiter & fi filiæ
legitimæ non fuerint , & naturales inventi
fuerint unus aut plures , habeant legem
fuam id eft tertiam , ex omnibus . II.
14. 18,
VI. Si quis uxorem fuam abfque culpa
legitima ( 1 ) poftpofuerit , & aliam in do-
mum fuper eam duxerit , componat folidos
D. medium Regi , & medium parentibus
mulieris , quam poftpofuerit : mundium ve-
ro mulieris ejufdem , quam poftpofuerit , a
mittat . Et fi noluerit ad maritum fuum
reverti revertatur ad parentes fuos cum
rebus fuis & mundio . II. 13. I.
De crimine uxoris . ( Ambr, Cod . )
VII. Si quis uxorem ( 2 ) fuam incrimi-
naverit afto animo , fine certa cauffa legi-
tima , quafi adulterata fit , aut contra ani-
mam mariti fui tractaffet , liceat illi mu-
lieri per facramentum parentum fuorum >
(1 ) Cod. Eften. uxorem fuam legitimam abf-
que culpa poftpofuerit . Infra Mundium vero
ejus , quam præpofuit ( lego pofipofuit , ) amit-
tat . Et illa fi &c.
(2 ) Rothari hæc Lex adfcribitur in editio-
ne Goldaftina , fed perperam . Idem Cod. E-
ften. uxorem fuam legitimam incriminatus fue-
rit aftu fine caufa , quafi adulteraffet , aut in
animam &c. Infra uterque Codex Mutin. &
Ambrof. per facramenta parentum , aut per pu-
gnamfe purificare . Infra uterque Codex : ut eam
deberet dimittere , nifi quod per certam fufpicic
mem audita babuiffet.
( 3 ) In Cod. Cathedr. Mutin . hæc non le
·
vel per pugnam fe mundare . Et fi purifica-
ta fuerit , tunc maritus ejus præbeat facra-
mentum cum parentibus fuis legitimis fibi
x11. quod non afto animo nec dolofe ei cri-
men injecit , ut eam debeat dimittere , nifi
pro certa fufpicione , & audita habuiffet
hæc verba : & ( 3 ) fi hæc facere potuerit
fit abfolutus a culpa . Et fi aufus non fue-
rit jurare , componat widrigilt ipfius mu-
lieris , tamquam fi fratrem ejus occidiffet ,
medium Regi , & medium parentibus ipfius
mulieris . II. 55. 12.
VIII. Si mulier ( 4 ) aut puella notum
habuerit , quemcumque hominem uxorem
habere , & fuper ipfam introierit , & tule-
rit maritum non fuum ; fancimus ut omnes
res fuas perdat ipfa mulier , quæ fe fcien-
te alterius marito voluntarie confenfit . Et
medium de rebus fuis accipiat Curtis Re-
gia , & medium parentes mulieris prioris .
Et illa prior mulier recipiat maritum fuum
( 5 ) , & ille colat eam , ut decet uxorem
legitimam . Et illa vitium fuum fibi repu-
tet , quæ fuper aliam uxorem intrare præ-
fumferit , & nihil ei componat , nec faydą
requiratur . II. 13. 2 .
IX. Si ancilla furtum fecerit , componat
dominus ejus furtum fibi nonum tantum
( 6 ) Nam XL. fol. unde in hoc edicto le-
non
gitur , pro culpa , quod eft fegangi
requirantur a domino fuo . I. 25. 48 .
guntur , fed fequitur : Et fi noluerit jurare .
(4 ) Cod. Cathedr. Si mulier libera aut . Ins
fra Cod. Eften, & tulerit ei fuum maritum
fancimus . Infra: quæſeſciendo &c. confenfit ; &
medietatem de rebus ejus .
(5 ) Cod. Eftan. Et illam priorem mulierem ac-
cipiat maritus fuus , & colat eam . Infra uterque
Cod. Mutin. & vitium fuum reputet illa mulier,
que fuper alienam uxorem intrare præfumfit .
( 6 ) Cod. Eften. fibi nonum . Nam &c. Infra
idem Cod. pro culpa , id eft fegandi ( id eft ,
figang , habet alter Codex ), non requirantur ne-
que exigantur a domino ancilla . Alter Cod . ad
dominum ancillæ .
LIUT.
 LEGES LANGOBARDICE . LON

LIUTPRANDI LEGUM

LIBER PRIMUS.

INCIPIT LIUTPRANDI PROLOGUS,

( In Cod. Ambr. ) Incipit Edictum Legis Langobardorum , quam junxit Domnus

Liutprandus Rex ,

Ecolimus , ( 1 ) quoniam robuftiffimus deceffor nofter atque eminentiffimus Ro-

thar Rex , ficut ipfe eft in fcriptis effatus fuis , fuperius in Langobardis Edictum
R
renovavit , atque inftituit , ubi & prudenter inferere curavit dicens , ( 2 ) ut quif-
que Langobardorum Princeps ejus fucceffor fuperfluum , quod ibi reperiret , ex eo fa-
pienter auferrer ? & quod minus inveniret , Deo infpirante adjiceret . Poft hunc enim
gloriofiffimus Grimoald Rex , quæ illi fecundum Dominum placita fuerunt , minuit , &
ampliavit . Cujus nos normam fequuti , divinitus , ut credimus , infpirati , fimili modo
ea , quæ juxta Dei legem nobis congrua apparuerunt , fubtrahere & addere decrevi-
mus ficuti & in præfenti pagina fcribere juffimus . Ob hoc ego in Dei omnipotentis
nomine Liutprand excellentiffimus , chriftianus , & catholicus Deo dile&tæ gentis Lango-
bardorum Rex, anno , ( 3 ) Deo propitio , Regni mei primo , pridie Kalend. Martias , In-
dictione undecima , una cum omnibus Judicibus de Auftriæ , & Neuftriæ partibus , & de
Tufciæ finibus cum reliquis fidelibus meis Langobardis , & cuncto populo affiftente , hæc
nobis juxtą Dei timorem , atque amorem fancta comparuerunt , & placuerunt .

CAPUT I. tum in die votorum acceperint , quando ad

I quis ( 4 ) Longobardus fine filiis
legitimis mafculinis mortuus fue-
rit & filiam dereliquerit unam
aut plures legitimas , ipfæ ei in
S
omnem hereditatem patris vel ma,
tris fuæ , tanquam filii legitimi mafculini ,
heredes fuccedant . II. 14. 19.
II. Si quis Longobardus fe vivente filias
fuas nuptui tradiderit & alias poft mor-
rem in capillo ( 5 ) in cafa reliquerit , tunc
omnes æqualiter in ejus fubftantia heredes
fuccedere debent , tamquam filii legitimi
mafculini . II. 14. 20.
maritum ambulaverint . Nam fi ipfe frater
neque filios , neque filias reliquerit , aut fi
habuerit , & ante eum mortui vel mortu
fuerint abfque filiis vel filiabus , tunc fore
res ejus , tam quæ ( 7 ) in capilo remanfe-
rint , quam quæ ad maritum ambulaverint ,'
in omnem fubftantiam ejus æqualiter fuc
cedant . II. 14. 21 .
IV. Si quis Longobardus filias & forores
in capillo in cafa reliquerit , pariter atque
æqualiter , quantæcumque fuerint , in here-
ditatem ejus ei fuccedere debent , tamquam
fi filios dereliquiffet legitimos . II. 14. 22.
V. Si filiæ > aut forores contra volunta-

III. Si quis Longobardus forores relique- tem patris , aut fratris egerint , poteftatem
rit , & vivente eo ad maritum ambulave- habeat pater aut frater judicandi res fuas
rint, tantum habeant ex fratris ( 6) facul- quomodo aut qualiter voluerit ( 8 ) • II.
tate , fi ipfe filios vel filias reliquerit , quan- 14. 23.
Tom. I. I 3 VI.

( 1 ) In Codice Eftenfi , unde ceteras Le-
gum Langobardicarum Præfationes accepi , non
legitur hæc Præfatio , fed quidem locum hic
habet , quæ infra Libro Secundo a me præpo-
netur . Bene tamen ceffit , quod Clarifs. Sigo
nius meus germanam Lib. I. nobis Præfatio-
nem fervavit , eamque publici juris fecit Lib.
3. de Regn. Ital . ad Annum 713. Dimiffa er-
go , & ad fequentis Libri exordium translata
Præfatione Codicis Eftenfis , alieno loco fita ,
accipiant Lectores a Sigonio alteram , quæ re
vera prima fuit , qualis ab ipfo eft edita .
(2 ) Hæc eadem Grimoaldus repetiit fupra
in Præfatione fua . Ubi autem Rotharis dixe-
rit , a Succefforibus fuis fua fore emendanda ,
incompertum eft mihi .
(3 ) Indictio Undecima hic adhibita Annum
Chrifti 713. prodit , quo harum Legum pro-
mulgatio facta eft .
(4) Cod. Eften. Si quifcumque Langobardus .
Infra: patri vel matri fuæ.
(5) Hinc habes , intonfas fuiffe Langobar
dicas virgines , & tunc folum pofuiffe comam
quum jungebantur maritis : quod & nunc Ju
dais feminabus in ufu eft . Hinc puella non-
dum nuptæ intonfa appellata : quæ vox fenfim
corrupta in Tofa , & plurali numero Tofane
evafit apud Mediolanenfes , aliofque Populos .
Græciæ quoque , atque aliarum gentium virgi-
nes tum folum comam feu crines tondebant 1
quum nuptui tradebantur .
( 6 ) Id eft , defuncti . Infra Cod. Cathedr.
quantum in die votorum ( id eft , nuptiarum )
acceperunt , quando ad maritum ambulaverunt .
(7 ) Cod. Eften. tam quæ in capillo reman-
ferunt .
( 8 ) Cod. Eften. judicandi quomodo , aut qua-
liter voluerit de rebus fuis . Judicare fignificat ,
res fuas alicui per teftamentum relinquere ,
 102 LEGES LANGOBARDICE .

VI. Si quis liber Longobardus , ut habet
cafus humanæ fragilitatis , ægrotaverit , quam-
quam in lectulo jaceat , poteftatem habeat ,
dum vivit , & recte loqui poterit ( 1 ) , pro
anima fua judicandi , vel difponendi de re-
bus fuis , quomodo aut qualiter voluerit
& quod judicaverit , ſtabile debeat perma-
nere . II. 18. 2.
VII. Si quæ ( 2 ) cauffæ de fupradictis
Capitulis , quæ nuper in præfenti pagina
hujus Edicti configere præcipimus , ante de-
liberata aut per divifionem finitæ funt
in eo ordine permaneant , ficut antea funt
finitæ vel ftatuta . Quæ autem terminatæ ,
& per divifionem finitæ non funt , in eo
ordine deliberentur , & maneant , ficut mo-
do decrevimus , & in hoc Edicto ftatuere
vifi fumus .

EJUSDEM LIUTPRANDI

LEGU M

LIBER SECUNDUS.

INCIPIT PROLOGUS .

In Ambrof. ) Item de Anno V. Domini Liutprandi .

Go ( 3 ) in Dei nomine Liuprandus excellentiffimus Rex gentis feliciffimæ Ca-

tholica , Deoque dilecte Langobardo rum reminifcor , quoniam , ficut fuperius a
E nobis pagina legitur , inftituta Anno fcilicet Regni noftri I. Indictione XI. ea
?
quæ nobis , noftrifque Judicibus " & reliquis Langobardis fidelibus noftris ob Dei timo-
rem atque amorem recta comparuerunt , in antiquo Edicti corpore , recto adjicere cura-
vimus moderamine . Nunc iterum annuente Dei omnipotentis mifericordia die Kalend.
Martii Anno Regni noftri , Deo propitio , V. , Indictione XV. fimili modo cum omni-
bus Judicibus noftris de partibus Auftriæ , & Neuftriæ , necnon & de Tufciæ finibus , feu
ceteris noftris Langobardis adhuc prævidimus adaugere illa , quæ Deo credimus placita
effe , ut in multis cauffis & locis prohibeantur perjuria , & cauffæ a quibufcumque ho-
minibus mifericorditer difponantur , & in peccata homines deinceps nequaquam proci-
dant & illud , quod forfitan antea videbatur obfcurum , nunc omnibus luce clarius
enitefcat .

CAPUT I.
504
Primo omnium de Morgincap mulierum .
I quis Longobardus ( 4 ) Morgingab
conjugi fuæ dare voluerit , quando
fibi eam in conjugio fociaverit , ita
decernimus , ut alia die ante pa-
S
rentes & amicos fuos oftendat per
fcriptum a teftibus roboratum , & dicat :
(1 ) Cod. Eften. loqui poteft . Infra : & quod
judicaverit pro anima fua , ftabile &c.
( 2 ) Hæc ab editis abfunt . Ejufmodi vero
Conftitutione finis imponitur Legibus a Liut
prando primum editis Anno 713. Infra Cod.
Cathedr. Mutinen. habet : bujus Edici adfigi
cepimus , que antea liberate . Infra : in eo mo-
do maneant . Infra : quæ autem terminata , &
decife non funt . Infra : ficut modo decrevimus ,
in boc Edicto a nobis facto ftatuere vifi fu-
mus. Denique additur : que univerfa denique
Juperius ad Celfitudinem noftram ( hoc eft , a Cel-
fitudine noftra ) inftituta fcribere juffimus . Am-
brof. Cod. hifce Edictum hoc claudit : quod
de quibus univerfa fuperius Celfitudine noftra in-
ftituta per Notarium Sacri noftri Palatii compre-
bendenda præcipimus .
( 3 ) Habet hanc Præfationem Codex Eften-
fis fed , ut fupra innui , extra chorum , nem-
pe in fronte Legum Liutprandi locatam , quum
quia ecce quod conjugi meæ Morgengab de-
di ut in futuro pro bac cauffa perjurium
non incurrat · ( 5 ) Tamen ipfum Morgen-
gab volumus , ut non fit amplius , nifi quar-
ta pars de ejus fubftantia , qui ipfum Mor-
gengab dedit . Si quidem minus dare volue-
rit de rebus , quam quarta portio fit , ha-
beat in omnibus licentiam dandi , quantum
voluerit ; nam fuper ipfam quartam por-
tionem dare nullatenus poffit . II. 4. I.
II. Si
re vera Libro II. fit præponenda . Ego eam
reftitui fuo loco . Quum autem hæ Leges ad-
ditæ dicantur India. XV. intelligis Annum
Chriftianæ Æræ 717. Recte Baronius , Pagius ,
& alii exordium Regni Liutprandi ftatuiffe vi-
dentur ad Annum Chrifti 712. ut ex his no-
tis chronologicis colligi poteft .
( 4 ) Jam alibi monui , fub nomine Morgin-
cap defignari donum matutinale , quod maritus
fere femper uxori poft primam noctem nuptia-
lem publicis tabulis affignare folebat . In hac
autem Lege decernitur , ut non excedat quar-
tam partem bonorum viri ; minus autem quar-
ta largiri , imo quidquid lubebat largiri , libe-
rum erat cuicumque viro . Quare Papias &
Ugutio falluntur , fcribentes , Morgincap fuiffe
quartam partem bonorum mariti dono datam
uxori . Infra Cod . Cathedr. Mutin. in conju-
gio copulavit .
(5) Codex Cathedr. ut in pofteropro bac cau-
Sa
 LEGES LANGOBARDICÆ . 103

II. Si qualifcumque cauffa inter conliber- fecerit , & in ipfa fuga foris provinciam exie-
tos , aut parentes convenerit ( 1 ) , aut acta rit , fic exinde procedat judicium , ficut glo-
fuerit & homines boni tres aut quatuor riofiffimus Rex Rotharis inftituit . Et fi ipfe
interfuerint , non reprobetur poftea ipfa cauf- fervus intra provinciam fe dilataverit , tunc
fa , nifi eorum teftimonio ambæ partes cre- dominus ejus habeat fpatium requirendi ( 6)
dant , quæ interfuerint . Pro cujus autem per menfes tres . Et fi eum invenerit aut
cauffa teftes illi teftimonium reddere debent , non invenerit , & cauffa furti manifefta fue-
ipfe homo cauffatori fuo per facramentum rit , quod fervus ille furtum ipfum feciffet
fatisfaciat . Teftes vero ipfi tales fint , quo- tunc dominus ejus componat furtum ipfum ,
rum opinio in bonis præcellat operibus , & ficut lex eft . Et fi forfitan manifeftum non
quorum fides admittitur , vel quibus Prin- fuerit , & dominus ejufdem fervi negave-
ceps , aut judex credere poffit . Et fi forfi- rit , quod ipfum furtum feciffet , fervus ejus
tan remunerati teftes veritatem ipfam cela- tunc per pugnam aut per facramentum fe
re voluerint , tunc per facramentum fatisfa- defendat , fi potuerit . I. 25. 49.
ciant Principi , ( 2 ) aut Miffo ejus , ut ve- VI. Si quis puellam ante annos XII . fpon-
ritas non obfcuretur · Si ( 3 ) quidem per
faverit aut tulerit , tunc ille qui eam tu-
wadiam obligatio facta fuerit & intentio lerit aut fponfaverit , componat , ficut Edi-
pro hoc fuerit excitata , in eo judicio ma &tum de raptu continet , id eft DCCCC. fo-
neat , ficut in anteriori Edicto legitur , quod lidos , medium Regi & medium eidem in-
gloriofiffimus Rex Rotharis inftituit II. fantulæ & ipfa revertatur in cafam & in
55. 13. pecuniam fuam , & fit quieta ufque ad ju-
III. Si quis fervum fuum aut ancillam ftum ( 7 ) tempus : poftea autem eligat fibi
in manu Regis dederit , & ipfe Princeps eos virum & nubat , cui voluerit . Si autem
per manus Sacerdotis circa facrum ( 4 ) al- , mundualdus ejus1 confentiens fuerit , aut tra-
tare liberos dimiferit , fic permaneant libe- diderit ( 8 ) ante duodecim annos , compo-
nat in facro Palatio folidos ccc. & mun-
ri , ficut illi , qui fulfreal thingati funt , Et
qui mundium de ipfa muliere libera a Prin- dium ejus amittat , & fit ipfa cum rebus
1
cipe accepit , fic eum habeat , ficut de ful- fuis in mundio Palatii . Pater vero , aut fra-
freal muliere nam amplius nullam condi- ter poteftatem habeant cui aut in quali

tionem debear habere neque ipfa neque filii
ejus . Et hoc ftatuimus ut mafculi , qui de
ipfa muliere nati funt , abfque mundio fint :
feminæ autem habeant mundium , ficut ma-
ter earum. Et ipfum mundium non fit am-
plius quam folid. 111. II. 34: 3 .
IV. Si quis fervum fuum aut ancillam
liberum vel liberam dimiferit , & pofuerit
ei mundium ; aut unum folidum , aut duos ,
aut tres , aut fex tantum habeat mundium
quantum in carta ei affixit ( 5 ) . Et quæ
poftea ex ipfa muliere libera nati fuerint
five mafculi five fœminæ , non habeant am-
plius mundium , nifi quantum & mater ea-
rum . II. 34. 410 1 mus ut accipiant parentes ejufdem
V. Si fervus , dum in fuga eft , furtum
ætate voluerint , ad dandum aut fponfandum
filiam fuam , aut fororem fuam . Quia non
eft credibile ( 9) , ut pater filiam fuam , aut
frater fororem fuam dolofo animo , aut con-
tra rationem cuiquam homini dare debeat .
II. 8. 2.
VII. Si quis Longobardus ab aliquo ho-
mine , quod Deus avertat , interemtus fue-
rit , & cauffa fecundum legem ad compofi-
tionem venerit ; & ipfe qui occifus eft
filium mafculum non reliquerit , quamquam
filiam inftituiffemus heredem ( 10) , ficut ma-
fculos , in omnem fubftantiam patris , aut
matris ipfam tamen compofitionem volu-
propin-
qui , qui occifus fuerit , illi qui per caput
fuc-

fa perjurius non fiat , Cod. Eften. perjurium non
percurrat . Tum uterque Cod. Ipfum autem
morgincap, nolumus , ut amplius fit . Infra Cod.
Cathedr. qui ipfum morgincap facit . Si minus
voluerit dare de rebus fuis , quam ipfam quar-
tam portionem &c.
( 1 ) Cod. Cathedr. Mutin. pervenerit . Infra
uterque Cod. teftes illi teftimonium reddiderint .
Qui infra caufator dicitur , idem atque accu
Jator & actor in foro . Infra : aut ejus Judex
credere poffit .
( 2 ) Cod. Cathedr, fatisfaciant Principi , ( ad-
dit alter Codex ) aut Judici , aut Miffo ejus .
( 3 ) In Cod. Eftenfi , quæ fequuntur , Legem
conftituunt ab antecedente diverfam . Infra
intentio pro lis & contentio fæpe occurrit .
( 4 ) Cod. Eften. circa facrofan&um . Infra ;
Et qui mundium de ipfa liberta a Principe ex-
petierit , fic id habeat , ficut de fulfreal mulie-
re. Nam amplius ei nullam conditionem debeat
neque &c. Inferius : qui de ipfa femina nati
funt .
( 5 ) Codices Mutinen. Si quis liberos fervos
fuos , aut ancillas liberas dimiferit , & poſuerit
eis mundium unum aut duos vel tres folidos
tantum habeant mundium , quantum eis in char
tula adfixerit . Infra iidem Codices : & poftea
qui ex ipfa liberta &c. In fine : nifi quantum de
matre eorum .
( 6 ) Ambo Codices Mutinen . Spatium ad eum
requirendum .
( 7 ) Cod. Eften . ufque ad præfatum tempus.
Infra : Si autem Mundoald ejus in hac caufa
confentiens &c.
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutinen. aut tradiderit
eam ante . Infra alter Cod . pater autem , aut
fratres poteftatem habeant , cui , aut qualiter
voluerint ad dandum .
(9 ) Cod. Eften. Quoniam iftam licentiam id-
circo dedimus , quia credimus , quod pater &c.
dare non debeant . Similia habet & alter Codex
Mutin. uti & Ambrof.
(ro) Uterque Cod. Mutinen. quamquam filias
hæredes inftituiffemus . Infra Cod. Eften, non
poffunt faidam ipfam liberare ,
 104 LEGES LANGOBARDICE .

fuccedere poffunt . Quia filiæ ejus , eo quod
femineo fexu effe probantur , non poffunt
ipfam faidam levare . Ideo profpeximus , ut
ipfam compofitionem non recipiant , nifi , ut
fupra diximus , præfati propinqui parentes .
Et fi propinqui non fuerint , tunc medieta-
tem de ipfa compofitione fufcipiant filiæ ejus ,
fi una , aut plures fuerint , & medietatem
Curtis Regia . I. 9. 18.
VIII. Si forores in cafa patris remanfe-
rint , aut ad maritum ambulaverint , fucce-
dant patri fuo , & matri fuæ in omnem fub-
ftantiam eorum , ficut antea ftatuimus . Et
fi contigerit , unam ex eifdem fororibus mo-
ri , tunc & quæ in capillo remanferint , &
quæ ad maritum ambulaverint , in omnem
portionem fororis fuæ defunctæ , quamvis
puella mortua fuerit , fuccedant
fuccedant . Parentes
autem propinqui , aut mundualdus earum ,
fufcipiant de ea tantum mundium ; nam de
rebus ejus aliud nihil percipiant ( 1 ) . Si
autem contigerit illam mori , quæ jam nu-
ptui tradita eft , tunc ille ei fuccedat qui
eam per mundium fuam fecit . II. 14. 24.
IX. Si ( 2 ) qualefcumque cauffæ amodo
emerferint de his Capitulis , quæ nunc Ex-
cellentia noftra ftatuit id a præfenti die
Kalendarum Martium , hoc eft XV. Indictio-
ne & Anno Regni noftri in Dei nomine
V. volumus , ut fic terminentur , ficut Cel-
fitudo noftra cum Judicibus noftris , & reli-
quis Langobardis decreverunt , ut fupra le-
gitur . Quæ vero in antea de talibus Capi-
tulis pervenerunt , etiam finitæ aut ftatuta
funt , fic permaneant , ficut prius cogno-
fcuntur effe . Quæ denique univerfa fuperius
a Celfitudine noftra comprehenfa Potoni No-
tario Sacri Palatii noftri comprehendenda &
ordinanda præcipimus .

EJUSDEM LIUTPRANDI

LEGU M

LIBER TERTIU S.

INCIPIT PROLOGUS .

Go ( 3 ) in Dei nomine omnipotentis excellentiffimus Liuprand Rex feliciffimæ

gentis Langobardorum Anno propitio ( 4 ) Regni mei VIII . die Kalendarum Mar-
E&tium , Indictione III. una cum illuftribus viris Optimatibus meis Neuftriæ & Tu-
fciæ partibus , vel univerfis Nobilibus Langobardis , dum fingula , quæ in anterioribus ti-
tulis hujus Edicti leguntur , ftudiofe ac fubtiliter fcrutavimus , adfiftente omni populo ,
quam fequens fermo monftraverit , addere , & lucidare , five ftatuere prævidimus legem .

CA P. I. rebus , in quibus licitum eft pignorare , nul-

Primum omnium ,
Uicumque liber homo , fub Re-
gni noftri ditione pofitus , cui-
cumque amodo wadiam dede-
rit , & fidejufforem pofuerit ,
Q in præfentia duorum vel trium
teſtium , quorum fides admit-
titur , in omnibus complere debet . Et fi fe
( 5 ) diftulerit , & pignoratus fuerit in his
lam calumniam , qui pignoravit , patiatur :
nam qui fine hac manifeftatione pignorare
præfumferit , jubemus ut in duplum ipfum
pignus reftituat . Si vero inter creditorem
& debitorem , atque fidejufforem orta fuerit
intentio , qualiter in anteriori Edicto legi-
tur , quod a gloriofiffimo Rothare Rege in-
ftitutum eft , per facramentum determine-
tur . Nam fi in præfentia duorum vel trium
teftium ftipulatio ipfa facta fuerit in co-
rum teftimonio credatur , ( 6 ) ut ſacramen-
tum

(1 ) In utroque Cod. Mutin. Parentes autem
defuncta propinqui , aut Munduald mundium ea-
rum fufcipiant . Nam de rebus ejus aliud nibil
percipiant . Si autem &c.
(2 ) Inter editas Langobardicas Leges non
occurrit Capitulum hoc , appofitum pro coro-
nide Libri Secundi . Habent illud ambo Codi-
ces Mutinenfes . Nempe illud neglexere col-
lectores Legum , quandoquidem minime Lex
eft . Verum eruditionis intererat hoc etiam
fervare pofteris .
( 3 ) Hanc etiam Præfationem nufquam edi-
tam vidi . Eam exhibet Eftenfis Codex Ms.
Quum vero fequentes Leges Anno Regni Liut-
prand VIII. & Indictione III. promulgatæ fue-
rint , confequens eft " ut referantur ad An-
num Chrifti 720. In Ms. legitur Liuprand ; at
fcribendum , & non dubito quin fcriptum quo-
que fuerit , Liutprand : ita enim hoc nomen
efferunt marmora , & antiqui Codices manu
exarati , non autem Liutprandus .
(4 ) Herold. Deo propitio . ( Not. Coll. )
(5 ) Cod. Eften. debeat . Et fi diftulerit . In-
fra : ut per facramentum determinetur .
(6 ) Idem Cod. in eorum teftimonio credant
amb partes , ut facramentum inter dantes &
accipientes minime perveniat , fed eis creditur .
Infra uterque Cod. firmare debeant .
 LEGES LANGOBARDICE .
tum inter dantes & accipientes minime
perveniat . Et fi debuerint ipfi teftes fuum
teftimonium firmare , nobis , vel qui in tem-
pore Princeps fuerit , vel judici firmare de-
bent . Et fi homines non interfuerint , quan-
do wadia datur , quicumque quafi fidejuffo-
rem pignoraverit , componat , ficut fupra le-
gitur . II. 21. 12.
II. Si quis mutuaverit folid, cuicumque
homini per cautionem , fi intra quinque an-
nos creditor pulfaverit , & debitor non ha-
buerit unde folvar ( 1 ) renovetur cautio
ipfa ufque ad annos x. Et fi intra annos x.
pulfatus fuerit , & non reddiderit , & dila-
taverit ufque ad annos xx,, & fuerit pul-
fatus aut per Principem aut per judicem
civitatis , & probatum fuerit per ipfam cau-
tionem , debitor , aut heres ejus perfolvat ,
( 2 ) Nam fi nec cautio fuerit intra viginti
annos bis renovata , neque Principi vel ju-
dici ( 3 ) oftenfa fuerit , five manifefta ufque
ad xx. annos , jubemus , ut creditor poftmo-
dum taceat & nullam habeat facundiam re-
quirendi debitores fuos , excepto fi ei ca-
ptivitas evenerit . De cautionibus autem ,
quæ ufque modo in præfenti Indictione III.
factæ funt , intra quinque annos iftos adve-
nientes jubemus , ut renoventur aut exigan-
tur . Nam fi diftulerint intra v. annos de-
bitores fuos pulfare , ut cautiones renoven-
tur , aut debita exigantur , & fic negligen-
tiam fecerint non habeant poftmodum fa-
cundiam ipfa debita requirendi . De his au-
rem cautionibus , quæ amodo factæ fuerint ,
fic fiat , ficut fupra præmifimus , atque fta-
tuimus . II. 21. 13.
III. Si frater ( 4 ) fuum fratrem occiderit
in peccatis , quamquam anterius Edictum
contineat "
ut proximi parentes homicidæ
fuccedant nos autem proximos fratres ap-
pellamus , fi frater relictus fuerit , in res
homicidæ fratris fuccedat : ita ut fecun-
dum qualitatem perfonæ de ipfa fubftantia
homicidæ , fi ille qui occifus eft , filios re-
liquerit , compofitionem illis dare debeat :
reliquum autem , quod fuperfuerit , fibi ha-
beat . Et fi pecunia ipfius homicide in tan-
tum fuerit fub æftimatione , quantum com-
( 1 ) Cod. Eften. Si infra V. annos creditor
pullaverit , & non apparuerit , unde folvere
poffit .
(2 ) Cod. Eften. & probatum fuerit ; ipfam
cautionem caufationem habet alter Codex )
debitor , aut heredes ejus folvant .
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin. neque Principi ,
neque Judici oftenfa &c. Infra Cod. Eften. ex-
cepto fi ei captivitas evenerit , & probatumfue-
rit . Infra: Nam fi diftulerit quis infra &c. In-
fra: non habeant poftmodum facundiam ipfum de-
bitum ad requirendum .
( 4 ) Cod. Eften. Si quis frater fratrem fuum
interemerit , quamquam &c. Infra : quantalacum
que fit fubftantia ipfius homicida .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis in negotio
peragendo . Sequitur Cod. Eften. vel pro qua-
licumque artificio fuo laborandum .
( 6 ) Cod. Eften. faciat fcire Judici per Mif-
105
pofitio eft , aut forte minus , habeant eam
filii ipfius qui occifus eft . Quod fi non
reliquerit fratres unum aut plures is qui o
cifus eft , quantumcumque fuerit fubftantia
homicide , filius ipfius , qui occifus eft , in
ea fuccedere debet . Quod fi non habuerit
filios legitimos , proximi fuccedant parentes
per gradum . Quod fi nec parentes fuerint ,
qui ei legitime fuccedere poffint fuccedat
ei Curtis Regia . De anima vero homicide
illius fit in poteftate Regis , ficut in ante-
riore Edicto legitur . I. 10. 2.
IV. Si quis ad negotium peragendum ,
( 5 ) vel pro qualicumque artificio infra pro-
vinciam vel extra ambulaverit & intra
tres annos regreffus non fuerit & forfitan
infirmitas ei emerferit , faciat fcire per ju-
dicem , aut per Miffum ( 6 ) fuum : nam fi
hoc diftulerit mandare , & filios reliquerit ,
habeant res ipfius in fuo jure . Et quicum-
que filii poft tranfactum conftitutum ( 7 ) ,
cautiones vel venditiones , aut qualefcum-
que obligationes de rebus patris fecerint
ftabiles permaneant , & debita patris , &
fua perfolvant . Et fi ipfe poftea reverfus
fuerit , jubemus , ut nec a fuis filiis recipia-
tur , nec res fuas in poteftate habeat . Quod
fi filii ipfius fine notitia aut juffione Regis
eum recolligere præfumferint , omnes res
ipforum & patris fubftantia ad Curtem Re-
gis revolvantur.Et fi filios non habuerit
aut filias , fed fratres , ipfi res ejus habeant .
Et fi nec fratres habuerit , habeant proxi-
mi parentes . Et fi nec proximi parentes in-
venti fuerint , qui legibus fuccedere poffint ,
poft prædictos tres annos Curtis Regia ei fuc-
cedat . Quod fi habuerit uxorem , & infra
fupra dictum tempus , hoc eft , tres annos ,
( 8 ) minime reverfus fuerit , veniat ipfa mu-
lier ad Regem ( 9 ) , qui in tempore fuerit ,
& qualiter ei ipfe maritandi licentiam de-
derit , aut de cauffa ipfius ordinaverit , vel
tractaverit , ita facere debeat : nam fine
permiffione Regis non præfumat maritum du-
cere . Et fi ipfe poft tres annos inventus fue-
rit , poteftatem habeat Rex de eo judicare ,
qualiter voluerit . II. 3. 1 .
fum fuum . Infra , mandare , idem eft ac nobis
far fapere , notum facere ; atque in ea fignifi-
catione frequentiffime occurrit apud Veteres ;
quod nonnulli minime animadvertentes erra-
runt .
( 7 ) Corrigenda hæc ex utroque Cod . Mu-
tinen. Et cuicumque filii , tranfacto conftituto
( poft tranfactum conftitutum tempus , habet edi-
tio Boheriana , ) cautiones &c . de rebus patris
fui fecerint .
( 8 ) Codices Mutin. Quodfi babuerit uxorem ,
in ifto conftituta , hoc eft in tribus annis .
(9 ) Uterque Cod. Mutin. & Ambrof. ipfa
mulier ad Palatium Regis . Infra : nam fine per-
miffo Regis . In fine nefcio quid fibi velit idem
Codex hæc exhibens : Et ubi ... poft tres an-
nos inventi fuerint , poteftatem habeant de eis
rebus judicare , qualiter voluerit .
EJUS,
 106 LEGES LANGOBARDICE .

EJUSDEM LIUTPRANDI

LEGU M

LIBER QUARTUS .

PROLOGUS .

Go in Dei omnipotentis nomine Liuprand excellentiffimus Rex Deo dilectæ &

Catholicæ gentis Langobardorum reminifcor jam ante fuperioris Edicti corpori ad-
E dere curavimus licet in parvo , tamen in voluminibus tribus , id eft , Primo
Quinto , Octavo Regni noftri Anno , Indictione XI . XV. & III. , ea quæ recta , & ſe-
cundum Deum tranquilla nobis comparuerunt . Nunc autem Regni noftri ( 1 ) Anno Deo
protegente IX. die Kalendarum Martiarum , Indictione IV. penfitantes omnia , & recur-
rentes antiquioris Edicti Capitula , una cum Judicibus , & reliquis Langobardis fidelibus
noftris in in quarto volumine fupplere & jungere prævidimus , quæ nobis Deoque
recta comparuerunt .

CA P. I, & VIII . annos evenerit ægritudo , & ſe vi-

De ætate in quantis annis debet effe
legitima .
Oc profpeximus , ut intra x.
& VIII. annos non fit legiti-
mus homo , ad res fuas alie-
nandas ( 2 ) ; excepto fi pater
H
debitum dimiferit , habeat po-
teftatem una cum notitia Principis terræ
ipfius , tantum de rebus fuis dandi , quan-
tum debitum ipfum fuerit , ut ei major da-
mnietas ( 3 ) propter onera folidorum non
accrefcat . Et ipfe Princeps , qui pro tem-
pore fuerit , propter Deum , & animæ fuæ
mercedem , dirigat perfonam Deum timen-
tem , de fua præfentia , quæ hoc ipfum fa-
pienter confideret , ut ad ipfum infantulum
aliqua damnietas ( 4 ) contra rationem , aut
per negligentiam minime veniat . Et in
nono decimo anno homini Longobardo fit
legitima ætas , & quodcumque fecerit , vel
judicaverit de rebus fuis , ftabili ordine de-
beat permanere • Et hoc ftatuimus arque
diffinimus " ut fi cuicumque ante ipfos x.
derit ad mortis periculum tendere , habeat
licentiam de rebus fuis pro anima fua in
4
fanctis locis cauffa pietatis , vel in Xeno-
dochio , judicare quod voluerit & quod
judicaverit , ( 5 ) ftabile debeat permanere .
II. 29. 1 .
II. Si quis liber homo fe defendendo
liberum hominem occiderit ( 6 ) , & fi pro-
batum fuerit , quod fe defendendo liberum
hominem occiderit , fic eum componat , fic-
ut in anteriori Edicto continetur quod
Rotharius gloriofiffimus Rex inftituit . Nam
qui fuper alium ambulaverit & fic eum
pro quacumque cauffa occiderit , omnem fub-
ftantiam fuam amittat , & habeant eam he-
redes ipfius , qui occifus fuerit , in hoc or-
dine : ita fane ut fi minus fuerit ipfa fub-
ftantia homicidæ , quam antiqua ( 7 ) com-
pofitio erat , aut non , nifi tantum , tunc res
fuas perdat ipfe homicida , & perfona ejus
tradatur ad propinquos defuncti . Nam fi
amplius habuerit fubftantiæ ( 8 ) , quam ipfa
compofitio anterior erat , amittat omnes res
fuas , & accipiant heredes mortui in antea
tantum quantum antiqua compofitio fue-
rat ,

(1 ) Hunc quoque Prologum nufquam edi-
tum legi . Do illum ex Ms. Cod . Eften. Hæc
autem nova Legum promulgatio facta eft a
Liutprando Rege India. IV. atque adeo Anno
Chrifti 721.
Prologus ifte exftat & in Edit. Herold. &
quidem integer , ubi & infra pofita lacuna fup-
pletur fic : Fidelibus noftris , iteratis , quarto
volumine fupplere &c. Alia parvi momenti va-
riantia omitto . ( Nota Coll. )
(2 ) Cod. Cathedr. Mutin. bomo ad res fuas
alienare , excepto fi pater ejus debitum &c.
(3 ) Damnietate pro damno ufi funt & alii
antiqui , fed rudes Scriptores . Onera folidorum
ufuras fignificant .
( 4 ) Vides ergo , fuiffe quoque in ufu apud
Langobardos fapientes viros , quos nunc ap-
pellamus Giudici d'autorità , a Rege delectos ,
qui contractibus minorum , ac mulierum , con-
fenfum , & auctoritatem præberent .
(5 ) Cod. Eften. & quod judicaverit pro ani-
ma fua , ftabile &c. Atque hinc intelligis non
poftremam virtutem Langobardis Regibus fuif-
fe pietatem , quando liberum pupillis ac mi-
noribus reliquerunt quidquid luberet facratis
Deo locis , aut Xenodochiis legare .
(6 ) Cod. Eften . alium liberum hominem oc-
ciderit , & probatum fuerit , quod fe defenden-
do ipfum hominem occidiffet , componat , ficut in
anteriore Edicto continetur , quod gloriofus Ro-
thar Rex facere juffit , quiores Leges nullam
indicunt poenam alterum occidenti cum mo-
deramine inculpatæ tutelæ .
( 7 ) Cod. Eften. quam anterior compofitio &c.
(8 ) Uterque Codex Mutin. Nam fi amplius
habuerit ipfe homicida fubftantiam . Infra : & ac-
cipiant hæredes ipfius , qui occifus fuerit , in an
tea tantum , quantum ipfa compofitio eft : & quod 7
fuperfuerit , medietatem habeat Curtis Regia
medietatem hæredes defunti . Et ipfe aris
mam fuam deliberet ,
 LEGES LANGOBARDICE . 107

rat , & quod fuper fuerit , medium habeat
Curtis Regia , & medium heredes defun-
ti ; & ipfe homicida
& animam fuam libe-
ret . I. 9. 19.
III. Si fervus cum voluntate domini fui
hominem liberum occiderit & probatum
fuerit tunc dominus ejus omnes res fuas
amittat , in eo ordine , ficut fupra annexum
eft . Et fi dominus ejus negaverit , quod
per ipfius confilium factum non fuiffet , pu-
rificet fe ( 1 ) ad legem Dei , & componat
ipfum mortuum , ficut antea fuerat confue-
rudo , & ipfe infuper fervum tradat in ma-
nibus parentum defuncti , I. 9. 20.
ficut qui cartam falfam fcripferit . II . 10. 2 .
V. Si quis fervum fuum aut ancillam in
Ecclefia circa altare amodo liberum vel li-
beram dimiferit fic ei maneat libertas
ficut illi , qui fulfreal in quarta manu tra-
ditus " & amund factus eft . Nam qui al-
dium ( 5 ) facere voluerit non eum ducat
in Ecclefia ; nifi alio modo faciat , qualiter
voluerit , five per cartam , five qualiter ei
placuerit . II. 34. 5.
VI. Si mulier libera ( 6 ) fervum tulerit ,
& parentes ejus infra anni fpatium in eam
vindictam dare neglexerint , ficut in ante-
riori Edicto continetur 2 tunc quandocum→

IV. Si qua mulier res fuas , confentiente
viro ( 2 ) fuo , communiter venumdare vo-
luerit , ipfe qui emere vult , vel qui ven-
dunt , faciant notitiam ad duos vel tres pa-
rentes ipfius mulieris , qui propinquiores
funt : & fi in præfentia de ipfis parentibus
fuis mulier illa violentiam ( 3 ) fe pati di-
xerit non fit ftabile , quod vendiderit •
Nam fi in præfentia ipforum fuorum paren-
tum , vel judicis , qui in loco præfuerit
mulier violentiam fe pati non reclamaverit ,
nifi fua voluntate ( 4 ) ipfa res fe dixerit
venumdare , tunc ab illo die omni tempo-
re , quod vendiderit , ftabile debeat perma-
nere : ita tamen , ut ipfi parentes , qui in-
terfuerint , aut judex in carta ipfa manum
ponant . Et fi contigerit cafus , ut ille ma-
ritus moriatur , & ad alium maritum am-
bulaverit , ftabilis permaneat ipfa venditio .
Scriba autem , qui cartam ipfam fcripferit ,
non aliter præfumat facere , nifi cum noti-
tia parentum , vel judicum , ficut fupra di-
&tum eft : & fi aliter fecerit , fit ipfa vendi-
tio vacua , & præfatus fcriba fit culpabilis ,
que poft ipfum anni fpatium inventa fue-
rit , fit ancilla Palatii , & ipfe fervus fimi-
liter ad Palatium ( 7 ) replicetur : & filii ,
qui ex eis nati fuerint , Curti Regiæ omni-
modo ferviant . Nam fi parentes ipfius mu-
lieris ,
vel dominus compleverint intra fu-
pradictum anni fpatium , quod anterius Edi-
étum continet , fic permaneat . II. 9. 3.
VII. Si quis cauffam habuerit & Scul-
dafio fuo ( 8 ) eam adduxerit , & ipfe Scul
dafius juftitiam ei intra quatuor dies facere
neglexerit , fi ambo cauffatores ejus de fub
uno Sculdafio funt , tunc componat ei , qui
pro cauffa fua reclamavit , ipfe Sculdafius
fol. vi. & judici fuo fimiliter fol. vi . Et fi
forfitan ille , fuper quem reclamaverit , in-
firmus eft " aut propter utilitatem fuam in
alia civitate effe dinofcitur , exfpectet eum ,
dum revertatur , aut de infirmitate fua con-
valuerit : & poftquam reverfus fuerit aut
de infirmitate convaluerit , fi infra ftatutos
quatuor dies minime , eum ad juftitiam fa-
ciendam diftrinxerit , componat ipfe Sculda
fius folidos vI . ficut jam dictum eft , ei , cu-
jus

( 1 ) Hoc eft , jurejurando ad facra Dei Evan fuerit . Et fi aliter fecerit , ipfa venditio vacua
gelia fufpicionem criminis a fe amoveat . In- fit , & præfatus Scriba fit culpabilis , ficut qui
fra Cod. Eften. & infuper ipfe fervus tradatur chartulam falfam fecit .
in manus de parentibus defunti . Hic & alibi ( 5 ) Cod. Eften. Nam qui amund facere vo-
vide Italicæ vulgaris Linguæ lineamenta : In luerit . Facere amund idem erat ac facere a
extraneum , & a fuo jure dimittere , hoc
mano de' parenti del morto . Ita & infra : in pra- fe
fentia de parentibus fuis . Codex Cathedr. Mu- eft , libertate donare . Idem alibi occurrit . At-
tin, habet: & ipfum infuper fervum tradet in tamen fuftinenda videtur edita lectio qui Al-
manus , ut fupra . dium . Etenim Aldii fuere fervi libertate do-
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. marito fuo , Infra : nati , fed non omnimoda , qualem confeque-
qui propinquiores fuerint . batur manumiffus in Ecclefia , five fulfreal &
(3 ) Codex Eftenfis : violentiam aliquamfe di- amund factus . Adhuc enim Aldiones quibuf
xerit pati . Hanc proteftationem in antiquis dam oneribus ac tributis obnoxii erant erga ve-
Langobardicarum mulierum contractibus fa- teres dominos . Vide fupra Legem CCXXXIX.
piffime invenias , etiam donationum . Rotharis , Nulli liceat . In fine hæc addit Cod,
( 4 ) Cod. Eften. nifi voluntarie ipfas res fuas Ambr. ficut anteriori Edicto continetur .
&c, Infra : manum ponant , hoc eft, fubfcriptione (6 ) Cod. Cathedr. Mutin. addit , aut puel-
fua publicas tabulas firment . Infra : Scriba au- la . Infra vindictam dare noluerint 2 aut ne-
tem, qui chartulam ipfamfecerit , non aliter præ- glexerint .
fumat fcribere nifi cum licentia parentum vel ( 7 ) Idem Cod. & cum ipfo fervo ad publi-
Judicis &c. In Codice vero Cathedr. Mutin . cam replicetur . Infra uterque Cod. vel domi-
hæc eadem Lex aliis verbis alio in loco repe- nus fervi compleverint , hoc eft vindictam fum-
ritur , quare & mihi repetere liceat . Si qua ferint de crimine , atque illato fibi dedecore .
mulier res fuas vendere voluerit , non abfconfe , In fine Cod. Cath. quod anterior Edi&us conti-
nifi in præfentia Principis , aut Judicis , vel net , fic permaneat , ficut antea fuit conftitutum .
Sculdais , feu duos , aut tres parentes fuos fe- ( 8 ) Cod. Eften. & Sculdabi fuo eam addu-
cum babeat . Et fic Judicem roget ; quia res xerit , & ipfe Sculdabis juftitiam ei intra qua-
meas volo vendere ; & ipfa fe venditricem fa- tuor dies facere neglexerit , ( fequitur uterque
ciat ; & Munduald confentiat : & quod vendi- Codex ) fi ambo caufatores de fub uno Sculdabi
derit , ftabile fit . Scriba vero , qui chartulam funt , tunc ponat ei , qui caufam fuam recla❤
ipfam fecerit , non aliter præfumat fcribere , nifi mavit &c.
cum notitia parentum , aut Judicis , qui in loco

108 LEGES LANGOB
jus cauffa eft , & judici fuo folidos VI . Si
vero talis cauffa fuerit , quod ipfe Sculda-
fius deliberare minime poffit , dirigat am-
bas partes ad judicem fuum : & fi judex
ejus cauffam ipfam dilataverit , & intra fex
dies inter eos per legem non judicaverit ,
componat illi , qui reclamaverit , folidos x11 .
Et fi nec judex deliberare potuerit , dirigat
intra XII. dies ambas partes in præfentia ( 1 )
Regis : nam fi aliter fecerit ipfe judex , &
intra XII . dies , ut dictum eft , juftitiam
fuam non invenerit , qui proclamavit , tunc
componat ipfe judex folidos x11 . & Regi fit
culpabilis folid. xx. II. 41. 1 .
VIII. Si homines de fub uno judice , de
duobus tamen Sculdais , cauffam habuerint ,
ille qui pulfat , vadat cum miffo aut epi-
ftola de fuo Sculdafio ad illum alium Scul-
daem , de fub quo ipfe eft , cum quo cauf-
fam habet . Et fi intra ( 2 ) quatuor dies
minime juftitiam fecerit , componat ille Scul-
dafius , qui diftringere neglexerit , ei , qui
reclamaverit , folid. vI . & judici folidos vi.
Et fi talis fuerit cauffa , quam deliberare
non poffit , dirigat eos intra fex dies ad ju-
dicem fuum , fecundum anterius Capitulum .
Nam fi qualiter fuperiori Capitulo conftitu-
tum eft , five Sculdais , five judex , in omni-
bus non compleverit , componat qualiter fu-
pra affixum eft , illi , qui cauffam fuam re-
clamavit, folidos vI . , & Judici fuo folidos VI .,
& judex componat illi , cujus cauffa eft , folid.
XII. & Regi folid. xx. II . 41. 2.
IX. Si quis in alia civitate cauffam ha-
buerit , fimiliter vadat cum epiftola ( 3 ) de
judice fuo ad judicem , qui in loco eft : &
fi ipfe judex ei juftitiam intra octo dies mi-
nime fecerit ad diftringendum aut non
compleverit , componat illi , qui cauffam
fuam reclamaverit , folid. xx. & Regi fol.
xx. Et fi talis cauffa fuerit , quam delibe-
rare minime poffit , ponat conftitutum , &
( 1 ) Cod. Eften. dirigat &c. ad præfentiam
Regis . In fine : tunc componat ei Judex ipfe fol-
dos XII. & Regi foldos XX.
(2 ) Uterque Codex : Et fi ei intra .
( 3 ) Cod. Eften, vadat cum Miſſo , aut Epi-
fola de Judice fuo ad Judicem . Infra uterque
Cod. Mutin. & Ambrof. qui caufam fuam re-
clamavit , foldos XX. & Regi alios XX. Et fi &c.
(4 ) Cod. Eften. de fub fua Judiciaria intra
XII. dies in præfentiam Regis venire .
(5 ) Cod. Eften. componat illi , qui judicavit ,
folidos XXX.
( 6 ) Ambo Cod. Mutin. & Ambrof. quod
non iniquo animo . Infra ; & nifi fic ei legem
ARDICÆ
.
diftringat hominem illum de fua judiciaria ,
& faciat intra xx. dies in præfentia ( 4 ) Re-
gis venire . Nam fi aliter fecerit , & diftrin-
gere neglexerit , componat ficut fupra fcri-
ptum eft , folidos XL. medium Regi , & me-
dium ei , qui cauffam fuam reclamavit . II.
41. 3.
X. Si quis cauffam habuerit , & Sculdais
aut judex ei fecundum Edicti tenorem per
legem judicaverit , & ipfe ftare in eodem
judicio minime voluerit , componat illi , qui
judicavit , fold. xx. ( 5 ) Nam de ea cauf-
fa , quæ per arbitrium judicata fuerit > &
ipfe fibi non crediderit legem judicaffe , &
ad Regem reclamavit non fit culpabilis •
Et fi judex contra legem judicaverit , com-
ponat folidos XL . medium Regi , & medium
cujus cauffa fuerit . Et fi forfitan judex cauf-
fam per arbitrium judicaverit , & judicium
ejus rectum non apparuerit , non fit culpa-
bilis ; nifi præbeat facramentum Regi , quod
( 6 ) iniquo animo aut corruptus præmio ,
cauffam ipfam non judicaffet , nifi fic ei le-
gem comparuit effe , & fit abfolutus : nam
fi jurare non præfumferit , componat ut fu-
pra dictum eft . II , 41. 4.
XI. Et hoc ( 7 ) ftatuimus , ut fi de fu-
prafcriptis Capitulis , quæ modo adfiximus ,
qualefcumque cauffæ antea emerferint aut
factæ funt in eo ordine finiantur , & re-
maneant , ficut anterior fuit confuetudo ;
vel qualiter in antiquo Edicti corpore con-
tinetur . ( 8 ) Quæ vero amodo , id eft a
Indi-
die primo Kalendarum Martiarum
tione IV. evenerint , vel fieri contigerint ,
fic terminentur , & finem accipiant , ficut
in præfenti pagina conftitutum eft : excepta
muliere libera , quæ fervum tulit , & fecun-
dum anterius Edictum condemnata eft , ubi-
cumque inventa fuerit , fit ancilla Palatii &
filii ejus fervi Regis . II. 41. 5 .
comparuiffet
( 7 ) Cod. Eften. Et hoc ftatuimus atque dif-
finimus , ut fi de fuprafcriptis Capitulis , quæ
modo adjunximus .
( 8 ) Uterque Cod. Mutin. continetur . Quæ
vero amodo , fcilicet a die ifto Kalendarum Mar-
tiarum Indictione IV. evenerint , vel fieri conti-
gerint , fic terminentur , & finem accipiant , fice
ut in præfenti pagina ftatuere vifi fumus , exce-
pto de muliere libera , quæ fervum tulit , ut fe
cundum anterius Edictum condemnata non fit
fed ubicumque &c. Eadem leguntur & in Cod,
Cathedr. Mutin ,
EJUS.
 LEGES LANGOBARDICE . 109

EJUSDEM LIUTPRANDI

LEGUM

LIBER QUINTUS.

PROLOGUS .

( Cod. Ambr. ) Incipit de Anno decimo ,

Uoniam ( 1 ) quidem fuperius in hoc Edicti corpore ea , quæ nobis , & noftris
Judicibus , vel ceteris Langobardis fidelibus noftris congrua paruerunt , in quatuor
O
voluminibus adjungere curavimus ; & nunc fi aliquid pro gentis noftræ falvatio-
ne adhuc adjicere credidimus , pro his Dei mifericordiam adipifci , & de tribulatione
æterna ( 2 ) ab ipfo domino Jefu Chrifto nihilominus promerere , ego in Dei nomine
omnipotentis quidem Liuprand gentis Langobardorum Rex in quinto Volumine augere
curavimus .

CA P. I. fe copulaverit , perdat omnem fubſtantiam

E his feminis , quæ velamen
( 3 ) religionis in fe recipiunt ,
aut a parentibus fuis Deo vo-
ventur , aut ipfæ elegerunt re-
D ligionis habitum
aut veftem
monachicam induere videntur , quamquam
a facerdote confecratæ non fint , fic nobis
juftum apparuit effe ( 4 ) , pro Dei amore ,
ut in ipfo habitu in omnibus perfeverent
nec fit excufatio malis hominibus , dicendo ,
quod confecratæ non fint , & ideo fi copu-
fantur , culpam non habeant . Sed ut fupra
præmifimus , quæ tale fignum fuper fe ha-
bent id eft velamen , vel veftem fanctæ
Dei Genitricis Mariæ , quocumque ingenio
in fe fufcipiunt , poftea ad fecularem vitam
vel habitum tranfire nullatenus præfumant .
Quia confiderare debet omnis Chriftianus
quod fi quifcumque fecularis homo paren-
tem noftram fecularem fponfat , cum folo
annulo eam fubarrat , & fuam facit , & fi
poftea aliam uxorem duxerit , culpabilis in-
venitur folid. D. Quanto magis debet cauf-
fa Dei & fanctæ Mariæ amplior effe ut
quæ ipfum velamen , vel habitum in fe fu-
fcipiunt , in eodem debeant ( 5 ) permanere ?
Si qua vero femina contra hoc , quod no-
ftra inftituit excellentia , egerit , aut marito
Tom. I.
fuam : & deveniat ipfa fubftantia in pote-
ftatem Palatii . De perfona vero ejufdem
feminæ , quæ tale malum commiferit , ju-
dicer Rex , qui pro tempore fuerit , quali-
ter illi placuerit , aut in monafterio mitten-
do aut qualiter fecundum Deum melius
providerit . Simili modo > & de victu , &
veftimento ( 6 ) ipfe Princeps ordinet , qua-
liter illi placuerit . Si autem ille , in cujus
mundio talis femina eft confentiens fuerit
in fupra fcripto malo , & probatum fuerit ,
componat widrigilt fuum , & ille , qui eam
tollere præfumferit , componat in Palatio
Regis folid. DC. Si autem Mundoaldus ipfius
feminæ in ipfo malo confentiens non fuerit ,
medium de ipfis DC. folidis accipiat ipfe ,
& Rex medium ( 7 ) . Qui autem talem
feminam rapuerit , componat folid. M. &
præcedat cauffa Dei folid. c. quoniam de ra-
ptu fecularis feminæ compofitio DCCCC. fo-
lid. in Edicto legitur . Ipfa vero
vero , quæ
non fervavit eam cauffam , quæ fupra legi-
tur & malo fupradicto ( 8 ) confenferit
pœnæ fuprafcriptæ fubjaceat . II. 37. 1 .
II. Si quis rapuerit qualemcumque femi-
nam liberam fecularem , unde in anteriori
Edicto legitur compofitio fol. DCCCC . , ita
volumus , ut de illis CCCCL . folidis
> qui
pertinent ad parentes , vel ad Mundualdos
K ea-

( 1 ) Ne hanc quidem Præfationem in edi- (3 ) Uterque Cod. Mutin. velamen fanta

tis a me vifis legi . Eam exhibeo ex Codice
Eftenfi .
Exftat & in Heroldina Editione , ubi infra :
adjicere poffumus , credimus . Et infra : retri-
butionem aternam . Et in fine : Ergo in Dei no-
mine ego qui fupra Lutprand , excellentiffime
gentis Longobardorum Rex, anno Regni mei , Deo
protegente , XI. die Cal. Martiarum , Indictione
VI. hoc iterum in quinto volumine adaugere cu-
ravimus . ( Not. Col. )
( 2 ) Fort. retributionem æternam . Cete-
rum hic nonnulla deeffe videntur ; Annus vi-
delicet Regni , Menfis , & Indictio , quæ in ce-
teris Præfationibus occurrunt . Ego incuria li-
brariorum excidiffe puto .
religionis in fe fufcipiunt . Hoc eft , Deo facran-
tur , fufcepto velo , five vefte religiofa : quæ
mulieres aut in propriis ædibus , aut in Mo-
nafteriis vitam ducebant . Infra : aut ipfe fibi
eligere religionis &c.
(4 ) Uterque Cod . Mut. Juftum paruit effe .
(5 ) Uterque Cod . Ms. debeant perfeverare .
Infra: melius præviderit .
( 6 ) Codd. Mutin. de veftimento ejus .
( 7 ) Cod. Cathedr. Mutinen. medietatem
Curtis Regia .
( 8 ) Codex Ambrof. & que non fervavit .
Eftenfis vero , qua non confervaverit ea , quæ
fupra leguntur , & malum iftud confenferit &c.
 I 10 LEGES LANGOBARDICÆ .
earum , accipiant ex ipfis fol . mundualdi "
qui fuerunt pro tempore , pro fatigio fuo ,
(1 ) & actione de ipfa pœna folid. CL. Re-
liquos vero ccc. habeat ipfa femina cui
talis injuria aut detractio facta eft . Si au-
tem pater aut frater fuerit , & ipfæ femi-
næ in eorum mundio fuerint tunc pater
aut frater de ipfa compofitione , quæ eft
folidorum cccci. faciant cum filia aut fo-
rore fua , qualiter voluerint : nam alii Mun-
dualdus aut parentes , fic dividant ipfam
compofitionem , ficut fupra ftatuimus I.
30. II.
III. De his , qui de illicito matrimonio
nati funt , vel nafcuntur , id eft de matri-
na ( 2.) , aut filiaftra 2 vel cognata , quæ
fuit uxor fratris , aut foror uxoris : quia Ca-
nones fic habent , de duabus fororibus , fic-
ut de duobus fratribus . Et qui de tali ma-
trimonio natus fuerit , heres legitimus patri
fuo non fit , fed ipfam rem habeant paren-
tes propinqui . Et fi parentes propinqui non
fuerint , fuccedat Curtis Regia . II. 8. 3 .
IV. Hoc autem Deo annuente. ftatuere
prævidimus , ut amodo nullus præfumat re-
lictam de confobrino , aut fobrino ( 3 ) fuo
uxorem ducere . Si quis autem hoc , quod
illicitum eft amodo facere præfumferit ,
amittat omnem fubftantiam fuam . Et qui
de tali conjugio nati fuerint , legitimi he-
redes non exiftant , nifi parentes propinqui :
& fi parentes propinqui non fuerint , Curtis
Regia fuccedat . Hoc autem ideo affiximus ,
quia Deo tefte , & Papa urbis Roma , qui
in omni mundo caput Ecclefiarum Dei &
(1 ) Id eft , pro labore , five fatigatione fua:
quam vocem olim ab aliis adhibitam fuiffe
conftat . Infra ambo Codices Mutin. Si autem
patrem aut fratres ipfa femina habuerit , & in
eorum mundio fuerit . Infra nam aliter Mun-
duald .
(2 ) Codices Mutinen . id eft de matrinia .
Infra Cod. Eften . nifi habeant ipfas res paren-
tes propinqui .
(3 ) Cod . Eften. de confobrino , aut infobrino
fuo . Baluzius Tom. I. Capitular. pag. 540. Le-
gem Pippini Italiæ Regis adfert , ubi feparan
dus dicitur , qui uxorem Confobrino , aut Info-
brino fuo uxorem duxiffet . Lege , ut hic , reli-
Ham de Confobrino &c. Fortaffis appellatus In-
fobrinus confobrini filius . Infra Cod. Eften.
& qui de tali coitu nati fuerint , legitimi hære
des non exiftent ; nifi parentes propinqui habeant
ipfas res . Et fi .
(4 ) Cod. Cathedr. Mutin. qui in omni mun-
do caput Ecclefiarum Dei eft , per fuam Epiflo-
lam nobis adhortavit . Vide nobile elogium Apo-
ftolicæ Sedis , & Regis Liutprandi laudandam
pietatem . Nimirum paucis ante annis , ut ex
Paulo Diacono , & Anaftafio Bibliothecario di-
fcimus , Phocas Imperator , Epifcopi Conftan-
tinopolitani temeritatem damnans , & Roma-
norum Pontificum jura a Chrifto manantia con-
firmans , ftatuerat , ut Ecclefia Romana caput
omnium Ecclefiarum foret . Huc alludere vide-
tur Liutprandus . In Cod. Eften. legitur , &
Sacerdotum , ut in editis .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. germani funt , &
effe nofcuntur . Confraternitatem hanc fpiritua-
facerdotum eft , per fuam epiftolam nos ad-
hortatus eft ( 4 ) , ut tale conjugium fieri nul-
latenus permitteremus . II. 8. 4.
V. Item hoc cenfemus , atque præcipi-
mus , ut nullus præfumat commatrem fuam
ducere uxorem , fed nec filiam , quam de
facro fonte levaverit : neque filius ejus præ-
fumat filiam illius uxorem ducere , qui eum
de fonte fufcepit , quia fpirituales germani
effe ( 5 ) nofcuntur . Et qui hoc malum fa-
cere tentaverit , perdat omnem fubftantiam
fuam . Et filii , qui de tali illicito matrimo-
nio nafcuntur , heredes effe non debent , nifi
propinqui parentes : & fi propinqui parentes
non fuerint , Curtis Regia fuccedat ei . Ubi
autem inventi fuerint , qui fuprafcripta illi-
cita conjugia contraxerint , de præfenti fe-
parentur , & pœnæ fuprafcriptæ fubjaceant .
ÎI. 8. 5 .
VI. Si quis fine voluntate Regis in qua-
licumque civitate contra judicem fuum fe-
ditionem levaverit , aut aliquod malum fe-
cerit vel eum fine juffione ( 6 ) expellere
quæfierit ; aut alteri homines de altera ci-
vitate contra aliam civitatem auc alium
judicem , ur fupra , fine Regis juffione fedi-
tionem fecerint aut eum expellere ( 7 )
quæfierint , tunc is qui in capite fuerit ,
animæ fuæ incurrat periculum , & omnes
res ejus ad Palatium deveniant : reliqui
vero homines qui cum illo in malo co-
fentientes fuerint , unufquifque componat in
Palatio widrigilt fuum · Et fi cafam cujuf
cunque blataverint ( 8 ) , aut res eorum ti-
lerint , qui eam in Palatio tenent , aut ipfis
qui
lem obftitiffe , ne inter compatris aut comma-
tris filios & filium aut filiam e facro fonte
fufceptam , nuptiæ inirentur , teftatur etiain
Zacharias Papa apud Gratianum Cauf. 30.
quæft. 4. cap. 3. Bene tua &c. Sed eiufmodi
cognatio fublata demum fuit . Infra iidem Co
dic. Mutin. heredes effe non debeant .
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin . feditionem , aut
aliud malum fecerit , vel eum fine juffione Re-
gis expellere quefierit .
(7 ) Cod. Eften. & Ambrof. juffione feditio-
nem levaverit , & aliquod fecerint , aut expel-
lere fine Regis voluntate quæfierint , tunc ille
4
qui in caput fuerit , anime fue incurrat peri-
culum , & omnes res ejus Publico deveniant
Codex vero Cathedr. Mutin. & Ambrof. &
omnes res ejus infifcentur ad Publicum . Non
hinc folum , fed & ex innumeris aliis vete-
rum locis intelligimus Publicum , Partem Pu-
blicam , Rem Publicam idem fignificaffe atque
Palatium ac Jura Regis , ita ut cæcutire vo-
luerint , qui has voces alieno plane fenfu ac-
cipere noftris temporibus voluerunt .
8 ) Editio Boheriana , brutaverint , & in po-
ftilla , bluttaverint . Cod. Cathedr. Mutin . ve-
tuftiffimus aperte habet , blutaverint . Interpre-
tes explicant pro evacuaverint , feu exfpolia-
rint . In Cod. Eften. corrupte fcriptum , habi-
taverint . Italica Lingua habet verbum brut-
tare pro confpurcare , foedare . Fortaffis eadem
fignificatione ufurpatum eft brutaverint ; nam
quod fequitur aut res eorum tulerint , fatis
indicat, brutare diverfum quid ab exfpoliatio-
ne fignificaffe .
 LEGES LANGOBARDICÆ ,
qui fidem in Palatio confervant , componat
omnes res ipfas , quibus eas tulit ( 1 ) , in
octogilt : & widrigilt fuum , ut diximus
componat in Palatio . Hoc autem ideo præ-
vidimus in præfenti Edicti pagina fcribere ,
ut malum vitiam non crefcat , fed ampu-
tetur ut omnes in pace , & gratia Dei ,
& Regis vivere valeant ( 2 ) . I. 18. 1.
VII. Si quis dederit wadiam ( 3 ) , &
eam recipere neglexerit , per fidejufforem
componat , ficut in anteriori Edicto legitur .
Et fi ille , quifquis wadiam acceperit , red-
dere neglexerit per fidejufforem , & apud
eum remanferit , fic componat , quomodo &
ille , qui wadiam fuam recipere neglexerit .
II. 21. 14.
VIII. Si quis alii homini wadiam dede-
rit , & antequam eam per fidejufforem li-
beret , violenter de manu illius abftulerit
(4 ) componat ei cui ipfam wadiam de
manu abftraxerit folid. xxiv. Hoc autem
ideo affigere præcipimus , ne pro tali cauffa
fcandalum oriatur , aut animæ pereant . II.
21. IS.
IX. Si quis alii wadiam dederit , & vo-
luerit eam per fidejuffores fuos recipere , &
adduxerit ad eum , qui wadiam receperit ,
fidejufforem unum , aut duos , vel tres , &
ipfe dixerit , Nefcio , qui fint , ut damnum
ei facere poffit ; tunc adducere ei debeat
fidejuffores , aut de illa civitate , unde ipfe
eft , qui wadiam dedit , aut ( 5 ) unde ipfe
eft , qui fufcepit . Et fi ibi minime inventi
qui wa-
fuerint , tunc fufcipere debeat ipfe , qui wa
diam accepit , fidejufforem liberum homi-
nem , quem conlibertus ejus cognitum ha-
beat , & dicat ei , Ego fcio , quia ei crede-
re potes , ut homo ille , qui wadiam dedit ,
damnum non patiatur . II. 21. r6.
Tom. I.
( 1 ) Mss. Mutinenfes : qui cum Palatio Regio
( aut cum Rege , alter Cod . pariterque Ambrof. )
tenent , & idem fuam cum Judice in Palatio
confervant , componant omnes res ipfas , cui eas
abftulerint .
( 2 ) Uterque Codex : vitium non crefcat , fed
amputetur , ut & ompes in pace & in Dei gra-
tia & Regis vivere valeant . Ambrof. Cod. vi-
tium non accrefcat .
( 3 ) Cod. Eften. dederit alii Wadia . Infra :
componat folidos XXXIII. ficut . Infra : & il-
le , qui ipfa Wadia acceperit .
( 4 ) Idem Codex : illius abftraxerit , cui eam
dedit , componat .
(5) Codex Eftenfis aut de illa , unde eft
iple , qui Wadia fufcepit . Infra Cod. Cathedr.
Mutin. conliberti ejus cognitum habent .
(6 ) Uterque Codex Mutin. per virtutem tu-
lerit . Virtus pro vi , ac violentia fæpe in his
Legibus ufurpatur , uti & in Salicis , ac Ala-
mannicis .
(7 ) Ambo Codices Mutinenfes : Si quis Ju-
dex , aut Actor Publicus , id eft , aut Minifter ,
& Procurator Regis . Infra Cod Cathedr. in-
ter homines aliquam difcordiam habentes , trev-
vas tulerit .
( 8 ) Codex Eftenfis : ipfæ trevva tulta funt
De anxeftata , &fidejuffore . ( Cod. Ambr. )
X. Si quis alii homini wadiam dederit
pro quacumque cauffa , & fidejufforem po-
fuerit , & poftea ipfi fidejuffori antefteterit ,
aut pignus de manu tulerit & probatum
fuerit , componat fol . xx. II. 21. 17.
XI. Si quis alii homini wadiam dederit ,
& fidejufforem pofuerit , & ipfe fidejuffor
eum pignoraverit , & pignora ipfa ad cre-
ditorem ejus dederit : & poftea ipfe , cujus pi-
gnora fuerint , per vim ea ( 6 ) tulerit , com-
ponat ipfa pignora in octogilt . II . 21. 18,
XII. Si quis alium ante conftitutum pi-
gnoraverit , & probatum fuerit , quod ante
conftitutum pignoraffet , componat ipfum pi-
gnus in octogilt . II. 21. 19.
XIII. Si (7 ) judex aut actor publicus
in qualicumque civitate aut loco inter ho-
mines , qui aliquam difcordiam habent , treu-
gas tulerit , & unus ex ipfis hominibus , in-
ter quos ipfæ treugæ latæ funt eas rupe-
rit , medium de ipfis treugis componat in
publico , & medium ( 8 ) illi cujus cauffa
eft . Et ipfæ treugæ non fint minus quam
folid. ccc. Qui autem ( 9 ) forfitan amplius
pro majoribus cauffis ponere voluerit , fit ei
licentia . II. 24. I.
XIV. Si quis alii homini ( 10) qualem-
cumque rem donaverit & launechild fu-
fceperit & poftea eam defendere minime
potuerit , tunc aliam talem rem , qualem
donavit , qualis in illa die ' invenitur effe
reddat cui donavit , & amplius non calu-
mnietur . Et fi de colludio pulfatus fuerit ,
fatisfaciat ad Evangelia , quod nullum collu-
dium cum alio homine de ea re factum ha-
beat , & fit abfolutus a culpa ( 11 ) . Sic ta-
men , ut fuprafcriptam rem confimilem red-
dat , cui donavit . II. 36. 2.
XV. De fervo fugace , & advena homi-
ne ? fi in alia ( 12) judiciaria inventus fue-
K 2 rit ,
ipfas trevvas tultas funt, habet alter Codex ) ,
eas tulerit , medietatem de ipfis trevvis ( fequi-
tur Cod. Cathedr. ) componat in Palatio , &
medietatem &c. Quæ hic dicuntur treuge la-
te , idem fignificat , ac induciæ per Miniftros
Regis inter difcordes indictæ . A trengas tule-
rit defcendit trevva tulta , hoc eft indicta
Ceterum tultus pro ablatus in ufu fuit apud
antiquos . Gregorius M. Lib. XI. Epift. 25. de
eodem Monafterio ancillas Dei tollere , & unde
tulta fuerant , Monafteria revocare . Sed hic
alio fenfu .
(9) Cod. Cathedr. Mutin. non fit minus quam
folidi CC. Eftenfis vero , quam folidi III. Si au-
tem amplius forfitan pro &c.
(10) Cod. Cathedr. Si quis alia homini .
(11) Cod. Eften. de ea caufa factum habeat .
Et fi juraverit , fit folutus de culpa .
(12) Cod. Eften. fi in aliena Judiciaria . Cod,
Cathedr. fi in alia Judiciaria . Hoc eft , ut nunc
dicimus , in alterius civitatis diftrictu . Infra :
tunc Decanus , aut Saltarius . Cod . Eſten. ha-
bet , Deganus . Uti fuere Centenarii , qui centum
familiis ruralibus præerant , ita & Decani nu-
merabantur , qui decem familiis præfidebant .
Judices autem minimi in ruribus fuiffe viden-
tur , quum conftet eos habuiffe Placita . Scul-
dai

112 LEGES LANGOB
rit , tunc, Decanus aut Saltarius , qui in lo-
co ordinatus fuerit , comprehendere eum de-
beat , & ad Sculdafium fuum perducat . Et
ipfe Sculdafius judici fuo confignet : & ipfe
judex poteftatem habeat eum inquirendi ?
unde ipfe eft , Et fi inventus fuerit , qui
fervus fit , aut fur , mox mandet ad judi-
cem , aut ad dominum ejus , unde ipfe fu-
gerit ; & habeat pro prehenfura de ipfo fer-
vo ( 1 ) folid. 11. Si vero poft inquifitam
cauffam ipfe, homo , qui comprehenfus eft
aut inquifitus fuerit , liber apparuerit , nul-
la fit ei culpa , qui eum comprehendit , aut
inquifivit . Si vero Decanus aut Saltarius
hoc facere diftulerit , componat fol. iv. me-
dium Sculdafio fuo , & medium cujus cauf-
fa fuerit . Et fi Sculdafius hoc neglexerit fa-
cere , componat folid. VIII , medium judici
fuo & medium cujus cauffa eft . Si vero ju-
dex ad eum inquirendum , vel mandatum
faciendum , unde ipfe homo eft , diftulerit ,
componat fol. xII , in Palatio Regis . Et fi
ille judex , cui mandatum fuerit , neglectum
fecerit ad ipfum hominem recolligendum ,
aut Arimanno fuo faciendum mandatum
quod in tali loco homo tuus comprehenfus
eft : & fi hoc neglexerit , componat in Pa-
lario Regis folid, x11 . Et fit fpatium de ipfo
mandato faciendo , in his partibus in men
fe uno , & trans Alpes in partibus Tufciæ
menfibus duobus , I. 25, 50.
XVI. Si quis ftallariam ( 2 ) alterius fca-
pellaverit , componat ei , cujus ftallaria fue-
rit , folid. vi . I. 19. 26.
XVII. Si quis foffatum in terra aliena
fecerit , & fuam non potuerit probare , com
ponat ei , cujus terra eft , fol. vI . I. 27. 4.
XVIII. Si quis in terram alienam mife-
dai autem fuberant , hoc eft Judici pagi . Sal-
tarii fuere , qui faltus & filvas publicas , imo
& fines agrorum cuftodiebant . Infra idem Co-
dex: & ad Sculdais fuum adducat , & ipfe Scul
dais .
(1) Cod. Eften. & Ambrof. pro preffura de
ipfo fervo pro caput folid. II. Ita & Cod. Ca-
thedr. in quo : pro prenfura . Infra in eodem
Cod. legitur: Et fi Sculdais neglectum poſuerit .
Infra Cod . Eften. Et fi ille Judex , cui manda-
tum venerit &c. aut ad ipfum Ariminum fuum
mandatum faciendum , quia in tali loco homo
tuus comprehenfus , & hoc neglexerit . In fine :
trans Alpes vero in finibus Tufciæ .
2 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis aftalia al-
terius &c. cujus aftalia fuerit . Sunt qui ftala-
riam , fivefialaria , & fallariam interpretantur
arboretum , unde pali inciduntur . Infra Bohe-
rius , & Charta veteres confirmare videntur .
Piſcinam , five vivarium pifcium indicare vi-
detur charta a Du-Cangio laudata . Nam afta-
ARDICÆ
.
rit fepem , & fuam non potuerit probare ,
componat ei , cujus terra eft , fol. vi . I. 27. 6.
XIX. Si quis liberum hominem foris pro-
vinciam vendiderit , & probatum fuerit
componat widrigilt ejus , tamquam fi eum
occidiffet . II. 25. 2.
XX, Si quis fervum alienum foris pro-
vinciam vendiderit , & probatum fuerit , in
quadruplum componat , ficut appretiata fue-
rit ipfa perfona . II. 25. 3 ..
XXI. Si quis fervum alienum fine volun-
tate domini fui in facramentum miferit ,
aut manum in caldaria ( 3 ) mittere fecerit.
componat domino ejus folid . xx . I. 33. I.
XXII. Si quis fervum alienum fine vo-
luntate domini fui , in manu Regis dede-
rit ( 4 ) , & probatum fuerit , non fuum fer-
vum dediffe , componat Regi , qui pro tem-
pore fuerit , folid. c. & ipfe fervus rever-
tatur ad proprium dominum : & fit fervus
cujus antea fuit , & infuper ille , qui eum
illicite liberavit , componat domino ejus fo-
lid. xx. II. 34. 6.
XXIII . Si quis fervum alienum fine vo-
luntate domini fui liberum dimiferit 2 aut
per fe , aut per qualecumque ingenium ( 5 ) ,
excepto per manum Regis , & probatum fue-
rit , quod fervum alienum liberaffet , tunc
ipfe fervus revertatur ad proprium dominum
fuum , & fit ejus fervus , ficut antea fuit ;
& ille , qui eum illicite liberavit , compo
nat domino ejus folid. xx. II. 34. 7.
XXIV. Si quis fervum alienum fine vo-
luntate domini fui clericaverit ( 6 ) , com-
ponat domino ejus pro illicita præfumptio-
ne fol. xx. & ipfe fervus revertatur ad pro-
prium dominum , & dominus habeat eum
ficut voluerit . I. 33. 2 .
lia pofitum eft , ut defignetur filva , unde ha-
fa , feu haftilia cædebantur .
(3 ) Cod. Eften. aut in caldaria eum fecerit
manum mittere . Hoc eft, fubire judicium Aqua
ferventis , cujus ritum vide apud Martene de
Antiqu. Ecclef. Ritib. Tom. III. Lib. III.
Cap. VII. & apud Du-Cangium in Gloffar .
verbo Aqua ..
( 4 ) Hoc eft , coram Rege manumiferit ,
denario excuffo ex illius manu . Infra uterque
Cod. Mutin. & Ambrof. Et infuper qui eum in
manu Regis dederit , componat .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. aut per qualem-
cumque hominem . Infra uterque Cod. Jervum
alienum libertaflet &c. illicite libertavit .
( 6 ) Hoc eft, Clericum ordinandum curave-
rit ; neque enim fervi a facris Ordinibus ar-
cebantur , dummodo libertate prius donaren-
tur . In fine Cod. Eften. Et ipfe dominus ejus
eum & c.
EJUS-
 LEGES LANGOBARDICE . 113

EJUSDEM LIUTPRANDI

LEGU M

LIBER SEXTU S.

PROLOGU S.

Ercepimus ( 1 ) enim ? & firmiter retinemus , * quoniam per gradus & tempora in

P bono proficere opere , & femper ad meliora afcendere videtur , qui in Deo ita ope-
ratur ut ejus pietas & mifericordia eum illuftret qui omnes vult falvos fie-
ri , & ad agnitionis fuæ veritatem venire · Ergo fi pro gentis noftræ falvatione , aut
pauperum fatigatione aliquid pofuimus , quod in Edicti corpore adjungamus , quam quæ
in quinque voluminibus adjunximus , credimus quod Dei mifericordia in nobis retribuat
eam cauffam , quod pro folo Dei timore & in eleemofyna hoc faciemus , ut omnis cauf-
fa per rationem & juftitiam terminetur , nec fit aliquis error , fed magis in nobis jufti-
fit aliquis
tia , unde fine intermiffione nomen Domini benedicat , Ideo ego Liuprand in Dei nomi-
ne excellentiffimus chriftianæ & catholicæ Langobardorum gentis Rex , Anno Regni mei
Chrifto protegente XII. die Kalendarum Martiarum , Indictione VII. una cum Judicibus
& reliquis Langobardis fidelibus noftris , hoc adjungere in Edicti curavimus pagina in vo-
Jumine fexto , quod fuerit multis fupervenientibus cauffis , Id eft primo ,

CAP. L verit , & amund a fe fecerit , vel quocum

I quis cartam donationis per gara-
thinx ( 2 ) factam , aut per fufce-
ptum launechilt , vel forte per com-
parationem oftenderit : & res unde
S
licet , non poffederit , & dixerit ,
quod munimen fuum abfentatum fuiffet, &
fi per xxx, annos , aut fupra , poffeffio ifta
fuerit , non habeat adverfus eum , qui pof-
fedit , facundiam loquendi , cum munimi-
ne ipfo , quod oftendere videtur : nifi ipfe ,
qui per xxx. annos poffedit , firmiter pof-
fideat , quia gloriofiffimus Grimoaldus Rex
per xxx. annos inftitutam habet poffeffio
nem . Nam fi intra xxx. annos poffeffio
ifta fuerit , poteftatem habeat cum munimi-
ne ( 3 ) fuo dicendi quod voluerit , & ipfe
qui poffedit , fecundum Edictum refpondeat .
II. 35. 6.
II. Si quis fervum fuum fulfreal thinga-
Tom. I.
que modo eum a fe abfolverit > in manu
Regis dando , aut in ecclefia circa altare du-
cendo ( 4 ) , & poftea ipfe libertus volun-
tatem patroni fui fecerit manifeftare de-
beat ipfe libertus libertatem , fæpius indi-
cet ad vicinos fuos , qualiter abfolutus effe
videtur . Et poftea nullo tempore ipfe pa-
tronus , aut heres ejus , contra eum , qui
libertus ( 5 ) eft , quærelam poffit movere
dicendo quod ei debeat obedire , pro eo quod
fua fponte pro beneficio de domino fuo vo-
luntatem ejus fecerat : fed firma , ut fupra ,
maneat libertas . II . 34. 8.
III. Si quis alium de furto pulfaverit ,
& per pugnam eum vicerit , aut forte per
diftrictionem a publico factam manifeftave
rit , & compofitio facta fuerat 2 & poftea
ipfum furtum apud alium hominem inven-
tum fuerit & certa veritas apparuerit ,
quod ipfe , qui prius compofuerat , rem
K 3 ipfam ,

( 1 ) Ne hanc quidem Præfationem in edi-
tis , quæ mihi funt ad manus , legi . Indictio
Septima indicat Annum 724. quo hic Sextus
Liber a Liutprando promulgatus eft . Neque
hic prætermittendum , plerafque ex hifce Præ-
fationibus datas effe Kalendis Martiis aut
pridie Kal. Martii . Nempe quia folemnis to-
tius Langobardici Regni conventus eo die ce-
lebrari confuevit , Optimatibus cunctis ad ea
Comitia coeuntibus . Illa vero habebantur fub
dio , in patenti Campo , qui propterea Campus
Martius appellabatur , quale nomen adhuc Ve-
ronæ perdurat . Ibi nova Leges promulgaban-
tur , aliaque magni momenti negotia expedie-
bantur . Fuit & Regibus Francis eodem tempo-
re idem mos , ut Cangius in Gloffario oftendit .
Præfatio hæc exftat & in Heroldina , quam
Muratorius nondum viderat , paucis varianti-
bus . Cæteræ Præfationes Editionis Heroldinæ
in Liutprandi Leges , quæ in hac non exftant,
In calce legum tradentur . ( Not. Coll. )
( 2 ) Cod. Eften. per garathinx face , aut per
fufceptum Launichild . Cod. Cathedr. Mutin.
Launigild . Infra Cod. Eften. & res ipfas un-
de legitur fecundum quod legitur, habet alter
Codex ) non poffederit , & dixerit , quod ei mo
nimen &c.
(3 ) Uterque Cod. Mutin, pontificium habeat
cum monimine , feu monimento fuo &c. Supra
quoque eadem vox pontificium occurrit . In fine
iidem Codices: ei fecundum Edi&um refpondeat .
(4 ) Cod. Eften. in manu Regis dandum , aut
in Ecclefia circa altare ducendum ; pofteaque ipfe
libertus voluntatem patroni fui fecerit : hoc eft ,
pergat adhuc antiquo domino fuo famulari .
Infra Cod. Cathedr, Mutin. debeat libertus ipfam
libertatem fuam fæpius Judici , aut ad vicinos
fuos , quod liber abfolutus effe videtur , & po
ftea &c.
(5) Uterque Cod. Mutin. qui libertatus eft .
Infra Cod. Eften. pro beneficio domini fui . In
fine: fed firma ei permaneat fua libertas ,
 114 LEGE LANG
S OBAR
ipfam non furatus fuerit ab eo ( 1 ) , omnia ,
quidquid ipfe compofuerat , recipiat ab eo ,
cui compofuerat : & ipfe componat , apud
quem furtum ipfum poftea inventum fue-
it . Nam fi aliquid per facramentum fuum
dederit , habeat , cui dederit . Nam fi cer- aldione emere aut infiduciare dignofcitur
ta veritas non apparuerit , quod alter ho- II, 29. 2.
mo furtum ipfum feciffet , & per diftrictio-.. VI. Si quis Gaftaldius , aut Actor Regis
nem manifeftaverit , & compofuerit , ha-
beat fibi ipfam compofitionem , cui com-
pofuerit . I. 25. SI .
IV. Si quis debitum fecerit , & res fuas
vendiderit , & tale fuerit ipfum debitum ,
quod folvere ( 2 ) non poffit , & filius ejus
per uxorem fuam aliquid conquifierit , vel
poftea fibi per quodcumque ingenium labo-
raverit , poftquam genitor ejus omnes res
fuas venumdederit , vel pro debito fuo cre-
ditoribus fuis dederit , aut a publico intro-
miffæ fuerint , non habeant facundiam credi-
tores res ejus ( 3 ) , quas filius de conjuge fua
habere videtur, vel poftea conquifivit , aut
laboravit , repetendi , aut diftrahendi fed
habeat fibi filius ejus jure quieto . Sic ta
men , ut fi a creditoribus pulfatus fuerit
præbeat facramentum quod de rebus pa-
tris , aut matris fuæ, fi ipfa in mundio pa-
tris mortua fuerit , nihil apud fe habeat
nec alieni commendaffet , aut abfcondiffer ,
& fit abfolutus . Et fi poft apud eum in-
ventum fuerit de rebus paternis , componát
in octogilt . II , 21 , 20.
V. Si infans , dum infra ætatem eft
res fuas cuicumque vendiderit , aut infidu-
ciaverit ( 4 ) , & poftea quum in legitimam
ætatem pervenerit , cartam ipfam fecundum
legem irrumpere voluerit , & in rebus ipfius
introire , non habeat poteftatem , qui emit
aut infiduciavit , qua dederit requirendi
Quia quando comparavit , aut infiduciavit ,
tunc debuit perfpicere , quia puer ipfe in-
fra ætatem erat , & contra legem faciebat .
( 1 ) Codices Mutinen, non furaſſet ( non fu
ravit , alter ex eis ) omnia quidquid ipfe compo-
fuit , recipiat ab eo , cui compofuerit . Infra Cod.
Eften. aliquid pro facramento fuo dedit , habeat
ipfe , cui dederit . Infra : nam fi certa veritas
non fuerit .
(2 ) Cod. Eften. quod fanare non poffit . Cod.
Cathed. quod fanari non poffit . Infra : a Publi-
co intromiffa fuerint . Sufpicatur Du-Cangius
intromiffas res dici , quæ a Judice in Fifcum re-
late , feu confifcata fuerint . At in Cod. Eften.
legitur , aut a Publico intromiffi fuerint ; hoc eft ,
ut arbitror , creditores decreto Judicis in pof-
feffionem bonorum debitoris immiffi fuerint .
Ita quoque hæc interpretatur antiquus Com-
mentator editus .
( 3 ) Cod. Eften. non habeat licentiam credi-
tor ejus res , quas &c. Cod. Cathedr. Mutin.
non habeant licentiam creditores ejus res , quas
&c. Infra idem Cod . nec alicui commendaffet .
In fine uterque Codex : Et fi poftea apud eum
inventum fuerit aliquid de rebus paternis , com-
ponat in octogild , five acogild , ut hic & alibi
habet idem Cod. Eften.
(4) Cod. Eften. dum infra ætatem eft , res
fuas cuiquam vendiderit , aut infiduciaverit "
hoc eft , obligaverit , five in pignus ac fiduciam
.
DICÆ
Propterea conftitutum eft , ut qui infra æta-
tem fuerit , minime vendere aut infiduciare
poffit , Et talem cauffam eum habere dici-
mus , qui emit , aut infiduciavit , qualem
& ille habere videtur , qui de fervo aut
( 5 ) Curtem Regiam habens ad gubernan-
dum , ex ipfa Curte alicui fine juffione Re-
gis cafam tributariam , terram , filvam , vi-
tes , vel prátum aufus fuerit donare , aut fi
amplius , quam juffio Regis fuerit , dare præ-
fumferit , vel quærere neglexerit , quod per
fraudem ablatum eft , omne quidquid con-
tra ( 6 ) juffionem regiam facere aufus fue-
rit , in duplum octogilt componat , ficut
qui rem regiam furatus fuerit . Et fi ipfe
ante mortuus fuerit , quam fraus ipfa appa-
réat , heredes ejus componant , ficut fupra
legitur . Nam fi per Actorem fraus facta
fuerit , & antequam ad noftram pervenerit
notitiam , fraus ipfa per Gaftaldium inven
ta fuerit , habeat ipfe Gaftaldius de compo-
fitione , quam Actor componere debet , par-
tem tertiam , & duæ fint in Curte Regia .
Et fi prius per qualemcumque hominem ad
noftram pervenerit notitiam , quam per Ga-
faldium inventa fuerit , tunc compofitio
ipfa in integrum nobis , & Curti noftræ per-
veniat . Quod fi judex áut Actor Regis ,
vel heredes eorum , pulfati a nobis fuerint ,
quod neglectum feciffent, ad quærendum res
noftras , & ipfi dixerint , quod fraudem ne-
fciffent , & nullum neglectum feciffent ; præ-
beant facramentum in tali ordine , & di-
cant : quod fraudem ipfam pater nofter nun-
quam fervit , nec confenfit , nec neglectum
pofuit ad perquirendum , nec nos culpabiles
per legem effe debemus : & fint poftea ab-
foluti . Hoc enim Capitulum amodo ftatui-
mus firmum effe ( + ) ; nam quidquid an-
tea
dederit . Nos dicimus impegnare . Infra Cod.
Cathedr. rebus fuis ipfis introire voluerit .
Alter Cod. & in res ipfas introierit . Tum u-
terque Cod. non habeat pontificium qui emit
aut cui fiduciaverit , quod dedit ad requiren-
dum . Infra : & contra Legem faciebat , poft-
quam conflitutum eft.
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si quis Gaftal-
dius , vel Actor Publicus . Jam fupra adnotavi ,
Regium , & Publicum idem olim fuiffe , Infra
Cod. Eften. vel terram , filveta , vel prata
aufus &c.
( 6 ) In Cod. Eften. legitur : vel fi requirere
neglexerit , quod per fraudem tultum eft , omnia
pje , qui bec contra &c. In Codice etiam Ca-
thedr. Mutin. legitur , tultum eft , unde nunc
Italica vox tolto . At delicatuli hic & alibi Lan-
gobardicam elegantiam expunxere . Supra Cap.
XIII. Libri V. vidimus a Gregorio quoque Ma-
gna ejufmodi vocem adhibitam fuiffe . Infra
uterque Cod. ficut qui res Regias (furaverit, has
bet alter ex iis ) . Infra : nobis & Curti noftræ
pertineat .
( 7 ) Cod. Eften. Hoc enim Capitulum amodo
fatuimus , ut firmum fit . Infra : in noftrum ar-
bitrium refervamus . Et in fine hæc ibi : & in
antea dederimus ,
 LEGES LANGOBARDICE . 2115

tea factum eft , in noftro arbitrio referve.
mus . Et hoc proinde ftatuere prævidimus ,
pro eo , quod multas fraudes a Gaftaldiis ,
vel Actoribus noftris factas invenimus , un-
de jam multas fatigationes habuimus : nam
quod a noftris decefforibus cuicumque da-
tum eft ftabili ordine volumus permane-
re , ficut & illud , quod nos dedimus , aut
in antea dederimus , I, 34. I ,
VII. Si aldius cujufcumque cum libera
muliere aut puella fornicatus fuerit , com-
ponat folid. L, ei in cujus mundio fuerit
& illa reputet vitium fuum , pro eo quod
aldio confenferit . I, 31. 3,
VIII. Si quis alii wadiam de facramen-
to dederit , & facramentales dicti fuerint
& poftea ipfe , qui nominatus eft , cum ad
facramentum venerit & Evangelia pofita
fuerint fe fubtrahere voluerit ut facra,
mentum rumpatur , fic ut in anteriori Edi-
&to legitur , tunc præbeat prius ille , qui
jurare debet ad facramentales fuos facra-
mentum , quod cum eis munditer juret •
1 ) Et fi facramentales ipfi jurare nolue-
rint & fe aliquis fubtrahere voluerit ?
lem , quem in loco ipfius ponar ; & fic fa-
cramentum deducat , ut wadiam dederit .
Et fi jurare aufus non fuerit aut manife-
ftare non potuerit , quidquid ipfe , qui fa-
cramentum interdixerit damnum paffus
fuerit de propriis rebus fuis reftituat ei ·
II . 55. 14.
IX, Recolimus ( 4 ) qualiter jam ftatui-
mus ut qui hominem liberum occidere
præfumferit , res fuas in integrum perdat .
Et qui fe defendendo liberum hominem oc-
ciderit , componat fecundum qualitatem per-
fonæ , Nunc autem ftatuere prævidimus ,
quomodo fit ipfa quantitas confideranda .
Confuetudo ením eft , ut pro minima per-
fona , quæ exercitalis homo invenitur effe ?
CL. folid. componantur , & pro eo qui
primus eft , ccc. folid. ( 5 ) De gafindiis
vero noftris volumus , ut quicumque ex mi-
nimis occifus fuerit ( 6 ) in tali ordine , pro
eo quod nobis defervire videtur , cc . folid.
fiat compofitio : majores vero fecundum qua-
les perfonæ fuerint , ut in noftra confidera-
tione vel fuccefforum noftrorum debeat
permanere , quomodo ipfa compofitio ufque 1

ille cauffam fuam qui jurare debuerit , per-
dat ; jubemus , ut manifeftare debeat ipfe
facramentalis , qui fe fubtrahere voluerit
certam veritatem , pro qua cauffa jurare mi-
nime præfumat , Er fi manifeftare nolue-
rit , ( 2 ) facramentum præbeat quod nul-
lum colludium habeat cum homine illo
qui facramentum audire debuit ; nifi quod
pro anima fua timendo non præfumat fa
cramentalis effe ; & ipfe poftea qui jurare
debet , habeat fpatium per XII . noctes ad
perquirendos ipfos facramentales 2
, qui prope
funt . Equidem fi de longinquo funt , quo-
modo de Tufcia , vel de Auftria , per no-
Etes xxiv. quærat alium ( 3 ) facramenta
ad ccc, folid. debeat afcendere , amplius
non . I. 9. 21 .
X. Si quis teftimonium falfum contra
quemcunque reddiderit aut in carta falfa
fciens (7) manum pofuerit & ipfa fraus
manifefta fuerit , componat widrigilt fuum
medium Regi , & medium ei , cujus cauffa
fuerit . Et fi talis perfona fuerit , quæ non
habeat unde componat ( 8 ) , tunc Publicus
debeat eum dare pro fervo in manu ejus ,
cui culpam fecit ; & ipfe eidem ferviat fic-
ut fervus .. Et ipfe
ipfe , qui alium rogat tefti-
monium falfum dicere , aut pro cauffa fua
manum in carta falfa ponere ( 9 ) , fic com-
ponat , ficut teftes ipfos falfos juffimus com-
po-

(1 ) Cod. Eften. tunc illi prius præbeat facra- rit , & qui priores funt , CCC. folidos . Codex
mentum , qui jurare debet , ad illos facramenta vero Cathedr. Mutin. & qui primus eft , CC.
les fuos fequitur etiam Cod. Cathedr. Ma- folidos . Sequitur de Gafindiis , hoc eft , iis , qui
tin. ) quod cum co munditer jurent • Et fi fa- famulatum nobis præftant & familiares noftri
cramentales ipfi audire noluerint , & fi aliquis funt . Nunc Cortigiani . Et fortaffe latius ea
in omnibus fubtrabere quæfierit : tunc ipfe cau- vox excurrebat , complectens quofcumque Re-
fam fuam , qui jurare debuerit , non perdat . gi fervientes a primo ad ultimum .
Nempe Sacramentales teftes erant , qui coram ( 6 ) Cod. Eften, ut quicumque minimus fit
Judice affirmabant ad facra Dei Evangelia , minores funt , legitur in altero Codice ) ; tum
& jurabant , fe credere , reum quempiam , uterque Cod. & in tali ordine occifus fuerit
five accufatum , aut ipfum actorem , five ac- pro eo quod nobis defervire videtur ( deferviunt ,
cufatorem vera dixiffe , quum juravit . Ac pro- habet alter Codex ) CC. folidis fiat compofitus .
pterea Conjuratores quoque appellatos videas . De majoribus verò , fecundum qualis perfona fue-
(2 ) Uterque Cod. Mutin. Et fi manifeftare rit . Et in fine quoufque ad CCC. folidos ipfa
minime potuerit , ( fequitur Cod. Eften. ) pre- compofitio debeat afcendere .
beat facramentum , quod nullum concludium ba- (7 ) In ambobus Mss. Mutinen. legitur : con
aut in
beat factum cum homine illo , qui facramentum tra quemcumque hominem reddiderit >
audire debet , nifi pro anima fua timendo ( nifi chartula falfa fe fciente manum pofuerit , & ipfa
animam fuam falvandum , habet Codex Cathe- fraus manifeftata fuerit .
dralis ). Infra Cod. Ambrof. pro Auftria ha- ( 8 ) Uterque Cod. Mutin. unde componere
bet Neuftria . poffit , tunc Publicus debet eum dare pro fervo
(3 ) Cod. Eften. Et quærat fibi alium &c. in manu ejus , cui culpam fecit , & ipfe ei de-
Infra : ficut Wadiam dedit . In fine Cod. Ca- ferviat &c. Publicus , id eft , Minifter Regis ,
thedr. Mutin. cui facramentum in terra jura- uti Comes , Gaftaldius &c.
verit , damni paffus &c. ( 9 ) Cod. Eften. in chartula falfa ponere fe-
(4 ) In utroque Codice Mutin. legitur: Re- cerit , ( fequitur Cod . Cathedr. Mutin. ) compo-
minifcimur enim , qualiter . Infra iidem Codi- nat , ficut & ipfi falfi teftes , quos juffimus com-
ces : fic ipfa qualitas confideranda . Ita & Am- ponere , pro eo quod ipfum malum per ipfum fuit
brof. inchoatum. Paria habet Cod . Eften.
(5 ) Cod. Eften. componat , qui cum occide-
 CÆ
116 LEGES LANGOBARDI .

ponere ; pro eo , quod ipfum malum per minative obliget de rebus fuis , qualiter in-
ter eos convenerit aut faciat ipfam cau
ipfum fuit inchoatum . II. 51 1.
XI. De eo præcipimus ( 1 ) qui filiam in tionem de tantis rebus , quantum in illa die
cafa habuerit in capillo , & filium non re- folidi ipfi fuerunt . II . 21. 21 .
liquerit legitimum , ut de rebus fuis amplius XIV, De aldionibus , qui de perfonis fuis
per nullum titulum cuicumque per dona- aldiones ( 5 ) funt , fi aliqua compellatio fa-
tionem > aut pro anima fua facere poffit , &ta fuerit , patroni eorum eos defendant per
nifi partes duas ; tertiam vero relinquat fi- facramentum , aut per pugnam , juxta qua-
liæ fuæ , ficut gloriofiffimus Rotharis Rex lis cauffa fuerit . II, 44. I.
inftituit , Quia qui thinx façit , & poftea XV. Si aldius cujufcumque in cafa alte-
filia nafcitur , in tertiam partem ipfum thinx rius nefciente ( 6 ) domino fuo fugerit ;
rumpitur , fecundum anterius Edi& tum ; & quum inventus fuerit , fic debet dare homo
fi duæ fuerint , aut amplius , in medieta- ipfe
in medieta- ipfe , qui eum habuerit , operas , quomodo
tem . Ideo dum ipfum Edictum loquitur de de fervo . I. 25. 53.
thinx , quod eft donatio , nobis comparuit , XVI. ( 7 ) Si inter fratres per XL. annos
quod per nullam donationem , nec per lau- poffeffio fuerit ( 8 ) de rebus , feu de cafis ,
nechild , poffit filiam fuam de ipfa tertia vel de terris , quæ indivifa funt , vel inter
portione fubftantiæ fuæ exheredem facere · parentes , qui per XL. annos poffedit , qua-
Et fi duæ aut amplius fuerint , de medie- liter præfumit dicere , per facramentum ad
tate . II. 20. I fancta Dei Evangelia affirmet , quod de a-
XII. De libero homine , qui uxorem de vo , aut de patre , aut de fratre , aut de
fervo aut aldio fuo vivente ipfo marito
? aliquo parente ipfas res fuas habeat factas ,
( 2 ) tulerit , & filii aut filiæ exinde nati aut per donationem , aut commutationem "
fuerint nullatenus ei heredes fuccedant .
aut per æftimationem , aut per comparatio-
Sed nec libertatem fuam habeant , nec per nem , aut quomodo præfumferit dicere aur
ullum ingenium eis de rebus fuis aliquid fa- affirmare : & liceat ei ipfas res poftea illi-
cere poffit ; quia in dubium venit cauffa batas habere , & poffidere . Aliæ vero res ,
ipfa , cujus filii aut filiæ fuerint , quia non quæ divifæ fuerint inter fratres feu nepo-
ambo vivunt ( 3 ) , & dominus & fervus , tes , vel ubi menfura tracta eft , fortes ftan-
qui ante habuit , & poftea tulit . I. 32. 4. tes adæquentur . Nam ubi per XL . annos
De Cautione . ( Cód , Ambr. ) menfura minime ambulaverit , & cauffa pro-
XIII. Si quis alii cautionem fecerit , & bata fuerit quod jure quieto poffediffet
non ei obligaverit nominative de rebus fuis , ficut fupra legitur , per facramentum finia-
nifi dixerit in ipfa cautione , in quibufcum- tur , excepto fi communiter aliquid poffe-
diffet . II. 35 7″
que locis de rebus fuis potuerit invenire
& poftea vendiderit ad alium hominem ( 4 ) , De cauffa que per pugnam quæritur .
habeat ipfe , qui eas emit : nam fi obligate ( Cod . Ambrof. )
fuerint nominative > non eas poffit vende- XVII. Si quis alium ,afto animo compel
re , dum ufque ipfam cautionem fanaverit . laverit de pugna , quæ ( 9 ) fieri folet per
Et qui cautionem facere voluerit , aut no- pravas perfonas , præbeat facramentum ipfe,
qui
( 1 ) Cod. Eften. De eo , qui filiam in capillo ri , Ambrofianus Codex Ms. evincere videtur ;
in cafa habuerit , filios non reliquerit legi- nam poft Legem XV. fragmentum hoc ibi le-
filios
timos , ut de rebus &c. Infra Cod . Cathedr. gitur : Explicit Edictum Anni XIV. Incipit Edi-
Mutin, ficut a gloriofo Rothari Rege inftitutum tum Anni XVI.... Capitulo , mos fcilicet
eft. Quia quando thinx facit . Cod. Eften. quia Regni noftri , Deo largiente , Quarto decimo die
qui thinx facit, & poftea filia nafcitur in tertia Kal. Martiarum Indictione Nona , quia etiam &
parte &c. Infra idem Codex : Ideo , dum in Judicibus & fidelibus noftris de partibus Au-
ipfo Edicto legitur de thinx &c. Aria & Neuftria nobifcum * adfuerunt , & hic
( 2 ) Cod. Eften, aut de aldione fuo , viven omnia inter fe conlocuti , & nobis renuntiantes ,
te ipfo fervo , aut aldione &c. Cod, Cathedr. nobifcum pariter fatuerunt atque definierunt , &
habet : vivente ipfo marito . cum præfentalibus fuis Capitula ifta relecta omni-
(3 ) Cod. Eften. cujus filii aut filiæ fint , bus placuerunt , & præbentes affenfum ftatuerunt
quando ambo vivunt . Cod. vero Cathedr. cu nobifcum , ut nihilominus per ordinem fcribantur .
jus filius aut filia fi quando vivant . In fine Ergo que Leges hinc decurrunt , spectant ad
Cod. Eften. qui ante babuit eam , & poftea Annum 726. & hinc Liber novus exordium
tulit . fumit .
(4) Cod. Eften, vendiderit alii homini de re- ( 8 ) Codex Cathedr. Si quis inter fratres per
bus fuis , habeat ipfe eas , qui emit . Infra uter- XL. annos poffeffor fuerit . Infra Cod. Eften. aut
que Codex : ipfam cautionem non fanaverit . de patre , el matre , vel de fratre , aut qua-
(5 ) Ergo Aldiones nonnulli erant fuis per- lis parens fuerit . Infra Cod . Cathedr, aut quo-
fonis adhuc obnoxii dominis , a quibus fuerant modo aufus fuerit dicere . Codex vero Eften.
manumiffi , & alii , qui tantum ad onera quæ aut quomodo prafumit dicere , aut firmare . Et
dam realia obligabantur . inferius Cod . Cathedr. poftea ipfas res in liber-
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. fine notitia do- tate poffidere .
mini fui fugerit , cum invenerit eum dominus (9 Cod. Eften. quod fieri folet per pravas
ejus &c. perfonas . Improbatur hic iniquus compellandi
( 7 ) Ita fcribere pergo , Eftenfem Codicem ufus ad pugnam , quod pofteà Italica Lingua
fequutus . Verum hic finem habere Librum dixit , sfidare a duello . Attamen verum amo .
VL Legum Liutprandi , & Septimum inchoa- Toties in ipfis Langobardorum , uti & aliar
rum
 LEGES LANGOBARDICE . 117

qui compellat , folus , & dicat juratus , quia ipfi fuccedant . Et fi ipfi fuperftites fuerint ,
non afto animo eum per pugnam fatigare qui ipfam donationem fine launechild dede-
quærat , nifi quod certam habear fufpicio- rint , poffint eam fibi ( 3 ) recolligere ; ex-
nem five de furto fuerit , five de incen- cepto fi in Ecclefia , aut in loco facro , aut
dio > aut unde ipfa compellatio agitur . Et
in Xenodochio pro anima fua aliquid quif-
fi hoc juraverit , poftea vadat exinde ad piam donaverit , ftabile debeat permanere
pugnam • Si autem minime jurare præfum- Quia in loco Sanctorum aut in Xenodo-
ferit , non fit ipfa cauffa per pugnam judi- chio , nec thinx aut launechild impedire
cata atque finita . II. 55. 15. debet , eo quod pro anima fua factum eft .
XVIII. Si quis liber homo ad alium li- II . 15. 5 .
berum hominem confilium dederit de per- De juffione ( five divifione ) de rebus
jurare , aut cafam alienam incendere , ubi infantis. ( Cod. Ambr. )
homo cum rebus fuis inhabitat , aut mulie- XX. Si infans dum infra ætatem eft , res
rem alienam , aut puellam tollere aut ra- fuas cum fratribus , aut cum parentibus fuis
pere , & cauffa approbata fuerit , componat ( 4 ) dividere voluerit , aut fi ipfi cum ipfo
pro illicito confilio , quod contra rationem infante dividere voluerint , faciant judici no-
miniftravit , folid. c. Ita fane ut inter ifta titiam ; & ipfe judex faciat venire paren-
Capitula quæ dicimus , unde compofitio per tes ipfius propinquos , ut una cum ipfis ,
ipfum datur , qui ipfum malum fecit , fo- aut per fe aut per miffum fuum , bonam
lid. DCCCC. , ipfe confiliator componat folid. perfonam , Deum timentem , res ipfas divi
c. Et unde compofitio fit de folidis ccc. , dant ( 5 ) ; fic tamen , ut omni tempore
confiliator componat folidos L. + Et fi minus fortes ftare debeant , & adæquatio percur-
de folidis ccc. fuerit ipfa compofitio , con- 29. 3.
rat. II. 29.3.
filiator componat folidos XL. , minus non . XXI. Sí infans ; dum infra ætatem eft
Medium ex iftis capiat Palatium Regis , me- cauffam habuerit cum qualicumque homine ,
dium is , ( 1 ) cujus cauffa fuerit . Et fi ipfe fimiliter faciat judex parentes ipfius venire
de quo dicitur quod ifta mala confiliatus propinquos , & accedat ad locum cum ipfis
fuerit , vetare voluerit , quod tale confilium parentibus , & deliberet cauffam ipfam per
non dediffet , præbeat facramentum cum le- juftitiam , & faciat notitiam ( 6 ) in quo-
gitimis facramentalibus fuis , juxta qualis rum præfentia cauffam ipfam deliberaverit
cauffa fuerit & fit folutus a culpa ; nam & judicatum fuum emittat ut ipfe , qui
per pugnam non fatigetur . Nam fi rei ve- cauffam fuam quærit , non perdat juftitiam
ritas manifefta fuerit , componat ut fupra . fuam , pro eo , quod ipfe infans infra æta-
I. 4. I. tem effe videtur . Judex autem quomodo
XIX. De donatione , quæ fine thingatio- ordinaverit , aut qualiter fecerit cauffam in
ne , ( 2 ) aut fine launechild facta eft , mini- his Capitulis , de eo qui infra ætatem eft ,
me ftare debet : quia etfi fpecialiter in Edi- habeat retributorem Deum omnipotentem
Eto fic non fuit inftitutum tamen ufque ( 7 ) five in bono , five in malo . Et mif-
modo fic fuit judicatum . Ideoque pro erro- fus ille , quem judex direxerit , pro diffinien-
re tollendo hoc fcribere in Edicti pagina dis cauffis , quas fupra diximus , fi in ali-
juffimus , ut qui fuerint propinqui parentes , quam partem in fraudem cor fuum decli-
na-

rum Gentium Legibus , fingularia certamina Antiquitatib. Eftenfib. Cap. 25. pag. 252. &
proponuntur , ut hic eos folum argui putem , Cap. 27. & Du-Cangium in Gloffar. Latino .
qui ex malignitate colorata caufas conquire- (3 ) Audi Codicem Cathedr. Mutin. parum
bant ut ad fingulare certamen alterum cie- diffimilem ab Eftenfi : Ut qui fuerit propinquus
rent . Verum nemo pugnam fufcipere cogeba- parens , ipfe fuccedat . Et fi ille fuperftes fuerit
tur nifi præftito prius juramento a compel- qui ipfam donationem fine Launigild dedit , poft
lante , fe non afto animo , hoc eft , dolofo ani- Je debeat recolligere , Cod. Eften. poffit eam ad
mo , neque fine jufta caufa pugnam appetere . fe recolligere . In fine : Quia in loca Sanctorum
( 1 ) Cod. Eften. foldos XL. minus vero non . &c. impedire debet quod pro anima &c. Et fane
Medietatem ex omnibus iftis Capitulis in Palatio in donationibus Ecclefiæ factis Launechild non
Regis , & medietatem cujus caufa fuerit . Cod. memoratur .
vero Cathedr. Mutin. folidos XL. minus non . (4 ) Cod. Eften. aut cum parentibus fuis . Al-
Medietatem omnia de fuprafcriptis Capitulis in ter, Cod. cum fratribus fuis , aut confobrinis fuis .
Palatio Regis &c. Infra Cod. Eften. quod ifta ( 5 ) Cod. Eften. Deum timentem res ipfas di
mala confiliaffet . • vidat. In fine: & æquatio currat .
( 2 ) Hæc ita in Cod . Cathedr. Mutin . legun- ( 6 ) Codices Mutinen. & faciat notitiam ex-
tur: De donationibus quæ fine Launigild , aut fi inde in quorum præfentia &c. Hic notitiam fa-
ne commutationibus , ftare non debeant . In Eften- ciat potius quam notum facere fignificare vide-
fi : fine Launechiid , aut fine obingatione quam tur , præcipiat , ut charta , five inftrumentum
vocem corruptam puto . Papias in Gloffis ex- fcribatur . Ita & quod fubfequitur , judicatum
ronit thingationem pro mutua donatione . Atquid emittat , indicare videtur , literis tradere fen-
thingatio diverfa fuiffet a Launechild ? Quum tentiam a fe promulgatam .
enim quis alicui donationem faciebat prædii ( 7 ) Cod. Eften. habcat remunerationem a Deo
aut alterius alicujus rei , uti fupra innui , do- omnipotente . Infra : ut ille infans damnum patia-
natus & ipfe aliquod aliud munus rependere tur . Infra Cod . Cathedr. Mutin. de propriofuo
donanti debebat . Hoc autem donum retribu- reftituat . Codex vero Eften. reftauret ipfi infan
tum Launechild appellabatur . Vide exempla in ti quod &c.

118 LEGES LANGO
naverit , aut fecerit ea quæ opportuna non
funt , ut infans damnum habeat , qui infra
ætatem eft , & non fecerit æqualitatem, &
probatum fuerit , quod fraudem feciffet , aut
colludium contra ipfum infantem ftatuiffet ,
de proprio fuo reftauret , quod fraudulenter
divifit . Hoc autem ideo proinde dicimus
ut infans ille , qui cauffam fuam nefcit le-
gitime procurare , damnum non habeat . II.
29. 4.
XXII. Religiofa femina , quæ veftem ( 1 )
& habitum fanctæ religionis in fe fufcepe-
rit , fi contigerit ex peccato , ut adulterium
voluntarie committat , quicumque ipfam fan-
Etimonialem feminam adulteravit , compo-
nat folid. cc. quia de fecularibus feminis
Edictum continet , ut componantur pro adul-
terio folid. c. Et nos profpeximus veram
effe jufticiam , ut Dei ( 2 ) omnipotentis
cauffa & Sanctæ ejus Genitricis Mariæ ,
cujus veftem fufcepit , duplicetur . De pe-
cunia autem ejufdem religiofæ feminæ , quæ
( quod abfit ) voluntarie adulterium per-
petravit , fic fiat , ficut jam ( 3 ) antea de
religiofis feminis ftatuimus , quæ fe marito
copulaverint . IL . 37. 2,
XXIII. Si duo fratres , aut fi pater & filius
thingati fuerint ( 4 ) , fi unus ex ipfis fine
filiis vel filiabus mortuus fuerit , Curtis
Regia ei fuccedat . Ideo autem hoc fcripfi-
mus " quia etfi affixum in Edicto proprie
non fit , tamen omnes judices , & fideles no-
ftri fic dixerunt , quia cadarfreda ( 5 ) anti-
qua tunc fic fuiffet . II. 14. 25.
XXIV. De poffeffione , quam aliquis ( 6 )
de publico habet , & per XL. annos quietus
poffedit liceat eum & in antea fine ali-
qua moleftatione habere , & poffidere . Hoc
autem ideo ftatuimus , quia poffeffio alio-
rum hominum fecundum Longobardorum
legem , in xxx. annis finitur , Cauffas qui-
dem Regales , unde compofitio exfpectatur ,
duplicatas ftatuit deceffor nofter Rotharis
Rex componere · Propterea nobis rectum
cum noftris judicibus comparuit effe , ut et
( 1 ) In Cod. Cathedr. Lex ifta ab his ver-
bis exordium ducit : Si qua veftem & habitum .
In Eften. De Religiofa femina &c, in fe fufce-
pit , fi contigerit ( fequitur alter Codex ) pro
peccatis , ut adulterium .
( 2 ) Cod. Eften. ut in Dei omnipotentis caufa
&c. cujus veftem fufcipiunt &c.
( 3 ) Idem Cod . Jantimonialis feminæ , quæ ,
quod abfit , voluntarie ut in Cod , Cathedr. )
adulteraffet , fic fiat , ficut in anteriori Edicto
( Cod. Cathedr. habet , in anteriore Capitulo ) le-
gitur, que jam antea &c.
(4 ) Hoc eft , per thinx manumiffi fuerint , li-
bertate eis donata. Vide fupra Legem CCXXV.
Rotharis . Infra Cod . Eften, Ideq autem hæcin
Edicto proprie non fuit .
( 5 ) In Cod. Cathedr. Mutin. quod Warfrida
antiqua . In Eftenfi : quod per cadarfi , id eft an-
tiquitus , ufque nuncfuiffet judicatum . Cadarfre-
dam Boherius , & alii explicant confuetudinem ,
& ufum ; judicatum nempe fuerat ex confue-
tudine & ufu de hac re ufque ad Liutpran-
CE
BARDI
.
iam in ifta cauffa de poffeffione duplicentur
ipfi anni , ut fiant LX. Et fi judex aut
Actor nofter , ipfum , qui poffeffionem talem
habet , pulfaverit , quod ipfam rem injuſte
habet
poffediffer , aut invafiffet , & non fint com-
pleti LX. anni ; tunc ille cujus poffeffio
eft , dicat juratus ad fancta Dei Evangelia ,
aur de fe , aut de patre , aut de avo , quod
ipfa res per Principem , qualem aufus fue-
rit nominare , data fuiffet ; & ipfe, aut pa-
rentes ejus , per LX. annos poffediffet , nec
eam per legem dimittere debeat , & fit po-
ftea fecurus . Et fi hoc facere aufus non fue-
rit , aut forte Gaftaldius aut Actor probare
potuerit , quod completa LX. annis poffeffio
ifta non fit ( 7) ; & veritas apparuerit , quod
de publico fuiffet , aut oftendat præceptum ,
aut amittat rem ipfam in publico , fi LX.
anni in ipfa poffeffione non fuerint comple-
ti . Et fi forfitan aliquis de fervo aut aldio-
ne Domni Regis comparaverit , & probata
cauffa fuerit , relaxer ipfam rem in publico :
quia de fervo aut aldione Regis poffeffio
venditionis effe non debet , ficut nec de alio-
rum fervis aut aldionibus . II. 35. 8 .
XXV. De eo homine , qui caballum in
mercato comparare voluerit ut ante duos
vel tres homines eum emere debeat , & non
( 8 ) fecrete . Et fi aliquis poftea ipfum ca-
ballum cognoverit , habeat teftimonium , in
& ei po-
quorum præfentia comparaverit
ftea furti calumnia non fiat . Et fi ad iftos
teftes non crediderit , qui furtum quærit ,
firment ipfi teftes per facramentum ; exce-
pto fi tales perfonæ fuerint , quibus aut Rex ,
aut judex fine facramento credere + poffit .
Et fi homines non habuerit , in quorum
præfentia comparavit , nifi fimpliciter dixe-
rit , quod comparavit de Franco , aut ne-
quali homine
fcio a quali homine , componat ipfum ca-
ballum pro furto . II. 28. 2 .
XXVI. De furtis , unufquifque ( 9 ) ju-
dex in civitate fua faciat carcerem fub ter-
ra , & cum inventum fuerit ipfum furtum ,
comprehendat eum & mittat in ipfo car-
çere
di tempora , non autem ex lege .
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. qui aliquid de Pu-
blico , id eft de rebus ad Regem fpectantibus .
Infra quietus & quieto habent Codices Mutin.
( 7 ) Cod . Eften. quod completi LX. anni in
poffeffione ipfa non fint . Infra : Et fi forfitan ali-
quid de fervo . Alter Cod. defervis , aut aldio-
nibus Regis .
( 8 ) Codices Mutinen. Nam non fecrete . In-
fra : quod comparaffet de Franco , aut nefcio un-
de , aut de quali homine . Ita Cod . Cathedr. Al-
ter vero : quod comparaffet de extraneo , aut ne-
fcio de quali hominé .
(9 ) Cod. Eften. De furonibus , ut unufquif-
que . Alibi quoque fures appellatos videas fu-
rones . Cod. Cathedr. Mutin. abfque titulo fu-
prafcripto ita exorditur hanc Legem : Unufquif-
que Judex &c. & cum inventus fuerit fur ( fe-
quuntur ambo Codices ) ipfum furtum compo-
nat , & comprehendat ipfum furonem , & mittat
in ipfo carcere feu mittat ipfum in carcere 】
ufque ad annos &c.
 LEGES LANGOBARDICE .
cere ad annos duos vel tres , & poftea di-
mittat eum fanum . Et fi talis perfona fue-
rit , ut non habeat unde ipfum furtum com-
ponere ( 1 ) debeat , judex debet eum dare
in manibus illius , cui furtum fecerit , & ipfe
de eo faciat , quod voluerit . Et fi poftea
ipfe iterum in furto tentus fuerit , decalvet
eum , & cædat per difciplinam , ficut decet
furem , & ponat in eo fignum in fronte &
in facie . Et fi nec fic emendare voluit , &
poft ipfas diftri&
tiones in furto tentus fue-
rit , vendat eum foris provinciam , & ha-
beat fibi ( 2 ) pretium ipfius
ipfius ,, verumtamen
ut probata cauffa fit , & non eum fine ve-
ra probatione debeat vendere . I. 25. 54 .
XXVII. Si quis homo caballum perdide-
rit aut aliam qualemcumque rem , vadat
ad judicem , qui in loco pofitus eft , ubi
ipfum furtum factum fuerit ( 3 ) , & dicat
ei omnia , qualiter ei contigerit : & fi ju-
dex neglectum fecerit ad inquirendum ipfum
furem , componat de fuo proprio , Et fi di-
xerit , quod neglectum non feciffet , præbeat
facramentum , quod ad inquirendum ( 4 )
neglectum non feciffet , nifi quod invenire
non potuiffet . Et fi juraverit , fit abfolutus .
Quod fi jurare aufus non fuerit , componat
ipfum furtum de fuo proprio . I. 25. 55.
XXVIII. Si quis carrum & boves ( 5 )
in filva fua invenerit , & lignamen fuperpo-
fitum , aut qualicumque re oneratum & affiximus . I. 14. 7.
ipfos boves aut carrum comprehenderit , &
ad propriam fuam cafam duxerit , non fit
culpabilis pro eo , quod in rebus fuis in-
venerit . 1. 23. 5.
XXIX. De omnibus judicibus , quando
(1 ) Rectius in Ms. Eften. componere poffit
debeat eum Judex dare in manu ipfius , cui ipfum
furtum fecit . Infra : ficut decet ( feu debet ) fu-
ronem , ut habet alter Codex , & ponat fignum
in frontem & faciem : & fi fic non emendave-
rit . Ergo apud Langobardos candenti ferro fi-
gnabantur in fronte ac genis fures , tum in
pœnam delicti , tum ut ab iis dimiffis reliqui
in pofterum fibi caverent : id in ufu fuit &
apud alias gentes . Verum Conftantinus Ma-
gnus l . fi quis in metallum , Cod. Theodofian.
& Juftinian. de Ponis vetuit , ne in damnati
facie fcribatur , quum & in manibus ( hoc eft , in
brachiis ) in Juris poffit pœna damnationis una
infcriptione comprehendi , ne facies , quæ adfimi-
litudinem pulchritudinis eft cœleftis figurata , ma
culetur . Vide infra Legem XLIV. & LXXXIV.
Caroli Magni . Certe multa pro hoc ufu , &
contra , dici poffent .
( 2 ) In Cod. Eften. vendat eum Judex foris
provincia , & habeat fibi Judex pretium &c. uti
& in altero Codice .
(3 ) Cod. Eften. ubi furtum factum fuerit .
Infra uterque Cod . ad inquirendum ipfum fur-
tum , componat de proprio fuo ipfum furtum.
( 4 ) Idem Cod. quod nullum neglectum fecif-
fet , præbeat facramentum , quod neglectum ad in-
quirendum ipfum furtum non feciffet . In fine
ambo Codices : componat ut fupra ipfumfurtum
de proprio fuo .
(5) Cod. Eften. Si quis carra & boves . Cod.
Cathedr. Mutin. Si quis carrum & boves & li-
gnamen fuperpofitum , in filva &c.
119
in exercitu ambulandi neceffitas fuerit , non
mittant ( 6 ) alios homines nifi tantum-
modo , qui unum caballum habuerint , hoc
eft homines vi . ( 7 ) tollant ad faumas fuas
ipfos caballos fex : & de minoribus homini-
bus , qui nec cafas , nec terram habeant
mittant homines x. &ipfi homines ad ipfum
judicem faciant per hebdomadam unam ope-
ras tres , ufque dum ipfe judex de exercitu
revertatur • Sculdafius vero dimittat tres
homines , qui caballos habeant , ut tollant
ad faumas fuas ipfos caballos tres : & de
minoribus hominibus dimittant v. qui fa-
ciant ei operas , ufque dum ipfe reverfus
fuerit , ficut ad judicem diximus , per heb-
domadam unam operas 111. Saltarius , qui
caballum unum tollat , & de hominibus mi-
nimis , qui ei operas faciant , tollat homi-
nem unum , ( 8 ) & faciant operas , ficut
nem
fupra legitur . Et fi amplius , aut judex
aut Sculdafius , & Saltarius dimittere præ-
fumferit homines , fine Regis permiffa , aut
ejus juffione , qui ad exercitum ambulare
deberet ( 9 ) , componat widrigilt fuum in
facro Palatio . Hæc autem omnia fuperius
comprehenfa , quæ antea per judicem ( 10)
finita & ftatuta funt , & terminus pofitus
eft fic maneant , ficut jam antea ftatuta
funt : quæ autem modo emerferint , fic ter-
minentur , ficut nunc in præfenti pagina
De Magicis .
XXX. Si quis timoris Dei immemor
ad ariolos vel ad ariolas 2 pro arufpicibus ,
aut qualibufcumque refponfis accipiendis ( 11 ) ,
ambulaverit , componat in facro Palatio me-
dium
( 6 ) In ambobus Codicibus Mutinenf. hæc ita
leguntur : quando in exercitum ambulare neceffe
neceffitas , alter ex eis ) fuerit , non dimittant
&c. Hoc eft , non finant domi remanere , nifi
qui unum caballum habent . Neque hos omnes
immunes ab exercitu relinquere licebat , fed
ex iis paucos tantum , ut infra .
( 7 ) In utroque Ms. Mutin. hoc eft homines
fex , & tollant ad faumas fuas &c. Hinc Italica
vox foma , imo & falma , & falmeria . Infra Co-
dices iidem : De minoribus hominibus , qui nec
cafas , nec terras fuas habent .
( 8) In utroque Cod. Mutin . Saltarius qui-
dem caballum unum , de minoribus hominibus
tollat hominem unum , qui ei operas faciat , ficut
fupra legitur . Atque hinc intelligis , Saltariorum
officium non contemnendum fuiffe , quando &
ipfi eodem privilegio ac Judices , five Comi-
tes , & Sculdafii , five minores Judices , frue-
bantur , quamquam leviori menfura . Cæterum
omnes viri ad arma apti , ipfique Regis Mini-
ftri , omnes , quum res pofcebat , ad exerci-
tum procedere cogebantur .
( 9 ) In Cod. Eften. ambulare debent .
(10 ) Eften . Cod. quæ antea per judicium fini-
ta , aut ftatuta funt , & terminus pofitus eft , fic
maneant , ficut jam antea funt ftatuta . Que au-
tem amodo emerferint , fic terminentur &c. Quæ
verba conclufionem Libri alicujus , five Legum
quarumdam a Liutprando promulgatarum , in-
dicare videntur .
(11 ) Cod. Eften. aut ariolas , vel arufpices ?
aut alios qualefcumque , refponfum ab illis ad ac-
Ci

120 LEGES LANGOBA
dium pretii fui , ficut appretiatus fuerit ,
tamquam fi eum aliquis occidiffet : & in-
fuper agat pœnitentiam fecundum Canonum
inftituta . Simili modo & qui ad arborem ,
quam ruftici Sanguinum vocant , atque ad
fontanas adoraverit , aut facrilegium ( 1 ) ,
vel incantationem fecerit , fimiliter medium
pretii fui componat in facro Palario . Et fi
quifcumque fciens ariolum vel ariolam , &
non eas manifeftaverit , aut ipfos celaverit ,
qui ad ipfos ariolos aut ariolas vadunt , &
non manifeftaverit prædictæ pœnæ fubja-
ceat ( 2 ) . Qui autem fervum fuum aut an-
cillam , ad ipfos ariolos aut ariolas , ad ali-
qua refponfa ab eis accipienda tranfmiferit ,
& probatum fuerit , poenam componat . Si
vero ( 3 ) fervus aut ancilla fine voluntate
dominorum fuorum , & tartum fua aucto-
ritate ad ariolum aut ariolam ambulaverit ,
fimiliter ad aliqua refponfa accipienda , tunc
dominus eorum venandare ecs debeat foris
provinciam . Et fi neglexerit dominus eo-
rum hoc facere , fupra fcriptæ pœnæ fub-
jaceat . II. 38. 1 .
XXXI. Si quis judex , aut Sculdais , aut
Saltarius , vel Decanus , de loco , ubi arioli
aut ariolæ fuerint , neglexerit amodo intra
tres menfes eos inquirere , & invenire , &
per alios homines inventi fuerint tunc
componat unufquifque de loco medium pre-
tii fui , ficut fupra lex eft ( 4 ) . Et fi ma-
nifeftum fuerit , quod fciat judex , aut Scul-
dais & Saltarius & Decanus , ubi ipfi
arioli , aut ariole funt , & eos non conde-
mnaverit , aut præmium tulerit , aut quafi
cauffa pietatis , vel pro qualicumque inge-
nio abfolverit , integrum widrigilt fuum in
Palatio ( 5 ) componat . Nam fi per judicem
inquifiti fuerint , fine notitia Sculdais , tunc
cipiendum . Hariolos , incantatores , ac divinatio-
nibus operam dantes , perpetuo Leges Ecclefia-
fticæ ac fæculares infectatæ funt . Vide Codi-
cem Theodofianum , Pœnitentiale Theodori
Cantuarien. a Petito editum & auctum , & Re-
ginonem de Ecclefiaftic. Difciplin. Lib. 3. Can .
347. & feqq.
(1 ) Eften. Cod. quam ruftici SanЯivam ( San-
Яivum habet Cod . Cathedr. Mutin . ) vocant
&c. vel incantationem fecerit , fimiliter medieta-
tem &c. In Concilio Nannetenfi Can . XX . me-
morantur Arbores Dæmonibus confecrate , quas
vulgus colit , in tanta veneratione habet , ut
nec ramum , nec furculum inde audeat amputa-
re . Sic & in præfato Pœnitentiali Theodori
damnatur , qui vota voverit , velperfolverit ad
Arborem. Similia omitto . Vide Du-Cangium
ad vocem Arbores Sacrivi .
(2 Uterque Cod. Mutin. fuprafcriptæ pœnæ
fubjaceat . Infra: iftam pœnam componat . Funefta
adhuc in Langobardorum gente reftabant ve-
ftigia idololatricæ fuperftitionis , atque ad ea
evellenda Liutprandus Rex Catholicus & pius
hanc & fequentem Legem promulgavit .
( 3 ) In Cod. Cathedr. hinc exordium capit
Lex ab antecedente diftincta , his verbis : Si
ferous ant ancilla Jua auctoritate ad ariolum aut
ad ariolam e moulaverit ad aliqua refponfa reci-
pienda , tunc & c.
(4 ) Cod. Cathedr. de loco fo medietatem pre-
RDICE
.
habeat ipfe judex poteftatem foris provin-
ciam eos vendendi , & pretium fibi tollen-
di , atque habendi ( 6 ) . Nam fi per Scul-
daem inventi fuerint , medium de ipfo pre-
tio tollat judex , medium Sculdais . Et fi
Decanus aut Saltarius ipfos ariolos aut ario-
las , vel fupra fcriptos facrilegos invenerit ,
& Sculdai fuo manifeftaverit , tunc tertiam
partem ipfe Saltarius , aut Decanus per quem
inventi fuerint , de ipfo pretio , habeat fibi
& duas partes tollat ipfe Sculdais . Et in-
fuper ( 7 ) profpeximus , ut unufquifque ju-
dex & Sculdais mittere faciat præconem ,
ut quicumque modo non faciant , aut fi amo-
do non fecerint , non vadant venales . Nam
fi poft ipfum præconem in talibus operibus
malis inventi fuerint , pœnæ ( 8 ) fubjace-
ant . Et ita volumus , ut unufquifque Scul-
dais > aut Saltarius , atque Decanus jurare
debeat judici fuo ad fancta Dei Evangelia ,
quod in ifta cauffa nullum neglectum po-
nant . Quia juftum eft , ut dum in ifta (9 )
cauffa neglectum ponere non præfumunt ,
nec nobis celare eos , qui contra nos agunt ,
aut confiliantur , quanto magis non debent
neglectam in cauffa ponere , quæ amplius
eft inquirenda . II . 38. 2 .
XXXII. Si quis caballum alienum in fuum
damnum invenerit , & juxta anterius Edi-
tum ad claufuram minaverit ( 10) , & il-
lam rationem fecerit , quam anterius Edi-
tum continet , fic exinde procedat judi-
&
cium , ficut gloriofiffimus Rex Rotharis in-
ftituit . Nam fi in ipfo caballo amplius ali-
quid facere præfumferit , quam in anteriori
Edicto legitur , fi ipfe caballus nihil mali
paffus fuerit , componat pro illicita præfum-
tione , juxta qualis ipfe caballus fuerit , me-
dium pretii , quantum ipfe caballus appre-
tia-
tii fui , ficut fupra legitur . In Cod. Eften . mi-
nime legitur de loco . In reliquis confonat cum
altero Ms.
( 5 ) Iidem Codices : tunc in integrum Widri-
gild fuum componat . Nam fi per Judicem inqui-
fiti aut inventifuerint fine notitia de Sculdais &c.
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. eos vendendum ,
pretium fibi habendum . Alter Cod. & pre-
tium fibi tollendum atque habendum .
( 7 ) Cod. Eflen. Et ita profpeximus &c. ut qui-
cumque ipfa nec dicenda opera egerint , five ma-
fculus , five fœmina , amodo non faciant , ut , fi
amodo fecerint , non vadant venales .
( 8 ) Cod. Eften . fuprafcriptæ pœnæfubjaceant.
Et ita volumus , atque præcipimus , ut &c.
(9 ) Cod. Cathedr. Mutin. Dei Evangelia
quod in ifta caufa nullum neglectum ponant , quia
injuftum eft , dum in noftra caufa neglectum po-
nere non præfumant , nec nobis celare , qui con-
tra Dominum agunt aut confiliant : quanto ma-
gis non debeant neglectum in Dei caufa ponere ,
que plus eft ad quærendum ? Codex vero Eften.
hæc ita habet : quod in ifla caufa neglectum po-
nere non præfumant &c. qui contra nos agunt
&c. in Dei caufa ponere , que amplius eft ad in-
quirendum ?
( 10) In Cod. Eften. ad claufuram menaverit
five minaverit , ut habet Ambrof. Codex . In-
fra: Edictum anterius decernit .
 LEGES LANGOBARDICE.
tiatus fuerit , & ipfum caballum reftituat fa-
num domino ejus . Nam fi fi ipfe
ipfe caballus
caballus
mortuus fuerit aut læfus fit componat
ficut in anteriori Edicto legitur , & infu-
per pro illicita præfumtione componat ut
fupra . I. 23. 6.
XXXIII. Si quis cum fervo , aut aldio-
ne vel cum pertinente alieno ( 1 ) , de
qualicumque re convenerit , fine notitia do-
mini fui , quod in anteriori Edicto contine-
tur , & probatum fuerit , quod res domini
fui naufragaffet ; tunc reddat ipfam rem ,
qui eam fufcepit , abfque pretio domino ejus :
ita ut fatisfaciat per facramentum , quod
amplius exinde non tuliffet : & poftea do-
minus ejus faciat de fervo aut aldione fuo ,
quod illi placuerit . II. 32. 5.
XXXIV. De fervis fugacibus , unde qui
dem antea Capitulum iftud affiximus ( 2 ) ,
fed non eft fpecialiter dictum , in quo fpa-
tio dominus ejus perquirere debeat , ut ei
juftitiam faciat , qui eum de fervo compel
lat . Modo vero ita profpeximus , ut fi fue-
rit in Benevento , aut in Spoleto , habeat
fpatium dominus ejus menfes 111. Quod fi
fuerit intra Tufciam habeat fpatium per
menfes duos . Si fuerit de ipfa parte Al-
pium habeat fpatium ad eum perquiren-
dum in menfem unum : & faciat juftitiam
ei , qui eum de fervo compellat . I. 25. 56.
XXXV. Si quis conjugi fuæ metam ( 3 )
dare voluerit , ita nobis juftum effé compa-
ruit , ut ille , qui eft judex , dare debeat ,
fi voluerit , ( 4 ) folid . ccc. , amplius non
minus quomodo placuerit . Reliqui nobiles
homines debeant dare folid. ccc. amplius
non . Et fi quifcumque alter homo minus
dare voluerit det quomodo convenit , &
ipfa meta fub æftimatione fiat data & ap-
Tom. I.
f ) Cod. Cathedr. Mutin. cum pertinente ad
alienum &c. Appellantur apud veteres fervi
pertinentes , quia ad jus domini pertinebant .
Hic pertinentes fumitur latiori fignificatione
pro obnoxiis jari alicujus , quo etiam nomine
fignificabantur Conliberti , fcilicet fervi liberta-
te quidem , fed non integra donati . Infra au-
tem patet , agi hic de unis Servis ac Aldio-
nibus . Sequitur uterque Cod. fine notitia do-
mini ejus : quod in anteriore Edi&o non conti-
netur .
(2 ) Cod. Eftenf. De fervis fugientibus , quia
jam Capitulum iftud affiximus antea . Infra : in
quali patio dominus ejus eum &c.
( 3 ) Hoc eft , nuptiarum caufa donationem
facere . Eadem vox repetita occurrit in aliis
Legibus . Diverfam autem rem fuiffe pute a
Morgincap: idque perfuadere videntur Rotharis
Leges CLXXXII. & CXCIX. Fortaffe confti-
tuebatur Meta in tabulis nuptialibus , quando
Sponfalia contrahebantur : Morgincap vero pri-
mo mane poft confummatum matrimonium .
(4 ) Ita hac leguntur in Cod. Eften. volue-
rit , in folidos CCCC. amplius non . Et reliqui
&c. Infra : alter liber homo minus voluerit dare ,
det quomodo convenerit .
(5) Cod. Cathedr. Mutin. ut nullus , qui
chartulam fcribit . Cod. Eften. ut qui chartulam
fcribit . Hoc eft , Notarii , five Tabelliones
( 6) Hæc non leguntur in Cod . Eften. fed
821
pretiata , ut nullo tempore exinde intentio
nes aut caufationes procedant . II. 4. 2.
XXXVI. Si quis res alienas , cafas , aur
terras , vel pecunias , aut familias , malo or-
dine poffederit , & per legem & juftitiam ,
& per judicium exinde convictus & ex-
pulfus fuerit , aliud exinde non componat ,
nifi de retro tempore reddat fruges & la-
bores fub facramento ab illo die , quo
exinde compellatio facta & manifeſtata eft .
I. 27. 7.
XXXVII. De Scribis hoc profpeximus ,
ut qui cartam fcripferit ( 5 ) , five ad le-
gem Longobardorum , quæ aptiffima & pe-
ne omnibus nota eft ( 6 ) , five ad legem
Romanorum , non aliter faciant , nifi quo-
modo in illis legibus continetur . Nam con-
tra Longobardorum legem , aut Romano-
rum , non fcribant : quod fi nefciverint ( 7 ) ,
interrogent alios . Et fi non potuerint ipfas
leges plene fcire , non fcribant ipfas cartas .
Et qui aliter præfumferit facere , componat
widrigilt fuum , excepto fi aliquid inter
conlibertos convenerit . Et fi unufquifque
de lege fua defcendere ( 8 ) voluerit , & pa-
tiones atque conventiones inter fe fece-
rint , & ambæ partes confenferint , iftud non
reputetur contra legem , quod ambæ partes
voluntarie faciunt : & illi , qui tales cartas
fcripferint , culpabiles non inveniantur effe .
Nam quod ad hereditandum pertinet , per
legem fcribant : & quod de carta falfa in
anteriori Edicto annexum eft , fic perma-
neat . I. 29. 2 .
XXXVIII. Si quis liber homo , in terra
aliena refidens libellario nomine ( 9 ) , ho-
micidium fecerit , & fuga lapfus fuerit , tunc
ille , cujus terram ipfe homicida laboraverit ,
aut inhabitaverit habeat fpatium menfis
L unius
quidem in vetuftiffimo Cathedr. Mutin. ubi
quoniam apertiffima eft &c.
( 7 ) Cod. Cathedr. Mutin. Quod non fciunt
interrogent alteros . Infra : & qui aliter fcribere
præfumferit . Habes infra Conlibertos , quo no-
mine arbitror non fignificari hic Servos liber-
tate antea ab uno domino donatos , fed qui-
dem homines ejufdem loci aut conditionis
Vide fupra Legem II . Libri II. & Legem IX.
Lib. V. Liutprandi , ubi eadem vox occurrit .
Attamen Cod. Eften. hic habet non conlibertos ,
fed conliberos . Fortaffe ita & alibi fcribendum .
(8) Cod. Eften. & quicumque de lege fua
fubdifcendere . Editio Boheriana , fubdifcedere .
Codex Cathedr. Mutin. Et quicumque de Le-
ge fua difcedere ( hæc omnium potiffima lectio ;
tum fequuntur ambo Codices Mutinen. ) vo-
luerit , & paciones aut convenientias &c. Infra :
voluntarie confenferunt .
( 9 ) Et nunc dicimus , dare , aut tenere a li-
vello ; quia libello porrecto villici prædium ali-
quod excolendum impetrabant , cenfum ac tri-
butum annuum fpondentes . Infra in Cod. E-
ften. legitur : in cujus terra ipfe homicida habi-
taverit , habeat &c. Infra : comprehendere & tra-
dere in manu ipfius , cui homicidium fecit . In-
ferius Cod. Cathedr. Mutin. reddere debet me-
dietatem de omnibus rebus mobilibus , excepto te-
Hores . In fine idem Cod. & faciat exinde u-
num , qualem voluerit .
 122 LEGES LANGOBARDICE .

unius ad ipfum hominem perquirendum : &
fi eum invenerit , habeat licentiam ipfum ho-
minem , quamvis liber fit , comprehendendi ,
& tradendi in manu illius , cui fecerit ho-
micidium: & fi hoc non fecerit , dare de-
bet medium de omnibus rèbus mobilibus ,
excepto lecto , quas in ipfa cafa habuerit
ipfe homicida . Quod fi neque facere vo-
luerit , ipfe cujus terra eft , dare debeat li-
bellario nomine ipfam terram ei , cui cui ho-
ho-
micidium fecerit, ut reddat ei exinde , fic-
ut reddebat , qui ipfum homicidium fecit .
Tamen de his tribus Capitulis in illius fit
poteftate eligendi , cujus terra eft , & faciat
exinde quod voluerit . I. 9. 22 ,
XXXIX. Si quis mulierem > aut puellam
( 1 ) aut religiofam feminam , quæ in alte-
rius mundio eft , in facramentum mittere
præfumferit , componat Mundoaldo ejus fo-
lid, L. & in Palatio Regis fimiliter quin-
quaginta . I, 33. 3:
XL. Si quis fream alienam ( 2 ) fine vo-
luntate Mundoaldi ejus movere de cafa , ubi
ipfa habitat , præfumferit , & alibi duxerit ,
componat ille , qui in capite eft , pro illi-
cita præfumtione ad Mundoaldum una foli-
dos ( 3 ) LXXX. Et fi ibi liberi homines cum
ipfo fuerint , componat unufquifque per ca-
put folid. xx. Servi autem in compofitione
domini fui computentur . Nam fi forfitan
ipfe homo liber eft qui ipfam fream de
cafa , ubi eft , tulerit , & fibi uxorem du-
xerit , fic componat ficut gloriofiffimus
Rex Rotharis inftituit in anteriori Edicto ,
II, 2. 4.
XLI. Si quicumque homo liber ( 4 ) an-
cillam fuam pro religionis & munditiæ cauf-
fa veftem religiofam induerit , ut ei ( ficut
confuetudo terræ iftius eft ) ad offerendam
oblationem per loca fanctorum debeat por-
tare & contigerit ex peccatis , ut quif-
piam homo eam ad uxorem ducat : ubicum
que inventi fuerint , feparentur , & compo-
nat ipfe , qui eam tulit uxorem domino
ejus folidos XL. & illa revertatur in prifti-
num ftatum ( 5 ) . Quod fi aliquis eam
quod abfit ) adulteraverit , fimili modo
componat domino ejus folidos XL . Quia an-
terius Edictum de gentili ancilla adulterata
xx. folidos continet , ut componatur : de
Dei quidem ancilla juftum eft , ut compofi-
tio duplicetur . Verumtamen fic ftatuimus
ut fi probata fuerit cauffa , id eft per Pres-
byterum aut alium Clericum , quomodo ipfa
vefte religiofa induta eft , ut non fiat ali-
cui homini calumnia pro figmento , fed pro
certa veritate : & dum probatio vera facta
fuerit fic ipfa compofitio fieri debeat
II. 37. 3.
XLII. Si quis pro cauffa fua aliquid Ju-
dici , vel ad qualemcumque loci præpofitum ,
vel fidelem Regis dederit & vivente eo
requifierit , dicendo , quod liberatus non fit ,
faciat illi juftitiam , poft quantofcumque an-
nos requifierit . Nam fi poft mortem ejus
filius aut heres ejus pulfaverit , ftatuimus ,
ut fi vivente patre pulfaverit ( 6 ) , procla-
mando ad Regem , aut compellando per ta-
les homines , quorum fides admittitur &
veritas apparuerit , quod pulfaffet , & jufti-
tiam invenire non potuiffet , faciant ,ei fi-.
lii , aut heres ejus juftitiam , ficut lex eft ,
fi intra anni fpatium poft mortem patris re-
petitionem fuam oftendere potuerit . Nam
fi fuam reclamationem oftendere non potue-
rit , & anni fpatium præterierit , etiamfr
pulfaffet pater , non habeat facundiam filius
aut heredes (7 ) repetendi ; nifi fit fibi con-
tentus . Quia de wadia , & de fidejuffore ,
& de facramento dato > Rex Rotharis de-
ceffor nofter in anteriore Edicto fic ftatuit ,
ut poft anni fpatium , cujus pars neglexe-
rit , amittat fuam cauffam . Ideo nobis con-
gruum apparuit , ut ipfe , qui fine wadia &
fidejuffore repetierit , poft anni fpatium fa-
cundiam non habeat requirendi . II. 26. 1 ,
XLIII. Si quis alium pulfaverit de fervo
aut aldio fuo , quod furtum , aut homici,
dium , aut aliquod malum feciffet , & fi vi-
vente ipfo fervo aut aldio eum pulfaverit ,
aut compellationem fecerit , faciat ei juſti-
tiam , quandocumque pulfatus fuerit . Nam
fi dum

( 1 ) Additur in Cod . Eften. liberam . Infra : in probata fuerit caufa per Epifcopum , aut alium
facramento mittere &c. hoc eft , adducere ad ju- Sacerdotem &c. Tandem Cod . Cathedral. Mu-
randum coram Judice . Infra : & in Palatio Re- tin. habet , per figmentum . Ad finem hujus Le-
gis alios L. foldos . gis in Cod. Eften, hæc alia fubnectuntur : Hac
( 2 ) Id eft , non fuam . A Langobardis frea autem omnia , que modo in præfenti pagina Edi-
appellabatur mulier , quod effet fub tutela Ai adfiximus , fi deinceps caufæ emerferint , fic
dominio , five mundio alicujus viri , aut Cur- debeant fieri terminate , ficut nunc ftatuere vifi
tis Regiæ , five Palatii . Erant autem omnes fumus . Quæ autem ante emerferint , fic determi-
free. nentur , ficut anterior inftitutio fuit . Hanc for-
( 3 ) Cod. Eften. Munduald ejus foldos &c. In- mulam alibi ad finem Librorum appofitam vi-
tra : Et fi liberi homines . dimus . Nefcio an hic nata fit , an aliunde
(4) Non legitur in Ambrof. Cod. liber . Cod. huc irrepferit . Verifimile tamen , concludi
Cathedr. Mutin . Si quicumque liber bomo pro hic novam Legum promulgationem , atque ad-
religionis & mundicia caufa liberam aut ancil- eo novum Librum a Liutprando editum : quod
lam fuam veftem religiofam induerit ; & ea , fi- & fupra adnotavimus poft Legem XV .
cut &c. inferendam oblationem per loca Sancto- ( 6 ) In Ms. Eften. filios aut hæredes ejus pul-
rum debeat apportare &c. faverit , ftatuimus ut fi vivente patre eum pul-
(5 ) Uterque Cod. Mutin. & Ambrof. habet , Javit &c.
ad priftinum habitum . Infra : De Dei ancilla ( 7 ) Cod. Cathedr. Mutin . non habeat facun-
juftum eft , ut compofitio ipfa duplicetur . Infra diam filios aut hæredes repetendi . Eften. vero
iidem Codices: fuerit caufa per Presbyterum aut Codex :filios aut hæredes . Ita in fine : facundiam
alium Sacerdotem quomodo &c. At Ambrof. Cod . non habeat repetendi ,
 LEGES LANGOBARDICE .
fi dum ipfe fervus advixerit , dominus pul- Dei ( 5 ) , aut animam ejus falvandam : quia
fatus non fuerit , nifi ( 1 ) poft mortem fer-, poft mortem viri fui , dum dolor recens eft ,
vi aut aldii ipfius , quæfierit a domino ejus , in qualem partem voluerit
ut ei juftitiam faciat , decernimus , ut nul- inclinare poteft . Nam cum in fe revertitur ,
lam facundiam requirendi habeat , fi viven- ( 6 ) & carnis delectatio ei obvenerit , quod
te fervo , aut aldio dominum ejus non pul, pejus eft , in adulterium cadit , nec mona-
faverit : quia injuftum nobis effe comparuit ,
ut poftquam fervum , aut aldium ipfum in-
quirere non potuerit ut ei aliquam juſti-
tiam faciat . I. 36. 6.
XLIV. Si fervus cujufcumque ancillam
alterius tulerit , & dominus ancillæ eam li-
beraverit , & amond fecerit a fe ( 2 ) , aut
fi eam vendiderit , & qui eam emit dolofo
animo , & liberavit , & fervus ipfe in fer-
vitio permanferit , amittat ipfam libertatem
fuam , & fit ancilla Regis ; & ipfe , qui eam
liberavit , componat in Curte Regia aliam
talem , aut pretium quantum ipfa valuerit ,
pro eo quod colludium fecit . Servus ve-
ro ipfe fit in poteftate domini fui , & an-
cillam ipfam faciat dominus fervi fuam cum
pretio , aut qualiter a Rege obținere pote-
rit . II. 12. 6.
XLV. De puero , qui infra ætatem eft ,
( 3 ) decrevit clementia noftra , cum noftris
judicibus , vel reliquis Longobardis , ut fic-
ut in alio homine de rebus fuis , dum in-
fra ætatem eft , donare non poteft ; ita nec
Regi donare poffit , antequam in legitimam
pervenerit ( 4) : quia de cauffa ifta multæ
contentiones fuerunt . II, 29. 5.
XLVI. Nulli fit licentia quamlibet mu-
lierem , etiam mundium ejus habenti in po-
teftate , poft mortem mariti fui ante anni
fpatium velare , aut monaftico habitu in
duere . Et fi ipfa fua voluntate ante anni fpa-
tium hoc facere difpofuerit , veniat ipfa ad
Palatium Regis , & dicat clementiæ ejus
voluntatem fuam , & interrogata vel inqui-
fita diligenter a Rege , permiffu ejus acci-
piat religionis velamen . Si vero ante anni
fpatium fine permiffione Regis hoc facere
præfumferit , componat Regi widrigilt fu
um : mundium vero mulieris , vel res pro-
priæ ejus , fint in poteftate Palatii . Quia
qui hoc ante anni fpatium facere quærit ,
pro lucro pecuniæ , vel feculi hujus cupidi-
tate hoc facere quærit , & non ob amorem
Tom. I.
(1) Aliter hæc in Cod. Eften. dominum ejus·
(Codex Cathedr. Mutin. dominus ejus ) non
pulfaverit , & nifi poft mortem fervi aut aldio-
nis ipfius quæfierit a domino ejus , ut juftitiam
faciat , decrevimus &c. In fine: inquirere non po-
teft , ut ei aliquam juftitiam faciat .
( 2 ) In utroque Cod. Mutin. eam libertave-
rit , & eam amund fecerit , aut fi eam vendi-
derit , qui eam emit , dolofe eam libertaverit
&e. amittat ipfa libertatem fuam . Et infra : qui
eam libertavit .
(3 ) Cod. Eften. De puero intra ætatem de-
crevit . Infra : ut ficut alii homini &c.
(4 ) In eodem Cod. hæc ita leguntur per-
veniat . Ideo boc ftatuimus , quia de caufa ifta
multas contentiones audivimus.
(5 ) Cod. Eften. & Ambrof. nam non propter
timorem Dei , aut animam &c.
123
animum ejus
cha effe invenitur , nec laica effe poterit
Et fi alter quicumque homo , in cujus mun-
dio non eft, hoc facere præfumferit , com-
ponat widrigilt fuum in facro Palatio , &
ipfa cum rebus fuis fit in poteftate Mun-
doaldi fui . II . 6. I.
XLVII. Si qua mulier religionis velamen
induta fuerit , obfervatis omnibus ( 7 ) , qua-
liter in fuperiori Capitulo affixa funt , & mo-
nafterium intrare voluerit , fi filios aut filias
habuerit in quorum mundio effe invenia-
tur , cum tertia portione de propriis fuis re-
bus intret in monafteria : & poft obitum
ejus remaneat in ipfo monafterio , ubi ipfa
intraverit . Si vero filios aut filias non ha-
buerit , cum medio de rebus fuis intret : &
poft ejus deceffum remaneat ipfa medietas
in poteftate monafterii . Nam fi in domo
remanferit poteftatem habeat de rebus
ubi volue-
fuis judicare , pro anima ſua
rit in tertiam partem ( 8 ) : duæ vero
portiones ex rebus fuis fint in poteftate
ejus ad quem mundium de ea pertinet .
II. 37. 4.
XLVIII. Si quis Longobardus habuerit
filium mafculum legitimum unum , & filiam
legitimam unam aut plures , & antequam
eas ad maritum tradat , ad mortem vene-
rit , poteftatem habeat ad filias per cartam
donationis ( 9 ) , fi voluerit , ufque ad quar-
tam portionem de rebus fuis judicare . Et
fi judicaverit , ftabile permaneat . Nam fi
duos filios legitimos habuerit , & filiam u-
nam aut plures , feptimam portionem de
rebus fuis judicet , fi voluerit . Si vero am-
plius fuerint filii , per hanc rationem com-
putentur . Si vero pater vivente fe eas ad
maritum dederit , ordinet juxta legem , qua- ,
liter voluerit . II. 20. 2 .
XLIX. Nulli fit licentia conjugi fuæ de
rebus fuis dare amplius per qualecumque in-
genium , nifi quod ei in die votorum in
methio ( 10) & morgengab dederit , fecun-
L 2 dum
( 6 ) Cod. Eften. cum in fe reverfa fuerit .
Infra: nec Monacha effe invenitur , nec Laica
effe poteft .
(7 ) Cod. Eften. obfervata omnia . Infra idem
Cod. intret in Monafterio ubi ipfa intrare volue-
rit , & poft obitum &c.
(8 ) Idem Cod. cui aut qualiter voluerit ter
tiam portionem .
(9 ) In utroque Cod. Mutin. legitur : habeat
ad filias fuas per chartulam donationis &c. In-
fra: Et fi judicaverit , ftabile debeat permanere .
Inferius : feptimam portionem eis de rebus fuis
judicet . Ut alibi commemoratum eft , judicare
de rebus fuis plerumque fignificat eas legare
alicui poftremis tabulis .
(10) Ut fupra adnotavi , idem fuit mephium ,"
methium , ac meta , unum vocabulum diverfi-
mode fcriptum aut pronuntiatum , & fignifi
cans
 124 LEGES LANGOBARDICE .
dum anterius Edictum ( 1 ) , & quod fuper
dederit , non fit ftabile .
FORMULA VEteres . ( 2
Artine infimul cum Petro tuo tutore
M te appellat Joannes quod tu ei te-
nes terram in tali loco malo ordine . Ecce
carta quomodo talis bomo mihi dedit .
Quid pertinuit . Per cartulam , quam vir
meus fecit fibi. Ipfa contra legem eft , quia
ipfe eam fecit eo colludio , ut daret tibi plus
quartam a
L. Si fervus cujufcumque habens legiti-
mam uxorem , aliam ancillam fuper eam
duxerit , componat dominus fervi , ficut ( 3 )
Edictum de adulterio continet , ei cujus an-
cillam poftea tulit . Ancilla vero ipfa pro
illicita præfumtione accipiat talem difcipli-
nam a domino fuo , in præfentia domini fer-
vi , ( 4 ) ut alia ancilla hoc facere non præ-
fumat . II. 13. 3•
LI. LII. De his qui de illicito matrimo-
nio nati funt , vel ante hoc tempus nafcun-
tur , & eis ( 5 ) legitimi fratres fui volunta-
rie partem dederint ita ftatuimus ut fi
eis fratres fui legitimi voluntarie partem de-
derint , in ipfa debeant permanere , & eos
cans donationem nuptiarum caufa a fponfo fi-
ve marito factam . Addidi , inter metam & mor-
gincap , five morgincaph ut hic habet Codex
Eften., intercefliffe differentiam , quamquam
& morgincap nuptialis donatio foret . Eadem
fententia ex hac Lege confirmatur . Vide &
infra Legem LXIV.
( 1 ) In Codice Eften. legitur : fecundum an-
terioris Edicti paginam . In fine ejufdem Legis
idem Ms. Codex addit hæc verba : Nifi dece-
dens uxori fuæ ufumfructum de rebus fuis , ju-
dicare voluerit fecundum legem . Quæ nefcio
fintne pars Legis , an Gloffa alicujus , quæ in
textum irrepferit .
(2 ) Incipiunt in Codice Eftenfi hæ Formu-
læ , quibus veteres Langobardi inftituebant ju-
dicia , five petitionis libellum offerentes , five
citationem inftruentes , Videntur autem hæc
ufurpata a patronis caufarum in placitis ac
mallis , non fcripto Judici tradita , fed petitio-
ne verbali pronuntiata coram Judicibus . Ple-
rumque vero hic exhibentur tum actoris , tum
rei refponfa . Atque hinc non parum lucis ac
cedet ritibus majorum noftrorum in agitandis
litibus fecundum Langobardicam Legem .
(3 ) Cod. Eften. componat dominus fervi XX.
folidos , ficut &c.
(4 ) Eften. Cod. in præfentia de domino fer-
vi Italica Lingua exordia hic etiam vide .
Nunc ita loquimur ; in prefenza del padrone del
fervo . Attamen Cod. Cathedr. Mutin . habet :
in præfentia domini fervi .
( 5 ) Cod. Cathedr. Mutin . de inlicito matri-
monio ante tempus nati funt , & illis &c. Cod.
vero Eften. de inlicito matrimonio natifunt , vel·
nafcuntur , & illis &c.
(6 ) Cod. Eften. in eadem forte debeant per-
manere, & exhereditari minime debeant . Infra ,
neque per thinx, hoc eft , neque per donationem
inter vivos , neque alia fraude heredes infti-
tuere . Infra : Hoc autem ideo ftatuere pravidi-
mus (fequitur Cod . Cathedr . Mutin . ) ut omnis
bome, qui vult , accipiat fibi legitimam uxorem .
exheredare minime deberent ( 6 ) . Nam pa-
ter non poffit illos illicitos , neque per thinx ,
neque per qualecumque colludium heredes
inftituere . Hoc autem ideo conftituimus
ut omnis homo , qui vult , accipiat legiti-
mam uxorem ; nam non illicitas contrahat
nuptias . Si autem fratres ( 7 ) non fint , &
parentes legitimi fuerint , qui legitime po-
terunt ad hereditatem pervenire , & ufque
modo tacuerunt , taceant & in antea . Et
nullam habeant facundiam , nec poteftatem ,
contra eos , qui poffident per xxx. annos ,
loquendi , dicendo quod heredes effe non
debeant ( 8 ) : nifi qui per xxx . annos pof-
federunt , poffideant & in antea . II. 8. 6.
LIII, Si quis aldiam ( 9 ) alienam aut fuam
ad uxorem tollere voluerit , faciat eam wi-
derboram ( 10) , ficut Edictum continet de
ancilla . Nam qui fine ipfa ordinatione eam
quafi uxorem habuerit , filii , qui ex ipfa na-
ti fuerint non fint legitimi , fed natura-
les , II. 1. 9.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu ma-
PElo ordine tenes terram in tali loco po-
fitam . Illa terra mea propria eft per fuc-
ceffionem patris mei . Non debes ei fuccede
re,
( 7 ) Cod . Eften. Si autem fratres non funt 1
parentes propinqui fuerint . In eodem Codi-
ce Lex ifta cum antecedenti copulata unam
facit ; & recte , ut mihi quidem videtur . Se-
quitur idem Codex : qui potuerint ad beredita
tem legitime venire , & ufque modo tacuerint &c.
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin . loquendi aut di
cendi ( tum uterque Cod. ) quod exheredes effe
debeant , fcilicet illegitimi illi .
(9 ) Aldii five Aldiones tam mafculi quam
fœminæ in multis diftinguebantur a proprie ap
pellatis Servis . Ad quafdam operas , rurales
præfertim , fuis dominis præftandas fe obliga-
bant ; ac minime ab arbitrio pleno dominorum!
pendebant : quippe ab iis jam aliqua libertatis.
fpecie donati . Hinc domini quidem , fed . fæ
pius patroni dicebantur
qui eos in fuo jure
habebant . Vide infra Cap. LXXXIII. Caroli
Magni Supra quoque in Lege CCXVIII.
Rotharis , Aldia fervo nubens , libertatem f
am amittit . Ergo Aldiones libertate donati
erant , fed non omnimoda ; adhuc enim do-
minis fuis obfequia aliquot debebant , & tri-
butum quodpiam præftabant . Fuerunt etiam
Aldionibus ancilla ; que indicio funt , eos a
fervorum conditione abfuiffe . Attamen quia
nondum a jure , five patronatu antiqui domi-:
ni plene foluti erant , fi quis homo liber al-
diam fibi jungere cupiebat , ei prius plenam
libertatem aut dare , aut impetrare cogebatur .
At de his fufius , quum Chartarium meum ,
fi Deus vitam dabit , huic Operi adjungam
,
multis Differtationibus , ut fpero , illuftratum
atque ftipatum ,
(10) Cod. Eften. faciat cam , Widerbora . Cod.
vera Cathedr. Mutin. faciat eam Wribura . Ni-
hil aliud eft guiderbora , quam libera , fed ple-
na libertate donata . In eadem Rotharis Lege
CCXXIII. quæ hic memoratur , legimus : Si
quis ancillam fuam matrimoniare volueritfibi ad
uxorem , debeat eam liberam thingare , & ficfa
cere liberam, quod eft guiderboram .
 LEGES LANGOBARDICÆ .
re , quia babuit te ex fua ancilla aldia .
Vere fed fecit eam Widerbora , ficut eft
Edictum " & tulit ad uxorem . Approbet
ita , aut amittat .
LIV. Si plures homines cartam conve-
nientiæ ( 1 ) inter fe fecerint " & pœnam
pofuerint , & poftea unus vel duo vel
・125
·
caballos domitos pignorare poffit , ( 8 ) &
pignoraverit , & intra XII . noctes pignora
fua debitor aut fidejuffor recolligere negle-
xerit , poteftatem habeat ea minare , ficut
fua propria , & gubernare . Et fi mortua
fuerint non requirantur . Nam fi pulfatus
fuerit , quod iniquo animo plus quam fua
animalia minaffet fatisfaciat ei folus ad

amplius fe de ipfa convenientia fubtrahere
voluerint , aut poenam corruperint , unuf-
quifque componat per caput ipfam pœnam ,
quam pofuerunt in integrum . Quia omnes
unanimiter confenferunt & nullus eis im-
peravit , talem cauffam facere . Ideo per ca-
put , qui ruperit , componat , ficut per ca-
put voluntarie confenferunt ( 2 ) . II . 21. 22.
LV. Si quis fidejufforem aut debitorem
fuum pignoraverit , & ipfum pignus recolli-
gere neglexerit , & per dies XII
x11.. dimiferit ;
tunc ille qui pignus apud fe habuit fi
fervus , aut ancilla eft , cuftodiat eum , ut
ei fugam non faciat ( 3 ) , & faciat eum fibi
operas facere , ficut proprium fuum fervum
aut ancillam ( 4 ) . Et infuper licentiam ha-
beat repignorare , ufque in fecundam vi-
cem , ut fint ipfa pignora in triplum , quan-
tum debitum eft ( 5 ) . Et fi per xxx. dies
pignora ipfa aut debitor aut fidejuffor recol-
ligere neglexerit , fi in Iftria ( 6 ) aut in Au-
ftria fuerit , amittat ipfa pignora , & non
habeat facundiam requirendi • Si vero in
partibus Tufciæ fuerit 2 habeat fpatium in
diebus LX. Nam fi fuper LX. fpatium die-
rum fuerit , fimiliter amittat pignora ipfa ,
& infuper poteftatem habeat , qui pignora-
vit , cauffam ipfam ( 7 ) per legem agere
& procurare . II. 21. 24.
LVI. Si quis permiffum habuerit a debi-
tore , aut a fidejuffore fuo , ut boves , aut
Tom. I
Evangelia . Si vero per xxx. dies de ifta
parte Alpis , aut per LX. ex illa parte Al-
pium dilataverit , & non recollegerit , ficut
fupra de fervo & ancilla ftatuimus , ita &
de caballo aut bove , auro , vel argento ,
veftimento , ferramento ( 9 ) , aut fi anima-
lia minuta , vel quodlibet pignus fuerit >
effe ita cenfemus . II . 21. 25.
LVII. Si quis fervum , aut ancillam alie-
nam , loco pignoris tenuerit , & furtum aut
damnum aut homicidium , aut quodlibet
malum fecerit , non reputetur proprio do-
mino fuo , ( 10) nifi ei , qui eum tenuerit ,
quia poftquam eum pro debito fuo compre-
hendit , fic cuftodire debuit , ut aliquod ma-
lum facere non poffet . Si vero ancilla fue-
rit , & cum ea ipfe , qui coepit pignus ( 11 ) ,
aut fervus ejus adulteraverit , ante tempus
fupra conftitutum , quod fupra propofuimus
de xxx. vel de LX. diebus , componat ad-
ulterium ipfum proprio domino , cujus an-
cilla fuerit . Poft conftitutum vero xxx . vėl
LX. dierum fpatium fit in poteftate ejus
qui pignoravit , fi ipfe , cujus fuerit , recol-
ligere neglexerit . II. 21. 26.
De Servo aut Aldione per conludium ,
componat ipfum , quafi de furto .
( Ambr. Cod. )
LVIII. Si quis fervum aut aldium alte-
rius per colludium comprehendere præfum-
ferit ? dicendo > quod fuper furtum fuum
L 3 com-

( 1 ) Hoc eft , publicis_tabulis a Notario fcri- de Geft. Langobard. ubi pro Auftria legendum
ptis confignarint contractum , pacto , five con- cenfet Hiftoria . Non aliter fcripfit Paulus .
ventione inter eos inita . Infra ambo Codices Neuftria & Auftria in aliis Legibus & Præfa-
Mutinen. aut pœnam ruperint , unufquifque per tionibus harum Legum occurrunt .
caput componat ipfam pœnam , quam pofuerit . ( 7 ) In ambobus Cod . Mutin. legitur : caufam
(2 ) Cod. Eften . ideo per capud componat , qui fuam in antea per legem agere & procurare .
rupit , ipfam pœnam , quam pofuerunt , ficut per ( 8 ) Ita hæc exhibentur in Cod. Eften. ut
capud voluntarie confenferunt , aut beredes eorum . eum per bovem aut caballum domitum pignorare
( 3 ) In Cod. Eften. hæc alia interferuntur , poffit ipfe creditor , & pignoraverit &c. Infra :
nempe a Scholiafte quopiam vetere , ut arbi- habeat poteftatem ea minare ubi voluerit , ficut
tror , five Gloffatore adjecta : Quia nequeunt fua propria . Et inferius: fatisfaciat ei folum ad
liberari: videtur interim , quia fifugit , aut Evangelia . Infra : ex iftaparte Alpium , aut per
fervum debeat reddere , aut ejus pretium refti- LX. ex illa ( alia legendum puto parte .
tuere . (9 ) Cod. Cathedr. Mutin. ita & de caval-
( 4 ) In eodem Cod. Eften. hæc alia addun- los , loves , aurum vel argentum , veftimen-
tur , five intermifcentur : Nam fi fervus > aut ta , æramenta , ferramenta &c. Codex vero E-
ancilla perierit , aut fugerit ante XII. dies , ni- ften. ita fi caballus , aut bos , vel aurum , vel
bil fieri debeat , fed de opere infra XII. dies re- argentum , veftimenta , cramenta , ferramenta ,
fpondeat . Et infuper &c. ufque in fecundam vi- aut animalia minuta , vel quodlibet pignus fue-
cem fimiliter per duodenas noctes , ut fint &c. rit , effe cenfemus . Tum additur antiqua Glof-
( 5 ) In eodem Cod . Eften. hæc adjuncta le- fa his verbis : Similiter intelligi poteft de grege
guntur : Ita ut unufquifque iftorum triumpigno- equarum , aut porcorum , quia refragare poteft
rum non fit majus , quam debitum eft . Tunc pi- fuæ prærogativa quifquam ; & grex vocatur u-
gnorator reddat illud in octogild . Et fi &c. Ju a tribus in antea .
( 6 ) Idem Cod. Eften. Si in Neuftriafuerit , ( 10 ) Cod. Eften. non reputetur culpa ad pro-
aut in Auftria . Neuftria pars erat occidenta prium dominum : phrafi Italica, non fe ne impu-
lis Italici , five Langobardici Regni ; Auftria ti la colpa al proprio padrone .
orientalis , atque eo præcipue nomine defigna- (11) Codices Mutin. & cum ea ipfe , qui pi-
batur Ducatus Fori-Julii . Ervat Lindenbrogius gnoravit , aut fervus ejus adulteraverit ante pra-
in Notis ad Pauli Diaconi Lib. V. Cap. 39. finitum tempus &c.
 126 LEGES LANGOBARDICE .

comprehendiffet ( 1 ) , aut tacite in curte fua muliere pater licentiam habeat facere ut
noctis tempore inveniffet & colludium fupra legitur . Quia credimus fecundum De-
ipfum apparuerit , & certa veritas fuerit ap- um effe , ut dum fervos , qui bene fervie-
probata , componat ipfe , qui eum per tale runt , melioratos vidimus , & remuneratos
colludium apprehendere præfumferit , ei cu- a dominis fuis , magis quam illos , qui re-
jus fuerit fervus , aut aldius , quantum ipfe te non fervierunt : quanto magis debet fie-
componere debuerat , fi abfque colludio & ri recta cauffa ( 7 ) , ut homo filium fuum
fraude eum comprehendiffet ; id eft furtum meliorare , & remunerare poffit , qui ei me-
ipfum , quod quærebat , in octogilt compo- lius fervierit . II. 20. 3 .
nat " & pro illicita præfumtione componat LXI . Si puella fine voluntate parentum
folid. xL. Et fi furtum non repererit , nifi ad maritum ( 8 ) ambulaverit & ei meta
tantum in curte fua comprehenfum dixerit , nec promiffa nec data fuerit & contige-
componat folid. XL . fi ipfum colludium ap- rit , ut maritus ipfe moriatur , antequam de
paruerit . I. 25. 57. ea mundium faciat , contempta fit ipfa mu-
LIX. De puella , unde jam antea dixi- lier , nec poffit poftea metam quærere ab
mus , ut non ante XII . annos ( 2 ) legitima heredibus ejus , qui defunctus eft , pro co
fit ad maritandum , ita ftatuimus " ut non quod negligenter fine voluntate parentum
intrante ipfo XII . anno , fed expleto , fit fuorum ad maritum ambulaverit , nec fuit ,
legitima ad maritandum . Ideo autem hoc qui juftitiam ejus exquireret . II, 2. 5 .
diximus , quia multas intentiones de cauffis De rebus contra rationem impublicatis .
iftis ( 3 ) cognovimus , & apparuit nobis ( Cod. Ambr. )
quod immatura cauffa fit ? ante expletos Si quis poffederit qualemcumque
LXII.
XII. annos . II . I. 10.
rem mobilem , aut immobilem , per cartam
LX. Si quis Longobardus voluerit filiis falfam, & probatum fuerit , quod per ipfum
fuis , fibi bene fervientibus , aliquid largiri , munimentum ( 9 ) falfum rem ipfam poffi-
( 4 ) habeat licentiam hoc modo largiri : ut deat , non eum defendat poffeffio fua , hoc
fi fuerint duo filii legitimi , tertiam partem eft xxx. annorum , nec excludat illum , cu-
fubftantiæ fuæ poffit meliorare eum qui jus res legibus fuerit ; fed amittat rem ipfam ,
bene & fecundum Deum ei obediens fuerit quam per cartam falfam poffidere videtur
& fervierit . Et fi tres fuerint , habeat li- fic tamen ut diximus " fi probatum fue-
centiam quartam partem meliorare , qua- rit ?
& ille ipfam rem recipiat , cui antea
lem ( 5 ) voluerit . Et fi fuerint quatuor fi- pertinere per legem debuerat . II . 35. 9.
lii , tribuat quintam partem . Et fi fuerint FORMULA VEteres .
quinque fextam partem . Et fi fuerint
fex , feptimam partem . Et fi amplius fue- Etre te appellat Martinus ? quod ter-
rint , per hunc numerum percurrat ; ut fem- PE ram , quæ in tali loco eft , fit fua : Tu
per qui pater eſt , vigorem habeat , quali- fibi eam detines . Etiam : ei refpondeo , quia
ter ei filii fui , ut diximus , recte obediant ,
poffedi per XXX. annos . Vere poffedifti
& ferviant . Et fi toti ei bene fervierint , fed per cartam falfam , quam dixifti pa-
habeant æqualiter fubftantiam patris . Et fi trem meum feciffe tibi . Non eft verum ·
forfitan quicumque fecundam aut tertiam Ita: probato . Vel ita : vere poffedifti , fed
mulierem duxerit , & habuerit filios , & de malo ordine > malo titulo . Etiam malo
anteriore conjuge , & de fequenti , non ha- ordine , quia patruelis tuus mihi eam ven-
beat poteftatem illos pofteriores , quorum didit per cartam . Illa carta falfa eft .
mater vivit , meliorare , dum ipfa vixerit ,
ne dicat aliquis , quod per illam mulierem LXIII. Si quis commutaverit terram, ar-
talis fuafio facta fit ( 6 ) defuncta autem vum , vel pratum ( 10) , aut filvam , & ibi
labo-

( 1 ) Cod. Cathed. Mutin. eum præfiffet . Ita
& infra legitur : fraude eum præfiffet . Nunc Ita-
lice, l'avelle prefo . Infra Cod. Eften, fervus
aut ancilla , vel aldius . Inferius : Et fi furtum
non reperierit , nifi de tacito in curte &c. Cod.
Cathedr. Mutin. & fi de furtu fuo non repe-
tierit , nifi de tacito in curte fua comprehenfo di-
xerit .
( 2 ) In Cod. Cathedr. Mutin . legitur : ut in
duodecimo anno legitima fit . Infra uterque Co-
dex : fic modo ftatuimus .
(3 ) Cod. Cathedr. Ideo nunc hoc dicimus
quia multas intentiones de caufa ita cognovimus ,
& apparuit &c. Cod. vero Ellen. Ideo hoc di-
ximus , quia multas intentiones de caufa ifta &c.
Idem intentio fignificabat rudibus fæculis at-
que contentio . In fine Cod. Eften. & apparuit
nobis , quia immatura ætate fit ante expletos XII.
annos . Fortaffe delendum eft caufa , & fcriben-
dum , quia immatura ætas &c. In Ms. Cathedr.
ante expleto duodecimo anno .
(4 ) Cod . Cathedr. Mutin. voluerit in filiis
fuis fibi bene fervientibus aliquid largiri . Infra :
tertiam portionem .
( 5 ) Idem Cod. cuicumque voluerit . Infra ;
Quod fi forfitan quifcumque .
( 6 ) Cod. Cathedr. Mutin. quod mulier ipfa
talem fuafionem feciffet . Defun&a autem ipfa mu-
liere .
( 7 ) Galdaftus legit , recta ea ; fed in utro-
que Mutin. Cod. & in Ambrof. legitur , fie-
ri recta caufa . Ita quoque Editio Boheriana
Caufa abbreviate in Mss. fcribitur ea : hinc
autem per errores ea . Infra : ut homo filios fuos
&c. qui ei melius fervierint .
( 8 ) Uterque Cod . Mutin. & Ambrof. addunt
abfconfe . Infra in iifdem Mutinen. legitur : con-
tenta fit ipfa mulier .
(9 ) Cod. Eften. per ipfum munimen .
(10) Cod. Cathedr. Mutin. terramfuam , pra-
tum , autfilvam , Infra : furrexerit tertius bomo .
 LEGES LANGOBARDICÆ .
laboraverit , & ædificium fecerit , aut clau-
furam , aut vincas pofuerit , & poftea fur-
rexerit certus homo , qui ipfum locum fuum
faciat & ille qui dedit , minime potuerit
eum defendere , recipiat res fuas quas de-
dit , & infuper ipfum damnum reftituat ei ,
quantum appretiatum ( 1 ) fuerit , quod ibi
poftea laboravit & ædificavit . Sed & de com-
paratione ita ftatuimus , ficut & de commu-
tatione . Hoc autem de his cauffis diximus ,
unde cartas commutationis aut venditio-
nis homines inter fe non faciunt . Nam un-
de cartulas faciunt , & oftendunt , fic de-
bet effe , ficut in ipfis cartulis legitur . II.
36. 3.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes fibi terram malo ordine in loco . Ipfa
terra mea eft propria . Quid tibi pertinet
Donatus commutavit ea mecum . Da wa-
‫ من‬ne-
diam de auctore . Si auctor venerit , &
gaverit : ipfe , qui fuit appellatus , probet .
Si dixerit : ego tecum commutavi : quid tibi
pertinebat per fucceffionem mei patris ? Et
quid ego quod meus pater , quod ifte per
trenta annos poffeffam . Si dixerit : non pof-
fum defendere, reftituat ei damnum . Simi-
liter fiat de comparatione . Et hæc placita
fecundum quofdam . Sed ita Petre te ap-
pellat Martinus , quod terra , quæ in tali
Joco eft , quam tu tenes , fua eft , Non de-
bes mecum placitare , quia auctorem habeo ,
Mecum ad Au& torem
De ætate infantum , & licentia eorum ,
( Cod. Ambt. )
LXIV, Si infans ante x. & VIII. annos ,
quos nos inftituimus , ut fit legitima ætas ,
fponfalia facere voluerit , aut fibi mulierem
copulaverit ( 2 ) , habeat poteftatem , & me-
tam facere , & morgengab dare , juxta Edi-
ti tenorem ; & obligationem facere , &fi-
& in anteriori Edicto continetur .
dejufforem ponere , & cartam fi voluerit
pro ifta fcribere . Et qui fidejuffor exftite-
( 1 ) Hæc ita leguntur in Cod . Eften. & il-
le infuper , qui dedit , & minime defendere po-
tuerit , ipfum damnum ei reftituat , quantum ini-
bi appretiatum &c. Infra : aut venditionis homi-
nes inter fe faciunt .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. aut fe mulieri co-
palare . Infra Cod. Eften. & chartas , fi volue-
rit , pro caufa ifta fcribere .
(3 ) Uterque Cod. Mutin. Quia nos ideo uf-
que . Infra pro difperdere unus habet difperge
gere , alter diffipare . In fine Cod. Eften. Nam
pro ipfa conjunctione , quam Deus præcepit , ab-
folvimus , ut faciat . Tum additur : ita ut con-
jugium non ante XII. annos : quæ nefcio Glɔf-
famne , an Legis particulam exhibeant .
( 4 ) Cod. Eften. qui in lectulo fuo mortuus
fuerat , per venenum occifus effet . Infra Cod . Ca-
thedr. Mutin . gravis caufa nobis paruit elle .
( 5 ) Ita hæc in Cod . Eften. leguntur : ut il-
le , qui mortem parentis fui quærere , & per pu-
gnam potuerit probare , quod eum per venenum
occidiffet , obfervato eo , quod in anteriori Edicto
affiximus , per Evangelio &c. Infra : aut ad Cam
127
rit , aut fcriba , qui pro cauffa ifta cartam
fcripferit , nullam exinde habeat damnieta-
tem. Quia nos ( 3 ) ufque ad illam ætatem
produximus cauffam de infantibus , ut ipfi
res fuas non debeant naufragare , aut difper-
dere : nam per iftam conjunétionem , quam
Deus præcepit , abfolvimus ut fiat . II. 29. 6.
LXV. Recolimus enim , quod ftatuimus
cum noftris judicibus , ut qui liberum homi-
nem occidere præfumferit , omnem fuam
fubftantiam amittat . Modo vero dum repe-
terent finguli homines , quos forte aliqua
duritia detinebat , quod parens illorum , qui
in lectulo mortuus fuerit ( 4 ) , per venenum
occifus fuerit ; & dum per pugnam ipfam
cauffam , ficut antiqua fuerat confu tudo
quærere difponebant , gravis cauffa nobis effe
comparuit , ut fub uno fcuto , per unam pu-
gnam , omnem fuam fubftantiam homo amit-
tat . Ideoque ftatuere prævidimus , ut fi a-
modo talis cauffa emerferit , ut ille , qui
mortem parentis fui per pugnam probare vo-
luerit ( 5 ) , quod eum per venenum occidif
fet , & obfervatis his , quæ in anteriori Edi-
to affiximus , per Evangelia affirmet , quod
afto animo cauffam ipfam non requirat , nifi
quod ei certa fufpicio fit : poftea poteftatem
habeat quærere per pugnam , ficut antiqua
fuit confuetudo . Et fi ei ferita evenerit , cui
crimen ipfum mittitur , aut ad Campionem
ipfius , quem conductum habuerit , non amit-
tat omnem fubftantiam fuam ; fed compo-
nat fecundum qualitatem perfonæ , ficut an-
tea fuerit ( 6 ) lex componendi . Quia in-
certi fumus de judicio Dei ; & multos au-
divimus per pugnam fine jufta caufa fuam
caufam perdere . Sed propter confuetudinem
gentis noftræ Longobardorum legem impiam
( 7 ) vetare non poffumus . I. 9. 23 .
LXVI. Si quis filiam fuam aut fororem
alii fponfare voluerit , habeat poteftatem dan-
di cui voluerit , libero tamen homini , ficut
Nam poft-
quam eam fponfaverit , non habeat potefta-
tem alteri homini eam ad maritum dandi
ante
phionem ipfius , quem conductum habuit . Qui e-
nim aut ætatis , aut fexus , aut infirmitatis cau-
fa excufati pugnare pro fe non poterant , Cam-
pionem , five defenforem pro fe dimicaturum
inducebant .
( 6 ) Uterque Codex Mutin. ficut antiquafuit
lex componendi . Infra Cod. Eften. fine juftitia
fuam caufam perdidiffe .
(7 ) In utroque Mutin. Codice , uti & in
Ambrof. legitur Legem ipfam . Singularia cer-
tamina in privatorum caufis utique impia ; ve-
rum adeo enormem eorum abufum non fatis
intelligebant rudia fæcula ; neque impium pu-
tabant , quod tunc tot Populorum confenfu "
conniventibus etiam non paucis Epifcopis , ra-
tum erat , imo pietatem ac fiduciam de jufto
Dei judicio fapiebat : unde pugna inter Judi-
cia Dei recenfebatur . Attamen videas , Liut-
prando Regi ea minime probari , ac tantum-
modo ex vi confuetudinis tolerari ; fentiebat
quippe , nimium difficile fore ea omnino tol-
lere: quod & noftris temporibus , quamquam
fato meliore fruentibus , difficillimum fuit .

128 LEGES LANGOBAR
ante biennii tempus . Et fi dare cuilibet præ-
fumferit aut ipfa fponfalia ( 1 ) irrumpere
voluerit , componat fponfo ipfius , ficut in-
ter fe pænam firmaverint , qualiter in an-
terioris Edicti continetur pagina , & infuper
in Palatio widrigilt fuum componat : & ille ,
qui eam tollere præfumferit , componat fi-
militer in Palatio Regis widrigilt fuum . Si
vero fine voluntate patris & fratris eam tol-
lere præfumferit , quæ jam alteri eft defpon-
fata , componat fponfo ejus duplam metam ,
ficut Edictum anterius continet , & in Pala-
tio Regis componat widrigilt fuum . Pater
vero & frater , qui in tali cauffa non con-
fenferint , fint abfoluti ( 2 ) . Puella vero
ipfa , quæ hoc fua voluntate facere præfum-
ferit , fi aliqua ei portio ex parentum fuc-
ceffione debetur , amittat ipfam portionem ,
& nuda & vacua de rebus parentum fuorum
vadat , & ipfi fuccedant , qui per legem fuc-
cedere poffunt . Nec poffit ei pater aut fra-
ter per quodlibet ingenium aliquid dare , &
hereditatem relinquere ; quia excreverit vi-
tium hoc in gentem noftram ( 3 ) , propter
cupiditatem pecuniæ : & ideo refecare volu-
mus hoc , ut ceffent inimicitiæ , & faidam
non habeant . Sin autem , quod abfit , poft
fponfalia facta tales inter parentes ipfius ex-
creverint inimicitiæ, qualicumque caufla in-
terveniente , ut homicidium de parentibus
corum perveniat , unde duritiam inter fe te-
neant : fi dare aut tollere noluerint
ponat pars ( 4 ) qua neglexerit , ficut inter
fe ftatutum habuerint , & fint abfoluti . Quia
non eft bonum , ut ibi quifpiam debeat dare
filiam fuam , aut fororem , vel parentem
fuam , ubi vera inimicitia homicidii effe pro-
batur . II. I. II .
De frea male tractata . ( Cod . Ambr. )
LXVII. Continet autem ( 5 ) anterius E-
dictum de frea fua , qui eam male tracta-
verit , amittat mundium ipfius ; fed non di-
cit , qualis fit ipfa mala tractatio . Proinde
ftatuere prævidimus , qualis fit ipfa mala tra-
( 1 ) In Cod. Cathedr. Mutin. legitur : aut ipfas
fponfalias . Infra : & infuper in Palatio Regis .
( 2 ) Cod . Eften. fint foluti a daturafemine .
Puella vera , quæ fua voluntate hoc facere &c.
( 3 ) In utroque Cod. Mutin. quia excrevit
vitium hoc in Gente noftra , Infra Cod . Cathedr.
Mutin. ut inimicitiam ceffante faida non habeant .
( 4 ) Cod. Eften. componat pars parti . Infra
alter Cod. & fint ambo foluti . In fine uterque
Codex: ubi vera inimicitia , & homicidium effe
probatur.
( 5 ) Cod. Cathedr. Mutin. Continet enim . Cod.
Eften. Continet autem . Infra: ut amittat mundium
ipfius . Et non dicit , qualis &c. Dicebatur frea
Jua mulier , quam quis fub jure , mundio , ac
. poteftate fua habebat . Infra ; aut veftimenta, aut
calciamenta ei fecundum qualitatem pecunia non
dederit . Appellabatur quoque Mundoalda , mun-
diata , mundiana , fi Ifidori Gloffis fides ,
ubi legitur , Freta vel mundiana de parente fuo
relicta . Scribe frea .
( 6 ) Cod . Eften. aut fi eam adulteravit : omnia
qui hæc , vel aliquid facere præfumferit , male
tractare effe &c. Infra Cod . Cathedr. quia pejor
DICÆ
.
&
tatio . Mala tractatio eft , fi eam fame aut
fiti necaverit , aut veftimentum , aut calcia-
mentum , fecundum qualitatem perfonæ vel
pecuniæ , mulieri non dederit ; aut fi fervo ,
vel aldioni alterius eam uxorem dare præ-
fumferit , aut turpiter battiderit eam ; exce-
pto fi infans fuerit , pro honefta difciplina
muliebria opera , aut
oftendenda , aut propter muliebria
vitium malum emendandum , ficut de pro-
pria filia fua . Et fi eam ad indecibilem o-
peram coactam minaverit , aut fi cum ea
adulteratus fuerit
fuerit , omnia hæc " qui facere
præfumferit , male tractatam ( 6 ) effe de-
cernimus . Et infuper addimus , ut nec ad
liberum hominem eam ad maritum dare præ-
fumat abfque ejus voluntate ; quia pejus tra-
tata effe non poteft , quam fi illum virum
tollat , quem ipfa non vult . Ideo ftatuimus ,
ut propter plagas aut feritas fi fecerit vel
de adulterio , componat eidem feminæ , ficut
Edictum continet ? & mundium ejus amit-
tat . II. II. 4.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martina cum Donato
P fuo Tutore , quod ipfa erat tua Mun-
dualda , & necafti eam per famem , aut tur-
piter baptifti , vel plagafti eam . Secundum
quofdam hoc fit a ...
LXVIII. Si quis amodo inventus fuerit
cum uxore aliena turpiter converfari , id eft ,
fi manum in finum , aut ad pectus ejus mi-
ferit , vel ad alium locum , unde turpe effe
poteft , cum confenfu ipfius mulieris , & pro-
batum fuerit , componat , qui hoc malum per-
petraverit , widrigilt fuum ad maritum ipfius
mulieris . Si autem cauffa probata non fue-
rit , nifi tantummodo quifpiam de fufpecto
( 7 ) alium de uxore fua compellat , habeat
licentiam ipfe , qui compellat , aut ad pu-
gnam , aut ad facramentum ipfum hominem
quærere , qualiter voluerit . Si vero ipfa mu-
lier in hac illicita cauffa confentiens fuerit ,
· ha-
tractatio effe non poteft .
( 7 ) Cod. Cathedr. Mutin . defufpe&tu . Cod.
Eften. de fufpectione alium de uxore fua compel
laverit . Infra Cod. Cathed. nec ei fcematio .
Cod. Eften . nec ei fcematio corporis fiet . Et in-
fra : aut fcematione . Hoc eft , mutilatio aliqua
ejus membris non inferatur . Habes hic jain
olim invectum Italicum verbum fcemare , &
fcemo : hoc eft , minuere , & imminutum . Fer-
rarius vocem hanc ab eximere corrupto effor-
matam putat . Menagius a nefcio quo verbo
femifemus arceffit . Atqui noftrum fcemare aut
a Latino femis , five femi , quod dimidium fi-
gnificat , quafi dimidiare , proceffit ; aut a La-
tino , five etiam Græco fimus . Quamquam e-
nim ea vox nafum tantummodo preffum figni-
ficet , unde fima capella , & Simia nomen ; at-
tamen pro nafo mutilato accepere fubfequentia
Sæcula , eamdemque fignificationem ad alia
membra tranftulerunt . In Capitulis additis Le-
gi Alamannor. apud Baluz. Tom. I. pag. 85.
Capitular. Si quis auriculam fimaverit . In Con-
cil. Aurelian. III. Anni 538. legitur : autfemus
corpore .
 LEGES LANGOBARDICE . 129

habeat poteftatem ejus maritus in eam vin-
dictam dare , five in difciplina , five in ven-
ditione ubi voluerit : verumtamen non oc-
cidatur nec ei fcematio corporis fiat . Si
quidem forfitan talis fuerit ipfe liber homo ,
ut non habeat unde compofitionem facere
poffit ( 1 ) , tunc Publicus debet eum dare in
manus mariti fui , & ipfe in eum faciat vin-
dictam in difciplina , vel venditione ; nam
non in occifione , aut in fcematione cor-
poris . Si autem aldius vel fervus alienus hoc
malum in libera muliere facere præfumfe-
rit , tunc patronus ejus componat ad mari-
tum ipfius mulieris folidos LX. & ipfam per-
fonam det ei in manus ejus ( 2 ) . Si vero
fervus , aut aldius per voluntatem domini
fui hoc malum fecerit , quod fuprafcriptum
eft , & probatum fuerit , quod ipfe domi-
nus ejus confenfiffet , componat , ficut fupra
legitur , widrigilt fuum , fic tamen ut ipfe
fervus in ipfa compofitione tradatur . Et fi
probata cauffa non fuerit de domini ejus
voluntate , tunc ipfe dominus fervi vel al
dionis purificet fe per facramentum cum
legitimis facramentalibus fuis ut ( 3 ) in
LXIX. Si quis mifer & infipiens ( 6 ) ho-
mo præfumferit fponfare mulierem , haben-
tem virum fuum , five vir ipfe ægrotus fue
rit five fanus , ficut & modo nobis talis cauf-
fa annuntiata eft , & probatum eft , compo-
nat ipfe , qui hoc fecerit , widrigilt fuum ad
maritum ejus ; & ipfa fufcipiat in fe talem
condemnationem , qualem fupra diximus de
illa muliere , quæ fe turpiter tractari per-
mittit ( 7 ) . II. 8. 7....
LXX. Si quis furore accepto battiderit ho-
minem liberum vel mulierem liberam , aut
puellam , quæ in fcandalum , ubi viri litigant,
venit ; & per ipfas feritas ponderofi ( 8 ) aut
ponderofæ effecti fuerint , ficut & modo fa-
tum audivimus ; componat medietatem pretii
ipfius mafculi , tamquam fi eum occidiffet ;
& de femina fimili modo medietatem pretii
tamquam fi fratrem ejus occidiffet : excepto fi
plagas aut feritas fecerit , componat ficut an-
terius Edictum continet . I. 16. 4.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod ipfe
currebat in fcandalum , aut Martina

ipfo malo confentiens non fuiffet , & fit ab-
folutus ; & tamen ( 4 ) fiat , ficut fupra fta-
tuimus de fervo vel aldione . II. 55. 16.
FORMULA VETERES
Etre te appellat Martinus quod ipfe
P te invenit turpiter converfare cum Al-
da fua uxore. Petre te appellat Martinus ,
quod babet fufpecionem , quod tu converfa-
fti turpiter cum Alda fua uxore . Cum eo
adardive ( 5 ) volo . Vadiate pugnam . Petre
te appellat Martinus , quod Donatus tuus
fervus per tuam voluntatem converfavit tur-
piter cum Alda fua uxore . Aut nonfecit ; vel
fecit , fed non cum mea, voluntate ve
Jua mundoalda fimpliciter , & tu fecifti fíbi
plagas , aut feritas . Et ille per illas pla-
gas. vel feritas fuit ponderofus velponderofa .
Approbet fecundum quofdam . Si non : idone-
et fe reus , vel componat medietatem pretii
quantum appretiabitur mafculus .
LXXI. Si quis aldium , aut aldiam , fer
vum , aut ancillam battiderit , & per ipfam
battituram ponderofi ( 9 ) facti funt , me-
dietatem pretii domino ejus componat , vel
patrono eorum , tamquam fi eum occidiffet ;
exceptis plagis & feritis , componat ficut
anterius Edictum continet . I. 8. 31 .
LXXII. Si quis dolofe aut per ( 10) fu
per-

( 1 ) Cod. Eften. facere poffit , remanentibus dari permittit .

faltim XX. folidis , aut plus , tunc Publicus de- ( 8 ) Vide fequentem notam . In fine Cod .
beat ( fequitur Cod . Cathedr. Mutin. ) eum com Cathedr. Mutin. hæc ita effert una cum addi-
prebendere in manus mariti ejus , ut faciat fibi tamento : componat , ficut in anteriore Edico le-
exinde quod voluerit in difcipline vindictam , aut gitur . Et de Aldiis , vel Aldianis , Servis , vel
in venditione, nam non in occifione , aut in fce- Ancillis , fi talem caufam fecerit , fimili modo
matione . Tum hæc adduntur : Si vero fecerit , medietatem pretii ipforum 'componat , excepto pla-
ut contemtor Legis vadat in præfentia Regis gas , aut feritas , ut fupra .
Nam fi fubtus XX. folidos remanferint , non ab , ( 9 ) Cod. Eften. ponderofi vel ponderofæ facta
folute dabitur , fed ferviat ad terminum . Si ve- fuerint , medietatem pretii domino , vel patrono
ro aldius &c. corum componat ; nempe domino Servi & pa-
(2 ) In Cod. Eften. hæc leguntur : det in trono Aldionis . Hæc enim vocum diverfitas
manum mariti ejus , & ipfe in ea faciat vindi- difparem eorum conditionem indicabat . Hic
Ham in difciplina , & venditione , nam non in autem ponderofi (fponderofi aut fponderofe habet
occifione , aut fematione . Si vero, fervus , aut al- Codex Ambrof. ) vox adhibita eft , ut defigne-
dius alienus &c. tur qui ex ictibus baculi ineptus ad gradien-
( 3 ) Cod. Eften. quod in ipfo malo confentiens dum factus fuerit , & lecto teneri coactus . Oc-.
&c. currit quoque in Legibus Wifigoth. Lib. VI.
( 4 ) Cod. Eften. Et tantum fiat , ficut fupra Tit. 4. num. 3. cui ponderofitas factafuerit . Sic
præmifimus , vel ftatuimus de fervo , vel al- apud Virgilium Lib. 3. Georgic, morbo gravis .
dione . A Et apud Livium Lib. VI . gravis vulneribus .
( 5 ) Hoc eft, pugnam cum eo experiri . Hinc Tullius quoque Lib. IV. de Fin. inquit : gra-
nata videtur Italica vox Ardire . vitas membrorum, & cruciatus dolorum . Neque
( 6 ) Codices Mutinen. aut infipiens . Infra enim hic ponderofum pro eo qui hernia laborat ,
probatum fuerit . capiendum , ut fentire videtur Du- Cangius in
(7) Cod. Cathedr. Mutin. talem difciplinam Gloffario Latino .
aut condemnationem ( fequitur Cod. Eften. ) qua- (10) Uterque Cod. Mutin. Si quis malitioſe ,
Liter bic fupra diximus de illa muliere , qua fe . & per fuperbiam , ficut & modo factum effe co-
turpiter adtrectare permift . Alter Cod. adtra- gnovimus . Infra : ipfamperfonam ejus , qui &c.
 LEGES LANGOBARDICE .
130
perbiam , ficut & modo factum effe cogno-
fcimus , mulierem aut puellam liberam fe-
dentem ad neceffitatem corporis fui , vel in
alio loco ubi ipfa femina pro fua neceffi-
tate nuda effe videatur , pungere aut percu-
tere præfumferit , componat ad Mundualdum
ejus folidos LXXX. Si aldius , aut fervus fue-
rit , qui hoc facere præfumferit , componat
dominus ejus folidos LX. & ipfam perfonam ,
qui hoc malum fecerit , tradere debet in ma-
nus Mundualdi ejufdem feminæ . I. 16. 5 .
LXXIII . Si aldius cujufque aldiam alte-
rius tulerit ad uxorem , & filios ex ea pro-
creaverit & mundium ( 1 ) ex ea non fe
cerit , fint filii ejus aldiones cujus & mater
fuerit . Nam fi poftquam ex ea mundium
fecerit , filii nati fuerint , ficut in anteriori
Edicto continetur , patrem fequantur , & ta-
lem legem cum patrono fuo habeant , qua-
lem & pater eorum habuerit . II . 12. 7.
LXXIV. Si Romanus homo mulierem
Longobardorum tulerit , & mundium ex ea
fecerit , & poft ejus deceffum ad alium ma-
ritum ambulaverit , fine voluntate heredum
prioris mariti , faida & anagrip non requira-
tur. Quia poftquam marito Romano fe copu-
laverit , & ipfe ex ea mundium fecerit , Ro-
mana effecta eft , & filii , qui de eo matrimo-
nio nafcuntur , fecundum legem patris Ro-
mani funt , & lege patris vivunt ( 2 ) : &
ideo faidam & anagrip minime compone-
re debet , qui eam poftea tulit , ficut neç
de alia Romana . II. 7. 1 ,
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus ( 3 ) cum Do-
P nato fuo tutore , quod tu tenes fibi ma-
lo ordine terram in tali loco . Mea propria
eft per cartam venditionis , quam tu mihi.
fecifti cum marito tuo , qui eft mortuus : Ec-
ce carta . Ipfa cartula non mibi nocet , quia
eram Langobardam . Non potuifacerefinepa-
rentibus . Maritus tuus fuit Romanus , fe-
cit mundium de te . Aut probet quod maritus
fecit mundium , aut fiat vacua ,
J
De fidejuffore, qualiter debeat dare credito-
ri fuo . ( Cod. Ambr. )
LXXV. In anteriori Edicti noftri Capitu
lo affiximus , ut fi ad wadiam fuam folven-
dam quifpiam liber homo tres fidejuffores
( 1) Non enim maritus conjugis aldia tute
lam , five mundium acquirebat , nifi pretio da
to ejus patrono , ut ejus mundium dimitteret .
Vide fupra Legem CCXVII. Rotharis .
( 2 ) In utroque Cod. Mutin. Romanifint , &
Tege patris fui vivant , & ideo &c. Faida eft
inimicitia , quam pretio dato redimere coge-
batur , qui læferat ; Anagrip , feu anagriph præ-
fumtionis & infultus culpa.
( 3 ) Lege Martina. ( Nota Coll. )
(4 ) Cod. Eften. cognoviffemus , qui talis fide-
juffores vellent ftatuere , qui nihil haberent, nifi &c.
( 5 ) Hæc adduntur in Cod. Eften. quamvis
effent concives , vel a conliberto conlaudati , ta
men ftatuimus , ut tales debeant eſſe fidejuffores .
habuerit liberos homines , & ipfe qui wa-
diam fufcepit reddere neglexerit , fic com-
ponat , ficut ille , qui non habuerit fidejuf
fores paratos . Modo vero dum pravos ho-
mines cognoviffemus tales fidejuffores velle
ftatuere qui nihil habeant ( 4 ) , nifi folum-
modo perfonam fuam , ut per eos juftitiam
fuam creditor ipfe minime invenire poffit :
( 5 ) ftatuimus ut tales debeant effe fide-
juffores ipfi , ut fi amplius non habuerint
quomodo eos pignorare poffit , quam ipfa
obligatio fit , vel tantum habeant , quantum ,
ut diximus , ipfa obligatio eft , unde fidejuf-
fores intervenire debent . Nam fi minus ha-
buerint , non fit· culpabilis ille , qui eos re-
cipere noluerit , nec ipfe , qui dare debet , ex-
cufare fe poffit a culpa , dicendo quod fi-
dejuffores paratos habuiffet . Quia impoffibi-'
le eft , ut homo talem fidejufforem accipiat
qui non habeat vel amplius , vel tantum
quantum ipfum debitum fuerit , quod tolle-
re loco pignoris poffit . Et fi de præfenti
habuerit , unde det tales fidejuffores , qui re-
cipiendi funt , ecce bene . Si autem non ha-
buerit ipfa hora , fit fpatium de ipfa wadia
per tres dies fine culpa : & poftea dare de-
beat tales fidejuffores , qui habeant unde per-
folvant , quod debitor dare debet . Si vero
amplius dilataverit ad fidejuffores dandos >
componat ficut antea ftatuimus . II , 21
21..2 7.
27.
FORMULA VEteres .
Etre te appellat Martinus , quod ipfe
PEdedit tibi wadia decem folid. VI. Kal.
Augufti . Vult fufcipere per fidejuffores .
De his feminis , quæ aductæ fint &fibi intra
ætatem copulaverint maritum .
Cod. Ambr. )
LXXVI . Adveniente ( 6 ) vaniffima & ſu-
perftitiofa vel cupida fuafione ex perverfio-
ne , apparuit modo in his temporibus , quæ
illicita nobis vel cunctis noftris Judicibus con-
junctio effe comparuit : quoniam adultæ &
maturæ ætatis feminæ copulabant fibi pue-
ros parvulos , & infra ætatem legitimam
& dicebant quod viri legitimi effe deberent ,
(7 ) dum adhuc ipfi fecum minime commi- "
fceri valerent . Nunc itaque ftatuere præ-
vidimus , ut nulla amodo femina hoc face-
re præfumat , nifi pater , aut avus pueri cum
legi-
ipfi , id eft concives , vel illi , quos conlibertus com-
mendat , vel alii , fi acceptor vult , ut fi amplius
non habuerint , quomodo eos pignorare poffit ali-
quis , quam &c. In fine idem Cod. hæc habet:
ficut antea ftatuimus ufque ad foldos L. In Ms.
Codice Cathedr. Mutin. non leguntur tot ver-
ba quot in Eftenfi .
(6) Cod. Cathedr. Mutin. Interveniente . In-
fra uterque Cod. habet : & perverfione . Infe-
rius ; jam maturæ ætatis .
( 7 ) Uterque Cod. Mutin. & dicebant , quod
vir ejus legitimus effe deberet, ( tum Cod. Eften. )
dum adhuc fecum minime miſcere poteft . Infra :
poft mortem patris aut avi infra ætatem .
 LEGES LANGOBARDICE . 131

legitimis parentibus puellæ hoc facere præ
viderit . Nam fi puer poft mortem patris
aut avi intra ætatem remanferit , & ei fe
qualifcumque femina , antequam ipfe puer
XIV. annum compleat ( 1 ) , copulare præ
fumferit , dicendo quod legitimus ejus ma-
ritus effe debeat , irrita fit ipfa conjunctio ,
& feparentur ab invicem . Femina vero ipfa
revertatur vacua cum opprobrio fuo , & non
habeat poteftatem alio viro fe copulare ,
dum ipfe puer in ætatem fupradictam per-
venerit . ( 2 ) Si quidem impleta ætate puer
ipfe fibi eam ad uxorem habere voluerit
habeat licentiam ; & fi eam noluerit tol-
lat uxorem aliam , qualem voluerit , & po-
euerit . Illa vero fi ad alium maritum am-
bulaverit , & ipfe puerulus eam habere no-
luerit , non ei poffit vir fuus , qui eam tu-
lerit , pleniter methium ( 3 ) dare , ficut ad
aliam puellam , fed tantummodo medium ,
ficut ad viduam mulierem , Qui vero pue-
rum ipfum fuaferit , five parens ejus fit
five extraneus homo , componat folidos c.
medium Regi , & medium ad ipfum pue
rum . II. 8. 8.
De muliere , cui a viro fuo mala licentia
data fuerit . ( Cod. Ambr. )
LXXVII. Si quis dixerit conjugi ( 4 ) ,
malam licentiam dando ; vade & concumbe
cum tali homine ; aut fi dixit alicui homi-
ni ; veni &fac cum muliere mea carnis com-
mixtionem ; & tale malum factum fuerit
& cauffa probata fuerit , quod per ipfum ma-
ritum factum fit , ita ftatuimus , ut illa mu-
lier , quæ hoc malum fecerit & confenferit ,
moriatur , fecundum anterius Edictum : quia
nec talem cauffam facere nec celare de-
buit . Quia fi vir ejus cum ancilla fua , aut
cum altera muliere adulterium feciffet , mu-
tribuit in mulierem fuam , ad tale malum
perpetrandum , componat ad parentes ipfius
mulieris fuæ , tanquam fi in fcandalum ipfa
mulier occifa fuiffet : quia ipfa ex peccatis
in fcandalum concurrere ( 6 ) vifa eft , quan-
do ad hoc malum perpetrandum acceffit
quod in majus fcandalum currere non po-
tuit , quando fe ad mortem traxit . Ideo
ut fupra diximus , componat vir ejus , fic-
ut fupra ftatuimus , & res ejufdem mulie-
ris , fi filios habuerit , ipfi fuccedant ( 7 ) ; &
fi filios non habuerit , revertantur ad paren
tes ipfius mulieris : eo quod credimus , quod
tale malum ideo quafivit mifer homo face
re , ut ipfam mulierem perdat , & res ejus
habeat . Ille autem homo , qui cum ipfa
muliere aliena adulterium commiferit , quam-
quam cum viri ejus confilio feciffet , tra
datur ( 8 ) in manus parentum ipfius mulie-
ris , & non in manus ipfius viri qui tale
malum confenfit aut confilium illicitum
tribuit .. Idem de cauffa ifta , quam fupra
præmifi ( 9 ) , fi confilium & licentia data
fuerit ad mulierem & ipfa non conſenſe-
rit , & manifeftaverit ipfam cauffam , &ipfa
mala opera non fuerint facta ; tunc ipfe vir
ejus qui ei talem licentiam & confilium
dederit , componat ficut in anteriori Edicto
affiximus , quomodo qui alii malum confi-
lium dederit , id eft folidos L. Quia adhuc
major malitia eft , quando homo ad mulie-
rem fuam illicitum confilium tribuit , quam
fi ad alium liberum hominem malum con-
filium dediffet . I. 32. 6,
FORMULA VEteres .
Etre te appellat Martinus , quod tu de-
Pdifti licentiam ad Mariam fuam filiam,

lier ipfa ad Palatium , ( 5 ) aut ad Judicem ha- tuam uxorem , quod ipfa adulteraret , &
buit proclamare ; ideo hoc tacere nequaquam fe adulteravit , Petre te appellat Johannes
debuit , quando ei primum fuerat dictum . quod tu tenes ei mala ordine id eft petiam
Propterea , ut diximus , moriatur fecundum de terra , quæ fuit Jobannæ fuæ confobrine ,
anterioris Edicti paginam • Ille autem virtue uxori , cui dedifti licentiam , ut cum
ejus , qui ei tam malam licentiam dedit alio bomine mifceret . Petre te appellat Mar-

aut akeri homini dixerit , aut auctoritatem tinus , quod ipfe habeat certam fufpectionem ,
quod

( 1) Ita etiam in Eften. Cod. At in anti Mutin. ita legitur : adulteraffet ; mulier ipfa ad
quiffimo Cathedr, Mutin. legitur : antequam placitum , aut ad Judicem debuit proclamare &c.
puer tertio decimo compleverit anno . De legiti- quando ei prius dictumfuerat . Infra : talem ma-
ma puerorum ætate ad matrimonium fuerunt , lam licentiam dedit , aut alteri homini dixit .
& adhuc vigent , nonnullæ concertationes in- ( 6 ) Uterque Cod. Mutin. quia & ipfa ex
ter Theologos & Jurifperitos . Non abjicienda peccatis in fcandalum currere vifa eft .
fane hæc lectio , quamquam editi Libri ad com- ( 7 ) In ambobus Codicibus Mutinen. ipfiha-
inunem fententiam accedant . beant ; alioqui fcribendum foret , in res &c. fuc-
(2 ) Ambo Cod. Mutin. dum ipfe puerulus cedant .
ad ætatem fupradictam pervenerit . Infra : tollat ( 8 ) Cod. Eften. quamquam cum viri ejus con-
fibi uxorem aliam . Et inferius : fi ad alium ma- filio , fiat traditus in manus de parentibus ipfius
ritum ambulare voluerit . mulieris , nam non in manum viri fui , qui &c.
( 3 ) Cod. Eften. mefium dare . Sed fcriben- Codex vero Cathedr. Mutin, quamquam cum
dum mefium , quod idem fuit ac methium , fi- viri ejus confilio fiat , tradatur in manus paren-
ve meta ; donatio videlicet a marito nuptia- tibus ipfius mulieris > nam non in manu mariti
rum caufa conjugi facta . Hinc autem habes > Jui . Idem Cod. fupra : componat ad parentibus
viduas a puellis diverfo largitionis modulo a ipfius . Hæc autem in eum etiam finem adno-
viris donatas . tavi , ut Lector origines Italicæ noftræ Linguæ
( 4 ) Uterque Cod. Mutin. addit fue . Infra ex his quifquiliis intelligat .
Cod. Eften. per ipfum maritum ejus factumfit . ( 9 ) Cod. Eſten. Item de caufa ifta , quam
( 5 ) Ita & in Cod . Eften. at in Cod. Cathedr. fupra præmifimus .
 132 LEGES LANGOBARDICÆ .

quod tu adulterafti Mariam fuam uxorem .
Ego adulteravi per tuam licentiam ; aut pro-
bet , aut fiat traditus in fua manu .
LXXVIII. Si quis res fuas commendave-
rit in cujufcumque cafa , de conliberto ( 1 )
fuo , libero homine , & contigerit , ut ad
veniens fur ipfas res furatus fuerit , & ipfe
in cujus cafa res ipfæ fuerunt , reddiderit
aut fi non reddiderit , reddere tamen de-
bet nos ita ftatuimus , & diffinimus ut
qui res alienas commendatas fufceperit
cas perdiderit , reftituat ei res ipfas , cujus
fuerint , & poftea furtum ipfum , fi inven-
tum fuerit ei componat ipfe fur , de cu-
jus ( 2 ) cafa ipfas res rapuerit , aut furatus
fuerit . Quod ideo fic profpeximus , quoniam
fi ille componit furtum ipfi , cujus res fue-
rint , poftea ille cujus cafam ruperit , quæ
reret ei rupturam cafæ fuæ , & non poffu-
mus in una cauffa duas imponere calumnias .
( 3 ) Ideoque fic nobis juftum vifum eft , ut
ille , qui fuas res commendavit , recipiat eas
ab ipfo , de cujus cafa perierint : & ipfe , de
cujus cafa exivit ipfum furtum , quærat ab
ipfo fure , & tollat compofitionem ( 4 ) fic-
ut lex eft . Et ipfe fur , quamv s malefa-
Etor fit , non habeat de una cauffa duas ca-
lumnias ( 5 ) . II. 27. I.
FORMULA VETERES !
Etre te appellat Martinus , quod ipfe de-
P pofuit tibi tanta fua mobilia , quæ va-
lebant folidos XX. Petre te appellat Marti-
nus , quod ipfe babet certam fufpectionem ,
quod tu tulifti fibi ad furtum tanta mobilia ,
que valebant folidos XX.
De ancilla alterius quafi Servo aut Aldioni
Juo copulata . ( Cod . Ambr. )
LXXIX. Si quis fraudulenter ancillam a-
lienam tulerit , & dixerit , quod eam fer-
vus aut aldius ipfius tuliffet ad uxorem , &
poftea veritas clarefacta fuerit , quod non
eam ipfe fervus aut aldius tuliffet , tunc
primum omnium reddat ipfum mancipium ,
cujus fuerit , & fit ejus ancilla , cujus an-
tea fuit : & ille , qui hanc fraudem facere
præfumferit , det infuper aliam talem ancil-
lam aut aldiam ( 6 ) eidem homini 5 cui
fraudem fecerit , & reddat opera de ipfa an-
cilla , quam fraudulenter tulit quamdiu
eam apud fe habuerit . II. 12. 8.
& LXXX. Si quis liber homo in caſam al-
terius introierit ad refidendum , & ei cen-
fum reddendum ( 7 ) , & poftea aliquid eme-
rit de illis rebus , quas fecum adduxerit
quando in ipfam cafam introivit : aut forfi-
tan habuerit res de muliere fua ; fi exinde
emerit , & fic probatum ( 8 ) fuerit , tunc
ipfum negotium dimittat in ipfa cafa &
recipiat pretium fuum . Et ipfa probatio in
hoc ordine debeat fieri , ut quando de re-
bus mulieris fuæ aliquid comparaverit ( 9 ) ,
adducat homines qui fciant , quod ipfum
pretium de rebus mulieris fuæ fit , ut cauf-
fa ipfa non veniat ad perjurium ; fed quan-
do voluerit juret , quod de rebus mulieris
fuæ comparatio ipfa facta fuiffet . Et illi
teftes firmiter feiant & jurent : Quia in-
terfuimus , quando ipfa comparatio de rebus
mulieris facta eft . Et fic poftea recipiat pre-
tium fuum & ipfum negotium remaneat
in ipfa cafa . Nam fi de illo labore compa-
raverit , quod poftea laboravit ( 10) , aut
fecit , poftquam in ipfa cafa ad cenfum red-
dendum introierit , in ipfo cefpite dimittat ,
ubi laboravit . Hoc autem ideo affiximus
quia tantummodo cauffa ipfa in hoc modo
femper & antecefforum noftrorum tempore ,
& noftro , per cadarfredam fic judicata eſt :
nam in hoc Edicto adfcriptum non fuit ·
II. 23. I
LXXXI. Si homines in uno vico habi-
tan-

(1 ) Supra ad Legem XXXVII. ejufdem Liut- ( 6 ) Cod . Cathedr. Mutin. aut aldionem . In
prandi aliquid adnotavi de voce Conlibertus . fine Cod . Eften . addit hanc Gloffam : Intelle-
Hinc certe erui poffe videtur , re vera non de aum hujus Legis: Datur in duplum omne , quod
Libertis hic agi : non enim addidiffet libero auferantur fraude .
bomine ; fed quidem de amicis , aut familiari- ( 7 ) Cod. Cathedr. Mutin. in cafam alterius
bus ac notis . Nos appellaremus Conofcenti . In- introierit ad refidendum , ei cenfum reddendo .
fra Cod. Eften. reddiderit , ecce bene aut fi Hoc eft , per precariam , five libellum , domum ,
non reddiderit , reddere tamen debet . Quia & nos aut prædium alicujus fibi conquifierit , five po-
ita &c. tius ad utendum eam domum , aut ad colen-
( 2 ) Idem Cod. componat ipfe fur , ficut lex dum eum agrum conduxerit . Infra negotium
eft , ei , de cujus cafa ipfas res rapuerit , autfu- pro re adhibitum videas . Eodem fenfu apud
ratus fuerit . Quia hoc ideo proſpeximus . Infra : nos hæc ipfa vox perdurat .
cujus cafam rupit . ( 8 ) Uterque Cod. Mutin. res de muliere
(3 ) Cod. Eften. in unam cafam duas calum- fua , & fic exinde emerit , & probatum &c.
nias facere ponere . Editio Boheriana habet: in (9 ) Cod. Eften. aliquid comparuit . Infra :
una caufa duas imputare calumnias . Et quidem fed quando voluerit , quod de rebus &c.
recte ; infra enim eadem lectio repetita occur- (10) Verbum laborare indicat hic agri alicu-
rit , & in ipfis Mss . Leges tamen Juftiniani jus culturam , uti & cefpes infra memoratus , quo
quibus nunc utimur , æquiora hac de re præ- nomine prædium rufticum fignificabatur . In
cipiunt . fine Cod. Cathedr. Mutin. habet , per cabvvar-
( 4 ) Cod. Eften. de cujus cafa ipfe fur exi- fida . Eftenfis vero Cod. per cardafedam . Am-
vit , quærat ab ipfo fure compofitionem , & tol- brof. per quavvarfedafic judicata . Hoc eft , non
lat ficut lex eft. ex Lege , fed per confuetudinem & ufum .
(5) Hæc adduntur in Eftenfi Cod. tamen Vide fupra Legem XXIII. ejufdem Liutpran-
non habeat ex una caufa duas calumnias , nifi di . In fine Cod. Eften. Nam in Edico ( hoc
aliquid futurum a noftris Succeſſoribus præcipia eft , Rotharis ) feriptum non fuit .
tur imponi .
 LEGES LANGOBARDICE .
tantes aliquam intentionem ( 1 ) inter fe ha-
buerint de terra , vinea , prato , aut filva ,
vel de alia re ; & collegerit fe una pars
cum virtute , & dixerit : Eamus & expella-
mus eos de ipfo loco per virtutem foras ; &
ambulaverint , & fcandalum ibi commiffum
fuerit , & plaga vel feritæ factæ , aut ho-
mo occifus fuerit ; ita decernimus , ut pla-
gas aut feritas , & hominem mortuum , fe-
cundum anterius Edictum , quod gloriofif-
fimus Rex Rotharius , vel nos inftituimus ,
componat . Sed pro illicita præfumtione de
ipfa collectione componat folidos xx. ad il-
lam partem , quæ in campo aut in vinea , vel
prato , aut in filva fuum laborem faciebat .
Quod autem ideo ftatuimus , ut nullus præ-
fumat malas cauffas in quolibetçunque lo-
co excitare aut facere & non potuimus
cauffam iftam affimilare ad arafcild , nec ad
confilium rufticanorum , vel ad feditionem :
& plus nobis congruum paruit effe de con-
filio malo , id eft de confilio mortis . Quia
quando fe colligunt , & fuper alios vadunt
pro peccatis , ad id vadunt , ut faciant ma-
lum aut fi cafus evenerit , ut hominem oc-
cidant , & plagas aut feritas faciant . Ideo
ut diximus , affimilavimus cauffam iftam ad
confilium mortis , quod eft , ficut fupra di-
ximus , folidorum xx. I. 17. 4.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod ipfe
babitabat tecum in uno vico . Habebat
intentionem tecum de uno prato , & adunafti
te cum virtute , expulifti eum cum vir-
tute foras de ipfo prato .
- LXXXII . Annuntiatum eft nobis , quod
aliquis perverfus homo , dum fe quædam fe-
mina in fluvio lavaret , pannos ejus , quos
ibi habuerit , totos tuliffet , & ipfa
ipfa reman-
fiffet ( 2 ) nuda : & qui ibant , & tranfibant
per locum illum , pro peccatis videbant tur-
pitudinem ejus ipfa autem in ipfo fluvio
Tom. I.
(1 ) Idem ac contentionem . Infra Cod. Eften.
una pars forma non per obligationem , aut per fa-
cramentum , five per dexteram , cum virtute , &
dixerint &c. Infra : folidos XX. ficut de confilio
mortis , ad illam partem . Infra: Hoc autem ideo
ftatuimus . Et inferius Cod . Cathedr. Mutin.
affimilare neque ad arfchild . Cod . Eftenfis : neque
ad rafcild, neque ad confilium rufticanorum , ne-
que ad rufticanorum feditionem &c. Arafchild
five Herefchild , ut Du-Cangius cenfet dice-
batur conventus legitimus hominum ad mili-
tiam , vel ad aliud opus Reipublicæ utile aut
neceffarium : Cavalcatam Papias interpretatur.
Infra Cod. Eften. fuper alios vadunt pro pec-
catis , ad ipfum vadunt , ut malum faciant . Et
fi cafus &c.
( 2 ) Uterque Cod. Mutin. pannos ejus , quos
ibi habuit , totos tuliffet , & ipfa remanferit nu-
da . Infra : Proinde ftatutmus , ut qui &c. Infra
Cod. Eften. & Ambrof. hæc habent : aut pro-
pinqui parentes ejufdem feminae fcandalum cum
eo ftatim committerent . Cod. Cathedr. Mutin.
Scandalum cum eo committere habuiffet , & qui
fuperaret , unus alterum interficere potuiffet . Cod.
9133
femper ftare non poterat , reverti autem ad
cafam fuam nuda erubefcebat . Provide ſta»
tuimus , quod qui talem illicitam præfum
tionem fecerit , componat eidem feminæ
tionem
cui talem turpitudinem illicitam fecerit
ipfe widrigilt fuum . Ideoque hoc dicimus
quia fi inveniffet eam frater , aut vir , aut
propinquus parens eidem feminæ fcanda
lum committeret , & qui fuperare potuiffet ,
unus alterum interficeret . Propterea melius
eft ut vivus componat widrigilt fuum ,
quam de mortuo crefcat faida } inter paren
tes & compofitio major non requiratur ,
( 3 ) I. 16. 6.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod Maria
Pua mundoalda lavabar je influvio , &
tulifti fibi totos pannos fuos , quos ibi ba
bebat .
** LXXXIII . Item annuntiatum eft nobis
quod quidam ( 4 ) habebat puteum in curte
fua , & fecundum confuetudinem furcam &
tollenum ad hauriendam aquam • Veniens
autem homo , ftetit fub ipfo tolleno , & cum
veniffet quidam ad hauriendam aquam de
ipfo puteo , & incaute ipfum tollenum di-
mififfet , venit fuper eum , qui fub ipfo ſta-
bat tolleno 9 & mortuus eft . Dum autem
requifitio de morte ejus ( 5 ) fieret , quis
eum deberet componere , & nobis relatum
fuiffet , ita nobis & noftris judicibus rectum
effe comparuit ( 6 ) , ut ipfe homo , qui ibi
mortuus fuerit , qui non fuit animal , fed fen-
fum rationalem habuit , ficut homo debet
habere , debuit profpicere , in quo loco fe
poneret ad ftandum ; aut quale pondus fu-
per fe habebat . Ideo computet ( 7 ) fibi
duas partes pretii de compofitione , tertiam
quantum ipfe fecundum Edicti tenorem ap-
pretiatus fuerit , componat ipfe , qui ipfam
aquam hauriebat incaute , & det eum filiis
aut propinquis parentibus , vel eis qui he-
M redes .
vero Eften. qui fuperare potuiſſent , unus al-
terum interficere haberet .
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin, quam de mortuo
crefcat faida inter parentes , & compofitio major .
Ita quoque in Eftenfi verba poftrema .
(4 ) Uterque Cod. Mutin. quidam homo ha-
bebat , Infra: furcam & tolenum . Ita quoque Mss.
Mutinenfes . Tolleno , tollenonis, appellata eft ab
antiquis Latinis ejufmodi machina , quæ adhuc
in ufu frequenti eft apud Italos , aliafque gen-
tes . Immutata aliquantulum voce Tufci nunc
appellant Altaleno . A tollendo aquam trabs
tranfverfa ac mobilis impofita fuper trabem
rectam nomen accepit . Infra : veniens autem
alter homo .
(5) Cod. Cathedr. Mutin. ejufdem mortui
fieret . Cod. Eften. faca fuerit .
( 6 ) In ambobus Codicib. Mutinen. re&um
paruit effe &c. quia non fuit animal irrationale ,
fed fenfum rationabilem &c.
(7 ) Legitur in utroque Ms. Mutin. fuper fe
videbat . Ideo reputet fibi duas partes pretii in
compofitione fua . Et tertiam partem &c. Infra :
aut propinquis parentibus , qui ei heredes exiftunt .
 734 LEGES LANGOBARDICÆ .

redes extiterint ; & fit cauffa finita abfque
omni faida & dolo , eo quod nolendo fa-
&
tum eft . Ille autem , cujus puteus eft , nul-
lam habeat calumniam . Quia fi ei calu-
mniam ingerimus , nullos poftea permitteret
(1 ) de puteo fuo aquam haurire ; quia o-
mnes homines puteum habere non poffunt ,
reliqui pauperes fiti morerentur etiam iti-
nerantes neceffitatem paterentur . I. 9. 24.
LXXXIV . Item relatum eft nobis , cum
quidam ( 2 ) homo præftitiffet jumentum fu
um alteri homini ad vecturam & pullus
indomitus fecutus fuerit matrem fuam : dum
autem per viam ambularet ( 3 ) , contigit ,
ut infantes in quodam vico ftantes ipfe pul-
lus calce percuffiffet , & unus ex eis mor-
tuus eft , Dum autem parentes requirerent
mortem infantuli , & nobis retuliffent , ita
profpeximus cum noftris judicibus , ut duas
partes pretii , quantum ipfe valuerit infans ,
componat ille , cujus pullus fuerit ; & ter-
tiam partem componat ille , cui jumentum
( 4 ) præftitum fuerit . Nam nos fcimus
quod in anteriori Edicto legitur : Si cabal-
lus cum calce damnum fecerit dominus
ejus reftituat ipfum damnum ; fed quod ifte
præftitus fuerit , & ipfe qui eum fufceperit
in præftito , rationalis homo fuit ; & potuit
dicere , fi neglectum non habuiffet , ad ipfos
infantes , ut fe cuftodirent , ut hoc malum
non proveniret ideo pro ipfa negligentia
eis juftum diximus , ut tertiam partem pre-
tii componat . I. 21. 6.
FORMULA VETERÈS .
Etre te appellat Martinus , quod tu
P babebas ad conducturam jumentum Do-
nati , & pullulum indomitum fuit fecutum
matrem fuam , & ipfe pullulus occidit cum
calce unum fuum filium , qui ftabat in loco
tali . Petre te appellat Martinus , quod unus
tuus caballus occidit unum fuum filium cum
calce .
LXXXV. Hæc autem rei veritas pervé-
nit ad nos , quod quidam homo diabolo in-
ftigante dixiffet ad fervum alienum : Veni
occide dominum tuum , ego babeo face-
re ( 5 ) bonitatem , quam volueris : ille au-
tem perfuafus ab ipfo intravit in cauffam
ipfam malam & idem qui eum fuafit in
tanta malitia perductus eft , ut & præfen
tialiter diceret eidem puero : Feri ipfum do-
minum tuum ; & ipfe ei pro peccatis feri-
tam fecit . Et iterum dixit : Feri eum adbuc ,
nam fi non feceris , ego te ferire , habebo
ipfe autem puer converfus fecit eidem do-
mino alteram feritam , & mortuus eft . Dum
autem requifitio de morte ipfius , & de com-
pofitione fieret , volebat aliquis ( 6 ) dice-
re , quod tantum deberet componere is , qui
puero perfuafit , & in fua præfentia homi-
nem ferire juffit , quantum anterius Edi
&
tum continet de confilio mortis , Sed no-
bis , noftrifque judicibus hoc nullo modo
placuit , quoniam confilium mortis in oc-
culto fit concinnatum ; & aliquotiens perfi-
citur , aliquotiens non , Nam hoc homici
dium præfentialiter factum eft , ( 7 ) Et nos
non dicimus hoc effe confilium , quando ho-
mo alteri homini verbo tenus & præfen-
tialiter oftendendo dicit : Veni & feri bo
minem iftum . Ideoque qui tale malum com-
mifit , & fic probatum fuerit, non compo-
nat confilium mortis fed componat ficut
in noftro ( 8 ) Edicto affiximus , hoc eft ,
ut perdat omnem fuam fubftantiam , & me,
dium accipiant heredes defuncti , & medium
Curtis Regia , excepta illa compofitione an-
tiqua , quam heredes ipfius , qui mortuus
eft , in antea tollant , ficut in Edicto no-
ftro tempore , ut fupra diximus , eft affi-
xum . I. 9. 25.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu di-
Psifti ad Adelgifum , qui fuit ferous de

fuo

( 1 ) In ambobus Cod. Mutin. fcriptum legi- partem pretii componat .

tur: nullus poftea permittet de puteo tuo aquam (5) In utroque Cod. Mutin. legitur : & ego
levari , quia &c. In fine : feu etiam iterantes tibi facio bonitatem , quam volueris ( hoc eft
aquæ neceffitatem fæpe paterentur . Tum in Cod. ed io ti farò quel bene , che vorrai , five te re-
Eften. Gloffa hæc additur : Quia ftans nec cœ- munerabor ) Ille autem puer ( fequitur Cod,
cus , nec puer intelligendus eft, Eften. ) converfus & fuafus ab ipfo , intravit in
( 2 ) Codices Mutinen . quod quidam Infra ipfam caufam mali . Infra iidem Cod. feri eum
Cod. Eften. & pullulus fecutusfuiffet ; Cod . ve- adbuc : nam fi eum non ferieris , ego ferire
ro Cathedr. Mutin. & pollenus indomitus fecus habeo te .
tus fuiffet ipfam matrem . Ab his vocibus tam- ( 6) Cod. Cathedr. Mutin. volebant aliquan
dem emerfit Italica vox Puledro . ti dicere , quod tantum deberet componere ipfe ,
(3 ) Cod. Eften. ambularet ille , qui eum ad qui puero ipfofuafit , & infui præfentia ferire di-
conducendum acceperat , contigit , ut &c. At Cod. xit , quantum anterior continet Edictus &c.
Cathedr. Mutin. Cum autem per viam ambula- ( 7 ) Cod. Eften . Namfic homicidium fecit , cum
ret ille , qui eam ad fuvedum fuum acceperat , præfentaliter boc factum eft ; ( fequitur Cod. Ca-
contigit , ut &c. Infra Cod. Eften. ipfe pullulus thedr. ) nos non dicimus , boc effe confilium
de calce. Cod. Cathedr. Mutin. ipfe pollenus de mortis , quando homo alteri bomini &c. & præ-
calce percuffit unum ex ipfis , & mortuus eft . Jentaliter oftendit & dicit .
Tum uterque Cod. Dum autem parentes ejus ( 8 ) Uterque Cod . Mutin. ficut nos noftro .
requirerent mortem ejufdem infantuli . Infra Cod. Cathedr. Mutin. & medietatem ex-
4 Cod. Cathedr. Mutin. cui ipfejumentus inde accipiant &c. excepto tollant antiquam com-
præftitus fuerit . Infra idem Cod . Sed quia ifte pofitionem beredes ipfius , qui occifus eft in an-
cavallus præftitus fuit , & ipfe qui eumfufcepit tea . Cod. Eften. excepto illam compofitionem an-
in præfitum , rationabilis &c. Eadem fere ha tiquam beredes ipfius , qui occifus eft , in antea
bet Cod. Eften. qui in fine hæc affert : Ideo tollant .
propter iftam negligentiam dicimus , nt tertiam
 LEGES LANGOBARDICE .
fuo patre , quod eum occideret , & in tua
præfentia fecifti occidere . Petre te appellat
Martinus , quod tu fecifti in tua præfentia
occidere Donatum fuum patrem .
LXXXVI. Si aldius cujufcumque aldiam
alienam tulerit in uxorem , aut fervus an-
cillam & antequam de ipfo conjugio ali-
quam convenientiam ( 1 ) domini eorum in-
ter fe faciant , contigerit , ut quifpiam mi-
fer homo cum ipfa muliere aldia aut an-
cilla , quæ eft uxor alterius , fornicatus fue-
rit , ita prævidimus , ut eidem , cujus uxo-
rem adulteraverit , de ipfa culpa debeat fub-
jacere ille , qui hoc malum perpetraverit .
Nam dominus ejufdem mulieris tantum mun-
dium de ea fufcipiat , fi aldia fuerit , ficut
lex eft : & fi fuerit ancilla , accipiat exin-
de pretium , aut vicariam , ficut convene-
rit • Hoc autem ideo profpeximus de uxo-
re fervi vel aldionis , quia fi de libero ho-
mine quifpiam mifer homo mulierem adul-
teraverit , ad maritum ejus componat , et-
iamfi non habeat eam mundiatam ( 2 ) :
nam non ad parentes . II. 12. 9.
LXXXVII. Si quis liber homo habuerit
fervum vel ancillam , aldium vel aldiam ?
conjugatos , & inftigante inimico humani
generis cum ipfa ancilla , quæ fervum ejus
aut cum aldia
in maritum habuit ( 3 ) , aut
quæ cum aldione ejus copulata eft , adulte-
rium perpetraverit : ita ftatuimus , ut per-
dat ipfum fervum aut aldionem , cujus uxo-
rem adulteraverit , & ipfam mulierem & fpeximus , in hoc Edicto eodem modo aff
fimul vadant ( 4 ) liberi & abfoluti fulfrea-
les , tanquam fi thingati fuiffent , ubi vo-
luerint : quia non eft placitum Deo , ut ali-
quis homo cum uxore aliena debeat forni-
cari . Tamen de ipfa libertate ita dicimus ,
quod non poffunt fic fine vera abfolutione
liberi effe , ( 5 ) nifi , ficut Edictum conti-
net , aut per thinx , aut circa altare , ficut
Tom. I.
(1) Hoc eft , conventionem , five chartam fe-
cerint , per quam illius aldiæ , aut ancillæ mun-
dium > aut dominium dimiferint . Infra Cod.
Eften. inter fe faciant , contigerit , ut quifpiam
mifer homo convenientia domini cum ipfa aldia &c.
Sed hic immerito repetita cenfeo verba illa "
convenientia domini . Infra idem Cod . ita pra-
vidimus , ut de ipfa culpa debeat fubjacere ille
qui boc malum perpetravit , ei cujus uxorem ad-
ulteravit . Infra : vicariam , hoc eft , vice ejus
alteram fimilem , ficut inter dominos conve-
nerit .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. adulterat , ad ma-
ritum ejus componat , quantum etiam non habet
eam mundium: fequitur Cod. Ambrof. ) nam
non ad parentes mulieris .
(3 ) Cod. Eften. fervum ejus maritum habet .
Infra Cod. Cathedr. Mutin. Inftituimus , ut per-
dat dominus ejus ipfum &c.
( 4 ) Cod. Eften . ipfam mulierem infimul ,
ut vadant liberi & abfoluti fulfreales , tamquam
fi thingati ( hoc eft , plene manumiffi ) fuiſſent .
Infra : quia non eft placitum Deo , ut quislibet
bomo ( five ut habet Cod. Cathedr. ) ut quis
liber bomo cum uxore &c.
135
nos inftituimus . Ideoque veniant ad pala-
tium ad nos , & qui pro tempore Princeps
iftius terræ fuerit , ipfe eos abfolvat , & fa-
ciat eis præceptum fuum , & fint poftea cer-
tiffimi vere liberi & abfoluti . I. 32. 5.
FORMULA Veteres .
tre te appellatMartinus , quod tu es
P
fuus fervus , & malo ordine fubtrabiş
te de fuo fervitio . Liber fum per præceptum
Imperatoris . Quid pertinuifti ad Imperato-
rem ? Ego babebam unam tuam ancillam ad
conjugium , & eram tuus fervus , & tu ad-
ulterafti eam .
De collectione mulierum quæ manu forti
fe collexerunt . ( Cod . Ambr. )
LXXXVIII . Relatum eft nobis , quod ali-
qui perfidi homines , & in malitia aftuti
dum per ſe non præfumfiffent manu forti
aut violento ordine intrare in vicum , aut
in cafas alienas , timentes illas compofitio-
nes , quæ in Edicto anteriori compofitæ funt
( 6 ) fecerunt colligere mulieres fuas , quaf-
cumque habuerunt five liberas vel ancil-
las , & miferunt fuper homines , qui mino-
rem habebant virtutem : & mulieres appre-
hendentes homines de ipfo loco & plagas aut
feritas fecerunt ( 7 ) & aliqua mala violen
to ordine , plus crudeliter quam viri , ex-
ercuerunt . Dum autem hoc ad nos perve-
niffet , & homines ipfi pro fua violentia
qui minus poterant , interpellabant ; ita pro-
gere , ut fi amodo mulieres hoc facere in
qualicumque loco præfumferint , primum o-
mnium decernimus , fi aliquam injuriam , aut
opprobrium , vel plagas aut feritas , aut mor-
tem ibi acceperint , nihil ad ipfas mulieres ,
vel ad viros aut ad mundualdos earum
componant illi , qui fe defendendo aliquam
eis fecerunt læfionem ( 8 ) , aut interemtio-
M 2 nem .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. & Ambrof. veri
liberi effe , nifi ficut Edi&um continet ( fequitur
Cod. Eften. ) aut per garathinx , aut circa altare
Dei . Hoc eft , nifi præcedat vera manumiffionis
abfolutæ & integræ forma . In fine : ad Pala-
tium ad nos , aut qui pro tempore Princeps ter-
ræ iftius fuerit , ut eos abfolvant , & faciant
eis præceptum fuum , hoc eft , publicam chartam
manumiffionis coram Rege factæ teftem .
( 6 ) In ambobus Codicib. Mutinen. timen-
tes illam compofitionem , que in antiquo Edico
pofita eft . Inferius : & miferunt eas .
( 7 ) Cod. Eften. & ipfa apprehenderunt de
ipfo loco homines , &plagas fecerunt , & reliqua
mala &c. exercuerunt . Infra ambo Codices :
Primum omnium ita decrevimus , ut fi aliquam
injuriam &c.
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin. aliquas eis fecerint
læfiones , autferitas , aut &c. Infra Publicus eft
Minifter Regis , five Sculdahis five Deca-
nus , aut Saltarius . Infra Cod. Eften. & fa-
ciat eas decalvari , hoc eft , radere ufque ad
cutem & fruftari per vicos & vicinas ipfius
loci . Cod. Cathedr. Mutinen. & fruftari per
ipfos vicinantes ipfius loci , ut de cetere mulie-
res
 136 LEGES LANGOBARDICE .
nem . Infuper & Publicus , qui eft in loco ,
ubi factum fuerit , comprehendat ipfas mu-
lieres , & faciat eas decalvare , & fuftare per
vicos vicinantes ipfius loci , ut ceteræ mu-
lieres talem malitiam facere non præfumant .
Et fi in ipfa cafa feritas aut plagas ipfæ mu-
lieres cuicunque homini fecerint , mariti ( 1 )
componant ipfas plagas aut feritas , quas ipfæ
fecerint fecundum tenorem Edicti . Hoc au-
tem ideo profpeximus , tam de difciplina ,
quam de compofitione , quia non poffumus
mulierum collectionem ad arafcild affimila-
re , neque ad feditionem rufticanorum : quia
viri iftam cauffam faciunt , non autem mu-
lieres : & ideo de ipfis mulieribus fiat , fic-
ut fupra ftatuimus . ( 2 ) Si quidem fimpli-
citer in fcandalum qualifcumque mulier cu-
currerit , & mortem , aut feritas , vel pla-
gas ibi acceperit , fic fiat juftitia , ficut de-
ceffor nofter Rotharius Rex inftituit vel ju-
dicavit . I. 17. 5. 6.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
PE cifti adunare tuas feminas liberas & XC. Si cujufcunque fervus aut ancilla
ancillas , quas potuifli habere " mififti
eas fuper fe in vicum talem , & occiderunt
fibi unum fuum fervum . Petre te appellat
Martinus , quod tu occidifti Mariam fuam
mundoaldam . Non occidi , quod per legem
emendare debeam . Petre te appellat Marti-
nus , quod fua mundoalda currebat fimplici-
ter in fcandalum , & tu eam occidifti .
Incipit ( 3 ) de Anno Vigefimo Tertio ,
( Cod. Ambr. )
LXXXIX. Si quis liber homo fciens al
dium aut aldiam , fervum aut ancillam fuam
in cafa cujufcumque effe aut copulatos aut
aliter , & non eum requifierit , aut per ju
dicem , aut per Publicum , & non eum re-
tulerit ( 4 ) , & dimiferit eum apud alium
res &c. Ambrofianus : & fruftari per vicos vi-
sinantes ipfis locis , A Latino fuftis , fignifican
te bacillum , five baculum tenuem , defcendit
Italica vox fruftare , quod fuftigare leguleji ap-
pellant ; antiqui vero Latini , fuftibus cadere .
Ifidorus Lib. V. cap. 27. Fuftes funt , quibus
pro criminibus juvenes feriuntur .
( 1 ) Mss. Mutinen. in ipfa caufa feritas aut
plagas fecerint ipfæ mulieres cuicumque homini ,
mariti , id eft mares earum componant &c. Infra
pro arafcild Cod. Cathedr. Mutin . habet , ad
arifchild . Vide fupra notas ad Legem LXXXI.
2 ) Quæ fequuntur , Legem a fuperiori di-
ftinctam in editis conftituunt . Verum , ut in
Eften. Cod. habetur , hæc funt præcedentibus
conjungenda . Eft autem in editis Lex VI.
Lib. I. Tit. XVII. Infra Cod . Eften. fic ei fiat
juftitia , ficut deceſſor nofter Rothar Rex inftituit ,
judicavit.
(3 ) Ambrof. Cod . in quo legitur hæc epi-
graphe , docet , novum Librum hinc inftitui ,
& fubfequentes Leges additas fuiffe Anno
XXIII. Liutprandi Regis , hoc eft Anno
Chrifti 733 .
(4) Cod. Eften. & non eum recollegerit . In-
fra uterque Cod. quia fciendo neglexit require-
hominem diutius permanere , non requirat
operas eorum , quia fciens neglexit requirere
fervum aut aldium ancillam aut aldiam
fuam . Nam fi requifierit dominus illorum ,
& ille qui eos habuerit , neglexerit redde-
re , aut antefteterit , reddat operas eorum ,
ficut lex eft . I. 25. 58.
FORMULA Veteres .
Etre te appellat Martinus , quod tu ba-
aliquem ex aldiis XX. noctes in cafa tua ,
perdiderit tantas operas , que valuerunt
X. folidos . Si dixerit appellatus : Non tibi
refpondeam , quia tu fcivifti , quod ipfe
erat in cafa mea , & habuifti negligentiam
requirendi , ita probetur . Sin vero , juret
actor , quod non babuit negligentiam , vel
taceat . Si vero appellatus negaverit exdi-
cat fe . Si dixerit appellator : Requifivi ti-
bi , fed babuifti negligentiam reddere , ap-
probet . Sin vero , idoneet fe appellatus , vel
emendet operas .
aldius vel aldia , in ecclefia Dei confugium
fecerit , & dominus vel patronus eorum
aut per Miffum fuum ( 5 ) , aut per fe , ex-
inde violenter traxerit , componat widrigilt
fuum , in fuprafcripta Bafilica ( 6 ) . Et fi
fervus vel aldius fine voluntate domini fui
hoc malum fecerit , det ipfum fervum vel
aldionem pro ipfo malo in manu cuftodis
ipfius Bafilicæ , & ipfe dominus vel patro-
nus fatisfaciat , quod per ipfius voluntatem
hoc factum non fuiffet & ipfe widrigilt
non componat . II. 39. 1 .
XCI. Si quis timoris Dei immemor , pro
cupiditate terrena , vel propter qualemcum-
que rem , fciens perjuraverit , & poftea fic
inventum aut probatum fuerit , quod per-
juraffet, tunc amittat ipfam rem , unde per-
jura-
re fervam , aut ancillam , aldium , vel aldiam
fuam . Alter ex Codicibus : aut aldianam fuam .
( 5 ) In ambobus Mss . Mutinen. aut per fe ,
aut per Miffos fuos .
( 6 ) Alia hic adduntur in Codice Eftenfi ,
ac in ipfo Legis textu , quæ tamen Gloffas
credere liceat . Sunt autem hæc : ficut in pro-
prietate alicujus fi dominus vel patronus ,
tantum Widrigilt . Si vero per fuum Miljum li-
berum aut alienum fervum : dominus widrigilt ,
Millus vero XL. folidos . Si vero per fuum fer
vum , vel aldium ; dominus Widrigilt tantum .
Si vero de Ecclefia , de Epifcopatu , vel Abba-
tia : dominus fi per fe fecit , vel patronus , DC.
folidos componat . Si vero per Miſſum , fervum ,
vel aldium : dominus vel patronus DC. folides
componat . Si vero per Mifum liberum ; liber
componat DC. folidos . Tum edita fequuntur , hoc
eft : Si vero fervus aut aldius domini fine vo-
luntate domini fui hoc malum fecerit . Subfe-
quuntur addita in Cod. Eften. Id eft fi eos de
propria Ecclefia Langobardi per vim traxerit
dominus utrorumque det ipfum fervum vel al-
dium pro ipfo malo in manu de Cuftode Ecclefiæ
ipfius &e.
 LEGES LANGOBARDICE .
juravit , & habeat eam ipfe , cui contra ra-
tionem perjuravit ( 1 ) . Infuper , quia in fe
ipfo , & quod plus eft , in Deo peccavit ,
& negavit fidem fuam , & perjuravit in Do-
mino Deo fuo , & fibimetipfi non pepercit ,
componat medium widrigiſt futum ei cui
ipfe perjuravit . II . 58. 1 .
De fucceffione neptæ , quæ in capillo mori
tur , quales ei fuccedere debeant .
( Cod. Ambr. )
XCII. Recolimus enim qualiter jam an-
tea ftatuimus 2 ut fi quis decedens relique-
rit filiam unam aut plures , & fororem unam
aut plures in capillo , ut pariter atque æqua-
liter forores & filiæ eidem fuccedere debeant .
Et fi foror in capillo decefferit , foror quæ
rémanferit , fimiliter forori fuccedat . Modo
vero quia intentio exorta eft inter fratres
& forores de nepte earum , quæ in capillo
mortua fuerit , altercationem ponentes ei ,
quis fuccedere debeat , ftatuimus , ut barba-
nus ( 2 ) ejus , in cujus mundio fuerit , ipfe
ei fuccedat in ejus portionem . Nam amitæ
ejus de ipfius portione nihil percipiant , nifi
tantum habeant , quantum fi viva fuiffet
ipfa neptis earum . II. 14. 26.
XCIII. Si quis invenerit liberam puellam
aut mulierem per campum fuum feminatum
ambulantem , & viam indicantem ( 3 ) , pi-
gnoret eam , & parentes , aut Mundualdus
componat pro ipfa puella folid . vi . ficut lex
eft . Nam fi ipfam comprehendere præfum-
ferit , & ad cafam fuam ligatam , aut fub-
manicatam adduxerit , componat folid. c.
medium Regi , & medium cujus cauffa eft :
fic tamen ut illa compofitio de vi . folid.
in illa compofitione computetur Quod fi
pulfatus fuerit ille , in cujus mundio eft mu-
fier aut puella , qui afto animo & iniquo fe-
minam ipfam ambulare per laborem alterius
feciffet , ut ei componeret, tunc præbeat facra-
mentum " quod non cupiditatem habendo
de compofitione ifta , afto animo per labo-
rem ipfius ipfam feminam ambulare non fe-
Tom. I.
( 1 ) Cod. Eften. cui contra rationemjuravit .
Et infuper quia in fe ipfe , & quod plus eft
&c. Infra componat medietatem Widrigilt fui ,
cui perjuravit , & manum perdat .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. ut barba : quod
vocabulum in populo noftro adhuc ufitatiffi-
mum . Et infra : Nam Amitanes ipfius .
( 3 ) Ita & Cod . Eften. & Ambrof addunt :
viam indicantem . Quæ fequuntur , duo hæc
verba addenda effe innuunt . Infra : & paren-
tes ejus , aut Munduald ejus componant foldos
XX. Infra : fubmanicatam , hoc eft , thecis fer-
reis , aut fune aut aliis vinculis ejus manus
vinxerit . Infra : componat foldos X. medietatem
Regi , medietatem cujus caufa eft . Infra : de
foldis XX. in ipfa compofitione computetur . Etfi
&c. Inferius ambo Codices : componat foldos de-
cem ut Jupra . Et fi jurare non præfumferit &c.
componat pro via indicata foldos XX. In eodem
Codice non afto animo , fed afu animi habetur .
Rurfus viam indicantem fignificare arbitror
quod nos dicimus fare un fentiero , quafi aliis
oftendat , ibi viam effe .
(4 ) Fegangi quam vocem & fupra vidi-
137
ciffet , nec damnum afto animo faciendo . Et
fi juraverit , tunc ipfe qui eam comprehen-
dere præfumferit , componat folid. c. & fi
jurare non potuerit , parentes aut Mundial-
dus ipfius feminæ , ut fupra dictum eft , com-
ponant folid. vi . pro via indicata , & ille
qui eam comprehenderit , fit abfolutus a
culpa . I. 16. 7.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus quod ipfe
P invenit unam tuam mundoaldam ambu-
lantem per campum fuum feminatum & fa-
cientem damnum . Petre te appellat Marti-
nus , quod tu invenifti Mariam fuam mun-
doaldam ambulantem per campum tuum fe-
minatum & indicantem viam . Et tu mina-
fi eam ad cafam tuam ligatam . Non . Vel
feci . Et tu fecifti eam ive aftu animi per la-
borem meum . Juret , ut lex eft , vel perdat
compofitionem ,
XCIV. Si cujufcunque fervus aut aldius.
ancilla aut aldia , in furto comprehenfi fue-
rint , & dominus eorum neglexerit eos li-
berare , & ufque ad dies xxx. eos dimife-
rit , fint fegangi ( 4 ) : & habeat eos in tran-
factum , cui furtum fecerint , & componat
poftea ipfum furtum , ficut lex eft , & Edi-
tum continet . I. 25. 59.
XCV. Si quis fua auctoritate terram alie-
nam fine publico juffu guiffaverit ( 5 ) , di-
cendo quod fua debeat effe , & poftea non
potuerit probare , quod fua fit , componat
folidos vi . quomodo qui palum in terra alie-
na figit . I. 27. 8.
XCVI . Item de infantibus qui intra æta- 1
tem funt , & neceffitatem majorem habent ,
& fame moriuntur , comparuit nobis ut
dum ( 6 ) tempus famis fuerit licentiam
habeant cum Miffo Principis , aut cum Ju
dice fuo , de terra , aut de rebus fuis ven-
dere , qualiter vivere poffint : in tantum ut
fe de fame liberare poffint , & ut non mo-
M 3 rian-
mus ; fignificatque eos effe reos furti mani
fefti , ut Gloffa explicant . Sequitur Eften . Co-
dex : Et habeat eos fibi dominus acto , cui fur-
tum fecit , & poft ipfum furtum componat , ficut
lex eft , Edictum continet . Subinde vero in
eodem Cod. Gloffa hæc additur : excepto fi fur
tum fecit , unde mortis incurrat periculum . Nam
pro culpa aut oculum , aut nalum perdat aut
moriatur . Quibus verbis Gloffator alludit ad
poenam furibus indictam a Carolo M. infra
Lege XLIV. 暴
(5 ) Cod. Eften. Wifaverit . Occurrit hæc
vox etiam in Legibus Bajoariis ac Geticis , &
in antiquis Venetorum Statutis , fignificatque
imponere fignum aliquod in agro , aut domo
ad fuum oftendendum ibi dominium . Infra
in Leg. XXXIV . Ludovici Pii : per publicam
auctoritatem domus , vel cafe eorum Wifentur .
Cod. Eften. ad poftrema verba , in terra alie-
na figit , hæc addit , & infuper LX. folidos .
(6) Uterque Cod. Mutin. dum tempus fa-
mis fuerit , ut licentiam habeant . Infra Cod .
Eften. equidem & ipfe Judex de ipfo loco debeat
providere , fi certe pro ipfa &c.

ES
138 LEG LAN
r.
iantur . Et ipfe Judex de ipfo loco debeat
pro videre , fi certe ipfa neceffitate famis fit ,
& fic in ejus præfentia fiat , ut dominum
habeat propitium : & fi aliter fecerit , Deum
habeat judicem . Et in carta indicet ( 1 ) ,
qualiter pro famis neceffitate ipfa venditio
facta eft ; & qui actum commiffum habue-
rit , non præfumat de ipfis infantibus eme-
re . Et dum tempus famis exierit , tunc ipfi
infantes fecundum anterius Edictum diftri-
buant res , aut fubftantiam fuam , nam non
-aliter ; quia iftam licentiam pro fola famis
neceffitate dedimus , nam non , quod abfit ,
anterius Edictum corrumpendum eft . II .
29. 7.
FORMULE VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
nes fibi malo ordine terram in tali lo-
co . Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi
pertinet ? Ecce carta , quam mihi fecifti . Si
cartula manifeftat neceffitatem famis , &
omnia , ficut lex eft , dicit , aut dicat falfam,
aut det poenam de carta . Si carta manife-
ftat , quod Miffus vel Tutor comparaffet vel
de infante , fiat taliata .
XCVII. Si quis foffatum ( 2 ) in via fe-
cerit & ipfum locum fuum probare non
potuerit , componat folid. vi . & ipfum fof-
fatum reftauret . Et fi ipfum foffatum ca-
vando damnum in vite aut in arbore fece-
rit , componat ficut anterius Edictum con-
tinet . I. 27. 9.
XCVIII . Si quis porcos in filva aliena
defenfata miferit ficut anterius Edictum
continet , ufque ad x. porcos , & occiderit
porcum unum fic fit " ficut in anteriori
Edicto continetur . Si quidem tantum de-
cem .. invenerit & plus occiderit quam
Edictum habet , componat eum ( 3 ) in octo
gilt , ficut qui res alienas malo ordine tol-
lit. Nam fi ille homo , qui porcos habet ,
amplius miferit afto animo fuos aut alienos
in defenfata filva , quam quod Edi &
tum ha-
: eo-
(1) Cod. Eften. & in chartula indicet &c.
Et in fine : anterius Edictum corrumpendo . Cod.
vero Cathedr. Mutin. in anteriorem Edictum
corrumpendum .
( 2 ) Vide fupra alteram Legem Liutprandi
Lib. V. Cap. XVII. Nefcio quare Cod. Eften.
habet hic , componat foldos LXIII. Infra ibi le-
gitur: Et damnum fi in vitibus , aut in arbori-
bus per ipfum foffatum cavandum factum fuerit ,
componatur &c.
(3 ) Cod. Cathed. Mutin , componat eos . In-
fra uterque. Cod. Nam fi ille bomo , qui ipfos
porcos habet , amplius miferit &c. In fine Cod.
Eften. Nam fi de paftore non præfumferit de
aftu jurare , medietas reddatur , & medietatem
reputet .
( 4 ) Cod. Eften. & fuerit ipfa compofitio va-
lens foldos XX. ut fupra , dare eum debet Pu-
blicus &c. Infra : ficut folet fieri ufque ad XX.
aut ad XII. foldos , tunc debet eum &c. In fine
poft ea verba, ubi voluerit , Cod . Eften. hæc ad-
E
AR DIC
GOB
.
bet , & ille , cujus filva eft occiderit ex
ipfis plus quam Edictum continet , non re-
quiratur . Et fi ille qui porcos mifit , jura-
re præfumferit , quod afto animo non mi-
fiffet ,
fine voluntate ipfius domini reddat
ille , qui occiderit , ipfos porcos ferquidos .
Et fi de paftore fuo fimiliter juraverit , fimi-
liter reddat nam fi de paftore fuo afto
animo jurare non potuerit , medium red,
dat , & medium reputer fibi , quod fervum
habuit indifciplinatum . I. 23. 7.
FORMULA VETERES ,
Peni
Etreti juo s porcos
appellat in tua ,fil
Martinus va , &
quod oc-
tu in-
cidifti III. qui valebant foldum unum .
XCIX. Si quicumque homo , qui eft pau-
per aut naufragus , qui vendidit aut diffipa-
vit fubftantiam fuam & non unde
compofitionem faciat ; fecerit furtum , aut
adulterium , fcandalum , aut plagas alii ho-
mini intulerit , & fuerit ipfa compofitio xx,
folid. aut fupra ( 4 ) , dare debeat eum Pu-
blicus in manu ejus , cui talem fecerit cul-
pam , vel illicitas illas cauffas egit , & ipſe
eum habeat pro fervo . Si autem minor xx.
folid. fuerit ifta compofitio , ficut folet fie-
ri , ufque ad vi . aut ad x11 . folidos , tunc
debeat eum Publicus dare in manu ejus ,
cui talem culpam fecerit pro fervo : in eo
ordine ut ferviat ei tot annis ut ipfam
culpam redimere poffit , & vadat poftea ubi
voluerit
voluerit . I. 25. 60.
C. Si Longobardus , uxorem habens , fi-
lios aut filias procreaverit , & poftea infpi-
ratione Dei compulfus Clericus effectus fue-
rit ( 5 ) , tunc filii aut filiæ , qui ante ejus
converfionem nati fuerint , ipfa lege vivant ,
qua lege ille vivebat , quando eos genuit
& cauffam fuam per legem ipfam finire de-
beat . II . 5. 1 .
CI. Hoc ( 6 ) nobis rectum comparuit ef-
fe de his fervis , qui in furto comprehen-
duntur ut in anteriori Edicto continetur ,
ut occidantur , aut redimat ( 7 ) eos dominus
jicit : quo voluerit abfolutus . Tunc hæc addun-
tur Excepto eo , qui eft in hofte . Pro debito
quoque præcipimus , ut tradatur fecundum afi-
nos . Ita perfpicue in Ms. quæ nefcio num
corrupta fint , an joci caufa ab aliquo inter-
prete addita .
( 5 ) Addit Cod. Eften. ea uxore mortua :
tunc &c. Hoc autem ideo conftitutum eft ,
quia Clerici omnes fecundum Legem Roma-
nam vivebant . Si ergo Langobardus militiæ
ecclefiafticæ fe addicebat , pergebant ejus filii
vivere Lege Langobardorum .
( 6 ) A Codice Eftenfi , cujus ordinem fe
quutus fum hactenus , & fequar , Lex ifta ,
uti & fubfequens , abfunt . Quare eas ad cal-
cem reieci . Attamen hæc legitur in Cod. Ca-
thedr. Mutin. ibique ab his verbis incipit :
Hoc enim rectum nobis paruit effe.
( 7 ) Rectius hæc in Cod. Cathedr. Mutin.
unde in anteriore Edico legitur , ut aut occidan-
tur , aut redimeret eos &c.
 LEGES LANGOBARDICE . 139

eorum folidis XL. ut fi amodo cujufcumque
fervus comprehenfus fuerit , eo tenore ut
mori debeat redimat eum dominus fuus
cum folidis XL. ficut dictum eft . Et fi mi-
nime eum redimere voluerit , ipfe dominus
occidat . Et fi dominus ejus eum occidere
noluerit , occidat eum ille , qui eum com-
prehenfum tenet . Et fi nec ille voluerit
tunc occidat ( 1 ) Curtis noftra , & quomo-
do juffio noftra fuerit , de eo debeat ordi-
nare . Ipfe vero dominus ejus componat ipfum
furtum ficut Edictum continet , ei cui
ipfum factum fuerit furtum . I. 25. 52. ·
CII. ( 2 ) Si quis a convenientia per car-
tam a fe factam fe fubtraxerit heres ejus
pœna compofitionis tenetur adftrictus præce-
pto per quamdam inftitutionem ( 3 ) , vel
quæ eft . Hoc ( 4 ) loco admonendi fumus
quod maleficiorum litigium , nifi lis conte-
ftata fuerit , adverfus heredes non tranfeat .
Si vero contractu litigaverit , five lis con-
teftata fuerit , five non , heredi & in here-
dem competit . II . 21. 23 .

EXPLICIT EDICTUM , QUOD CONSTITUIT GLORIOSISSIMUS LIUPRANDUS REX .

INCIPIUNT LEGES , QUAS ADDIDIT SANCTISSIMUS VIR RATCHIS Rex .
Ita ex Ambrof. Cod.

RACHIS LEGE S.

RACHIS REX INCIPIT .

PR LOGUS.

Hrifti ( 5 ) Jefu Domini noftri & Salvatoris affidue nos convenit præcepta comple-
re , cujus providentia ad regiminis culmen pervenimus , & ipfius auxiliante mife-
C
ricordia , quæ Genti nobis commiffe conveniunt , id eft Genti Catholicæ , & di-
lectæ Deo Langobardorum , ftatuendo prævidimus . Quoniam gloriofiffimus ac præceffor
Rotharis Rex , Langobardorum Gentis Princeps , fibi Deo infpirante Leges inferuit , at-
que innovavit , ut omnes intentiones ac diffenfiones malorum regali ftudio refecaret . Et
quidem ftatuit, ut cuncti fucceffores ejus , quando fibi Deo infpirante afpera & dura co-
gnofcerent , ad molliciem & pietatis gratiam adducerent . Deinde fucceffor ejus Grimoal-
dus Excellentiffimus Rex , dum ftudiofe ac vigilanter fingulorum confideraret neceffita-
tem , ea quæ illi melius complacuere , ad cultum falutis emendavit , & correxit , & plu-
ra etiam neceffaria augendo ( 6) in unum adjunxit . Poft hunc vero gloriofiffimus & or-
thodoxæ fidei cultor , atque hujus Gentis Gubernator , & nofter per mifericordiam Dei

omnipotentis nutritor Liutprandus eximius & præexcelfus ac facratiffimus Princeps , perfi-

ftens in Dei operibus cotidianis vigiliis , omni ( 7 ) pudicitia & fobrietate ornatus , ficut
a Deo promeruit , per ipfius infpirationem omnia decenter expofuit , & in Edicti pagina
cum fuis Langobardis Judicibus confirmavit . Idcirco per Redemtoris noftri providentiam
Ego divino auxilio Rachis Rex præexcellentiffimus & eximius Princeps Anno Regni mei
fecundo ( 8 ) , II . die Kalendarum Martiarum , Indictione XIV. dum cum Gentis no-
ftræ , id eft Langobardorum Judicibus , tam de Neuftriæ , quam de Auftriæ , vel de Tu-
fciæ finibus , univerfa , quæ ab antecefforibus noftris ftatuta funt follicite confideraffem ;
quædam ibi jufta , & quædam purganda invenimus ( 9 ) . Quia dum pravi homines ea ,
quæ

( 1 ) Corrigenda hæc ope Codicis Cathedr. ( 7 ) Corrupte apud Sigonium , omnipotentia

Mutin. tunc accipiat eum Curtis noftra .
( 2 ) In neutro Codice Mutin. exhibetur
Lex ifta , alioqui edita & a Boherio . Ei au-
tem locus , ut puto , fupra dandus fuit poft
Cap. LIV. Lib. VI. Legum Liutprandi .
(3 ) Hic multæ tenebræ , quæ & in editio-
ne Boherii occurrunt . Ego tempus non teram,
ut conjecturis locum reftituere tentem ,
( 4 ) Ita me Deus amet , verba hæc ad fi-
nem ufque Legis , non Lex , fed Gloffema
dicenda funt ; & fortaffe tota ipfa Lex nihil
aliud eft , quam Gloffa vetus addita fupra me-
moratæ Legi LIV. & pro textu incaute ex-
cepta .
5) Præfationis hujus partem doctiffimus
vir Carolus Sigonius publici juris fecit Lib. 3.
de Regn. Ital. ad Annum 746. Ego integram
profero ex Codice Eftenfi .
( 6 ) Sigonius hæc ita legit : ad cultumfalutis
augendo , minuendoque adduxit .
Et infra , omnia dicentem , pro quo recte Co-
dex nofter habet , omnia decenter .
( 8 ) Sigonius poft hæc addit , die Kalendarum
Martiarum , Indictione Quartadecima ; Textus
vero nofter, II. die Kalendarum India. IX. Ego
Indictionem XIV. in textu reftituendam reti- *
nendamque cenfui ; neque enim Rachi regnan-
te excurrit ulla Indictio IX. fed quidem XIV.
Amanuenfis facile pro XIV. fcripfit IX. An-
no ergo Chrifti 746. promulgatæ funt hæ Le-
ges a Rachifio . Ac propterea initium ejus
Regni referendum eft ad Annum 744. poft
Kalendas Martias , Sigeberto tamen illud con-
fignante ad Annum 742. Fortaffis etiam reti-
nenda lectio Sigonii in die Kalendarum Mar-
tiarum , non autem Secundo die Kal. Mart. ut
habet Cod . Eftenfis .
( 9 ) Sigonius legit, cognovimus . Reliqua pars
Præfationis omiffa a Sigonio ex Codice Eften .
nunc proferetur .
 140 LEGES LANGOBARDICE .

quæ ab inde pertinent , non confiderant , magis hujus fæculi lucrum , quam animarum
fuarum remedium intendunt 2 & per humanam aftutiam debiles vel egenos opprimere
non defiftunt . Quoniam peccatis facientibus multos homines negligentes & humana cu-
piditate compulfos in perjurium cadere cognovimus , eo quod gloriofus Rotharis Rex in
Edicti pagina ftatuerat , inter creditorem & debitorem , feu fidejufforem contentione or-
ta , quod in eo tenore vadia dediffet , & debitor ftaturæ cauffæ tenorem negaret , licen-
tiam ei effe , aut per facramentum aut per arma facrata ipfum tenorem negare . Sed
nobis , & noftris Judicibus , atque Langobardis adftantibus juftum comparuit , ut pe jurium
fieret refecatum . Nunc ergo fancimus .

99 Difplicet hicparvis Rex leges nectere Rachis.
CAP. I.
I quis amodo in præfentia Regis
vel Judicis , feu liberorum homi-
num qualicumque modo wadiam
dederit , & poftea negare voluerit
S
ille qui wadiam dedit , quod in
tali tenore wadiam non dediffet ficut il-
le quærit , qui wadiam fufcepit , fi fuerit
inter liberos homines ( 1 ) , quorum fides
admittitur non habeat licentiam jurare
quod in tali tenore wadiam non dediffet ;
nifi qualiter Judex qui judicavit , rem me-
moraverit vel homines qui interfuerint
quando wadiam ipfam dederit teftificati
fuerint , ita compleatur , & in eorum tefti-
monio credatur . Quia fi fententia , quam
ante liberos homines tres aliquis fecerit >
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu de-
P difti fibi vadia de dave fibi unum foli-
dum III. Kalend. Augufti . Non dedi ipfa
vadia . Tunc ipfe , qui appellat , probet . Si
non potuerit , ipfe , qui appellatus eft , ju-
ret , quod in tali tenore vadia non dedit .
II. Reminifcimur enim , quia ( 2 ) ante-
rius Edictum continere dinofcitur de libe-
ris feminis quæ fervis copulantur , ut quan-
documque invente fuerint , in fervitium re-
ducantur . Sed quia Grimoaldus Rex ftatuit
de his qui per xxx. annos in libertate vi-
xerunt , ut in fervitium non replicarentur :
tamen quia Curtis Regis poffeffionem impe-
dit nifi per LX. annorum curricula , ficut
domnus Liutprandus Rex inftituit . Ideo dif-
finimus , fi quæ feminæ amodo inventæ fue-
rint , quæ fibi fervos copulaverint , & per

ftare debet ; quanto magis ea cauffa , quæ
per wadiam firmatur , & homines liberi in-
terfunt > nihilominus negare convenit ? Si
vero tales homines non interfuerint ,
rum fides admittitur , quando ipfa wadia
data fuerit , tunc exinde procedat judicium ,
ficut ab ipfo Rothare Rege conftitutum eft .
II. 21. 28,
LX. annos in libertate permanferint , ipfæ
& filii & filiæ earum ( 3 ) , atque qui de
ipfis procreati fuerint inventi , nullus eos in
quo- fervitio replicare præfumat ; fed in libertate
fua permaneant , ficut per LX. annos per-
manferunt . Si autem amodo præfumferit
cujufcunque fervus Arimannam (4 ) ducere
uxorem > fic exinde detur judicium ficut
in

( 1 ) Cod . Eften. fi fuerit inter homines libe-
vi. Infra : Sed qualiter Judex &c. Infra : Quia
fi ftantia . Ita quoque habetur in eodem Cod.
Eftenfi . Du-Cangius mendum cenfet , atque
hic legendum , fententia . Ego nihil immutare
aufim , confentientibus in hanc lectionem tum
Editis , tum Mss . Adde vocemfententiam parum
confonare huic loco . Stantiam ergo Langobar-
di dixere quod nunc Italice appellamus accor
do , hoc eft , conventionem five pactionem
( convenientiam quoque dixerunt ) coram tri-
bus liberis teftibus > Notario nullo adftante
initam . Vox derivata a ftat , quod fignificat ,
decretum eft , deliberatum eft : unde infra
non una Lex incipit ex his verbis , Statit no-
bis , hoc eft , placuit , five placet nobis , decer-
nimus , aut decrevimus , Infra idem Cod. E-
ften. quanto magis caufam , quam per vadiam
firmavit, & homines liberi interfuerunt , nihilo
minus negare convenit ?
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. quia anterior Edi-
us continere dinofcitur de libertis feminis , quæ
fe fervis copulaverunt , ut quandocumque inven-
tæ effent , in fervitium reducerentur . Cod. E-
ten. eadem habet , nifi quod legit , in fervitio
replicarentur . Si reducendæ aut replicandæ erant
he feminæ in fervitio , ergo non libere natæ ,
fed libertæ erant . Sequitur Cod. Cathedr.
Sed quia Grimuald Rex ftatuit de bis , quæ per
XXX. annos viverent libertate , ut in fervitio
non republicarentur ( replicarentur utique legen-
dum 9 atque ita habet Cod . Ambrof. ) tamen
quia Curtis Regia poffeffionem impedit , nifi per
LX. annorum curricula , ficut Dominus Liutprand
Rex ftatuit : ideo diffinimus &c. In Cod . Eften .
hæc ita leguntur : Et quia Grimoaldus Rex fta-
tuit de his , qui per XXX. annos in libertate vi-
xerint , in fervitio ut non replicentur . Tamen
quia Curtem Regis paffeffio non impedit , nifi per
LX. annorum &c, In editione Boheriana fere ea-
dem occurrunt In Ambrof. Cod. inftituit de
bis , quæ per XXX. annos in libertatejuffæ funt >
ut in fervitio non replicarentur : tamen quia Cur-
tis Regia hanc poffeffionem impetit " nifi per X,
annorum curricula , ficut Domnus Liutprandus &c.
( 3 ) Cod. Eften. Si qua femina amodo inven-
ta fuerit , que fibi fervum copulaverit , & fa-
Ha compellatione parentibus ad vindictam tradi-
ta fuerit , & poftea parentes intra anni fpatium
in eam vindiciam dare neglexerint , & pofiea per
LX. annorum curricula in libertate permanferit ,
& ipfa , & filii , filiæve eorum &c. Vide fu-
pra Legem CCXXII. Rotharis : Si Servus li-“
beram puellam in conjugio acceperit &c. Vide
etiam Legem VI. Lib. IV. Liutprandi : Si mu-
lier libera &c.
(4 ) Hoc eft , mulierem ingenuam , aut fal-
tem liberam . Atque hinc difce , Arimannum
five
 LEGES LANGOBARDICE . 141

in anteriori Edicto legitur . II. 35. 10. paruit . Et qui pro opinione fua jurare no-
III. Si quis Longobardus qualemcumque febant , dabant pro facramento fuo aliquid ,
hominem aldium aut fervum fuum facere & habebant damnietatem fine cauffa Et
voluerit ( 1 ) , & ipfe ad Palatium venerit naufragi homines propterea ipfam compel-
ad proclamandum & juffione Regis acce- lationem faciebant , ut aliquid pro ipfo fa-
pta eidem portaverit , ut aut ipfe judicet , cramento tollere poffent . Ideo decernimus ,
aut veniat in præfentiam Regis & Judicis , ut fi quis cartam venditionis de aliqua re
cum ipfo homine , ad judicium habendum . fecerit alicui , & a fcriba publico fcripta ,
Et fi ipfe neglexerit , & furore accepto ( 2 ) 1 vel a teftibus idoneis roborata fuerit &
eum battiderit , aut quod abfit , eum occide- tam ipfe venditor , quam teftes in ipfa car-
rit ; ficut nunc factum ex peccatis cogno- ta fe fubfcripferint , aut manum pofuerint ,
vimus , componat widrigilt fuum in pala-
& manifeftaverint in ipfa carta , quod pre-
tio : & fi ipfe homo vivus fuerit , fi fervus tium inter eos ftatutum fufcepiffet ; fi pul-
aut aldius fit , perdat eum cum rebus fuis , fatus fuerit poftea emtor > quod pretium
& in libertate permaneat , ipfe & filii ejus . ipfum non compleviffet , sacramentum ex-
Si vero fuerit liber , & widrigilt fuum com- inde non procedat ; nifi forte ei emtor per
ponat ( 3 ) . Et fi eum battiderit , compo- wadiam fe obligaverit , tunc ipfe venditor
nat ficut ad alium liberum hominem : nam pignoret fidejufforem fuum ( 5 ). II . 55. 17.
fi ipfum occiderit , pro hoc Capitulo ficut FORMULA VETERES .
fupra legem componat mortem ipfius , &
fimul widrigilt fuum Regi pro præfumtio- Etre te appellat Martinus , quod ipfe
ne Si vero aldius fuerit aut fervus , per- P vendit tibi unam fuam cafam, & con-
dat filios ejus & res ipfius , & componat ventafti fibi dare C. folidos , & non dedifti
in Palatio Regis widrigilt . I. 9. 26. nifi quinquaginta . Non tibi refpondeo , quia
IV. Omnibus enim pene notum eft , quod ecce carta, quæ manifeftat de adimpleto pre-
ufque nunc per pravas cupiditates deduce- tio . Si carta non manifeftat , quod venditor
bantur homines ad facramentum de cartis fubfcripfiffet , aut teftes juret venditor
venditionis , quæ factæ fuerant , & compel- qui habet , pretii partem completam non eſſe .
labantur a venditoribus , quod pretium com-
pletum non haberent datum , qui ipfas car- V. Si quis Judex , aut quicumque homo ,
tas habebant & res poffidebant : & ipfi
miffum fuum præfumferit dirigere Romam ,
Ravennam , Spoletum Beneventum in
emtores deducebantur ad facramentum ( 4) ,
qeod pretium completum haberent : quod Franciam , ( 6 ) Bajoariam vel Alaman-
nobis & noftris Judicibus illicitum effe com- niam fine Regis juffione , animæ fuæ in-
cur-

five Herimannum fignificaffe ingenuum homi-
nem , atque a nativitate liberum : quod olim
nobilitatem quamdam importabat , quum fer-
vi erant in uftt . Vide Ughellum in Epifcop.
Veronenf. ubi funt , quæ hanc eamdem figni-
ficationem confirmant .
( 1 ) Hoc eft , contenderit , quempiam homi-
nem fuum fervum , aut aldium effe . Infra
Cod. Eften. accepta , five literis , ei deportave-
rit . Cod. vero Cathed. Mutin. accepta procla
maverit , aut ei "portaverit , ut pje judicet :
hoc eft , ut fine gi forma de æquo & bono
ipfe contentioni fua finem imponat , ac jufta
faciat . Infra Cod . Eften. aut veniat in præfen-
tia Regis , vel Judicum cum ipfo ad judicium
babendo .
( 2 ) Rectius in Cod. Cathedr. Mutin. & fu-
rore arreptus . Sequitur Cod . Eften. nonnulla
addens : eum batiderit , componat Widrigilt ſuum
( fi liber vel etiam fervus eft pulfatus , vel
aldius ) in Palatio ; aut , quod abfit , occiderit ,
ficut nunc factum ex peccato cognovimus ( ex
peccatis effe cognovimus , habet Codex Cathedra
lis ) perdat omnem fubftantiam fuam‫د‬, ‫ر‬fi ‫ ک‬liber in
terfectus eft . Si vero fervum , vel aldium occi-
derit , componat Widrigilt fuum &c.
(3 ) Cod. Eften. & Ambrof. Et fi fuerit li-
ber , Widrigilt fuam componat Regi . Etfi eum &c.
Et infra uterque Cod. per boc Capitulum , ficut
Supra legitur componat mortem ipfius &c. In
fine uterque Cod. & res ipfius , & componat
Widrigilt Juum in Palatio Regis .
(4 ) Cod . Eften. deducebant facramentum . In-
fra : ut aliquid eis pro ipfo facramento &c. In-
fra : quamque tefies in ipfa charta fubfcripfe-
rint , aut manus pofuerint &c. Ex qua loquen-
di formula duplicem ritum habes olim quo-
que firmantium chartas , Nempe alii fuum no-
men in calce infcribebant ; id erat proprie fub-
fcribere . Alii vero , quod fcribere nefcirent ,
delineata cruce , aut alio figno , manu , hoć
eft , calamo facto manum ponere dicebantur
Hinc in iifdem fubfcriptionibus interdum oc-
currit manus Ingulfi , manus Segionis &c.
( 5 ) Cod. Eften. ni forte fi ei per Wadiam
aliquem inobligavit , ipfe venditor comprehendat
fidejufforem fuum..
( 6 ) Cod. Eften. vel ad Franciam , Bajoeriam
Alammaniam , Græciam , & Navariam . In edi .
tione quoque Boheriana legitur Navariam , &
Navarram . Sed procul dubio legendum , aut in
Avariam , nempe in Hungariam , five ut ve-
teres loquebantur , in Pannoniam ; eam quip-
pe Provinciam tunc Avares , five Hunni oc-
cupabant . Nil rei erat Langobardis cum Na- .
varræ populo nimium diffito : imo ne tunc
quidem forte natum erat Navarra nomen .
At Avares , five Hunni , non unam cladem
intulerunt Italiæ . Hinc politicæ cauffæ , quare .
Langobardis interdiceretur aditus , Rege in-
fcio , ad fufpectas nationes conterminas . Sed
cur hac eadem Lege involvitur Spoletum , ac
Beneventum ? Nonne & in eas quoque regio-
nes Langobardis Principibus fubjectas proten-
debatur Regis Langobardi potentia ? Cod. Cai
thedr. Mutin. habet Alemanniam , Retias , aut
in Avariam . Rhætia profecto ad Italiæ fines
pofita eft . Atque ita fcribendum potius , &
præfertim quod Eftenfis Cod . habet Gretiam
non Græciam , ut ego fupra correctione adhi-
bita fcripfi . In Cod. Ambrof. legitur Alaman-12
niam , Riciam , aut Mavaritiam . In fine idem
Cod. Eften. & res ejus in fifco focientur .

142 LEGES LANGOBARDICÆ.
currat periculum , & res ejus infifcentur •
III. 29. I.
VI. Cognovimus enim , quod per fingu-
las Civitates mali homines Zanas ( 1 ) , id
eft adunationes , contra Judicem fuum agen-
tes faciunt ( 2 ) . Sed ita ftatuimus , ut fi
amodo quicumque homo adunationem cum
IV. vel v. aut amplius hominibus fecerit
dicendo , quod voluntatem judicis fui non
faciat , & quod ille recte dixerit ( 3 ) , aut
ad ejus judicium non vadat , confidens in
alicujus patrocinio : & fi alios circa fe ag-
gregare voluerit , ut ipfi fimiliter faciant
componat ficut anterius Edictum , de fedi-
tione contra judicem levata , continere vi-
detur ( 4 ) . Si vero de cauffa Regis aliquid
dicere voluerit , fit ei licentia veniendi ad
Palatium ; & fi , fupra quam dixerit veri-
tatem , approbaverit , fit condemnatus ( 5 ) ,
& fufcipiat fententiam fecundum qualitatem
cauffæ , ficut anterius Edictum continet ·
Et fi veritatem approbare non potuerit
fiat ei datus in manibus cum rebus fuis , &
faciat de eo quod voluerit . Violentiam qui
dem fi fuftinuerit aliquis a Judice fuo , aut
ab alio homine & Judex neglexerit judi-
care , aut forfitan attenderit ad Gafindium ,
aut ad parentes , aut ad amicum fuum , vel
ad præmium , & legem non judicaverit ;
tunc veniat ad Palatium , & reclamet fuam
violentiam " & fi probatum fuerit non
computetur in adunatione ei , qui procla-
maverit , fed ipfe judex componat widrigilt
fuum , medium Regi , & medium cui ufti-
tiam denegavit , & honorem fuum amittat .
Arimanus ( 6 ) ille quidem fi mentitus fue-
rit , & dolofe hoc egerit , fi ante venerit
ad Palatium , quam ad Judicis fui vadat
judicium , fi habuerit unde componere pof-
( 1 ) Editio Boherian. ronas , five hanna ha
bet . Verum in Cod. Eften. legitur zavvas
adunationes , & in Cod. Cathedr. Mutin. za-
vas & adunationes . Num a zava , quod olim
armaturæ genus fuit , five lorica , five galea ?
Quafi dicat: fanno degli armamenti , e delle rau-
nanze d' uomini . In Ambrof. Cod . legitur , bo-
mines anas ; fupra vero eadem manu adnota-
tum eft: id eft rixas .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. fuum agendo fa-
siant . Cod. Eften. contra Judicem fuum facie
bant . Ideo ftatuimus , ut fi amodo quicumque bo-
mo privatus a dignitate adunationem &c.
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin. Judici fuo non fa-
ciant , que ille recte eis dixerit . Infra : non va-
dant . Et inferius : adgregaverit , aut adgregare
voluerit.
(4 ) Addit Cod. Eften. fi hac non per obli-
gationem faciat " non per facramentum neque
per dexteram . Si vero de Cafa Regis ( hoc eft ,
ut conjicio , de Miniftris Regis , five familia-
ribus Regis ) que eft pofita in initio noftri An-
tecefforis , aliquod dicere voluerit &c.
(5) Cod. Eften. approbaverit , fit condemna-
tus ille , cui approbaverit , & fufcipiat &c. Ita
quoque in Cod. Cathedr. Mutin. Infra : atten-
derit ad Gafindium , hoc eft , a familiarium fuo-
rum precibus feduci fe patietur .
(6) Cod. Cathedr. Mutin. Arimannus qui-
!
fit , componat folidos 1. medium Regi , &
medium Judici fuo . Et fi talis homo fue-
rit qui non habeat unde componere pof-
fit , accipiat difciplinam , ut emendatus fiat ,
& ut alii facere hoc non præfumant . I. .
18. 2.
१
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de parte publica , quod tu fe-
cifti , vel Donatus fecit adunationem cum
quatuor bominibus contra tuum Comitem di-
cendo quod voluntatem ejus non faceres ,
vel faceret , quam tibi vel fibi recte dicebat.
Et tu fuifti cum ipfo , vel fuifti in capite ,
Petre Comes te appellat Martinus tuus Eri-
mannus , quod ipfe reclamavit fe ad te ,
quod tu faceres fibi juftitiam de Donato ,
qui habebat occifum fuum patrem , & tu
attendifti ad præmium , & non fecifti, fibi
juftitiam .
VII. Si quis ( 7 ) cauffam alterius agere ,
aut cauffare præfumferit , in præfentia Re-
gis , aut Judicis ( excepto fi Rex , aut Ju-
dex ei licentiam dederit ) de viduis , aut
de orphanis , aut de tali homine , qui cauf-
fam fuam agere non poteft , componat wi-
drigilt fuum medium Regi , & medium
contra quem cauffavit . Et fi forfitan aliquis
per fimplicitatem fuam cauffam agere ne-
fcit , veniat ad placitum ( 8 ) . Et fi Rex ,
aut Judex præviderit , quod veritas fit , tunc
debeat dare ei hominem , qui cauffam ipfius
agat · Nam fi judex contra hoc conſenſe-
rit , exceptis in his Capitulis , & non emen-
davit , & ipfe fimiliter componat widrigilt
fuum in Palatio Regis ( 9 ) . Si enim qui-
cumque liber homo in fervitio de Gafindio
Re-
dem ille , fi mentierit , aut dolofe hoc dixerit ;
fi antea venerit &c. Paria habet Cod. Eften.
ibique pro Arimanus legitur Erimannus . De
Herimannis vide , quæ congeffit doctiffimus
Du- Cangius in Gloffar. Latino , & ego nuper
innui ad Legem II. ipfius Rachifii .
7) Interdicit Rachis , ne quis pro altero li-
tigandum fibi fufcipiat in foro , nifi Legis aut
Judicis facultas ad hoc conceffa præcedat . In-
valuerant enim , ut puto , emtores litium , ac
rerum litigiofarum , quos etiam aliorum Prin-
cipum , ac populorum Leges exfecrantur . In-
fra Cod. Eften. Et medietatem illi contra quem
caufaverit .
( 8 ) Uterque Cod. Mutin. veniat ad Pala-
tium . Infra : Nam fi Judex hoc confenferit , ex-
ceptis his Capitulis , non emendaverit , ipfe
fimiliter &c.
( 9 ) In Cod. Cathedr. Mutinen. hinc altera
Lex a priori diverfa exordium fumit . Cod.
Eften. habet : Si autem qualifcumque liber . In-
fra in fervitio de Gafindio Regis . Familiares
Regum ac potentum Gafindri appellabantur .
Fideles autem Regis ejus Vafjalli . Verum hic
in obfequio , potius , quam in ferviti , fcriben-
dum fuit ; liberis enim hominibus fervitium
rece non tribuebatur , fed quidem obfequium ,
ut infra quoque legitur . Idein Cod . Eften. in-
fra habet : & Judex , fub cujus judicii ditione
fue-
 LEGES LANGOBARDICE .
Regis , aut de ejus fidelibus introierit , &.
fi Judex , de fub quo fuerit , dolofe cum
opprimere curaverit , pro eo quod ipfe in
fervitio alterius introivit , & per ipfum do-
lum illicite contra ipfum judicaverit , aut
forfitan ab ipfo Judice fuo juftitiam fuam
invenire non potuerit , tunc componat Ju-
dex , ficut fupra lex eft . Et ille , in cujus
obfequio eft , habeat licentiam cauffam age-
re & ufque ad legem perducere ; fic ta-
men , ut antea vadat ad judicium de Judice
fuo ut ab ipfo fufcipiat juftitiam fuam ,
II. 52. I,
FORMULE VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
un
cifti unam plagam in capite ad Marcul
phum . Da vadia de Widrigildo , quia tu
agis cauffam alterius , Aut probet quod fibi
fit data actio , ut componat Widrigild . Si au-
tem dixerit : ifte eft fimplex , aut orphanus ,
aut vidua . Et Comes dedit mihi licentiam,
aut probet , aut emender Widrigild , Petre tum Regis abfcondere bonum eft . Opera au-
Comes te appellat Martinus , quod Donatus tem Dei honorificum revelare eft ,
egit alterius cauffam contra fe in tua præfen-
tia, & non emendafti, & tamen confenfifti
pra eo agere , & non erat vidua , nec or-
cauffamagebat
sale, qui
phanus bene
ipfe , de poffit cauffa
noncujus nece
fuam ,, P
tre Comes te appellat Martinus , quod poft
quamquod ipfe intravit in gafındio Regis ,
judicafti ei illicite .
143
VIII, ( 1 ) Si quis inquirit fecretum Re
gis , ut ad damnum ejus palam faciat id in
extraneis provinciis , volumus ut tam inqui
fitor , quam propalator animæ fuæ incurrat
periculum , & res eorum Fifco focientur .
IX. Relatum eft nobis quod funt aliqui
pravi homines , qui fubmittunt in Palatium
ad noftrum fecretum difcendum , ut per de-
liciofos ( 2 ) , aut per oftiarios , vel per alios
homines captiofe , aut abfconſe inveſtigare
poffint quicquid nos agimus . Et ipfi , qui
rogantur , qui cognofcere poffunt ( 3 ) , eis
mandant , aut annunciant noftra fecreta , &
adhuc in extraneas provincias mandatum fa-
ciunt , Sed apparuit nobis , ut ille , qui ta
lem cauffam perpetrare præfumferit , non eft
in fide fua rectus fed in mala fufpicione
manere videtur . Unde decernimus , ut qui
in tali cauffa amodo detentus fuerit tam
qui fubmittit , quam qui fubmittitur , ani-
mæ fuæ incurrat periculum , & res ejus in-
fifcentur , quia ficut dicit Scriptura : Secre
FORMULA VETERES .
tre te appellat Martinus , qui eft Ad-
vocatus de parte publica , quod tu fui-
i fubmiffus in Palatio Regis ad difcendum
fecretum Regis , & fecifti mandatum in ex-
traneam provinciam .

EXPLICIUNT LEGES RATCHIS .

INCIPIUNT LEGES DOMNI ASTULEI REGIS .

AISTULPHI LEGES.

AISTULPHUS REX INCIPIT .

PROLOGUS ,

Uoniam ( 4 ) prophetica nos vaticinatio admonet dicens : Jufte judicate , filii bo-
minum , & alibi : Juftitiam dicite , qui habitatis terram , quia juftus Dominus ju-
Οftitiam diligit illa nos fedule convenit fcire , ut gentes nobis commiffæ in ju-
dicio non graventur , & omnipotenti Deo , cujus opitulatione regnamus , in omnibus pla-
cere

fuerit , dolofe cum opprimere quæfierit , pro eo
quod in alterius obfequium introivit . Viden ob
Jequium , & non fervitium ? Ita & Infra . Se-
quitur : & legem per ipfum dolum non judica-
verit , aut forfitan ad ipfum Judicem fuum ju-
ftitiam &c. ficut fupra legitur . Infra : cauffam
ejus agere , & ufque ad legem ( hoc eft , ufque
ad fententiam ) perducere .
( 1 ) Legem hanc do ex Cod. Eftenfi ; ne-
que enim eam hactenus editam inter Lango-
bardicas vidi . Attamen , ut verum fatear , non
Lex , fed fubfequentis Legis compendium , ac
titulus effe mihi videtur .
( 2 ) Non Regibus folum , fed & Romanis
Pontificibus fuere deliciof fui , ut conftat ex
Nicolai I. Epift. 17. & ex variis Joannis VIII.
Epiftolis . Cum vero idem Nicolaus Epifcopos
deliciofos noftres appellet , confequens eft , hoc
nomine fuiffe donatos , qui Principibus valde
cari , atque ad eorum famulatum adfciti , adi-
tum haberent in intima quæque confilia , aut
faltem cubicula Principum . Nos Confidenti ap
pellamus .
(3 ) Cod. Ambrof. quotquot cognofcere , Cod.
Cathedr. Mutin. quidquid cognofcere poffunt , eis
mandant , ( fequitur Cod . Eftenfis ) aut nuntiant
fecretum , ut in extraneas partes mandatum fiat .
Sed apparet nobis &c. Infra Cod. Cathed. qui
talem caufam penetrare &c. Hic caufa pro re ;
unde cofa Italicum , uti infra repetam .
(4 ) Particulam hujus Præfationis evulgavit
Sigonius nofter Lib. III. de Regn. Italiæ ad
Annum 754. Ego nunc integram exhibeo ex
Cod. Eftenfi ; & primum , quantum arbitror 2
nifi me præceffit Heroldus .
 LEGES LANGOBAR
144 DICE .

sere valeamus , Decefforum noftrorum fequentes exempla , qui Redemtori omnium fecu-
lorum pleno pectore placere defiderando , pro fibi commiffe gentis gubernatione , ut re-
to moderamine regerentur , impofuerunt leges . Idcirco Ego Dei omnipotentis auxilio
Aftulfus præcelfus Catholicæ Gentis Langobardorum Rex , præcefforum noftrorum omnia
inftituta perpendentes ( 1 ) , quoniam noftros Judices ad danda judicia involvebant , An-
no primo ( 2 ) feliciffimi Regni noftri , in Dei nomine , die Kalendarum Martiarum , In-
dictione VII. convocatis ex diverfis partibus Règni noftri Judicibus communi confilio

in Edicti paginam affigi ftatuimus , quæ Excellentiæ noftræ jufta & Deo grata compa-
ruerunt , quatenus & juftitia maneat , & noftrorum Judicum judicio omnis obfcuritas il-
luminetur ,

abfque filiis & filiabus , & foreres ( 5 ) re-

JusgeritAiftulphus refidens in margine cufus.
CA P. I,
Ecolimus in anterioris Edicti
pagina effe infertum, ut fi fra-
ter decefferit abfque filiis &
filiabus , & forores reliquerit ,
R Sacerdoti tradiderit folutus ab omni con-
ipfæ heredes ei fuccedere de-
bent ( 3 ) . Nam amitæ eorum nepotum fuc-
ceffionem nullo modo capere poterant , quia
nihil de eifdem amitis in ipfo continetur
Edicto ; nifi aut forores , aut parentes pro-
liquerint , amite eorum , quæ in cafa in ca-
pillo remanferint , cum ipfis nepotibus fuis ,
in rebus nepotum & fratrum fuccedant æqua-
liter , quantæcunque fuerint . II. 14. 27.
II. In anterioris ( 6 ) Edicti Capitulo con-
tinetur , ut fi quis Longobardus pertinentem
fuam in quarta manu tradiderit & a fe
amund fecerit , aut circa altare ducendum
ditione fervitutis permaneat . Sed quoniam
perverfi homines benefactores fuos accepta
libertate poftponebant , & ipfi eos poftmo-
dum retinere nequaquam volebant multi

pinqui fuccedere debent . Et dum remane-
bant in capillo inordinate , & & in
in cafa pa-
tientes neceffitatem , fervis fe copulabant •
Ideo nos Deo infpirante ftatuere prævidi-
mus , ut fi quis Longobardus moriens ford-
rem unam , aut plures in capillo in cafa re-
liquerit , & filium unum aut plures filii
ipfius debeant perpenfare , qualiter amite
( 4 ) abfque neceffitate vivere poffint , fe-
cundum qualitatem fubftantiæ fuæ , ut ami-
tæ eorum indigentiam non patiantur ne-
que de victu , neque de veftimento , fed
nec de ipfo obfequio fuo . Et fi in facro
Monafterio fub ftatuta Regula vivere volue-
rint , ab ipfis fuis nepotibus ordinentur , ut II. 35. 9.
illis provifum fuerit , aut convenerit . Si-
autem prædicti nepotes decefferint inteftati
homines timentes , ne fui liberti eos poſt-
ponerent
ponerent , libertatem eis facere obmitte-
bant . Propterea ftatuimus , ut fi quis Lon-
gobardus pertinentes fuos thingare voluerit
in quarta manu , & cartulas ei fecerit , &
fibi refervaverit fervitium ejus ( 7 ) , dum ad-
vixerit , & decreverit , ut poft obitum ejus
liberi fint , ftabile debeat permanere , fecun-
dum textum carta , quam ei fecit . Quia
injuftum nobis apparuit , ut homo benefa-
&torem fuum , vivente eo , dimittere debeat .
Nam qui in Ecclefia liberum dimiferit per
manum Sacerdotis , fic permaneat ejus li-
bertas , ficut continetur in anteriori Edicto .
III. Cognovimus multotiens perfidos ho-
mines contra voluntatem defunctorum pa-
ren-

( 1 ) Sigonius hæc ita legebat : perpendens ,
quadam ibi reperimus non adnexa , de quibus
maximus error noftrorum Judices addenda judi-
cia volebant . Ideo Anno feliciffimi Regni noftri
in Dei nomine Quinto &c. Clariorem textum
fuppeditaffe Eften. Cod. mihi videtur .
(2 ) Jam vidifti a Sigonio fcriptum , Anno
Quinto . Atque ita fane legendum . Septima
enim Indictio , qua promulgatæ hujufmodi Le-
ges ab Aiftulpho fuere , Annum Chrifti 754.
indicat ; is autem Annus primus ejufdem Re-
gis effe non potuit , ut hiftorica_monumenta
evincunt . Imo exftant ejufdem Regis Diplo-
mata ( & nonnulla , fi Deus dabit , & ego pro-
feram ) ex quibus intelligimus eum Regem fuif-
fe creatum Anno 750. quo certe non decurre-
bat Indictio VII.
( 3 ) Cod. Cathedr. Mutin. ipfe heredes fuc-
cederent . Nam Amitanes fuorum nepotum &c.
Infra : aut parentes propinqui fuccedebant . Et
dum remanebant in cafa in capillis , inordinate
patientes neceffitates &c.
( 4 ) Idem Cod. qualiter Amitanes eorum .
Infra uterque Cod. fed nec de obfequio fuo , hoc
eft , de famulis , aut famulabus , fiquidem ejus
fint conditionis , ut debeant , ficuti nunc dici-
mus , farfifervire . Inferius Cod . Eften . ab ipfis
nepotibus fuis ordinentur , ut illis provifumfuerit .
( 5 ) In utroque Mutin. Cod. legitur : Si au-
tem prædicti nepotes decefferint abfque filiis &
filiabus aut inteftati , & forores ex parte pa-
tris reliquerint . Cod . Cathedr. Mutin. & forc-
res reliquerint , Amitanes eorum &c.
( 6 ) Uterque Cod. Mutin. Anterioris Edici
leguntur Capitula . Jam fupra monui , vocabulo
pertinentes fignificari eos , qui juri ac dominio
alicujus obnoxii funt , quales fuere fervi , ac
aldii . Hic proprie de fervis agitur , quos quis
abfoluta manumiffione plene liberos fecerit .
Infra Cod. Eften. & a fe amunt fecerit , ( tum
Cod . Cathedr. Mutin. ) aut circa altarium &c.
Inferius : nequaquam valebant ..
( 7 ) Cod. Eften. in quartam manum dandos ,
chartulam illis fecerit , & fibi refervaverit
fervitium ipforum &c. Vide Legem CCXXV.
Rotharis , ubi Manumifforum variæ fpecies
traduntur , atque ibi explicatur manumittere
( hoc loco idem fignificat thingare ) in quarta
manu . Hinc autem vides licuiffe manumittere
fervum , cui tamen libertatis ufus nifi poft
manumittentis mortem non incipiebat decur
rere . Infra : quam eis fecit , quia .
 LEGES LANGOBARDICÆ .
entum fuorum agere , dum ipfi pro anima-
bus fuis per loca venerabilia res fuas diftri-
buebant , & pertinentibus fuis fimpliciter li-
bertatem cum rebus quibuslibet donabant ;
& cum ipfis hominibus per fuam aftutiam
agebant , & eos a fuis cefpitibus ( 1 ) remo-
ventes in fuum fervitium replicabant , qui
poftmodum libertatem fimul & res amitte-
bant . Ideo prævidimus hanc refecare mali-
tiam , ut voluntas & ordinatio defuncti ad-
impleatur . Et ita fancimus , ut fi quis Lon-
gobardus per cartam in fanitate aut in
ægritudine res fuas ordinaverit & dixerit
eas habere loca venerabilia ? & familias
per quas res ipfæ excolantur , liberas effe di-
xerit , ut in ipfis religiofis locis reditum fa-
ciant fecundum ipfius ftatutum reddant
omni tempore , juxta domini fui præceptio-
nem ipfi & filii eorum , & fint liberi de
fuis perfonis , ficut dominus eorum inftitue-
rit ; & ab ejus heredibus non replicentur ,
nec a fuis cefpitibus removeantur fed ab
ipfis locis venerabilibus defenfentur : exce-
pto fi fua voluntate voluerint exire , licen-
tiam habeant in fua libertate exire , & vi-
vere ubi voluerint . Nam fi ad finem mor-
tis properaverit , ita ut nec thingare homi-
nem fuum poffit , nec in manu Sacerdotis
( 2 ) tradere , circa altare liberum dimitten-
dum , propter fubitaneam mortem ; & in-
ftituerit ut poft obitum ejus per manum
Sacerdotis qualem defignavit circa facrum
altare duci debeat ; cauffa miferationis de-
crevimus , ut ficut dominus eorum præcepe-
rit , ita impleatur , & Sacerdos , quem de-
fignaverit , circa altare eum abfque cujuf-
cunque contradictione abfolvat , & liberi per-
maneant ; quia maxima merces nobis effe
videtur > ut de fervitio fervi ad libertatem
deducantur , eo quod Redemtor nofter fer-
vus fieri dignatus eft , ut nobis libertatem
donaret . Si vero aliquid eis in ipfo exitu
donaverit aut donari præceperit , ftabilis
eis ipfa donatio permaneat ; quia Pauli Apo-
ftoli auctoritas maxime ad domefticos fidei
beneficium præbere jubet . Er pro laune-
child ( 3 ) imputetur ei fervitium , quia fer-
vus non habet unde launechild ei faciat .
II. 18. 3.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu es
fervus fuus, & malo ordine fubtrabis
te de fuo fervitio . Liberumfum . Ecce char-
ta libertatis , quam pater tuus mihi dedit .
Tom. I.
( 1 ) Hoc eft , a prædiis ruralibus , quæ per
fervos illos libertate , fed non integre , dona
tos , excolebantur .
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. neque in manum
Sacerdotem tradiderit circa Altarium liberos di-
mittendum . Infra Cod. Eften. & liber perma-
neat .
( 3 ) Idem Cod. & pro launigild ei imputetur
fervitium fuum , eo quod fervus non habeat , up
de aliud launigild ei faciat .
145
Aut dicat falfa , aut taceat . Petre te ap-
pellat Martinus , quod pars Monafterii San-
i Petri , unde tu es Advocatus , tenet fibi
terram malo ordine in tali loco . Ipfa terra
propria eft de Monafterio per chartam , quam
pater
pater tuus
tuus fecit
fecit . Petre te appellat Marti-
nus , quod tu es fuus fervus , & malo or-
dine fubtrabis te de fuo fervitio . Liberum
fum per chartam , quam mihi fecit Petrus
Presbyter . Quid pertinuifti ad Presbyterum ?
Pater tuus liberum non potuit me dimittere
propter fubitaneam mortem , & commenda-
vit , quod Presbyter Petrus dimitteret me
liberum . Petre te appellat Martinus , quod
tu tenes fibi terram malo ordine in tali lo-
co . Dominus meus " quando venit ad mor-
tem , donavit mihi ipfam terram .
IV. A noftris decefforibus jam antea in
ftitutum eft , ut Longobardus poteftatem
habeat filium fuum fibi bene fervientem
meliorare de rebus fuis : de liabus autem
non continebatur . Ideo ftatimus ut fi
duas filias habuerit > & filium non relique-
rit , poteftas ei fit , unam filiam fuam , qua-
lem voluerit meliorare in tertiam par-
tem rerum fuarum . Et fi tres fuerint , quar-
tam
tam partem . Et fi amplius fuerint , per
hanc rationem computetur . II. 20. 4.
FORMULA VETERES .
Artine cum Donato tuo tutore , Jo-
M banna cum Donato fuo tutore te ap-
pellit , quod tu tenes fibi malo ordine ter-
ram in tali loco .
V. Si quis Longobardus decedens volue-
rit uxori fuæ ufumfructum de rebus fuis ju-
dicare , & filios & filias ex ea reliquerit
non amplius ei per ufumfructum ( 4 ) judi-
care poffit , quam medium de fua fubftan-
tia , fuper illud , quod ei in morgengab , &
in meta fecundum legem datum fuerit . Et
fi filios aut filias ex alia
, uxore reliquerit
unum aut duos poffit uxori fuæ tertiam
partem ad ufumfructum relinquere Et fi
fuerint tres , quartam portionem . Si fuerint
plures , per hunc numerum computetur ·
Morgengab & metam , quæ ei data eft , le-
gibus habeat in antea . Siquidem nupferit ,
poftea autem mortua ( 5 ) fuerit , ufusfru-
&us in integrum ad heredes revertatur : De
meta vero & morgengab fiat fecundum an-
terius Edictum , II, 4.4.
N FOR-
(4 ) Codex Cathedr. Mutin. pro ufufru t &u .
Codex Eften. de ufufructu . Infra uterque Cod.
fecundum legem datum fuerit . Inferius Cod .
Eften. computetur . Morgincap & Metam , quæ
ei legibus data eft , habeat in antea . Atque hinc
etiam intelligis Metam , & Morgincap, diverfas
donationes , a marito uxori factas , fuiffe .
( 5 ) In utroque Cod. Mutin. Si quidem nu-
plerit poftea , aut mortua fuerit . In fine : fiat in
antea fecundum anterius Edictum .

146 LEGES LANGOBAR
FORMULE VETERES .
Artina cum Donato tuo tutore Petrus
M te appellat , quod tu tenes fibi ma-
lo ordine terram in tali loco . Ipfa terra mea exdicat fe appellator , aut emendet , ficut
eft per ufumfructum & ecce chartula , quam Lex eft.
mihi maritus meus fecit . Si charta manife-
ftat , ficut ifta Lex dicit , aut dicat falfam
aut teneat . Martine te appellat Petrus , quod
tu tenes fibi terram malo ordine in tali lo-
co . Mea propria eft per fucceffionem Joban-
ne meæ mulieris . Non debes tu eam fucce-
dere in ipfa terra , quia fuit fuus ufusfru-
Etus & Lex commendat , quod revertatur
quod revert atur
ad me.
VI, Pervenit ad nos , quod dum quidam
( 1 ) ad fufcipiendam fponfam cujufdam fponfi
cum paranymphis , aut trotingis ( 2 ) ambu-
larent , perverfi homines aquam fordidam &
ftercoratam fuper ipfam jactaffent . Sed quia
cognovimus malum hoc per fingula loca fie-
ri , prævidimus , ne pro hanc cauffam fcan-
dala & homicidia furgant ; ut fi quifcun-
que liber homo liberæ mulieri ( 3 ) talem
rem facere præfumferit , componat folid.
DCCCC. medium Regi , & medium Mundual-
do ejus . Nam fi homines pertinentes fine
voluntate domini fui hoc fecerint , & do-
minus per facramentum fe purificaverit ( 4 ) ,
quod per ejus confenfum non fuiffet factum
fervi ipfi tradantur in manus Mundualdi
ejus , & ipfe faciat de eis quod ei placue-
rit , & amplius patronus calumniam non ha-
beat . Quod fi jurare non poterit , com-
ponat ut fupra dictum eft , folidos DCCCC,
I. 16. 8.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod Ma-
P ria fua Mundoalda ibat ut effet pa-
(1 ) Cod. Cathedr. Mutin. quod dum quidam
homines . Cod. Eften . quod quidam homines .
(2 ) Cod. Eften, cum paranympha , & thorin
gis . Cod. Cathedr. Mutin. cum paranympha ,
trotingis Gloffario Papiæ , & Nicolao Bo-
herio acquiefcendum videtur , qui trotingos ex-
plicant joculatores , qui faltare noverunt ( hos
enim nuptialis pompa plerumque adfcifcebat ) ,
non autem patinarum liguritores , ut Bovillus
cenfet , neque enim hi pars apparatus , ac pro-
ceffus nuptialis . Vide fubjectas formulas vete-
res , ubi Joculatores totidem verbis memoran-
tur . Attamen , ut verum fatear , me adhuc
fufpicio tenet , hic non alios defignari , quam
fponfæ five nuptæ ductores viros . In Lege Sa-
lica Tit. XIV. Cap. X. habetur : Si quis puel-
lam , qua Druchte ducitur ad maritum , in via
adfallierit . Pithoeus , Bignonius , Du-Cangius ,
ac noviffime Cl. V. Joannes Georgius Eccar-
dus in Not. ad Legem Salicam Druchtem in-
terpretantur fponfam , fponfatam , pactam , pro-
miam . In Cod. Eftenfi , ubi & Salicæ Leges
habentur , lego : Si quis puellam , que Tructe
ducitur . Ibi Gloffa vetus : Tructe , id eft , per
Nuptiatores . Explicationi huic favet ipfius Ec-
cardi editio , ubi legitur : Si quis puellamfpon-
Jatam , druthe ducente ad maritum &c. ubi
druthe diverfum videtur a fponfa . A druthe
DICE .
ranympha cum joculatoribus de fponfa Pau-
la . Et tu , vel fervi tui projecifti aquam
fordidam & ftercora fuper ipfam . De tor-
to. Approbet appellator , fi potuerit . Sin
VII. Si quis Longobardus cum Pontifici-
bus , Abbatibus , vel Cuftodibus Ecclefiarum
feu Xenodochiorum Præpofitis , de quibuf-
cunque rebus convenientiam fecerit , & pœ-
nam inter fe pars parti obligaverit , & he-
redes & fucceffores fuos obligaverit , & ido-
nei homines interfuerunt , non poffit poftea
ab eorum fuccefforibus removeri ( 5 ) , ficut
nec removetur ab eodem Longobardo ; ex-
cepto fi poenam obligatam componere vo-
luerint . Si vero commutationem fecerint
de cafis , terris , vel familiis , & interfuerit
Miffus Regis , vel Pontificis , feu Judicis
aut tales homines tres , quorum fides admit-
tatur , & res ejus meliorata apparuerit ( 6 )
tunc quando ipfa commutatio facta fuerit
quam pars religiofi loci fufcepit , nullo tem-
pore poftea ab eorum fuccefforibus removea-
tur ; fed femper commutatio ipfa firma per-
maneat , & fi removere voluerit , pœnam
inter fe obligatam componat . III . 10. 1 .
FORMULA VETERES
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes terram malo ordine in tali loco ad
partem Epifcopii Sancti Syri , unde ipfe
eft Advocatus . Ipfa terra mihi conceffa eft
per libellum , Falfus eft ipfe libellus . Si di-
xerit . Si dixerit Advocatus ; tu fubtraxifti
te adimplere , ficut Lex in libello ; autprobet ,
aut det pænam . Si dixerit : mea propria eft
per commutationem ; tunc Advocatus probet ,
quod Ecclefia accepit pejoratam rem , aut di-
cat chartam falfam .
VIII.
autem , five True , Trotingus , quod unum fi-
gnificare potuit , nempe comitem fponfæ , five
Paranymphum . Paranympha , ut notum eft ,
matrona erat , quæ fponfam comitabatur , at-
que ad maritalem thorum deducebat .
(3) Uterque Mutin. Cod . fcandala , vel bo-
micidia furgant , ut fi quis ( quifcumque habet
Eften. & Ambrof. ) liber homo talem rem facer
re tentaverit , componat folidos DCCCC. medieta-
tem Regi , & medietatem Mundualdo ejus .
( 4 ) In ambobus Codicib. Mutinen . legitur :
dominus eorum per facramentum Je purificare
aufus fuerit , quod cum ejus voluntate , & con-
filio , vel confenfu factum nonfuiffet : fervi ipfius
tradantur in manum ad Munduald ejus . Infra:
calumniam non habeat . Cod. Eften. non patia-
tur. Et fi jurare non præfumferit .
( 5 ) Cod. Cathedr. Mutin. non poffint poftea
eorum fucceffores removeri . Poft removeri addit
Cod. Eften. ( Gloffam fortaffe ) nifi fit contra
Legem Romanorum quam videlicet fequeban-
tur ecclefiaftici viri . In margine vero appofi-
ta eft Gloffa hæc : Non alienentur res Ecclefie ,
nifi fecundum Legem Romanam .
( 6 ) Uterque Cod. Mutin . & res meliorata
eis paruerit . Infra : quod pars loci religiofi Ju-
fcepit .
 LEGES LANGOBARDICE . 147

VIII. Relatum eft nobis , quod ufque
nunc fuiffet talis confuetudo , ut Monafte-
ria vel Xenodochia feu Loca venerabi-
lia
, quæ in defenfione facri noftri Palatii
effe nofcuntur , compofitionem duplicem exi-
duplicem exi-
gebant ab hominibus , qui ad ipfa venera-
bilia loca ( 1 ) componere debebant ficut
Curtis Regia exigere videtur . Nunc autem
ftatuimus , ut Monafteria , Bafilicæ , vel Xe-
nodochia , quæ fub Palatii defenfione effe
videntur , compofitionem exigere fi debue-
rint , non exigant duplum , ficut de cauffa
Regis ( 2 ) : fed ficut alia venerabilia loca ,
que ad Palatium non pertinent . I. 2. 9 .
IX. Si quis Longobardus qualemcumque
rem poffederit per xxx. annos , & Cufto-
des locorum venerabilium de ipfis rebus eum
moleftaverint , & ipfe poffeffionem fuam per
xxx. annos confignaverit , & ejus claruerit
poffeffio , poffideat & inantea . Similiter &
venerabilia loca faciant , de rebus , quas ipfa
poffident , ( 3 ) fi a Longobardis fuerint pul-
fata . Quia anterius Edictum continet de
quinque annorum poffeffione ; ut qui poffe
derit per quinque annos , quietus , in facie
ejus , qui pulfaverit , ipfe fecundum legem
defendat fe . Et loca venerabilia inter fe de
rebus quibuslibet per XL . annorum poffeffio-
nem excludantur : ideo juftum diximus , ut
qui per xxx. annos poffederit , poffideat &
inantea . II. 35. II.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
PEnes terram malo ordine in tali loco ad
partem Monafterii Sancti Petri , unde ipfe
eft Advocatus , poſſeſſam ab eo per XXX.
annos . Petre te appellat Martinus , quod
pars Monafterii Sancti Petri , unde tu es
Tom. I.
Advocatus , tenet fibi malo ordine terram in
tali loco . Petre te appellat Martinus , quod
pars Monafterii Sancti Petri , unde tu es
Advocatus , tenet terram malo ordine adpar-
tem Monafterii Sancti Pauli , unde ipfe eft
Advocatus .
X. Si quis Longobardus cauffam habue-
rit cum locis venerabilibus , quæ ad defen-
fionem ( 4 ) Palatii effe nofcuntur > fi fuerit
cauffa , unde facramentum debeat procede-
re , fi Judex Abbatem , Cuftodem , vel Præ-
pofitum pulfaverit , ipfe ei fatisfaciat . Si
autem Abbas , Cuftos , Præpofitus , Judicem
pulfaverit , & facramentum fieri debuerit
ipfe Judex iterum facramentum deducat . Si
vero alter Longobardus habuerit cauffam cum
Abbatibus , unde fimile facramentum dedu-
&
tum fieri debeat , anteponatur Abbas ipfe
folus , ( 5 ) nam non alius : fed de aliis
quales eligere vult , quanticumque fecundum
legem jurare debent , ut facramentum dedu-
cat , ita tamen ut ipfe Abbas talis fit , qui
per regulam juxta præceptum Domini vi-
vat , & fubjectos Monachos habeat ufque
L. vel amplius , qui cum eo regulariter vi
vant . II. 55. 18.
XI. Si quis ( 6 ) cum aliis Cuftodibus
vel Præpofitis , de locis venerabilibus cauf-
fam habuerit , ipfi Cuftodes vel Præpofiti
facramentum deducant . II. 55. 18.
XII. Si quis in Curte Regis ( 7 ) cauffam
habuerit , & evenerit , ut prius Curtis Re-
gis facramentum deducere debeat , fi minor
cauffa de xx. fol. fuerit , per facramentum
obfcarionum cum actoribus finiatur 8) •
Si vero major cauffa fuerit , actor de loco
cum actoribus , fecundum qualitatem cauf-
fæ , per facramentum perfolvat . II . 55. 19.
N 2 XIII.

( 1 ) Cod. Eften. duplam exigebant ab omni- ftode , vel Præpofito &c. ipfe Præpofitus vel Cu-
bus , qui in prædictis venerabilibus locis &c. ftos facramentum deducat . Hoc eft , qui fub de-
(2 ) Cod. Eften. hæc ita exhibet : non fic fenfione facri Palatii non fint .
compofitionem exigere debeant , ficut de caufa Re- (7 ) Uterque Cod. Mutin. Si quis cum Curte
gis , duplum ; Jed ficut alia Loca venerabilia caufam babuerit , venerit .
exigant . Cod. Cathedr. nifi ficut alia Loca ve- 8 ) Uterque Mutin. Cod. alio ordine pro-
nerabilia exigunt . cedit . Nempe ibi legitur : Si major caufa fue-
( 3 ) Addit Cod. Eften. Si decennium inter rit , per facramentum ab Scharione cum actoribus
præfentes , immobilia vigefimum inter abfentes pro actoribus , habet Cod. Cathedr. Mutin. )
poffederint ; fi triennium mobilia : fi a Langobar- finiatur . Si vero minor fuerit caufa , id eft infra
dis fuerint pulfata . Et quia &c. Infra : defen- XX. folidos , actor &c. Scariones Du-Cangius in
dat fe , licet Loca venerabilia . Gloffario Judicum Miniftros interpretatur , aut
(4 ) Cod. Eften. quæ fub defenfione . Infra : Judices Minores . Tum Obfcariones carcerum
ipfi ei fatisfaciant . Si autem Abbas , Cuftos , aut cuftodes ex.Gloffis conjicit effe . Verum ex fi-
Præpofitus ( fequitur Cod. Cathedr. Mutin. ) de Codicum Mutinen. illa vox Obfcarionem ex-
Judici pulfaverit , & Jacramentum datum fieri pungenda , & legendum ab Scarione . Scariones
debuerit, ( dare debuerit , habet Cod . Eſten. ) ipfe autem non dumtaxat Judicum , fed Epifcopo-
Judex ei iterum &c. rum ac Abbatum fuere . Per Scariones Monafte-
(5 ) Tum ambo Codic. Mutinen. in hæc rii habetur in Chronico S. Vincentii ad Vul-
verba fequuntur : Nam alii , quales elegerit , turnum , uti & apud Erchempertum . Hic au-
quanti fecundum Legem jurare debuerint , facra- tem agitur de Scarione Locoruin venerabilium
mentum deducant . Infra iidem Codices qui atque ita explicandus infra Actor de loco , id
per Regulam fecundum Deum vivat , fibifub- eft de loco venerabili , ut in duabus præceden-
jectos Monachos ufque LX. & amplius habeat , tibus Legibus . Ego Scarionis voce hic defigna
qui cum eo regulariter vivant . Atque hinc et- ri puto militares viros a Scara , quæ militaris
iam intelligas , cur Coenobiis , quæ præ cete- turma eft , five fi effent Advocati Ecclefiarum ,
ris Monachorum copia abundant , ampliora , aut earum Vaffi , aut alio quopiam modo ad
ac potiora conceffa fuerint Privilegia . illas tuendas adhibiti : Actores vero Caufidicos ,
( 6 ) In Cod. Eften.continuatur Lex ifta cum five caufarum patronos , hic indicari cenfeo .
præcedente . Et fane cum ea conjungenda vi- In fine : caufa facramentum perfolvat.
detur . Ibidem legitur : Siquidem cum alio Cu-
 148 LEGES LANGOBARDICÆ .
XIII. Et hoc diffinimus , ut poftquam
juffio Regis fuerit in exercitu ambulandi ,
& conftituto pofito ad monitionem ( 1 ) fa-
ciendam nullus præfumat fidejufforem aut
debitorem pro quacumque cauffa pignorare .
Et fi de una judiciaria fuerit , ( 2 ) ad dies
duodecim , antequam eat ad exercitum , fit
quietus , etiam duodecim dies poftquam de
exercitu fuerit reverfus . Si autem de aliis
Judiciariis fuerit fpatium fit ( 3 ) ad dies
XXIV. Nam fi quis quem inter ifta fpatia
pignoraverit , componat ipfa pignora , ficut
qui contra rationem pignus abftulit , I. 14. 8.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu pi-
PE
gnorafti eum in tanta fua mebilia , quæ
valebant folid. LX. infra XII. dies , poſt-
quam fuit reverfus de bofte .
XIV. Si quifcumque homo pro bonitate
fua introierit in fervitium Judicis aut al-
terius hominis ( 4 ) , & defervierit ei , vel
filiis , vel nepotibus ejus , & claruerit veri
tas , quod parentes ejus omnes liberi fuif.
fent & poftea in fervitium ( 5 ) detinere
CAROLI
LEE GES .
Carolus Magnus cum Pontifice Romano ,
Nno feliciter undecimo regnante Domno
menfe Maji ( 8 ) , factum eft Capitulare ,
A Concilio Epifcopis Abbatibus Virifque illuftribus
, ,
mno noftro Karolo , fecundum voluntatem Dei , pro cauffis opportunis confenferunt de-
cretum , III, I, I,
(1 ) In utroque Mutin. Cod, legitur : & con-
Bitutum pofitum ad motionem faciendam .
( 2 ) Cod. Eften. Judiciaria fuerit , ad dies
XII. antequam exeant ad exercitum , fit quietus .
Et XH. poftea &c. Similia præfert Cod . Cathe
dr. Mutin. ubi hæc leguntur in exercitu , fit
quietus duodecim dies antea , duodecim poftea-
quam de exercitu regreffus fuerit .
(3 )In utroque Cod. Mutin. Similiter fit
Spatium .
( 4 ) Ita hæc habentur in Cod. Mutin. infer-
vitio de Judice , aut de alio homine , & fervie-
rit ei , vel ad filios , vel ad nepotes ejus . Ad-
notata fint hæc ad origines Italicæ Linguæ me-
lius nofcendas .
(5) Cod. Eften. ejus hominis liberi , &poftea
eum in fervitio &c. Infra : per XXX. annos ad
parentes ejus , vel ei ferviffet , ( fequitur Cod.
Cathedr. Mutin. ) non poffit eum per iftam pof-
feffionem tenere .
( 6 ) In utroque Cod. Mutin . parentes perti-
nentes fuerint . Idem fignificabat vox pertinen
tes ac Servi. Vide fupra Cap. VIII. Aiftulphi
ipfius , atque alias ejufmodi Leges .
( 7 ) Cod . Eften. idoneare fine appellatione per
chartam &c. In fine uterque Codex : velperpof-
voluerit , dicendo , quod per xxx. annos ei ,
vel parentibus ejus ferviffet , non poffit eum
per ipfam poffeffionem tenere . Quia im
poffibile eft & contra Dei præceptum , dum
omnes ejus parentes liberi funt , ut ipfe fo
lus , qui voluntarie fervivit in fervitium
detineatur , pro fola poffeffione . Nam fi
pro furto , aut alia malitia , ficut Edictuin
continet ad ferviendum in manus datus
fuerit , & probatum fuerit , deferviat & in
antea . Si vero ejus parentes fervi fuerunt ,
( 6 ) & ipfe folus ad libertatem tendere vo
fuerit , fi ipfe libertatem fuam idoneare per
cartam ( 7 ) , aut per homines liberos , vel
per poffeffionem juftam non potuerit , · defer-
viat & inantea . II. 35. 12.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus, quod tu es
Presses & ordine ſubtrabis
te de fuo fervitio . Liber fum nafcendo , &
quid tibi pertinet ad requirendum ? Ipfefer-
vivit mibi per XXX, annos . Hoc non poteft
dicere . Sed fi dixerit per maliviam fuit tra-
ditus mibi ad ferviendum , aut probet , aut
taceat .
MAGNI
Synodali Concilio .
noftro Karolo gloriofiffimo Rege , in
qualiter in uno congregati Synodali
( 9 ) , una cum piiffimo Do-
Qua
feffionem juxta legem non potuerit oftendere &c.
( 8 ) Cod. Eften. Domno noftra Karolo glorio-
fiffimo Rege in menfe Martio . Cod. Cath. Mu-
tin. Anno feliciter Decimo Regni Domni noftri
Caroli ,
(9 ) Cod. Cathedr. Mutin. & Baluzius Tom,
I. Capitular. pag. 195. habent congregatis in
unum &c. virifque inluftribus Comitibus &c. E-
fenfis vero Codex : qualiter congregati in unum
fynodali Concilio Epifcopi , Abbates , Virique il-
luftres una cum &c. Si huic Codici acquiefcen-
dum foret , Concilium hic memoratum habi-
tum fuiffet Roma ; ibi enim hic titulus legi-
tur Carolus Magnus cum Pontifice Romano , &
Synodali Concilio . Verum Carolus M. neque
Anno XI. Regni Francici , neque XI. Regni
Langobardici Romæ fuit menfe Martio ; ac
propterea credendum , habitum fuiffe Conci-
fjum iftud in Francia Anno 779. hoc eft , An-
no XI. Regni Francici , ac deinde illius de-
creta Langobardicarum Legum corpori addita
ex ipfius Caroli præcepto . Eidem vero inter-
fuiffe Italicos quoque Epifcopos , & Proceres , a
vero non abhorret . Labbeus putat habitum in
Villa Duria ; Sirmondus Herifalli fufpicatur .
 LEGES LANGOBARDICE .
Quegens multapetit Carolusfuajuffaperegit .
Rex bonus orbis honor .
CAP. I.
E Metropolitanis Epifcopis ut
eorum fuffraganei Epifcopi ( 1 )
fecundum Canones fubjecti
D fint , & ea quæ erga illorum
minifterium emendanda cogno-
feunt , libenti animo emendent atque cor-
rigant . III. I. I.
II. De Epifcopatibus , ubi præfentes ( 2 )
Epifcopi ordinati non fint fine tarditate
ordinentur , III. 1. 2.
III. De Monafteriis , quæ regularia ( 3 )
fuerint , ut fecundum regulam vivant ; nec
non & Monafteria puellarum , ordinem fan-
&tum cuftodiant >
& unaquæque Abbatiffa
in Monafterio fuo fine intermiffione refideat .
III. I. 3.
IV. Ut Epifcopi de Presbyteris & Cle-
ricis ( 4 ) infra illorum parochiam , & de
fuo minifterio poteftatem habeant fecun-
dum Canones facere . III. I. 4.
V. Ut Epifcopi de inceftuofis hominibus
emendandi licentiam habeant ; feu & ( 5 )
de viduis infra fuam parochiam poteftatem Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
habeant corrigendi . (6 ) Et fi de ipfis in- P
PE vocatus de parte publica , quod Comes
ceftuofis aliquis poft judicium Epifcopi in
ipfo inceftu fe iterum commifcuerit , fi præ-
dium , id eft allodium , habuerit , ipfum in
fifcum Regis recipiatur . II. 8. 9.
VI. Ut nulli Epifcopo ( 7 ) liceat alte-
rius Clericum recipere aut ordinare in ali-
quo gradu ( 8 ) , fine dimifforia Epifcopi
fui , de cujus Parochia eft , III. 2. I,
Tom. I.
( 1 ) In Cod. Eften . legitur : Ut eorum fuf-
fraganei Epifcopi eis fecundum &c. Cod. Cathe-
dr. Mutin. Epifcopi eis fecundum Canones fub-
plettendi funt .
(2 ) In Eften. Cod. fcriptum videtur, ubi præ-
fenter . Cod. Cathedr. Mutin. habet : De Epi-
fcopatis , ubi ad præfens Epifcopi &c.
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin. qui regulares fue-
runt Alii quoque Codices , Baluzio fatente ,
eam lectionem præferunt . Hoc eft , quæ Mo-
nafticæ Regulæ fe fe addixerant .
( 4 ) Cod. Eften. de Presbyteris & Diaconi-
bus infra &c. Cod. Sangallenfis a Baluzio lau-
datus ita legit , fed fimul addit , & Clericis .
( 5 ) Cod. Eften. feu etiam de viduis infra
fuam Parochiam ( hoc eft , Dioecefim ) potefta-
tem habeant ad corrigendum . Ita quoque legi-
tur in Cod. Cathedr. Mutin.
( 6 ) Quæ ufque ad finem Capituli fequun-
tur miror cur exciderint , aut neglecta fue-
rint , Clarifs. Baluzio . At eadem leguntur in
Codice quoque Eftenfi , ubi hæc diverfa ha-
bentur fe iterum miferit , fi prædium babue-
rit , ipfum Fifco Regis recipiatur . Ita & in Am-
brof. Cod.
( 7 ) Vox Epifcopo non legitur in Cod. Eften. Tom. I. pag. 197. Capitular. nonnulla addit ,
uti neque apud Baluz. pag. 195. Tom . I. Sub- quæ & in Cod. Cathedr. Mutin. leguntur . I-
intelligenda tamen videtur .
( 8 ) Confonat Cod. Eften. At Cod. Cathedr.
Mutin. hæc addit : Niß de, fuis bominibus Cle- fi accufator contendere voluerit de ipfo perjurio ,
149
VII. De decimis ( 9 ) , ut unufquifque ho-
mo fuam decimam donet , atque per juffio-
nem Epifcopi fui difpenfetur . III. 3. 1.
VIII. Ut homicida & rei ceteri , qui ler
gibus mori debent > fi ad Ecclefiam Dei
confugiunt , non excutiantur ( 10) , neque eis
ibidem victus detur . II. 39, 2.
IX. Ut latrones illos de infra immunita-
tem Judices & Advocati ad Comitum pla
cita , quando eis annunciatum fuerit , præ-
fentent ( 11) . Et fi dixerint quod ipfos
latrones præfentare non potuiffent , jurare
debent quod illos præfentare non potuif
fent , poftquam eis denunciatum fuerit , nec
pro ulla juftitia dilatanda illis latronibus fu-
gere confenferint , nec pro cauffa dilationis
de illorum poteftate , vel de fuorum mini-
fterio , latrones jactaffent . Et hoc jurent ,
ut per fuorum voluntatem fi potuerint
ipfos latrones præfentare debeant ad jufti
tiam faciendam . Et qui hoc non fecerint
beneficium & honorem perdant . Similiter
& fi Baffi noftri hoc non adimpleverint
beneficium & honorem perdant . Et qui be-
neficium noftrum non habuerit , bannum no-
ftrum folvat . II. 39. 3.
FORMULA VETERES .
tuus mandavit tibi , quod tu præfentares ad
fuum placitum unum latronem de infra emu
nitatem Sancti Syri , unde tu es Advocatus
& non præfentafti .
X. De eo qui perjurium fecerit fe fcien-
te , nullam redemtionem habeat , nifi ma-
num perdat ( 12 ) . II . 58. 2 .
N 3 XI.
ricum habuerit , nullatenus ad ordinandum du➡
cere præfumat , nifi ad illum Epifcopum , de cu-
jus Parochia eft , aut in cujas Parochia in po-
teftate habere debet .
(9 ) Hæc ita leguntur in Cod. Eften: Ut u-
nufquifque bomo fuam decimam donet , hoc eft ,
det , quod nunc donner dicunt Franci . Cod.
C
vero Cathedr. Mutin . Unufquifque homo fuam
decimam ad Ecclefiam donet , & per juffionem.
confilium Epifcopi , in cujus Parochia fuerint ,
difpenfentur.
tro Cod. Eften. fi ad Ecclefiam confugerint ,
non excutiantur . Non excufentur , habet Cod . Ca-
thedr. Mutin. fed retinenda prior lectio .
(11) In Cod. Eften. hac adduntur : Si vero
latrones , foris furtum committentes , fugerint in-
fra emunitatem futura judicentur fententia
Et fi dixerint &c. Infra idem Cod. nec pro
ulla juftitia dilatanda illos latrones fugere con-
fenfiffent , nec pro caufa dilatationis de illorum
poteftate , vel de fuo minifterio ipfum latronem
&c. Infra: Similiter fi Vaffi noftri funt , fi boc
non &c. In fine: qui beneficium non habuerit .
(12 ) Poft verba , nifi manum perdat , quæ po-
ftrema funt in eodem Cod . Eften. Baluzius
taque audiatur Codex nofter , cujus verba funt :
nulla redemptio fiat , nifi manum perdat . Quod.
flent
 1'59 LEGES LANGOBARDICE .

XI. De trufte ( 1 ) facienda ut nemo fentia Comitum aut Mifforum noftrorum ,

præfumat ad nos venienti manfionem veta-
re , & quæ neceffaria funt , ficut vicino fuo ,
ei vendar . III, 4. 2.
XII. De Cerariis ( 2 ) , & Tabulariis
& Chargulariis , ficut a longo tempore fuit
confuetudo , ita obfervetur , III, 5. 1 .
XIII, De facramentis per gildoniam ( 3 )
ad invicem conjurandis , ut nemo facere
præfumat alio vero modo de illorum ali-
moniis , aut de incendio , aut de naufragio ,
quamvis convenientiam faciant ? nemo in
hoc jurare præfumat , I. 17. 7.
XIV. De ( 4 ) iterantibus , qui ad Pala-
tium , aut alicubi pergunt , ut eos cum col-
lecta manu nemo aufus fit affalire . Et ne-
mo herbam alterius tempore defenfionis tol-
lere præfumat , nifi vel in hoftem pergen-
do , aut Miffus nofter fit . Qui aliter face-
re præfumferit , emendet , III . 4. 3.
XV. De teloneis ( 5 ) , quæ jam ante fur
bannita fuere , ut nemo tollar ; nifi ubi an-
tiquo tempore confuetudo fuerit . III, 1. 5.
XVI. Ut nemo præfumat hominem ali
quem vendere , aut comparare , nifi in præ-
( 6 ) II. 30. I
XVII. De Bruneis ( 7 ) , ut nullus extra
Regnum noftrum vendere præfumat . III,
17. I.
XVIII, Si Comes in fuo minifterio jufti-
tiam non fecerit , tunc Miffus nofter de hac
cauffa fonare ( 8 ) faciat , ufque dum jufti-
tiæ ibidem facta fuerint , Et fi Vaffus no-
fter juftitiam non fecerit , tunc Comes , &
Miffus nofter in ipfa cauffa ( 9 ) fedeant , &
de fuo vivant , quoufque juftitiam faciant
II. 52. 2.
XIX, Si quis pro faida ( 10) pretium recipere
noluerit , ad nos fit tranfmiffus , & nos eum
dirigamus , ubi damnum minime ( 11) face-
re poffit . Simili modo etiam qui pro faida
pretium folvere noluerit , nec juftitiam inde
facere , tunc ad nos fit tranfmiffus , & in
rali loco eum mittere volumes , ut majus
damnum non crefcat . I. 37. 1.
XX. De armis infra ( 12 ) patriam non
portandis , id eft fcutis , & lanceis , & lo-
ricis . Si faidofus ( 13 ) quis fuerit , difcutia
tur ; & tunc quis e duobus contrarius fue-
rit,

fent ad crucem . Et fi jurator vicerit , legem publico decreto conftituta . Formannita habent
fuam accufator emendat . Tum adinftar diver- alii . Infra in Cod. Eftenfi confuetudo fuit .
fa Legis hæc alia illic fubduntur , quæ Balu- (6 ) Locupletiorem Legem exhibet Cod. E-
zius conjuncta legit : Hoc vero de minoribus ften. qui tamen conjunxifle videtur cum ifta
baufis obfervandum eft . De majoribus vero re- Legem infra pofitam LXXII. Ergo ibi addi-
bus , aut de ftatu ingenuitatis , fecundum legem tur ; aut Archidiaconi , vel Centenarii, aut Vi-
cuftodiant . Experimentum crucis in eo fitum cedomini , aut Judicis , aut ante bene nota te-
erat , ut contendentes ante crucem ftarent ma- fimonia . Et foras Marcham ( hoc eft , extra fi-
nibus elevatis . Prior ille , cujus brachia laffa nes Provinciæ fuæ ac Regni noſtri ) nemo man-
cedebant , victus credebatur . Vide Ughellum cipium vendat . Cod. Ambr. poft Mifforum no-
in Ital. Sacr. Tom. V. pag. 611. in Catalog. Arorum addit : ut nemo audeat in furtum
Epifcopor. Veronenf. mancipia emere &c. quæ infra occurrent in Lege
(1) Nicolaus Boherius , ac alii , fervitium LXXIII.
regale interpretantur , Du-Cangius truftem fa- ( 7 ) Id eft, de loricis . In Cod . Cathed. Mu
cere nihil aliud effe putat, quam Regi fidem , tin. legitur : De brunis ( ita quoque appella-
feu hominium præftare . Vide ejus Gloffar. La- bantur ) ut nullus foras Regno noftro &c.
tinum , Cod. Eften. addit : ad nos venienti bi- ( 8 ) Sonniare , five faniare , eft Du-Cangio
berno tempore . Nempe tunc durum extra te- erudite explicante , procurare aliquid , curam
aa ducere noctem . habere &c. unde Gallica Lingua deduxit foin
(2 ) Non de Notariis hic agitur , ut cenfet & Joigner . Non recte , ut mihi videtur , fcri-
Lindenbrogius : fed quidem de Servis , aut ptum eft apud Baluzium pag. 198. Tom . I.
potius Liberis , qui cenfum cera Ecclefia ali- in fua cafa foniare faciat , Error fluxit ex fub-
cui reddebant ; & de iis , qui per chartam in- fequente cafa .
genuitatis , & per publicas Tabulas libertate fue- ( 9 ) Cod. Cathedr. Mutin. ad ipfius cafam
rint donati , fed cum onere reddendi cenfuni fedeant . Eadem leguntur in Editione Baluzia-
Locis facris . Propterea apud Baluzium huic na . Codex vero Eften. habet ; in ipfa caſa ſe-
Legi titulus præponitur, de tributariis Ecclefia- deant.
rum .In Codice Eftenfi non legitur confuetu- (10) Cod. Eften. Si quis pro fadia . Cod. Ca-
Cathedr. Mutin.
do . In Cod. vero Cathedr. habetur :: thedr. Mutin. Si quis pro faita : quod idem
Mutin. habetur
fcut a longinquo tempore fuit , fic obfervent . eft . Senfus eft , fi quis læfus inimicitiam pri-
( 3 ) Baluz. in Capitular. Tom. I. pag. 198. vatam ( hoc enim Faida fignificat ) cum ali-
pro gildonia . Ita quoque in Cod. Eften . pro quo habens , eam componere noluerit , pretio
gildonia ad invicem conjurantium . In Cod. Ca- ab inimico recepto &c. Uterque Codex Mu
thedr. Mutin. per geldonia invicem conjuranti tin. tunc ad nos fit tranfmiffus
bus. Nihil aliud eft Geldonia nifi adunatio & (11) Cod. Cathedr. Mutinen. ubi damnum
focietas illicita hominum . Hincmarus Remen- nemini facere poffit . Et in fine Cod. Eften. uť
fis in Capitul. ad Presbyteros Cap. 16. De Col pro eo majus damnum non crefcat . Cod. Ca-
le&is , quas Geldonias vel Confratrias vulgo thedr. ut per eum majus &c.
vocant . In Ambrof. Cod. legitur , per Gildo- ( 12 ) Uterque Cod. Mutin . De armis_infra
nem ; fupra vero adnotatur , id eft advocatio- Patriam , Ita quoque apud Baluz. Tom. I. pag.
id eft
nem . Ita pro adunatione . Infra uterque Cod. 424. Idem infra ac intra fignificabat olim .
Mutin. de illorum eleemofynis , aut de incendio Sed mirum videatur , quod Francis & Lango-
&c. Idem fignificat atque alimoniis. bardis , viris utique bellicofis ac nobilibus, ar-
(4 ) Hoc eft , itinerantibus . Cod. Eften. aut ma palam deferre interdictum fuerit . Quare
aliquo pergunt , ut eos cum collecta nemo aufus vide , quæ infra adnotavi ad Legem XLII .
At affalive . Pippini .
(3 ) Codices Mutinen. præferunt : De tolo- (13 ) Hoc eft , fi quis inimicitiam cum alte-
neis, quejam antea forbannita fuerint , hoc eft , ro foveat . Hinc nova Lex , ni fallor , exordium
fu-
 LEGES LANGOBARDICÆ . 151

rit , pacatus.fiat , & diftringatur ad pacem , FORMULE VETERES .

etiamfi noluerit . Et fi aliter fe pacificare quod vult eligere Donatum
noluer it , adducatur ad noftram præfentiam: De Comes boc dicit Raynaldus Epi-
fcopus
& fi aliquis poft pacificationem alterum oc- ut fit ( 6 ) fuus Advocatus ; & లా de Epifco
ciderit , componat illum ( 1 ) , & manum patu ; quod babeat de bac bora in antea

illam , quam perjuravit , perdat , & infuper licentiam poteftatem de rebus Ecclefia
bannum dominicum perfolvat . I, 37. 2. appellationes faciendi & recipiendi , & res
XXI. De perjuriis ut caveantur , & non Ecclefia per pugnam requirendi & excutien-
admittantur teftes ad juramentum ante- di , quod fecerit per fe vel cum Epifco-
quam difcutiantur . Et fi aliter difcuti non po de rebus Ecclefiæ , permaneat ftabile . Di
poffunt , feparentur ab invicem , & fingula cis ita Epifcopo ? dico Domne Comes , Præ
riter inquirantur . Et non foli accufatori li- cipite fieri notitiam .
ceat teftes eligere , abfente fuo cauffatore .
Et omnino nullus nifi jejunus ad juramen- XXIII , De heribanno ( 7 ) volumus ut
tum , vel ( 2 ) ad teftimonium admittatur , Miffi noftri heribannum hoc modo exacta
Et ille > qui ad teftimonium adductus fue re fideliter debeant , abfque ullius perfonæ
fecun
rit , fi refutatur , dicat ille , qui eum refu- gratia , vel blanditia , five terrore
tat , & probet , quare eum recipere nolit . dum noftram juffionem . Id eft , de homi-
Et ut de ipfo pago , non de altero , teftes ne habente fex Libras in auro & argento ,
eligantur ; nifi forte extra Comitatum lon- bruneis , ferramento ( 8 ) , pannis , caballis ,
gius fit cauffa quærenda ( 3 ) . Et fi quis bobus , vaccis , aut peculiis ; ita ut uxores
convictus fuerit de perjurio , manum per eorum aut infantes non fiant exfpoliati pro
dat , aut redimat . II. 51. 2. hac re de eorum veftimentis , fed recipia-
XXII. De ( 4 ) Advocatis , & Vicedo- tur legitimum heribannum , id eft Libra
minis , Vicariis , & Centenariis pravis , ut tres (9 ). Qui vero non habuerint amplius in
tollantur ; & tales eligantur , qui fciant , fuprafcripto pretio valente , nifi Libras 111. ,
& volunt juftitiæ cauffam difcernere & de- folidi xxx. ab eo exigantur , id eft Libra
terminare . Et fi Comes pravus inventus una & dimidia . Qui autem non habuerit
fuerit , nobis nuntietur : (5 ) & Judices , amplius nifi Libras 11. , folidi x. Si vero
Advocati , Præpofiti , Centenarii , Scabini , unam Libram , folid. v. ita ut iterum fe va-
quales meliores inveniri poffunt , & Deum leat præparare ad fervitium Dei , & in no-
timéntes conftituantur ad fua minifteria ftram utilitatem . Et noftri Miffi caveant
exercenda . II. 47. I. & diligenter inquirant , ne per aliquod ma-
lum

fumit ; attamen nil immutare placuit , quum
in editis pariter atque in Mss. hæc conjun-
ta procedant · Infra Cod. Eften. difcutiatur
& Comitis agebant : Vicedomini vero Epifcopo-
tunc is , qui ex duobus contrarius fit ut paci-
ficetur, & diftringatur &c. Cod. Cathedr. Mu-
tin. ut pacati fiant , & diftringantur &c.
( 1 Cod. Eften. hæc addit : componat illum,
file defendendo fecerit . Si vero aliter , omnem
fubftantiam fuam amittat : etiam manum , qua
perjuravit , perdat , & infuper bannum domini-
cum folvat . Cod. Cathedr. Mutin. cum edi-
tis concordat . Mirum videatur , quod com-
ponere quis cogeretur hominem , quem fe de-
fendendo occidiffet , hoc eft , mulctam pecu-
niariam folvere . Sed hoc Legibus Langobar-
dorum cautum erat > ut videre eft ſupra in
Legibus Rotharis ac Liutprandi .
(2 ) Cod. Eften, vel ad teftimonium admitta-
tur; & ille, qui ad teftimonium adducitur , fi
refutatus fuerit , dicat &c.
( 3 ) In Cod. Eften, legitur : fit caufa inqui-
renda . Et fi quis convictus fuerit de perjurio ,
perdat manum , ffe fciente fecerit , aut redi-
mat : Widrigild tribuat , fi nefciens fecerit . Vi-
de Baluz. Tom. I. pag. 426. a cujus quoque
textu hæc abfunt .
(4 ) En ut in Ms. Cathedr. Mutin. hæc le-
guntur: De Advocatis : id eft ut pravi Adve-
cati , Vicedomini , Vicarii , & Centenarii tollan-
tur, tales eligantur , quales fciant & ve-
Lint jufte caufas &c. In Cod. quoque Eften. le-
gitur , quales fciant & velint . Vicedomini di-
cebantur , qui vises Epifcoporum gerebant , fci-
licet eorum Vicarii , fed præcipue Oeconomi ;
cofque fuiffe Ecclefiafticos viros. , ex antiquo-
rum monumentis colligitur . Et quum hic di-
ftinguantur a Vicariis , par eft credere , inter
Vicarios ac Vicedominos difcrimen interceffif-
fe . Vicecomites autem dicebantur , qui vices
rum , Centenarii fuere Judicum Affeffores , &
quædam fpecies Judicum Minorum .
(5 ) Quæ fequuntur ufque ad finem , in neu
tro Codice Mutinen. uti neque in Ambrof. ad-
duntur hic , fed uti Lex diſtincta infra haben-
tur Cap. LV.
( 6 ) Hinc habes , quid olim foret Advoca
torum munus , perquam celebre in eruditione
Sæculorum rudium : & quomodo eos a Prin
cipe poftularent Epifcopi , cæteræque Ecclefiæ .
Videndus in hanc rem Martinus Magerus de
Advocatia Armata .
( 7 ) Heribannum five Heribannus appellaba-
tur mulcta , quæ folvenda erat a contemnen-
tibus ire ad exercitum , quando proclamaba
tur expeditio . In Cod. Eften. legitur ; ut Mifi
noftri boc anno . Ita quoque apud Baluzium pag.
427. Tom . I. Capitular. & in Cod. Cathedr
Mutin. ubi pro Mifi habetur Miniftri.
( 8) Cod. Eften. "bruneis , aramento , ( fequi- ;
tur Cod. Cathedr. ) pannis integris , cavallis ,
bobus , ( tum uterque Cod. Mutin. ) vel alio
peculio .
(9 Codic. Mutinenf. & Ambrof. fed reci
piant legitimum Heribannum , id eft Libras tres ..
Nempe pro modo facultatum exigebatur He-
ribannum , ne exfpoliarentur pauperes • Atta-
men hinc vides , graviflimam hanc fuiffe mul-
ctam pauperculis hominibus : quæ tamen di-
eta nolim , quafi meliora putem hac ex parte
tempora noftra . Infra Cod . Cathedr. Mutin.
Qui vero non babuerint amplius , ut fuprafcri-
ptum pretium valentem,
 15 LEG LAN
ES
lum ingenium fubtrahant noftram juftitiam ,
alteri tradendo aut commendando ( 1 ) .
III. 6. 1.
XXIV. Optimus ( 2 ) quifque in pago ,
vel in civitate in teftimonium admittatur ,
ut is contra quem teftimonium dare de-
bet , nullum crimen poffit indicare , II .
5I. 3.
XXV, Ut nemo colonus , nec Fifcalinus
( 3 ) poffit aliubi foras mixtos traditionem
facere . II. 32. 6,
XXVI. Nemini liceat dimittere fervum
fuum , propter damnum ab illo cuilibet il-
latum , fed juxta qualitatem damni domi-
nus ejus pro illo refpondeat , vel eum in
compofitionem , aut ad pœnam petitoris
( 4 ) afferat . Sin autem fervus pro perpe-
trato fcelere fugerit , ita ut a domino peni-
tus inveniri non poffit , cum facramento
dominus ejus excufare ftudeat , quod hoc
non fuæ voluntatis , nec confentiens fuiffet ,
quod fervus ejus tale factum commififfet
& fit abfolutus . Jubemus ( 5 ) quoque , ut
propter nullam diftrictionem , quam nos fa-
cere jubemus , pro quibuslibet cauffis , fer-
vi non mittantur in diftrictionem ; fed per
Miffos noftros vel dominos eorum , aut il
lorum Advocatos ipfi fervi diftringantur
ut ipfi ficut lex jubet , rationem pro fervis
reddant , utrum culpabiles fint , an non .
Ipfi vero domini diftringant , & inquirant
fervos fuos , ficut ipfos amant . I, 36. 7.
( 1 ) Cod. Eften. aut commendando ves fuas
Poft hæc in editione Boheriana alia adnetun-
tur , nempe : Ut heribannum aut aliquem colle-
Aum pro exercitali caufa &c, Sed hæc infra
habentur Cap. XCVII.
( 2 ) Eadem fere habet Baluz. Tom. I. pag.
390. At in Cod. Eften . hæc ita leguntur : O
ptimus homo quifque &c. in teftimonium adfu-
matur &c. nullum crimen poffit ei injicere . Tum
hæc adduntur in editis defiderata : Et teftis
quislibet recipiendus fit , nifi crimen ei oppofitum
fuerit probatum .
· ( 3 ) Hoc eft , qui prædium aliquod Fifci ,
quod idem eft ac Regium , colendum fufce-
pit . Infra in Codice quoque Eftenfi legitur, fo-
fas mixtos . Ab editione Baluz. abeft ; atque
is notat , in aliis Codicibus haberi , foras mi
cio , & foras mitti . Tum pag. 1184. Tom . II.
Gloffam interlinearem laudat explicantem for
ras mixtos , hoc eft extra confervos : quafi co-
lonis iftis interdictum foret reliquis vendere ,
præterquam aliis fervis fifcalibus , Sed qui co-
loni , iique fervi , terras ita in fuo dominio
habebant , ut cuiquam vendere poffent ? Ego
infra oftendam , Fifcalinos minime fervis ac-
cenfendos . Quare hic amplectenda videtur le-
tio , quam ex Codice Guelferbytano exhibet
Clarifs. Eccardus , nempe foras mitio , quo Ger-
manico vocabulo ritum traditionis more Sali-
co facta , nempe ramo , baculo , aut alio quo-
piam e manu projecto fignificari putat . Ita
ille in Not. ad Legem Salicam , pag. 176.
(4 ) Cod. Eften. petitori offerat . Infra fe
excufare ftudeat , quod hocfua voluntatis nec com
fcientia fuiffet, quod fervus ejus talefacinus &c,
( 5 ) Hæc ufque ad finem defiderantur hic
in Cod. Eftenfi , & in Ambrof. Sed infra ex-
.
GOB
ARD
ICÆ
FORMULE VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod Dona-
PE tus tuus fervus fecit injuriam ad Ma-
riam fuam mundoaldam . De torto . Si di-
xerit , liber eft , aut eft fervus : dicat ap-
pellator Martino boc te appellat Martinus
quod tu dimififti eum per ipfum malum .
Petre te appellat Martinus quod Donatus
tuus fervus fecit fibi unam plagam in ca,
pjum . Non tibi refpondeo , quod Petrus
vendidit mibi per ipfum malum . Aut pro-
bet , aut refpondeat . Si dixerit , quod fer-
vus eft fugitivus , vadat eum quærere .
XXVII. Si quis ( 6 ) ad mallum legibus
mannitus fuerit 2 & non venerit , fi eum
fomnis ( 7 ) non detinuerit , folid. xv. cul
pabilis judicetur . Si ad fecundam & tertiam
vicem , fimiliter . Si autem ad quartam ve-
nire contemferit , poffeffio ejus in bannum
mittatur , donec veniat , & de re , de qua
interpellatus fuerit , juftitiam faciat . Si au-
tem infra annum non venerit , de rebus
ejus , quæ in bannum miffæ funt , Rex in-
terrogetur , & quidquid exinde judicaverit ,
faciat . Prima mannitio fit fuper v11 . no-
&tes . Secunda fuper noctes XIV. Tertia
fuper noctes xxI . Quarta fuper noctes XLII .
Similiter de beneficio hominis , fi forte res
proprias non habuerit , mittatur in bannum ,
ufque dum Rex interrogetur ( 8 ) . II. 43. 1 .
XXVIII. Ut facramenta , quæ ad Pala-
tium fuerint arramita ( 9 ) , in Palatio fi-
nian-
hibentur , tamquam Lex plane diverfa poft
Cap. LXX. Ego ab editis difcedere nolui . In-
fra in editis: ut ipfi , ficut Lex jubet . Melius
in Mss. Ipfi vero domini : ita in Cod. Eften.
( 6 ) Vide Baluz. Tom. I. pag. 762, In Cod.
Eften. legitur : Si quis Salichus ad mallum le-
gibus mannitus ( hoc eft , citatus , ut ajunt Le-
guleji noftri ) de ingenuitate " aut de hæredi
tate tantum fuerit , & non &c. Et fane fimi-
lis Lex occurrit inter Salicas Cap. I. Sed hic
Langobardi quoque eodem Edicto conftringun
tur .
( 7 ) In Cod. Eften. & Ambrof. habentur ,
fi eum funnis non detinuerit . Ita quoque non
uno in loco in Lege Salica , & in Capitula-
ribus Regum Francorum . Sumnis a Pithao ,
Bignonio , ac aliis explicatur ambafcia , infir-
mitas , impedimentum , excufatio jufta . Vide
4 Du -Cangium in Gloffar. Latino .
( 8 ) Tum hæc addit Cod . Eften. quæ in e-
ditis non invenio Beneficium quidem contra-
dicatur ei , donec ipfe venerit , & juftitiam fe-
cerit , aut miffus aliquando . Hoc eft , ut cen-
feo , aut miffus ejus aliquando veniat .
(9 ) Ita quoque in Eften. Cod. Apud Balu-
zium Tom. I. pag. 765. fuerint adrbamita
Hoc eft , promiffa , & ftatuta ad certam diem ,
in Palatio perficiantur , Alii Codices , finian-
tur . De voce adrhamire videndi Cangius
in Gloffar. & Eccardus ad Tit. XL. Legis
Salica , qui erudite vocis originem explicat .
Infra Cod. Eften, juffione dominica , aut indi-
culo , aut figillo , ad Palatium venire cogantur.
Similiter de ceteris . Ita quoque in Cod. Am-
brof. & apud Baluzium . Indiculum dicebant
veteres Epiftolam præceptoriam Regis , ejus
manu fubfcriptam .
 LEGES LANGOBARDICE .
niantur : & fi facramentales cum ipfo veni-
re noluerint , juffione dominica , aut figil-
lo , vel judicio , ad Palatium venire co-
gantur . II. 55.20.
XXIX. Si quis liber fuper Miffum do-
minicam ( 1 ) cum collecta & armis vene-
rit , & miffaticum illi injunctum contradi-
xerit , aut contradicere voluerit , & hoc ei
approbatum fuerit , quod fciens effe Mif-
fum ( 2 ) dominicum , ad refiftendum ve
niffet , de vita componat : & fi negaverit ,
cum XII . ( 3 ) facramentalibus fuis fe idoneum
faciat ; & pro eo quod cum collecta con-
tra Miffum dominicum armatus venerit ad
refiftendum , bannum dominicum componat .
Simili modo Domnus Imperator de fuis
Vaffis judicavit . Et fi fervus hoc fecerit
difciplinæ corporali fubjaceat . I. 13. 3 ,
FORMULE VETERES ,
qui eft
Advocatus de parte Publica , quod tu
venifti cum collecta & armis te fciente fu-
per Miffum Imperatoris contradixifti
commen-
miffaticum illi , quod erat fibi
datum .
Capitula de Exercitalibas ( 4 ) .
XXX. Si quis ( 5 ) domum alienam cui-
libet fregerit , quidquid exinde per virtutem
abftulerit , aut rapuerit , aut furatus fuerit ,
fecundum legem & ewam illi , cujus domus
fuerit fracta aut exfpoliata , in triplo com-
ponat , & infuper bannum dominicum fol-
vat . Si fervus hoc fecerit , fententiam fu-
periorem accipiat , & infuper fecundum le-
gem fuam componat . I. 14. 9.
XXXI. Si quis liber homo ( 6 ) aliquod
damnum cuilibet fecerit , pro quo plenam
compofitionem facere non valeat femeti-
( 1 ) Cod. Eften. Si quis fuper miffum domi-
nicum , hoc eft Miffum a Rege directum ad ju-
ftitias faciendas aliave ejus mandata peragen-
da , cum collecta , id eft adunatione hominum ,
armis venerit , Miffaticum illi injunctum &c.
( 2 ) Appofite ad elegantiam eorum tempo-
rum . In Ms. Eften. legitur : quod fe fciens
contra Mifum dominicum ad refiftendum &c. de
vita componat , & res ejus ad Publicum deve
niant . Poftrema verba abfunt ab editis .
( 3 ) Codex Eften. cum XII. fuis juratoribus
fe idoniare ftudeat .
( 4 ) Hoc eft de iis , qui in exercitu mili-
tant . Quare fex fequentes leges ad eos , qui
militiam exercuere , fpeétant , quamquam in
Editis vix fit hujus Regiæ intentionis vefti-
gium , nifi in tertia , & fexta fequenti .
(5) Cod. Eften. Si quis in expeditione domum
alienam cujuslibet fregerit . Ergo Lex ifta ho-
minibus in expeditione militari pofitis dicta
eft . Infra per virtutem , idem eft ac per vim,
& violenter . Infra vel furatus fuerit , totum
illi fecundum Legem, cui domus &c. Infra : Si
vero fervus fuerit &c. infuperfecundum fuam
legem compofitionem faciat .
( 6 ) In eodem Eften. Cod. legitur : Si quis
tiber homo in eadem expeditione aliquid taleda-
maum cuilibet fecerit . Infra : femetipfum inva-
diare ei ftudeat . Baluz. Tom. I. pag. 766. in
radio pro fervo dare Andeat . Ambrof. Cod. in
153
pfum invadiare ftudeat , ufque dum plenam
compofitionem adimpleat . I. 14. 10.
XXXII. Si quis meffem aut annonam in
hofte fuper bannum dominicum rapuerit ,
aut furatus fuerit vel paverit , aut cum
caballis vaftaverit , æftimato damno ( 7 ) fe-
cundum legem in triplo componat . Et fi
liber homo hoc fecerit , bannum domini-
cum pro hac re componere cogatur : fervus
vero fecundum legem triplum componat ,
damnum in loco reftituat & pro banno
difciplinæ corporali fubjaceat . I. 14. II.
XXXIII. Si quælibet perfona ( 8 ) de hoc
quoque interpellata fuerit , aut præfentiali-
ter emendet aut facramentum reddat fo-
lus , quod nec ipfe fecerit nec vere qui
feciffet fciat : Accufator vero prius juret ,
quod non eum injufte fe fciente interpel-
laffet . I. 14. 12 .
XXXIV . ( 9 ) De his vero perfonis , quæ
longe a Palatio quafi in via remanferint
exfpectantes Seniorem fuum , & deprædatio-
nes fecerint , Comes , aut Minifter ejus
quicquid contra legem fecerint , abfque ulla
excufatione emendare faciant . Si vero de
injuftitia contendere voluerint , conftringant ,
aut velint vel nolint , ut juftitiam faciant .
Si vero quifquam in fua fuperbia adeo con-
tenderit , ut ibidem interfectus fit , incom-
jaceat ; & neque Senior , neque pro-
pofitus jaceat
pinquus ejus pro hoc ullam faidam portet ,
aut commotionem faciat ; & fi fecerit , no-
bis & populo noftro inimicus annotetur .
XXXV. Quicunque liber homo in hoſte
( 10) bannitus fuerit & venire contemferit ,
plenum heribannum componat , fecundum
legem Francorum , id eft Lx. folidos fol-
vat ; aut ( 11 ) fi non habuerit unde illam
fummam perfolvat , femet ipfum per wa-
dium in fervitio Principis tradat , donec per
tem-
wadiam pro fervo dare ftudeat .
(7 ) Goldaftus : ufurpaverit . Infra Cod. Eft.
æftimatum damnum fecundum legem in triplum
componat . Infra : Si vero fervus hoc fecerit , fe-
cundum legem fuam fub tripla compofitione da
mnum in loco reftituat .
( 8 ) Videtur continuatio præcedentis legis .
In Cod. Eften. legitur : Qualibet perfona in
eadem expeditione de boc &c. Infra : reddat ſo-
la , quod nec ipfa feciffet , fcit : Interpellator au-
tem prius juret , quod non eum injufte fe fciente
interpellaverit .
(9) Hanc legem nobis exhibet Cod. Eften.
Eamque inter editas Longobardorum Leges
hactenus non inveni , imo neque apud Balu-
zium eam intueri mihi vifus fum .
(ro) Hoc eft ad expeditionem bellicam ac-
citus fuerit . Cod . Eften. habet in hoftem . Iis
quippe temporibus hoftem appellare_exercitum
mos fuit ; eamque vocem Italica Lingua re-
tinuit . In Ambrof. fecundum Legem Franco-
rum non legitur .
(11) Idem Cod. Eften. & Ambrof. Quod f
non habuerit unde illam folvat fummam , Te met-
ipfum per vadimonium in fervitio Principi tri-
buat, donec per tempora ipfe bannus ab eo fiat
perfolutus , & tunc &c. Infra : in fervitium fe
tradidit , in illo fervitio defun&us fuerit , bere-
des illius &c.
 LEGES LANGOBARDICE :
154

tempora ipfum bannum ab eo fiat perfolu
tum & tunc iterum ad ftatum fuæ liber
tatis revertatur . Et fi ille homo , qui pro-
pter heribannum in fervitio fe tradiderit
& in fervitio illo defunctus fuerit , heredes
ejus hereditatem , quae ad illos pertinet ,
non perdant ; nec de libertate , nec de ipfo
heribanno obnoxii fiant . I. 14. 13.
XXXVI. Ut nullus homo in placitum
Centenarii ( 1 ) , neque ad mortem , neque
ad libertatem fuam amittendam , aut res
reddendas , vel mancipia judicetur : Sed ea
omnia in præfentia Comitum vel Mifforum
noftrorum judicentur . II. 52. 3.
XXXVII. Omnis controverfia ( 2 ) coram
Centenariis diffiniri poteft , excepta redhi-
bitione rerum immobilium , & mancipio.
rum ; quæ non poteft diffiniri nifi coram
Comite . II. 52. 10.
XXXVIII . Omnia facramenta in Eccle-
fiis aut fuper reliquias Sanctorum juren-
tur . Et quæ in Ecclefia juranda funt , cum
VI . electis aut fibi x11 . effe debeant ( 3 )
quales potuerint legibus invenire : Et fic ju-
ret Sic illum Deus adiuvet & Sancti
querum reliquie ifte funt , ut inde verita-
tem dicat . II . 55. 21 .
XXXIX. Ut infantes , qui fine tationabi-
li ætate funt ,
non cogantur jurare , ficut
Gundebada ( 4 ) lege viventes faciunt . Et
qui femel perjuratus fuerit nec teftis fit
poftea , nec ad facramentum accedat , nec
in fua cauffa vel alterius jurator exiftat .
II. 55. 22.
XL. Ut infantulæ ætatis ( 5 ) puellæ non
velentur , antequam eligere fciant , quid
velint , falva canonica auctoritate . III. 1. 6.
XLI. Ut nec uxor a viro dimiffa alium
accipiat virum , vivente viro ( 6 ) : nec vir
aliam accipiat uxorem , vivente priore uxo
re . II. 13. 4.
XLII. Ut judices jejuni cauffas audiant
& difcernant . II. 52. 4.
XLIII. Ut Epifcopi , Abbates & Comi-
tes , & quique ( 7 ) potentiores , fi cauffam
inter fe habuerint , & pacificare noluerint
ad noftram jubeantur venire præfentiam
neque illorum contentio alicubi judicetur ,
nec propter hoc pauperum & minus po-
tentum juftitiæ remaneant ( 8 ) . Neque ul
lus Comes Palatii noftri potentiorum cauf
fas , fine noftra juffione , finire præfumat :
fed tantum pauperum & minus potentum ,
ad juftitias faciendas fe fciat effe conftitu
tum . II. 45. I ,
XLIV. De latronibus ita præcipimus ob-
fervandum , ut pro ( 9 ) prima culpa non
moriatur, fed oculum perdat . De fecunda ,
nafus ei fcapelletur . De tertia vero , fi fe
non emendaverit , moriatur . I. 25. 61 .
XLV. De illis hominibus , qui propter
eorum culpas ad mortem fuerint judicati
& poftea vita eis conceffa fuerit , fi ipfi ju-
ftitiam ( 10) ab aliis , aut alii ab eis quære
re voluerint , æquale judicium inter eos ter-
minetur . Primum enim omnium de illis
cauffis , pro quibus judicati fuerint ad mors
tem , nullam poftea repetitionem facere pof-
funt

( 1 ) Rectius Cod. Eften, in placito Centena- Edition . Baluz. Tom. I. pag. 424. & 725. Ve-
vii . Erant ergo Centenarii Judices , ut nunc rum ibi additur : & ut pulfentur falva Canoni-
appellamus , ad minora . Infra idem Cod . Sed ça fententia autoritaje , Pulfentur , id eft
in prafentia Comitis , aut Miſforum noftrorum ju- examinentur & probentur ut infra in Lege
dicetur . CXLI. ejufdem Caroli M. Ad ætatem vero ,
( 2 ) Hæc ita leguntur in Cod. Eften. Ut qua velande forent puellæ , quod attinet , nem-
omnis controverfia coram eo ( id eft Centena- pe non ante XXV. annum , habentur Capitula-
rio ) finiatur , præter redemtionem terræ , & ria Regum Francorum pag. 723. & alibi . Hic
mancipiorum . tamen additur metus mortis , & raptus ; quod
(3 ) Rectius in Cod. Eften. & in Ambrof. eft attente animadvertendum ,
aut fi XII. effe debent . Infra : illi Şanti , ( 6 ) Cod. Eften. & Ambrof. addunt fuo .
quorum Reliquia ifta funt , ut veritatem dicat. ( 7 ) Apud Baluz. Lex ifta habetur Tom. I.
Tum additur : Hæc facramenta fint de mino- pag. 497. & 768. Legitur in Cod. Eften. &
ribus placitis : quæ nefcio num pars Legis, an potentiores quique &c. & pacificare fe noluerint
Gloffa dicenda fint . Notandum quoque , in &c. ne propter hoc pauperum & minus poten-
formula juramenti edita haberi Sic Deus &c. tium &c.
Atque ita loqui noftris temporibus in ufu eft . ( 8 ) In Cod . Eften. hæc alteram Legem di-
Verum in editione Baluzii legitur hic & in ftinctam conftituunt . Infra : fed tantum paupe-
aliis locis , Si Deus . Ita quoque conftantiflime rum, minus potentium ad juftitias , faciendas
exhibet Codex Eftenfis tum hic , tum in tor- fciat fibi effe vacandum . Ita quoque legitur in
mulis antiquis , uti infra patebit . Idemque edition. Boheri & Baluzii , Goldaft. addit : ut
haberi in aliis veterum Libris puto ; fed faci- in omnibus caufis pro illis rationem reddere pof-
le interdum antiquæ lectiones emendantur, & fint . Nov. Coll.
ad recentiorum fermonem trahuntur . ( 9 ) Cod. Eften. ut quis pro prima . Infra :
( 4 ) In Ambrof. Gundebanda : id eft Lege nafus ipfius capelletur . Cod. Cathedr. Mutin.
Burgundionum , cui nomen hoc ab eorum Re- hæc ita exhibet ; ut per primam vicem non mo-
ge acceflit . Infra idem Codex : Ut qui femel riantur , fed oculum perdant : per fecundam na-
perjuratus &c. Videtur autem altera Lex fe fus ipfius latronis abfcindatur . Similem alteram
jungenda a præcedentibus verbis . In fine hæc Legein Caroli infra habes Cap. LXXXV,
adduntur a Cod. Eften. jurator exiftat , nifi ac- (10 ) Baluzius quoque Legem hanc exhibet
cipiat pænitentiam . Tom. I. pag. 469. & 763. Verum audiendus
( 5 ) Fufius hæc defcripta habentur in Cod . Cod . Eften. ubi hæc ita exhibentur , hoc eft
Eften. Ut infantule puerilis ætatis non velen- dilucidius : fi ipfi juftitiam ab aliis quærere vo-
tur , antequam ille eligere fciant , que velint , luerint , aut alii ab eis , de aliquibus commiffis
falva Canonic. auctoritate . Id eft ante XXV. an- ante judicium mortis , æqualiter inter illos jens
nos , excepto metu mortis , aut raptus , nifi con- tentia terminetur . Ut primum omnium &c.
Jenfu parentis . Defiderantur hac poftrema in
 LEGES LANGOBARDICÆ .
funt ( 1 ) ; quod omnes res fuæ fecundum
judicium Francorum in publico funt revo-
cata . Et fi aliquid poftmodum , poftquam
eis vita conceffa eft , cum juftitia acquirere
potuerint , in fua libertate teneant , & de-
fendant fecundum legem ; fed in teftimo-
nio ( 2 ) non fufcipiantur , nec inter Scabi-
nos ad legem judicandam locum teneant .
Et fi facramentum eis aliquod judicatum
fuerit , quod jurare debeant , fi aliquis ipfum
facramentum falfum dicere voluerit cum
armis contendat , I. 35. I.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
P cifti fibi unam plagam in capite . Non
tibi refpondeo , quia tu fuifti judicatus poft
ad mortem. Aut probet , aut refpondeat . Si
dixerit judicatus fui ad mortem , fed mihi
fuit vita conceffa . Et tu poft fecifti illud
malum . Probet , aut taceat , Petre te appel-
lat Martinus , quod tu occidifti Donatum
fuum fervum minifterialem . Non tibi refpon-
deo , quia ego fum judicatus poft ad mor-
tem . Probet . Si dixerit , qui appellat tibi
fuit vita conceffa , & poft illud malum mibi
fecifti , probet , Si dixerit qui appellatus eft :
fuit mihi vita conceffa ; fed fi tu dicis , quod
ego feciffem tibi malum ipfum , poftquam
fuit mihi vita conceffa de torto . Petre te
appellat Martinus , quod ipfe babet certam
fufpicionem , quod tu fuifti fur de tanto fuo
mobili , quod valebat folid. C. Non tibi re-
Spondeo , quia pro ipfa mobilia fui judicatus
ad mortem , Petre te appellat Martinus , quod
tu fecifti injuriam ad Mariam fuam mundo-
aldam. De torto . Si voluerit dicere , quod
falfum fit facramentum , quod debet jurare ,
faciat pugnam cum armis ,
XLVI. Si alicui homini poft judicium
Scabinorum , fuerit vita conceffa , & ipfe
poftmodum aliquod malum perpetraverit
& juftitiam reddere noluerit , dicendo quod
mortuus fit , & ideo juftitiam reddere non
debeat ; ftatutum eft , ut fuperius judicium
fuftineat , quod antea fuftinere debuit . Et
fi aliquis adverfus eum aliquod malum fe-
cerit fecundum æquitatis ordinem , licen-
tiam habeat fuam juftitiam requirendi de
cauffis perpetratis , poftquam ad mortem ju-
dicatus eft de præteritis vero maneat ?
ficut fupra judicatum eft . I. 35. 2.
( 1 ) Emendanda hæc ope Codicis Eften. ubi ,
nullus poffit facere repetitionem . Infra : in Publi-
cum funt revocata , nifi in Ecclefia homicidium
fecerit aliquis liber : quæ verba fortaffe Glof-
fam exhibent in textum invectam .
( 2 ) Cod. Eften. Sed in teftimonium non reci-
piantur , nec inter Schabinos &c . Quibus ex ver-
bis deduci poffe mihi videtur , Scabinos , id eft
affeffores Judicis , five Comitis , qui Judices
minores fuere , olim quoque ex civium , aut
pagenfium numero delectos quod & nunc
apud Germanos in more eft . Infra idem Cod.
Eften. & Ambrof. ad legem judicandum locum
155
FORMULE VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu oc-
Pidifti patrem fuum . Non tibi refpon-
deo , quia ego fum mortuus , Petre te appel-
lat Martinus , quod tu tenes fibi malo ordi-
ne terram in tali loco; Ipfa terra mea pro-
pria eft . Quid tibi pertinet ? Imperator mihi
fecit per præceptum . Et quid pertinuit ad
Imperatorem ? Ego fui judicatus ad mortem ,
tote meæ res venerunt ad Publicum , Po-
tes tu probare , quod tu , poftquam Impera-
tor tibi dedit , infra boc tu fuifti judicatus
ad mortem ? Et quod pater tuus per XXX.
annos poffeffam babeatis ?
XLVII. Ut Comes qui latronem in forban-
no miferit , vicinis fuis , & aliis Comitibus
notum faciat , eumdem latronem a fe forban-
nitum effe -? ut illi eum non recipiant . I.
25. 63 :
XLVIII. Ut quandocunque teftes ad rem
quamlibet difcutiendam quærendi aut eligen-.
di funt a Miffo noftro & ( 3 ) Comite , in
quorum minifterio de re qualicunque agen
dum eft , tales eligantur , quales meliores
Et non li-
inveniri in ipfo pago poffunt
ceat litigatoribus per præmia falfos teftes ad-
hibere , ficut hactenus fieri folebat . II . 51. 5 .
XLIX. Ut nullus alius de liberis homi-
nibus ad placitum vel ad mallum venire
cogatur , exceptis Scabinis , & Vaffis Co-
mitum nifi ille qui ( 4 ) cauffam fuam
quærit , aut fi alter illi quærere debeat , &
quærit
ille qui refpondet . II , 42. 1 .
L. Ut teftes ad teftimonium dicendum
præmio non ducantur Et nullus teftimo-
nium dicat , aut facramentum juret nifi
jejunus . Et ut teftes , priufquam jurent ,
feparatim difcutiantur , ( 5 ) quid dicere ve、
lint de illa re , unde teftimonium reddere
debent . II, 51. 6.
LI, Ut nullus quislibet Miffus nofter
neque Comes , neque Judex , aut Scabinus >
cujuslibet juftitiam dilatare præfumat , fi
ftatim implere potuerit fecundum rectitudi-
nem neque præmia per hoc a quolibet
homine per aliquod ingenium accipere præ-
fumat . II. 52 , 5 ,
LII. Ut mercatum nullo loco habeatur 2
nifi ubi antiquitus fuerit , & legitime deber
effe . ( 6 ) III. 18. 1 .
LIII. Ut nullus ( 7 ) cogatur ad pontem
ire
teneant . Et fi facramentum eis aliquod judica-
tum &c. Hæc non fatis dilucida apud Balu-
zium . In fine : cum armis contendant .
(3 ) Cod. Eften. & Ambrof. aut Comite .
( 4 ) Cod. Eften. nifi qui caufam fuam quære,
re debet aut refpondere .
( 5 ) Cod . Eften . Difcutiantur quid dicere ve
lint de ipfa re.
( 6 ) In Cod. Eften . antiquitus fuit , & legi-
timum effe debet .
( 7 ) In eodem Cod . Ut nullus cogatur ad pon-
tem ire adflumen &c. quando ille &c. illud fu
men tranfire poteft .
 OB
$ 56 LEGES LANG
ire , ad fluvium tranfeundum , propter telo-
nei cauffam , quando ille in alio loco com-
pendiofius illud fluvium tranfire poteft . Si-
militer in campo plano , ubi nec pons , nec
transjectus eft , ibi omnino ut teloneum non
exigatur , præcipimus . III. 1. 7.
Ut Presbyter , qui fanctum Chrifma
LIV. Ur
dederit ( 1 ) ad judicium fubvertendum "
poftquam de gradu fuo expulfus fuerit , ma-
num amittat . III . 27, 1 .
LV. Ut Judices , Advocati , Præpofiti ,
Centenarii , Scabini , quales meliores inve-
niri poffunt , & Deum timentes , conftituan-
tur > ad fua minifteria exercenda ( 2 ) . II.
47. I.
LVI. Ut nemo propter cupiditatem pe-
cuniæ aut avaritiam det pretium , ut fu-
turam emtionem ( 3 ) fibi præparet , ut du-
plum vel triplum recipiat fed tunc tan-
tum , quantum præfentes funt fructus , fibi
illos comparet . II . 31. I.
LVII. Volumus atque jubemus , ut Epi-
fcopi fuum in omnibus juxta vires fuas per-
agere ftudeant minifterium in Parochiis
eorum & ut prædicationes & confirmatio-
nes ( 4 ) ibidem expleant . Et de monafte-
riis , quæ infra eorum Parochiam funt , vi-
gilanter curent , ut Canonici fecundum Ca-
nones & Regulares ( 5 ) fecundum regu-
lam vivant : & ubi aliter quam ordo popo-
fcit invenerint , emendare faciant , & fi
emendare nequiverint > nobis nuncietur
III. 1. 8.
LVIII. Ut Comites pleniter juftitiam fa-
ciant & diligant , & juxta viies eorum ex-
pleant , & juftitiæ fance Dei ecclefiæ vi-
gilanti cura infiftant , & orphanorum , vi-
duarum , pauperum , & omnium qui in eo-
rum minifterio permanent , & de cauffa qua-
cunque ad eos venerit querela , pleniffima
& juftiffima deliberatione definire decernant .
(6) & ficut rectum & juftum eft , ita agant .
: ( 1 ) Cod. Eften. Chrifma donaverit : quod fe-
cundum Gallicam Linguam idem eft . In Con-
cilio Turon. Anni 813 , Canon . XX. proditur ,
invaluiffe eam opinionem , ut crederetur , cri-
minofos Chrifmate unetos , aut potatos , nequaquam
ullo examine comprehendi poffe . Hoc eft, in ju-
dicio , five examine aquæ ferventis , aut frigi-
dæ , crucis , ignis , pugnæ , ac in multis, aliis
experimentis , quæ Judicia Dei appellabantur
olim a tentantibus Deum fuperftitione publi-
ca , nunc ab omnibus Chrifti Fidelibus im-
probata .
(2 ) Repetita eft hæc Lex fupra Cap. XXII .
conjuncta quippe cum Lege illa . Ego ordi-
nem Codicis Eftenfis fequutus iterum dare fum
coactus .
(3 ) In Cod . Eften . aut propter avaritiam
Juam prius det pretium aliquod , & futuram
coemtionem fibi præparet . Infra : fed tunc tan-
tum , quando fructus eft præfens , illum com-
paret .
( 4 ) Cod. Eften. & ut prædicationem Con-
firmationem .
(5 ) Hoc eft, Monachi . Erat Canonicis fua
Regula ; verum proprie de Monachis hæc di-
cebatur .
( 6 ) In Cod , Eften. definire decernent .
ARDICE
.
Et ut primitus ad placita eorum , orpha
norum , viduarum , nec non pauperum cauf-
fæ deliberentur : nec propter aliquam dila-
tionem eorum juftitia a Judicibus dilatetur .
II. 52. 6.
LIX. Volumus ut Epifcopi ( 7 ) & Co
mites concordiam & dilectionem inter fe
habeant , ad Dei & fanctæ ecclefiæ tracta-
tum peragendum : ut Epifcopus fuo Comi-
ti , ubi ei neceffitas popofcerit , adjutor &
exhortator exiftat , qualiter fuum minifte-
rium explere poffit . Similiter & Comites
faciant contra fuum Epifcopum , ut in omni-
bus illis adjutor fit , qualiter intra fuam
Parochiam canonicum poffit explere mini-
fterium . II . 53. 1.
LX. Præcipimus ( 8 ) Comitibus , & omni-
bus fidelibus noftris , ut quicunque de rebus
ecclefiafticis beneficia habent
" pleniter fe-
cundum morem regionis nonas & decimas
ad ipfas ecclefias donent abfque ulla di-
minutione & dilatione , in quantum melius
poffunt , & juxta poffibilitatem eorum , &
quando neceffitas ( 9 ) exegerit , dent ope
ras ad ipfas ecclefias reftaurandas , & adju
torium faciant . III. 3. 2 .
LXI. Ut vos Epifcopi ( 10) , qui in omni-
bus nonas & decimas accipitis , in ve-
ftra providentia fit , quatenus ecclefiæ &
capellæ , quæ in veftra Parochia funt , emen-
dentur , & luminaria eis præbeatis , ut in
eis Presbyteri vivere poffint . III. 3. 3 .
LXII. Ut nemo alterius Clericum fine
commendatitiis aut dimifforiis literis recipe-
re præfumat . III . 2. 2.
LXIII. Ut Epifcopi , Abbates , per Xeno-
dochia ( 11 ) & Monafteria eorum hoſpitale ,
ubi antiquitus fuerit
, faciant : & fummo-
pere curent , ut nullatenus prætermittatur ,
III . 1. 9.
LXIV. Volumus , ut Advocati in præ-
fentia Comitum eligantur , non habentes ma-
lam
( 7 ) In eodem Cod. Volumus ut Epifcopi
concordiam dilectionem inter fe habeant ad Dei
& fance Ecclefia protractum peragendum . Ba-
luzius Tom. I. pag. 354. habet , pertractatum
peragendum . Infra : ubi neceffitas popofcerit . In-
fra : Similiter & Comes facial contra fuum Epi-
fcopum &c. Contra pro erga . In fine legitur: in-
fra fuam Parochiam .
(8 ) Cod . Eften. Præcipimus etiam Comitibus .
Infra : de rebus Ecclefie beneficia habent . Cod.
Ambrof. de rebus Ecclefiæ beneficiis habent .
Infra abfunt ab iifdem Codicibus verba illa ,
fecundum morem regionis .
(9 ) Cod . Eften. Et quando neceffitas exigat
de opera ad ipfas Ecclefias reftaurandas , adju-
torium faciant . Olim Opera appellabatur , quæ
nunc la Fabbrica dicitur ; atque idem Opera
nomen in Tufciæ urbibus perdurat , ut infra
monebo .
(ro) In Cod. Eften. legitur : Et vobis Epifco-
pis &c. ut in veftra providentia . In fine : eis
præbeantur , & ut &c.
(11) Cod, Eften. per Senodochia . Nempe olim
certabant cum Epifcopi , tum Monachi , ut
quifque pauperum , ac peregrinorum Hofpita-
le pone fua Templa ac Monafteria haberent ,
In fine Cod. Eften. nullatenus prætermittant .
 LEGES LANGOBARDICE .
lam famam ; fed tales eligantur , quales lex
jubet eligere . II. 47. 2 .
LXV. De furto , vel de minoribus ( 1 )
cauffis ftatuimus , fi
fi ille , cujus cauffa fue-
rit jurata , dicere voluerit , quod ille qui
juravit , fe fciente perjuraffet , vel campo
vel cruce contendat ( 2 ) . Et fi ille qui ju-
ravit , victus fuerit , quod fciens perjuraffet ,
fuprafcriptæ fubjaceat fententiæ . Et fi ille
qui criminavit alium , perjurium non ap-
probaverit , legem fuam cui perjuratum
effe dixerit , perfolvat . De majoribus vero
cauffis lex , quæ a longo tempore fuit , ob-
fervetur . II. 55. 25.
LXVI. ( 3 ) Mentio etenim facta eft a
nonnullis in placitis , quæ habuimus in an-
no præterito , & dictum eft ibi , ut palam
apparet , quod aut ille qui crimen ingerit ,
aut ille qui fe vult defendere , perjurare fe
debeat . Melius vifum eft , ut in campo (4)
cum fuftibus pariter contendant , quam per-
jurium perpetrent in abfconfo . II. 55. 23.
LXVII. Volumus etiam atque jubemus ,
ut Comites & Judices ( 5 ) non admittant
teftes , habentes malam famam , teftimo
nium perhibere , fed tales eligantur , qui
reftimonium bonum habeant inter fuos pa-
genfes . Et primum per ipfos Judices inqui-
rantur , ficut ab illis Judices recti ( 6 ) in-
quirere potuerint , ita faciant , non volun-
tatibus malorum hominum affenfum præftan-
tes . Et ut ipfi Comites , & eorum Judi-
ees , qui noverint cauffam , de qua inter eos
Tom. I.
( 1 ) Legem hanc Baluzius Tom. I. pag. 545.
Pippino Regi tribuit ; Boherius , & Goldaftus
Ludovico Pio . Codex vero Eftenfis a Carolo
M. profectam indicat . Verum hanc titulorum
diverfitatem aliorum cura dimitto ; neque
enim fingula monere decrevi . In Ms. Cod.
Eften. legitur: De furto , vel de majoribus cau-
fis inftituimus . In Ambrof. De furto , vel feac-
cho , vel &c.
(3 ) Cod. Ambrof. componat , aut in campo
contendat . Et fi ille , qui primus juravit . Hoe
eft , experiatur judicium pugnæ , vel crucis , cu-
jus exempla non pauca fuperfunt in libris &
tabulis veterum . Infra Cod. Eften. fuprafcri-
ptæ fententiæ fubjaceat . Et fi ille , qui crimina
impofuerit .
( 3 ) In Cod. Eften. Lex ifta cum præceden-
ti adjuncta unam conftituit . Et quidem non
immerito , quum hic ratio de fuperius ftatutis
proferatur . Infra Cod. Eften. habet : in Placi
to , quod babuimus anno præterito , & dictum
eft inibi , quia ubi palam apparet , quod aut ille ,
qui crimen injecerit , aut ille , qui fe defendere
vult , perjurare fe debeant , melius eft , in cam-
po cum fuftibus pariter contendant , quam perju-
rium abfconfe perpetrent . Hæc rectius quam in
Editis a Baluzio Tom . I. pag. 354.
(4 ) Qui poftremis hifce fæculis tantopere
fingularia certamina aut ufurparunt , aut lau-
darunt , antiquorum præcipue exemplo ufi ,
utinam faltem intellexiffent , non funeftiffimis
gladiis aliifque eiufmodi armis necem facile
inferentibus , fed baculis plerumque , five fu-
ftibus , & clypeo peractas olim fuiffe mono-
machias : unde rariffima funera confequeban-
tur . Nos ftolidos putamus in hac re Majores
noftros ; attamen gravius delirarunt fubfequen-
ția tempora , & proxima noftris . Rem notam
157
agitur , effe cooperatam fine blandimento
ipfius qui cauffam habet , faciant teftes ad
eamdem cauffam venire , & per eorum in-
quifitionem ita fiat diffinita . Et jubemus ,
ut teftimonia ab invicem feparentur , ut lex
,
habet . Quia fi ita agatur , multi falfi te-
ftes poffunt effe fuperati , fi feparatim in-
terrogati fuerint . II. 51. 7.
LXVIII. Sed & hoc volumus ut Co-
mites de latronibus plenam juftitiam faciant
per eorum minifteria , ut fures & ( 7 ) ma-
lefactores non patiantur quiete refidere, fed
femper eos in quantum valent infeftent .
I. 25. 64. f
LXIX. Ut ante Vicarios ( 8 ) nulla cri-
minalis actio diffiniatur , nifi tantum levio-
res cauffæ , quæ facile poffunt judicari . Et
nullus in eorum judicio aliquem in fervitio
hominem conquirat , fed per fidejufforem
mittantur > ufque ad præfentiam Comitis ,
Et ad ingenuos homines nulla placita fa-
ciant cuftodire , poftquam illa tria cuftodiunt
placita , quæ inftituta funt , nifi forte con-
tingat , ut aliquis aliquem accufet : exceptis
illis Scabinis , qui cum Judicibus refidere de-
bent . II . 52. 7.
LXX. Volumus ut ficut nos omnibus le-
gem obfervamus , ita ( 9 ) omnes Comites
noftri nobis legem obfervare faciant , & ple-
nam juftitiam in eorum minifteriis quid-
quid ad nos pertinet , facere ftudeant . II.
52. 8.
LXXI. Ut nemo pedicas ( 10) in forefto
O Do-
illuftrare fupervacaneum foret . Vide etiam Le-
gem XXXI. Lotharii I. infra .
(5 ) Cod. Eften. Comites & eorum Judices
Quamquam Comes & Judex idem fonent in
aliquot Regum Langobardorum Legibus , atta-
men fub Francis Italiæ dominantibus frequen-
tius nomine Judicis ii defignabantur , qui fub
Comite , five Urbis Præfide juftitiam mini-
ftrabant . Hincmarus de Ord. Palat. Cap. 10.
Tales etiam Comites , & fub fe Judices confitue-
re debet &c. Idem in hac ipfa Lege infra re-
petitur .
( 6 ) Corrigenda hæc ope Codicis Eſten. ubi
legitur : Et ficut ab illis rectius inquirere potue-
rint , ita faciant , non voluntatibus malorum ho-
minum affenfum præbentes . Et ut ipfi Comites ,
& eorum Judices , quomodo noverunt caufam
de qua inter eos agitur , coopertam effe , fine blan-
dimento &c. Infra : Quia , fi ita agitur , multi
falfi teftes poflunt convinci , fi ita interrogatifue
rint feparatim .
( 7 ) Cod. Eften. Et ut malefactores non pa-
tiantur &c.
( 8 ) Eos nempe , qui vices Comitis , aut Ju-
dicis agebant in pagis , quorum frequens men-
tio in aliis eorum temporum Legibus ac Li-
bris . Infra Cod. Eften. Et ingenuos homines :
hoc eft , non cogant liberos a nativitate homi-
nes Placitis intereffe . Hi alibi Arimanni , five
Herimanni appellantur , uti & ingenui . Infra :
poftquam illa tria cuftodierint Placita &c.
( 9 ) In Cod. Eften. ita & omnes Comites .
( 10 ) Hoc eft : retia ad capiendas aves & fe-
ras in filvis ad Regem fpectantibus tendat .
Piedica occurrit quoque in vulgari Italicorum
fermone . In fine Cod. Eften. hæc addit : fic-
ut Lex eft ; aut CXX. ius accipiat fervus ·

BA
158 LE GES LA NGO
Dominico , nec in quolibet Regali loco ten-
dere præfumat . Et fi ingenuus hoc perpe-
traverit , bannum dominicum folvat : & fi
fervus eft , dominus illius emendet , ficut
lex eft . I. 22. 7.
LXXII. & LXXIII. De mancipiis quæ
venduntur , ut in præfentia Epifcopi vel Co-
mitis fint vendita , aut Archidiaconi , &
Centenarii , aut Vicedomini , aut Vicejudi-
cis ( 1 ) , vel Vicecomitis , aut ante ban-
num nota teftimonia . Et ut foras Marcas
nemo mancipia vendet . Et hoc qui fecerit,
tantis vicibus bannum folvat , quanta man-
cipia vendiderit . Et fi non habet pretium ,
in wadia pro fervo femetipfum Comiti do-
net , ufque dum ipfum bannum perfolvat .
( 2 ) Item , ut nemo audeat in furto manci-
pia emere , & in aliam regionem occulte du-
cere : ubi vero repertum fuerit , legali fen-
tentiæ fubjaceat . II. 30. 2.
LXXIV. Ut nemo furem , camphium de
mancipiis , aut de qualibet cauffa , recipere
præfumat , ficut fæpius Dominus Imperator
commendavit ( 3 ) . II. 55. 24.
LXXV. Ut mancipia adventitia & fugiti-
va nullus præfumat recipere ( 4 ) . I. 25.65.
LXXVI. De omnibus debitis folvendis
ficut antiquitus fuit confuetudo , per x11 .
denarios folidi folvantur per totam Sali-
(1 ) Cod. Eften. aut Judicis . Cod . Cathedr.
Mutinen. & Ambrof. aut Judicis Comitis fint
vendita . Infra Cod. Eften. Et foras Marcam .
Vide fupra Cap. XVI .
( 2 ) In Editis conjuncta eft Lex ifta cum
præcedente ; at in Cod. Eften. diftincta . In
Ambrof. Cod . ita his additis , & aliunde de-
fumtis , Lex fe habet : Ut nemo præfumat ali-
quem hominem vendere , aut comperare , nifi in
præfentia Comitum , aut Mifforum noftrorum , &
ut nemo audeat &c. Idem veteres Scholiaftæ
putant effe in furto , ac occulte , quod infra le-
gitur .
(3 ) Cod. Eften. Ut nemo de mancipiis furem
camphium , aut de aliis quibuslibet caufis recipe-
re præfumat , ficut fæpius Domnus Imperator
commendavit in verbis , non lege . Quæ poftre-
ma verba ex Codice noftro addita , quamquam
Gloffam præfeferant , attamen pars Legis for-
taffe fuerunt Quantum quidem puto , obfcu
ræ hujus Legis hic eft fenfus . Quoties contro-
verfia eft de mancipiis , aliifve caufis , ob quas
pugna fit tentanda , nemini liceat campionem
recipere aut fufcipere , qui furti fit arceffitus .
Camphio enim & Camphius idem eft atque Cam-
pio , a Germanica voce Kampff. Et in Codicib.
Mss. Mutin. pro Campio fæpe legitur Camphio .
(4 In Cod. Eften. Ut nullus mancipia ad-
ventitia fugitiva nullatenus recipere prafumat ,
( 5 ) Cod. Eften. excepto Leuden . Si Saxo ,
aut Frixo Salicum occiderit . Leudis , feu Leu-
des eft vaffallus nobilis .
( 6 ) In Cod. Eften. per XL. denarios folidi
Jolvantur . Jam Baluzius animadverterat Tom.
II. Capitul. pag. 1052. in Editione Boherii , &
Lindenbrogii corrupte haberi , per LX. denarios .
In eodem Cod . Eften. alia adduntur , quæ ab
Editis abfunt , videlicet ; per XL. denarios foli-
di folvantur . Similiter de omnibus controverfiis ,
quas hi contra Salicum habuerint , unde ei com-
pofitionem facere debuerint . Infra Salicos &c.
Quæ verba fatis explicant , quid in hac Lege
fignificent debita , hoc eft , mulcta pecuniaria .
In fine idem Codex : XII. denarii per folidum
CE
RDI
.
cam Legem : excepto ( 5 ) fi Leudes id
eft , fi Saxo aut Frifo Salicum occiderit
per LX. ( 6 ) denarios fol. folvatur . Inter
Salicos vero ex utraque parte de omnibus
debitis , ficut diximus , per x11 . denarios
folid . folvatur , five de homicidiis , five de
omnibus rebus . II . 22. 1 .
LXXVII. De mannitione ( 7 ) vero , nifi
de ingenuitate , aut de hereditate , non fit
opus obfervare ; de ceteris vero cauffis , per
diftri&tionem Comitis ad mallum veniant
& jufte examinentur ad juftitiam facien-
dam . Comites vero non femper pauperes
per placita opprimant . II. 43. 2.
LXXVIII . Si quis ( 8 ) Longobardus fta-
tum humanæ fragilitatis præcogitans , pro
falute animæ fuæ de rebus fuis voluerit ju-
dicare , vel cartam donationis cuilibet face-
re , non ficut hactenus fieri folebat , jus fibi
vendendi , donandi , commutandi , & per
aliam cartam eafdem res alienandi refervet
poteftatem : fed abfolute faciat unufquifque
de rebus fuis , quod velit ( 9 ) , & nofcat
fibi ex noftra auctoritate penitus interdi-
&tum effe , duas de eadem re facere tradi-
tiones ( 10) . Sed poftquam unam de rebus
fuis traditionem fecerit , aliam de ipfis re-
bus faciendi nullam habeat poteftatem ( 11 ) .
Ita tamen fi ufumfructum voluerit habere ,
per
folvantur.
(7 ) Baluzius Tom. I. pag. 352. habet : De
mannitione ; Codex vero Eften. De manire ve
ro , nifi de ingenuitate . Atque ita recte . Man-
nire eft vocare in jus . Cl. V. Johannes Geor-
gius Eccardus in Notis ad Legem Salicam
contendit , fcribendum effe manire , non man-
nire . Cum ipfo facit Cod. Eftenfis . Videtur
autem Legis hujus fenfus . Excepta contro-
verfia de ingenuitate atque hereditate , priva-
to cuiquam non liceat adverfarium fuum man-
nire , five provocare ad mallum , hoc eft , ad
publicum folemnemque populi & Judicum con-
ventum fed quidem ei fas fit , caufam de-
ferre ad Judicem , & ad communia placita .
Vide infra inter Leges Ludovicii Pii Cap.
XIX. & confer cum Lege ifta .
( 8 ) Vide aliam fimilem Legem infra Cap.
CVI.
( 9 ) In Ms. Eften. additur , nefcio num a
Carolo Magno , an ab aliquo vetufto Gloffato-
re : quod velit , nifi fervaverit ordinationem fi-
bi , & ufumfructum de rebus datis loco Deo di-
cato . Si aliter fibi placuerit , nofcat &c. Innu-
meræ autem chartæ habentur , in quibus re-
rum Ecclefiæ donatarum ufumfructum fibi do-
nantes refervant .
( 10) In Mss. Mutinenfibus , & apud Balu-
zium Tom. I. pag . 347. habetur : duas de eadem
re facere donationes . Infra Cod. Cathedr. Mu-
tin. fed poftquam unam de rebus fuis ordinatio-
nem fecerit.
(11) Aliqua hic adjunguntur in Cod. Eften.
exceptis rebus traditis euntis in beftem . Ita ta-
men ut fi ufumfructum voluerit habere per pre-
cariam . Rurfus confule infra Cap . CVI. Nem
pe Ecclefiis non pauci fua donabant , eafque
rurfus per precariam ab ipfis Ecclefiis , quibus
tenuis cenfus annuus promittebatur , in emphy-
teufim recipiebant . Idque excogitatum , ut fub
protectione Ecclefiarum fua melius tuerentur ,
earumque privilegiis fruentes , onera publica ,
quantuin fieri poffet , evitarent .
 LEGES LANGOBARDICE . 139

per precariam res traditas ufque in tempus
definitum poffidendi , fit conceffa facultas .
II. 18. 4.
FORMULE VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes fibi malo ordine terram in tali lo-
co. Ipfa terra mea propria eft . Ecce charta ,
quam mihi fecit Donatus ; & ecce charta
quam mihi fecit Donatus . Ipfe qui habet po-
fteriorem chartam , dicat priorem faljam .
LXXIX. Quicunque res fuas pro anima
fua ad cafam Dei ( 1 ) , aut ad parentes
fuos , five ad liberos homines tradiderit , &
in hoftem , aut in fervitium Dei iturus fue-
rit , aut ad mortem traditus , fi in ipfo iti-
titudine vim cuilibet intulerit , LX. folid.
poena mulctetur . I. 14. 14.
LXXXI. Si quis contumax adeo aut fu
perbus extiterit , ut dimiffo exercitu abfque
juffu & licentia ( 5 ) Regis domum rever-
tatur , & quod nos Teudifca lingua dici-
mus , heriliz fecerit , ut ipfe fit reus Ma-
jeftatis , vitæ periculum incurrat , & res ejus
Fifco noftro focientur . I. 14. 15.
LXXXII. Si quis alium præfumptive fua
fponte ( 6 ) caftraverit , " & ei ambos tefticu-
los amputaverit , integrum widrigildum fuum
juxta conditionem perfonæ componat • Si
virgam abfciderit , fimiliter . Si unum te-
fticulum , medietatem perfolvat ? Et hæc
de oculis , manibus , pedibus , & lingua fan-
cimus , ut fi unus eorum abfcifus fuerit 9

nere , aut de ipfa infirmitate mortuus fue- medium widrigildum componat : fi ambo
rit , habeat ipfas res ( 2 ) , cui traditæ funt . integritas perfecta emendatione componatur .
Et fi mortuus non fuerit in ipfo itinere , I. 7. 18.
aut de ipfa infirmitate , recipiat res fuas > LXXXIII . Aldiones vel Aldiæ ea lege
tradiderit fi voluerit > & habeat in vivant in Italia in fervitute dominorum
quas
fuo jure , ficut antea habuit , fuorum , qua Fifcalini ( 7 ) vel Liti vivant
LXXX. Si quis liber homo , contempta in Francia . III. 20. 1.
juffione noftra ceteris in exercitu pergen- LXXXIV. De vindicta & judicio fuo fa-
tibus domi refidere præfumferit , plenum &to in latronibus , ut ( 8 ) teftimonio Epi-
heribannum ( 3 ) , fecundum legem Franco- fcoporum abfque peccato Comites facere pof-
funt , ita tamen ut abfque invidia aut a-
rum , id eft , LX . folid. fciat fe debere com-
lia occafione mala faciant , & nihil aliud
ponere . Similiter & pro contemptu fingulo-
rum Capitulorum , quibus per roftram Re- interponatur , nifi ad veram juftitiam perfi-
galem auctoritatem bannum promulgavimus ; ciendam , & pacem confirmandam . I.25. 66.
id eft , qui pacem Ecclefiarum ( 4 ) Dei , & FORMULA VETERES .
viduarum , & orphanorum , & pupillorum ,
pauperum , ac minus potentum irruperit , Etre Comes te appellat Martinus , quod
aut raptum intra patriam fecerit , aut alie P tu taliafti fibi manum per invidiam,
nas domos incenderit , vel cum collecta mul- non per juftitiam .
Q 2 LXXXV.
Tom, I,

(1 ) Cod. Eften. ad caufam Dei . At profe- præfumptive caftraverit . Cod. vero Cathedr.
to locus emendandus , ad Cafam Dei , quo no- Mutin. Si quis alterum præfumtione fua , vel.
mine ufi funt veteres ad fignificandas Eccle- Sponte &c. Infra Cod. Eften. in integrum Wi-
fias , five Templa Dei . In ufu adhuc eft in drigild fuum &c. Et hoc de oculis . In fine Cod.
hifce regionibus la Cadè vox inde profecta Cathedr. integritas pro facti emendatione com-
& adhibita ad fignificandas pias ædes , quibus ponatur .
ægrotantes pauperes , aut infantes expofiti re (7 ) De Fifcalinis fupra aliquid innui ad Le
cipiantur . Vide Baluzium Tom. I. pag. 389. gem XXV. ejufdem Caroli M. Lidi feu Liti ,
adferentem eamdem Caroli Legem his ver- ac Litones , fi Du-Cangio acquiefcimus , fue-
bis : Qui res fuas pro anima fua ad Cafam Dei re Servi gleba , hoc eft , prædia dominorum
&c. Imo eamdem vide infra Cap. CVI . Cad. fuorum incolentes . Ego credere Libertos co-
Cathedr. Mutin . hic habet : Quicumque res lonos malim , quales & fuerunt Aldii, five Al-
fuas pro anima fua ad Ecclefiam Dei tradere vo- diones , fed non integra libertate donatos , qui
Tuerit &c. a dominis five patronis fuis incolendum ali-
( 2 Cod. Eften . babeat ipfe ipfas res . Infra : quod prædium fufcipiebant , & ftato eis tribu-
aut de ipfa infirmitate , excidifle puto conva- to perfoluto , immunes a multis aliis fervitu-
luerit. tis oneribus vivebant . Vide infra Legem X.
( 3 ) Cod. Cathedr. plenum hairebannum . Ludovici Pii .
Videlicet LX. folidorum mul& tam , ut infra ( 8 ) Cod. Eften. in latronibus teftimonio Epi-
explic atur , Regio Fiſco perfol vat . Vide fupra fcoporum , &c. & nihil aliud ibi interponatur ,
Cap. XXXV. nik veram juftitiam ad perficiendum , & pacem
(4 ) Cod . Eften. videlicet , qui pacem Eccle- confirmandam . In Codice Cathedr. Mutin. hic
fiam Dei &c. ac minus potentium irruperit , aut nonnulla adduntur , quæ infra occurrunt Cap.
raptum infra patriam fecerit aut fuccenderit LXXXVI. videlicet Et nihil aliud ibi inter-
alienas domos &c. LX, folid. pœna ipfe mul- ponatur , nifi vera juftitia ad perficiendum . Et
Aetur . fi per odium , aut malum ingenium , nifi pro ju-
(5 ) Ambo Codices Mutinenf. juffu vel li- ftitiam faciendum , hominem disfecerit , honorem
centia . Infra : & quod nos Teudifca lingua fuum perdat , & Legibus ; contra quem injuſte
( fequitur Cod. Eftenfis ) dicimus , Eriliz fe fecit , fecundum pœnam , quam intulit , emende-
cerit , ipfe ut reus majeftatis &c. Cod. Ambrof. tur . Hæc eadem a Baluzio paucis folum mu-
eritlid. In fine Cod . Eften. in Fifco noftro fo- tatis adferuntur Tom. I. pag. 197. ac 861. Tu
vide infra .
cientur .
( 6 ) Cod. Eften. Si quis alium fua fponte
 1.60 LEGES LANGOBARDICE .
LXXXV. Si quis latro de uno furto pro-
batus fuerit , perdat oculum ( 1 ) ; & fi de
duobus furtis probatus fuerit , nafus ei fca-
pelletur ; & fi de tribus furtis probatus fue-
rit , moriatur . I. 25. 67.
LXXXVI. ( 2 ) De duobus furtis , unde
oculum & nafum perdere debet , conftitui-
mus ut dominus fervi illius , fecundum le-
gem , cui furta facta fuerint , folvere de-
beat : de tertio vero furto , unde mori de-
bet , mors illius furta illa excludat . Et fi
Comes fine culpa per invidiam aut occafio-
nem injuftam , nifi per juftitiam & pacem
faciendam , hominem disfecerit , honorem
fuum perdat , & legibus illi , contra quem
injufte fecerit , poenam quam intulerit , e-
mendet . I. 25. 68.
LXXXVII. Si quis latronem morte di-
gnum , fibi ad occidendum traditum , fer-
vaverit , & vitam indigno concefferit , me-
dium damni propter quod traditus eft , com-
ponat ( 3 ): & fi ipfe latro rurfus in latro-
cinio comprehenfus fuerit , quod prius de-
buit , capitali fententia perfolvat debitum .
1. 25. 69:
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de parte Publica , quod tu con-
Fervafti unum latronem , qui habebat fu-
rata tanta mobilia , que valebant folid. C.
qui tibi erat traditus ad occidendum , vi-
tam indigno conceffifti ,
LXXXVIII. Si quis furem vel latronem
comprehenderit , & eum indemnem dimi-
ferit , neque illum ad præfentiam Judicis
( 4 ) aut Comitis , vel loci Servatoris , qui
Millus Comitis eft , adduxerit & de hoc
facto , five de hac ( 5 ) nequitia , pofthac
in præfentia Judicis convictus fuerit , ipfius
damni exiftimatione , pro qua fur vel latro
comprehenfus eft , componere cogatur I.
25: 70.
( 1 ) In Cod. Eften. legitur : oculum unum
perdat . Et fi de duobus furtis probatus fuerit,
oculum perdat , & nafus ei curtetur . Et fi de
tribus furtis probatus fuerit , moriatur . Vide
fupra Legem fimilem Cap. XLIV.
( 2 ) In Cod. Eften. continuatur Lex ifta
cum præcedenti his verbis : Et de his duobus
furtis Infra : fecundum pœnam , quam intulit ,
emendet .
(3 ) Cod. Mutinenfes : pro latrone ad partem
Publicam componat . Infra Cod . Eften. quod
prius debuerat , fequitur Cod. Cathedr. ) capi-
tali fententia (fententia habet Eften. ) debitum
exolvat .
( 4 ) Baluzius Tom . I. pag . 348 , habet , Du-
eis , aut Comitis . Cod . Eften. Judicis , Ducis ,
aut Comitis , vel loci Servatoris . Tum expli-
catur , quid olim forent Loci Servatores , nem
pe Miffi Comitis five Vicarii Comitum . De
his mentio apud Paulum Diaconum ; & fre-
quens in Chartis , quas Deo dante proferam .
( 5 ) Cod. Cathedr. Mutin. vel nequitia poft
boc in præfentia Judicum convius fuerit , ipfum
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatu de parte Public , quod tu com-
s a
prehendifti unum latronem , qui habebat fu-
rata tanta mobilia , quæ valebat folid. C.
& non minafti eum ante Comitem .
LXXXIX . Ubicumque intra Italiam fi-
ve Regis ( 6 ) five Ecclefiafticus , vel cujus-
libet alterius fervus fugitivus inventus fue-
rit , a domino fuo fine ulla annorum præ-
fcriptione vindicetur ; ea tamen ratione , fi
dominus Francus , five Alamannus , aut al-
terius cujuslibet nationis fit . Si vero Lon-
gobardus , aut Romanus fuerit , ea lege fer-
vos fuos acquirat vel amittat , quæ inter eos
antiquitus eft conftituta . I. 25. 71 .
XC, Ut Judices , five Miffi noftri Fifca
lini ? de qualibet cauffa non exigant fre-
dam ( 7 ), prius quam facinus componatur .
II. 52. 9.
XCI. Omnia debita quæ ad partem Re-
gis folvi debent , per XII . denarios folidi
folvantur , excepta freda ( 8 ) , quæ in Le-
ge Salica fcripta eft , eifdem folid. cum qui-
bus ceteræ compofitiones folvi debent , com-
ponatur . II. 22. 2.
XCII. Si quis judicatam cauffam repete-
re in mallo præfumferit , ibique a teſtibus
convictus fuerit , aut xv. folid. componat
aut xv. ictus accipiat a Scabinis , qui cauf-
fam ipfam prius judicaverint . II. 59. 1 .
XCIII. De his qui legem fervare contem-
ferunt ( 9 ) , ut per fidejufforem in præſen-
tia Regis deducantur . III. 21. 1 .
XCIV. Qui filium legitimum non habue-
rit , & alium quemlibet heredem fibi face-
re voluerit , coram Comite , vel coram Re-
ge & Scabinis ( 10) , vel Miffo Dominico
qui tunc ad juftitiam faciendam in provin
cia fuerint ordinati , traditionem faciat . II.
16. 1 .
XCV. Ut decimæ Populi in quatuor par-
tes dividantur . Prima pars Epifcopis detur ,
alia
debitum ad æftimationem &c. Cod. vero Eften.
poft hac in præfentia Judicum convictus fuerit >
ipfe damni æftimationem , pro quo fur vel latro
comprehenfus eft , componere ad Publicum co-
gatur .
( 6 ) Cod. Eften. five Regius . Infra pro Ala-
mannus , in editione Goldafti typographus fcri-
pferat Almanus .
( 7 ) Nihil aliud freda , five fredum fuit ,
quam compofitio , hoc eft multa pecuniaria
Fifco debita , qua exfoluta , reus pacem fibi a
Fifco , id eft a Rege , conquirebat . Sed præ-
ter hanc multam fuit alia compofitio , five
muléta perfolvenda illis , quibus aut injuria ,
aut damnum illata fuerant .
( 8 ) Cod. Cathedr. Mutin. habet : excepto
frede . Infra Cod . Eften, eifdem enim folidis >
quibus cetere &c. componatur . Vide fupra Cap.
LXXVI. ubi eadem repetuntur , quippe diver-
fis annis Franci Reges promulgabant ejufmodi
Leges ,
(9 ) In Cod. Eften. fervare contemferint ,
(10) Gold. vel Scabino . ( Not. Coll. )
 LEGES LANGOBARDICE .
alia Clericis , tertia pauperibus , quarta in
fabrica ipfius Ecclefiæ ( 1 ) . III. 3. 4.
XCVI. Ut nullus Presbyter cartam ( 2 )
fcribat , neque conductor exiftat , fuis fenio-
ribus . III. I. 10.
XCVII. ( 3 ) Ut herïbannum aut ali-
quem conjectum ( 4 ) , pro exercitali cauf-
fa Comes de liberis hominibus recipere
aut requirere non præfumat ; excepto fi de
Palatio noftro aut Filii ( 5 ) noftri Miffi
veniant , qui illum heribannum requirant .
III. 6. 2.
XCVIII. Ut illi qui heribannum folvere
debent , conjectum (6 ) faciant ad heriban-
nitorem . III. 6. 3.
XCIX . Volumus primo , ut neque Abba-
tes , neque Presbyteri , neque Diaconi , ne-
que Subdiaconi , neque quislibet de Clero ,
(7 ) de perfonis fuis ad publica vel ad fæ
cularia judicia trahantur , vel diftringantur ;
fed a fuis Epifcopis judicati juftitiam faciant .
Si autem de poffeffionibus five Ecclefiafti-
cis five fuis propriis fuper eos clamor ad
Judicem venerit mittat Judex clamantem
cum Miffo fuo ad Epifcopum , ut faciat ei
per Advocatum juftitiam percipere ( 8 ) . Si
vero aliqua inter eos fuerit orta intentio ,
quam per fe pacificare non velint , aut non
poffint , tunc per Advocatum Epifcopi , qua-
tem jufferit , ( 9 ) cauffa ipfa ante Comitem
veniat vel Judicem , & ibi fecundum le-
gem finiatur , antepofito ficut dictum eft de
perfona Clericorum . III. I. II.
C. Ut fervi , aldiones , libellarii antiqui ,
Tom. I.
( 1 ) Idem Cod. in fabrica Ecclefiæ diftri-
buatur .
( 2 ) Hoc eft , nulli Presbytero Notarium
agere liceat , neque Oeconomi munus præfta-
re laicis hominibus ; aut quod verius pu-
to , prædia excolenda conducere a Senioribus
fuis .
( 3 ) Hanc Legem non habet editio Golda-
fti . Legitur tamen in Boheriana , ac apud
Lindenbrogium , & Baluzium . Vide fupra
Cap. XXIII.
(4) Cod. Eftenfis , contectum . Scribendum
profecto conje&um ; ita enim olim quæ nunc
contributio , five fpefe del viaggio , dicitur , ap-
pellari confuevit . Vide Legem fequentem , &
Du-Cangium in Gloffar. Latino . Collecium præ-
fert Editio Boherii . Sed præftat lectio , quam
innui .
( 5) Scilicet Pippini , qui tunc Italiæ Rex
erat , eamque vivente patre regebat .
( 6 ) Hoc eft , victum conferant , feu paghino
le fpefe del viaggio Heribannitori , fcilicet Mi-
niftro illi , cui colligendi heribanni cura com-
miffa eft .
( 7 ) In Cod. Eften . nefcio quare additum
fuerit: de Clero , præter Epifcopos , Abbates , de
perfonis &c. Hæc enim cum ipfa Lege pu-
gnant .
( 8 ) Hæc habet Cod. Eften. ut faciat eum
per Advocatum juftitiam recipere . Si vero ta-
lis aliqua inter eos orta fuerit contentio &c. In-
tentio , quæ legitur in editis , idem olim fi-
gnificabat atque contentio .
(9 ) Rurfus idem Cod. hæc offert : per Ad-
vocatum Epifcopi , qualem jufferit Lex , ipfa cau-
fa &c. In fine : antepofita , ut dictum eft , perfo-
1
161
vel alii noviter facti qui non per frau-
dem , neque per malum ingenium , de pu-
blico fervitio fe fubtrahentes fed per fo-
lam neceffitatem , & paupertatem terram
ecclefiafticam colunt , vel colendam fufci-
piunt , non a Comite , vel aliquo Miniftro
illius , ad ullam angariam , feu fervitium pu-
blicum vel privatum , cogantur vel compel-
lantur : fed quidquid ab eis juſte agendum
eft , a domino vel patrono fuo ordinandum
eft . Si vero de aliquo crimine accufantur ,
Epifcopus primo compelletur , & ipfe per
Advocatum fuum , fecundum quod fex eft ,
juxta conditionem fingularium perfonarum
juftitiam faciat . Si vero culpabiles fuerint
ficut in Capitulare Domni Imperatoris fcri-
ptum eft , ita fiat , Ceteri vero homines li-
beri , qui vel commendationem , vel bene-
ficium ecclefiafticum habent ficut reliqui
homines juftitiam faciant . II . 44. 2 .
Salicha K. fubaudis nunc Lex ( 10) .
CI. ( 11 ) Qui Subdiaconum occiderit , ccc,
folid. componat . Qui Diaconum , CCCC .
Qui Presbyterum , DC. Qui Epifcopum ,
DCCCC. Qui Monachum CCCC. De Epi-
fcopis & Sacerdotibus occifis ficut ftatu-
tum habemus , fiat ; & de reliquis quibusli-
bet cauffis • Verumtamen de Presbyteris
( 12 ) videtur nobis , ut fi liber eft natus
Presbyter , per triplam compofitionem , fe-
cundum legem fuam fit compofitus ab eo
qui hoc perpetraverit . Et fi plagatus fue-
rit fecundum qualitatem vel quantitatem
plagarum , vel difciplinæ , per triplam com-
9 3 pofi-
na Clericorum .
(10) In Cod. Eften. interferitur hic titulus alio
qui fubobfcurus . Id autem quare factum fue-
rit , difces infra Cap. CXLIII . Nempe fequen-
tia , quæ Carolus primum conftituerat pro Sa-
licis hominibus , deinde a Langobardis quoque
fervanda voluit . Ea autem Additamenta Le-
gis Salicæ habentur apud Baluzium Tom . I.
pag. 387. In Ambrofiano Cod . præponitur hic
titulus : Que in Lege Salicha mittenda funt .
De occifione Clericorum .
(11) Accipe hæc a Codice Cathedr. Mutin .
Hec Capitula , quæ Domnus Karolus Imperator
inftituit . De Homicidiis Clericorum . Qui Subdia-
conum occiderit , CCCC. folidos componat . Qui
Diaconum , CCCC. folidos componat . Qui Presby-
terum , DC, folidos componat . Qui Epifcopum "
DCCCC. folidos componat . Qui Monachum , CCCC.
folidos componat , & culpabilis judicetur . Vide
quam levi poena temporali luerentur olim veĺ
ipforum Epifcoporum homicidia . Sed ita fe-
rebant eorum temporum mores . Attamen vi-
de apud Baluzium in Capitular. Tom, I. pag.
251 , alteram Legem de partibus Saxonia con-
ftitutam ab eodem Carolo Magno , ubi mor-
tis pœna ejufmodi criminibus indicitur . Sed
eam Legem , ut reor , Italia nequaquam ac-
cepit .
( 12) Hæc non leguntur hoc loco in Cod.
Eften. fed infra inter leges Pippini poft Cap-
XLV. Apud Baluzium habentur cum aliquo
additamento pag . 349. Toin. I. In eodem Cod,
Eften. infra legitur : fecundum fuam legem fiat .
compofitus . Et fi plagatus fuerit , fecundum qua-
litatem, & æftimationem plagarum &c.
 162 LEGES LANGOBARDICE .
pofitionem fecundum legem fuam emende-
tur ab eo , qui hoc perpetraverit . Si autem
fervus Presbyter natus fuerit , fecundum il-
lius nativitatem per triplam compofitionem
folvatur in plagis & difciplinis . De Diaco-
nibus fimiliter fiat . I. 9. 27.
CII. Si quis in immunitate ( 1 ) damnum
aliquod fecerit , DC. folid. componat . Si
autem homo furtum , aut homicidium , vel
quodlibet crimen commiferit , & infra im-
munitatem fugerit , mandet Comes Epifco-
po , vel Abbati , vel Vicecomiti ( 2 ) , aut
qui locum Epifcopi vel Abbatis tenuerit ,
ut reddat ei reum . Quod fi ille Epifcopus ,
five Abbas , five Cuftos contradixerit , & eum
reddere noluerit in prima contradictione
folid. xv. culpabilis judicetur . Si nec ad fe-
candam requifitionem eum reddere volue-
tit , folid. xxx. culpabilis judicetur . Si nec
ad tertiam inquifitionem confentire volue-
rit , quidquid reus damni fecerit , totum il-
le qui infra immunitatem eum retinet , nec
reddere vult , folvere cogatur . Et ipfe Co-
mes veniens habeat licentiam ipfum homi-
nem infra immunitatem quærendi , ubicun-
que eum invenire potuerit · Si autem fta-
tim in prima inquifitione ( 3 ) Comiti re-
fponfum fuerit , quod reus infra immunita-
tem quidem fuiffet , fed fuga lapfus eft , fic
ftatim juret five Epifcopus , five Abbas , five
Cuftos , quod ipfe eum ad juftitiam cujusli-
bet diffaciendam fugere non feciffet : & fit
ei in hoc fatisfactum . Si autem intranti
in ipfam immunitatem Comiti collecta ma-
nu quislibet refiftere tentaverit , Comes hoc
factum ad Regem , vel ad Principem defe-
rat , ibique judicetur , ut ficut ille qui in
immunitate damnum fecerit , DC. folid . com-
ponere debet , ita qui Comiti collecta ma-
nu refiftere tentaverit , vel præfumferit ,
pc . folid. culpabilis judicetur . II . 39′ 4″
(1 ) In utroque Codice Mutin. legitur : Si
quis in emunitate . Atque ita amarunt loqui
veteres , ut locum immunem a fæcularis Ju-
dicis difrictione fignificarent : cujus vocis pro-
ftant exempla non pauca . Inferius Cod . Eften.
foris committens , infra emunitatem fugerit .
( 2 ) Ambo Codices Mutinenf. & Ambrof. ac
Baluzius Tom. I. pag . 387. rectius habent : vel
Vicedomino , vel fi quicumque locum Epifcopi ,
vel Abbatis tenuerit " ut reddat ei reum . Ni-
mirum Vieecomes erat , qui vices Comitis age-
bat , ac proinde vir fæcularis , & fæcularis ju-
ftitiæ Minifter . At Vicedomini vices gerebant
Epifcoporum .
(3 ) Cod. Cathedr. Mutin. Si autem fatim
in prima contradictione Comiti refponfum fuerit ,
quod reus infra emunitatem . Infra Cod . Ambr.
ad juftitiam cujuslibet differendam . Infra Cod.
Cath . Mutin. Si autem intra ( intranti habet
Baluzius ) in ipfa emunitate Comiti collecta ma-
nu &c. Codex vero Eften . Comes , & colle-
Ɛia manu .
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
PE
cifti damnum in emunitate Sancti Syri ,
unde ipfe eft Advocatus . Petre te appellat
Mauringus Comes , quod unus latro fugerat
infra emunitatem Sancti Syri , unde tu es
Advocatus , & mandavit tibi , ut redderes
ei eum ; & reddere noluifti . Petre te appel-
lat Martinus , qui eft Advocatus de parte
Publica , quod tu prolongafti reddere poft ter-
tiam conteftationem ad Comitem tuum unum
latronem , qui fugerat in emunitate Sancti
Syri , unde tu es Advocatus , qui fecerit tan-
tum damnum , quod valuit XX. folid. Petre
te appellat Martinus Advocatus de parte Pu-
blica , quod unus latro fugerat infra emuni-
tatem Sancti Syri , unde tu es Advocatus
Comes venit , & voluit quærere eum in
émunitate & tu venifti contra eum cum
collecta manu .
CIII, Si quis ad Ecclefiam Dei confugium
fecerit , intra atrium ipfius Ecclefiæ pacem
habeat , nec fit neceffe ei Ecclefiam ingre-
di . Et nullus eum per vim inde abftrahe-
re præfumat , fed liceat ei confiteri , quod
fecit & idem per manus bonorum homi-
num in difcuffione ( 4 ) in publicum perdu,
catur . II. 39. 5.
CIV, Si quis in judicio injufte hominem
contra alium altercantem per malum inge-
nium præfumferit adjuvare , atque inde co-
ram Judicibus vel Comitibus increpatus fue-
rit , & negare non potuerit , xv. folid. cul-
pabilis judicetur . III. 19. 1 .
CV. Si quis de libertate fua interpella-
tus fuerit , timens ne in fervitium ( 5 ) ca-
dat , aliquem de propinquis , per quem in
fervitium cafurus effet , occiderit , id eft , pa-
trem vel matrem , patraum vel avunculum ,
vel quamlibet hujufmodi propinquitatis per-
fonam , ipfe qui hoc perpetraverit moriatur :
agnatio ejus & confanguinitas in fervitutem
cadat . Et fi negaverit ipfum occidiffe , ad
novem vomeres ignitos ad Judicium ( 6 )
Dei
( 4 ) Cod . Eften. in difcuffionem . Ut huic
Legi de immunitate facrarum ædium loquen-
ti lux aliqua accedat , alteram accipe ejufdem
Caroli apud Baluz . Tom. I. pag. 251. ubi qui
ad Ecclefiam Dei confugerit , minime expel-
lendus dicitur ; fed pacem habeat , ufque dum
ad placitum præfentetur , & propter honorem
Dei , Sanctorumque Ecclefiae ipfius reverentiam ,
concedatur ei vita & omnia membra . Emendet
autem caufam , in quantum potuerit &c. A bo-
nis ergo hominibus reus ifte Judici fiftebatur ,
ut ejus caufa difcuteretur ; & propter reve-
rentiam loci facri aut exilio , aut alia leviori
pœna mulctabatur .
( 5 ) Ambo Cod. Mutinenf. & timens ne in
fervitium . Infra : Je cafurum timet , occiderit .
Infra iidem Codices : patruelem vel avunculum.
Et inferius : in fervitutem cadant . ( Sequitur
Cod. Cathedr. Mutin. ) Et fi negaverit , ſe il-
lum occidiffe &c.
( 6 ) Et hoc purgationis five judicii genus
celebre eft in veterum feriptis , quo quis nu-
dis
 LEGES LANGOBARDICE.
Dei examinandus accèdat . I. 10. 3.
CVI. Quicumque ( 1 ) res fuas pro ani
ma fua ad Cafam Dei tradere voluerit , do
mi traditionem faciat coram teftibus legiti
mis : & quæ in hofte facta funt hactenus
traditiones , de quibus nulla quæftio eft
ftabiles permaneant . Si vero aliquis alii res
fuas tradiderit , & in hofte profectus fuerit ,
& ille cui res tradita funt , interim mor-
ruus fuerit , ipfe qui res fuas tradiderit
cum reverfus fuerit , adhibitis teftibus , co-
fuas re-
rès fuas
ram quibus traditio facta eft , res re-
cipiat . Si autem ipfe mortuus fuerit , here-
des ejus legitimi ipfam rem traditam reci-
piant . II. 18, 5.
CVII, Si quis per cartam ingenuitatis a
domino fuo legitimam libertatem eft ( 2 )
confecutus , liber permaneat . Si vero aliquis
eum injufte infervire tentaverit , ille cartam
ingenuitatis oftendat . Et fi adverfarius in-
jufte eum infervire conatus fuerit , ille qui
id tentaverit multam quæ in ipfa carta
fcripta eft , folvere cogatur . Si autem carta
non apparuerit , fed jam ab illo , qui eum
infervire voluerit disfacta eft , widrigilt
ejus componat ; duas partes illi ,
, quem in-
fervire voluerit , tertiam Regi . Et ille ite-
rum per præceptum Regis fuam libertatem
conquirat ( 3 ). II. 34 10.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu es
P fervusJuus,&malo ordine Jubtrabis
te de fuo fervitio , Liber fum per chartam
quam tu mihi fecifti . Ecce charta . Que fi
vocata fuerit falfa , fit ut poene dicturus fum
declarare facienda fcilicet præter rerum amif-
fionem , & præter parentes . Si vero vifa
dis pedibus fuper candentes , id eft ignitos
vomeres tranfire cogebatur , ut fuæ innocen-
tiæ fidem faceret . Vide Martene Tom . III.
Lib. III. Cap. 7. Ord. 8. de antiq. Ecclef. Ri-
tib. In re nota nihil amplius addam . Cod.
Cathedr, Mutin. in fine habet : judicio Dei exa-
minandus accedat .
( 1) Aliam fimilem Legem vide fupra Cap.
LXXVIII. & fequenti . Hic aperte Cod. Eften.
habet : Qui res fuas pro anima fua ad Cafam
Dei tradere voluerit , Cod. Cathedr. Mutin, ad
Ecclefiam Dei tradere voluerit , domi traditio-
nem faciat . Hoc eft , antequam in exercitum
procedat . Domui legitur in Cod. Eften. pro
domi , ut puto . Infra : mortuus fuerit , qui res
tradidit &c.
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. legitime_liberta-
tem fuerit confequutus . Infra uterque Cod . Mu-
tin. & ille chartam ingenuitatis fue oftenderit
fequitur Cod. Eften. ) adverfarium inju-
fe eum infervire velle comprobaverit . Cod. ve-
ro Cathedr. & adverfarium injufte fibi fervire
velle comprobaverit .
( 3 ) Poft hæc in Cod. Eften. fequentia ad-
duntur: Similiter deftructor chartule res omnes
quas charta continebat emendet . Apud Balu-
zium Tom. I. pag. 389. hæc eadem Lex le-
gitur , fed lacinia ifta & ibi defideratur .
( 4 ) Cod. Eften . Si liber homo quis fe loco
vadii in alterius poteftatem &c. Paria habet
Cod. Cathedr. Mutin, Infra Cod . Eften, aut
1
163
charta de ejus ftatu tacuerit , multa chartu
la ab eo folvatur , ut legitur in lege . Si di
xerit appellatus : tu babes disfactam ipfam
chartam , probet disfactor Widrigild
fuum ei componat . Et fi non potuerit proba-
re ipfe juret per ufum , quod non habet dis-
to
factam , & ipfe fit fervus . Si dixerit : ta
tulifti mibi ipfam chartam malo ordine , fiat
pugna fecundum ufum. Si dixerit : tu tulifti
mibi ad furtum, aut fcachum , aut ego de-
pofui tibi ipfam ebartam , fiat pugna fecun-
dum Capitula Octonis . Si dixerit : ipfa char-
ta fuit apud te Si eft falva , per te eft
falva ; fi eft abfentata , per te eft abfentata ;
probet . Si non potuerit , ipfe juret per ufum ,
Si charta eft apud eum abfentata , debent
adeffe tres homines liberi , qui dicant fe vi-
diffe eam chartam ; & ipfe , cujus fuit >
fit quartus : Et octo alii liberi; & hoc fit
per ufum . Et hoc jurejurando affirmet . Et
ita de omnibus chartis ,
CVIII. Si liber homo fe loco wadia ( 4 )
in alterius poteftate commiferit , ibique con-
tigerit , ut damnum aliquod cuilibet fece-"
rit ille qui hominem fiberum in locum
wadia fufcepit , damnum folvat ; aut homi-
nem in mallo perductum dimittat , perdens
eum , fimul & debitum , propter quod eum
in wadiam fufcepit : & qui damnum fecit ,
dimiffus juxta qualitatem rei cogatur emen-
dare • Si vero liberam feminam habuerit
ufque dum in pignus aftiterit , & filios ha-
buerit , liberi permaneant . II . 33. I.
1.
CIX. Homo regis ( 5 ) , id eft Fifcalinus ,
vel Ecclefiafticus , id eft Lidus ( 6 ) , inter-
fectus c. folid . componatur .
CX. De fugitivis ( 7 ) fervis & ancillis
fugacibus , advenis ac peregrinis , ut diftrin-
gan-
hominem in mallum productum . Cod. vero Ca-
thedr. in mallum perductum dimittat perdens
fimul debitum . Cod. Eften. perdens cum eo fimul
debitum . Infra Cod. Eften. Si vero liberam fe-
minam , & filios habuerit ( fequitur Cod . Ča-
thedr. ) ufque dum in pignus extiterit , liberi
permaneant ,
(5 ) Hanc Legem inter editas Langobardi-
cas non reperio . Adfert Baluzius Tom. I. pag.
395. uti defumtam ex Lege Ripuarienfi , aut
ei fubjunctam . Legit ipfe : Homo Regius ; hoc
eft , qui prædium Regis , five Fifci incolit ,
quale hominum genus plerumque ex fervis
fuiffe creditur . Ego tamen Libertis potius ac-
cenfendos eos puto , atque Aldionibus Lango-
bardis Vide infra Legem X. Ludovici Pii .
( 6 ) Ita quoque in Cod. Eftenfi . Baluzius
vero habet : vel Lidus . De Lidis five Litis fu-
pra ad Legem LXXXIII . Caroli M. notulam
appofui . Ecclefiafticus hic fignificatur , qui
Ecclefiæ prædia colit . Vide infra Legem X.
Lodovici Pii .
( 7) Hæc tantummodo habet Codex Eften,
De fugitivis ac peregrinis , ut diftringantur .
Hoc eft , per publicos Miniftros reddere ratic-
nem cogantur perfonæ fuæ , ut vulgo dicitur ,
fuique itineris . Jam in defuetudinem abiere
Servi fugitivi . Advena ac peregrini adhuc
innumeri . Utinam ejufmodi Lex noftris quo-
que temporibus vim tetineret !
 LEGES LANGOBARDICE .
164
gantur , ut fcire poffimus qui fint , & un-
de veniant . I. 25. 72,
CXI. De menfuris , ut fecundum juffio-
nem noftram æquales fiant . III. 22. 1 .
CXII. Ut nullus præfumat hominem ad
judicium mittere " nifi judicatum fuerit •
( 1 ) III. 23. I.
CXIII. Út liber homo , qui in Monafte-
rio regulari comam depofuerit , & res fuas
ibidem delegaverit , promiffionem factam fe-
cundum regulam firmiter teneat . III . 1. 12 .
CXIV. ( 2 ) Ut nullus ebrius fuam cauf-
fam in mallum poffit conquirere , nec tefti-
1
monium dicere ; nec Comes placitum habeat ,
nifi jejunus . II , 52. 11 .
CXV. Ut Miffis noftris difcurrentibus
vel ceteris ( 3 ) propter utilitatem noftram
iter agentibus , nullus manfionem contradi-
cere præfumat . III . 4. 4.
CXVI. Ut nullus ad placitum ( 4 ) ban-
niatur , nifi qui cauffam fuam quærit , aut
fi alter ei quærere debet ; exceptis Scabinis
feptem , qui ad omnia placita ( 5 ) effe de-
bent . II. 42. 2.
CXVII. Nullus præfumat per vitam Re-
gis vel filiorum ejus jurare . III , 24. 1.
( 1 ) In Cod . Eften. legitur : nifi judicatum
fat . Judicatum pro charta judicii vulgare eft
in antiquorum monumentis . In Cod. Cathedr.
Mutin. legitur hominem in judicium mittere
fine caufa , nifi judicatum fiat .
( 2 ) Huic Legi in Cod . Eften. præfigitur
hic titulus Ebrius nec actor nec teftis fit . Co-
mes jejunus placitet . Dum autem Carolus præ-
cipit , ut placita five judicia a Comitibus ha-
beantur jejunis , egregie nos docet , quanto in
honore tunc forent largiores vini hauftus , &
calices fæpe recurrentes . Sed Plato in fua
Republica feverior , & Carthaginenfes , toto
officii tempore vini ufum interdixere Magi-
ftratibus fuis . Habet idem Cod . fuam caufam
in mallo , hoc eft , in publico judicio ,
( 3 ) In Cod. Eften. vel ceteris hominibus ·
Infra idem Cod. addit : contradicere præfumat
byberno tempore . Eadem verba addita vidimus
fupra Cap. XI. de trufte facienda
4 ) Cod. Eften. addit : ad placitum quotidia-
num banniatur , hoc eft , advocetur .
(5 ) Ut habet Cod. Eften. ad omne placitum
effe debent . Nimirum Comites , quorum erat
placitis , ac judiciis præeffe , plerumque ne de
nomine quidem Leges noverant , quamquam
ex ejufdem Caroli edicto Legem callere jube
rentur . Igitur Affeffores Legum peritos eis
conjunctos providentia Regum voluit , quo-
rum voto atque confilio fententiam rectam
ferre poffent . Hi fuere Scabini , qui &Judices
interdum appellantur .
(6 ) In Cod. Eften. legitur : coram Comite
non fuit , & is , qui fe reclamat , propter fuam
ftultitiam , aut propter contumaciam Comitem &c.
( 7 ) Cod. Eften . Quicumque habuerit benefi-
cium occafione proprii defertum : hoc eft , eo quod
totum fuum ftudium impendat in Allodiis
propriis excolendis , abjecta omni cura Bene-
ficii , quod a Rege recipit . Hinc vox proprie-
tas , proprio jure poffidere , habere ad proprium,
de proprio donare , atque his fimilia occurrunt
in veterum chartis . Infra in eodem Codice
legitur : poftquam ei a Comite , vel a Miffo no-
fro notum factum fuerit illud &c.
( 8 ) Interdicuntur placita in facris templis ,
eorumque adjacentibus locis : neque enim tu-
multas , in placitis ac judiciis frequens , de-
CXVII. Ut cauffa que adhuc coram
Comite non fuerit finita , ( 6) & is qui fe
reclamat , propter fuam ftultitiam , aut con-
tumaciam , & Comitem inde appellare no-
luerit iterum Comiti commendetur . III.
25. I.
CXIX. Quicunque ( 7 ) fuum beneficium
occafione proprii defertum habuerit , & in-
fra annum poftquam Comes vel Miffus no-
fter notum factum habuerit , illud emenda-
tum non habuerit , ipfum beneficium amit-
tat . III . 8. 1 .
CXX. Ut placita publica vel fecularia ,
neque a Comite , nec ab ullo Miniftro fuo,
vel Judice , nec in Ecclefia ( 8 ) , nec in
terris Ecclefiæ circumjacentibus , vel cohæ-
rentibus nullatenus teneantur. ( 9 ) II. 52. 12.
.CXXI. Audivimus etiam , quod Juniores
( 10) Comitum , vel aliqui Miniftri Reipu-
blicæ , five etiam nonnulli fortiores Vaffi
Comitum , aliquas reddibitiones , vel colle-
tiones , quidam per paftum , quidam fine
pafto , quafi deprecando a populo exigere
folent . Similiter quod operas , collectiones
frugum , arare , feminare , runcare , carru-
care ( 11 ) , vel cetera his fimilia , a
a populo
per
cet orationis domum Concilii Cabillonenfis
II. habiti Anno 813. Canon 39. ita fe habet :
Placita quidem fæcularia in Ecclefiis , vel in
atriis Ecclefiarum a Comitibus , Vicariifque ufque
modo multis in locis habita , ne ultra fiant , in-
terdicendum eft .
( 9 ) In Cod . Eften. hæc fuperadduntur : niji
Comes minora Placita tenuerit : ea enim habeat ,
ubi impetrare potuerit . Fortaffis hæc ad Legem
fpectant , habentque Carolum M, auctorem
At fiGloffam mavis , confule infra Legem XXII.
Ludovici Pii , ubi eadem repetita reperies .
(10) Ex collatione multorum locorum tum
apud Bignonium in Notis ad Marculphum
tum apud Du-Cangium in Gloffario , inferri
poteft , hoc nomine defignatos fuiffe Officia-
les , ac Minifteriales Comitum . Du-Cangio
Juniores alii non fuiffe videntur , nifi Judices
minores , five pedanei , Vide infra Cap. CLIII.
Epiftolam Caroli M. ubi commemorantur Du
ces corum Juniores . Vide & Cap. XVII.
& XXII. Pippini Regis , ubi nullus Comes , nec
Juniores eorum amplius diftringant . Ergo aliqua
diftinguendi auctoritas erat hifce Junioribus .
Atque hic potiffimum animadverte , fumme
laudandam Regum Francorum providentiam
in regimine Populi , fimulque confer commo-
da & incommoda illorum , noftrorumque tem-
porum .
(11) Hoc eft , quod nos appellamus , carreg
giare , far de'carreggi . A carruca vehiculo , cujus
nomen a currus , five carrus : quod & veteres
dixere . Ex carrucare , five carricare , uti ha-
betur in Capitular. Caroli Calvi Tit. 31. cap.
29. defcendit Italicum caricare , quod primo
dictum eft de onerando currum . In Lege Sa-
lica Tit. XXIX. cap. 21. legitur : Si inde fœ-
num in carro duxerit , & difcarricaverit c.
Infra occurrit , exigebant . Ita quoque in Cod .
Eftenfi , Verum fupervacanea vox eft . Neque
eam habent edita a Boherio & Baluzio Tom.
I. pag. 356. Infra a dominis vel a patronis .
Hac diligenter animadverte . Dominis refpon-
dent Servi ; Patronis Aldiones , atque horum
fimiles . Ergo pauci ex liberis five ingenuis
hominibus agrum excolebant , & villicum age-
bant . Nunc alii plane mores , fublatis Servis
atque Libertis .
 LEGES LANGOBARDICE .
per eafdem vel alias machinationes exigere
confuevere non tantum ab Ecclefiafticis
fed etiam a reliquo populo : quæ omnia no-
bis ab omni populo jufte removenda effe
videntur quia in quibufdam locis tantum
inde populus oppreffus eft ut multi ferre
non valentes , per fugam a dominis vel pa-
tronis fuis lapfi funt , & terræ ipfæ in foli-
tudinem redactæ funt , Potentioribus autem
vel ditioribus , ex fpontanea tantum volun-
tate , vel mutua dilectione volentibus fo-
latia præftare invicem minime prohibemus ,
III. 12. 1.
CXXII , De liberis hominibus ( 1 ) , qui
ad fervitium Dei fe tradere volunt , ut prius
hoc non faciant , quam a nobis licentiam
poftulent . Hoc autem ideo dicimus , quia
audivimus aliquos ex illis , non tantum cauf-
fa devotionis hoc facere , quam pro exerci-
tu , feu pro alia functione Regali fugienda .
Quofdam vero cupiditatis cauffa , ab his qui
res illorum concupifcunt , circumventos au
divimus : & hoc ideo fieri prohibemus ( 2 ) .
III. 1. 13.
CXXIII. Si quis præpofitus aut Minifte-
rialis ( 3 ) aliquas res Ecclefiæ , quas prævi-
dere debet , aliquo infcriptionis titulo cui-
que concefferit , quod ad damnum ipfius Ec-
clefiæ pertineat , pro facrilegio computetur .
Similiter de rebus , quæ ad Rempublicam
pertinent , fi Comes aut Minifterialis Rei-
publicæ cuique concefferit , fimiliter pro in-
fidelitate computetur . I. 34. 2.
CXXIV. De defponfatis puellis , & poftea
ab aliis raptis , placuit nobis erui , & poft
ca eis reddi , quibus ante fuerunt defponfa-
tæ : & fi eis ( 4 ) a raptoribus vis illata con-
ftiterit , proinde ftatutum eft a Sacro Con-
( 1 ) Addit Cod. Eften. non conjugatis . In-
fra : non tam caufa devotionis hoc feciffe , quam
&c. Rectius hæc , quam edita a Baluzio Tom.
I. pag. 874. Capitular.
(2 ) Hæc adduntur in Cod. Eften. Si vero
conjugati funt , ut vir & uxor , non fiat hoc fi
ne confenfu Epifcopi . Liceat hanc opinari Glof-
fam, quæ in textum irrepferit .
( 3 ) In Cod. Eften. aut Minifterialis aliquis
aliquas &c. per aliquem fcriptionis titulum cui
quam &c. Infra : fi Comes aut Minifterialis Rei-
publica . Et hic apertiffime vides , Reipublicæ
appellatione defignari jus & Fifcum Regis
Eodem vocabulo eademque fignificatione paf-
fin utuntur eorum temporum Scriptores .
( 4 ) Ita in Cod. Eften. legitur quorum an-
tea fuerunt defponfata " etiamfi eis &c. Infra
ipfa eidem crimini confentiens non fuerit . In
fine quod fi poft hæc confenfu fe jungere præ-
fumferint &c. Vide Capitulare Aquifgran. Lu-
dovici Pii Anno 816. de raptis & raptoribus
apud Baluzium Tom. I. pag. 567. & fequenti .
(5 ) Legem hanc Baluzius Tom. II. pag.
349. tribuit Ludovico II. Augufto . Infra Cod.
Efen. petierunt noftram licentiam , ut , mox di-
vina pietas infpiraverit , eas indemnes liceret
fufcipere . Nos autem confiderantes , quia propter
ipfam dilationem multæ etiam rapte intra &c.
diftra&ta fuerant .
( 6 ) Nonnulla hic adduntur in Cod. Eften.
165
ventu , ut raptor publica pœnitentia mul
&tetur . Raptam vero fi fponfus recipere no-
luerit , & ipfa ejufdem criminis confentiens
non fuerit , licentia alii nubendi non dene❤
getur ; quia fi ipfa confenferit , fimili fen-
tentiæ fubjaceat . Quod fi poft hæc fe con
jungere præfumferint , uterque anathemati-
zetur . I. 30. 12 .
CXXV. ( 5 ) De feminis quas defunctis
viris Lex Longobardorum prohibet , ante
anni fpatium veftem Religionis mutare , ve,
lumque fufcipere : petunt noftram licentiam ,
ut mox dum divina pietas Dei infpiravit
eas , indemnes liceat fufcipere . Nos autem
confiderantes quia præterito tempore pro
ipfa dilatione multæ etiam raptæ intra idem
fpatium ad aliam partem diftractæ fuerunt :
ideo petitionem earum , quam cenfemus effe
juftam , fufcepimus , ( 6 ) & eis fieri , ita
concedimus . ÎI. 6. 2.
CXXVI . Ut omnia quæ wadiari debent ,
juxta ea quæ in lege continentur ( 7 ) , ple-
niter fecundum ipfam legem wadiata fiant ,
& poftmodum vel Domnus Rex , vel ille
cujus eft cauffa , juxta quod ei placuerit
mifericordiam faciat . II. 21. 29.
CXXVII. Hoc quoque jubemus , ut Judi,
ces fupra nominati five Miffi noftri ( 8 )
Fifcalini , de qualibet cauffa fredam non exi-
gant , priufquam facinus componatur • Si
quis autem per cupiditatem ifta tranfgreffus
fuerit , legibus componat fredam : ut autem
( 9 ) non illi Judici , qui culpam commifit ,
fed illi , qui folutionem recipit , tertia pars
coram teftibus fifco tribuatur , ut pax per-
petua ftabilis permaneat . II. 52. 13.
CXXVIII. ( 10) Ut non per aliquam oc-
cafionem , nec pro waita ( 11 ) , nec de ftrata 2
(1)
quæ neque legas apud Baluzium Tom . I. pag.
351. fufcepimus . Et cui ita fieri concedimus cum
confilio Epifcopi vel Sacerdotum aliorum , ut ex-
petet XXX. dies poft deceffum viri fui . In fu-
pra memorato Capitulari Aquifgran. Ludovici
Pii hæc eadem conftitutio confirmatur .
( 7 ) Cod. Eften. juxta quod in Lege contine-
tur . Infra Cod. Cathedr. revadiata fiant . Hic
vadiare , five guadiare & revadiare eft auferre
in pignus pro aliquo debito , five muleta .
(3 ) In Ambrof. Cod . duo hæc verba Mi
noftri non leguntur .
( 9 ) Hæc ita leguntur in Cod. Eften. Fredum
autem non ille Judici tribuat , qui culpam com-
mifit , fed ipfe qui folutionem recipit , fcilicet a
Judice , tertiam partem &c. Defumta hæc Lex
fuit ex cap. 89. Legis Ripuar. quam confule
apud Baluz. Tom. I. pag. 52. Sed & hic &
ibi quædam obfcura occurrunt . Vide Legem
fequentem , ex qua conftat , tertiam partem .
Heribanni fpectaffe ad Comitem . Fredam au-
tem & Fredum fupra diximus effe muletam
Fifco Regis exfolvendam , ut pax recuperetur
propter patratum facinus deperdita .
(10) Legem hanc non reperio inter editas
Langobardicas . Hæc habet Baluzius Tom. I,
pag. 493. his verbis : Ut non pro aliqua occa
fione . Ego eam profero , qualis in Cod. Eften.
legitur .
( 11) Apud eumdem Baluzium habetur , nec
Wa-
 166 LEGES LANGOBARDICE .
( 1 ) nec de warda (2) , nec pro heribergare ,
( 3 ) nec pro alio banno , heribannum Comes
exactare præfumat , nifi Miffus nofter prius he-
ribannum ad partem noftram recipiat , & ei
fuam tertiam partem ( 4 ) exinde per juffic-
nem noftram donet . Ipfum vero heribannum
non exactetur neque in terris , neque man-
cipiis , fed in auro & agento , pannis , at-
que armis , & animalibus , atque pecudibus ,
five talibus fpeciebus , quæ ad utilitatem
pertinent .
CXXIX. Ut conjugia fervorum non diri-
mantur , fi diverfos dominos ( 5 ) habuerint ,
fed in uno conjugio fervi permanentes , do-
minis fuis ferviant . Sic tamen ut ipfum
conjugium legale fit , & per voluntatem do-
minorum fuorum ; juxta Evangelium : quos
Deus conjunxit , bomo non feparet ( 6 ) . II .
12. IO.
CXXX. Placuit nobis , fecundum fancto-
rum Patrum auctoritatem , fi quis ab Epi-
fcopo fuo jufte excommunicatus fuerit " a
nullo penitus recipiatur , antequam in præ-
fentia fui Epifcopi veniat , pro culpa fatis-
factionem redditurus . III. 26. 1 .
CXXXI. Et quia funt nonnulli , qui fine
Wacta . In aliis quoque Francorum Regum Le-
gibus occurrit vox Wata , quæ Latine excubias
militares fignificat . Et adhuc perdurat in Mu-
tinenfium Lingua , far la guaita : ut ille figni-
ficetur , qui tacite rimatur , & fpeculatur , an
quis fuperveniat . Neque aliunde manarunt
Italica verba , aguato , guato , guatare : quod ani-
madvertere oblitus eft Menagius in Origin.
Linguæ Italicæ .
(1 ) Baluzius habet , nec de fçara : atque ita
fcribendum reor , Spectat enim Lex ifta ad
exercitales . Pro agmine militum ufi fæpe funt
voce fcara antiqui Francorum Hiftorici Er-
chempertus & alii . Hinc Italica vox , fchiera .
(2 ) Baluzius legit , nec Warda . Quo nomine
cuftodia monium , five caftrorum defignaba-
tur , diverfa tamen aliqua fignificatione a
Waita , feu Wada . Hanc vocem retinuimus nos
Itali , mutato pro more W Germanico in GV
noftrum , quum nempe dicimus , fare la guar-
dia , guardare &c.
(3 ) Quod nunc nobis eſt albergare , vox in-
de profecta .
(4 ) Baluzius legit fuam tertiam exinde
Que nos docent , unde unum ex fuis proven-
tibus Comites , five Rectores urbium percipe-
rent . Atque hinc aliqua lux affulgere poteft
præcedenti Legi . Infra Baluzius habet Ipfe
vero beribannus &c. palliis &c.
(5 ) Baluzius Tom. I. pag. 351. legit : etiamfi
diverfos dominos . Infra Cod. Eften. juxta illud
Evangelicum .
(6) In Cod. Eften. alia adduntur , digna
profecto , quæ non depereant . Gloffam puto ,
fed antiquiffimam 9 textui ab Amanuenfibus
adjectam . Ita vero legitur illic : Ubi vero man-
cipia non unius domini , fed diverfe poteftatis
juncta fuerint nifi convenientibus utrifque do-
minis hujufmodi copulatio rata noverit ; vel fi
negligendo fentitur & virtute , qua potuerint
non emendetur . Nam hujufmodi copula au&or
erit , qui hoc neglegando confentit . Plura funt 2
que ad incesti crimen feribi poterant , ficut in
matre , & filia , & noverca , & pæne innume-
rata , que menti ad fcribendum non occurrunt
Hujufmodi tamen , his fimilibus perfonis co-
proprietatibus ( 7 ) in Regno noftro degen
tes judicia Comitum effugiunt , & non ha-
bentes res aut fubftantiam , quibus conftrin-
gi poffint , ideo circumquaque malitias exer-
cere non ceffant ; de illis vero placuit no-
bis , ut ipfi cum quibus manere videntur >
aut eos præfentent , aut pro eorum malefa-
&
tis rationem reddant . II. 44. 3 .
CXXXII. Si res intertiata ( 8 ) furto ab-
lata fuerit , liceat ei , fuper quem res inter-
tiata fuerit , cum facramento fe excufare de
furto , quod nec fuæ voluntatis nec con-
fentiens fuerit , quod ablatum eft : ut tan-
tum fine damno reftituat . Si vero actor ve-
nerit , & rem intertiatam recipere voluerit ,
campo vel cruce contendat . II . 28. 3 .
CXXXIII. Quicunque propria uxore de-
relicta , vel fine culpa interfecta , aliam du-
xerit , armis depofitis publicam habeat ( 9 )
pœnitentiam . Et fi contumax fuerit , com-
prehendatur a Comite , & ferro vinciatur
& in cuftodia mittatur donec res ad no-
ftram notitiam perducatur . II . 13. 5 .
CXXXIV . Si mulier filium vel filiam
fuam per fraudem aliquam ( 10) coram Epi-
fcopo ad confirmandum tenuerit , propter
fal-
puka maritalis in fempiternum fubtrahitur . Illud
fane ftatuendum , matrimonia Servorum , et-
iamfi diverfis dominis famulantium ab Ec-
clefia Catholica ne olim quidem improbata
fuiffe . Concilium Cabilonenfe II. habitum An-
no 813. apud Labbeum Tom. VII. pag. 1278.
Conciliorum , quocum Lex ifta plane concors
deprehenditur , Canone 30. conftituit , non
effe dirimenda hujufmodi conjugia . At quia
ibi additur : Et hoc in illis obfervandum eft ,
ubi legalis conjunctio fuit , & per voluntatem
dominorum : inde Magifter Sentent . Lib. 4. di-
ftinct. 36, infert , olim invitis dominis legiti-
mas non fuifle Servorum nuptias : in quam
etiam fententiam præierat Bafilius Magnus in
Epiftola ad Amphilochium . Senfus ergo Glof-
fæ hujus eft , non folum ejufmodi Servorum
Matrimonia ftare , quum domini aperte con-
fenferint , fed etiam quoties illorum confcit
neglexerint , & non improbarint .
( 7 ) Hoc eft , Allodii nihil aut Beneficii pof-
fident : quod de liberis hominibus dictum eft .
Infra Cod. Eften. de illis nobis placuit . In fi-
ne ad ea verba, vel rationem reddant , addun-
tur hæc alia in eodem Codice : ita ut non fint
eorum Advocati .
( 8 ) Hoc eft, in manu tertii alicujus pofita ,
five fequeftrata . Infra Cod . Eften. quod bot
nec fue voluntatis , vel confcientiae fuiffet . In-
fra Baluzius pag. 960. Tom. I. habet : & aliud
tantum reftituatur ; & pag. 398. reftituat . Vi-
de fupra Legem LXXVIII. Lib. VI. Liutpran-
di . Quæ fequuntur in editione noftra , atque
unam faciunt Legem , apud illum diftinctam
conftituunt pag. 397. Sed conjungenda omni-
no videntur . In Cod. Eften. habetur ; Si ve-
ro actor venerit , & rem intertiatam recipere
noluerit , campo contendant , vel cruce .
( 9 ) Cod. Eften. uti Cathedr. Mutin. publicam
agat pænitentiam . In fine idem Cod. Eften. ad
noftram juftitiam deducatur .
(10) Confonat Lex ifta cum fupra laudato
Concilio Cabilonenfi II, Anni 813. ubi fere to-
tidem verbis eadem ftatuuntur . Anno 757-
fiye 756. in Capitulari Compendienfi apud Ba-
luzium Tom. I. pag. 183. interdictum fuerat
tene-
 LEGES LANGOBARDICE . 167

fallaciam fuam pænitentiam agat , a viro
tamen fuo non feparetur . III, 30. 1 .
CXXXV. Ut loca , quæ femel Deo di-
cata funt , ut Monafteria fint in perpetuum ,
( 1 ) nec poffint ultra fieri fæcularia habita-
cula . III. 1. 14.
CXXXVI. Ut fi Clerici aliquod negotium
habuerint , a fuo Epifcopo judicentur , nam
non a fæcularibus : ut nec ( 2 ) Monachus ,
nec Clericus , in fæcularia negotia tranfeant .
III. I. 15.
( 5 ) & placita a Comitibus , ficut fæpe am-
monitum fuerit , illo die prohibeantur . II,
49. 1.
CXLI. ( 6 ) De illis , qui non fiunt fe-
cundum regulam pulfati , præcipimus ut pul-
fantes hoc deinceps emendent , & pulfent
fecundum regulam .
CXLII. ( 7 ) Ut qui commendaverit pe-
cuniam , pecuniam recipiat . Si vero fpeciem
aliam , eandem fpeciem , quam dedit , acci-
piat , nifi aliud pro alio folvatur confen-

CXXXVII. ( 3 ) Unufquifque Presbyter tiente creditore , vel commendatore .

res , quas poft diem confecrationis adquifie-
rit proprias , Ecclefiæ relinquat .
CXXXVIII. Ut fervum alterius nemo fol-
licitet ad clericalem vel monachalem afcen-
dere ordinem , fine licentia domini fui &
voluntate ( 4 ) . III . 1. 16,
CXXXIX . Ut nullus alienos fines ufur-
pet , aut terminos patrum tranfcendat . I.
26, 7.
CXL. Ut etiam Dominicus dies , ficut de-
cet , honoretur , & eum colere omnes ftu-
deant , ut liberi poffint haberi ; & mercata
CXLIII. Generaliter omnes admonemus ,
ut Capitula , quæ præterito anno Legi Sa-
lica cum omni confenfu ( 8 ) addenda effe
cenfuimus , jam non ulterius Capitula , fed
tantum Leges dicantur , imo pro Lege Sali-
ca teneantur . III . 31. 1 .
CXLIV. Falfa perfona non habet ( 9 )
poteftatem accufandi . Et fi in primo crimi-
ne convictus fuerit , falfum dixiffe teftimo,
nium , in fecundo non habeat poteftatem .
dicendi . II . 51. 8 .
CXLV . Illud ( 10) præterea per omnia præ-
ca-

tenere filiaftrum , aut filiaftram fuam ad confir- ( 6 ) Sequitur Lex ifta in Cod . Eften. eam-
mandum , poena feparationis impofita . Hinc que non deprehendi in Editis Langobardicis .
factum putat idem Baluzius Tom . II. pag. 1054. Apud Baluzium Tom. I. Capitul. pag. 423. &
mulieres quafdam , divortii occafionem quæ- 725. hæc ita leguntur : De his , five de illis
rentes , & ea fpe filios fuos ad Confirmatio- qui non funt fecundum regulam pulfati , ut de-
nem tenentes , caufam dediffe huic Legi , ut inceps emendentur , & pulfentur fecundum regu-
fraudis femina tollerentur . Et certe hanc frau- lam . Vide quantum hæc variant . Pulfare eft
dem prodit , eique confultum vult laudata Sy- advocare in jus , quod nunc dicimus , citare in
nodus Cabilonenfis . Verum in Compendienfi giudizio ; eademque vox occurrit in aliis Fran-
Concilio agitur tantum de filiaftro , &filiastra . corum Legibus , imo & in Codice Theodofia-
Adde etiam Canonem Synodi Vermerientis no Hic tamen Baluzio & Du-Cangio pulfare
habiti Anno 752. apud Reginonem Lib. 2. de eft examinare , probare : quod præcipue de Mo-
Ecclef. difcipl. ubi : Si quis filiaftrum , aut filia- nachis Novitiis dictum eft . Ac proinde fecun-
Aram fuam ad confirmationem tenuerit ,, fepare- dum Regulam fignificat Regulam Monaftican .
tur ab uxore fua &c. Adde igitur Canonem Vide fupra Notas ad Legem XL. ipfius Ca-
LV. Concilii Moguntini eodem Anno 813. ha- roli .
biti , ubi ftatutum fuerat , ut nullus filium aut (7) Neque iftam invenio editam inter Lan-
filiam de fonte baptifmali fufcipiat . Ubi autem gobardicas . Eam fuppeditavit Cod . Eften. iam-
factum fuerit, Jeparentur , Sed rectius in Cabi- que produxerat Baluz . Tom . I. pag. 516. Infra
lonenfi conftitutum , a quo minime feparandi apud eumdem Baluzium : Si fpeciem aliam
dicuntur . Vide Decretum Gratiani 30. Quæft. eamdem fpeciem quantum dederit accipiat . Et
1. Miror autem Juveninum de Sacrament. nihil aliud additur . Nunc ergo dilucidiorem
Differt. 10. de Matrimon . Quæft. 7. §. 4. ad- & uberiorem textum habemus ex Cod . Eften.
ferre Epiftolam Deusdedit Papa ad Gordianum Defumta autem fuit Lex ifta ex Can. 16. Con-
Hifpalenfem , ut doceat , olim diremtum fuif- cilii Carthaginenfis .
fe Matrimonium , propterea quod proprios fi- ( 8 ) Lege , cum omnium confenfu , uti editio
lios aliquis e facro lavacro fufcepiffet . Omni- Baluzii Tom. I. pag. 356. Infra Cod. Eften. fed
no apocrypham ac fictam effe eam Epiftolam , tantum Lex dicantur , imo pro Lege teneantur .
a Gratiano alioqui productam , eruditus ille Et quidem rectius . Si enim Salicos tantum
vir dignofcere debuit . ea Capitula obligaffent , ad Langobardos non
(1 ) Cod. Eften. & Ambrof. habet : Monafte pertinuiffent . Hinc difce , non omnia Capitu-
ria funt , maneant in perpetuum , nec poffint &c. laria Legis publicæ & communis vim indu-
Defumta hæc funt ex Can. 24. Concilii Chal xifle , fed ea dumtaxat , quibus hunc vigorem
cedonenfis . addebant Reges inferendo in corpus Legum
( 2 ) Hæc non leguntur in Cod. Eften. ad In Cod. Eftenfi apponitur Gloffa hac : Que
hunc locum , fed infra Legem fingularem con- fuperius leguntur , id eft qui Subdiaconum occi-
ftituunt . derit , & alia . Quare vide fupra Cap. CI. &
( 3 ) Habetur Lex ifta Lib. 1. cap . 150. Ca- fequentia , atque intellige , ea quidem Capitu
pitularium , & apud Reginonem , & Burchar la primum promulgata fuifle pro Salicis , five
dum . Vide Baluzium Tom. I. pag. 730. At Francis hominibus , at poftea in Langobardi-
illam inter Langobardicas non reperio . Com- carum Legum collectionem ex juffu ipfius Ca-
plectitur quidem Codex Eften. Joli invecta fuiffe .
(4 ) In eodem Cod . fine licentia , & volun- ( 9 ) Audi Codicem Eften. non habeat pote-
tate domini fui . ftatem accufandi , donec pænitentiam egerit . Et
( 5 ) Forum quidem noftris temporibus die in primo crimine vifa eft falfum &c . Vide in-
Dominico filet pro civilibus caufis . Mercata fra Cap. CLI.
quoque diebus feftis minime aguntur . At (10) In Cod. Eften. Illud factum præterea
Nundinas , quæ mercata , eaque pleniffima , Infra : in matrimonio fociare , nec in diſſimili æ-
funt , diebus Dominicis toleratas paffim afpi- tate.
cimus .

168 LEGES LANGO
caventes nos prohibere decrevimus , ut nul-
lus præfumat ante annos pubertatis puerum
vel puellam in matrimonio fociare , in diffimili
ætate , fed coetaneos , & fibi confentientes ;
quia multas fæpius ex hujufmodi contractu
nuptiali ruinas animarum factas audivimus ,
& tales fornicationes perpetratas , quales ( 1 )
inter Gentes effe non debent . Ita plane , ut
fi contigerit puerum adultum effe , & puel-
lam parvulam , per virum cognata & fo-
crus deprehendantur adulteræ e contrario
fi puella maturæ ætatis , & puer teneræ ,
& propter puellam adultam , & puerum
parvulum , pater & frater pueri tanti peccati
flagitiofi perveniunt irretitì . Unde qui hæc
prohibita de cetero ufurpare præfumferit ,
ab omni confortio ecclefiaftico fit alienus ,
fed nec a publicis fit immunis judiciis . II.
8. 10 .
CXLVI. ( 2 ) Ut Epifcopus , vel quilibet
ex Clero fine confilio vel literis Epifco-
porum , vef Metropolitani , non audeat Re-
galem dignitatem pro fuis cauffis clamare
fed in communi Epifcoporum Concilio cauf-
fa examinetur .
CXLVII. ( 3 ) Ut nec Epifcopi , nec Ab-
bates nec Comites nec Vicarii , nec Ju-
dices ? nullufque omnino fub mali occafio-
ne , vel malo ingenio , res pauperum , vel
minus potentum nec emere , nec vi tollere
audeat ; fed quifquis ex eis aliquid compa-
rare voluerit , in publico coram idoneis te-
ftibus & cum rationibus hoc faciat . Ubi-
cunque autem aliquid inventum fuerit fa-
&tum , hoc omnino emendetur per juffionem
noftram .
(1 ) Hæc ipfa accipe a Codice Eften. qua-
les nec inter Gentes . Ita plane ut cum conti-
gerit , puerum adulterum ( adultum fcribo ) ef-
Je , puellam parvulam , & e contrario fi puel-
la mature ætatis fit , & puer fit tenera , pro-
pter virum cognata & focrus deprehendatur ad-
ultera , & propter puellam pater vel frater pue-
ri tanti peccati flagitio pereant interiti .
( 2 ) Legem hanc una cum quatuor fequen-
tibus præbet nobis Codex Eftenfis . Eas autem
inter Langobardicas editas hactenus non vidi .
Hæc autem defumta eft ex Can . XI. Concilii
Antiocheni , & legitur inter Capitularia Re-
gum Francorum Tom . I. pag. 217. & 706.
( 3 ) Ex Canone VII. Concilii Moguntini ha
biti Anno 813. defumpta eft Lex ifta , eam-
que ex parte exhibet Canon XXIII. Concilii
Arelatenfis VI . eodem Anno 813. habiti ; ipfam
vero ex parte profert Baluzius Tom. I. pag.
504. Scribendum hic , fub mala occafione : & in-
fra : Ubicumque autem aliter inventum &c.
( 4 ) Unde hæc fuerit haufta , nondum depre-
hendi , neque apud Baluzium invenio . Ita fcri-
bendum puto,quæ utilitatem publicam non impedit.
(5 ) Ifta quoque Lex totidem verbis legitur
in laudato nuper Concilio Moguntino Can. VI.
Eam refert Baluzius Tom. I. pag. 747. Legi-
tur illic: paterni vel materni juris ad fe legibus
pertinentem , fi alicubi inventi fuerint , quos pa-
tres vel matres propter traditiones illorum ex-
heredes fecerunt .
(6 ) Hoc eft , alienationes five difpofitiones
teftamentarias , per quas aut alicui , aut Ec-
clefiæ fua bona reliquerint .
CE
BARDI
.
CXLVII . ( 4 ) Ut longa confuctudo , que
ad utilitatem publicam non impedit , pro
diu fervatæ funt
lege fervetur > & quæ
permaneant .
CXLIX. ( 5 ) Placuit nobis de orphanis ,
& pupillis , & pauperibus , qui debitam "
vel indebitam dicuntur amififfe hereditatem
paternam , vel maternam juris ad fe perti-
nentem , fi alicubi inventum fuerit , quod
patres vel matres propter traditiones ( 6)
illos exheredes fecerint , aliorum fcilicet fua-
fionibus , vel petitionibus , vel aliquo inge-
nio , volumus atque decernimus emendari
quantum ad nos vel ad noftram pertinet po-
teftatem juxta voluntatem Dei , & noftram
factam ammonitionem ( 7 ) & confideratio-
nem , ut fi forte extra officium noftrum ali-
cubi inventum fuerit ammonere addimus
noftra clementia , ut emendetur .
CL. Ut ( 8 ) de ea conjunctione qui fe-
cundum Canones , aut Edictum effe non pof-
funt copulati , placuit nobis , ut feparentur
ab invicem .
CLI. Ut ( 9 ) qui fe perjuraverit , aut
infamis erit , poftquam poenitentiam accepe-
rit , inculpabilis effe videatur . II. 58. 4.
CLII. ( 10) Ut qui femel perjuratus fue-
rit , nec teftis fit poft hoc , nec ad facra-
mentum accedat' nec in fua cauffa ? vel
alterius jurator exiftat . II. 51. 4.
Epiftola Caroli Magni ad Pippinum fuum
filium Italiæ Regem . (11 )
CLIII. In nomine Patris & Filii & Spi-
ti . Karolus fereniffimus Auguftus
ritus San &
a Deo coronatus , Magnus , Pacificus Impe-
rator , Romanum gubernans Imperium , qui
eft
(7 ) Hæc proferuntur tamquam ex ore Ca-
roli Augufti . At in eodem Concilio verba funt
Patrum ad Imperatorem loquentium . Propte-
rea ibi legitur : & veftram fanctam admonitio-
nem &c. Et infra : admonere veftram clementiam
audeamus , ut emendetur .
( 8 ) Hoc eft , qui conjugia , quæ aut a fa-
cris Canonibus , aut a Langobardica Lege
Edidi nomine commemorata , inierint , fepa-
rentur . Diligentius inquirant alii , an Lex ifta
antea fuerit edita : mihi reperire hactenus non
licuit .
( 9 ) In Cod. Eften. ut de eo qui fe perjura-
verit . Vide fupra Cap. CXLIV.
(10) Non legitur Lex ifta in Cod. Eften .
Ac proinde antea editain , poft reliquas Caroli
Magni Leges adjunxi . Videtur autem a præ-
cedenti difcors : quod tamen non ita fe habet .
Hæc enim , ut puto , præceffit , & quum mul-
ți perjuri pœnitentia publica fufcepta crimen
fuum luiffent , & de Legis feveritate quere-
rentur , vifum eft Carolo Augufto illam tempe-
rare , addita Lege , quam proxime attulimus .
( 11 ) Inter editas Langobardicas Leges hæc
minime occurrit . At iis adjungendam monet
nos Codex Eftenfis , unde eam haufi . Monet
& ipfum argumentum ; fcripta quippe fuit ad
Pippinum Italiæ Regem , & pro coercendis
Italicorum Procerum , Miniftrorumque ac Of-
ficialium Regiorum injuftis exactionibus . Por-
ro eamdem jam evulgarat Baluzius Tom. I.
pag. 461. Capitular. atque ad Annum 807. per-
tinere is arbitratus eft.
 LEGES LANGOBARDICÆ .
eft (1 ) per mifericordiam Dei Rex Franco-
rum , & Langobardorum , dilectiffimo filio fuo
Pippino gloriofo Regi fempiternam in Domino
falutem . Pervenit ad aures clementiæ noftræ ,
quod aliqui Puces , & eorum Juniores , Ga-
taldii , Vicarii , & Centenarii , feu reliqui
Minifteriales , Falconarii , Venatores , & ce-
teri per fingula territoria habitantes , ac difcur-
rentes , manfionatica , ( 2 ) & paravareda ac-
cipiant non folum de liberis hominibus , fed
etiam de Ecclefiis Dei , Monafteriorum vi-
delicet virorum , & puellarum , & fenodo
chiorum , atque per diverfas plebes , & feu per
reliquos fervientes Ecclefiarum Dei , Infuper
homines , atque fervientes Ecclefiarum in eo-
rum opera , id eft in vineis , & campis , feu
pratis , nec non & in eorum ædificiis illos
faciant operari , & carnaticum , & vinum
& carnaticum
contra omnem juftitiam ab eis exactare non
ceffent , & multas oppreffiones patiuntur
ipfæ Ecclefiæ Dei , vel fervientes earum .
Ideoque , Kariffime Fili , has literas ad tuam
ADDITAMENT
TAA
AD CAPITULARIA
CAROLI
CLIV, E (6) caufis ammonen-
dis , vel Ecclefiis emen-
dandis , & ubi in unum
D
locum plures fint , quam
neceffe fit , ut deftruantur quæ neceffaria
Tom. I.
( 1 ) Scribendum , qui per mifericordiam
&c. Ita in aliis Caroli M. infcriptionibus . Ba-
luzius habet : Romanorum gubernans Imperium ,
ac per &c. Sed lectio noftra tutior . Infra idem
Baluzius legit : Pervenit ad aures noftras..
(2 Hoc eft , hofpitium , equos , & vehicula
a provincialibus tamquam tributa debita exi-
gunt . Baluziana editio habet : vel difcurren
tes , manfionaticos , paravereda accipiant ,
non folum fuper liberos bomines , fed etiam in
Ecclefias Dei , Monafteria videlicet &c. Infra
Codex nofter diffidet a Baluzii editione , in
qua , uti neque in Ambrof. Cod. , non repeti-
tur mentio illa de fervientibus Ecclefiarum ,
fed continua oratione legitur : & fuper reli-
quos fervientes Ecclefiarum Dei , in eorum opera
&c. Infra idem Cod Ambrof. non habet : boc
ut anno . Infra vero habet : quatenus &c. pax
Ecclefiarum &c. in omnibus confervetur .
3 ) Hinc habes , Capitula Salice Legi per
Carolum addita , quorum primum eft fupra
Cap. CI. cum fequentibus ufque ad Cap .
CXLIII., inve& ta tuiffe per eumdem gloriofif-
fimum Regem in corpus Langobardicarum
Legum. Has autem ille defignat , quum ait ;
que in Lege fcribi juffimus .
(4 ) Corrupta hæc funt apud Baluzium , qui
habet : quod nos nequaquam illis hanc caufam
ad notitiam per nofmetipfos condi&am babeamus .
Infra iden legit Tu autem nofti . Eamdem
redargutionen meretur A. qui cum Baluzii
Codice hoc loco confentit .
(5) Sequuntur alia apud Baluzium , quæ a
Codice Eftenfi abfunt , videlicet , præcipuas de
T
169
dilectionem direximus , ut hoc anno cauf
fam diligenter ac prudenter facias inquirere .
Et fi veritas eft , quod ita factum fit , der
inceps omnimodis emendare & corrigere
ftudeas , quatenus in diebus noftris , ac tuis
pax Ecclefiarum Dei , five illarum fervien,
tium in Domino confervetur , & ut merces
copiofa nobis , ac tibi exinde jugiter accre-
fcat . Audivimus etiam , quod quædam Car
pitula ( 3 ) , quæ in lege fcribi juffimus , per
aliqua loca aliqui ex noftris ac veftris di-
cunt , quod ( 4 ) nequaquam illa provecta
fint ad noftram notitiam , nec per nofmet-
& ideo nolunt ea obe
ipfos efle, condita
dire , nec confentire , nec pro lege tenere .
Tu valde nofti , quomodo vel qualiter te-
cum locuti fumus de ipfis Capitulis . Et id-
eo monemus tuam amabilem dile&ionem
ut per univerfum Regnum tibi a Deo com-
miff.m ea nota facias , & obedire , & im-
plere præcipias ( 5 ) . His expletis bene va-
leas femper in Domino , Kariffime Fili .
MAGNI
non funt , & aliæ conftruantur .
CLV. Ut ( 7 ) quæ bone memoriæ Ge-
nitor nofter in fua Placita conftituit , & fic
nos confervare volumus .
CLVI. De ( 8 ) rebus vero Ecclefiarum ,
P unde
Epifcopis , Sacerdotibus occifis , ficut ftatutum
babemus
habemus , de reliquis quibuslibet caufis . Ve-
runtamen de Presbyteris videtur nobis , ut fi li-
ber natus eft Presbyter &c. Hæc autem digito
monftrant , ut nuper diximus , quæ Capitula
Legi Salica primum , tum Langobardica ad-
dita fuerint . Vide fupra Cap. CI . ubi quum
fingula totidem verbis proftent , quæ a Balu-
zio adferuntur , repetere hic fuperfluum puto .
Nota Coll. ) Si non cæcutio , deeft in hac
legum ferie lex , quam Karolo Magno tribui-
tur in Lindenbrogiana editione , & exftat et-
iam eidem Imperatori attributa in Ms. Co-
dice Bibliotheca Ducalis D. Marci . Locum
autem in iifdem Codicibus tenet immediate an-
te illam , quæ in hac Collectione Muratoria-
ne eft XLVII . Hæc autem eft lex : De latrone
forbannito ; fi liber homo fufceperit eum , XV. fol.
componat , fi fervus fuerit , CXXV. iduum
percuffionibus vapuletur 1. 25. 62 .
6 ) Inter editas Langobardicas ne hæc qui-
dem legitur . Eam mihi miniftravit antiquif
fimus Cod . Cathedr. Mutinenfis , atque antea
ediderat Baluzius Tom. I. pag. 391. in Capi-
tulari HI. Anni 803. Apud illum ab his ver-
bis initium fumit : De Ecclefiis emendandis , &
ubi in uno loco &c. Vide infra Cap. LXIII , Lo-
tharii I. ubi eadem præcipiuntur.
( 7 ) Abeft & ifta a Langobardicarum edi-
tionibus , fed legitur in Cod. Cathedr. Mutin.
Similem adfert Baluzius Tom. I. pag. 197. ubi
poft Genitor nofter additur , Domnus Pippinus Rex
in fuis Placitis &c.
(8 ) Hanc etiam fruftra quæras inter Lan-
go-
 170 LEGES LANGOBARDICE.

unde nunc cenfus exeunt , decima & nona
fint foluta .
Et unde antea non exierunt
fimiliter nona & decima detur , atque de
( 1 ) cafatis L. folidus & de cafatis xxx.
medius folidus , & de xx, tremiffe . Et pre-
cariæ , ubi modo funt , renoventur , & ubi
non funt , fcribantur . Et fit diftrictio inter
precarias de verbo noftro factas & inter
cas , quæ fpontanea voluntate de ipfis rebus
Ecclefiarum fiunt .
CLVII. Carolus , ( 2 ) divino nutu coro-
natus , Romanum regens Imperium , fere-
niffimus Auguftus , omnibus Ducibus , Co-
mitibus , Caftaldiis feu cunctis Reipublicæ
per Provinciam Italiæ a noftra manfuetudi-
ne Præpofitis . Anno ab Incarnatione Do-
mini noftri Jefu Chrifti DCCCI. Indictione
IX, Anno vero Regni noftri in Francia
XXXIII . in Italia XXVIII, Confulatus autem
noftri primo , cum in Italiam propter uti-
litatem Sanctæ Dei Ecclefiæ , ac Provincia
rum difponendarum ( 3 ) veniffemuş ,
multæ atque diverfæ per urbes fingulas an-
te confpectum noftrum quæftiones tam de
Ecclefiafticis , quam & publicis , ac priva-
tis rebus difcuterentur , pleraque ftatuta re-
citata ex Romana feu Langobardica Lege
competenti fententia terminata funt , quæ
dam vero in noftri examinis arbitrium ad
tempus dilata quorum judicialis fententia
a Legislatoribus aut penitus omiffa eft ,
aut a pofteris oblivioni tradita . Quocirca
nos confiderantes utilitatem noftram
1 & Po-
puli a Deo nobis conceffi , + ea quæ ab an-
tecefforibus noftris Regibus in Edictis Le-
gis Langobardicæ ab ipfis editæ prætermiffa
funt , juxta rerum & temporis confideratio-
nem addere curavimus foliciti ut neceffa-
ria , quæ Legi defuerant , fupplerentur , &
in rebus dubiis non quorumlibet Judicum
arbitrium , fed noftræ Regiæ auctoritatis fen-
tentia prævaleret ,
CLVIII, De Laicis ( 4 ) noviter conver-
fis , ne antequam fuam legem pleniter edi-
feant vivendo , ad alia negotia mittantur .
CLIX. De ( 5 ) propriis fervis vel ancil
lis , ut non amplius tondantur , vel velen
tur , nifi fecundum menfuram , ut & ibi fa-
tisfiat , & Villa non fint defolate .
CLX. De ( 6 ) congregationibus fuper-
fluis , ut nullatenus fiant , fed tantos con
gregent , quantis confilium dari poteft ,
CLXI. ( 7 ) De pace , ut omnes , qui per
aliqua fcelera rebelles funt , conftringantur .
Ad omnes generaliter .
CLXII. De hoc ( 8 ) fi evenerit fames ?
clades , aut inæqualitas aeris , vel alia qua-
lifcumque tribulatio , non expectetur Edi
tum noftrum fed ftatim deprecetur Dei
& mifericordia , Et in præfenti anno de famis
inopia , ut fuos quifque adjuvet , pro ut
poteft , & fuam annonam non nimis care
vendat . Et ne foris Imperium noftrum ven-
datur aliquid alimonia ,
CLXIII. De ( 9 ) Negotiantibus , qui par-
tibus Sclavorum & Avarorum pergunt , quo-
ufque procedere cum fuis negotiis debeant .
Id eft partibus Saxonia ufque ad partem
Nuvih , ibi prævideat Ereti ; & ad Shcer-
ba , ubi Madelgaudus prævideat . Ad Alu-
geftat , & ad Serpfefur . Item prævideat ad
Forah-Heim , & ad Prembert , & ad Ra-
ginsburg , Audulfus . Ad Magadoburg præ-
videat Atto ; ad Lauriacum Werinherus
Et ut arma & brunias non ducantur ad ve-
numdandum . Quod fi inventi fuerint por-
tan-

gobardicas editas . Habet tamen Cod. Cathed .
Mutin. eamque jam evulgarat Baluzius Tom.
I. pag. 197.
Erant cafati homines fervilis conditio
nis , & fortaffis etiam aliqua libertatis parte
donati . Eft eorum mentio in charta divifio-
nis Regnorum facta a Carolo Magno . Occur-
rit & in Chartis Alamannicis . Infra Baluzius
legit : Et fit difcretia . In eodem Cod . Cathedr.
Mutin. alibi ipfius Legis pars occurrit , his
concepta verbis : Difcretio inter precarias de
verbo dominico fadas ( hoc eft , auctoritate Re-
gia factas ) & inter eas , quas Epifcopi & Ab-
batile corum arbitrio vel difpofitione faciunt •
Ut liceat eis , quando quidem eis placuerit , res ,
quas beneficiarii babuerint , ad partem ipfius Ec-
clefie recipere facere . Et unufquifque bomo ad
caufa Dei fortaffis ad Cafam Dei ) in honore
Deo fideliter & firmiter deferviat . Hæc apud
Baluzium non occurrunt .
(2 ) Defideratur inter Langobardicas Leges
editas hæc Epiftola Caroli M. Eam mihi fup-
peditavit Codex Cathedr. Mutin, jamque evul
gaverat Baluzius Tom. I. pag. 345. Non eft
quidem Lex , fed Præfationis locum implere
poteft ad Leges per Carolum M. additas Lan-
gobardicarum corpori .
( 3 ) Baluzius , veniffem . In fine idem habet:
fanatio prævaleret .
(4 ) Hoc eft , de iis , qui a fæculari ad mo-
nafticam vitam in Coenobium quodpiam tran-
fierunt , ut antequam Regulam Monachorum ,
probe non didicerint , moribufque fe didicifle
oftenderint , ad negotia extra Monafterium
peragenda non dimittantur . Langobardicis Le-
gibus & hanc addo auctoritate Codicis Cathe-
dralis Mutinenfis .
(5 ) Ex eodem Codice ifta quoque prodit
Baluzius Tom. I. pag. 423. aliis verbis eam
profert , hoc eft : De propriis fervis vel ancil-
lis , ut non fupra modum in Monafteria fuman-
tur , ne defextentur Villa .
( 6 ) Defcripfi ex eodem Codice Ms. Puto
autem hic agi de Congregationibus religiofo-
rum hominum , quas nonnulli immodico zelo
multiplicabant ubique . Baluzius Tom . I. pag.
423. legit : fed tantos congreget quis , quantis
confilium dare poteft .
( 7 ) Ex eodem Codice & ifta haufta fuit •
Baluzius ibidem legit : ei rebelles funt . Illud ei
fuperfluere videtur .
( 8 ) Idem Cod. Cathed. Mutin. eam fuppe
ditavit . Baluzius Tom. I. pag. 424. hæc ita
habet : De hoc fi evenerit fames , clades , aut
inæqualitas aeris , ut non &c.
(9 ) Habet illam idem Codex Ms. Ediderat
jam Goldaftus in Capitulari Lotharii fubjuncto
Legibus Langobardicis , Edidit & Baluzius pag.
425. Tom. I. Capitular. ac nuperrime Johan-
nes Georgius Eccardus pag. 179. Legis Salicæ .
Quam diverfimode hæc efferantur tum in Co-
dice noftro , tum apud illos , videat qui velit .
 LEGES LANGOBARDICE . 171

tantes , omnis fubftantia eorum auferatur ab presbyter Diocefis illius , ut diligentiffime

eis , dimidia quidem pars partibus Palatii ,
alia vero medietas inter jam dictos Miffos
& inventorem dividatur .
CLXIV. Cenfus ( 1 ) Regalis , undecun-
que legitime exhibeatur , volumus ut inde
folvatur , five de propriæ perfonæ homini-
bus , five de rebus .
CLXV. De ( 2 ) incantationibus , augu-
riis vel divinationibus & de his , qui
tempeftates , vel aliquam faciunt malitiam ,
placuit Sancto Nicæno Concilio , ut ut ubi-
ubi-
cumque deprehenfi fuerint videat Archi
examinatione conftringantur , fi forte confi
teantur malorum , quæ gefferunt . Sed tali
moderatione fiat eadem diftrictio , ne vitam
perdant , fed eos falvent in carcere adfli-
tos , ufque dum Deo inſpirante fpondeant
emendationem peccatorum . Et ut nullate
nus per aliqua præmia a Comitibus vel Cen,
tenariis abfque diftricta examinatione remit-
tantur . Et hoc fi fecerint , Archipresbyte-
ri , dum hoc cognoverint , nequaquam Epi-
fcopis celare audeant , & ab Epifcopis , ut
dignum eft , pro hoc corripiantur .

CAPITULARE

ANNI DCCCVL

SIVE

Charta divifionis.Regni Francorum inter Karolum , Pippinum ,

& Ludovicum filios Karoli Magni Imperatoris .

MONITUM CL. MURATORII.

D Capitularia Caroli Magni adjecimus & celebratiffimam chartam divifionis Imperii

datam ex villa Theodonis , editionis Baluzianæ, quam & in fuis Annalibus Ecclefia-
fticis edidit Baronius anno 811. n. XLIV. ad XLVIII. nonnullis in locis parumper a
A
noftra diverfam . Plura continet quæ ad hiftoriam eorum temporum illuftrandam
optime conducunt , eidemque a Baluzio aliifque infcribitur Annus DCCCVI. neque noftrum
eft tempora accuratius inquirere Ea tamen haud prætermittere voluimus , quæ vir doctifs.
ad eamdem notavit , ne quid Lectoribus diffimulemus . Scribit ille :
Hanc partitionem regnorum Karoli Imp. dubiæ fidei effe ac merito numerari poffe inter tot fingu-
laris stii commenta , que fequiora nobis fæcula ingeniaque pepererunt , fcribit Petrus Pithoeus in
præfatione ad XII . Scriptores coetaneos biftoria Francorum , binc perfuafus quod in chartaceo ex-
emplari , Thegani operi recentiori manu fubjun&a fuit . Sed ego vetuftiffimum illius exemplar repe-
ri in Bibliotheca Thuana , licet non integrum ; eademque a Johanne Nauclero edita pridem fue-
Aventinus eam memorat in annalibus Bojorum . Immo Eginhardus difertam illius mentio
nem facit , feque eam juffu Imperatoris ad Leonem Papam detuliffe , ut ejus fubfcriptione firmare-
tur . Illi præterea fidem auctoritatem conciliat charta divifionis Imperii facta a Ludovico Pio
anno DCCCXXXVII. cujus omnia ferme capita defcripta funt ad verbum ex illa Karoli , & tamen
ifta falfi accufata non fuit a Pithoeo , qui primus eam vulgavit in eodem volumine Scriptorum co-
taneorum . Denique hujus divifionis a Karolo face clara manifefta mentio eft in capite tertio
Capitulorum apud Niumaga ftatim poft Imperij divifionem editorum ,

N nomine Patris , & Filii , & Spi-
ritus Sancti . Imperator Cæfar Ka-
rolus Rex Francorum invictiffimus ,
& Romani Rector Imperii , pius ,
I
felix , ac triumphator femper Augu-
ftus
" omnibus fidelibus Sanctæ Dei Eccle-
fiæ & cuncto Populo Catholico præfenti
& futuro gentium , ac nationum , quæ fub
ejus Imperio , & regimine conftitutæ funt .
Sicut omnibus vobis notum effe , & nemi-
Tom. I.
nem veftrum latere credimus , quomodo nos
divina clementia , cujus nutu ad occafum
tendentia fæcula per fucceffiones generatio-
num reparantur , tres nobis dando filios $
magno miferationis ac benedictionis fuæ di-
tavit munere , quia per eos , fecundum vo-
ta noftra ? & fpem noftram de regno con-
firmavit & curam oblivioni obnoxia po-
fteritatis leviorem fecit ; ita & hoc vobis
notum fieri volumus , quod eofdem per Dei
P 2 gra-

( 1 ) Legitur & ifta in Cod. Cathed. Mutin. lium Nicænum . Et quidem inter Canones A-
Baluzius Tom. I. pag. 428. habet : legitime exie- rabicos , eidem Synodo attributos , vetatur fa-
bat . Et infra : five de propria perfona hominis , miliaritas cum incantatoribus divinis . Sed
five de rebus . vereor ut merito advocetur huc celeberrimum
( 2 ) Et hanc do ex eodem Codice . Apud illud Concilium . Et fortaffe ne tunc quidem
Baluzium Tom. I. pag. 428. legitur : vel alia invectum Archipresbyterorum nomen Infra
maleficia faciunt : placuit Sancto Concilio , ut ubi idem Baluzius legit : fed ut ſalventur in car-
cumque . In Codice noftro memoratur Conci, fere affligi .
 172 LEGES LANGOBARDICE ,
gratiam filios noftros regni a Deo nobis con-
ceffi , donec in corpore fumus , & poft no-
ftrum ab hac mortalitate difceffum , hujus
a Deo confervandi regni , vel imperii no-
no
ftri hæredes relinquere , fi fic divina maje-
ftas annuerit , optamus ; non ut confuſe at-
que inordinate , aut fub totius regni domi-
natione jurgii controverfiam eis relinqua-
mus , fed trina partione totum regni cor-
pus dividentes , quam quifque illorum tueri
vel regere debeat portionem , diftribuere
& defignare volumus , eo videlicet modo
ut fua quifque portione contentus , juxta
ordinationem noftram , & fines regni fui ?
qui ad alienigenas extenduntur , cum Dei
adjutorio , nitatur defendere , & pacem at-
que caritatem cum fratre cuftodire .
CAP.
I.
DIvifiones vero a Deo confervati
at-
que confervandi Imperii , vel regni
noftri tales facere placuit , ut Aquitaniam
totam & Wafconiam , excepto pago Turo-
nico , & quicquid inde ad Occidentem
atque Hifpaniam refpicit , & de civitate
Nivernis , quæ eft fita fuper fluvium Lige-
rem , cum ipfo pago Nivernenfe pagum
Avalenfem , atque Alfenfem , Cabilionen-
fem , Matifconenfem Lugdunenfem , Sa-
boiam , Moriennam , Tarentafiam , montem
Cinifium , vallem Segufianam ufque ad Clu-
fas , & inde per terminos Italicorum mon-
tium ufque ad mare , hos pagos cum ſuis
civitatibus , & quicquid ab eis contra Me-
ridiem , & Occidentem ufque ad mare , vel
ufque ad Hifpanias continetur , hoc eft , il-
lam portionem Burgundiæ , & Provinciam ,
ac Septimaniam , vel Gothiam , Ludovico
dilecto filio noftro confignavimus .
II . Italiam vero , quæ & Langobardia di-
citur , & Bajovariam , ficut Taffilo tenuit ,
excepto duabus villis , quarum nomina funt
Ingoldeftat , & Lutrahahof , quas nos quon-
dam Taffiloni beneficiavimus , & pertinent
ad pagum , qui dicitur Northgouve , & de
Alamania partem , quæ in auftrali ripa Da-
nubii fluminis eft , & de ipfo flumine Da-
nubii currentę limite ufque ad Rhenum flu-
vium in confinio pagorum Chletgouve , &
Hegouve in locum , qui dicitur Enge , &
inde per Rhenum fluvium furfum verfus
ufque ad Alpes , quicquid inter hos termi-
nos fuerit , & ad Meridiem vel Orientem re-
fpicit , una cum ducatu Curienfi & pago
Durgouve , Pippino dilecto filio noftro .
III. Quicquid autem de regno noftro ex-
tra hos terminos fuerit id eft , Franciam
& Burgundiam , excepto illa parte , quam
Ludovico dedimus , atque Alamaniam , ex-
cepto portione quam Pippino adfcripfimus ,
Auftriam , Niuftriam , Turingiam , Saxo-
niam , Frifiam , & partem Bajovariæ , quæ
citur Northgow , dilecto filio noftro Ka-
rolo conceffimus ; ita ut Karolus & Ludo,
vicus viam habere poffint in Italiam ad au-
xilium ferendum fratri fuo , fi ita neceffitas
extiterit , Karolus per vallem Auguftanam
quæ ad Regnum ejus pertinet & Ludovi,
cus per vallem Segufianam , Pippinus vero
& exitum & ingreffum per Alpes Noricas ,
atque Curiam .
iv. Hæc autem tali ordine difponimus
ut fi Karolus , qui major natu eft , priuf
quam ceteri fratres fui diem obierit , pars
regni , quam habeat , dividatur inter Pip-
pinum , & Ludovicum , ficut quondam di-
vifum eft inter nos & fratrem noftrum Kar-
lomannum , eo modo ut Pippinus illam por-
tionem habeat , quam frater nofter Karlo-
mannus habuit , Ludovicus vero illam par-
tem accipiat , quam nos in illa portione fu-
fcepimus . Si vero Karolo , & Ludovico vi-
ventibus , Pippinus debitum humanæ fortis
compleverit , Karolus & Ludovicus dividant
inter fe regnum , quod ille habuit , & hæc
divifio tali modo fiat , ut ab ingreffu Ítaliæ per
Auguftam civitatem accipiat Karolus Ebo-
reiam , Vercellas , Papiam , & inde per Pa-
dum fluvium termino currente ufque ad fines
Regenfium , & ipfam Regiam , & civitatem
novam , atque Mutinam ufque ad terminos
Sancti Petri . Has civitates cum fuburba-
nis , & territoriis fuis , atque comitatibus ,
quæ ad ipfas pertinent , & quicquid inde
Romam pergenti ad lævam refpicit , de re-
gno quod Pippinus habuit una cum ducatu
Spoletano hanc portionem , ficut prædixi-
mus , accipiat Karolus . Quicquid autem a
prædictis civitatibus vel comitatibus Romam
eunti ad dextram jacet , de prædicto regno ,
id eft , portionem quæ remanfit de regione
Tranfpadana , una cum ducatu Tufcano uf
que ad mare auftrale , & ufque ad Provin-
Ciam Ludovicus ad augmentum fui regni
fortiatur . Quod fi ceteris fuperftitibus Lu-
dovicus fuerit defunctus , eam partem Bur-
gundiæ , quam regno ejus adjunximus , cum
Provincia , & Septimania , five Gothia uf-
que ad Hifpaniam , Pippinus accipiat , Ka-
rolus vero Aquitaniam , atque Wafconiam .
V. Quod fi talis filius cuilibet iftorum
trium fratrum natus fuerit , quem populus
eligere velit ut patri fuo fuccedat in regni
hæreditate , volumus ut hoc confentiant pa-
trui ipfus pueri , & regnare permittant fi-
lium fratris fui in portione regni , quam pa-
ter ejus frater eorum habuit .
VI. Poft hanc noftræ auctoritatis difpo-
fitionem placuit inter prædictos filios no-
ftros ftatuere , atque præcipere , propter pa-
cem , quam inter eos permanere perpetuo
defideramus , ut nullus eorum fratris fui ter-
minos , vel regni limites invadere præfu-
mat , neque fraudulenter ingredi ad contur-
bandum regnum ejus , vel marcas minuen-
das ; fed adjuvet unufquifque illorum fra-
trem fuum & auxilium illi ferat contra
inimicos ejus juxta rationem , & poffibilita-
tem
 LEGES LANGOBARDICE .
tem , five infra patriam , five contra exte-
ras nationes .
VII. Neque aliquis illorum hominem fra-
tris fui pro quibuslibet caufis , five culpis
ad fe confugientem fufcipiat , nec intercef-
fionem quidem pro eo faciat . Quia volu-
mus ut quilibet homo peccans , & intercef-
fione indigens intra regnum domini fui
vel ad loca fancta , vel ad honoratos homi-
nes confugiat , & inde juftam interceffionem
mereatur .
VIII. Similiter præcipimus ut quemlibet
liberum hominem , qui dominum fuum con-
tra voluntatem ejus dimiferit & de uno
regno in aliud profectus fuerit , neque ipfe
Rex fufcipiat , neque hominibus fuis confen-
tiat ut talem hominem recipiant , vel in-
jufte retinere præfumant Hoc non folum
de liberis , fed etiam de fervis fugitivis fta,
tuimus obfervandum , ut nulla difcordiis re-
linquatur occafio .
IX. Quapropter præcipiendum nobis vi
detur , ut poft noftrum ab hac mortalitate
difceffum homines uniufcujufque eorum ac-
cipiant beneficia unufquifque in regno do-
mini fui , & non in alterius , ne forte per
hoc fi aliter fuerit , fcandalum aliquod
accidere poffit . Hæreditatem autem fuam
habeat unufquifque illorum hominum abf-
que contradictione , in quocunque regno hoc
eum legitime habere contigerit .
X. Et unufquifque liber homo , poft mor-
tem domini fui , licentiam
licentiam habeat
habeat fe
fe com-
com-
mendandi inter hæc tria regna ad quemcun-
que voluerit . Similiter & ille qui nondum
alicui commendatus eft .
XI. De traditionibus autem atque vendi-
tionibus , quæ inter partes fieri folent , præ-
cipimus ut nullus ex his tribus fratribus fu-
fcipiat de regno alterius a quolibet homine
traditionem , feu venditionem rerum immo-
bilium , hoc eft , terrarum , vinearum , at
que filvarum , fervorumque , qui jam cafati
funt , five ceterarum rerum , quæ hæredita-
tis nomine cenfentur , excepto auro , argen-
to , & gemmis , armis , ac veftibus , nec-
non & mancipiis non cafatis & his fpe-
ciebus , quæ proprie ad negotiatores perti-
nere nofcuntur . Ceteris vero liberis homini-
bus hoc minime interdicendum judicavimus .
XII. Si quæ autem fœminæ , ficut fieri
folet , inter partes & regna fuerint ad con-
jugium poftulatæ , non denegentur jufte po-
fcentibus , fed liceat eas viciffim dare & ac-
cipere , & adfinitatibus populos inter fe fo-
ciari . Ipfæ vero fœminæ poteftatem habeant
rerum fuarum in regno unde exierant , quam-
quam in alio propter mariti
mariti focietatem
focietatem ha-
ha-
bitare debeant .
XIII. De obfidibus autem qui propter
credentias dati funt , & a nobis per diver-
fa loca ad cuftodiendum deftinati funt , vo-
lumus ut ille Rex in cujus regno funt , abf-
que voluntate fratris fui de cujus regno
fublati funt , in patriam eos redire non per-
Tom. I.
173
mittat ; fed potius in futurum in fufcipien-
dis obfidibus alter alteri mutuum ferat au-
xilium , fi frater fratrem hoc facere ratio-
nabiliter poftulaverit . Idem jubemus , & de
his , qui pro fuis facinoribus in exilium miffi
vel mittendi funt .
XIV. Si caufa vel intentio five contro-
verfia talis inter partes propter terminos
aut confinia regnorum orta fuerit , quæ ho-
minum teftimonio declarari vel definiri non
poffit . , tunc volumus ut ad declarationem
rei dubiæ , judicio crucis , Dei voluntas &
rerum veritas inquiratur , nec unquam pro
tali caufa cujuslibet generis pugna , vel cant-
pus ad examinationem judicetur . Si vero
quilibet homo de uno regno hominem de
altero regno de infidelitate contra fratrem
domini fui apud dominum fuum accufave-
rit , mittat eum dominus fuus ad fratrem
fuum > ut ibi comprobet quod de homine
illius dixit .
XV. Super omnia autem jubemus , atque
præcipimus , ut ipfi tres fratres curam ? &
defenfionem Ecclefiæ Sancti Petri fimul fu-
fcipiant , ficut quondam ab avo noftro Ka-
rolo , & beatæ memoriæ genitore noftro
Pippino rege , & a nobis poftea fufcepta eft ,
ut eam cum Dei adjutorio ab hoftibus de-
fendere nitantur , & juftitiam fuam , quan-
tum ad ipfos pertinet & ratio poftulaverit ,
tum
habere faciant . Similiter & de ceteris Ec-
clefiis , quæ fub illorum fuerint poteftate ,
præcipimus ut juftitiam fuam & honorem
habeant , & paftores atque rectores venera-
bilium locorum habeant poteftatem rerum ,
que ad ipfa loca pia pertinent , in quocun-
que de his tribus regnis illarum Ecclefiarum
poffeffiones fuerint .
XVI. Quod fi de his ftatutis , atque con-
venientiis aliquid cafu quolibet vel ignoran-
tia , quod non optamus , fuerit irruptum
præcipimus ut quan citiffime fecundum ju-
litiam emendare ftudeant ne forte pro-
pter dilationem majus damnum poffit ad-
crefcere ,
XVII. De filiabus autem noftris , forori-
bus fcilicet prædictorum filiorum noftrorum ,
jubemus ut poft noftrum ab học corpore di-
fceffum licentiam habeat unaquæque eligen-
di fub cujus fratris tutela , & defenfione fe
conferre velit . Et qualifcumque ex illis mo-
nafticam vitam elegerit , liceat ei honorifi-
ce vivere fub defenfione fratris fui in cujus
regno degere voluerit . Quæ autem jufte &
rationabiliter a condigno viro ad conjugium
quæfita fuerit , & ei conjugalis vita placue-
rit , non ei denegetur a fratribus fuis , fi &
viri poftulantis , & fœminæ confentientis ho-
nefta , & rationabilis fuerit voluntas ,
XVIII. De nepotibus vero noftris , fcili-
cet filiis prædictorum filiorum noftrorum
qui ex eis vel jam nati funt 2 vel adhuc
nafcituri funt , placuit nobis præcipere ut
nullus eorum per quaslibet occafiones quem-
libet ex illis apud fe accufatum fine juſta
P di-
 174 LEGES LANGOBARDICÆ .

difcuffione atque examinatione aut occide- fervare præcipimus .

re , aut membris mancare , aut excæcare
aut invitum tondere faciat ; fed volumus ut
honorati fint apud patres & patruos fuos ,
& obedientes fint cum omni fubjectione ,
quam decet in tali confanguinitate effe .
XIX. Hoc poftremo ftatuendum nobis vi-
detur , ut quicquid adhuc de rebus & con-
ftitutionibus , quæ ad profectum & utilita-
tem eorum pertinent , his noftris decretis
atque præceptis addere voluerimus fic a
prædictis dilectis filiis noftris obfervetur at-
que cuftodiatur , ficut ea , quæ in his jam
ftatuta , & defcripta funt , cuftodire , & ob-
XX. Hæc autem omnia ita difpofuimus ,
atque ex ordine firmare decrevimus , ut
quandiu divinæ majeftati placuerit nos hanc
corporalem agere vitam , poteftas noftra fit
fuper a Deo confervatum regnum , atque
imperium iftud , ficut hactenus fuit , in re-
gimine atque ordinatione & omni domi-
natu regali atque imperiali , & ut obedien-
tes habeamus prædictos dilectos filios no-
ftros
ftros , atque Deo amabilem populum no-
ftrum cum omni fubjectione , quæ patri a
filiis , & Imperatori ac Regia fuis populis
exhibetur .

PIPPINI ITALIE REGIS

LEGES .

Pippinus Rex Caroli Magni filius .

N nomine ( 1 ) Domini noftri Jefu Chrifti ; audite qualiter placuit mihi Pippino Ex-
cellentiffimo Regi gentis Longobardorum , cum adeffent nobifcum finguli Epifcopi ,
I Abbates , & Comites , feu reliqui fideles noftri Franci , & Longobardi
.

Decrevit Divus Populo laudante Pipinus .

CAP. I tifex Clericos fuos canonico ordine diftrin-

T ecclefiæ baptifmales ( 2 ) , feu
oracula , qui eas a longo tem-
pore reftauraverint , mox ite-
rum eas reftaurent ; & tam Cur-
U
tis Regia , quam Longobardi ,
tales ibi habeant dominationes , quales illo-
rum a longo tempore fuerit confuetudo .
III. 1. 17.
II. Ut Pontifex unufquifque ordinet & feu reliquorum hominum
difponat ecclefiam fuam canonico ordine
& facerdotes fuos vel Clericos diftringat ca-
nonico ordine vivendo ( 3 ) . Et fi quis Pon-
gere noluerit , anathema fit ( 4 ) . Et fi illi
ad fæcularem pertranfierint habitum , quod
Canones Clericos prohibent facere Comes
qui in loco ordinatus fuerit , diftringat il-
los in omnibus ad fuam partem , ficut alios
exercitales . III. 1 , 18,
III , Monafteria virorum & puellarum ,
tam quæ in mundio Palatii effe nofcuntur
( 5 ) quam quæ in mundio Epifcopi fui
diftringat unuf
quifque in cujus mundio funt , ut regulari-
ter vivant . III . 1. 19.
IV. Similiter in Xenodochiis , cujuslibet
fint ,

( 1 ) Tale eft exordium Legum Pippini Re-
gis Italia in Codice Eftenfi . Ubi animadver-
te hic quoque fatis prodi , ejufmodi Leges pro
more temporum illorum non fuiffe promulga-
tas nifi accedente confilio & confenfu Proce-
rum Italicorum in generali totius regni con-
ventu , In editionibus Boherii , & Lindenbro-
gii non femel infcriptus legitur in titulis Le-
gum Imperator Pippinus . Perperam fane ; fuit
enim is tantummodo Italiæ Rex .
(2 ) Hoc eft, Parochiales . Oracula vero , five
Oratoria , Edes facra , jure parochiali caren-
tes , quas plerumque in fundo fuo Magnates
exftruere confueverunt . Cod . Eften. habet :
reftauraverint , mox iterum reftaurare debeant .
Infra: tam Cortis Regia , quam Langobardus ,
talem inibi habeant dominationem , qualem &c.
Scilicet Bafilicæ multæ atque Oratoria ita olim
fpectabant ad patronos , ut donare , permuta-
re , aliofque dominationis actus ibi exercere
poffent , ut ex innumeris chartis patet , qua-
rum aliquando non exiguam fegetem dabo .
( 3 ) Cod. Eften. habet : Canonico vivendo or◄
dine . Infra repetitur , Canonico ordine : quibus
verbis præcipitur , fiquidem recte conficio ,
cogendos effe ab Epifcopis Sacerdotes & Cleri-
cos ad communem vitam ac habitationem ;
qui laudabilis mos jam in Ecclefiam Dei in-
vectus fuerat , & in dies invalefcebat . Hinc
autem Canonicorum Collegia originem cœpere .
( 4 ) Non erat Pippini , Principis fæcularis ,
anathematis poenam indicere : ideoque verba
hic abfona ac tollenda quifque fateatur . Et
re vera abfunt ab Editione Baluzii Tom. I.
pag. 546. & a Codicibus Eften. & Ambrof.
ubi legitur diftringere voluerit & nequa
quam noluerit , ut edita habent ) , & fi illi få-
cularem & c.
(5 ) Cod. Eften. Palatii effe nofcuntur , vel
etiam in mundio Epifcopali , feu & de reliquis
hominibus effe inveniantur , diftringantur ab co,
in cujus &c. Hic diftringere eft emendare , con-
tinere in difciplina , & jus ibi poteftatis exer-
cere ad coercendos ac puniendos fontes , ut
Regulam , quam profitentur , intactam fervent .
 LEGES LANGOBARDICE . 175

fint fratres ( 1 ) in omnibus pafcantur ,
juxta poffibilitatem illorum locorum . III.
1, 20,
V. Ut de reftauratione ecclefiæ , vel pon-
te ( 2 ) faciendo , aut ftrata reftauranda , o-
mnia generaliter faciant homines , ficut an-
tiqua fuit confuetudo & non anteponatur
immunitas , nec pro hac re ulla occafio per-
veniat . III, 1. 21,
VI. Ut viduæ > & orphani , tutores ha-
beant juxta illorum leges , qui illos defen-
dant , & adjuvent , ut per malorum homi-
num oppreffionem , juftitias fuas non per-
dant , Et fi tutor illorum aliquis effe no-
luerit , Judex prævideat ( 3 ) Domini timen-
pem hominem , juxta ut lex illorum eft
qui pro noftra præceptione illorum cauffam
peragere debeat . II. 48. 1 .
VII. Ut qui fe reclamaverit fuper Ponti-
ficem , quod juftitiam habeat ad inquiren-
dum , dirigat illum Comes , aut per Mif-
fum fuum , aut per epiftolam fuam " ad
ipfum Pontificem . Et fi Epifcopus ipfe Fran-
cus , aut Longobardus , diftulerit ad juftitiam
faciendam , tunc juxta ut ipfi Epifcopi ele-
gerint ( 4 ) , ubi confuetudo fuerit pigno-
randi a longo tempore , ut in antea in co
modo fint (5) , pro juftitia facienda . Et
hoc ftatuimus , ut ubicumque Epifcopi fub-
ftantiam habuerint , Advocatum habeant in
ipfo Comitatu qui abfque tarditate jufti-
tiam faciat , & fufcipiat . Et talis fit ipfe
Advocatus , liber homo , bonæ opinionis
Laicus , aut Clericus ( 6) , qui facramen-
tum pro cauffa ecclefiæ , quam peregerit ,
deducere poffit , juxta qualitatem ſubſtan,
tiæ, ficut lex eorum habet . III. 32. 1 .
VIII. De univerfali quidem populo , qui
ubicunque juftitiam quæfierint fufcipiat
tam a Comitibus fuis , quam etiam a Ga-
ftaldiis , feu Sculdafiis ( 7 ) , vel loci Præpo-
fitis , juxta ipforum legem, abfque tardita-
te , Et fi Comites Franci diftulerint ad ju-
ftitiam faciendam , & probatum fuerit , jux-
ta ut eorum fuerit electio ( 8 ) , ita pœnæ fub-
jaceant : & de illorum honore ita fiat , ficut
eft confuetudo Francorum , Et de Longo-
bardis Comitibus , qui ex ipfis neglectum
pofuerit ( 9 ) ad juftitiam faciendam , ficut
illorum lex eft , ita componat . Et fi forfi-
tan attenderit ad gafindium , vel ad paren
vel ad
tem , aut ad amicum fuum , feu ad præ-
mium & legem non judicaverit , & pro-
batum fuerit , widrigilt fuum componat , &
honorem fuum amittat ficut ipforum lex
eft . Et fi Gaftaldius , aut Sculdais , vel lo-
ci Præpofitus , de qualibet Judiciaria , tam
ad fuos pagenfes , quam ad alios qui ju-
ftitiam quæfierint , non fecerint , ficut lex
ipforum eft , componat . Et fi forfitan Fran-
cus ,

( 1 ) Fratres , id eft , pauperes , in omnibus pa Tom. I. pag. 548. At mirandum eft , quod
fcantur · Baluzius vir emunctæ naris minime animad-
(2 ) Cod. Eften. vel pontes faciendo , Infra : vertit graye mendum hic latere , quod emer-
non anteponatur emunitas . Hoc eft , nemo dandum ope Codicis Eften. ubi legitur : Lai-
a publico hoc onere immunem fe putet . Oc- cus autem , non Clericus . Nimirum Clericis fo-
afia , quæ hic memoratur , infra recurret in 1
rum tenere , litibus vacare , jusjurandum in-
Lege XXXVII. Ludovici Pii . Significat , quod terponere , aliaque ejufmodi agere interdictum
nos generali appellatione dicimus Aggravio , erat . Quare iis conceffum , ut Laicos fibi Ad-
contribuzione fraordinaria o indebita , mangia- vocatos adfcifcerent , five , ut rectius loquar ,
mento , & his fimilia . Cod. Eften, habet : oc- a Rege impetrarent , quorum munus foret ,
cafio veniat . in placitis ac judiciis Ecclefiarum jura & bo-
( 3 ) Accipe nunc fequentia ex Cod. Eften. na , dato etiam jurejurando , tueri . Ad hæc pu-
ampliora , quam apud ipfum Baluzium , qui- gna interdum offerenda aut fufcipienda erat
bus etiam emendetur Editio Goldafti & alio- litigantibus ; armis etiam quandoque opus fuit
rum : provideat Deum timentem hominem , juxta ad repellendam vim inlatam prædiis aut Car
ut Lex ipforum eft , qui per noftram præceptionem ftellis Ecclefiarum . Hinc delecti Laici ex ne-
illorum caufas peragere debeat . Ita tamen ut le- ceffitate , non autem Clerici , ad munus Ad-
gitimus propinquus infantum , qui jufte tutor ac vocatia , Multa huc aggerere poffem , fed No-
defenfor corum effe videatur , pro ipfis rationem tarum modus vetat .
aliquando compellatur reddere. ( 7 ) Cod. Eften. feu a Sculdais . Infra: Et fi
(4) Obfcurus locus , & majoribus tenebris Comes Francifcus diftulerit juftitiam faciendam .
in Eften. Cod. obfitus , ubi legitur : tunc juxta Apud veteres Francifcus pro Francus & Fran-
aut ipfi Epifcopi elegerint , ubi confuetudo fuit cicus non raro occurrit . Ufi autem funt & pri-
&c. Baluzius Tom . I. pag. 548. ita legit : tunc mi Italicæ linguæ Scriptores Tufci Dantes ,
juxta ut Epifcopi elegerint ipfi fibi ubi confuetu- Johannes Villanus , Boccacius , & alii , Popu-
do fuerit &c. Vide in fequenti Lege eamdem lum illum Francefco appellantes , qui nunc no-
phrafim , juxta ut eorum fuerit electio . bis eft Francefe .
(5) Cod. Eften. habet ut antea in co modo ( 8 ) Cod . Eften. juxta ut eorum fuit electio .
At . Baluzius vero legit : ut in antea in eo mo- Baluziana Editio cum editis confentit . In fu-
do fit . Sequitur Cod. Eften. per ipfam juftitiam periori autem Lege vidimus : juxta ut ipfiEpi-
faciendam . Num faciendam ? Hoc e , tunc uti fcopi elegerint . Mihi fufpecta hæ voces elege-
antea , ita & in pofterum fiat , & pignora per rint , & electio : nam quis fenfus hoc in loco?
Comites auferantur , ut juftitiam unufquifque Vide num deliquerint , & delicio ( quod bar-
confequatur . Sequitur idem Cod. Eften. Et bare interdum dictum eft ) hic fcribendum :
boc conftituimus , ut ubicumque Pontifex fubftan- an neglexerint , & neglectio ; an potius , juxta
tiam habuerit , Advocatum habeat in eo Comi- ut eorum fuerit Lex ( quod in Lege fequenti
tatu . Ergo non unus , fed plures Advocati occurrit , & pari modo de altero loco .
Epifcopis conceffi funt , nempe unus pro fin- ( 9 ) In Eften . Cod. fi quis ex ipfis neglectum
gulis Comitatibus , ubi agros eorum Ecclefia pofuerint . Infra : ad gafindium , hoc eft, ad ta-
poffidebat . miliarem five domefticum fuum ..
( 6 ) Ita quoque præfert Editio Baluziana
 176 LEGES LANGOBARDICE .
cus , aut Longobardus , habens beneficium ,
juftitiam facere noluerit , ille Judex , in cu-
jus minifterio fuerit contradicat illi bene-
ficium fuum , interim dum ipfe , aut Miffus
ejus , juftitiam faciat ( 1 ) . II. 52. 14.
IX. Ut judex unufquifque faciat jurare
( 2 ) ad Dei judicia per civitates homines
credentes , juxta quantos præviderit , feu
foras per Curtes , vel vicos , ubi manent ;
ut cui ex ipfis cognitum fuerit , homicidia ,
furta , adulteria , & de illicitis conjunctio
nibus > ut nemo ex eis eas concelet . Et
hoc damus in mandatis , ut fi quis venerit
juftitiam reclamare fuper quempiam homi-
nem , dicendo de homicidio , furto > aut
præda ; & ille fuper quem dixerit , denega-
re voluerit , tunc ille qui reclamat , fi po-
tuerit , approbet illud ". & fi forfitan non
potuerit approbare , & ipfe fuper quem di-
xerit , negaverit , quod ipfum malum nec
nec
ipfe , nec homines ipfius perpetraffent , &
pofuerit excufationem , & dixerit : Nomina
mihi meos homines qui tibi iftud malum
fecerint , ego tibi ( 3 ) de illis juftitiam fa-
ciam : & ille incognitus , qui reclamat , no-
mina illorum hominum nefcit , nec appro-
bare poteft , & ipfi qui exinde veritatem
fciunt , denegare voluerint , & ille qui re-
clamat , dixerit , quia illi homines verita
tem fciverint : tunc ipfe Judex , qui in ipfò
loco eft , faciat jurare homines quilibet
fuerint , Franci aut Longobardi , quos ipfe
( 1 ) Ita hæc exhibet Eften. Cod. interim quo
ad ipfe juftitiam faciat , aut Miffus ejus aliquan-
do . Tuin Gloffa adnectitur : Nam hic de bene-
ficio , non de proprietate : fcilicet agitur de eo ,
quod nunc Feudum appellamus , non autem
de Allodio .
( 2 ) Cod. Eften. & Ambrof. per Civitatem
faciat jurare ad Dei judicia homines credentes ,
id eft , fide dignos . Infra in Ms.. noftro cor-
rupte legitur : ubi manfuros . Infra idem Cod.
aliquid de illicitis conjunctionibus , ut nemo
ex eis ea concelet . Sed & bac damus in manda-
tis ut fi quis venerit ad juftitiam requiren-
dam reclamare fuper quempiam hominem , dicen
do de c.
( 3 ) Cod. Eften. Ego tibi de illis juftitiam
faciam: & ille , qui incognitis reclamat , & no-
mina de illis hominibus nefcit &c. Infra : tunc
Judex , qui in loco ipfo eft , faciat jurare homi-
nes illos , quilibet fint , &c. Infra : ut dicant ex-
inde veritatem . Infra : dextras dent ; hoc eft
fua manu contingentes Comitis manum , ju-
rent fe veritatem edicere .
(4 ) Cod . Eften. juxta ut ejus Lex eft , cui ma-
lum ipfum perpetratum fuerit . Infra : de latro
ne , aut furone ftudium ponat , ut Populus ifte
bic habitans , aut veniens , in pace vivere va-
leat .
(5 ) Cod. Eften. tam in Auftria , Neu-
fria . Baluzius Fom . I. Capitular. pag. 543.
legit : tam in Auftria , quam in Iftria ; fed pa-
tenti fphalmate . Neuftria enim cum Auftria
conjungitur in aliis Langobardicis Legibus . Au
fri autem vocabulo, Ducatus Forojulienfis ,
five pars orientalis Italici Regni defignaba-
tur: Neuftria vero occidentalis pars , quæ ad
montes Gallia conterminos protenditur .
( 6 ) Hinc notandum faltem Æmiliæ partem
nominative dixerit ut dicant veritatem
Et fi credentes homines fuerint in manu
Comitis fui dextram dent : & fi latrocinia
vel furta , aut præda , inventa fuerint
emendentur , ita ut eorum lex eft , cui ipfum
malum perpetratum fuerat ( 4 ) . Tamen Ju-
dex de loco , unde fuerit , de latronibus &
furibus ftudium ponat , ut ifte poft , hic ha-
bitans , aut veniens , in pace vivere valeat .
II. 52. 15.
X. De fervis & ancillis fugacibus , unuf
quifque Judex ftudium ponat ad perquiren-
dum , juxta ut Edictum continer . Et hoc
damus in mandatis , ut tam in Auftria , quam
in Neuftria ( 5 ) , quamque in Emilia ( 6 )
& Tufcia , & littore maris ( 7 ) per omnia
loca perquirantur fuprafcripti fugaces : & ,
apud locum jurent ( 8 ) Sculdafii , Decani ,
Saltarii , vel loco pofiti , ut nullus eos ce-
let , & ubicumque inventi fuerint , una cum
Miffo Comitis de ipfo loco ad nos perdu-
cantur > ita ut jurare valeant , quod nemi-
nem celaffent . I. 25. 73.
XI. De advenis & peregrinis , qui in Dei
fervitio vel Romam , vel ad alia loca , fé
ftinant ad Sanctorum corpora , ut falvi va-
dant & revertantur , fub noftra defenfione...
Et qui ex ipfis ( 9 ) peregrinis aufus fuerit
occidere , LX. folid. in facro Palatio noftro
componat : & infuper compofitio ipfa fiar
de ipfo homicidio , cui legibus leudum ( 10)
ipfum pertinuit . Et hoc damus in manda-
tis
aliquam Caroli Magni & Pippini ejus filii
avo in Italico Regno contineri , ut etiam vi-
dere eft ad Leges Lotharii I. Augufti nunc
primum a me edendas .
(7 ) God. Eften. feu litore maris . Hoc eft,
per oram Liguftici maris , quæ a Galliæ fini-
bus protenditur ufque ad fines Tufciæ, & fer
re tota nune fubeft Genuenfis Reipublicæ im
perio . Litus Italicum appellatur in Conftitu-
tione Ludovici II. Imperatoris apud Camil-
lum Peregrinium Tom. II. pag. 265. Rer. Ita-
Ficar. Sigonius nofter hujus vocabuli fignifica
tionem minime affequutus Lib. IV . de Regno
Ital. rem turbavit . Adferens enim hanc eam-
dem Legem ad Annum 781. per illam decre-
tum effe ait , ut fervi & ancillæ fugientes per
omnia maris litora perquirantur .
( 8 ) Baluzius legit apud locum conve
niant : idque corrupte jurent enim retinen-
dum . Inde vero librariis error natus , quod
ut Codex Eßenfis prodit , fcriptum fuerit: &
apud locum conjurent Sculdai , Decani , Salta-
rii , vel locis pofiti , ut nullus eos concelet , &
ubicumque &c. Pro conjurent , id eft , fimul ju-
rent , amanuenfes pofuere conveniant .
( 9 ) In Cod. Eften. Et fi quis aliquem , præ
ter Langobardum , & Romanum liberum , ex
ipfis &c. Gloffam puto , quæ textus locum oc-
cuparit . Hoc autem adnotatum , quia longe
major poena indicta fuerat contra homicidas
Italicæ gentis .
(10) Hoc eft , mulcta recuniaria debita con
fanguineis , aut Mundualdis perfonæ occifæ .
Infra Cod. Eften. legit : Epifcopis , Abbatibus ,
Comitibus , feu Actionariis noftris , hoc eft , qui
negotia noftra agunt . Nunc Agenti appellan-
tur id genus homines . Infra idem Cod. & per
præceptionem Domni , & Genitoris mei Caroli
Re
 LEGES LANGOBARDICE .
tis cunctis Epifcopis , Abbatibus , feu Actio-
nariis noftris , ut hæc omnis fupra fcripta
juftitia de præfenti abfque ulla tarditate ad-
impleta fieri debeat ; ut qui in tantos an-
nos juftitiam habere non potuerit , vel mo-
do per Dei omnipotentis mifericordiam , &
præceptum Domini & genitoris Karoli
Regis Francorum & Longobardorum , ac Pa-
tricii Romanorum , fimul & per noftram
præceptionem , unufquifque juftitiam fuam
accipiat . I, 9, 28.
XII. ( 1 ) Placuit atque convenit nobis
ut omnes juftitiæ pleniter factæ effe debeant
infra regnum noftrum , abfque ulla dilatio-
ne , tam de ecclefiis , de ( 2 ) Xenodochiis ,
feu pauperibus , & viduis , & orphanis , at-
que de reliquis hominibus , fecundum juf-
fionem Domni Karoli Regis , II. 52. 16.
XIII. Homo denarialis ( 3 ) non habeat
hæreditatem in fua generatione , antequam
ufque ( 4 ) in tertiam generationem perve-
niat . Et homo chartularius fimiliter . II,
34. II.
XIV. Inftituimus , ut ficut Domnus Ka-
rolus Rex commendavit ( 5 ) de illis Mo-
nachis , qui de Francia vel de aliis locis
venerint , & eorum Monafteria dimiferint ,
ut præfentialiter in illis partibus revertantur
ad Monafteria : & nemo ex yobis ipfos fe-
cum detineat . III. 1. 22.
XV. De Presbyteris , qui de aliis locis
vel provinciis veniunt ( 6 ) , ut nullus eos
Regis Francorum , & Langobardorum , ac Patri-
cii Romanorum . Ergo ante Annum 800. pro-
mulgata fuit Lex ifta , nimirum antea quam
gloriofiffimus ille Rex Romanorum Imperator
renunciatus fuerit , Baluzius legit , Genitoris
noftri , & quidem rectius .
(1) In Cod . Cathedr. Mutin. hic titulus
præfigitur : Incipit Capitulare , quod Pippinus
Rex infituit cum fuis Judicibus in Papia . Pla-
cuit nobis &c.
( 2 ) Cod. Eften. quamque de Xenodochiis
Cod. Cathedr. Mutin. quamque de Exenodo-
chuis . Infra idem Cod . Cathedr. Domni noftri
Caroli Regis Codex autem Eften. habet : ut
Dommus Karolus præcepit , Hæc etiam digno-
fcuntur conftituta ante Annum Chrifti DCCC.
(3 ) Ita quoque Codices Mutinen . & Balu-
zius . In Editione Boheriana legitur : Homo
donarialis , nempe , ut ibi explicatur , qui fa-
Etus eft liber per manum Regis cum donario . At
in hac etiam Gloffa legerem : cum denario ; &
retinenda eft prima lectio ; is enim denarialis
homo dicebatur , qui manumiffus erat a Rege ,
aut a Magnate aliquo , jactato de manu eins
denario . Vide Marculfum in Formulis , & Du-
Cangium in Gloffar. Latin. ubi Manumiffio per
denarium .
(4 ) Cod. Eften. non antea hæreditare fuam
agnationem poterit , quam ufque in &c. Baluzius
vero Tom. I. pag. 541. non ante hæreditare in
Jua agnatione poterit , quoufque &c. Appellatur
infra Homo Chartularius , qui per chartam li-
bertatis manumiffus fuerat : quæ alia fuit ma-
numiffionis forma .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. ficut Domnus Rex
Carolus demandavit . Baluzius : ficut Domnus
nofter Rex Karolus Infra Cod. Eften. vel al-
iis locis venerant . Baluzius habet : vel aliunde
venerunt . Infra Cod . Cathedr. ut in præfenti
illis partibus &c,
177
debeat recipere , fine dimifforia Epifcopi
fui , de cujus Parochia funt . III. 1. 23 .
XVI, De Epifcopis , & Abbatibus , Co-
mitibus , feu Vaffis dominicis , vel reliquis
hominibus , qui ad Palatium veniunt vel
inde vadunt , vel ubicunque pergunt per
regnum noftrum , ut non præfumant ipfi ,
aut homines illorum alicui homini fuam
cauffam tollere ( 7 ) , vel fuum laboratum :
in tantum fi non comparaverit , aut ipfe
homo fua fpontanea voluntate eis non de-
derit . Et quando hybernum tempus fuerit ,
nullus audeat manfionem vetare ad ipfos
iterantes ; in tantum quod ipfi iterantes
injufte nullas cauffas tollant ( 8 ) . Et fi ali-
quis hoc præfumferit facere , tam feniores ,
quam vaffalli noftri ( 9 ) , & ipfe homo ibi-
dem ad eos proclamaverit , tunc volumus ,
ut præfentialiter ipfe , qui hoc fecerit , hoc
quod ad ipfum hominem tulerit , fecundum
fuam legem emendet . Et fi evenerit , quod
ei ipfa cauffa ibidem fecundum legem præ-
fentialiter emendata non fuerit , & ad Pa-
latium exinde proclamatio evenerit tunc
volumus , ut ipfe , qui hoc malum fecerit ,
contra ipfum hominem , qui proclamaverit ,
fecundum fuam legem emendet , & infuper
ad Palatium noftrum bannum componat ,
ex eo quod bannum noftrum frangere aufus
fuerit . III. 4. 5.
XVII. Stetit nobis de omnibus libellariis ,
( 10) ut nullus Comes , nec Juniores eorum ,
am-
( 6 ) Cod. Eften. qui de aliis Provinciis ve-
nerunt . Cod. Cathedr. Mutin. qui de alia Pro-
vincia veniunt . Ita quoque Baluzius Tom. 1.
pag. 535. qui infra legit : fine dimifforia Epifco-
pi fui; & nihil aliud habet .
( 7 ) Itá quoque in Mss. Mutinen. Vide fe-
quentem Adnotationem . Sequitur Cod. Ca-
thedr. Mutin, nec fua laborata , in tantum fi
non comparaverint . Baluzius quoque legit : non
comparaverint ; atque ita fcribendum . Infra
Cod. Mutinen. ambo aut ipfe homo per fuam
fpontaneam voluntatem eis &c.
( 8 ) In Cod. Eften. in tantum quod ipfi in-
jufte nullam caufam tollant . In Cod. quoque
Cathedr. Mutin . conftanter occurrit caufa , uti
& apud Baluzium . Supra quoque legitur , fuam
caufam tollere . Quifquam vero fufpicetur , ca-
fam Fotius hic effe legendum . Verum nulla
correctione eft opus . Siquidem veteres infe-
rioris ævi caufas dixerunt pro rebus : unde Ita-
lica vox Cofa . Menagius in Origin. Italic. dis
miffis Scriptoribus fæculorum rudium , laudat
antiquos Latinos , quafi & ipfi caufam pro re
dixerint . An merito , ipfe viderit .
(9 ) In utroque Cod . Mutin. quamque
Vaffalli , & ipfe &c. Refpondet vox Vallalli
Senioribus , quo nomine fignificabantur Domi-
ni recti alicujus rei in beneficium conceffa :
unde nata Italiça vox , Signore , a Francis quo
que & Hifpanis ufurpata . Infra : quod ad ipfum
hominem tulerit . Ita & in Mss. Mutin. Phra-
fis Italica , che avrà tolto a quell' uomo . Infra
Cod. Eften. ei fecundum legem emendet . Infra
Cod. Cathedr. Mutinen. pervenerit proclama-
tio . In fine uterque Cod . Mutin. ad Palatium
bannum noftrum componat , pro eo quod fuper
noftrum bannum hoc facere aufus fuerit .
(10) Cod. Eften. & Baluziana Editio: de ho-
minibus Libellariis . Infra : eos amplius non di-
ftringant . Ergo & Junioribus hic nominatis ali-
qua

O BARD
LEGES LANG
178
amplius ( 1 ) diftringant nec inquietent ,
nifi ficut a longo tempore fuit confuetudo .
III. 5. 2.
XVIII . Placuit nobis de ecclefiis baptif-
malibus 2 ut in omnibus ita debeant effe
ordinatæ & confervatæ ut Domnus Karo-
lus ( 2 ) Rex commendavit , & in fuo Ca-
pitulari continetur . III. 1. 24.
XIX. Et hoc conftituimus ( 3 ) , ut im-
munitates , quæ funt jam a dicto patre no-
ftro confirmatæ 9 ut in omnibus confervatæ
effe debeant , ficut juffio ipfius Domni Ka-
roli Regis eft . III . 1. 25.
XX . Confideravimus ut viæ , & por-
tus & pontes , infra regnum noftrum in
omnibus pleniter emendatæ effe debeant
(4 ) per illa loca , ubi jam antea fuit con-
fuetudo . Nam per alia loca fuper ipfa flu-
mina nullatenus pontes effe debeant . III.
I. 26.
XXI. Stetit nobis ut Miffos noftros
unum Monachum , & alium Capellanum ,
ICE
.
nec eorum Juniores nullatenus præfumpant
alicui homini fua teftimonia tollere aut ex-
trahere ( 6 ) , fed permittant ei habere fua
teftimonia , quæ conquirere aut rogare po-
tuerit . Et fi aliquis contra hoc facere præ-
fumferit , noftra eft voluntas , ut ipfe ve-
niat in noftram præfentiam , & ibidem in-
de accipiat talem fententiam , quomodo no-
ftra voluntas fuerit ad judicandum . II. 51.9.
XXIII. Stetit nobis de illis hominibus -
beris Longobardis > ut licentiam habeant
commendandi ( 7 ) , ubi voluerint , ficut an-
tea in tempore Longobardorum confuetudo
fuit . In tantum ut fuo Comiti faciant ra-
tionabiliter , quod debent . III . 9. 1 .
XXIV. Ut nullus alteri præfumat res
fuas , aut alienam cauffam ( 8 ) fine judicio
legali tollere aut invadere : & qui hoc fa-
cere præfumferit , ad partem noftram exin-
de bannum componat . I. 27. 10.
XXV. Ut quicunque Xenodochia habent
fi ita pauperes pafcere voluerint & confi-

direxiffemus infra regnum noftrum , provi-
dendo ( 5 ) & inquirendo per monafteria
virorum ac puellarum , quæ fub fancta Re-
gula vivere debent , quomodo eft eorum
habitatio , aut qualiter eft vita eorum , aut
converfatio eorum , & quomodo unumquod
que monafterium debeat habere 2. unde vi-
vere poffit . III. 1. 27.
XXII. Placuit nobis ut nullus Comes 2
lium facere , quomodo ab antea fuerit ( 9 ) ,
habeant ipfa Xenodochia , & regant ordina-
liter : & fi hoc facere noluerint , ipfa di-
mittant : & per talem hominem inantea fint
gubernata , cum confilio Epifcopi , qualiter
Deo & nobis exinde placet . III . 1. 28.
XXVI. De ecclefiis baptifmalibus , ut nul-
latenus laici homines eas tenere debeant .
fed per facerdotes fiant , ficut ordo eſt ( 10) ,
gu-

qua jurifdictio fuiffe videtur , atque adeo cen- qui ea poteft conquirere , atque rogare.
fendi ii fuiffe Minifteriales , feu Judices fub ( 7 ) Codices Mutin. & Baluziana Editio :
ipfo Comite pofiti . Attamen fufpicari jure fe commendandi ( fequitur Cod. Cathedr. Mu-
quis poffit , diftringere hic tantummodo fumi tinen. ) ubi voluerint , fi commendatus non eft,
pro angariare , five iniuftis oneribus gravare . ficut & tempore Langobardorum fecerunt . Intra
Vide fupra Cap. CXXI. Caroli M. Cod. Eften. faciant rationabilia , quæ debent
( 1 ) In Cod. Eften. eos amplius diftringat . Se alicui commendare erat beneficium , hoc eft
Apud Baluzium non diftringant . Infra idem Feudum , ab aliquo recipere , & concedenti
Cod. nifi ficut in tempore Langobardorum fuit tamquam Seniori facramentum fidelitatis præ-
confuetudo . Cod. Cathedr. Mutin . eadem ba- ftare . Hoc tamen permittitur , intactis juribus
bet . Ambrof. autem : nifi ficut a tempore &c. Comitis , & dummodo a publicis oneribus ne-
( 2 ) Cod. Eften. quomodo Domnus Karolus . mo fe propterea immunem reputet .
Codex vero Cathedr. Mutin. quomodo Domnus ( 8 ) Cod. Eften. & Baluzius pag. 543. ha-
Rex Carolus demandavit bent : aut alias caufas : quod idem eft , ac res
(3 ) Ita hæc in Cod. Eften . Et hoc inflitui- ut fupra monui num. 29. & ad Legem IX.
mus, ut emunitates , quæ funt a jam dicto noftro Rachifi . Hic tamen res bona immobilia figni-
Patre firmata , in omnibus &c. Cod . vero Ca- ficare videtur . In fine idem Cod. bannum no-
thedr. Mutin. ut emunitates a jam dico Domno ftrum componat .
noftro firma , & in omnibus &c. (9) Cod. Eften. & Baluzius pag. 537. quo-
(4 ) Codex Cathedr. Mutin. ut vias , por- modo ab antea fuit . Infra , cum confilio Epifcopi ,
tas , vel pontes &c. emendatas effe debeant . Ba- non legitur in Editione Baluzii Tom. I. pag.
luzius pag. 537. Tom. I. ita legit , nifi quod 537. Cod. Eften. habet : cum confilio Epifcopi
porturas pro portas habet . Portura autem fe- proprii , qualiter eo & nobis exinde placeat . At-
cunda vocali brevi , feu ut fcribere folebant , que hæc eadem Lex in Cod . Cathedr. Mutin.
Portora , idem eft ac portus , five publica na- occurrit, Carolo Magno attributa , iifque con-
ves inftitutæ ad tranfvehendos viatores ultra cepta verbis , quibus legitur apud eumdem Ba-
flumina . Vide infra Legem XLI. ipfius Pip- luzium pag. 257. Tom. I. nifi quod in eodem
pini . Infra Cod. Eften. nullatenus portus effe Codice non legitur , cum confilio Epifcopi .
debeant pro quo Editio Baluziana porturas , (10 ) Ita quoque in Cod. Eften. Baluzius pag.
& Cod. Cathedr. Mutin. portas , corrupte pro 538. legit : fiant ordinate , & gubernate . Et
porturas . neque pagenfes &c. Codex vero Eften. Neque
(5) Cod. Cathedr. Mutin. direximus infra illic pagenfes . Sequitur in Cod. Ambrof. licen
Regnum noftrum providendum , vel inquirendum . tiam habeant de hoc , quod ibidem facere debent ,
Codex Eften, pro videndo , & inquirendo . In- Je fubtrahere . Et illi &c. Rurfus autem Lex
fra Cod. Cathedr. aut qualis eft vita , vel con- ifta Carolum Magnum auctorem habet in Cod.
verfatio illorum ( fequitur Cod. Eften. & quo- Cathedr. Mutin. ac iis verbis effertur , qui-
modo unumquodque Monafterium de rebus habe- bus apud eumdem Baluzium Tom. I. pag. 258.
re videtur , unde vivere poffint , Ita quoque nifi quod idem Cod. habet : fed per Sacerdo-
Cod . Cathedr. tem hominem .
(6) In utroque Cod. Mutin. aut abftrahere ,
 LEGES LANGOBARDICÆ .
gubernate . Neque illi pagenfes negligentiam
habeant de hoc , quod ibidem facere debent :
& illi facerdotes cas fic regant , quomodo
ordo canonicus expofcit . III, 1, 29.
XXVII. De Advocatis ( 1 ) facerdotum
volumus , ut pro ecclefiaftico honore &
pro illorum reverentia , Advocatos habeant,
JI, 47. 3.
XXVIII, De diverfis generationibus ho-
minum , quæ in Italia commanent , yolu
mus , ut ubicumque culpa contigerit , unde
fayda crefcere poterit , pro fatisfactione ho-
minis illius , contra quem culpaverit , fe-
cundum legem ipfius , cui negligentiam com-
miferit , emendet ( 2 ) , II, 56, 247
XXIX. De ftatu vero ingenuitatis , aut
de aliis querelis , unufquifque fecundum fu-
am legem femetipfum defendat ( 3 ) ; II.
56, 2,
XXX. De compofitionibus quæ ad Pala
tium noftrum pertinent , fi Comes ipfas cauf
fas commoverit ad requirendum , ille ter
tiam partem ad ejus recipiat opus ( 4 ) , duas
vero ad Palatium ; & fi per ejus negligen-
tiam remanferint , & Miffus dominicus ipfas
cauffas requirat , tunc volumus , ut ille Co-
mes illam tertiam partem non habeat , ſed
cum integritate ad Palatium perveniat , I,
2. 10.
XXXI. De Monafteriis & Xenodochiis
que per diverfos Comitatus ( 5 ) effe viden-
gur , & Regalia funt : ut quicumque ea ha-
(r) Et ifta ad Carolum Magnum fpectat in
Cod. Cathedr, Mutin. Sunt autem plures Le-
ges , quæ Sacerdotibus Advocatorum ufum con-
cedunt , ut a fæcularis Curiæ ftrepitu abeffent ,
ac jusjurandum præbere , aut pugnam fufcipe
re non cogerentur , Vide fupra Legem VII.
(2 ) Cod. Eften. contra quem culpaverint & c,
cui negligentiam ipfius commiferint , emendent .
( 3 ) In Cod. Eften. fubjungitur Gloffa : Hac
fententia fentitur , quod actio debet effe fecun-
dum Legem appellati Hæc etiam , uti & fu-
perior , in Cod. Cathedr . Mutin. Carolo Ma
gno tribuitur .
( 4 ) Cod. Eften. fi Comites ipfas caufas com-
moverint ad requirendum , illi tertiam partem
ad eorum percipiant opus . Ita quoque apud Ba-
luzium pag. 538. nifi quod ille habet , Comes
commoverit , cum fequentibus minime concor-
dans . Infra idem Cod. Miffus dominicus
ipfas caufas cæpit requirere , tunc &c. Ita quo-
que in Cod. Cath. Mutin. ubi hæc non Pippi-
num , fed Carolum M. auctorem habet .
(5 ) Non aliter Cod. Eftenf. Fuerit Typo-
graphi fphalma apud Baluzium Tom. I. pag.
538. per diverfos Comites . Ifta quoque Lex Ca-
rolo Magno tribuitur in Cod. Cathed. Mutin,
(6 ) Id eft , ut explicat Boherius in nota
marginali editionis fuæ , de rebus in bannum
miffis • Ordericus Vitalis Lib. 13. Ecclef. Hi-
ftor. pag. 901. Henricus Anglia Rex omnes fo-
risfacturas reis indulfit . Eodem ferme fenfu
hæc vox adhibita videtur . Baluzius & hic le-
git , per diverfos Comites : fed retinendum Co-
mitatus . In Cod . Cathedr. Mutin. ubi hæc ma-
naffe dicitur a Carolo Magno , fcriptum eft, per
diverfos Comitatus , uti & fupra . In Eften. Co
dice & Ambrof. non legitur , tranfacto anno
179
bere voluerint , per beneficium Domni Re
gis habeant . III. 1. 30.
XXXII. De rebus forfactis ( 6 ) , quæ per
diverfos Comitatus funt , volumus ut ad Pa-
latium pertineant , tranfacto anno & die ,
III, 33. I.
XXXIII. ( 7 ) Și cujufcumque res in elee
mofyna datæ funt , & ipfe homo mortuys
fuerit antequam eas difpenfet > tunc do-
minicus Miffus una cum Epifcopo Parochia
ipfius confideret , qualiter pro mercede Do,
mini Regis eleemofyna fiat facta , & infra
xxx. noctes adimpleta effe debeat . II, 18, 6,
XXXIV. De filia, cujus pater per manum
erogatoris ( 8 ) omnes fervos fuos juffit fieri
libertos , quia contra legem effe videtur
ftatuimus , ut filia ipfa in tertiam portionem
de præfatis rebus iterum introire poffit . II,
20, 5.
XXXV. Placuit nobis inferere ubi lex
deeft , ( 9) præcellat confue udo ; & nulla
confuetudo fuperponatur legi . II. 41. 6.
XXXVI. Placuit nobis etiam > ut ficut
quæque femina poteftatem habet cum licen-
tia (10) viri fni res fuas vendere , ita ha-
beat poteftatem donare , II. 10, 3 .
XXXVII. De mancipiis Palatii noftri , &
ecclefiarum noftrarum nolumus mundium
recipere , fed noftra mancipia habere ( 11 ) .
II. 12. 11.
XXXVIII. Placuit nobis > ut ullos ( 12 )
liberos homines Comites noftri ad eorum
opus
die , uti neque in Cod. Cath.
( 7 ) In God. Cath, Mutin. hæc Lex ad Ca
rolum Magnum refertur , ibique incipit : Si
cui res Infra : Tunc Miffus dominicus , una
cum Epifcopo Parrochia illas conrodet , qualiter
in Domni Regis mercedem c.
( & ) Hoc eft, exfecutoris teftamentarii , five
eleemofynarii , cujus eft legata in pias caufas
implere . Infra Codex Eften , & Ambrof. has
bent : juffit fieri liberos . E infra ; ut ipfa filia
in tertiam portionem de præfatis rebus &c. Ba-
luzius autem pag. 539. pro his poftremis ver-
bis legit de facto fervi ,
( 9) Ita quoque in Cod. Eften . At in Cod.
Cath. Mutin. ubi hæc una cum antecedenti 9
& cum fex fubfequentibus Carolo Magno tri-
buitur , ifta habentur : ubicumque lex erit , præ-
c'ellere confuetudinem , hoc eft, præferendam Le-
gem confuetudini : in quam fententiam fequen
tia quoque conveniunt .
(10) In utroque Cod, Mutin, hæc ita effe-
runtur ut quæcumque fœmina Langobarda po-
teftatem habet per commeatum viri Jui vendere ,
babeat potes &
habeat & donare , Vocem commiato fer-
vat Italica lingua a Latinis defumtam. fed
fignificatione tantum facultatis datæ , aut pe-
tita recedendi ab aliquo munere , aut loco .
Hic licentiam viri fui fignificat .
(11 ) Cod. Eften. mundium non recipere " Sed
noftra mancipia habere volumus . In Cod. Ca-
thedr. nolumus mundio recipere , fed noftras ipfas
mancipias habere . Supra in Lege CXVII. Ro-
tharis legitur pretium pro mundio datu , hoc
eft , pro jure tutelæ , & mundium reddere . Hic
mundium videtur fignificare pretium , Confule
etiam Rotharis Legem CCXXV.
(12) Cod. Eften. & Baluzius : illos liberos . Pla-
cet
 180 LEGES LANGOBARDICE .

opus in fervitium non opprimant : & qui-
cumque hoc fecerit 2 fecundum judicium ,
quod ftatutum habemus , emendet . III , 12. 2 .
XXXIX. Non eft noftra voluntas , ut ho-
mines Placentini per eorum præceptum de
Curte Palatii noftri aldiones ( 1 ) recipiant .
III. 34. I.
XL. De fugacibus qui in partibus Bene-
venti & Spoleti , five Romaniæ , vel Pen-
tapoli ( 2 ) confugium faciunt 2 ut reddan-
tur " & fint reverfi ad propria loca . I.
25. 74.
XLI. Sicut confuetudo fuerit figilla & epi-
ftolas comprehendere ( 3 ) , & viam vel por-
tus cuftodire ; ita nunc fit factum . III.5.3.
XLII. Ut nullus ( 4 ) ad mallum , velvel ad
ad
placitum , infra patriam , arma , id eft fcu-
tum & lanceam portet . II . 46. I.
XLIII. Quicunque poft miffam S. Johans
nis Baptiftæ latroni manfionem dederit , fi
Francus eft, cum XII. fimiliter ( 5 ) Francis
juret , quod latronem eum fuiffe nefciret ;
licet pater ejus fit , aut frater , aut propin-
quus 6 ) . Et fi hoc jurare non potuerit
aut ab alio confecutus fuerit , quod latro-
nem in hofpitio fufcepiffet , quafi & latro
infidelis judicetur . Quia qui latro eft in-
fidelis eft in noftro Regno Francorum &
qui illum fufceperit , fimilis eft illi . Si au-
tem audivit , quod latro eft ( 7 ) , & ipfe
tamen nefcit firmiter , aut juret folus , quod
numquam audiffet , nec per veritatem , nee
per mendacium eum latronem effe ; aut fit
paratus fi ille poftea de latrocinio convi-
1
ctus fuerit , ut fimiliter damnetur . 1. 25. 75,
FOR-

cet mihi lectio , ut ullos liberos . In ceteris con- tus dixere vereres . Atque hinc Portonarius
cordat Ms. Eften. At Bahizius legit ad eo- feu Portunarius , de quo fupra Lex CCLXXI
rum opus fervire non opprimant . Et quicumque Rotharis cum duabus fubfequentibus
hoc fecerint , fecundum judicatum habemus emen- 1 4) Supra vidimus inter Caroli Magni Le
dare . At hæc quoque emendatione indigere ges Cap. XX. De armis infra patriam non por-
videntur • Quare audi Codicem Cath. Mutin. tandis , id eft fcutis , & lanceis & loricis . Mi-
ut illos liberos homines Comites noftri ad corum rum id mihi videbatur : bellicofo enim popu
opus fervile non obprimant . Et quicumque hoc to , ac inter arma enutrito , moleftißimum id
fecerit , ficut judicatum habemus , emendet . fuiffet . Nunc fubit fufpicari , aliquid excidif
(1 ) Baluzius pag . 539. illos Aldiones , Re-Re- fe ex textu ejufdem Carolina Legis , fcilicet
atius in Cod. Eften. ullos Aldiones Du-Can- ad mallum, vel ad placitum : neque enim aliud
gius in Gloffario Latino ad vocem Aldio ad- hic præftat Pippinus , quam Legem patris re
texit hanc alteram Illaldiones , quam in rem novare . Quum ergo habebantur Placita , feil-
adfert quamdam , ut ille ait , Conftitutionem Ca- cet judicia ordinaria Comitum " aut Malli
roli Magni ab Amerbachio editam his verbis : five folemniora judicia Comitum & Populi ,
Non eft noftra voluntas &c. de Curte Palatii no¬ iis intereffe non licebat cum armis. Aquita-.
ftri Illaldiones recipiant . Deceptus eft Vir Cla- ti plane ac politico regimini id confonum , no
rifs. ab Amerbachio . Nihil aliud Lex illa eft , ftrifque etiam temporibus , quanquam armis
quam quæ jamdudum edita fuerat , & quam mutasis , obfervatum . Ita ergo explicandam
nos iterum evulgamus . Ibique fcribendum ul- quoque puto laudatam Caroli M. Legem .
los Aldiones , aut illos Aldiones In Cod. Cath. (5 ) Cod. Eften. & Baluzius pag. 543. ha
Mutin. tribuitur Carolo . Magno , & his verbis bent cum XII. fimilibus Francis . Si antiquo .
concepta eft : Non eft noftra voluntas , ut omnes ac edito. Langobardicarum Legum Commen
bomines Placentini per eorum præcepta de Curte tatori credimus , tempore iftius Imperatoris ( fei-
Palatii noftri illius Aldiones recipiant . Porro licet Pippini , qui fuit tantummodo Rex , ) mar
animadvertendum præcedere huic. Legi alte- gna hominum multitudo conveniebat in loco San-.
Fam , quæ inter Langobardicas non legitur , di Johannis , & ibi fuit lecta Lex ifta , ut omni-.
nempe: De rebus. qua Hildegarda Regine tra- bus innotefceret . Hariolatur bonus ille vir . Fer
dita fuerunt , volumus ut fiant defcripta bre fto die Sancti Johannis Baptile generalia Co-
ves , & ipfi breves ad nos fiant adducti . Quum mitia Regni habere mos fuit Regibus Fran-
ergo fubfequatur illius Aldiones , Hildegardis cis , ut conftat ex Capitalari Caroli M. apud
Regina Aldiones fignificari videntur. Baluzium Tom. I. pag. 394. iis verbis : VIIL
(2 ) Cod. Eften. De fugitivis , qui in partes Kal. Julias , id eft Miffa Sancti Johannis Bapti
Beneventi , Spoleti , five terre Romania , vel fe , ad Mogentiam five Cabillonem generale pla-
Pontapolis &c. Hic Romania non aliud videtur , citum noftrum babere volumus . Cod. Cath. Mu-
quam quæ nunc Romagna appellatur . Sive Ro tin. ibi legit. ad Moguntis , five Caballianem .
mani, habet Cod . Cath. Mutin ( 6 ) In Cod. Efen. quædam hic adduntur ,
(3 ) Cod. Eften. figilla epiftolas prehende- qua ne apud ipfum quidem Baluzium legi ,
re . Cod. Cathedr. Mutin. figillum & epiftolas fcilicet , aut propinquus Similiter omnis homo
prendere , & vias vel portas &c. At retinen- purificet fe fecundum fuam Legem . Si hoc jura-
da vox portus quod nomen ( ufu adhuc fer- re &c. Infra idem Codex : latro & infidelis ,
vatum apud Lombardos ) fignificabat navigia Francus quidem tantum , judicetur fortaffis a
publico decreto conftituta certis locis ad flu- Gloffatore tria hac verba interjecta funt ) quia
mina , ut viatores in ulteriorem ripam tranf- qui latro eft , infidelis eft nofter in Regno noftro ,
mitterent . Vide fupra Legem XX. Portora , Francorum : & qui illum fufcipit &c. Edita
Rivora , Tectora , & horum fimilia olim fuere pridem fuerat hæc eadem Lex ab ipfo Caro
in ufu Linguæ noftræ . Non aliud hic fignifi- lo , ut conftat ex Collect. Capitular. Lib. 3.
catur figillorum vocabulo , quam Epiftolæ ipfæ Cap . 23. Cum ergo hic dicitur , in Regno noftro ,
figillo munita . Occurrit eadem vox fub hac innuitur Italicum Regnum , ad quod ipfa Lex
notione apud antiquos , ut multis oftendit Du- fuerat translata .
1
Cangius in Gloffario . Hic autem agitur de ( 7 ) Cod. Eflen. quod latro fuiffet , &tamen
tabellariis publicis ex una ad alteram civita- Infra: quod numquam eum audiffet . Infra pro ,
tem litteras deferentibus , quorum ufum Pip nec per mendacium , idem Cod. habet , nec per
pinus confirmat , atque reftaurat . Baluzius le- mandatum: hoc eft nemo ei per fuam epifto
git : prendere, vel porturas cuftodire , Porturas , lam , aut miffum fignificaverat ,
restius Portoras , penultima brevi , pro por-
 LEGES LANGOBARDICE .
FORMULA VẸTERES .
Etre France te appellat Martinus , quod
P tu dedifti manfionem ad Marcboardum
Tatronem , qui babebat fibi furata tanta mɔ-
bilia , que valebant folidos C. De torto me
appellati . Si dixerit : ego nefciebam , quod quando jurant , juxta legem fuam jurent
fuiffet latro , juret . Petre te appellat Mar- 1 & alii fimiliter faciant ( 5 ) . Et quando com-
tinus , quod tu audivifti , quod Johannes e- ponunt , juxta legem ipfius , cujus malum
rat latro . Audivi & non fcio firmiter . Pe- fecerint , componant . Et Longobardos
tre te appellat Martinus , quod ipfe appel- convenit
lavit te, quod tu dedifti manfionem ad Mar-
cum latronem , qui habebat fibi furata tan-
ta mobilia , que valebant folidos C. & ju-
rafti , quod nefciebas , quod fuiffet latro .
Et ipfe appellavit te , quod tu habebas au-
ditum , quod ipfe erat latro . Et dixifti ,
quod audivifti, & non fapuifti firmiter : &
fuifti paratus . Modo habet iple latro fibi
emendatum furtum , & habet oculum perdi-
tum . Et lex commendat , quod tu debes fimi-
lem pœnam fubftinere .
XLIV. Ut nullus comparet caballum ,
bovem , jumentum , vel aliam rem , nifi il
lum hominem cognofcat , qui ei vendide-
rit , aut de quo pago eft , vel ubi manet ,
& quis eft ejus Senior ( 1 ) . II. 28, 4.
XLV. Si quis perjurium ( 2 ) fecerit , nullam
redemtionem ei facere liceat , nifi manum per-
dat . Et fi ille qui prius illud facramentum
jurat , de illo perjurio probatus fuerit & non compleverit , exinde bannum noftrum
aliquis de fuis juratoribus dixerit , quod ne-
fciens fe ibidem perjuraffet , aut hoc apud
judicium Dei approbet verum effe 5 aut
fimiliter manum perdat ( 3 ) . De cujus cauf-
fa perjurium fecerit , ficut mos loci illius
ubi perjurium factum eft , a longo tempo-
re fuerit de eorum pretio emendare ftu-
deat . II. 58. 3.
Tom. I,
(1 ) Cod. Eften. & Baluzius : & quis eft ei
Senior
( 2 ) Cod. Eften. recte fubdit , fciens . Infra :
apud judicium Dei , hoc eft pugna , aut expe-
rimento crucis , aquæ ferventis , & horum fi-
milium , quæ boni illi homines Judicia Dei
appellabant .
( 3 ) Sequitur in Cod . Eften. ficut ille fe-
cit de cujus caufa perjurium fecerit . Et fi
purificatus fuerit , quod nefcienter ſe perjuraf-
Jet , ficut Lex &c. Ex his fupplenda quoque
Editio Baluziana Tom. I. pag. 546. Infra idem
Cod. de fuo pretio emendare ftudeat , id eft Wi-
'drigild fuum componat .
(4 ) In editionibus Boherii , Goldafti , & Ba-
luzii Lex ifta Carolo Magno tribuitur . Codex
vero Eftenfis eam Pippino tribuit , & poftre-
ma verba omnino adfcribendam perfuadent ,
Ediderit quidem primum ipfe Carolus . Certe
qualis hic legitur , Pippini Italiæ Regis nomen
præferre debet , ut infra monet Caroli ipfius
mentio . In eodem Codice Eften. rectius pro-
cedit : Sicut confuetudo noftra eft , Romanus ,
vel Langobardus fi evenerit , quod cauffam inter
fe habeant , obfervamus , ut Romanus Populus fuc-
ceffionem eorum juxta fuam Legem habeat . Si-
militer omnes fcriptiones juxta fuam &c. Hoc
eft , thartas fuorum contractuum .
( 5 ) In eodem Cod. Eften. legitur : Et alii
181
XLVI. ( 4 ) Sicut confuetudo noftra eſt ,
ut Longobardus , aut Romanus fi evene-
rit , quod cauffam inter fe habeant , obfer-
vamus ut Romani fucceffiones juxta illo-
rum legem habeant : fimiliter & omnes fcri-
ptiones fecundum legem fuam faciant . Et
los
fimiliter componere De ceteris
vero cauffis communi Lege vivant , quam
Dominus Karolus , excellentiffimus Rex Fran-
corum atque Longobardorum , in Edictum
adjunxit . II . 56. 1 .
XLVII. ( 6 ) Stetit nobis de illis homi-
nibus , qui hic infra Italiam eorum Senio-
res dimittunt , ut nullus eos recipere debeat
in Vaffaticum fine commeatu Senioris fui ,
antequam fciat veraciter , pro qua cauffa ipfe
fuum Seniorem dimifit . Et ille homo , qui
eum recipere voluerit , & ipfum fecum ha-
buerit , debeat eum in noftra præfentia præ-
fentare , aut ipfe , aut Miffus fuus , intra
XL. noctes , poftquam ipfe homo ad eum
venerit fi nos infra Italiam fumus . Et fi
nos infra Italiam non fuerimus , tunc poft-
quam in Dei nomine nos fuerimus reverfi ,
fimiliter intra XL . noctes eum in noftra præ-
fentia debeat præfentare " ficut fupra dixi-
mus . Et qui hoc facere contemferit , & ita
ad partem noftram componat .
XLVIII. ( 7 ) Placuit nobis de illis femi-
nis , quarum mariti in Francia effe viden-
tur , ut Miffi noftri per regnum noftrum .
hoc debeant inquirere , fi eorum juftitias fic
pleniter habeant ficut fuit juffio Domni
noftri , aut non . Et fi fic habuerit , bene
Sin autem , tunc volumus , ut ipfi Miffi
no-
homines ad alios fimiliter Infra ; juxta Legem ,
cui malum fecerint , componat . Et Langobardus
illi fimiliter convenit componere . In fine : quam
Domnus Karolus &c. in Edi& to adjunxit . Hoc
eft, Legi Langobardorum , quæ Édictum appel-
labatur , adjecit .
( 6 ) Inter editas Langobardicas Leges hæc
minime occurrit . Eam exhibet Cod, Cathed.
Mutinen. & Baluzius evulgarat Tom . I. pag .
$36. Capitular. Nemo autem neget , quin ad-
jungenda fit Langobardicis : concepta enim fuit
pro hominibus infra Italiam Seniores dimit-
tentibus . Hæc ita idem Baluzius legit : Stetit
nobis de illos homines , qui bic intra Italia &c.
Infra idem habet recipere in Vaffalatico fine
comiato . Adhuc in ufu eft apud nos vox Com-
miato , ut fupra innui ad Legem xxxvi . Infra
idem Baluzius ; tunc poftquam inde nos fueri-
mus . Inde corrupte pro in Dei nomine . Infra :
qui fuper hoc facere contemferit .
(7 ) Defideratur & ifta in Editis Langobar-
dicis ; fed eam complectitur Codex Cathedr.
Mutin. & pro Italia promulgatam fuiffe , tex-
tus ipfe evincit . Baluzius , qui ante ediderat
Tom. I. pag. 537. legit : ficut fuerit juffio . In-
fra : Et qui fic habuerit , bene . Et infra : ut ipfi
Miffi noftri compleant , ficut Domnus nofter de-
mandavit ,
 ARDICE
182 LEGES LANGOB .

noftri cum ipfo Comite emendent
jus minifterio ita compleat , ficut Domnus
nofter demandavit .
XLIX. ( 1 ) Neque decennii , neque vicen-
nii , aut xxx. annorum præfcriptio religiofis
in cu- domibus opponatur ; fed fola XL . annorum
curricula terminentur ; non folum in cete-
ris rebus , fed etiam in legatis , & in here-
ditatibus .

LUDOVICI PII AUGUSTI

LEGES .

LUDOVICUS REX .

‫ وو‬Attulit ifta pius Divus nobis Lodoicus .

Ambrofianus Codex Ms. tefte Cl. Muratorio loco hujus verfus hæc habet
rubris characteribus :

In nomine Domini . Lodoicus a Deo coronatus Sereniffimus Auguftus , omnibus Abbatibus ,

Ducibus , Comitibus , & cunctis fidelibus noftris capitula compofuit
de cauffis opportunis . Hæc funt .

CA P. I. illud facramentum, Et ipfe prius in eodem

loco ubi interpellatus eft , fatisfaciat tam
liena patria , ubi vel pro- i cibus ario
is
I qu in a C o m i t & Judi , quam fuo adverf ,
icium r endo
pter benef , vel propte aliam teftes produc , q u o d r e m q u a m q u æ r i t ,
i b e t o n e m ari uit
quaml occaf i converf pater fuus ei dereliq . II . 41. 7.
t i b e t a t
fole , de qual cauff fueri in- FORMULA VETERES ,
S atus um uam
terpell ( 2 ) , ibi fecund f
legem juf titiam faciat , & cum talibus , (3 ) Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
Piti injuriam ad Mariam fuam mun-
quales in eadem regione vel provincia fe-
cum habere potuerit , juratoribus legitimum doaldam . Non tibi refpondeo , quia ego fum
facramentum juret . Excepto fi quis eum de de Roma . Tu foles bic converfave propter
ftatu fuo , ( 4 ) vel hereditate , quam ei pa- beneficium . Tunc Comes inquirat , fi folet
ter fuus moriens dereliquit , appellaverit : converfare . Et fi Comes vel noluerit > vel
( 5 ) ' de his duobus liceat facramentum in non potuerit inquirere , tunc appellator pro-
patria fua , id eft in legitimo loco, jusjuran- bet folitum effe eum bic converfare & re-
dum afferre . Et is , qui cum eo litigat , fe- fpondeat . Petre te appellat Martinus , quod
quatur illum in patria fua , ad recipiendum tu es fuus fervus , aut in tenes fibi malo or-
dine

( 1 ) Ex Codice Ambrof. addidi Legem hanc ,,
quam Mutinenfes ignorant , & fortaffe num-
quam Pippinum Italiæ Regem auctorem ha-
buit . Eamdem exhibet Collectio Benedicti Le-
vita Capitular. Lib. V. Cap. 389. paucis tan-
1
tum verbis mutatis . Imo ipfam legere eft apud
Julian. Novell. 131. Juftiniani , & apud Gra-
tian. in Decreto XVI. quæft. V. C. Neque de-
cennii .
Nota , Baluzium Tom. I. Capitular. pag. 539 .
exhibere novem alias Leges Pippino Italia Re-
gi adfcriptas , quæ inter Langobardicas Editas
minime habentur . Attamen ne ego quidem
eas hic adjungendas putavi , tum quod a Co-
dicibus Mss. Mutinenfibus abfunt , tum etiam
quod certum mihi non fit an re vera fint
eidem Regi Pippino tribuendæ , atque ad Ita-
licum Regnum fpectent .
( 2 Baluzius Tom. I. pag. 790. hæc addit :
verbi gratia de conquifitu fuo , vel de mancipiis
Luis ibi &c. Verum neque Codex Eftenfis
hæc habet , eaque propterea Gloffam puto ,
textui incaute copulatam .
(3 ) Addit Cod. Eften. excepto in probanda
veritate chartule falfa vocate , quales &c. Li-
ceat & hæc in Gloffarum numero computare .
Baluzius legit : cum talibus conjuratoribus , qua-
les . Sed infra habetur in Codice noftro jura-
toribus , adiecto etiam a Gloffatore , ut puto ,
tamen liberis .
( 4 ) Baluziana Editio addit ; id eft de liber
tate Jua , vel de hereditate . Vide infra Cap.
XIX. eamdem loquendi formam . Codex vero
Eften. de fatu fuo , ita ut Actor aut nolit , aut
nequeat probare , vel de hereditate &c. Hxc
Gloffator quifquam addiderit .
(5 ) Poft hæc in Cod. Eften. fequitur tex-
tus cum glofis antiquis confufus . Integrum
accipe : appellaverit , nifi actio fuerit de inve
fitura . De his ducbus liceat illi in patria fua,
id eft in legitimo loco , facramentum jurandum
offerre ; fcilicet fi appellator non potuerit probare
cum fuum fervum effe in eadem patria , ubi fit
appellatio ; & is , qui cum eo litigat , fi velit ,
Jequatur illum in patriam fuam ad recipiendum
ipfum facramentum . Ipfe tamen prius in codem
loco , ubi &c. quamque adverfario fuo , tefies
producendo , qui rem , quam ei quærit &c.
 LEGES LANGOBARDICE . 183

dine terram in tali loco . Ipfa terra mea pro-
pria eft per fucceffionem mei patris . Et fi
me fecutus fueris inpatriam , ubi natus fui ,
refpondebo tibi , & fatisfaciam legaliter •
Non debes tu boc dicere , quia bæc terra non
pertinet tibi per fucceffionem habere patris
tui . Et ita probet . Si vero probare non po-
tuerit , fequatur illum in patriam fuam cum
tali fecuritate per facramentum , quod ille
appellatus producer fibi teftes illic , quod il-
la terra pertineat recte fibi ex hereditate pa-
tris fui . Si vero probare non potuerit , tunc
widrigild manus perjurio tribuat , rever-
tatur ad priorem locum , ubi appellatio prius
fuit . Similiter fit deftatu citra fecuritatem ,
ibi res prius incæpta , lege finiatur .
II. Ut omnis folutio atque compofitio ,
quæ in Lege Salica continetur , intra Fran-
ciam ( 1 ) per xir. denarios fol, compona- ad fuam cauffam teftes habere . IL 51. 11.
tur : excepto ubi intentio intra Saxones & .tronik
FORMULA VETERES . ( 5 )
Frifones orta fuerit , ubi volumus , ut Lx.
denariorum quantitatem folidi habeant . Et
quæ vel Saxo aut Frifo ad partemSalica
Saliçam ,
Francis cum eis litigantibus , folvere de-
bent , ita ut fupra conftitutum eft , com-
ponantur . II. 22. 3 .
III. Si quis cum altero de qualibet cauf-
fa contentionem habuerit , & teftes contra
eum producti fuerint : fi illos falfos effe fu-
fpicatur , liceat ei alios teftes , quos melio-
res potuerit , contra eos opponere , ut ve-
racium teftimonio falforum teftium perver-
fitas fuperetur . Quod fi ambæ partes teftium
inter fe ita diffenferint ut nullatenus una
pars alteri concedere voluerit ( 2 ) , eligan-
tur duo ex ipfis , id
id eft ex utraque
eft ex utraque parte
parte
unus , qui cum fcutis & fuftibus in campo
decertent , utra pars
falfitatem vel verita-
tem fuo teftimonio confequatur . Et Cam-
pioni qui convictus fuerit , propter perju-
rium quod ante pugnam com niferit , dex-
tra manus amputetur . Ceteri vero ejufdem
partis teftes , qui falfi apparuerint , manus
fuas redimant : cujus compofitionis duæ par-
tes ei , contra quem teftificati funt " den-
tur ( 3 ) ; tertia pro freda folvatur . Et in
feculari quidem cauffa hujufmodi teftium di-
verfitas , etiam in campo comprobetur . In
ecclefiafticis vero cauffis , ubi de una parte
feculare de altera vero ecclefiafticum ne-
Tom. I.
gotium eft , hic modus obfervetur . Ubi ve-
ro ex utraque parte ecclefiafticum fuerit ne-
gotium , Rectores earundem Ecclefiarum , fi
fe familiariter pacificare voluerint , licentiam
habeant . Si autem de hujufmodi pacificatio
ne inter eos convenire non potuerint , Ad-
vocati eorum in mallo publico , in præfen-
tia Comitis
tia veniant , & ibi legitimus ter-
Comitis veniant
minus contentionibus eorum imponatur . Te-
ftes vero de qualibet cauffa non aliunde qua-
rantur , nifi de illo Comitatu in quo res
illæ pofitæ funt unde cauffa agitur . Quia
non eft credibile , ut de ftatu hominis , vel
de poffeffione cujuslibet , per alios melius
( 4 ) veritas cognofci , valeat , quam per il-
los , qui viciniores funt . Sic tamen , ut con-
tentio , quæ inter eos orta eft , fi in confi-
nio duorum Comitatuum fuerit , liceat ei-
dem de vicina, centena adjacentis Comitatus
Errete appellatMartinus , quod tu fpon-
fafti Mariam tuam filiam fibi , de-
difti eam alteri ad conjugium ante duos an-
nos . Non fponfavi tibi meam filiam . Potes
fibi probare? Poffum . Da vadia de proba-
re . Et tu da vadia fi potes de placito , &
de contra . Et tunc probator poft vadimonium
babeat inducias , fi neceffitas fuerit . Si Lan-
gobardus eft , XII. nodes . Ceteri vero fe-
cundum fuam legem . Et cum venerit dies
probandi , dic : Domne Comes , tali die Mar-
tinus appellavit Petrum , quod Petrus Spa-
pondit fibi filiam fuam . Et Petrus negavit ,
fe fponfaviffe fibi filiam fuam . Et Marti-
nus dedit vadimonium de probare , & modo
eft paratus cum teftibus , & teftium lauda-
toribus . Tunc teftibus & laudatoribus ad-
ftantibus ibi interrogetur adverfarius ante-
quam teftes laudentur , fi vult aliquem te-
tium criminari . Si dixerit : nolo : tunc in-
terrogetur unufquifque laudatorum , quidfa-
piat de teftibus . Et tunc unus dicat ita :
Hoc fapio , quod Petrus " E Jobannes , ఈ
Andreas liberi bomines funt . Et fuum wi-
drigild babent , vel in puro allodio , vel al-
lodio , & aliis rebus . Et teftimonium bene
poffunt dare . Ceteri duo fimiliter dicant .
Et teftimonium uniuscujufque teftis fepara-
tim fcribatur . Et fic dicat unufquifque te-
& 2 fis

( 1 ) Cod . Eften . intra Franciam , ubicum falfitatem fuo teftimonio fequatur . Et camphio-
que per XII. Baluzins Tom. I. pag. 791. legit : ni , qui &c. In Mss . Camphio pro Campio fæpius
inter Francos per duodecim denariorum folidos occurrit .
componatur . Francos tunc non paucos Italicum ( 3 ) Cod, Eften. Baluzio concors : dua par-
Regnum alebat ; ac propterea iis quoque ejuf- tes ei , contra quem teftatifunt , dantur . Infra :
modi Lex indicta . Infra den Col. Eften. or ifdem modus obfervetur . Infra : & ibi legitimus
ta fuerit , ibi volumus , ut XL. denariorum foli- terminus de eorum intentionibus imponatur .
dus quantitatem habeat , quem Saxo , aut Frixo (4 ) Cod. Eften. vel de poffeffionibus cujusli-
ad partem Salicam Franco cum eo litiganti fol- bet per alios melius rei veritas &c. funt . Si
vere debet . Et ita , ficut fupra fcriptum eft > ta nen contentio , que inter eos orta eft , in con-
Componatur . Ambrofianus etiam habet : XL. de finio &c.
nariorum . (5 Ex hac egregia formula methodum di-
(2 ) Cod. Eften. habet : credere velit . Ba- lucide explicatam habes , qua utebantur ma-
luziana Editio pag. 779. credere velit . Infra jores noftri ad rem , probandam per teftes .
idem Cod. Eften. utra pars veritatem , utra Utinam fimilia habereinus quamplura ,
 184 LEGES LANGOBARDICE .

fis de una parte . Hoc fapio , & illic fui fans in Curiam introierit , anathema fit ,
go , quando Petrus fponfavit Mariam filiam II. 51. 12,
fuam ad Martinum . Tunc adverfarius in- V. Primum omnium placuit nobis , ut
terrogetur ; Si illi teftes nec boni , nec veri cartula obligationis de fingulis hominibus
fint , & receptibiles ; vel fi habeat melio- factæ , qui fe aut uxores eorum , aut filios
res, quos velit contra illos opponeve . Si di- vel filias in fervitio ( 2 ) tradiderint , ubi
xerit illi teftes nec boni , nec veri funt , inventæ fuerint , frangantur , & fint liberi ,
nec receptibiles ; ego babeo meliores quos ficut primitus fuerint . II. 33. 2.
velim contra ipfos opponere : tunc ejus te- VI. ( 3 ) Si quis per chartam ingenuus
ftes feparati , & laudati , ut fuperius dixi- dimiffus fuerit , & a à quolibet homine ad
mus, producantur. Et unufquifque teftis ex fervitium interpellatus fuerit , primum le-
alia dicat . Hocfapio , quod Petrus non fpon- gitimum auctorem fuæ libertatis proferat
favit Mariam fuam filiam ad Martinum . & in fua libertate perfeveret . Si vero legi-
Et ita ut nullus eorum juret , eligat unum timus auctor defuerit , cum teftimonio bo-
-ex una parte , & ex altera alium , Comes , norum hominum , qui tunc aderant , quan-
at pugnetur . Et antequam bellum incipiant , do liber dimiffus fuerit , fe defendere per-
jures uterque . Illud teftimonium , quod ego mittatur . Si vero teftes defuerint cum

·Petrus , Jobannes , & Andreas dedimus , duabus aliis chartis , quæ ejufdem Cancella-
verum teftimonium dedimus . Et Camphioni i manu fuerint firmata vel fcriptæ , fuam
cadenti dextra manus incidatur . Ceteri viena chartam , quæ tertia eft , veram & legiti
partis teftes manus uniufcujufque redimant , mam effe confirmet . Cancellarius tamen
Conductor widrigild fuum tribuat . Si vero talis effe debet , qui pagenfibus loci illius
-adverfarius dixerit : illi teftes boni , ve- notus fit , & acceptus . Si vero qui inter-
rifunt , & receptibiles , nec ego habeo me- pellatus fuerit , nec au& torem , nec teftimo-
liores teftes , quos velim contra eos opponere ,
· ja , nec chartarum collationem oftendere po-
firmatar res ita , & jurent teftes unufquif- tuerit , iple qui eum interpellavit , fecun
que ita; Hoc fapio , & illic fui ego , quan- dum legem ipfam chartam falfam effe fa-
• Si vero
do Petrus fponfavit Mariamfuam filiam ad ciat , & fervum fuum conquirat
Martinum Si Deus &c. Conductor boc di- interpellator , aut auctore , aut teftimonio ,
cat , " quod Petrus , &Johannes , Andreas aut chartarum collatione convictus fuerit , &
juraverunt verum juraverunt fi Deus &c, hoc quod voluerit efficere non potuerit
Et facramentum boc conductoris fit per Le- multam que in ipfa ingenuitatis charta con-
gem , fi qualifcumque . Sed fecundum valen- tinetur , cogatur exfolvere . II. 34. 12 .
tes non fit nifi pro teftimonio teftium Ban- Quomodo Lodicus Imperator dedit , quomodo
tie . Et facta probatione res vincatur , Mii , & Comites habere debent de
-poena fecundum mallum folvatur . Ecclefiafticis . ( Ambr. Cod. )
VII. Sanguinis effufio in Ecclefia facta
IV. ( 1 ) Conftitutum eft , ut nullus Lai- cum furore , fi Presbyter fuerit , in triplo
cus crimen Clericis audeat inferre . Tefti- componatur : duas partes ( 4 ) ecclefiæ Pres-
monium Clerici adverfus Laicum nemo re- bytero , tertiam pro fredo ad Ecclefiam , &
cipiat . Nemo enim Clericus vel Diaco- infuper bannum noftrum componat . Simi-
nus , vel Presbyter , pro qualibet cauffa in- liter & de Diacono , juxta compofitionem
tret in Curiam , nec ante Judicem cauffam ejus in triplo componatur : & bannum no-
dicere præfumat · Quoniam omnis Curia a ftrum componat , II. 39. 6.
cruore dicitur , & immolatione fimulacro- VIII. ( 5 ) De Subdiaconibus , fimiliter
rum . Et fi quis Clericus Clericum accu- fecundum fuam compofitionem in triplo per-
fol-

( 1 ) Defumta fuit Lex ifta a Cap. XVI. Con-
cilii Romæ habiti fub Sancto Silveftro Papa
Anna Chrifti 324. Verum fictitia eft illa Sy-
nodus ex Eruditorum confenfu , eamque ob-
trufit Ifidorus Mercator nobis , imo & anti-
quis , ut ex hac ipfa Ludovici Pii Lege in
telligis Infra Cod. Eften, propter quamlibet
çaufam .
( 2 ) Hoc diligenter animadvertendum . Hic
enim aperte interdicitur , ne quis , homo liber
fuam libertatem alteri , nullo crimine interve
niente , vendere poflit , ac mancipium fieri .
Irritantur autem qua hactenus ea de re obli-
gationes initæ fuerant . Iniquum nempe fuit ,
uxoris , & filiorum jura lædere ; & præcluden-
dus aditus avaris inopem gentem irretienti-
bus ; ac ftulti cohibendi , ne rem magni pre-
tii , hoc eft libertatem , projicerent . Attamen
vide infra Legem I. & XXIX. Lotharii I. Au-
gufti .
(3 ) Baluzius Tom. I. Capitular. pag. 395.
hanc Legem Carolo M. tribuit . At ex editis ,
& ex Codice Eftenfi difcimus , auctorem il-
liusfuiffe Ludovicum Pium . Illud tamen com-
pertum eft , a fubfequentibus Auguftis Caro-
linis revocatas fuifle patris , aut avi Leges
ita ut ifte non injuria tum iftis , tum illis tri-
buantur . In Ambrof. Cod. ita legitur : Si quis
chartula ingenuitatis liber dimiffus eft . Infra
Cod. Eften. Si vero interpellator , aut auctor &c.
(4 ) Cod . Eften. & duas partes eidem Pres-
bytero , tertiam pro fredo &c. Hoc eft , pro pa-
ce recuperanda ab Ecclefia , eidem Ecclefiæ
perfolvat . Infra : & infuper bannum noftrum
componatur . Similiter de Diaconis juxta aflima-
tionem vel compofitionem in triplo perfolvatur 2
bannum noftrum componatur .
( 5 ) Lex ifta tum apud Baluzium pag . 599 .
tum in Cod. Eften. conjuncta procedit cum
antecedenti ; neque fane disjungenda . In eo-
dem Cod. ita fe habet ; D Subdiaconis fimili-
ter fecundum fuam compofitionem vel æftimatio,
em in triplo perfolvatur •
 LEGES LANGOBARDICE .
folvat . De unoquoque ordine Clericorum
( 1 ) fecundum fuam legem compofitionem
in triplum faciat , & bannum noftrum com-
(
ponat . Similiter & de ictibus fine fangui-
nis effufione de unoquoquoque ordine Cle-
ricorum fecundum fuam compofitionem cum
triplo componatur , & bannum noftrum . Et
qui non habet unde ad Ecclefiam perfolvat ,
tradat fe in fervitio ejufdem Ecclefiæ , ufque
*
dum totum debitum perfolvat . II. 39. 6.
IX. Si quis ex levi cauffa , aut fine cauf-
fa , homines in Ecclefia interfecerit , de vi-
ta fua componat • Si vero foris rixati fue-
rint , & unus poft alterum fugerit in Eccle-
fia ( 2 ) , & ibi fe defendendo eum interfe-
cerit ; fi hujus facti teftes non habuerit
cum XII. juratoribus legitimis per facramen-
tum affirmet , ut fe defendendo eum inter
feciffet , & pro hoc DC. folid. ad partem
ipfius Ecclefiæ quam polluit , componat , &
infuper bannum noftrum . Is vero qui in
terfectus eft , abfque compofitione jaceat ,
ac deinde interfector fecundum Canonum ju-
dicium congruam facinoris , quod admifit ,
poenitentiam accipiat . Si proprius fervus hoc
admiferit , judicio aquæ ferventis examine-
tur, utrum hoc fponte an fe defendendo fe
ciffet . Et fi manus ejus exufta fuerit , in-
terficiatur . Si vero non fuerit , publica pœ-
nitentia mulctetur . Si forte ipfe auctor com-
motæ inter eos rixæ fuerit inventus , tunc
dominus ejus , juxta quod widrigilt ejus
fuerit , ad Ecclefiam perfolvat : aut fi vo-
luerit , ipfum fervum Ecclefiæ tradat . I.
9.29.
X. ( 3 ) De Ecclefiaftico , & Fifcalino , &
Beneficiario fervo volumus , utat pro una vi-
ce widrigilt ejus componat pro eo , altera
vero vice ipfe fervus ad fupplicium trada-
tur : hereditas tamen liberi hominis , qui
Tom. I.
( 1 ) Baluzius legit : Es de uniuscujufque or-
dinis Clerico . Hac non habentur in Cod. Eften.
fed poft fupra allata continuato fermone fe-
quitur : Similiter de ictu fine fanguinis &c. fe-
cundum fuam compofitionem vel æftimationem in
triplo &c.
(2 Cod. Eften. & unus alterum in Ecclefia
fugerit . Infra : quod fe defendendo eum interfe-
ciffet , & poftea DC. folidos ad partem ipfius Ec-
clefia , quam illo homicidio polluerit , componat ,
infuper bannum folvere cogatur . Paria ha
bet Ambrof. Cod. Infra : congruam facinori ,
quod commifit . Infra : Et fi manus ejus exufta
&c. Si autem non fuerit exufta .
( 3 )_Tum_in Cod. Eften. tum apud Balu-
zium Tom. I. pag. 598. copulatur ifta Lex cum
duabus præcedentibus . Et fane idem eft ar-
gumentum . Supra ad Legem XXV. & CIX.
Caroli M. mea fententia fuit , Ecclefiafticos ,
five Lidos , & Homines Regis , five Fifcalinos ,
Libertorum genus fuiffe , quibus excolenda tra-
debantur prædia Ecclefiarum , aut Fifci Rega-
lis . De iis hic agens Ludovicus Pius ait :
Hereditas tamen Liberi hominis &c. Ergo liber-
tate id genus homines donati fuerant . Et cer-
te Fifcalinas ducere liberis viris licebat , & fe-
minabus liberis nubere Fifcalinis viris , ut eft
in Capitular. Lib. III . Cap. XVI. quod contra
fervis interdictum erat . Adde Legem Frifio
185
pro tali facinore ad mortem fuerit judica-
tus , ad legitimos hæredes illius perveniat .
Si vero in atrio ipfius Ecclefiæ , cujus por
tæ reliquiis Sanctorum fuerint confecratæ ,
hujufmodi homicidium perpetratum fuerit
fimili modo emendetur vel componatur . Si
vero portæ Ecclefiæ non fuerint confecra
ta , co modo componatur , quod in atrio
committitur , ficut & componi debet , quod
in immunitate violenter committitur • 1,
9. 30.
XI. De viduis , & pupillis , & pauperi
bus , quandocumque in mallum veniunt an-
te Comitem , prius eorum cauffæ audian-
tur , & diffiniantur . Et fi teftes pro fe ad
cauffas fuas quærendas habere non potue
rint ( 4 ) , vel legem nefcierint , Comes il-
los vel illas adjuvet , dando eis tales homi-
vel pro
nes , qui eorum rationes teneant
eis loquantur . II. 48. 2.
XII. Qui viduam intra primos ( 5 ) xxx,
dies viduitatis fuæ fciens , vel invitam , vel
volentem. ? fibi copulaverit bannum no-
ftrum 9 fcilicet LX. folid. id eft triplum ,
componat . Et fi invitam cam duxerit uxo-
rem , legem fuam ei componat , illam ve-
ro ulterius non attingat . II. 6. 3.
XIII. Qui hominem liberum ( 6 ) publi-
cam pœnitentiam agentem interfecerit , ban-
num noftrum componat in triplo , & wi-
drigilt ejus ad proximos parentes perfolvat .
I. 9. 31.
XIV. Si quis fuas res pro falute animæ
fue ad aliquem venerabilem locum , aut ad
propinquos fuos , aut cuilibet alteri , trade-
re voluerit ; & eo tempore infra ipfum Comi-
tatum fuerit , in quo res illæ pofitæ fuerint
( 7 ) , legitimam facere traditionem ftudeat .
Et fi eodem tempore , quo res illas tradere
vult , extra eundem Co itatum fuerit , id
eft ,
Q 3
num Tit. XI. ubi liber bomo neceffitate toaus
etiam Lito in fervitium fe fubdere poffe dici-
tur . Ergo a fervorum conditione exclufi Liti .
Quare hic difcedere cogimur a fententia Ba-
luzii , & Du-Cangii . Neque puto obftare Tit.
XXVIII. Legis Salicæ , ibi enim de plena li-
bertate agitur . Vide etiam Eccarduin in No-
tis ad Tit. XV. Cap. IV. Legis Salicæ . Infra
Cod. Eften. ut pro una vice guidrigild ejus fol-
vatur . Pro altera vice &c. In fine : quod in
emunitate violata committitur . Ita quoque Cod.
Ambrof.
(4 ) Cod . Efen, habere non potuerit , vel Le-
gem nefcierint , Infra : dando eis talem bomi-
nem , qui eorum rationem teneat , vel Pro eis
loquatur .
( 5 ) Baluzius pag. 599. legit , intra proxi-
mos .
( 6 ) In Ambrof. Cod. non legitur liberum .
Infra in Cod. Eften. legitur : ejus proximis pa-
rentibus perfolvat , fi fe defendendo fecit .
( 7 ) Cod. Eften. pofita funt . Infra : tunc de
aliis inveniat , quales ibi meliores . Infra : hæ-
redes illius nullam de prædictis rebus valeant
facere repetitionem . Infra : nec ei hoc fit impe-
dimento . In fine , redeant , id eft maneant , a
Gloffatore quopiam adjectum . Vide Baluzium
pag. 600. ubi ejus textus aliqua ex parte non
fatis purgatus .
 186 LEGES LANGOBARDICE .
eft , five in exercitu , five in Palatio , five
in alio loco quolibet , adhibeat fibi de fuis
pagenfibus vel de aliis qui ea lege vi-
vunt , qua ipfe vivit , tres teftes idoneos .
Et fi illos habere non potuerit , tunc de
aliis , quales meliores fibi invenire potue-
rit , fibi adhibeat , & coram eis de ipfa re
traditionem faciat , & fidejuffori inveftitu-
ram donet : ut ei qui illam traditionem ac-
eeperit , inveftituram faciat , Et poftquam
hæc traditio ita facta fuerit , heres illius
nullam de prædictis rebus valeat facere re-
petitionem , Infuper & ipfe fidejuffor faciat
eidem inveftituram ne ejus heredibus ulla
occafio remaneat , hanc traditionem mutan
di fed potius neceffitas incumbat , illam
perficiendi . Et fi nondum res fuas cum co-
heredibus fuis divifas habuerit , non hoc ei
impedimentum fit , fed coheredes ejus , fi
fponte noluerint dividere , aut per Comi-
tem , aut per Miffum ejus diftringantur , ut
cum illo divifionem faciant , ad quem de-
functus hereditatem fuam voluerit perveni
re . Et fi cuilibet Ecclefiæ eam tradere ro-
gaverit , coheres ejus eam legem cum illa
Ecclefia de prædicta hereditate habeat , quam
cum alio coherede fuo habere debuerat . Et
hoc obfervetur erga patrem , & filium , &
neptem , ufque ad annos legitimos , & po-
ftea ipfe res ad immunitatem ipfius Eccle-
fiæ redeant . II . 18. 7.
XV. Quicunque liberum ( 1 ) hominem
ex levi cauffa , aut fine cauffa interfecerit ,
widrigilt ejus his , ad quos legibus pertinet ,
componat : ipfe vero propter talem præfum-
tionem in exilium mittatur , quantum tem-
pus nobis placuerit ; res fuas tamen non a-
mittat . I. 9. 32
XVI. In compofitione widrigilt volumus ,
(1) Non legitur in Cod . Eften. liberum
uti neque in Ambrof. , neque in Baluziana
editione . Infra idem Codex : ad quantum tem-
pus . Vide & hic , quam levis poena homici-
dis indiceretur .
( 2 ) In Cod. Eften. excepto ancipitrem , &
fpatam . Hoc eft , accipitre excepto . Nempe non
minus moleftum erat eorum temporum viris
enfe , hoc eft fortitudinis infignibus privari ,
quam accipitre ad delicias aucupii .
( 3 ) Cod. Eften. qui legibus ejus defenfor .
Langobardorum fermone Mundoaldus diceba-
tur , qui foeminam in fuo mundio fecundum
Leges habebat . Infra Cod. Eften. hæc ita ha-
bet: eam reddat fponfo , & defenfori fuam Le-
gem folvat , & quicquid &c. Infra : Et fi hoc
defenfor ejus perpetrari confenferit , & ideo ra-
ptori nibil quærere noluerit : ex quibus intel-
ligis addenda effe , quæ fuperius attuli . In-
fra : Aut in præfentiam noftram Comes eum ve-
nire faciat .
(4) Reftituenda eft Lex ifta ope Codicis
Eftenfis , quando, neque Baluzius Tom. I.
pag. 689. meliora nos docuit . Accipe ergo in-
tegram . Si duo teftimonia de qualibet re tefti-
moniaverint , & inter fe difcordaverint , tunc
Comes eligat unum ex una parte , alium ex
alia parte ut illi duo decertent cum fcutis &
fuftibus , fi Alebiliores non fuerint ipfi teftes .
ut ea dentur , quæ in lege continentur , ex-
cepto accipitre & fpatha : ( 2 ) quia propter
illa duo aliquotiens perjurium committitur ,
quando majoris pretii quam illa fint effe
jurantur . I. 9. 33 .
XVII. Si quis alienam fponfam rapuerit ,
aut patri ejus , aut ei qui legibus defenfor
( 3 ) ejufdem effe debet , cum lege fua eam
reddat ; & quidquid cum ea tulerit , femo-
tim unamquamque rem fecundum legem red-
dat . Et fi hoc defenfor ejus perpetrare con,
fenferit & ideo raptori nihil quærere vo-
luerit , Comes fingulariter de unaquaque re
fredam noftram ab eo exactare faciat ; fpon-
fo vero legem fuam componat , & infuper
bannum noftrum , id eft LX, folid, perfol
vat aut in præfentia noftra Comes venire
faciat , & quanto tempore nobis placuerit ,
in exilio maneat , & illam feminam ei ha-
bere non liceat . I. 30, 13 .
XVIII. ( 4 ) Si duo teftimonia de quali-
bet re teftimoniaverint , & inter fe difcor
daverint , tunc Comes eligat unum ex una
parte , & alium ex altera : & illi duo di-
fcernant cum fcutis , & fuftibus ; & ipfius ,
qui de ipfa falfitate convictus fuerit , dex-
tra manus amputetur . II . 51. 10.
XIX. ( 5 ) Si quis de ftatu fuo , id eft de
libertate vel de hereditate , compellatus
eft , ( 6 ) juxta legis conftitutionem mannia,
tur . De ceteris vero cauffis , unde quis ra
tionem eft redditurus , non manniatur , fed
per Comitem banniatur , Et fi poft unam ,
aut alteram ammonitionem Comitis , aliq
quis ad mallum venire noluerit , rebus o-
mnibus in in bannum miffis , venire ad jufti
tiam facere compellatur . H. 43. 4.
XX. Si ( 7 ) cujufcumque hominis pro-
prietas , ob crimen aliquod ab eo commif-
fum ,
Nam fi fiebiliores fuerint ipfi teftes , tunc ad
crucem examinentur . Quod fi majoris ætatis
funt , quod non poffunt ad crucem contendere ,
tunc mittant , aut filios , aut parentes , aut qua-
lefcumque homines , qui poffunt pro eis hoc con-
ille , qui de ipfa falfitate convi-
tendere .. Et ille
Aus fuerit , dexteram manum perdat . Pro in-
firmo , ac debili, veteres dixerunt flebilis , unde
Italicum fievole , & Gallicum foible . Flaccus
Alcuinus Epift. 19. pari voce eft ufus , fcri-
bens ingravefcente infirmi corporis Aebilitate .
Si quis contendat , Gloffam potius quam Le-
gem in fupra allatis contineri , contradicam
ego , at decertare cum fcutis , aç fuftibus pro
hac re noluero .
(5) Conferenda eft Lex ifta cum altera
Caroli M. Cap. LXXVII. Hinc autem erui
poffe videtur mannire , hoc eft , vocare in
jus 2 fuiffe actoris , five accufatoris bannire
vero , quod idem fonat , fuiffe Comitis five
Judicis , fortaffe quod is ad citationem adjun-
gebat bannum aliquod , hoc eft poenam non
obtemperanti .
( 6 ) Rectius in Cod. Eften. compellandus eft .
In fine : venire , & juftitiam facere compellatur .
Ita quoque in edition. Baluzian. Tom. I. pag.
602.
( 7 ) Idem habet Cod. Eften. Apud Balu-
zium pag . 602. & 780. incipit : Cujufcumque
CuIn
 LEGES LANGOBARDICE . 187

fum in bannum fuerit miffa , & illa re nive noluit . Propter hoc fit vobis cognitum ,
cognita venire , & juftitiam facere ( 1 ) di- quod omnes fuas ipfe vult proprietates mit-
ftulerit , annoque ac die in eo banno illam tere in bannum . Dicitis vos ita ? Domne
effe permiferit , ulterius eam non attingar , Comes : fic dico . Per iftum fuftem & iftum
fed ipfa Fifco noftro focietur . ( 2 ) Debitum wantonem mitto omnes res de Martino in
vero , quod is , cujus ea fuerir , folvere de- banno . Præcipite fieri notitiam .
buit , per Comitem ac Miniftros ejus , jux- Domne Comes : hoc dicit Martinus quod
ta æftimationem damni , de rebus mobili- audivit dicere , quod vos mififtis omnes res
"
bus , quæ in eadem proprietate inventa fue- fuas in banno propter hoc , quod per plures
rint , his quibus debitor fuerit ( 3 ) , exfol- vices venit reclamatio de illo ad vos de fur-
vatur . Quod fi rerum mobilium ibidem in- to , de alia malitia . Et vos plures vices
ventarum quantitas ad compofitionem non ei mandaftis ,, quod ad veftrum placitum ve-
fufficit , de immobilibus fuppleatur , & quod nivet , ille juftitiam faceret , & ille ve-
fuperfuerit , ficut dictum eft , Fifcus nofter nire noluit . Et non funt nifi tres menfes .
"
poffideat . Si nihil fuper compofitione rema- Et modo eft paratus in veftra præfentia ad
nere potuerit , totum in illa compofitione faciendam juftitiam omnibus , qui ſe recla-
expendatura Si autem homo ille nondum mant fuper fe , Et vult , quod vos propter
cum fuis coheredibus proprium divifum ha- Deum , & animam Regis mittatis fuas res.
buerit convocet eos Comes , & cum eis de banno . Tunc per ufum dat wadimonium
legitimam divifionem faciat & tunc fi- Comiti , ut faciat legem reclamantibus , Et
cut jam dictum eft , partes ejus Fifco noftro poft Comes dicit Per iftum fuftem & iftum
adjiciet , & compofitionem de ea , ( 4 ) jux- wantum tolla omnes res ejus de banno
ta modum fuperius comprehenfum. , his ad Præcipite fieri notitiam .
quos illa legibus pertinet , exfolvat . Quod Petre te appellat Martinus , quod tu te-
fi non de aliis rebus , fed de ipfa proprie nes fibi terram malo ordine in tali loco ad
tate , quæ in bannum fuerit miffa , ac per partem Publicam , unde ipfe eft Advocatus .
hoc in noftra: poteftate redacta eft , fuerit Ipfa terra mea propria eft per fucceffionem
interpellatus Comes , in cujus minifterio eam mei patris , & ad partem Publicam quid
effe conftiterit , hoc ad noftram notitiam pertinet ? Tuæ res fuerunt miffe in ban-
perferre curet , ut nos eamdem proprieta- num , & ecce chartula notitia , Falfa eft
tem , quæ fecundum iftum modum in no- ipfa notitia . Tunc falfam qui notitiam vo-
ftrum dominium redacta eft , per præceptum cat , interrogetur , quamado vult ut clare
noftræ auctoritatis in illius hominis potefta- facta fiat . Si refponderit vel per Capitulum
te , qui eam quærebat , fuam effe , faciamus Widonis vel per bellum , fit , ut dicturi
pervenire (5 ) Et fi eam quicumque ad fumus . Si dixerit ecce notitiam , quomodo
fuam proprietatem detraxerit , liceat ei per mea res fuerunt tracte de banno , tunc Ad-
facramentum fuum habere : & fi exinde po- vocatus , aut dicat falfam notitiam , aut ta-
ftea victus fuerit dextra manus ei ampu- ceat . Et fi falfam dixerit , fit , ut dicturi
tetur . II, 43. 3. fumus, Si dixerit ego non feci ipfum ma-
GLOSSA , ET FORMULE VETERES , lum , quod legitur in notitia, probet Advo-
catus . Et fi non potuerit , ipfe juret . Si di-
Eniores
hoc dicit Comes , quod poftquam xerit : non mihi fuit cognitum ; probet. Ad-
S ille tenuit placitum in ifto Comitatu Vocatus . Si dixerit ; non eft tranfactus an-
jam per plures vices venit reclamatio ad fe nus : Judices videant in notitiam , Si dixe-
de Martino de .... de furto , & de alia rit me non diftuli pervenire per totum an-
malitia . Unde ipfe plures per vices fibi num ; probet Advocatus , & fi non potue-
mandavit Miffos, & Epiftolas , ut ad pla- rit , ipfe juret . Et in omnibus iftis proba-
citum fuum veniret , &juftitiam faceret il- tionibus fi dare adverfarius contra voluerit ,
lis , qui fuper fe reclamarent . Et ipfe ve- fit , ut fuperius diximus
Pe-

cum aliis lectionibus ab hac editione diver
fis , quas Lector , quum libuerit , perquiret .
Ego perfequar , quæ Cod. Eften. hac in Le-
ge , & quidem multa , ab editis difcrepantia
fuppeditat .
(1 ) Cod. Eften. & illa re cognita ad jufti
tiam facere venire diftulerit .
( 2 ) In Cod. Eften. hæc adduntur , quæ ne-
que Baluziana , neque cetera Editiones ha-
bent . Si vero intra id tempus reverfus poft in
timationem fuam fuerit defunctus , etfi necdum
Je purgaverit , tamen ad hæredes proprios res
tranfmittat . Si vero intra annum noluerit adeffe
judicio , res perdat , nifi innocentiam fuam pur-
get . Si vero non potuerit , legalem poenam fub-
ftineat, & tamen res perdat . Debitum vero &c.
( 3 ) Cod. Eften. debitor idem fuit , exfolva-
tur . Infra : ad compofitionem non fuffecerit . In-
fra : totum in illa expendatur . Et infra : pro
prium fuum divifum habuit > convocet eos Com.
mes , & cum eis &c.
( 4 ) In Cod . Eften. hæc fequuntur : partem
ejus noftro Fifco adjiciat , & compofitionem ejus
de ea proprietate juxta modum &c. pertinet ,
exfolvat . Infra : quæ fecundum fupradictum mo
dum &c. in illius hominis poteftatem , qui eam
quefierit , fi fua effe debet, faciamus pervenire .
( 5 ) Quæ fequuntur , ab editione Baluziana
abfunt: in Codice vero Eften. Iguntur his ver-
bis : Et fi eam quicumque ad fuam proprietatem
pertraxerit , liceat ei per fuum facramentum ha-
bere . Et fi exinde pofiea convictus fuerit , dex-
tera manus ei amputetur ,.

188 LEGES LANGOBA
Petre te appellat Martinus , quod tu tenes
fibi malo ordine terram in tali loco . Ipfa
terra mea propria eft . Et ecce præceptum ,
quod fecit mibi Imperator . Quid pertinuit
ad Imperium ? Meæ res fuerunt miffe in
bannum per crimen . Et tibi quid pertinue-
runt antequam tuæ res fuiffent miffe in ban-
num ? Per fucceffionem mei patris . Potes tu
probare , quod tu poftquam Imperator tibi de-
dit , quod Imperator infra boc quod tuæ res
fuerunt mife in bannum , quod pater
tuus per XXX. annos habeatis terram ipfam
poffeffam? Poffum . Da vadimonium de pro-
bare , tu da vadimonium de placito ,
contra , fi potes . Et fi dicat unufquifque te-
fis ex una parte. Hoc fapio , quod ipfe Mar-
tinus , poftquam Imperator tibi dedit . Et
quod Imperator , & quod res Martini fue-
runt miffe in bannum , & quod Martinus
antequam fuæ res fuiffent miſſe in bannum ,
quod pater fuus per XXX. annos habet
poffeffam ipfam terram . Et unufquifque te-
ftis ex alia parte dicat : Hoc Sapio , quod
Jobannes fuit inveftitus ad proprium de illa
petia de terra infra illos XXX. annos ; ita
tamen ut fint laudati , & jurent , & omnis
res vadat , ut fuperius diximus .
Petre te appellat Martinus , quod tu te-
nes fibi terram malo ordine in tali loco . Ipfa
terra mea propria eft . Quid tibi pertinet ?
Imperator mihi fecit præceptum de ipfa ter-
va . Et quid pertinuit ad Imperium ? Res
de Petro fuerunt miffe in bannum . Quid
pertinuerunt ad Petrum ? Per fucceffionem
fui patris . Potes tu probare ,
, quod iu
tu poft-
post-
quam Imperator tibi dedit , quod Imperator
infra boc, quod res de Petro fuerunt miffe
in bannum , quod Petrus , antequam fuæ res
fuiffent miffe in bannum , & quod pater tu
us per XXX. annos poffeffam habeatis ? Si
refponderit poffum probet & terram har
beat . Si vero adverfarius dare contra volue-
vit , det , & fit , ut fuperius diximus , Si
(1 ) Cod. Eften. uti & Cod, Cathedr. Mu-
tin. id eft aut ille , qui homicidium commifit ,
aut is , qui compofitionem fufcipere debet : Co-
mes faciat illum venire , qui ei contumax fue-
rit , ad noftram præfentiam &c.
( 2 ) Baluzius pag. 603. Tom . I. ita exordi-
tur hanc legem : Ubi antiquitus confuetudo fuit
de libertate facramenta adhramire , vel jurare ,
ibi mallum habeatur , & ibi facramenta juren-
tur . In Cod. Ambrof. & ibi facramentum ju-
retur . Jam alibi monui adhramire , feu arra-
mire dictum pro fponfionem facere de præ-
ftando jurejurando . Vide & infra Legem
XXIII. In Cod. vero Eften. hæc tantum le-
guntur: Ibi facramenta juranda funt , ubi anti-
quitus fuit confuetudo , ut facramenta jurentur .
(3 ) Idem de Placitis ( quæ & ipfa fuere Co-
mitum judicia ) ftatutum fuit a Carolo Ma
gno fupra Cap. CXX. Vide ibi notas .
(4 God. Eften. five infra fuam poteßatem ,
vel ubi impetrare potuerit . Hinc tam fæpe in
Placitorum chartis , quæ fupra multas in pre-
tio funt habenda , occurrit formula illa per
data licentia . Nimirum quum extra propriam
domum , aut prædia fua , atque adeo in terra ,
RDICÆ
.
vero refponderit ; non poffum probave , tunc
interrogetur adverfarius , fi potuerit proba
re , fe fuiffe inveftitum de illa terra infra
XXX. annos ad proprium . Si vero dixerit :
non tunc ille alter juret cum fuis facra-
mentalibus fuam poffeffionem . Et ita fecun-
dum quofdam eft Petri ,
XXI. Si quis aliqua neceffitate cogente
homicidium commiferit , Comes , in cujus
minifterio res perpetratur , compofitionem
folvere , & faidam per facramentum pacifi-
care faciat . Quod fi una pars confentire ei
ad hoc noluerit , aut ille ( 1 ) , qui homi-
cidium commifit , aut is qui compofitionem
accipere debet : tunc Comes illum qui
contumax fuerit , ad præfentiam noftram ve-
nire faciat , ut eum ad tempus , quod no-
bis placuerit , in exilium mittamus " donec
ibi caftigetur ; ut Comiti fuo inobediens ef-
fe ultra non audeat , & majus damnum in-
de non accrefcat. I. 9.340 >
XXII . ( 2 ) Ibi facramenta juranda funt ,
ubi
ubi antiquitus fuit confuetudo facramenta
arramire , vel jurare , ubi mallum habeatur .
Mallum ( 3 ) tamen neque in Ecclefia , ne-
que in atrio ejus habeatur minora vero
placita Comes infra ( 4 ) fuam poteftatem
vel ubi impetrare potuerit , habeat ( 5 )
Volumus utique ut doinus a Comite in
loco , ubi malum tenere debeat , conftitua
tur, ut propter calorem folis & pluviam
publica utilitas non remaneat . II. 55. 26,
& 27.
XXIII . Si quis liber homo de furto ac-
cufatus fuerit , & res proprias habuerit , in
mallo ad præfentiam Comitis fe arhamiet :
( 6 ) & fi res non habuerit , fidejufforem
donet , qui eum arhamiet , & in Palatium
adduci faciat . Et liceat ei in prima vice
per facramentum fecundum legem fe ido-
neare , fi potuerit . Et fi alia vice duo vel
tres eum de furto accuſaverint liceat ei
con-
aut domo alterius , Comes , feu Miftus Regis
Placitum , five judicium habebat , a domino
ejus ædis , aut agri facultatem petere cogeba-
tur exercendæ ibi fuæ ditionis , & datam ve-
niam in notitia , five Charta exprimere " ne
ex ea actione quidquam juris fibi deinceps
arrogare poffet in rem alienam .
( 5 ) In Cod. Eften. & apud Baluzium Lex
ifta continuatur cum præcedenti . In eodem
Cod . legitur : ibi mallum tenere debet .
( 6 ) Cod. Eften. fe adremiet . Baluzius pag.
603. fe adramiat . Hoc eft , uti res indicat >
promittat de fe fiftendo in judicio , & pœna
folvenda , fi forte damnetur , rebus fuis ad id
obligatis . Infra idem Cod . qui eum adremire
& inplacitum deduci faciat . Rectius quam , &
in Palatium Regis adduci faciat . Adnotavit Ba-
luzius , & ego quoque non femel animadverti ,
Placitum pro Palatium in veterum libris oc-
currere " plerumque ex amanuenfium incu-
ria . Infra Cod. Eften. Quod fi ferrous, & reli-
qua , ut in editione noftra . Depravatam quip-
pe Baluzianam puto , ubi legitur : excufet , nif
tale furtum perpetratum habeat , propter quod
ad fupplicium tradi debeat ,
 LEGES LANGOBARDICE . 189

contra unum ex his cum fcuto & fufte in
campo contendere . Quod fi fervus de fur-
to accufatus fuerit dominus ejus pro eo
emendet , aut cum facramento excufet , fe
tale furtum perpetratum non habere , pro-
pter quod ad fupplicium tradi debeat . I.
75. 76.
XXIV. Si quis literas noftras defpexerit ,
id eft tractorias ( 1 ) , quas propter Miffos
noftros recipiendos dirigimus , aut honorem
quém habet amittat , aut in eo loco , ubi
Miffos noftros recipere debuerit , tamdiu re-
fideat , & de fuis rebus Legatos ( 2 ) illuc
venientes fufcipiat , quoufque animo noftro
fatisfactum habeat . Qui vero Epiftolam nó-
ftram quocumque modo defpexerit , juffu
noftro veniat ad Palatium , & juxta noftram
voluntatem congruam fuæ ftultitiæ caftiga
tionem accipiat . Et fi liber homo , aut Mi-
nifterialis Comitis hoc fecerit , honorem qua-
lemcunque habuerit , five beneficium, amit
tat : & fi fervus fuerit , nudus ad palum va-
pulet , & capilli ejus tondeantur . III , 7. I.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Domnus nofter Impera-
PEtor , quod tu babuifti fuas literas in di-
Jpectione, quas propter Miffos fuos recipien- lege banni folutura .
dos tibi mittebat . Petre te appellat Impera-
tor , aut ejus Advocatus , quod tu habuifti
Epiftolam ipfius Domni Imperatoris in difpe-
Aione . Non feci . Ergo exdic te folus . Poena
eft , aut bonorem perdat , aut fufcipiat lega-
tionem ex parte Regis in loco , ubi prædictos
Miffos fufcipere debuit , aut ad fatisfactio-
nem animo ejufdem Regis , aut ad Palatium
vadat , juxta voluntatem Regis caftiga-
tionem fufcipiat , & ut in Lege eft ,
XXV. ( 3 ) Ut ubi tempore avi noftri
Pippini confuetudo fuit teloncum dare , &
ibi in futuro detur : nam ubi noviter in-
captum eft teloneum 2 ulterius non exiga-
tur.Et ubi neceffe non eft fluvium tranfi-
re ad pontem , vel ubi navis ( 4 ) per me-
diam aquam , aut fub pontem pergit , &
ad ripam non appropinquaverit , neque ibi-
dem aliquid emptum , vel venditum fuerit
ulterius teloneum non detur . Et nemo co-
gatur per pontem ire ? ubi juxta pontem
aquam tranfire poteft . Et qui ulterius in
talibus locis , vel de his , qui ad Palatium
five in hoftem pergunt , teloneum exacta-
verit , cum fua lege ipfum teloneum red-
dat , & infuper bannum , id eft , Lx, folid.
componar . III. 1 , 31 .
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu ma-
lo ordine tulifti fibi foldos VT, toloneum
PE
illic , ubi non fuit rectum , aut antiqua con-
fuetudo , aut quod fibi pergenti ad Palatium ,
pel in hoftem , toloneum abftulifti X. folidos .
De torto . Da fibi vadimonium fi recordatus
fueris , ut ei illud toloneum fecundum fuam
legem emendes . Sin autem ut te exdicas fe-
cundum tuam legem , cujus placiti facramen-
ta ita funt . Appellatoris : de boc , quod te
appellavi de torto , te non appellavi me fcien-
te, fi Deus &c. Rei : de hoc , quod tu me
appellafti , de torto me appellafti . Si Deus
&c. Poena vero eft extra toloneum cum fua
XXVI. Quicumque liber homo denarium
merum & bene penfantem recipere nolue-
rit , bannum noftrum 2 id eft , LX. folid.
rit
componat . Si vero fervi Ecclefiaftici ( 5 ) ,
vel Vaffallorum noftrorum hoc facere præ-
fumferint , LX. ictus accipiant . Aut fi Ma-
gifter eorum , aut Advocatus , qui liberi ho-
mines funt ,2. eos vel Comiti vel Miffo no-
fro præfentare voluerint , prædictum ban-
num " id eft , LX. folid. componant III.
28. , 1, í
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de parte Publica , quod tu no-
luifti recipere denarium merum & bene pen-
Jan-

(1 ) Cod. Eften. difpexerit , id eft tractorias ,
De Epiftolis tractoriis , quæ mittebantur in
provincias , ut Miffi , five Legati Regii fufci
perentur , nihil adjungam , quippe in re nota .
Earum formulæ apud Marculfum proftant .
Notiflimum quoque , honoris vocabulo defigna-
ta olim fuiffe Beneficia , five prædia , quæ in
beneficium , feu Feudum liberis hominibus tra-
debantur . Hic tamen publicum quoque Offi-
cium , five minifterium complectitur , ut ex
fequentibus patet . Vide & infra Legem LII.
( 2 ) Cod. Eften. prædi&os Miffos recipere de-
buit , tamdiu fedeat , & de fuis rebus legatio
nes illuc &c. In fine : Et fi fervus fuerit , nu-
dus ad palum vapulet , caput ejus tunda-
tur . Scribe , tondeatur , uti apud Baluzium pag.
603. Tundere tamen pro tondere alibi in Mss .
1 deprehendi .
( 3 ) In Cod. Eften. præponitur hic Titulus :
De injuftis toloneis , & confuetudinibus , Tum
fequitur: Ut ubi tempore noftri avi Pippini con-
fuetudo fuit toloneum dari , ibi in futuro de-
tur . Factam arbitror Legem pro Populo Fran-
corum , & deinde ad Italos quoque propagatam ;
neque enim Pippino Regi Ludovici Pij Au-
gufti avo quidquam juris in Italico Regno
fuit , ut ejus nomen Italicorum auribus foret
ingerendum . Ineptiffime editio Boheriana præ-
fert : Ut ubi tempore avi noftri invictiffimi Im-
peratoris Pippini &c.
(4 ) Hæc ita in Cod. Eften. vel ubi naves
per mediam aquam , aut fub pontem perrexerint ,
ad ripam non appropinquaverint , neque ibi
aliquid emtum , vel venumdatum fuerit . In-
fra : ubi juxta pontem aquam tranfmeare poteft .
In fine noftrum bannum , id eft LX. foldos
perfolvat .
(5) Codex Eften. & Ambrof. Ecclefiaftisi
aut Comitum , vel Vaffallorum . Infra : aut Ad-
vocatus , quilibet eft 2 eos vel ad Comitis , vel
Mifforum noftrorum juſſum præfentare noluerit .
Baluziana editio pag. 604. corrupte & ipfa hic
habet ; Advocatus , qui liber eft .
 190 LEGES LANGOBARDICE .
fantem . Petre te appellat Martinus , qui eft
Advocatus de parte Publica , quod Johannes
fervus Ecclefia Santi Rufini , unde tu es
Advocatus , aut fervus tuus , noluit recipere
denarium merum & bene penfantera . Petre
te appellat Martinus , qui eft Advocatus de
parte Publica , quod tu noluifti præfentare
ad juffum Comitis fervum Ecclefie Sancti
Rufini , unde tu es Advocatus , qui noluit
recipere denarium merum & bene penfantem .
XXVII , De falfa moneta jubemus ut
qui eam percufferit , & probatum ( 1 ) fue-
rit , manus ejus amputetur . Et qui hoc con-
fenferit , fi liber eft , LX. folid. componat ;
fi fervus eft , LX. ictus accipiat . I. 28. 2;
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P
vocatus de parte Publica , quod tu ba-
prifti falfam monetam , aut confenfifti ,
XXVIII. Si quis proprium noftrum, quod
in veftitura ( 2 )` domini Genitoris noftri fue-
rit alicui quærenti reddiderit fine noftra
juffione , aliud tantum nobis de fuo proprio
cum lege fua componat . Et quicumque fe
fciente illud per malum ingenium acquirere
tentaverit , pro infideli teneatur ; quia fa-
cramentum fidelitatis quod nobis promi-
fit irritum fecit 2 & ideo fecundum no-
‫كر‬
ftram voluntatem & poteftatem judicandus
eft . I. 34. 3..
XXIX. Si quis puerum invitis parentibus
totonderit ( 3 ) , aut puellam velaverit , le-
gem fuam in triplo componat ipfi puero
vel puellæ , fi jam fuæ poteftatis fint , aut
illis in cujus poteftate funt : illi vero pote-
ftatem habeant capitis fui , & in tali habitu
permaneant , qualis eis placuerit . I. 33.4.
FORMULA VETERES ,
Etre Presbyter cum Johanne tuo Advo-
PEcato de boc te appellat Martinus Sali-
cus , quod tu filium fuum Johannem puerum
totondifti , aut Aldam puellam fuam filiam
fe invito velafi . De torto . Da fibi vadi-
monium cum tuo Advocato , fi te recordatus
tuus
fueris , ut emendes . Sin autem , ut
Advocatus exdicat fe fecundum tuam legem .
XXX. Si mancipia a domino fuo (4)
(1 ) Cod . Eften . percuffiffe comprobatus fuerit .
( ) Scribendum , uti Baluzius habet : quod
inveftitura fequitur Cod. Eften. ) Genitoris
noftri fuit , alicui quærenti &c.
( 3 ) Hoc eft , Clericum , aut Monachum ef-
3
fecerit . Infra Cod. Eften. aut ipfi puero , vel
puellæ , fi jam fua poteftatis funt " aut illi , in
cujus poteftate fuerint . Infra : in tali babitu
permaneant , qualis ei placuerit .
( 4 ) Cod. Eften. de domino fuo fugerint in
alienam poteftatem , ut propter hoc &c.
( 5 ) Cod. Eften. vel cuilibet alteri tradide-
rit , is qui eamfufcepit , tributum , quod inde fole-
fugerint in alienam poteftatem , propter hoc
nullum præmium recipiat ipfe , in cujus po-
teftate inventa fuerint , pro eo quod ea red,
diderit vel foris ejecerit . Et non folum
hoc , fed etiam fi ea nec reddere nec fo-
ras ejicere voluerit , & legitimo domino ea
contradixerit , & illa poftea exinde fuge-
rint , fecundum legem folvere cogatur ea .
I. 25. 77.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus Langobar-
PEdus , quod unum fuum mancipium fu-
git in tuam poteftatem , & tu noluifti illud
fibi reddere , nec a tua poteftate illud foras
ejicere , & in terra fugit de tui poteftate
& illud perdidit !!
XXXI . Quicumque tributariam terram
unde tributum ad partem noftram exigi fo-
lebat , vel ad Ecclefiam , vel cuilibet alii
tradiderit , is qui eam fufcepit , tributum ,
quod exinde folebat exire , omnibus modis
ad partem noftram tribuat ( 5 ) ; nifi forte
talem firmitatem habeat de parte noftra ,
per quam ipfum tributum fibi perdonatum
poffit oftendere . III . 8. 2 .
XXXII. Si quis terram cenfualem habue-
rit , quam anteceffores fui ad aliquam Ec-
clefiam > vel ad villam noftram dederint
nullatenus eam fecundum legem tenere po-
teft , nifi ille voluerit , ad cujus poteftatem
illa Ecclefia vel villa pertinet , nifi forte
filius ejus , aut nepos ejus fit , qui eam tra-
diderit , & ei eadem terra noftra ad tenen-
dum placita fit ( 6 ) . Sed in hac re confi
derandum eft , verum ille , qui eam tenet ,
dives aut pauper fit , & utrum aliud bene-
ficium habeat , vel etiam proprium . Et qui
eorum neutrum habuerit , erga hunc mife-
ricorditer agendum eft , ne ex toto exfpo-
lietur , ut in egeftatem incidat , & ut ta-
lem cenfum inde perfolvat , qualis fuerit
conftitutus ei , vel portionem inde aliquam
in beneficio accipiat , unde fe fuftinere va-
leat . III. 8. 3 .
XXXIII. De nonis , & decimis confide-
randum eft , ut de frugibus terræ , & ani-
malium nutrimine perfolvantur , III. 3. 5.
ab init.
XXXIV . ( 7 ) De decimis , ut dentur ;
& dare nolentibus , fecundum quod anno
præ-
bat folvere , omnimodis adpartem noftram folvat .
( 6 ) Baluzius Tom. I. pag. 611. legit : ad
tenendum placitata eft . Infra Codex Eft. utrum
fi ille , qui eam tenet , dives &c. Infra : ne ex
toto difpolietur , ut in egefiatem incidat , aut ta-
lem cenfum inde perfolvat , qualis ei fuerit &c.
( 7 ) Baluzius pag. 339. Tom . II. Capitular.
Legem hanc tribuit Ludovico II. Augufto ;
Boheriana editio Lothario I. Augufto . Contra
Codex Eften. inter Ludovici Pii Leges enu-
merat . Ego hujus auctoritati ftandum puto ;
facile enim fuit Ludovicum unum cum altero
confundere .
 LEGES LANGOBARDICE . 191

præterito denunciatum eft , a Miniftris Rei-
publicæ exigantur : & eligantur quatuor vel
octo homines optimi , pro ut i opus fue-
rit , de fingulis Plebibus , juxta qualita
qualita-
tem ( 1 ) uniufcujufque Plebis , ut ipfi inter
Sacerdotes & Plebem teftes exiftant ubi
datæ vel non datæ fuerint . Hoc autem ideo
tantos teftes mittendos effe diximus , ne ibi
juramentum aliquod faciendi neceffitas con-
tingat . Nos tamen ideo tantos teftes mit-
tendos effe dicimus , ut ipfos femper omnes
in dandis decimis præfentes effe pariter ne-
ceffe fit fed dum pluribus committitur >
minus graventur : duos autem teftes , fi ad-
fuerint , fufficere credimus . Negligentes au-
tem a Presbyteris Ecclefiarum admoneantur
ufque ad tertiam vicem , ut ipfi ( 2 ) deci-
mam dent . Quod fi contemferint , ab in-
troitu Ecclefiæ prohibeantur . Et fi hoc mi-
nime emendaverint , a Miniftris Reipublicæ
diftricti finguli per caput vi . folid. Ecclefiæ
componant & infuper dare decimam co-
gantur . Nam fi iterum contemtores exi-
ftant tunc per publicam auctoritatem do-
mus vel cafe eorum wifentur , quoufque pro
ipfa decima , ficut fupra dictum eft , fatis
faciant . Quod fi denuo rebelles vel contra-
dictores effe voluerint , & fuper ipfam wi-
fam ( 3 ) fua auctoritate præfumferint in-
troire , tunc a Miniftris Regis in cuftodiam
mittantur > ufque dum ad judicium publi-
cum perducantur ; & ibi fecundum legem
ad Comitem vel ad partem Reipublicæ com-
ponant reliquam vero decimam , ut fupra
dictum eft & vi. folid. ad Ecclefiam fa-
tisfaciant . III. 3. 6.
XXXV. Si cujuslibet mancipium ( 4 ) in
Villa noftra confugerit , actor ejufdem Vil-
læ quærenti domino id non contradicat
fed ftatim eum foras de eadem Villa eji-
ciat . Et fi fe putat ad id repetendum ju
ftitiam habere , petat , & fecundum legem
acquirat . Si vero tempore Domini Karoli
acquirat
genitoris noftri in Villa noftra confugerit ,
& dominus ejus id quærit , actor ejufdem
Villa aut legitime id contendat , aut quæ,
renti domino reddat ; & actor propter in-
veftituram Domini Karoli noftri genitoris
idem mancipium contradicere non audeat
etfi illius proprium effe cognoverit I.
25. 78.
XXXVI. Volumus ut Miffi noftri , per
fingulas Civitates , una cum Epifcopo , &
Comite , yel Miffo noftro ( 5 ) , vel noftris
hominibus , ibidem commanentibus , eligant ,
quorum cura fit , pontes per diverfa loca
emendare ; & eos , qui illos emendare de-
ut
bent , ex noftra juffione ammoneant ,
unufquifque juxta poffibilitatem fuam emen-
dare ftudeat . III. 1. 32 .
XXXVII. De injuftis occafionibus ( 6 ) &
confuetudinibus noviter inftitutis , ficut tri-
buta funt , & telonea in media via ubi
nec aqua , nec palus , nec pons , nec aliquid
tale fuerit , unde juxta cenfus exigi poffit ,
vel ubi naves fubtus pontes tranfire folent ,
five in medio flumine , ubi nullum eft ob-
ftaculum , ut auferatur , antequam ad no-
ftram notitiam deferatur ( 7 ) . III. 1. 33..
XXXVIII . Legatio Mifforum ( 8 ) noftro-
rum hæc eft : Primum , ut ficut jam aliis
Miffis noftris injunctum eft , faciant juftitiam
de rebus & libertatibus injufte ablatis . Et
fi Epifcopus , aut Abbas , vel Vicarius , aut
Advocatus , aut quislibet de plebe hoc fe-
ciffe inventus fuerit , ftatim reftituatur . Si
vero Comes , vel Actor dominicus , vel al-
ter Miffus Palatii noftri , hoc perpetraverit ,
& in

( 1 ) Cod. Eften, vel pro ut opus fuerit de bet legitime eum contineat . In fine : non au-
fingalis Plebibus juxta quantitatem &c. Infra : deat , fi illius &c. .
Hoc ideo dicimus mittendos tantos teftes, ne ju- Cod. Eften . Cum Epifcopo , & Miſſo no-
ramentum aliquod faciendi neceffitas contingat . ro , & Comite &c. Emendanda hæc videntur
Non tamen ideo tantos teftes &c. fed ut dum ex editione Baluziana Tom. I. pag. 612. una
pluribus &c. cum Epifcopo , & Comite Miffos , vel noftros bo-
(2 ) Cod. Eften. ut ipfam decimam dent . In- mines ibidem commanentes eligant > ( fequitur
fra : Et fi in hoc minime je emendaverint . In- etiam Cod. Eften, ) quoram curæ fit pontes per
fra contemtores extiterint , tunc per publicam diverfa loca emendare , & eos , qui illos emen-
auctoritatem domus , vel cafe earum Wifentur : dare debent , ex noftra juffione ammoneant , ut
hoc eft , figno , auctoritate Comitis , five Judi- unufquifque juxta poffibilitatem , & quantitatem
cis , fuperpofito , fpecie quadam fequeftri ap- eos emendare ftudeant . Ita quoque in Cod. Am-
prehendantur a Curia , five Fifco . 1 brof.
( 3 ) Codex Eften. & fuper ipfam Wifam fua ( 6 ) Supra quoque innui , occafionis voce fi-
auctoritate intrare præfumferint , tunc a Mini- gnificatum olim fuiffe , quod nunc Aggravio ,
fris Reipublica in cuftodia mittantur . Gum his Aggravi , & Gravezze appellamus .
concordat Ambrof. Codex . Idem olim erat (7 ) Baluzius Tom. I. pag. 615. ita legit :
Reipublice Minifter , ac Regis , ut ex innume- Antique ad noftram notitiam deferantur . Ve-
ris exemplis patet , de qua re mihi fermo rum retinenda lectio noftra , cui Codex Eften.
alibi erit , quando funt nonnulli , qui in me- fuffragatur , & Boheriana Editio . Atque ita
ridiano fole cæcutire noftris temporibus vo- fcribendum monet in fine , præcipimus , a Ba-
lunt . -luzio etiam prætermiffum . Nam cur antiquæ
( 4 ) In Cod . Eften. legitur : Si cujuslibet man- confuetudines ad notitiam Principis deferan-
cipia in Villam noftram confugerint , Actor ejus tur ?
Ville . Ita quoque apud Baluzium Tom. I. pag. ( 8 ) Ita quoque in God . Eften . Baluzius Tom.
612. Infra : ea non contradicat , fed fatim ca I. pag. 613. legit : Legatio omnium Mifforum .
foras &c. Et fi fe putat ad ea repetenda &c. In Infra idem Codex : & in noftram poteftatem re-
fra : in Villam illam confagium fecerint , & do- degerit . Infra : ad noßrum revertatur judicium :
minus ea quærat , Ator ejufdem Ville , aut le- quod eft ita . Baluzius legit ad noftrum judi-
gitime ea contendat &c. At Ambrof. Cod. ha- cium refervetur .
 192 LEGES LANGOBARDICE .
& in noftra poteftate redierit res diligen-
ter inveſtigata & defcripta ad noftrum re-
vertatur judicium . ( 1 ) Volumus autem de
his libertatibus , & rebus reddendis , quæ
in noftra inveftitura funt , ut primum quof-
que per optimos inquirantur : & fi nec per
illos rei veritas inveniri poffit , tunc per
eos , qui poft ipfos jam in illa vicinia me-
liores funt , rei veritas inveniatur . Et fi
nec per illos rei veritas inveniri poffit , tunc
liceat litigatoribus ex utraque parte teftes
adhibere , & fi difcordiaverint , fecundurn
conftitutionem a nobis promulgatam exami-
mentur , II, 52. 17,
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu tu-
lifti fibi injufte inveftituram de uno fuo
Jervo , vel bove , aut caballo . Petre te ap-
pellat Martinus , quod ipfe ftabat in fua li-
bertate , & tu injufte mififti eum in tuum
fervitium Petre te appellat Martinus
quod tu ftabas in fuum fervitium , & inju-
fe te tu tulifti de fuo fervitio . Petre te ap-
pellat Martinus , quod pars monafterii , vel
publica , unde tu es Advocatus , tulifti fibi
injufte inveftituram de uno fuo fervo , vel
caballo . Similiter fit appellatio de invefti-
tura terræ injufte ablate , fecundum quof-
dam . Sed funt quidam , qui dicunt hoc de-
bere finiri de inveftitura prædii . Si veus
dixerit de torto me appellas tunc fit in-
quifitio inveftituræ publicæ per optimos vi-
cine . Et fi per illos invenire non poffunt ,
tunc per eos , qui poft illos in illa vicinia
funt meliores , veritas inveniatur . Et fi per
illos non invenitur , reddatur inveftitura per
banc legem , & offenfa emendentur fecun-
dum legem illius , cui malum fecit . Si vero
inveniri non poffit , tunc appellator probet ,
adverfarius publicus det contra , fi vult .
Si vero non potuerit probare , aut rem per-
dat vel ad aliam appellationem fe volvat
fecundum quofdam . Si vero privatus fue-
xit , qui inveftituram alteri tulit , non debet
( 1 ) Tum in Cod. Eften. tum apud Balu-
zium hinc exordium fumit diverfa Lex . Ve-
rum duo illa verba in Cod. eodem addita >
quod eft ita , infinuare videntur continuandam
effe Legem , & præcipue , quod hic etiam , ut
fupra , agatur de libertatibus & rebus redden-
dis . In Cod. Eftenfi infra habetur : quæ in no-
ftra veftitura funt , ut primum per optimos quof-
que inquirant , nifi a&io per inveftituramfuerit .
Et fi per illos rei veritas inveniri non poffit >
tunc per eos , qui poft illos in illa &c. Intra :
tunc liceat litigantibus .
( 2 ) Neque in Cod. Eften. plura leguntur
At Baluzius Tom. I. pag. 625. addit : Et ut
boc Miffi noftri omnibus in fua legatione conftitu-
tis notum efficiant.
( 3 ) In Eftenfi Cod. legitur : & de faydis
pagandis . Baluzius pag. 616. legit , pacandis .
Idem fignificat . Pretio enim componebantur
plerumque , & componendæ faida , hoc' eft
inimicitiæ , & fimultates privatorum , ob quod-
piam homicidium five contumeliam inlatam
enate . Neque Italicum pagare aliunde deri
effe inquifitio per boc capitulum , fed proba
tio , vel ita ut perditor appellare voluerit
poft inveftituram emendetur , bannumque
folvatur . Si vero probare voluerit , vel non
potuerit , exdicat je reus cum fuis facramen-
talibus .
XXXIX. De honore ecclefiarum
" ut per
omnia eis exhibeatur , ficut nuper a nobið
cum confenfu omnium fidelium noftrorum ,
conftitutum eft ( 2 ) . III. 1. 34.
XL. De nova & falfa moneta diximus
& de defpectu noftrarum literarum & de
latronibus cohercendis & puniendis , &
faydis pacandis ( 3 ) , & de homicidiis pro-
hibendis , & de perjuriis & falfis teftibus
compefcendis ; & de his omnibus & ceteris
his fimilibus ( 4 ) conftituimus , ut omnibus
annuncietur , & in futuro obfervetur . Hoc
quoque volumus ut Miffi noftri obfervent ,
& quidquid de his cauffis , vel fimul , vel
fingulariter emendare potuerint , emendent ,
& ea quæ emendaverint , diligen er fcriptis
notent , & hoc fic peragere curent , quate-
nus jufte reprehendi a quoquam nullatenus
poffint ; & quæ facere debent , aut quæ pof-
fint , nullatenus prætermittant . Imo caveant ,
ne quod abfit , aut gratia alicujus , aut ho-
noris , aut timoris five odii cauffa illud
quod agere debent , omittant . Et fummo-
quod agere
pere ftudeant in hoc , quod per fe facere
non poffunt , nobis notum faciant ; & in
omnibus prævideant , ut per fingula capitu-
la , tam verbis quam fcriptis , de omnibus
quæ illic peregerint , nobis rationem redde-
re valeant . III . 7. 2.
XLI. De placitis ( 5 ) quidem , quæ li
beri homines obfervare debent conftitutio
genitoris noftri penitus fervanda atque te-
nenda eft : ut videlicet in anno tria folum-
modo generalia placita obferventur . Et nul-
lus eos amplius placita obfervare compel-
let , nifi forfitan quilibet aur accufares fue-
rit , aut alium accufavit ? aut ad teftimo-
nium perhibendum vocatus fuerit . Ad ce-
te-
vandum videtur , quam a Latino pacare .
(4 ) Cod. Eften . De his omnibus ceteris
bis fimilibus hoc quoque conftituimus &c. Infra :
Hoc volumus . Ita conjungit hæc cum fuperio-
ribus idem Codex , Baluzius autem hinc alte-
ram exorditur Legem . Poft aliquot lineas
idem Cod. Eften. & fummopere ftudeant ? ut
boc quod per fe . Infra : & omnibus modis præ-
videant .
(5 ) Cod. Cathedr. Mutin. De placitis fiqui-
dem , quos liberi &c. Infra in Eften. non legi-
tur : Et nullus eos &c. fed ftatim fequitur , nifi
forte quislibet aut accufatus fuerit , aut alium
accufaverit , aut ad teftimonium perhibendum
&c. In fine Cod . Eften. minime habet verba
illa , Et quicumque &c. uti neque Baluzius .
Attamen inter Lotharii I. Imperatoris Leges
hanc repetit Codex Eftenfis , & quæ hic defi-
derantur , illic fingula leguntur . Ibi inter ce-
tera non alii venire jubeantur , nifi qui liti-
gant , aut judicant , vel teftificantur . Et qui-
cumque bujus conftitutionis tranfgreffor a Miffis
noftris &c. Ita & Cod. Gathedr. Mutin,
 LEGES LANGOBARDICE .
tera vero placita , quæ Centenarii tenent ›
non alius venire jubeatur , nifi aut qui li
tigat , aut qui judicat , aut qui teftificatur .
Et quicumque hujus conftitutionis tranfgref-
for de Miffis noftris inventus fuerit , ban-
num noftrum componat . II. 42. 3.
XLII. Ut de debito , quod ad noftrum
opus fuerit wadiatum , talis confideratio fiat :
ut is , qui ignoranter peccaverit , non totum
fecundum legem componere cogatur , fed
juxta quod vifum fuerit poffibile . Is vero,
qui tantum malum voluntarie perpetrave-
rit , totam legis compofitionem cogatur ex-
folvere . I. 2. II,
XLIII . Ut nullus ad palatium vel in ho-
ftem pergens , de palatio vel de hofte re-
diens , tributum , quod tranfitorium ( 1 ) vo-
catur , folvere cogatur . I, 14. 16.
XLIV. Ut pontes publici , qui per ban-
num fieri folebant , anno præfenti in omni
loco reftaurentur . III, 1. 35 .
XLV. Ur clerici , & monachi fugitivi ,
& fervi ad loca fua reverti jubeantur . I.
25. 79.
XLVI. Ut nullus Epifcopus , nec Abbas ,
nec Abbatiffa Centenarium Comitis > vel
Comitem ad Advocatum habeat , II. 47.4.
XLVII. Ut Vicarii , & Centenarii , qui
fures & latrones ( 2 ) celaverint vel defen-
derint , fecundum dictam fibi fententiam ju-
dicentur . I. 25. 80.
XLVIII . Ut Comites ? & Vicarii ? &
Centenarii de conftitutione legis admo-
neantur ( 3 ) , & propter juftitiam perver-
tendam munera non accipiant . II . 52. 18.
XLIX. De foreftibus noftris , & ubicum-
que fuerint, diligentiffime inquirantur , quo-
modo falva factæ fint , & defenfæ ( 4 ) . Et
Comitibus denuntietur ne ullam foreftem
noviter inftituant ; & ubi noviter inftitutas
fine noftra juffione invenerint , dimittere
I.
præcipiant . III . 35. 1 .
Tom. I.
(1) Cod. Eften, vel de Palatio , vel de bo-
fte rediens , tributum , quod Tranfitura vocatur ,
Baluzius pag. 617. legit : quod Trafturas vo-
cant . Tum in Notis Tom . I. pag. 1196. di
verfimode hanc vocem fcriptam oftendit .
(2 ) Cod. Eften. vel latrones . Infra : fecun
Th
dum fibi datam fententiam judicentur .
( 3 ) In Cod , Eften. ammoneantur , qua jube
tur > ut propter juftitiam pervertendam munera
nullus accipiat .
(4 ) Cod. Eften. quomodo falva facta fint , &
defenfa . Et Comitibus nuntietur , ne ullum fo-
refte noviter inftituant : ubi noviter inftitu
ta &c. dimitti præcipiant .
(5 ) Cod. Eften. qui bene juftitias factas ha
bet .
( 6 ) Cod: Eften . dones_ipſe reverfus fuerit
Baluzius pag. 618. Tom. I. Legem hanc exbi-
bet , eique uno tenore conjungit alteram , C
jus initium eft : Ut caufa quæ adhuc &c. At
ifta ad Carolum M. pertinet , eamque fupra
attulimus Cap. CXVIII.
( 7) Cod. Eften. Ut ubicumque ipfi Mifi no
fri
(8 ) Cod. Eften. & emunitatum .
(9 ) Baluzius pag. 618. Tom . I. aliter legit
kis verbis : quamdiu prope fuum beneficiam fue-
193
L. Ut in illius Comitis minifterio qui
bonas ( 5 ) juftitias factas habet , Miffi no-
ftri diutius non morentur , neque illic mul-
titudinem convenire faciant : fed ibi moras
faciant , ubi juftitias , vel minus , vel ne-
gligenter factas invenerint . II. 52. 19.
LI. Ut in illius Comitis minifterio ibi-
dem Miffi noftri placitum non teneant , qui
in aliquo miffatico directus eft , donec re
verfus fuerit ( 6 ) . II . 52. 20,
LII. Ut ubicumque ( 7 ) Miffi noftri , aut
Epifcopum , aut Comitem aut Abbatem
vel alium quemlibet , quocumque honore
præditum , invenerint , qui juftitiam facere
noluerit , vel prohibuerit , de ipfius rebus
vivant , quamdiu in eodem loco juftitiam
facere debent . II. 52. 21 .
LIII. De obfervatione præceptorum no-
ftrorum in immunitate ( 8) ita obferve-
tur , ficut a nobis & ab antecefforibus no-
ftris conftitutum eft . III. 1. 36.
LIV. Et Miffi noftri , qui vel Epifcopi ,
aut Abbates funt , aut Comites , ufque que
infra fuam judiciariam vel terminum (9
fuerint , nihil de aliorum conjectu accipiant .
Poftquam vero inde longe recefferint , tunc
accipiant fecundum quod in fua tractoria
**
continetur . Vaffi vero noftri , & minifte-
riales , qui Miffi funt , ubicumque venerint ?
inde conjectum accipiant . III. 1. 38.
LV. Ut omnis ordo ecclefiarum Lege Ro-
mana ( 10) vivat , & fic inquirantur & de-
fendantur res ecclefiafticæ , ut emphiteufeos
contractus , unde ecclefia damnum patitur ,
non obferventur , fed fecundum Legem Ro-
manam deftruantur , & pœna non folvatur ,
III. 1. 37.
LVI. Omnibus igitur Epifcopis , Abbati-
bus , cunctoque Clero omnino ( 11 ) præcipi-
mus , Vicedominos , Præpofitos , Advocatos ,
five Defenfores bonos habere : non crude-
les , nec cupidos , non perjuros , non falfiy
R tatem
rint . Cod. Eften. cum editione noftra confen-
tit . Jam alibi, monui , conjectus voce fignifica
ri contributionem , hoc eft Albergarium , feu
Manfiouaticum , Paratam , Paraveredos , & ho-
rum fimilia . Infra idem Codex habet : fecun
dum quod in fua Epiftola Trattoria continetur :
quod nihil attinebat addere : Traderiam enim
qui legit , fubintelligit_Epiftolam .
( 10) Cod. Eften. & Baluzius pag. 690. fecun
dum Legem Romanam . Ergo ftatim ac quifquam
Clericali militiæ adfcribebatur , five Salicus
five Langobardus , five Alamannus foret , Ro
mana Lege in contractibus uti incipiebat . E-
dictum celebre , quod in ufu fuiffe innumera
Charte fuperftites fidem , faciunt . Infra ut
emphyteofis , unde damnum Ecclefiæ patiuntur
non obfervetur , fed fecundum Legem Romanam
deftruatur &c,
(11) Cod. Eften. omnimodo præcipimus Vice-
dominos &c. Quamquam officium Vicedomina-
tus , ut alibi monui , ecclefiafticis viris defer-
retur , nihilominus puto , Epifcopos quofdam
illud peculiari alicui Familia per privilegium
contuliffe , unde poftea nobiles Vicedominorum,
nunc Vifdomini, Familiæ cognomen traxerunt.
Infra idem Cod. Eften. non malos , non crude
les . Infra: in omnibus juftitiam diligentes &c,
 194 LEGES LANGOBARDICE .
tatem amantes , fed Deum timentes , & in
omnibus juftitiam facientes , vel diligentes .
De judicibus autem , vel Centenariis at-
que Tribunis , vel Vicariis , dignum effe cen-
fuimus , ut fi mali fuerint reperti , de mi-
nifterio fuo abjiciantur . II. 47: 5.
LVII. Si fervi per contumaciam collecta
multitudine vim intulerint alicui , id eft
aut homicidium , aut incendium , aut qua-
lecunque damnum ( 1 ) fecerint , domini eo-
rum , quorum negligentia evenerit hoc , pro
eo quod conftringere noluerint , ut talia fa-
eere non audeant , bannum noftrum folvere
cogantur; id eft, Lx, folid, componant. I. 17.8.
LVIII. Placuit nobis de liberis ( 2 ) , vel
illis hominibus , qui fe per xxx. annos li-
beros effe dicunt , ut per hanc poffeffionem
liberi non fint nifi de ingenuo patre aut
matre nati fint , aut chartam libertatis often-
dant . II. 35. 13.
LIX . ( 3 ) Homo de ftatu fuo pulfatus
is , qui eum pulfat , ad vincendum illum
procinctos habuerit , adhibeat fibi v111 . le-
LOTHARIIL
LEGES .
LOTHARIUS
39 Lotharii Regis Lector nunc fcripta videbis .
I liber homo ( 6) fe ipfum ad
fervitium implicaverit , pro ali-
quibus cauffis , & liberam femi-
nam habuerit , aut infantes , ipfi
S Aria cum Donato tuo tutore Petrus
in eorum libertate permaneant .
Et fi ipfa mulier defuncta fuerit , & aliam Mte appellat, quod esJua ancilla, &
( 1 ) Cod. Eften. aut quantafcumque rerum di-
reptiones fecerint . Baluzius Tom. I. pag. 773.
legit : aut qualiumcumque rerum &c. Codex ve-
to Ambrof. vel qualemcumque rerum direptio
nem &c. Infra iidem Codices Eften. & Am-
brof, hæc habent , quorum pars in Editis de
fideratur ut talia facere non auderent , ban-
num noftrum , id eft LX. folidos folvere cogan
tur ; folidos LX. perfolvant pro unoquoque ,
fi Langobardi fint domini . Similiter de aliis
Num hæc Legem , an Gloffam referant ," alio
rum judicium efto .
( 2 ) In Cod. Eften. Placuit nobis de illis bo-
minibus , qui &c.
( 3 ) Hanc Legem inter editas Langobardi-
cas non invenio . Eam fuppeditavit Codex
Eften. jamque habebamus evulgatam a Balu-
zio Lib. IV. Cap. 26. Capitular. pag. 781. Du-
Cangius eam memorans tribuit Carolo M. At
hic refertur ad Ludovicum Pium . Legit Ba-
luzius , procinctum habuerit ; & infra , quod fi
procinctus defuerit . Quid vero procinatus , aut
procinti fignificet , non facile decernas . Num
paratos teftes ? num expeditum proceffum , &
citationes omnes jam peractas In Ambrof.
Codice , ubi hæc eadem occurrit , legi vide-
tur procundos , & procuncti . Sed hinc tenebræ
gitimos juratores ex ea parte , unde pulfa
tur , five illa paterna , five materna fit , &
quatuor aliunde non minus legitimos , & ju-
rando vindicet libertatem fuam . Quod fi
procineti defuerint affumat undecumque
XII. liberos homines , & jurando ingenuita-
tem fuam defendat .
LX. ( 4 ) Inter duos fratres anni curricu
la non computentur , fed femper æqualiter
dividant , quia de uno patre & matre na-
ti funt . Et hæc curricula ufque in tertium
fequantur gradum .
LXI. ( 5 ) Ut pueri adultæ feminæ non
conjungantur . Inventi funt enim multi ma-
xime de rufticis , qui adultas feminas fub
nomine parvulorum fuorum filiorum in do-
mos fuas induxerint , & poftmodum ipſi ſo-
ceri nurus fuas adulteraffe convicti funt .
Idcirco inhibendum committimus ut nul-
lus deinceps cum parvulis pueris adultas fe-
minas conjungat . Sed poftquam adolefcen-
tes in legitimam ætatem venerint , tunc le
gitime poffunt fe matrimonio copulare ,
REX .
liberam feminam fibi copulaverit fervienti ,
ipfa in fervitio permaneat . II. 33. 3.
FORMULÆ ,
malo
accrefcunt .
(4 ) Et hanc do ex Cod. Eften, eamque edi-
tam nondum deprehendi , Eamdem exhibet &
Codex Ambrof. fed Pippino Italiæ Regi tri-
buit . Inter Leges Liutprandi fupra Lib. VI.
decimafexta de Prafcriptione Rerum inter
fratres habetur . Hanc igitur corrigere Ludo-
vico Augufto placuit .
( 5 ) Ne hanc quidem inter Langobardicas ,
imo neque a Baluzio evulgatam vidi . Eam
exhibet Eften, Codex uti & Ambrof. Monen-
dus tamen Lector fuiffe hanc Legem hau-
ftam ex Can. XXIV. Synodi Ticinenfis habi
tæ anno 850. ac edita a Labbao Tom. VIII,
Concilior. pag. 69. Quare nifi velimus , ab iis
Patribus repetitam fuiffe Ludovici Pii Legem
( quod minime veri videtur fimile ) , eidem
Ludovico Lex ifta tribui nequit , fed quidem
a Ludovico II. Augufto ejus nepote confirma-
ta fuerit , uti & de aliis Synodorum fanctioni-
bus factum infra patebit . Vide fupra inter
Liutprandi Leges Cap. LXXVI. Lib. VI. & Cap,
CXLV. Caroli M. quibus hæc eadem conju-
gia interdicuntur . Repetita Leges vitium con-
tumax fuiffe produnt .
( 6 ) Vide Legem alteram infra ejufdem Lo
tharii Cap. LXXXVII . ab ifta non abfimilem :
Lu-
 LEGES LANGOBARDICE :
malo ordine fubtrabis te de fuo fervitio
Libera fum nafcendo . Hoc dico ego , quod
tu te fciente fociafti te in conjugio cum Mar-
tino meo fervo , qui mihi fuit traditus per
crimen , aut per debitum ,
II. Si quis liber ( 1 ) homo uxorem alie-
nam adulteraverit & fecundum leges in
manus ejus traditi fuerint , & poftea con-
victi fuerint > a publicis partibus recipian-
tur & qui ipfos comparatos habuerint
pretium fuum perdant . I. 32. 7.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de parte publica , quod tu com-
parafti Marcordum , qui adulteravit mulie-
rem Donifmundam , fimul cum adultera , &
ut
poftea funt convicti . Non Deo placet ,
boc fit verum. Da vadimonium , ut te ex-
dicas , aut emendes .
III. ( 2 ) Volumus , ut Comites noftri li-
centiam habeant inquifitionem facere de ipfa
conjunctione adulterii .
IV. Volumus de obligationibus , ut nul-
lus ( 3 ) per facramentum , nec per aliam
obligationem adunationem faciat , & fi hoc
facere præfumferit , tunc ille qui prius con-
cilium inchoavit , & hoc factum habet , in
exilio ab ipfo Comite in Corficam mittatur
( 4 ) : & illi alii bannum noftrum , id eft
LX. fol. componant . Et fi talis fuerit , qui
non habeat unde componat , LX. ictus acci-
piat . I. 17. 9.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de parte publica , quod tu fe-
Tom. I.
Ludovicus tamen Pius fupra Lege V. inter-
dixerat hujufmodi obnoxiationes libertatis ; ita
enim antiquæ Formulæ appellant , fe manci-
pare alicujus fervitio ..
( 1 ) In Ms. Eften. uti & in Ambrof. & apud :
Baluz. Tom . II. pag. 321. non additur liber •
Infra idem Cod . & fecundum Legem ei in ma-
num , hoc eft , adulteræ marito tradantur . In-
fra partibus publicis recipiantur : id eft Fifco
Regis, cujus fiant fervi , Vide infra Cap.LXXVI ,
Legem alteram Lotharii ipfius huic conformem .
(2 ) A corpore Langobardicarum Lex ifta
abeft : neque eam a Baluzio editam animad-
verti .
(3 ) Cod. Eften. ut nullus bomo perfacramen-
tum , nec per obligationem . Infra : qui prius ipfum
confilium.
( 4 ) Aliqua addit Cod. Eften. quæ neque
apud Baluzium leguntur Tom . II . pag. 321.
nempe componant , nifi obligatio fit facta , vel
inemendata per Comitis negligentiam , auctor
facti fit preditus aliqua dignitate . Etfi &c. For-
taffe Gloffator quifpiam addidit ..
(5 Cod. Eften. habet : ut cum collecta , id
eft , ut in præcedenti Lege , cum adunatione
hominum , quafi vim illaturus , aut Judici , aut
adverfario . Supra vidi nus Pippinum Regem
Cap. XLII. vetuiffe , ne quis arma ad mallum
vel ad placitum deferret . Cod . Eften. in fine
habet : bannum componat .
( 6) Ide.n Cod, quas babet . Infra : ut in Mo-
}
195
cifti adunationem per obligationem , Et fui-
fi in capite . Petre te appellat Martinus ,
qui eft Alvocatus de parte publica , quod
Paulus fecit adunationem per obligationem ,
fuit in capite , & tu fuifti cum ipfo .
V. Volumus , ut cum collectis ( 5 ) vel
fcutis ad placitum Comitis nullus præfumat
venire , & fi præfumferit , bannum noftrum
componat . II. 46. 2.
VI. De fanctimoniali femina ftatuimus
ut fi adulterium fecerit. & inventum fue-
rit , res quas habeat ( 6 ) in fifco noftro fo-
cientur . Perfona vero ejus fit in poteftate
Epifcopi , in cujus Parochia eft , ut in mo-
nafterio mittatur . II. 37. 5.
VII. Volumus 2 ut Epifcopi , & Abba-
tes , & Abbatiffe , fuos Advocatos habeant ,
& planiter ( 7 ) juftitiam faciant ante Co-
mitem fuum . II. 47. 6.
VIII. De illis hominibus , qui res fuas
alienaverunt , ubicumque fuper eas refident
diftringat eos Comes ( 8 ) per excubias pu
blicas , ficut lex continet . III. 9. 2.
IX. Placuit nobis de omnibus liberis ( 9) ,
ut nihil eis fuperponatur , nifi ficut lex eft ,
& rectitudo continet . III. 12. 3 .
X. Volumus ut Epifcopi , una cum Co-
mite, fuos Advocatos eligant . II. 47. 7.
XI. Volumus de ( 10) excubiis publicis
quæ ad utilitatem Regni noftri pertinent ,
præcepta emunitatum impedimentum non
præftent , fed adjutorium . III. r . 39.
XII. Ut Cancellarii electi boni & vera-
ces chartas publicas ( 11 ) confcribant ante
Comitem , & Scabinos , & Vicarios ejus .
Et nullis modis hoc facere præfumat de pe-
cunia vel fubftantia , antequam legitimum
pretium detur . II. 40. 1.
R 2 2 XIII .
L
nafterio intromittatur . Agitur hic de iis Mo-
nialibus , quæ in fuis ædibus vitam agebant
quales nunc funt , quæ Tertiarie & Pinzoche-
re appellantur . Vide infra Legem LXXXVIII .
ejufdem Lotharii .
(7) Cod. Eften. & plenam juftitiam faciant :
hoc eft , cuicumque eos vocanti in jus ob ali-
quam caufam , rite fecundum leges refponde-
ant ac fatisfaciant .
( 8 ) Cod. Eften. diftringant eos Comites. per
excubias publicas . Nomine publicarum excubia-
rum cenfet Du-Cangius fignificari quodlibet
gravamen fubditis a dominis impofitum , quam-
quam hic agi tantum videatur de cuftodia ur-
bium . Vide infra Legem XI. Verumtamen in
Lege XXII. ejufdem Lotharii , hoftem & reli-
quas publicas functiones facere jubentur . Codex,
Eften . in fine hæc addit : continet ; tria ge-
neralia Placita cuftodiant : uti præcipitur fupra
Cap. XLI. Legum Ludovici Pii .
(9 ) Cod. Eften. de hominibus liberis . In fine
( fortaffe Gloffa ) additur : id eft, ut faciant vias ,
pontes .
(10) Idem Cod. Volumus , ut de excubiis , que
ad utilitatem Regni noftri pertinent , præceptum
emunitatum &c.
11) Rectius quam in Eften. Cod. chartas
publice . Infra idem Cod. Et nullo modo hoc fa-
cere præfumant de pecunia , antequam legitimum
pretium detur . Tuin fequitur Gloffa : Per hoc
dicitur : Habes pretium juxta chartam .
 196 LEGES LANGOBARDICÆ.
XIII. De Cancellariis , qui veraces electi
funt , ad homines infirmos veniant , & fe
cundum legem inftrumenta chartarum fcri-
bant , & a teftibus roborentur ; & ftatim cum
fcriptæ chartæ fuerint , oftendantur ante Epi-
fcopum , ( 1 ) & Comitem , & Judicem , vel
Vicarios , aut in Plebe , ut veraces effe co-
gnofcantur . II. 49. 2.
XIV. Ut mulieres Romanæ , quæ viros
habuerunt Longobardos , eis defunétis a " le-
ge viri fui fint , abfolutæ > &, ad fuam re-
vertantur legem . Et hoc ftatuimus , ut fimili
modo fervetur, in ceterarum natione mulie-
rum ( 2 ) . II. 7. 2.
XV. Placuit nobis , ut fi pro quibuslibet
culpis atque criminibus quæcumque perfona
totiens fuerit correpta , ut etiam excommu-
nicatione pro contemtu digna habeatur , Co-.
mitem fuum Epifcopus fibi fociet , & per
amborum confenfum hujufcemodi diftringa-
tur contemtor , ut juffioni Epifcopi fui obe-
diens exiftat . Si vero affenfum non dederit ,
bannum noſtrum nobis perfolvat . Quod fi
adhuc contumax extiterit , tunc ab Epifco-
po excommunicetur . Si vero excommunica-
tus corrigi nequiverit , a Comite in vincu-
lis diftringatur , quoufque noftrum contem-
tor fufcipiat judicium . Si vero Comes in ta-
libus repertus fuerit noxius , per Epifcopum
ejus nobis nuncietur . Si autem Vaffus no-
fter in hac culpa fuerit reptus , ficut fupra ,
a Comite diftringatur ( 3 ) . Quod fi eum
non audierit nobis innotefcat , antequam
in vinculis mittatur . II. 54. I.
XVI. Volumus ut omnibus modis ( 4 )
emunitates Progenitorum noftrorum præce-
pto feu noftro pleniter ac jufte obferventur .
III. I. 40.
XVII . Volumus ut res , quæ a liberis
perfonis locis dedicatis ( 5 ) conferuntur , li-
ceat fibi ufumfructum & ordinationem rerum
earundem " fi aliter fibi placuerit , referva-
re . Si aliter eas non ordinaverit , ita rema-
neant , ficut prius datæ fuerint . II . 18. 8.
XVIII. Singulis Epifcopis , Abbatibus ,
Abbatiffis , duos concedimus Advocatos ( 6 )
habere . Eos quoque unum , qui cauffam pro-
( 1 ) Sequitur in Cod. Eften. vel ante Comi-
tem , Judices vel Vicaries , aut in Plebe ( hoc
eft , in Ecclefia rurali ) ut verax agnofcatur effe
( 2 ) In Cod. Eften. fubnectitur Gloffa : Sic
de aliis fcilicet effectis per argumentum .
(3 ) In Cod. Eften. ficut Jupra per Comitem
diftringatur . Quod fi non audierit , nobis inno-
tefcat &c.
(4 ) Cod. Eften. ut omnimodis emunitates pro
juffione genitorum noftrorum , feu noftra , pleniter
ac jufte conferventur . Cod. Ambrof. immunitates
Progenitorum noftrorum , feu noftra , pleniter &c.
Vide fupra inter Pippini Leges Cap. XIX.
(5) Cod. Eften. locis Deo dicatis &c. Infra :
eas non ordinaverint .
( 6 ) Cod. Eften . Advocatos , unum , qui cau-
fas procurent , alterum vero &c. Hæc minime
habet editio Baluziana Tom. II. pag. 323.
(7 Cod Eften . Prohibemus , ut nemo .
(8 Cod . Eften . ut facta ipfius . Infra : fed
fua providentie fit conceffum . In fine : ab co
curet , alium qui facramentum deducat ; cof-
que quamdiu advocationem tenuerint ab
hofte relaxamus . II. 47. 8,
XIX . Prohibemus, enim.
(7 ) ut nemo
ufuras facere præfumat poft fui Epifcopi con-
teftationem . Quod fi quis poft ejus interdi-
tum facere præfumferit , a Comitibus , fic-
&
ut, fupra dictum eft de contemtoribus , præ
cipimus ut diftringatur . II. 54. 2.
XX. Præcipimus , ut fingulæ plebes fecun-
dum antiquam confuetudinem fiant emenda-
tæ . Quod fi filii ejufdem ecclefiæ eas reftau
rare noluerint " a miniftris Reipublicæ di-
ftringantur , ut volentes nolentefque noftram
obfervent præceptionem . III. 1. 41.
XXI. De precariis , quæ a Rectoribus e
clefiarum irrationabiliter fiebant , & fe fuof-
que fucceffores 11 poena gravi obligabant , ut
facta ejus ( 8 ) nequirent diffolvere , præci-
pimus , ut nemo fucceffor in antecefforis fui
poena ftatuta fit obligatus : fed fua provi-
dentiæ conceffum , ut fi anteceffor ejus res
ecclefiæ irrationabiliter diſtribuerit ab eo
eidem ecclefiæ ad jus, tenendum revocentur .
III. 10. 2 .
XXII. Placuit 2 nobis , ut liberi homines ,
qui non " propter paupertatem , fed ob vitan-
dam Reipublicæ utilitatem , fraudulenter ac
ingeniofe res fuas ecclefiis delegant , denuo
fub cenfu ( 9 ) utendas recipiunt , ut quouf
que res ipfas poffident , & hoftes , & relie
quas publicas functiones faciant . Quod fi
juffa facere neglexerint , licentiam eos di-
ftringendi Comitibus permittimus per ipfas:
res , non refiftente immunitate; ut ftatus &
utilitas Regni noftri hujufmodi adinventio-
nibus non infirmetur . III. 9. 3.
XXIII . Volumus ut fimiliter in laicali
ordine hæc fervetur menfura ( 10) , videli
cet ut fi quis alterius proprietatem , qui
hoftem facere poffit , emerit
aut quovis
modo ad eum pervenerit , eique ad uten-
dum eam dimiferit , fi negligenter de hofte
fuerit , per ipfas res a Comite diftringatur ,
ut quoquo modo publica utilitas non mino-,
retur . III. 9. 4.
XXIV . (11 ) Præcipimus ut de his fra-
tri-
ejufdem Ecclefiae ad jus &c.
(9 ) Cod, Eften. eafque , denuo fub cenfum u-
tendas recipiunt , ut quoufque &c. Infra : per ipfas
res, noftra non refiftente emunitate . Hic Balu-
ziana editio manca eft Tom . II. pag. 324. de-
fideratur enim ibi : Quod fi juffa , ufque ad
finem . Vide fupra Legem VIII.
(10) Cod. Eften. ut fimilis menfura in lai-
cali ordine de hac re fervetur , videlicet , &c.
Infra : dimiferit , fi negligens . In fine : ut in
quocumque publica non minoretur utilitas . Le-
gem hanc Baluzius Pippino Italia Regi tri-
buit , eamque refert Tom. I. pag. 547 .
(11) Cod. Cathedr. Mutin. Carolum M. hu-
jus Legis auctorem exhibet . Eam Baluzius ,
Tom . I. pag. 547. Pippino Italiæ Regi adfcri-
bit . Infra Cod. Eften. Romane finibus legit .
Cod. Cathedr. Mutin. Romania finibus ; Balu
zius autem , Romanis finibus . A pluribus adno-
tandis hic tempero .
 LEGES LANGOBARDICE .
tribus , qui in noftris & Romanis finibus in
paternam vel maternam fuccedunt heredi
tatem , fi contigerit , quod unus eorum ec-
clefiafticæ militiæ fit mancipatus , & idcir-
co is , • qui feculariter militare debuerat , ut
fe ad defenfionem Regni ( 1 ) ſubtrahat , in
noftris finibus partem fubftantiæ in portio
nem fufcipere diffimulaverit , idcirco ut ne-
que a Comite diftringi valeat ubicumque
enim fuus Comes eum invenerit , licentiam
diftringendi ei concedimus , ita ut primum
fidejufforem donet , ut ad placitum veniat ,
& bannum noftrum perfolvat . Si vero fide-
jufforem non invenerit , tamdiu per Comi-
tem fub cuftodia teneatur P quoufque fide-
jufforem inveniat , & bannum noftrum per-
folvat . III. 9. 7.
GLOSSA .
Per boc exemplum capiuntur , qui fidejuf
forem non habent , quod ftultorum eft . Ju
rare enim debent , fe non poffe , ut Romani.
XXV. ( 2 ) Homo ingenuus , qui multam
quamlibet folvere non potuerit , & fidejuf-
forem non habuerit , liceat ei femetipfum
in vadia ei , cui debitor eft , mittere , if
que dum multam , quam debuit , perfolvat .
XXVI. De liberis ( 3 ) vero hominibus ,
qui in alienam poteftatem mobile fuum trans-
ferunt > ut cauffatores eorum pignorare eos
non poffint , placet nobis , ut eorum res in-
fifcentur , quoufque venientes ad audiendam
juftitiam faciant . Si vero venire contemfe
rint , fecundum Capitulare domini ac geni-
toris noftri , de rebus eorum agatur . Nam
& de rebus eorum habita æftimatione da-
mnum quæfitori farciatur . Qui vero illud
mobile recipit , fi hoc per facramentum pro-
bare non potuerit , quod propter juftitiam
alrerius differendam illud mobile non rece-
piffet , bannum noftrum perfolvat . ( 4 ) De
fratribus namque , qui fimul in paterna feu
i. Tom. IS
(1 ) Codex Eften. ut fe a defenfione Regni
noftri fubtrabat . Infra Codex Cathedr, Mutin.
ut nequeat conftringi a Comite . Infra Cod. E-
ften . Ubicumque fuus Comes . Infra idem Cod .
ita , ut ad Placitum fuum veniat . In fine: quo-
ufque fidejufforem inveniat , aut bannum noftrum
folutum habeat .
( 2 ) Inter Langobardicas Leges hanc edi-
tam non invenio . At eam exhibet editio Ba-
luziana Tom. I. pag. 396. ibique Carolo M.
attributam videas .
(3 ) Cod. Eften. De liberis hominibus . In e-
ditione Baluziana tribuitur Lex ifta Pippino
Italiæ Regi . Sed contra fentit Codex Eften. qui
infra & ipfe habet , ad audiendamjuftitiam ; fed
fcribendum cum Baluzio , ad audientiam , jufti
tiam &c. Infra idem Cod. Eften. Nam de,
ipfis rebus habita &c,
(4 ) In Cod. Eften. exordium hinc fumit Lex
diverfa a præcedenti , & quidem merito : di-
verfum quippe eft argumentum . Attamen ab
editis difcedere nolui . Infra Codex Eften. Si
autem duo funt , fimiliter : fi tres fuerint , unus
remaneat . Et fi numerus ultra tres fratres cre-
verit . In fine : bec conditio teneatur fimiliter .
( 5 ) Legitur in Cod . Eften. excepto fylvali .
Baluzius Tom . II. pag. 337. Legem referens
hæc duo verba omittit ; quod & facit editio
197
materna hereditate vivunt communiter, no
lentes fubftantiam eorum dividere , occafio-
ne ut unus eorum tantum in hoftem vadat ,
volumus ut fi folus eft , vadat . Si vero duo ,
fimiliter : Si vero tres fuerint , unus rema
neat . Si ultra tres numerus crevérit unus'
femper propter domefticam curam , atque
rerum communium excolentiam , remaneat .
Si vero inter eos aliqua fuerit orta conten-
tio , quis eorum expeditionem facere de
beat , tunc prohibemus , ut nemo eorum
remaneat . In ætate quoque illorum lex pro-
pria fervetur : & in nepotibus hæc condi-
tio remaneat fimiliter . III. 9. 8.
- XXVII. Ut in teftimonium non recipian
tur de his capitulis , id eft de hereditate ,
de proprietate aut libertate , de mancipiis ,
vei terris, five de homicidio , & de incen
dio , ( 5 ) illi qui non habent fi convicti
fuerint falfum dixiffe teftimonium , unde ſe-
cundum legem conpofitionem plenam face
re poffint . H. gr. 13.
XXVIII. Statuimus > ut juratores omnes
fingulariter ( 6 ) jurent . Et quicumque_fa-
cramentum vel debitum ante folis occafum
perfolverit , fecurus inde fit . II. 55, 28 .
XXIX. ( 7 ) Videtur nobis , ut quicum-
que liber homo ingeniofe in fervitium ali-
cujus fe tradiderit , is qui eum recipit , hoc
quod ille , qui fe in fervitium tradidit , in
publico per antiquam confuetudinem facere
debuit , adimpleat . III. 9. 5?
XXX. De his , qui proprietates fuas ha-
bent , & fpontanea voluntate alicui delega-
verint , & poftea fraudulenter ab aliquo alio
ignorante pretium de eifdem rebus venum-
datis accipiunt ; & cui ipfe res prius tra-
dita fuerint , cognito negotio anno integro'
filens non contradixerit , fed propter illufio-
nem tacens fuerit , ut emtorem illudere pof-
fit ( 8 ) fi intra patriam per annni fpa-
R 3 tium ,
Boheriana , & Cod. Ambrof. Neque a vero
longe abeat , qui Gloffam putet . Excepto Sil-
vali , hoc eft , incendio filva , quod facinus pe-,
culiari poena puniendum , ut infra videbis in
Lege LXXVIII. ipfius Lotharii I. Alii legunt
in fine : id eft Widrigild . Sed in Ms. Ambrof.
non legitur . Fortaffe gloffema in textum ir-
repfit .
(6 ) Cod. Eften. figillatim jurent . Baluziana)
editio hanc Legem oculis meis non exhibet .
( 7 ) Et hanc Legem Baluzius , concors cum
editis Goldafti , & Boherii , tribuit Pippino I-
talia Regi Tom. I. pag. 547. Infra : in publi-
co per antiquam &c. Du-Can gius in Gloffario
ad vocem obnoxiatio Legem hanc memorat
atque ab ea arbitratur præcipi , ut fi quis ven-
dere fuam libertatem velit , ne fraus oriatur ,
id in publico , fcilicet in Curia coram Magiftra-
tibus peragere cogatur . Parum attente hæc do-
ctiflimus Vir legit . Supra in Lege VIII . &
XXII. qui libertatem fuam alteri vendit , ad.
publicas functiones , & excubias adhuc præftan-
das compellitur . Hic dominus ejufdem fervi
onera pro illo fubire jubetur . Hoc unum Lex
ifta fibi yult .
( 8 ) Codex Eften , illudere poffit . Si infra pa
triam . In fine : Si vero bannum unde componat ,
non habuerit , verberetur .
 }
OB
198 LEGES LANG
tium ut dictum eft , tacens fuerit , prior
traditio nihil ei valeat . Ille vero qui poft
primam traditionem res vendiderit , fi vi-
vens comprobatus fuerit hanc illufionem fe-
ciffe , bannum dominicum , id eft LX. folid.
componat : Si vero unde bannum compone-
re non habuerit , verberetur . II . 19. 1.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus, quod tu te-
PE nes fibi malo ordine terram in tali lo-
co. Ipfa terra mea propria eft . Et quid ti-
bi pertinet ? Per chartam , quam mihi fecit
Marquardus . Contra legem eft , quia poft-
quam fecit mibi unam traditionem , non po-
tuit tibi facere aliam . Hoc dico ego quod
tibi fuit cognitum , quando mibi vendidit
& tacuifti unum annum per illufionem . Et
probet . Si dixerit non fui infra patriam :
probet ipfe , qui habet pofteriorem chartam
Si dixerit ipfe , qui habet priorem chartam
tibi fuit cognitum , quod mibi erat vendita
ipfa terra: probet .
: XXXI. ( 1 ) Quibufcumque per legem
propter aliquam contentionem , pugna fue-
rit judicata , præter de infidelitate , cum
fuftibus & fcutis pugnent , ficut in Capitulare
dominico prius conftitutum eft . II, 55. 29.
XXXII. De fugitivis præcipimus , ut mi
niftri Reipublice a domino fugitivi nihil ac-
cipiant , cum reddiderint eos . I. 25. 81 .
XXXIII. Videtur nobis de aldionibus , ut
ficut lex habet , ita fiat . I. 25. 82.
Capitula facta a Lotbario fecus urbem
Romam ( 2 ).
XXXIV. Conftitutum habemus , ut omnes
qui fub fpeciali defenfione noftra , feu Do-
(1) Nifi me fefellerunt oculi , Legem iftam
in editione Baluziana non inveni . Infra Cod.
Eften. præter de infidelitate Regis Sequitur
Cod. Ambrof. cum fuftibus pugnent .
( 2 ) Ita legitur in Cod. Eften. Eadem bis
exhibet Baluzius Tom. II. Capitular. pag. 317.
& 319. Tu apud illum variantia quærito . Pa-
gius quoque eadem profert in Critic, Baron.
ad an. 824. quo facta perhibentur .
( 3 ) Codd. Eften. & Ambrof. hæc ita ha-
bent: fub fpeciali defenfione Domni Apoftolici feu
noftra fuerint fufcepti . Hanc tutelam & prote-
&tionem iis etiam temporibus appellabant Mun-
diburdem & Mundiburdium . Infra idem Cod.
impetrata inviolabiliter jufte utantur defenfione .
Ergo quidem antea ejufinodi Mundiburdio a-
bufi fuerant , ac propterea feditiones in Urbe
emerferant . Infra idem Codex Eften. & Am-
brof. Quod fi quis in quocumque hoc contemtor
violare prafumferit .
(4 ) Accipe quæ habeant Codices Ambr . &
Eftenfis ; ut Domno Apoftolico in omnibus ipfi
juftam obfervent obedientiam , feu Ducibus acfu-
dicibus ad juftitiam faciendam . Tum in Eftenfi
fubjicitur Gloffa , quam divinatoribus perpen-
dendam relinquo , fcilicet : In hoc Capitulo fiat
commemoratum de Viduis , & orphanis , Theodo-
ris , & Floronis , & Sergii . Numquid hic al-
luditur ad Theodorum Primicerium S. R. E. &
Leonem Nomenclatorem , Anno præcedenti 823.
ARDICE
.
mni Apoftolici fuerunt recepti ( 3 ) , impe
trata inviolabiliter jufta utantur defenfione .
Quod fi quis contemptorum in quocumque
tempore hoc violare præfumferit , fciat fe
periculum vitæ fuæ effe incurfurum . Nam
& hoc decernimus , ut Domno Apoftolico
(4 ) in omnibus obfervent obedientiam , feu
Judicibus , ac Ducibus fuis ad juftitiam fa-
ciendam . III. 11. I.
XXXV . Volumus ut ( 5 ) deprædationes ,
quæ hactenus fieri folebant ne fiant ne-
que vivente , neque defuncto Pontifice . Si
quis vero hoc ulterius fecerit , fciat fe le-
gali fententia effe damnandum . Quæ autem
retro actæ funt , placet nobis , ut per difpo
fitionem noftram legaliter fiant emendatæ .
III, 11, 2.
XXXVI . Volumus , ut in electione Pon-
tificis nullus præfumat venire , neque liber ,
neque fervus qui aliquod impedimentum
faciat illi , exceptis folummodo ( 6 ) Roma
nis , quibus antiquitus fuit confuetudo con-
ceffa , per conftitutionem fanctorum Patrum
fit facultas eligendi Pontificem . Et fi quis
contra hanc juffionem facere præfumferit , in
exilio tradatur . III. 1. 3 .
XXXVII. Volumus , ut dunetus Populus
Romanus interrogetur , quali " lege vult vi
vere tali lege , ( 7 ) quali vivere pro
ut tali
feffi funt , vivant , Illifque denuncietur , ut
hoc unufquifque , tam Judices , quam Du
ces, vel reliquus Populus fciat . Quod fi of
fenfionem contra eandem legem fecerint ,
eidem legi , qua profitentur vivere , per di-
fpenfationem Pontificis ac noftram fubjaceant ,
II. 57. I r
XXXVIII. De rebus ecclefiarum injufte
invafis fub occafione ( 8 ) , quafi licentia ac-
cepta
in Patriarchio Lateranenfi excæcatos , ac de
inde decollatos , quorum mentio eft in Anna-
libus Francorum ? Pro Leonis fortaffe fcriptum
Floronis ; Sergii quoque Secundicerii cædes fub
Adriano I. ad annum circiter 772. narratur. Hæc
mea conjectura .
(5) In Codd. Eften. & Ambrof. Et depre-
dationes , que hactenus fierifolebant , prohibemus
ne fiant . Infra : Que vero retro actæfunt , pla-
cet nobis , ut fecundum difpofitionem noftram fiant
legaliter emendate .
( 6 ) Cod. Eften. Et illis folummodo Romanis .
Infra : Quod fi quis contra hanc noftram juffio-
nem facere prafumferit , exilio tradatur .
( 7 ) Audi Cod . Eften. ut quali profeffi fue-
rint vivere velle , vivant , Illifque nuntietur
>
quod boc unufquifque fciat , tam Duces
quam
que & Judices , vel reliquus Populus , quod fi
&c. In fine : eidem Legi , quamprofitentur , per
difpofitionem Pontificis & noftram fubjacebit . Er-
go Romæ quoque obtinebat ufus Legis Lango-
bardice , Francice , aliarumque ejufmodi ; ne-
que una Romanorum Lex tunc in Quiritum
foro audiebatur .
( 8 ) Supra in Lege XXXVII. Ludovici Pii
injufte occafiones prohibentur , uti & in Lege V.
Pippini , Hic fignificare videtur , quod nos dick-
mus fotto pretefto , quafi Pontifex licentiam in-
vadendi dediffet . Lucem hæc ab Annalibus
Francorum accipiunt . Ita ergo Aftronomus
in
 LEGES LANGOBARDICE .
cepta a Pontifice , & de his quæ necdum
redditæ funt , & tamen fuerunt a poteftate
Pontificum injufte invafe , volumus , ut per
Miffos noftros fiant emendatæ . I. 27. II.
XXXIX, Placuit nobis ut cuncti Judi-
ces ,
five hi , qui cunctis præeffe debent
per quos judicia vel poteftas in hac urbe
Romana ( 1 ) agi debeat , in præfentiam no-
ftram veniant ; quorum volentes nomina &
numerum fcire , & fingulis de minifterio fibi
credito admonitionem facere . III. 36. 1 .
XL. Noviffime admoneatur omnis homo
( 2 ) , ut ficut Dei gratiam , & noftram ha-
bere defiderat ita præftet obedientiam &
reverentiam huic Pontifici . III. 11. 3,
XLI. De pontibus vero , vel reliquis his
fimilibus operibus , quæ per antiquam con-
fuetudinem ecclefiaftici homines , per jufti-
tiam ( 3 ) cum reliquo populo facere debent , cium amittat . III. 3. 5.
hoc præcipimus , ut ecclefie Rectores eos
interpellent , & eis , fecundum quod poffi-
bile fuerit , portio deputetur , ut per alium Etre te appellat Martinus Epifcopus cum
exactorem ecclefiaftici homines ad opera non Pe Jo Advocato , quod tu babui-
compellantur . Si vero opus fuum conftitu-
to die adimpletum non habuerint liceat
Comiti pro poena propofiti operis eos pi-
gnorare, juxta æftimationem vel qualitatem
imperfecti operis , quoufque perfiniatur . Co-
mes autem fi neglexerit , a Rege vel a Miffo
Regis eft judicandus , III. 1. 42.
XLII. De opere vero , & ( 4 ) reftaura-
tione ecclefiarum , Comites , & Epifcopi , feu
Abbates , una cum Miffo noftro , quem ipfi
in Vita Ludovici Pii ad Ann. 824.de Lotha-
rio Romam miffo : Cumque quereretur , quare
etiam tante querela adverfus Romanorum Pon-
tifices , Judicefque fangrent , repertum eft , quod
quorundam Pontificum vel ignorantia vel defidia ,
Jed & Judicum cæca & inexplebili cupiditate
multorum prædia injufte fuerint confifcata . Ideo
que reddendo que injufte erant fublata , Lotha-
rius magnam Populo Romano creavit lætitiam .
Quod infra dicitur , a poteftate Pontificum inju-
fte invafe , idem eft ac dicere , aJudicibus Pon
tificiis invafx .
( 11 ) Cod. Eften. in hac Urbe Roma agi de
bet , in præfentiam noftram veniant , volentes nu-
merum nomina eorum fcire ,
(2 ) Cod. Eften. Noviffime admonemus , ut o-
mnis homo &c. Infra Cod. Ambrof. ita præftet
in omnibus obedientiam . Atque hactenus Capi-
tula Romæ , & pro Romana Urbis regimine a
Lothario Augufto promulgata ; & quoniam Ro-
ma ab Italiæ Regno exclufa erat , nefcio qua-
re hæc inlata fuerint in Codicem Legum , qui-
bus Italicum Regnum regendum erat , nifi for-
te quod Langobardi , Roma degentes , aut con-
termini Romano Ducatui coercendi erant .
Præter hæc , duo alia Capitula condidit idem
Auguftus , edita a Baluzio & Pagio , quæ quia
non leguntur in corpore Legum Langobardi
carum , idcirco hic omittenda cenfui .
( 3 ) In Cod. Eften. quæ Ecclefiaftici homines
per antiquam confuetudinem & juftitiam . Infra:
pro pœna poftpofiti operis . Infra in Cod. Am-
brof. juxta æftimationem & quantitatem imper-
feci operis .
(4) Cod. Eften. De opera , vel de reftaura-
tione . Neque abfonum ita legere , quandoqui
199
fibi ad hoc elegerint , confiderationem fa
ciant , ut unufquifque eorum tantum inde
accipiat ad operandum & reftaurandum , quan-
tum ( 5 ) de rebus ecclefiarum habere digno-
fcitur . Similiter & Vaffi noftri , aut in com-
mune tantum operis accipiant , quantum de
rebus ecclefiarum habere videntur , vel unuf-
quifque pro fe juxta qualitatem , quam ipfe
tenet , aut fi inter eos convenerit ut pro
opere faciendo argentum donet , juxta æſti-
mationem operis in argento perfolvant ; cum
quo pretio Rector ecclefiæ ad prædictam re-.
ftaurationem operarios conducere valeat , &
materiam poffir emere . Et qui nonas & de-
cimas neglexerit dare , primum quidem il-
las fecundum legem fuam reftituat , & in-
fuper bannum noftrum perfolvat , ut ita ca-
ftigatus caveat , ne fæpius iterando benefi
FORMULA VETERES .
fti negligentiam dare decem modios grani ad
ecclefiam Sancti Syri , unde ipfe eft Epifco-
pus , & ille eft Alvocatus . De torto me
appellafti , Da fibi vadimonium , ut fi te ve̱-
cordatus fueris , ut emendes . Sin autem ,
ut te exdicas . Poena quidem eft præter de-
cime emendationem fecundum legem banni
folutura ,
XLIII. ( 6 ) . De his , qui fine confenfu
Epi-
dem Opera Ecclefiæ appellabatur olim , quæ
nunc Romæ , & apud nos dicitur la Fabbrica
della Chiefa . Eamdem vocem adhuc fervatam
fæpe meis auribus accepi , atque infculptam
marmore vidi Genua , Florentiæ , Lucz , Pi-
fis , atque in aliis Tufciæ urbibus . Hinc olim
appellatus Operarius Ecclefiæ , qui inter Cano-
nicos , feu Monachos , præerat fartis tectis , feu ,
Fabrica Templi ; Latinis Edituus , nunc Ope-
rajo , & Fabriciere . Legem hanc editiones Bo-
heriana , & Goldaftina tribuunt Carolo Magno ;
Baluzius Ludovico Pio Tom. I. pag. 611. &
coniuncta ubique procedit cum fupra allata Cap.
XXXIII. De Nonis, & Decimis , inter Leges Lu-
dovici Pii . Et certe Ludovicus Pins eadem
fanxiffe reperitur , ut conftat ex ejus Capitu-
lari apud Baluzjum Tom. I. pag. 639. Ego hic
ordinem fequor Eftenfis Codicis , ubi Lex ifta
Lothario tribuitur qui paternam , ut reor
renovavit ) , & ab altera De Nonis , & Decimis
disjuncta exhibetur , quamquam infra de iif-
dem fermo recurrat .
(5) Cod. Eften. quantum ipfe de rebus Ec-
clefiarum . Infra : juxta quantitatem , quam ipfe
tenet . Aut fi inter eos convenerit > ut pro ope-
ra facienda .
(6 ) Legem hanc Carolo Magno tribuit Co-
dex Cathedr. Mutinenfis ; Baluzius Ludovico
Pio Tom. I. pag. 663. Infra Cod. Eften. per
fidejufforem ad Palatium noftrum venire jubean-
tur , tunc nos decernamus &c. utrum nobis
placeat , ut aut illud bannum perfolvant , aut
aliam arifcadam fubftineant . Codex Cathedr.
Mutin. duobus in locis hanc eamdem Legem
adfert . Ibi revadiare cogantur , per fide-
juffores ad Placitum noftrum venire jubeantur i
 CE
O BARDI
200 LEGES LANG .

Epifcopi Presbyteros in ecclefiis fuis confti- occafionem ad aliam ecclefiam dederit , vel
ruunt , vel de ecclefiis fuis ejiciunt , & ab per Comitem , vel per Miffum noftrum di-
Epifcopo , vel a quolibet Miffo Dominico ftringatur, ut ejufdem decimæ quantitatem
ammoniti , obedire noluerint , ut bannum cum fua lege reftituat . III. 3. 7.
noftrum wadiare cogantur , & per fidejuffo-
XLVII. ( 4 ) De decimis , quas populus
rem ad Palatium venire jubeantur : & tunc dare non vult , nifi quoliber modo ab eo
nos decernemus , utrum nobis placuerit redimantur , ab Epifcopis prohibendum eft ,
L.
aut illud bannum perfolvant , aut aliam ne fiat . Et fi quis contemtor inventus fue
harnifcaram fuftineant . III. 1. 43 .
rit , ut nec Epifcopum vel Comitem audi
XLIV. De ecclefiis , quæ inter coheredes re velit , fi nofter homo fuerit , ad noftram
divifa funt , confiderandum eft , quatenus fi præfentiam venire compellatur . Ceteri ve
fecundum noftram providentiam & ammo- ro diftringantur , ut inviti ecclefiæ reftituant ,
nitiones ( 1 ) Epifcopi , ipfi coheredes eas quæ voluntarie dare neglexerint . III. 3.8.
tenere voluerint , & honorare faciant , Si XLVIII. Ut Miffi noftri , ubicumque ma-
autem hoc contradixerint , ut in Epifcopi los Scabinos invenerint , ejiciant , & cum
poteftate maneant , utrum eas ita cuftodire totius populi confenfu in eorum loco bonos
7
permittat , an reliquias exinde auferat . Et eligant , & cum electi fuerint jurare fa
ubi ad noftrum beneficium ecclefiæ perti- ciant , ut fcientes ( 5 ) injufte judicare non
nentes ita divifæ fuerint , ut defcribantur , habeant . II. 40. 3.
& nobis enuncientur . III. 1. 44. * XLIX. Ut ( 6 ) in omni Comitatu hi
XLV. De ecclefiis deftructis , ut Epifco- qui meliores & veraces inveniri poffunt ;
pi noftrique Miffi inquifitionem faciant , u- eligantur a Miffis noftris ad inquifitiones
trum per negligentiam , aut per impoffibi- faciendas & rei veritatem dicendam &
litatem ,
deftructæ fint . Et ubi per negli- adjutores Comitum fint , ad juftitiam facien-
gentiam ( 2 ) inventæ fuerint , quod deftru- dam . II. 40. 4.
tæ fint , Epifcopi auctoritate emendare co- L. Volumus , ut quicumque de Scabinis
gantur , qui eas debuerunt reftaurare . Si deprehenfus fuerit ( 7 ) , quod propter mus
vero per impoffibilitatem contigerit , ita nera , aut amicitiam , vel inimicitiam , in-
ut plures fint , quam neceffe fit , aut majo- jufte judicaffer , ut per fidejufforem miffùm
ris magnitudinis , quam ex rebus ad eas per- ad noftram præfentiam venire compellatur ;
tinentibus reftaurari poffint , Epifcopus mo- & ceteris on nibus Scabinis denuntietur , ne
dum inveniat , qualiter emendari congrue quis deinceps etiam juftum judicium vende-
& confiftere poffint . III. 1. 45. re præfumat . II. 40. 5 .
XLVI. Quicumque decimam abftrahit de LI. Ut ubicumque commutationes tam
ecclefia , ad quam per juftitiam dare debet , tempore noftro , quam genitoris noftri , il-
& eam præfumtive ( 3 ) , vel propter mu- legitimæ & irrationabiles , atque inutiles
nera , aut amicitiam aut quamlibet aliam
in ecclefiis ( 8 ) Dei facta funt . , diffolvan
tur ,

tunc nos decernamus utrum nobis placeat • ci poffe videtur Scabinos uti nunc etiam
c. aut aliam armiſcaram fuftineant . Baluzius apud Germanos in ufu eft , delectos fuiffe ex
quoque legit : aut aliam, harmifcaram fuftine- Civium , feu Pagenfium corpore , cum totius
ant Harmifcara eft gravior mulcta , de qua Populi confenfu ,
legendus Du-Cangius in Gloffario Latino . (6 ) Adhuc de Scabinis loqui videtur Lotha-
(1 ) Cod. Eften. & ammonitionem Epifcopi rius . At in Cod. Cath . Mutin. titulus eft de
ipfi coheredes eas voluerint tenere , & honorare Judicibus . Hæc autem Lex in Cod. Eften. una
faciant . Si autem hoc contradixerint , jubemus cum fequenti & præcedenti conjuncta eft , ita
ut in Epifcopi poteftate maneat , utrum eas ita ut tres unam conftituant . In Cod . Cath. qui
confiftere permittat , aut Reliquias exinde aufe- meliores & veraciores .
rat. Infra: invente fuerint ut defcribantur , ( 7 ) Cod. Cath. Mutin. fuerit propter mune-
nobis nuntietur . Codd. Cath. Mutin. & Am- ra , aut propter amicitiam injufle judicaffe , ut
brof. paria habent . per fidejuffores Milus nofter ad præfentiam no-
( 2 ) Cod. Cathedr. Mutin. & ubi negligen fram venire faciat . De cetero omnibus .
tia inventa fuerit , ( fequitur Cod . Eften. ) Epi- (8 ) Cod.. Eften, inutiles Ecclefia Dei . Balu
Scopali auctoritate emendare illi cogantur . Infia : zius habet : inutiles Ecclefiis Dei . Infra legitur
ita ut aut plures fint , quam neceffe fit , aut & in Cod. Eften . Ubi vero mortua manus inter-
majoris magnitudinis , quam ut ex rebus ad eam- jacet . Ita quoque in Edition. Capitular Balu-
dem pertinentibus reftaurari poffint . zii Tom . I. pag. 519. 666. & 842. ac Tom. II.
( 3 ) In Cod . Eften. per juftitiam eam dare pag. 237. Du- Cangius in Gloflar. ad vocem
debet , eam præfumtuofe . Infra : ad alteram Manus mortua Legem hanc referens fubdit
Ecclefiam dederit , poft Sacerdotum caftigationes Fateor hic me cæcutire . Si quid poft tantum
excommunicetur per Comitem aut per &c. virum conjicere licet , manus mortua in hac
In fine: reftituat , id eft cum fex folidis. Lege fignificare mihi videtur poteftatem Regis
( 4 ) In Cod. Cathedr. Carolo M. adfcribi five poffeffionem Regis , aut Fifci, ut fit fenfus :
tur Lex ifta . A Baluzio Tom. I. pag. 665. Ubi vero Ecclefiarum prædia fint in manu Re-
tribuitur Ludovico Pio , ac deinde Lothario I, gis , five pofleffa per Fifcum , aut alia quævis
Tom . II. pag. 349. Infra idem Cod. Cathed. rationabilis caufa intervenerit , diligenter defcri-
fed parum caftigate nifi quolibet modo ab eo batur &c. ut habet Codex Eftenfis . Fifcus enim
ordinentur , ab Epifcopis providendum eft . numquam moritur , & immortalis eft , etiam
(5 ) Cod. Eften. ut fe fcienter . Cod . Cath. decedente Rege : ad cujus fimilitudinem Ma-
Mutin. ut fcienter . Ex hac etiam Lege dedu nus-mortua deinde cœperunt appellari Ecclefiæ ,
Col-
 LEGES LANGOBARDICE . 201

tur ? & recipiat unufquifque quod dedit .
Ubi vero mortua manus interjacet , aut alia
quælibet cauffa , quæ rationabilis effe vide-
rur , inventa fuerit , diligenter perfcribatur ,
& ad noftram notitiam perferatur . III. 10. 3 .
LII. Quicumque comprobatus fuerit , quod
fe fciente ( 1 ) teftes in perjurium produxif-
fet , ad palatium noftrum fub fidejufforibus
venire compellatur : & ibi cum fidelibus no-
ftris confideremus , quid de tali homine fa-
ciendum fit . II. 51. 14.
LIII. Collectam ad malum faciendum ( 2 )
omnibus modis prohibemus fieri , & ubicum-
que hujufmodi præfumtiones factæ fuerint
digna emendatione corrigantur · Et fi per
negligentiam Comitis facta funt vel non
emendatæ remanferint , hoc ad noftram no-
titiam perferatur : auctor vero facti fi fue-
rit Advocatus , vel Præpofitus , five Sculdais ,
vel qualibet alia dignitate præditus , libera
perfona , poft legalem emendationem in lo-
co factam , fub fidejufforibus ad noftram præ-
fentiam veniat ; multitudo vero,
vero , de liberis
liberis
five de fervis fit , legitima emendatione mul-
Aetur . I. 17. 10,
LIV. De his , qui difcordiis & contentio-
nibus ftudere folent , & in pace . vivere no-
ftrum palatium veniant , & ibi cum noftris.
fidelibus confideremus , quid de talibus ho-
minibus faciendum fit . I. 37. 3 .
LV. ( 4 ) Ut examen aquæ frigidæ , quæ
hactenus fiebat , a Miffis noftris omnibus
modis interdicatur ut non ulterius fiat .
II. 55. 31 .
LVI. ( 5 ) Poftquam Comes & Pagenfes
de qualibet expeditione hoftili reverfi fue
rint , ex ea die fuper XL. noctes fit ban-
num refciffum , quod Teudifca lingua He-
riliz > id eft armorum depofitio vocatur .
I. 14. 17.
LVII. De homicidiis in ecclefiis vel in
atriis eorum commiffis , hoc obfervetur &
teneatur, ficut in priori Capitulari conftitu-
tum eft ( 6 ) . Si quis ex levi cauffa aut fine
cauffa , hominem in ecclefia interfecerit , de
vita componat . Si vero foris rixati funt
& unus alterum in ecclefia fugerit , & eum
ibi fe defendendo interfecerit fi hujus fa-
&ti teftes non habuerit , cum XII . juratori-
bus legitimis per facramentum affirmet , quod
fe defendendo eum interfecerit ( 7 ) : & fi
ipfe actor commote rixa inter eos extite-
rit , leudum interfecti 2 & infuper bannum
noftrum folvere cogatur , & publicam agat

luerint ( 3 ) , & inde convicti fuerint , fimi- pœnitentiam . Sin autem non ille qui alte-
liter volumus ut per fidejuffores ad no- rum interfecerit , fed is qui interfectus eft ,
ean-

Collegia &c. In Capitular. Caroli Calvi hæc æque improbandis tunc in fuo vigore dimiffis ,
eadem Lex repetitur , fed his verbis : Et fi ac præcipue Judicio Aqua ferventis , ut in Le
mortua manus , vel præceptum regium fuper eis ge fequenti LVII. & hoc quidem Judicium ,
interjacet . Manus mortua , ut reor , Fifcum de- fcilicet Aqua frigide , in Italia defiiffe videa-
fignat poffefforem : Præceptum Regis privatum tur . Ego tamen perduraffe adhuc puto , uti
hominem poffefforem fed præcepto Regis & in Germania ; ubi tefte Abbate Urfpergen-
munitum . Tunc ad Regem hæc erant defe- fe in vita Lotharii II . Augufti , Welpho Co-
renda . Vide Legem CCXXXIV. Rotharis , ubi mes fub Conrado I. Imperatore Villas pluri-
de re, quæ ad Curtem Regis ceciderit , nullafit mas Epifcopatibus reddens , judicio Frigila A-
repetitio . que innocentiam fuam probavit . In Ettenfi Co-
(1 ) Cod. Cath. Mutin. fuerit de eo quodfcien- dice & Cath. his verbis eadem Lex conce-
ter teftes in perjurium induxiffet , fub fidejuffio- pta eft : Ut examen Aque frigida , qu.d. bacte
ne ad Palatium noftrum venire compellatur ? nus faciebant , a Miffis noftris interdicatur , ne
ibi . Cod. Eften. compellatur . ubi cum &c. ulterius fiat .
( 2 ) Cod. Eften. omnimodis prohibemus . Et ( 5 ) Et hanc Legem Ludovico Pio Baluzius
ubicumque . Infra : Et fi per negligentiam Comi- infcribit Tom. I. pag. 668. Non adfentitur Co-
tis , velface funt , vel inemendate . Infra Cod. dex Eftenfis , qui infra habet : quod Lingua
Cathedr. Mutin. fi fuerit Præpofitus , vel Ad- Theudifca dicimus Erifcild . Baluzius legit : quod
vocatus , five Centenarius . Cod. Eften .five Scul- in Lingua Theodifca Scatslegi vocatur . Cod . ve-
dais . Infra: Multitudo vero five de liberis , k- ro Cath. Mutin. quod in Lingua Teudifca castle-
ve de fervis fit. gic. Ad hanc vocem vide Du- Cangiun .
( 3 ) Cod. Eften. uti & Cath. vivere nolunt . (6 ) Sequitur Cod . Eften. id eft . Si quis &c.
Infra; veniant , ubi cum fidelibus noftris &c. Cod. vero Cathedr. Mutin . id eft in Lib . IV.
( 4 ) Legem hanc Baluzius Tom. I. pag. 668. Cap. XIII. Si quis . Quibus verbis alluditur ad
Capitular. tribuit Ludovico Pio ; Eftenfis Co- collectionem Capitularium ab Anfegifo factam .
dex, ejus filio Lothario . Projiciebatur in aquam Repetitur hic Lex fupra allata Ludovici Pii
homo fune ligatus : fi fupernatabat , innocens Cap. IX. fed eft amplior ifta , quam illa . Infra
putabatur: fi in imum defcendebat , ita ut mer- idem Cod. & unus poft alterum fugerit .
gi & fuffocari videretur , per funem ab aqua ( 7 ) Cod. Eften. cum interfeciffet . Tum ibi
tractus tamquam objecti criminis reus , legali quoque , uti & in editione Baluziana Tom. II.
poenæ fubjiciebatur . Plura pete a Du-Cangio . pag. 331. fequitur : Et fi ipfe auctor commote
in Gloffar. Latin. ad vocem Aqua Frigide , inter eos rixe &c. At in editione Boberiana
& a Martene de Antiq. Ritib. Ecclef. Tom. hæc interferuntur : interfecerit : poft hoc de
III. Lib. III. Cap. VII. Nuperrime etiam P. folidis ad partem ipfius Ecclefie componat , quam
Bernardus Pezius Benedictinus Mellicenfis in ille bomicidio polluit . Et fi ipfe auctor &c. Infra
fuo Thefauro Anecdot. noviff. Par. IL. Tom. Cod. Eften. fecundum judicium canonicum . In
II. adfert antiquum Ordinem probandi homines fine : aut eum , fi voluerit , eidem Ecclefiæ tra-
per ignitos vomeres , candens ferrum , aquamfer- dat . De Judicio Aque ferventis , quod idem
ventem, vel frigidam . Rides , aut miraris ma- eft ac ponere manam in caldaria , confulendi Ban
jorum noftrorum ingenium , & mores ; at hinc luzius , Du-Cangius , Martene , ac alii . Vide
etiam intellige , quare ejufmodi infana confue- fupra Legem XXI. Liutprandi Lib. V.
tudo fuerit fublata , quampluribus tamen aliis
 202 LEGES LANGOBARDICE :
eandem rixam commoverit , abfque compo-
fitione jaceat : & is , qui eum interfecerit ,
fecundum Canonum judicium publicam agar
pœnitentiam . Si cujuslibet fervus proprius
hoc commiferit , judicio aquæ ferventis exa-
minetur , utrum hoc fponte an fe defenden-
do feciffet . Et fi manus ejus exufta fuerit ,
interficiatur fi autem non fuerit , publica
pœnitentia mulctetur nifi forte ipfe actor
commotæ rixæ inter eos fnerit inventus
Tunc enim ejus dominus , juxta quod wi-
drigild illius eft , ad ecclefiam perfolvat , aut
fi voluerit , eidem ecclefiæ tradat . I. 9. 35 .
LVIII. ( 1 ) De ecclefiaftico , & Fifcali-
no , & Beneficiario fervo volumus , ut pri-
ma vice widrigild ejus pro eo componatur ,
altera vero vice ipfe fervus ad fupplicium
tradatur hereditas tamen liberi hominis ,
qui propter tale facinus ad mortem fuerit
judicatus , ad legitimos heredes illius perve-
niat . Si in atrio ipfius ecclefiæ , cujus ( 2 )
portæ reliquiis Sanctorum funt confecratæ ,
hujufmodi homicidium perpetratum fuerit
fimili modo componatur . Si vero portæ ec-
clefiæ confecrata non funt , eo modo com-
pon. quod in atrio committitur , ficut com-
poni debet , quod in immunitate violenter
committitur . I. 9. 36.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu oc-
cidifti Pandonem fuum patrem per le-
vem cauffam in ecclefia fancti Petri • DeDe
torto me appellas . Si dixerit : nos fuimus
rixati foris , & ego fugi illum in ecclefiam ,
& ibi eum me defendendo , occidi ; probet ,
aut juret . Petre te appellat Martinus , quod
tu fuifli auctor de rixa , quæ fuit commota
inter te , & fuum patrem , quem tu occidifti
in Ecclefia fancti Petri . Petre te appellat
Martinus , quod Donatus tuus fervus occi-
dit fuum patrem fine cauffa in ecclefia fan-
i Petri . De torto me appellas . Si dixerit
ipfi fuerunt rixati foris , & fervus meus fu-
git in ecclefia , & ibi fe defendendo occidit
eum : tunc fervus mittat manum in aquam
( 1 ) In Cod. Eften. & in Baluziana editio-
ne Lex ifta continuatur cum præcedenti . Eam-
dem vide fuperius inter Leges Ludovici Pii
Cap. X. Infra idem Cod. Eften. uti & Cath.
guidrigild ejus componatur pro eo.
(2 ) Cod Eften. cujus porta Reliquiis Sanco-
rum confecrata eft . Infra : fimili modo emende-
tur , vel componatur . Infra : Si vero porta Ec-
clefia non eft confecrata , eo modo componatur ,
quod &c. In fine : quod in emunitate violata com-
mittitur . Ita & Cod. Cath.
(3 ) Codd. Eften. & Cath. & ipfe homo , qui
tunc eafdem res . Infra : intret in caufam ra-
tionem reddendi pro filio fuo . Infra boc quod
fraudulenter admiferint , infra patriam &c.
(4 ) In Cod . Eften. uti & in Cod. Cath. &
in Ambrof. brevius Lex ifta exhibetur , nem-
pe: De Vicariis , & Centenariis , qui magis pro-
pter cupiditatem &c. placita tenent , & exinde
Populum affigunt minorem , ita &c. ficut in Ca-
pitulari Domni Caroli continetur . Id eft : Uț
ferventem . Petre te appellat Martinus , quod
tu occidifti patrem Juum per levem cauffam
in atrio fancti Rufini . Occidi ego tuum pa-
trem , fed non debeo mori , quia non fuit
confecratum cum reliquiis Sanctorum ,
LIX. Quicumque res alienas cuilibet ho-
mini vendiderit & ipfe homo eafdem res
alicui alteri dederit , five vendiderit , & ipfe ,
( 3 ) qui tunc eafdem res comparatas habet
per malum ingenium , proprio filio fuo , aut
alteri cuilibet nec dum legitimos annos
habenti , juflitia tollendæ cauffa tradiderit ,
volumus atque præcipimus firmiter ut fi
pater ejufdem parvuli vixerit , ipfe intret in
cauffam rationem reddere pro filio fuo . Si
autem ipfe pater mortuus fuerit , tunc legi-
timus ejus propinquus , qui ei tutor jufte ac
defenfor effe videtur , pro ipfo rationem
reddere compellatur . Similiter & de omni-
bus aliis juftitiis ad eum pertinentibus , ex-
cepta fua legitima hereditate , quæ ei per
fucceffionem parentum fuorum legitime ob-
venire debeat . Quod fi quis hanc noftram
juffionem contempferit , vel neglexerit , fic-
ut de ceteris contemtoribus , ita de eo aga-
tur . Is vero qui eafdem res primum inva-
ferit , & injufte vendiderit , nec non & em-
tor , excepta fola perfona parvuli , hoc quod
fraudulenter admiferunt , intra patriam emen-
juffionis noftræ , fub fidejufforibus ad noftram
præfentiam venire compellantur . II. 25. 4.
LX. & LXI. ( 4 ) Volumus , ut Comites
noftri licentiam habeant inquifitionem face-
re . De Vicariis , & Centenariis , qui ma-
gis per cupiditatem , quam propter juftitiam
faciendam fæpiffime placita tenent , & inde
populos nimis affligunt , ita teneatur , ficut
in Capitulare Domni Karoli continetur . ( 5 ) .
Id eft , ut nullus ad placitum banniatur
nifi qui cauffam fuam quærit , aut fi alter
exquirere debet : exceptis Scabinis VII . qui
ad omnia placita debent effe . II . 52. 22 .
LXII. ( 6 ) De liberis hominibus , qui pro-
prium non habent fed in terra dominica
refi-
nullus &c. a
( 5 ) Sicuti nuper adnotatum eft , Lex ifta
cum antecedenti conjuncta legitur in Codice
Eftenfi . Habetur autem eadem inter Caroli
M. Leges fupra Cap . XLIX. fed diverfis pla-:
ne verbis . A placitum Lanniatur , hoc eft ,
per bannum , five citationem Comitis advoce-
tur , ut venire cogatur . Infra Cod. Eften . aut
fi aliter ( fcribo alter ) ei quærere debet . In Co-
dice Eftenfi , fimulque in Ambrof. fequitur
Lex De Placitis quidem , quæ tiberi homines &c.
At quia fupra eam attulimus inter Leges Lu
dovici Pii Cap. XLI. & nihil aliud Lotharius
præftitit , quam eam confirmare , ab ea rurfus
exhibenda abftineo .
( 6 ) Eft Lex Ludovici Pii a Lothario con-
firmata , & edita a Baluzio Tom. I. pag. 671 .
Codex Eften. infra ut propter res alterius
Infra tamen in terra dominica refident , ut
propter hoc &c.
 LEGES LANGOBARDICE .
refident , fi propter res alterius in teftimo-
nium non recipiantur , conjuratores tamen
aliorum liberorum hominum ideo effe pof-
funt , quia liberi funt . Illi vero qui pro-
prium habent , & tamen in terra dominica
refident , & propter hoc ad teftimonium re-
cipiantur quia proprium habent . II. 51. 15.
LXIII. ( 1 ) De Ecclefiis emendandis vo-
lumus , ut ita obfervetur , ut in Capitulari
noftro continetur , quod ad Olonam ( 2 ) fe-
cimus , Et fi in uno loco ( 3 ) pluges Ec-
clefiæ fint , quam neceffe fit , deftruantur ,
Quod fi forte in alio loco Ecclefia fit con-
ftru&
ta , quæ tamen neceffaria fit , & nihil
dotis habuerit , volumus ut fecundum juffio-
nem Domni ac Genitoris noftri unus man-
fus cum XII. bunuariis ( 4 ) de terra arabili
detur & mancipia duo a liberis homini-
bus , quæ in eadem Ecclefia officium audi-
re debent ? ut Sacerdotes ibi poffint effe ,
& divinus cultus fieri . Quod fi hoc Popu-
lus facere noluerit , deftruatur . III, 1. 46.
LXIV, De reclamatoribus ( 5 ) , vel Cau-
fidicis , qui nec judicio Scabinorum acquie-
fcere , nec blafphemare volunt , antiqua con-
fuetudo eis fervetur , id eft, ut in cuftodiam
recludantur , donec unum ex duobus faciant .
Et fi ad palatium pro hac re reclamaverint ,
& literas detulerint , non quidem quod ( 6)
eis credatur nec tamen in carcere ponan-
tur 2 fed cum cuftodia , & cum ipfis lite-
ris pariter ad palatium noftrum revertantur
& ibi difcutiantur ficut dignum eft . II.
52. 23.
LXV. De confpirationibus confiderandum
eft , ut quicumque facere præfumferint
& per facramentum quamcumque confpira-
tionem confirmaverint , triplici ratione ju-
dicentur ( 7 ) . Primo ut ubicumque tale ma-
lum perpetratum fuerit , actores facti inter-
( 1 ) Apponitur hic in Cod. Eftenfi Gloffa :
Hec funt Capitula excerpta , ufque Placuit , a
Lothario Imperatore Infra occurret Lex Pla-
quit . At huic Gloffa fidendum omnino non
arbitror .
( 2 ) Cod. Eften. quod ad Holonnam fecimus ,
Infra ex Cod. Cathedr. Mutin. eyulgabo Ca-
pitulare Lotharii ad Olonnam factum . Ipfum
autem hic indicari a vero non abhorret , quum
ibi Lex XX. occurrat jam fupra allata , quæ
eft De Plebibus reftaurandis . Cenfet Baluzius
Tom. II. pag. 1293, in Notis ad hanc Legem
Capitula ad Olonnam facta edita fuiffe in Tom.
VII. Concilior, a Labbeo ex fchedis Sirmondi
pag. 1551. At infra conferenti patebit , rem
longe aliter fe fe habere ,
(3 ) Cod. Eften. Et ubi in uno loco ..
(4 ) Cod. Eften, habet : cum XII. bichariis ,
Labbeus loco fupra citato legit bunnariis . Balu
zius Tom. II . pag. 327. bunvariis , Erat bun-
narium , five bonnarium , terræ menfura . Ex
duodecim autem bonnariis conftituebatur man-
fus , uti jam memini Cap. I. Antiquitat. Eftenf.
Vide Du-Cangium in Gloffario . Infra idem
Cod. Eften. officium Dei debent audire .
(5 ) In Cod. Eften. legitur pariter , De re-
clamatoribus , hoc eft, de iis , qui aliquam li-
tem , aut querelam deferunt ad Judices , ne-
que ad fententiam Judicum acquiefcere volunt ,
203
ficiantur , adjutores vero eorum finguli alter
ab altero flagellentur , & capillos fuos vicif-
fim , & nares fuas invicem procidant . Ubi
vero nihil mali perpetratum eft fimiliter
inter fe flagellentur , & capillos fuos vicif-
fim detundant ,. Si vero per dexteram ali
fim
qua confpiratio ( 8 ) firmata fuerit ; fi libe-
ri funt , aut jurent cum idoneis juratoribus ,
hoc per malum non feciffe aut fi facere
non potuerint , fuam legem componant . Si
vero fervi fuerint , flagellentur , ut de cete-
ro in Regno noftro nulla hujufmodi confpi-
ratio fiat , nec per facramentum nec fine
facramento . I. 17. 11.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
PEvocatus de parte publica , quod tu fir-
mafti confpirationem per facramentum & fui-
fi in capite , & eft hoc malum factum per
ipfam confpirationem . Petre te appellat Mar-
tinus , qui eft Advocatus de parte publica ,
quod Donatus firmavit confpirationem per
facramentum , & fuit in capite . Et hoc eft
inde malum factum , & tu fuifti cum eo .
Petre te appellat Martinus , qui eft Adrvo-
catus de parte publica , quod tu firmafti
confpirationem per dexteram .
LXVI. De oppreffione pauperum libero-
rum hominum ut non fiant a potentiori-
bus per aliquod malum ingenium contra ju
ftitiamoppreffi , ita ut coacti res eorum
vendant , aut tradant ( 9 ) . Ideo hoc ut fu-
pra de liberis hominibus diximus , ne forte
parentes eorum contra juftitiam exheridati
fiant ; & ut regale obfequium non minua-
tur, & ipfi heredes propter indigentiam men-
dicí , vel latrones , feu malefactores effician-
tur . Et ut non fæpius fiant banniti ad pla-
cita ,
neque blafphemare ; hoc eft , a fententia data
appellare ad Judicem fuperiorem . In Codice
Cathedr. Mutin. Lex ifta Carolo M. tribuitur >
& incipit: De Clamatoribus ; vel Canfaticis , qui
nec judicio &c. Eidem quoque infcribitur a Ba-
luzio Tom. I. pag. 425.
( 6 ) In Cod. Eften. legitur : non quidem eis
credatur . Infra : ad Palatium noftrum remittan-
tur , ut ibi &c. Ita quoque in Ambrof. Cod.
( 7 ) Cod. Eften, firmaverit , triplici ratione
judicetur , Infra : flagellentur , & nares fibi in-
vicem . Infra ; & capillos fibi viciffim detundant ,
hoc eft , detondeant . In Ambrof, non legitur ,
capillos fuos. A.
( 8 ) Sequitur Ms. Eften. aliquam confpiratie
nem firmaverit , Infra : ut per malum non fer
ciffent .
(9 ) Cod, Eften, aut tradant ( id eft , alicui
per teftamentum relinquant , aut alio quovis
inodo e fuis manibus dimittant ) . Ideo de
liberis hominibus hoc diximus . In Cod . Cathed.
Mutin. ubi Lex ifta Carolo M. tribuitur , hæc
ita habentur aut tradant . Ideo hæc infuper ,
bic de liberis &c. Infra Cod. Eften. fant
exhæredati . In fine ambo Codices Mutin, Et
ut fæpius non fiant manniti &c. quæ verba ul
que in finem defiderantur in editione Baluzia-
ña Tom . II. pag. 329.
C
 204 LEGES LANGOBARDICE :

eita , nifi ficut in alio Capitulo præcipimus ,
ita obfervetur . III. 12. 4.
LXVII. Decernimus ( 1 ) , fi quis aliter
teftes habere non potuerit , ut per Comitis
juffionem teftes , quos in fuo teftimonio ne-
ceffarios quifque habuerit , veritatem proba-
turus , in publico conventu inviti adducan-
tur ; ut per ipfos rei veritas cum juramen
to valeat inquiri . Quod fi ( 2 ) non per ipfos
rei veritas cognofcatur , & duabus partibus
fuerit inquifitio facta , ideirco quod nullus
eorum poffit habere teftes , antequam ju-
rent fiat inquifitio facta . Quod fi omnes
ad unam partem dixerint teftimonium , ju-
rent verum dixiffe . Quod fi diffenferint ,
ut una pars teftium unum dixerit teftimo-
nium , alia aliud ; tunc interrogentur , fi au-
dent per pugnam illorum teftimonium ap-
probare . Quod fi nulla pars alteri conceffe-
rit , jurent , & per pugnam illorum probe-
tur teftimonium . Quod fi una pars fe fub-
traxerit , tunc pars illa , quæ aufa fuerit con-
tendere , recipiatur ad teftimonium. II. 51. 16.
FORMULA VETERES .
ceffum. viri fui expectent ; & poft triceft-
mum diem per confilium Epifcopi fui , vel
fi Epifcopus abfens fuerit , cum confilio alia-
rum religioforum Sacerdotum , fuorumque
parentum , atque amicorum > id quod eli-
gere debent , eligant . II , 6. 4.
LXIX. Volumus , ( 4 ) ut nullus Cancel
larius pro ullo judicio aut fcripto aliquid
amplius accipere audeat , nifi dimidiam li-
bram argentí , de majoribus fcriptis ; de mi-
noribus autem intra dimidiam libram , quan-
tum res affimilare poffit , & Judicibus re-
tum
tum videtur . De orphanis autem , vel ce-
&
teris pauperibus , qui exfolvere hoc non pof-
funt , in providentia Comitis fit , ut nequa
quam inde aliquid accipiant . Notarii autem
hoc jurare debent quod nullum fcriptum
falfum faciant ( 5 ) , nec in occulto , nec de
uno Comitatu in alio , nifi per licentiam ipfius
Comitis , in cujus Comitatu ftare debet . Si
vero neceffitas in itinere aliquem compule-
rit , aut infirmitas gravis , fecundum Capi-
tulare Genitoris noftri faciant . Si notarius
aliter fecerit , illud quod fecerit , appareat
inane & vacuum . II. 4.0. 6.

Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes fibi malo ordine terram in tali lo-
co . Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi
pertinet ? Ego babeo poffeffam ipfam terram
per XXX. annos . Potes probare tuam poffef-
fionem ? non poffum fed quæro , quod Co
mes det mibi tales bomines , qui ipfi fciunt
veritatem . Et cum teftes dati fuerint a Co-
mite , tunc laudati producantur , ut fuperius
diximus . Si vero adverfarius interrogetur de
oppofitione , & ipfe dixerit : non poffum , fed
quæro a Comite fit fimiliter: &fit beltum
inter utrumque , ut fuperius diximus , fipars
parti diffenferit . Si vero omnes confenferint ,
fit , ut legitur in lege . Si vero unus a quin-
que , vel duo a quatuor diffenferint , tunc
teftimonium quinque , vel quatuor recipiatur .
Quod a quibufdam aliter fentitur dicunt
enim , ut parti labenti ahi fubrogentur.
viros amittunt
LXVIII. De feminis , quæ viros amittunt ,,
placet nobis > ne fe , ficut hactenus , indi-
fcrete velent ( 3 ) , fed ut xxx. dies poft de
LXX. Placuit nobis , ut Capitula ( 6 ) quæ
excerpfimus de Capitulare bonæ memoriæ
avi noftri Karoli , ac genitoris noftri Hlu-
doici Imperatoris , ab omnibus , fanctæ Dei
Ecclefiæ , feu fidelibus noftris , in Regno Ita,
lie confiftentibus , pro lege teneantur & fer-
ventur . Et quicunque horum Capitulorum
contemtor extiterit , Lx. folid. componat .
III. 37. 1 .
LXXI. Quicumque liber homo a Comite
fuo ( 7 ) fuerit admonitus , aut Miniftris ejus ,
ad patriam, defendendam , & ire neglexerit ,
& exercitus fupervenerit ad iftius Regni va
ftationem vel ad contrarietatem fidelium
noftrorum , capitali , fubjaceat fententiæ . Si
militer obfervandum eft , fi vocati fuerint ,
audito inimicorum noftrorum adventu &
ita contigerit , ut hoftes fupervenerint , hii
qui vocati fuerint & venire noluerint.
unufquifque fecundum fuam legem emender .
III . 13. 1.
LXXII. Jubemus , ut fi cujufcumque ( 8 )
fervus liberam feminam fibi ea confentiente
in

(1 ) Cod. Eften. Decernimus , ut fi quis ali- fequitur in fingulari . Infra : Si vero neceffitas.
ter teftes habere non potuerit , volumus ut per in itinere aliquo compulerit. In fine : fecundum
Comitis &c. Ita quoque apud Bahz . Tom . II. Capitulare Domni , ac noftri Genitoris fiat . Quod
pag. 330. Infra idem Codex : veritatem prold faliter fecerit , inane , vacuum appareat .
turi in publicum conventum . · ( 6 ) Goldaftus in Capitulari Lotharii fupe-
(2 ) Cod. Eften. & Ambrof. Quod fi de dua- raddito Legi Langobardorum , hae edidiffe pu
bus partibus fuerit inquifitio facta , idcirco quod tavit . Verum illa plane ab his diverfa arbi-
&c. Infra : jurent , quod verum dixiffent tefti- tror . Legitur in Cod. Ambrof. Et Domni ge-
monium. Quod fi diffenferint , & quadam pars nitoris nofiri Loduici Imperatoris his omnibus
teftium protulerit teftimonium unum , & altera Sanda Dei Ecclefiæ , & noftris fidelibus .
alterum ( 7 ) Cod. Eften. a Comite fuo , dut a Minifiris
( 3 ) Cod. Eften. ne , ficut hactenus , indifere- ejus ammonitus ad patriam defenfandam ire ne-
te velentur . glexerit . Infra contigerit , quod bofiis nonju¬
( 4 ) In Cod. Eften. & Ambrof. tale eft exor- pervenerit . In fine: emendet , id eft , bannum per-
dium : UtT nullus Cancellarius pro ullo Judicato . folvat . Heribannum , ut diximus , appeltaba
Infra: De minoribus autem infra dimidiam . In- tur hæc muleta .
fra: rectum videtur , accipiat , Ita quoque in Ms. ( 8 ) In Cod. Eften. & apud Baluzium itą
Ambrof. Lex incipit: Si cujufcunque Langobardifervus .
(5 ) Cod. Eften. Notarius autem hoc jurare Infra : perfonas oiim noftro Fifco fociabat , ita
debet , quod nullum fcriptum falſum faciet , & noftra liberalitate. &c.

LEGES LANGOBARDICE .
in conjugio fociaverit > & infra anni fpa-
tium , fecundum legem ad vindictam tradi-
ti non fuerint , ficut lex tales perfonas no-
ftro Fifco fociat , ita noftra liberalitate con-
cedimus , ut in poteftate & in fervitio do-
mini illius , cujus fervus fuerit ambo re-
, ***
vertantur . II. 9. 4.
LXXIII. Concedimus & Gaftaldiis no-
ftris Gurtes noftras providentibus , ut fi
proprio eorum pretio res emerint , aut quo-
libet jufto contractu acquifierint , ficut lex
illas res ad noftram partem concedit ( 1 ) ,
ita nos eas illis concedimus fi in fervitio
noftro fideles inventi fuerint . II. 17. 2.
LXXIV. Similiter concedere volumus cun
&is liberis perfonis , ut nullus Judex publi-
cus , five Miniftri ( 2 ) publici , eos contra
legem audeant pignorare , fcilicet in bubus :
quia audivimus multa damna & affli& tiones
propter hoc populum noftrum fuftinuiffe .
Neque cogantur ad placita venire , præter
ter in anno , ficut in Capitulari continetur ;
exceptis Scabinis " & Cauffatoribus , & re-
volumus
ftibus , ut popu
neceffariis ia omnia
. Quia hæc auferr
omnia hæc e
auferre.
volumus , ut populus nofter pacifice fub no-
ftro regimine vivere poffit . II. 21. 30.
LXXV. Si quis aliquem de aliquo nego-
tio mallaverit , & ille , qui mallatus fuerit ,
dixerit Ideo ei refpondere nolo , quia fer-
vus alterius fit : aut fi teftimonia produ-
xerit , & fimiliter dixerit , quod ea recipe-
re non debeat > quia aliquis eorum fervus
fit alterius ; nominet dominum ejus . Et fic
det wadiam de ejus domino ad placitum
adducendo • Et pofito placito in quantum
( 3 ) ire , ubi eum invenire crediderit , &
reverti poffit , Judices dicant . Et fi in pla-
cito conftituto dominum non adduxerit
præbeat facramentum quod pro nulla ra-
tione dilatandæ juftitiæ ejus hoc non dixe-
rit , nifi pro certo ita verum effe credide-
rit . Quod fi jurare ( 4 ) aufus non fuerit
quod pro occafione prolongandæ juftitiæ hoc
non dixiffet , componat illi bannum noftrum ,
& juftitiam pleniffimam faciat . Si vero ali
quem adduxerit , qui fe dominum ejus di-
cat effe , & illum qui de fervitio appella-
verit , replicare ad fervitium non potuerit ,
tunc ille qui dominum fe ejus dixerit effe
bannum noftrum ei componat ; eo quod pro
conculcanda juftitia tale ingenium facere au-
fus fuerit . Crimina vero fi fuper eum pro
-Tom. I.
( 1 ) Cod. Eften. ad noftram partem concedebat .
( 2 ) Cod. Ambrof. Judex publicus , feu Mi-
nifter . Cod. Eften. aut Miniftri publici eas con-
tra legem audeant pignorare in bovibus , quia quia
audivimus , quod multa damna . afflictiones
propter hoc Populus nofter fuftineret . Infra : Que
omnia volumus auferre &c.
( 3 ) Cod. Eſten. & pofito placito in quantum
( fcilicet tempus ) ire , ubi eum invenire credit ,
reverti poffit , ut Judices dixerint .
(4 ) Cod. Eften. Quod fijurare noluerit , quia
pro. Infra: & illum , quem defervitio appellavit .
(5 ) Cod. Eften. Si forte quifpiam . Hoc ad-
poto , quippe interdum , quærentibus in Indice
1
205
dilatanda juftitia imponere voluerit , proba-
re cogatur . Et fi probare non potuerit , ju-
ftitiam faciat , & infuper bannum noftrum ,
pro tanta calliditate , componere cogatur .
II. 50. 1 .
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu oc-
P cidifti Donatum fuum patrem . Non ti-
bi refpondeo , quia tu es fervus de Pandul-
pho de Cremona . Da fibi vadimonium de il-
lo domino fuo ad placitum adducendum in
Kalend. Martii . Et pofito placito imminen-
te die dic: Domne Comes boc dicit Petrus ,
quod eft in tali die appellatus cum Marti-
no , quod ipfe babebat occifum fuum patrem .
Et ipfe dixit , quod nolebat ei refpondere
quia erat fervus de Pandulpho de Cremona "
dedit vadia de adducendum dominum ad
placitum . Et ecce dominus . Si non potueriv
adducere , juvet , quod per occafionem prolon
gandæ juftitiæ non dixit . Petre te appellat
Martinus , quod tu tenes fibi malo ordine
terram in tali loco . Ipfam terram poffeffam
habeo per XXX. annos . Potes probare ? Sic
poffum . Da vadia de probare . Non recipiam
ipfum teftem , quia eft fervus de Donato de
Mediolano . Et fic fiat , ut dixi . Si dixe-
rit appellatorem , vel teftes effe perjurum ,
vel raptorem : probet , aut emendet bannum
LXXVI. Si quifpiam forte ( 5 ) aliquem
mallaverit , & ille qui mallatus fuerit , di-
xerit eum fervum fuum effe , vel alius in
ipfa altercatione veniens eum ad fervitium
mallaverit , volumus ut inpræfentialiter fe
wadiet , ut ad primum , vel ad fecundum ,
aut tertium placitum cauffam ipfam delibe-
ret . Inter placitum & placitum fint dies
XII. Tertium vero quando Comes placi-
tum habuerit > fi infra unum Comitatum
eft fint dies xv. Si autem in alium eft
fint dies xx. ne pro tali occafione juftitia
ejus prolongetur . Quod fi in his tribus pla-
citis ille , qui quærit , venire neglexerit
excepto fervitio Regis , & ( 6 ) inevitabili
neceffitate , & Comes placitum habuerit
& ille quoque alius ad fuam libertatem pró-
bandam paratus fuerit , tunc Comes ipfam
cauffam finiat veluti fi ipfe , qui quærit ,
præfens fuiffet " & ultra qui quæfierit , fa-
cundiam de ipfius fervitio dicendi non ha-
S beat ,
principia Legum , fucus fit a diverfo earum
exordio . Hoc in multis aliis accidit Infra :
caufam ipfam deliberet . Inter placitum & pla-
citum dies fint XV. ( Ambrof. Cod . habet , dies
XII. ) Tertia vero , quando Comes placitum ha-
buerit , fi infra unum Comitatum eft , dies fint
XII. Sin autem in alio , fint dies XX. ne pro ta-
li occafione ejus juftitiæ prolongentur . Quod fi in
his &c.
( 6 ) Idem Cod. aut inevitabili neceffitate
Infra: & ultra ille , qui queferit . Infra :
funt aliqui , qui dum alios in fervitio mallant
& ipfi de fua libertate vadia dant , in tantum .
eos mutando placita lacerant &c.
 206 LEGES LANGOBARDICE .

beat & infuper bannum noftrum compo-
nat illi , ac juftitiam pleniter faciat .
funt aliqui , qui dum aliquos in fervitio
mallant & ipft de fua libertate probanda
dant wadiam , eos mutando per placita la-
cerant , ut vix per fuam paupertatem eva-
dere poffint , unde tertium Capitulum ad-
dere placuit . II. 50. 2.
FORMULE VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu fe-
PEcifti fibi unam plagam in capite . Non
tibi refpondeo , quia tu es ferrous meus . Li-
ber fum nafcendo . Potes probare tuam liber-
tatem ? Sic : poffum . Da vadia de probave .
Et tu da vadia de contra placito , fi potes .
Et vadiate vos , ut ad primum , vel fecun-
dum , aut ad tertium placitum cauffam defi,
niatis . Domne Comes : hoc dicit Petrus
quod in Kalend. Augufti appellavit Marti-
num , quod ipfe fecit fibi unam plagam in
capite . Et ipfe dixit , quod nolebat ei re-
Spondere , quia erat fuus fervus . Et ipfe
dixit , quod erat liber nafcendo , & dedit
vadia de probare fuam libertatem , & ipfe
dedit vadiam de contra placite , & vadia-
verunt , quod ad primum , vel fecundum
vel tertium placitum cauffam definirent . Et
Comes placitum habuerit , fi infra unum Co-
Et mitatum eft , fint dies xv. Si autem in alium
eft , fint dies xx. Et fi in his tribus placi
tis ipfe , qui quærit , venire contemferit
antepofito quod fuperius antepofuimus &
Comes placitum habuerit , ille autem alius
cum fuis teftibus paratus fuerit tunc Co-
mes ipfos teftes recipiat , & cauffam diffi-
niat , veluti fi ipfe qui quærit præfens fuif-
fet , & ultra ille qui quæfierit , tacitus de
fervitio illius permaneat . II. 50, 3.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu es
P fervus fuus , & malo ordine fubtrahis
ie de fuo fervitio . Liber fum nafcendo . Det
vadia de probanda fua libertate , & dent
vadia de finienda intentione ad primum
vel fecundum , vel tertium placitum . Et fi
alterutra perfona non venerit, finiatur , ut
fupra dictum eft . Si vero appellatus pro-
bane fuam libertatem non potuerit , tunc apa
pellator approbet eum fuum fervum effe . Et
fi non potuerit probave , tunc appellatus ju
ret fuam libertatem , & ita fit , Șed aliter
fecundum valentes ,
LXXVIII. Volumus , ut fi quælibet per

ipfe fuit ad omnia tria placita , & ipfe no- fona in finibus Regni noftri ignem in filva
luit venire . Modo eft paratus in veftra præ- comminare ( 2 ) aufa fuerit , diligenter in
fentia ad diffiniendum placitum , ficut dedit quiratur , & fi fervus comprobatus fuerit
vadia . Petre te appellat Martinus , quod tu hoc feciffe , dominus ejus ad flagellandum ,
es fuus fervus , & malo ordine fubtrabis te & capur tondendum , eum tradar , aut prø
de fuo fervitio . Non tibi refpondeo quod ego eo quicquid damni fecerit , emendare coga
appellavi te , quod tu babebas mihi factam tur . Si aliqua libera perfona hoc feciffe pre-
1 bata fuerit , emendare cogatur , & infuper
unam plagam in capite , & tu dixifti , quod bata fuerit
eram tuus fervus . Et dedi vadia de proba- bannum noftrum componat ; & fi non ha-
re meam libertatem , & tu dedifti vadia de buerit unde componat , flagelletur . Quod
contra, vadiavimus ad primum , vel ad fi factum fuerit , per meliores illius lo-
fecundum , vel ad tertium placitum , ut cauf- ci inquiratur , & fi in qualibet perfona fu-
Jam diffiniremus . Et ego fui ad omnia tria fpectio ( 3 ) fuerit . Si fervus eft , aut do-
placita , tu neque ad unum . Et Comes minus ejus mittat eum ad judicium , aut
recepit meos teftes . Non fuit , quod tu dicis ipfe pro eo facramentum faciat : quod fi li-
inter me & te , aut Comes non habuit pla- bera perfona fuerit , proprio facramento fe
citum . Tunc ille , qui appellatus eft ad fer- idoneam reddat . I. 19. 27.
vitium , probet . Si dixerit ipfe , qui appel- FORMULA VETERES .
lavit : ego fui paratus ad unum placitum ,
aut fui infirmus , probet . Sed melius eft, pervafti focum in unam fuam fylvam ,
appellat Martinus , quod tu con-
ut dicat quod non mifit negligentiam . P
& babuit damnum C. folidorum per ipfum
LXXVII. Si vero alium ad fervitium ali- focum , aut Martinus tuus fervus ....
quis mallaverit , & ille qui mallatus fuerit ,
ad probandum libertatem wadiam dederit LXXIX. Auditu comperimus , in finibus
jubemus , ut fupra , ut ad primum , aut ad Tufciæ talia fcripta effe prolata , quæ funt
fecundum , vel ad tertium placitum , cauf- abfque menfe , & die menfis , de quibus vo-
fam deliberent ( 1 ) . Inter placitum & pla- lumus , ut fi deinceps prolata fuerint , nul-
citum fint dies x11. Tertium vero , quando lum habeant vigorem . III. 38. 1 .
LXXX.

(1 ) Cod. Eften. caufam ipfam deliberet . In
fra : Tertio vero . Et infra : Sin autem in alio ,
fint dies XX. Infra Cod. Ambrof. pro antepofi
to habet excepto . Infra Cod . Eften. & Comes
placitum babuerit , ille namque alius .
( 2 ) Cod. Eften . convivare , quod nunc for-
taffe dicimus , avvivare ilfuoco . Infra : aut do-
minus ejus cum ad flagellandum , & capite tun-
dendum ( hoc eft tondendum , ita enim veteres
fæpe dixerunt ) tradat , cut pro eo quidquid
damnietatis fecerit , emendare cogatur . Si vero
libera quælibet .
·(3 ) Cod. Eften. inquiratur . Si in aliqua per-
fona fufpicio fuerit : p fervus eft , ad judicium
dominus ejus mittat eum , aut ipfe pro eo 0 In
tine : facramento fe idoneet .
 LEGES LANGOBARDICE .
207

LXXX. ( 1 ) De his perfonis , que fuas
res ideo ad alienam perfonam delegant , ut
ut
ad placitum venire non compellantur ,
mala quæ facta habent non emendent
Quod fi apparuerit ideo delegaffe ne ju-
ftitiam facerent > volumus ut ipfæ res in
bannum mittantur, quo ufque ille , qui eas
habet , auctorem in placitum adducat & tem talia mutandi Rectoribus Ecclefiarum ,
fic de malefatore juftitiam faciat . III . 9. 6.
LXXXI. Qui fponfam alienam rapuerit ,
illa non confentiente licet cum ea coneu-
buerit reddatur ei , cujus fponfa eft , &
ducat ( 2 ) eam , fi velit ; quia vim paffa
potius , quam violata effe videtur . Quod
fi eam ducere noluerit , aliam accipiat fibi
feminam . Tamen fi ipfa nubere voluerit
excepto raptore , alteri cui voluerit , legi-
time copuletur , raptor vero adulterii cri-
minis reus teneatur . Quod fi ipfa confenfe-
rit fimiliter ut raptor , a nuptiis alterius
prohibeatur , & is qui eam recepturus erat ,
aliam qualem voluerit , accipiat . I. 30. 14.
LXXXII . De liberis ( 3 ) hominibus , qui
fuper alterius terram refident , & ufque nunc
a Miniftris Reipublicæ contra legem ad pla-
cita trahebantur > & ideo pignorabantur
conftituimus " ut fecundum legem patroni
eorum eos ad placitum adducant . Et fi quis
eos contra hanc noftram auctoritatem , &
eorum legem pignorare aut diftringere præ-
fumferit patrono eorum omnia cum lege
emender , & infuper pro præfumtione ban-
num noftrum componat . II. 44. 4.
LXXXIII. Ut omnes Epifcopi , Abbates ,
& Comites , excepta infirmitate , vel noftra
juffione , nullam habeant excufationem ;
quoniam ad placita Mifforum noftrorum ve-
niant , aut tales Vicarios fuos mittant , ut
in omnibus cauffis pro illis rationem redde-
re poffint ( 4 ) . II . 45. 2.
Tom. I.
LXXXIV. Si quis Epifcopus , aut propin-
quitatis affectu , aut mineris ambitione , aut
cauffa amicitiæ , Xenodochia , aut Monafte-
ria , vel baptifmales Ecclefias , fuæ Eccle-
fiæ pertinentes , cuilibet per emphyteufeos
contractus dederit ( 5 ) , fe fuofque fucceffo-
res pœna multandos confcripferit , poteſta-
abfque pœnæ confcriptæ folutione , concedi-
mus . III. 10. 4.
LXXXV. Statutum eft , ut fi quis liber
homo per confenfum Epifcopi ( 6 ) , Eccle-
fiam in fua conftruxerit proprietate , fontef
que ab Epifcopo in ea fuerint confecrati
ideo non perdat fuam proprietatem . Sed fi
Epifcopus voluerit , officium facri baptifma-
tis in fuam Ecclefiam transferat ; ipfa vero
Ecclefia , a qua transfertur , in conftru&
toris
maneat jure . III . 1. 47.
LXXXVI. ( 7 ) Si adulter cum adultera
comprehenfus fuerit , & fecundum Edictum
Legis Longobardorum marito adultera am-
bo ad vindictam traditi fuerint ; fi eos quif-
piam emerit , eofque conjunctos in eodem
fcelere habere repertus fuerit , ipfos Fifcus
acquirat . I. 32. 8.
LXXXVII. Si quis ( 8 ) liber homo uxo
rem habens liberam , propter aliquod crimen
aut debitum ( 9 ) in fervitio alterius fe fub-
diderit , & eadem conjux cum ipfo manere
voluerit , eorum procreatio , quæ de tali con-
jugio fit , libertatis ftatum non amittat . Si
vero ea defunЯa , fecunda uxor etiam libe-
ra tali fe fciens junxerit conjugio liberi
eorum fervituti fubdentur : II. 33. 4.
LXXXVIII. Statuimus , ut fi femina , quæ
veftem ( 10 ) habet mutatam , mocha de-
prehenfa fuerit , non tradatur gynæceo , fic-
ut ufque modo : ne forte quæ prius cum
uno , poftmodum cum pluribus locum ha-
S 2 . beat

( 1 ) Hanc Legem editi Libri , & Baluziana que convictos in eodem fcelere habere repertum
editio tribuunt Pippino Italia Regi ; eam Lo- fuerit . Vide fupra Legein II. ejufdem Lotha-
tharius I. Auguftus fibi afferit in Codice no- rii perquam fimilem ."
ftro , ubi fic legitur : De his perfonis , que res ( 8 ) Apud Baluz. Tom. II. pag. 332. Statui-
fuas ideo in alteram partem delegant . Infra : non mus , ac fi quis &c. Vide fupra ejufdem Lo-
emendentur . Quod fi apparuerit , ideo eas dele- tharii Legem I. ab ifta non diffimilem . Ejuf-
gaffe , ne &c. Infra: quoufque illi , qui eas ba- modi autem repetitio inde manabat , quod i-
bent , auctorem ad placitum adducant , & ifdem dentidem Leges in fubfequentibus Comitiis
malefactor juftitiam faciat . Regni confirmarentur , & rurfum promulga-
( 2 ) Cod. Eften. reddat ei eam , cujus fponfa rentur .
eft is ducat &c. In Ambrof. in fine non ( 9 ) Cod. Eften. debitum , vel aliquibus cau-
legitur, aut potuerit . fis in fervitio alterius fe fubdiderit , eademque
( 3 ) Hoc eft , de Aldionibus , & Lidis , feu conjux manere cum ipfo voluerit , ipforum pro-
Ecclefiafticis , quos alibi quoque libertate do- creatio , que de tali conjugio nata fuerit . Infra :
natos oftendi . De iis autem Lex intelligenda , fecunda uxor , tamen libera , tali fe fciente
quippe infra eorum patroni nominantur. junxerit conjugio , liberi illorum fervituti fub-
(4 ) Cod. Eften. qui in omni caufa pro illis dantur .
rationem reddere poffit . Additur quædam Glof- (10) Cod. Eften. ut fi femina veftem habens
fa : Excepto Comite aliquando mutatam , hoc eft , Sanctimonialis effecta . In-
(5 ) Cod. Eften. per emphyteofim contractum fra : non tradatur geniceo . Fuere Gynacea , feu
dederit , fe fuofque &c. Genicea , textrinæ , hoc eft , loca , in qua an-
( 6 ) Cod . Eften. ut fi quislibet homo per con- cillæ Regum ad texendam lanam convenie-
fenfum Epifcopi fui . Nihil hic ad rem liber bo- bant . Caftitatem ibi minime fuiffe tutam ,
mo quod tamen habet & Baluziana editio : hinc dilucide intelligimus . Vide fupra Cap.
nihil enim proprietatis , hoc eft , terræ pro- CCXXII. Legum Rotharis , ubi libera mulier ,
priæ fervis erat . Fontes confecrare idem eft, fervo nubens , in Curtem Regis ducenda eft ,
ac Parochialem Ecclefiam conftituere . & inter penfiles ancillas conftituenda . Vide et-
( 7 ) In Baluziana editione Legum Lotharii iam fupra Legem VI. ejufdem Lotharii ,
hæc non legitur . Cod. Eften. habet infra : eof
 208 LEGES LANGOBARDICE .
beat mochandi : fed ejus poffeffio Fifco re-
digatur , & Epifcopi ipfa fubjaceat judicio .
II. 37. 6.
LXXXIX. De homicidio ( 1 ) , unde lex
pro fimplicitate probationem trium teftium
quærit , fi teftes habere non poterit con-
cedimus ut cum x11 . juratoribus juret , &
ab eadem fimplicitate fit abfolutus : pro-
prium tamen non amittat . I. 9. 37.
XC. ( 2 ) Sancitum eft , ut nullus dein-
ceps quamlibet examinationem crucis facere
præfumat ; ne Chrifti Paffio , quæ glorifica-
ta eft , cujuslibet temeritate contemtui ha
beatur . II. 55. 32.
XCI. Ut terminum habeat unaquæque
Ecclefia , de quibus villis decimam accipiat .
III. 3.9.
XCII . ( 3 ) Nulli liceat. excepta cauffa for-
nicationis , adhibitam fibi uxorem relinque-
re , & deinde aliam copulare , alioquin tranf
greffori priori convenit fociare conjugio . Sin
autem vir & uxor devertere pro fola Reli-
giofa inter fe confenferint vita , nullatenus
fine confeientia Epifcopi fiat , ut ab eo fin-
gulariter prævifo conftituantur in loco . Nam
uxore nolente aut altero eorum , etiam
pro tali re matrimonium non folvatur . II.
13. 6.
XCIII . Nulli liceat , in uno tempore duas
habere uxores , vel uxorem & concubinam :
quia cum domui non fit lucrum , animæ
fuæ fiat detrimentum ( 4 ) . Nam ficut Chri-
ftus caftam obfervat Ecclefiam , ita vir ca-
ftum debet cuftodire conjugium . II. 13. 7.
XCIV. De Judicibus , ut inquirantur ( 5 ),
fi nobiles , & fapientes , & Deum timentes
conftituti fint . Et jurent , ut juxta fuorum
( 1 ) Ita quoque apud Baluzium Tom . H.
pag. 333. at fortaffe rectius in Cod. Eften. De
Homicida . Infra: teftes habere . In fine : & ab
eadem fimplicitate abf lutus proprium non amite
tat . Quae hic fimplicitas bis memoratur , nul-
lum interpretem hactenus nacta eft , & neque
Du-Cangius , qui eam refert , explicare eft au-
fus . Ne ego quidem id mihi fufcipio ; quo ta-
men animus meus vergat , indicabo . Simplici-
tas mihi appellata videtur homicidii actio pe-
racta ad defenfionem fui, live cafu faciente no-
lendo , ut habet Lex CCCLXXXIX. Rotharis .
Hoc enim non perverfo animo , fedfimpliciter
fit . Ad probandam vero hancfimplicitatem XII.
conjuratores Lotharius adhiberi finit , qui ju-
rent illum effe fide dignum , quando hac ex-
ceptione fe protegit . Antea vero hujufmodi
quoque homicida compofitionem facere coge-
batur ; nunc eidem mulcta remittitur . Melio-
ra alii adferant .
( 2 ) In editione Baluziana Tom . I. pag. 569.
Legis hujus auctor dicitur Ludovicus Pius ; in
Cod. Eften. Lotharius , a quo fortaffe in Ita-
licum Regnum inlata eft . Idem Cod. habet :
examinationem Cruce facere . Supra aliquid innui
de hujufmodi examine . Vide Ughellum in
Epifcop. Veronenf. Tom . V. Ital . Sacr. pag.
610. ubi anno 818. ( hoc eft , promulgata jam ,
ut Baluzius cenfet , Ludovici Pii Lege ) exa-
men Crucis Verona inftitutum eft .
(3 ) Nihil aliud eft Lex ifta , nifi Canon
XXXVI. Concilii Romani habiti fub Eugenio
II. Papa anno 829. apud Labbeum Tom .VIII.
Concilior. pag. 112. Ibi legitur : uti tranfgreffo-
intelligentiam rectum judicent , & pro mu-
neribus vel humana gratia juftitiam non per-
vertant , nec differant ; & quod judicave-
rint 2 fua difcretione confirmare non diffi-
mulent . Ubi autem tales non funt , a Mif-
fis noftris conftituantur , & idem facramen-
tum facere cogantur . Quod fi viles perfo-
næ , & minus idonea ad hoc conftitutæfunt ,
ejiciantur . Similiter & Notarii legibus eru-
diti , & bonæ opinionis conftituantur &
jusjurandum præbeant , ut nullatenus falfita-
tem vel colludium fcribant . Et qui hoc
feciffe præterito tempore inventus fuerit
præfentialiter damnetur . II. 52. 24.
XCV. Ut per xxx. annos fervus liber
fieri non poffit ( 6 ) , fi pater illius fervus ,
& mater ancilla fuerit . Similiter & de al-
dionibus . II . 35. 14.
XCVI. Ut Epifcopi , univerfique Sacer
dotes , habeant Advocatos . Quia Epifcopi ,
& univerfi Sacerdotes ad folam laudem
Dei , & bonorum operum actionem confti-
tuuntur . Debet ( 7 ) ergo unufquifque eo-
rum tam pro ecclefiafticis , quam etiam
propriis actionibus fuis , excepto publico vi-
delicet crimine habere Advocatum , non
mala fama fufpicatum , fed bonæ opinionis ,
& laudabilis artis inventum . Ne dum hu-
mana lucra attendunt , æterna præmia per
dant . II. 47. 9.
XCVII . ( 8 ) De Notariis , qui chartas
recipiunt ad fcribendum , fi eas non fcripfe
rint, aut fi eas perdiderint , reftaurent ipfas
res ei , cujus chartæ eis traditæ fuiffent . Si
vero negaverint feciffe traditum , jurent cuna
fais facramentalibus .
XCVIII. De inceftis conjunctionibus hoc
præ-
rem priori convenit fociari . Sequitur Cod . Eften.
Si autem vir , & uxor divertere pro fola vita
Religione inter fe confenferint nullatenus fine.
confenfu Epifcopi fiat , ut ab eo provifo confitu-
antur loco .
(4 ) Cod. Eften. anime fit detrimentum . Ifta
quoque Lex defumta eft ex Can. XXXVII.
prælaudati Concilii .
(5 1 Cod. Eften. De Judicibus inquiratur f
&c. Infra Baluzius legit : juxta eorum intelligen-
tiam . Infra Cod . Eften. & quod judicaverint
confirmare. Jua fcriptione ( Cod. Ambrof. habet
fubfcriptione ) non diſſimulet • In fine Baluzius
addit : & perdat manum.
( 6 ) Sed cur vel poft XXX . fervitutis an-
nos fervus libertate donari non poterat ? Imo
his potius quam reliquis pro mercede donaba-
tur libertas . Interpretor ego : Nullus , vel poft
XXX. annos contendere poffit fe liberum
quando conftet e fervo & ancilla natum , ni-
fi chartam libertatis oftendat . Vide fupra Le-
gem LVIII. Ludovici Pii . Infra Codex Eften.
aut mater illius ancilla fuerit .
( 7 ) Expreffa eft Lex ifta e Canone XIX.
fupra memorati Concilii Romani . In Cod.
Eften. Debet ergo unufquifque eorum tam pro
Ecclefiafticis caufis , quamque etiam propriis actio-
nibus fuis , excepto publico videlicet crimine , G.
pro omnibus Placitis , infacramento habere Advo-
catum non mala fama Jufpectum . Supplenda ex
his Editio Baluziana Ton. II. pag. 337.
( 8 ) Debemus Codici Eftenfi hanc Legem ;
neque enim eam inter Langobardicas editas
reperio , imo peque apud Baluzium .
 LEGES LANGOBARDICE .
præcipitur , ut nullus deinceps propin-
quam , nec quam propinquus habuerit uxo-
rem ducat in conjugio ; & uxoris paren-
tela ita fit viro ficut propria parentela
II. 8. 13.
XCIX. ( 1 ) Confobrinam , neptem , nɔ-
vercam , fratris uxorem , vel etiam de pro-
pria cognatione , aut quam cognatus habue-
rit , nullus audeat in conjugio copulare . Si
quis huic tali nefario conjugio fe conjunxe-
rit , & in eo permanferit , fciat fe Epifco-
Epifco-
pali auctoritate anathematis vinculo effe in-
nodatum , ut nullus Sacerdos ei tribuat com-
munionen . Si vero converfus divifufque fue-
Fit ab illicita copulatione , digne poeniten-
tiæ fubmittatur ut Sacerdos loci confide-
raverit . II. 8. II .
C. (2 ) Præcipimus ut nova conditio Al-
dioni a domino fuo non imponatur , I. 25.83.
CI. ( 3 ) Quamquam Sacerdotis teftimo-
nium credibile habeatur , tamen ipfi in fe-
cularibus negotiis pro teftimonio , aut con-
ficiendis inftrumentis non rogentur : quia eos
in talibus rebus effe non convenit . Si au-
tem cauffa eventus ( 4 ) aliquid audierint ,
aut viderint , ubi nulla idoneæ feculares
perfonæ inveniantur , ne veritas occultetur ,
& malum in bonum æftimetur in provi-
dentia Epifcopi proprii fit , ita ut coram fe
& competentibus Judicibus , aut aliter , ve-
ritatem honorifice tollant . II. 51. 17.
CII. ( 5 ) Comperimus , quod ab his , qui
fecundum mundanam legem viduarum & or-
phanorum tutelam fibi vindicant non fo-
lum negliguntur , fed etiam aliquotiens op-
primuntur , quibus ecclefiaftica folicitudine
(1 ) Lex haufta e præmemorata Synodo Ro-
mana anni 829. ubi totidem verbis legitur Ca-
non XXXVIII . nifi quod illic Apoftolica aucto
ritate occurrit hic Epifcopali . Infra Codex E-
ften. nullus Sacerdos ei tribuat communionem .
Si vero converfus fuerit , & divifus .
( 2 ) Lex ifta cum duabus fubfequentibus
defideratur in Cod . Eftenfi . At quia in editis
habentur , retinui .
(3 ) Ut monui , hæc abeft a Cod. Eften. Ne-
que eft Lotharii Lex , fed Canon XIII . Con-
cilii Romani fub Eugenio II. habiti , quam et-
iam adfert Gratianus in Decreto , Caufa 14. q. 2.
(4 ) Baluzius habet : Si autem evenire caufa
aliquid &c. Ita quoque in Codice Ambrof. A
pud Gratianum legitur : Si autem eventu ali-
quo caufa interfuerint , & aliquid &c.
(5) Non eft Lex Imperatoris fed Canon
XXII. Ticinenfis Synodi , quam Binius inepte
Regiaticinam infcripfit , habitæ anno 850. Vi-
de Labbeum Tom. VIII. Concilior. pag. 61.
Hæc omnia Lotharius quoque pro Lege pro-
pofuerit .
( 6 ) Poft Legem LVIII. Lotharii ftatuen-
da erat Lex ifta , uti eam habet Codex E-
ftenfis ; fed omiferam , quia Goldaftus , &
alii ipfam Henrico I. Augufto tribuunt ; & re
vera ipfe Cod. Eften. eam iterum fub Henri-
Tom. A
I
209
fuccurrendum effe cenfemus . Et fi hujufmo-
di oppreffores ab Epifcopali admonitione cor-
rigi voluerint , gratulandum his eft . Sin au-
tem in obftinationis impietate duraverint
fuggerendum Clementiffimo Imperatori , qua-
tinus ipfe efficacem tutorem tribuat ; ut &
illi remuneratio reddatur a Deo , & de in-
utili filentio facerdotalis ordo damnetur . III.
39. I.
CIII. ( 6 ) . Quicumque propter cupidita-
tem rerum patrem , aut matrem ? aut fra-
trem , aut fororem , vel nepotem , vel alium
propinquum fuum interfecerit , hereditas in-
terfecti ad alios fuos legitimos heredes per-
veniat . Interfector vero , ordinante Epifco-
po , publicæ pœnitentiæ fubdatur .
CIV . ( 7 ) De his vero perfonis , quæ
abfque fenioribus per diverfa loca moram ,
& prædationes faciunt , Miniftri Reipublica
eos comprehendere , & ad noftram præfen-
tiam ducere ftudeant . Si quis fe defendere
voluerit , & ibidem interfectus fuerit , in-
compofitus jaceat .
CV. ( 8 ) Et hoc damus in mandatis , ur
quicumque homo ab hac præfenti die men-
fis Februarii res vendicare , aut alienare vo-
luerit in omnibus eorum permaneat pote-
ftate , Tantum fic: faciat , fi Judex corum
fuerit .
CVI. ( 9 ) De donatione vel juriſdictio-
ne , quæ in loca venerabilia factæ funt , fu-
fpendi juffimus ; dum enim compenfaveri-
mus in Synodo cum Epifcopis & Comitibus ,
quomodo fieri debeant . Et hoc jubemus , ut
illis partibus juftum præcedat judicium , ubi
nos , aut noftri Auctores fuerimus ...
co refert , ut infra patebit . Verum acceffit
fides antiquiffimi Cod. Cath. Mutin , qui &
ipfe eamdem exhibet , & reapfe Lothario I.
Augufto adfcribit . Henricus ergo ipfam con-
firmavit , ac nonnulla addidit . Legas eamdem
apud Baluzium Tom . I. Capitular. pag. 670 .
qui tamen Ludovicum Pium illius auctorem
facit . Quod hic rurfus mirere ne parricidis
quidem poena mortis infligitur .
( 7) Ms. Codici Ambrofiano Legem hanc
debeo , quæ in Mutinenfibus non legitur , imo
ne apud ipfum quidem Baluzium eam repe-
rio . Vide hic iterum , quid forent Miniftri
Reipublicæ, hoc eft , Comites , Duces , Scabini ,
Cataldii , aliique id genus . Nempe erant Re-
gis , five Imperatoris Miniftri , ut tandem in-
telligas , Rempublicam iis temporibus nequa-
quam fignificaffe quidpiam a dominatione Au-
guftali diverfum . Nunc dicerentur Minißri di
Governo del Pubblico .
( 8 ) Hanc etiam nobis fuppeditavit Ambrofia-
nus Codex , nufquam fortaffis antea editam .
(9 ) Iftam quoque exhibuit nobis Ambrofia-
nus nondum editam , ni fallor . Quæ fequeban-
tur , adeo depravatum fenfum reddebant , a-
manuenfium nempe incuria , ut a defcribendo
temperarint Palatini Socii . Neque mendis ca-
rent hæc pauca, quæ nunc produce .
$ 3. ADDI,

210 LEGES LANGOBA
ADDITAMENTA
AD LEGES , SIVE CAPITULARIA
Ex Codice Ms. Cathedralis
Capitula (1 ) , quæ Anno Primo Imperii Domini Lotharii gloriofiffimi
Imperatoris ( 2 ) Ollona funt conftituta .
CAP. I.
De eo ut nullus Sacerdotum fuccefforem fuum
aliqua pœna multandum obliget .
I quis Epifcopus , aut propinquitatis af-
fectu , aut muneris ambitione &c. Vi-
S de fupra Legem LXXXIV. Lotharii I.
II.
De Ecclefia in proprio conftructa .
Statutum eft , ut fi quis liber homo per
confenfum &c. ut in Lege LXXXV. ejufdem
Lotharii I.
III.
De Adulteris .
Si quis adulter cum adultera comprehen-
fus fecundum &c. ut in Lege LXXXVI. Lo-
barii .
: IV .
De libero bomine , qui in fervitium cadit .
Si quis liber homo habens liberam , pro-
Item Capitula de Epifcoporum Caufis .
CA P. I.
De excommunicatione Epifcoporum
fi aliquis contemferit .
Lacuit nobis , ut fi pro quibuslibet cau-
P fis atque criminibus &c. ut in Lege
XV. Lotharii .
(1) Habentur hæc conjuncta in antiquo Co-
dice Ms. Cathedralis Mutinenfis , quem in
Præfatione commemoravi , & ubique in No-
tis adhibui ; ideoque conjuncta hic iterum do ,
ut conftet , quo anno promulgata fuerint in
Italia . Nempe Anno Primo Imperii Lotharii I.
Augufti ; hoc eft, Anno 823. quo ipfe, viven-
te Ludovico Pio Augufto ejus patre , inun-
&us eft Imperator , aut 824. ad diem ufque
V. Aprilis , quo adhuc decurrebat ei primus
Imperii Annus . Quare conftare hinc poteft ,
neque ad Ludovicum Pium , neque ad Annum
829. ut cenfuit Baluzius , hæc effe referenda .
Cæterum quamquam fere omnia hæc Capitula
jam in editis legerentur , hic tamen nonnulla
deprehendes , quæ luce hactenus caruere , at-
que ego nunc primum evulgabo . Fallitur au-
tem Clariff. idem Baluzius Tom . II. Capitu-
lar. pag. 1293. putans hæc eadem Capitula ad
Olonnam confecta in Tomo VII. Concil. pag.
1551. edita fuifle a Labbeo 0 Singula confer ,
RDICE
.
LOTHARII I.
Mutinenfis .
pter aliquod crimen &c. ut in Lege LXXXVII,
Lotharii .
V.
De femina vefte mutata .
Statuimus , ut fi femina , mutatam habens
veftem , mocha &c. ut in Lege LXXXVIII.
Lotharii .
V I.
De Teftibus .
Decernimus ut quifquis aliter teftes ha-
bere non potuerit , volumus ut per Comi-
tis juffionem , quos in fuo teftamento ne-
ceffarios quifque habuerit , veritatem prola-
turi publico conventu adducantur , ut per
ipfos rei veritas cum juramento valeat in-
quiri . Cetera , quæ in Editis fequuntur ,
& quæ fcripta funt in Lege LXVII. Lotha-
rii , hic defiderantur .
II.
De Emunitate .
Volumus , ut omnimodis emunitates Pro-
genitorum &c. ut in Lege XVI. Lotharii .
III.
De rebus , quæ in Ecclefiis conferuntur .
Volumus , ut res , quæ a liberis perfonis
locis Deo dicatis &c. ut in Lege XVII. Lo-
tharii .
IV.
& rem digito tanges . Horum Capitulorum fu-
pra fit mentio Cap. LXIII . inter Leges ipfius
Lotharii .
( 2 ) Curtis Regia Olonna fita erat , & ad-
huc eft , in agro Ticinenfi fecus fluvium O-
Jonnam , non longe ubi is Pado immifcetur .
Perdurat adhuc illius nomen Italice Cortelona .
Fuit ibi Regibus Italicis Palatium , & Villa 2
ubi æftatem quandoque oblectationis gratia age-
bant . Proferain ego Diploma Ludovici II . Au-
gufti datum Anno 874. Holonna Curte Regia .
Alterum ejufdem Imperatoris Privilegium pro
Monafterio Cafaurienfi memorat Mabillonius
Lib . 3. Cap. 1. num. 8. de Re Diplomatic.
Acium Olonna Curte Imperiali . Tertium quo-
que Lotharii Augufti pro Coenobio Farfenfi ,
ubi legitur Actum Olonna Palatio Regio . Caro-
lus etiam Craffus Auguftus in Annal. Fuldenſ.
Anno 886. ad Curtem Olonnam manfiffe dici-
tur . Sunt & alia hujufmodi .
 LEGES LANGOBARDICÆ . 211

IV. extincta , placuit , ut ficut a nobis confti

De Alvocatis . tutum eft , ita ab omnibus obfervetur . Vi-
Singulis Epifcopis , Abbatibus , Abbatiffis delicet ut ab his , qui noftra difpofitione
duos concedimus &c. ut in Lege XVIII. L ( 2 ) Artem docentes alios per loca deno-
tharii . minata funt conftituti , miximum dent ftu,
V. dium , qualiter fibi commiffi Scholaftici ita
De Ufuris . proficiant , atque do Arine infiftant ficut
Prohibemus , ut nemo ufuram facere præ- præfens expofcit neceffitas . Propter oppor-
fumat , ut in Lege XIX. Lotharii . tunitatem tamen omnium apta loca diftin-
V I. Ate ad hoc exercitium providimus , ut dif-
De Doctrina . ficultas locorum longe pofitorum , ac pau-
De ( 1 ) doctrina vero , quæ ob ni- pertas nulli fieret excufatio . Id funt .
miam incuriam , atque ignaviam quorumque Primum ( 3 ) in Papia conveniant ( 4 ) ad
Præpofitorum cunctis in locis eft funditus Dungallum de Mediolano , de Brixia > de
Lau-

(1) Capitulum hoc prætermiffum eft a de- Monachum (Jobannem Albinum quidam appel-
fcriptoribus Langobardicarum Legum , eo quod lant ) natione Scotum , ut illic juvenes libe-
non Legem perpetuam exhibeat , fed tempo- ralibus difciplinis erudiret . Neque vero Epi-
rariam . Egregium autem documentum com- fcopalem , aut coenobialem eam Scholam fuif-
plectitur , quo evincatur , quanto ftudio , fum- fe , fed publicam Academiam , conjecturis non-
meque laudanda fedulitate Franci Imperato- nullis nixus ille contendit , Scriptoribus etiam
res publicam utilitatem in Italico Regno olim laudatis , quorum nonnulli ab eodem Impera-
procurarent , quum rerum potiebantur . Abie- tore fundatas arbitrantur Academias Parifien-
& tunc in Italia literæ tantis patronis indi- fen , Ticinenfem , & Bononienfem ; alii Pa-
gebant . Et eas quidem reftaurare conatus fue- tavinam , ac Ofnabrugenfem ; ac tandem alii
rat Carolus Magnus in Francia , & Germania . Turonenfem , Lugdunenfem , & Fuldenfem .
Aliquantulum & apud Italos idem præftiterat . Verum ut multarum illuftrium Familiarum ,
Irritam tamen illius curam fuiffe , en ut Lo- ita & præclariorum Academiarum immixtam
tharius ejus nepos affirmat . Dorina , inquit , fuiffe fabulis primam originem tam certum eſt
Cuntis in locis eft funditus extinta . Hinc de- quam quod certiffimum . Et quando recentif
creti ab ipfo Magiftri , qui publice literis ado- fimi tantum adferuntur Scriptores ad ftatuen-
lefcentes imbuerent ; & conftitutæ urbes , ad da antiquiffima earum exordia , affenfum fu-
quas eruditionis gratia finitimi confluerent . fpendere cogimur , ne dicam negare ; neque
( 2 ) Non facile definias , quid Artis nomi- enim iftos idoneos teftes , utpote fine tabulis
ne fignificet Auguftus . Ego nihil aliud defi- loquentes , arbitrabitur umquam quifquis cau-
gnari puto , quam Grammaticam ; vix enim in te fibi judicandum fumit . Miferit quidem Ca-
Italia rudibus iis temporibus ulla Rethorices rolus Magnus ad Ticinenfes Johannem Albi-
cura erat ; Theologiæ vero , ac Philofophiæ or- num ; publice quoque hic difciplinas Ticini tra-
dinatus curriculus nondum inftitutus fuerat , diderit : non unus certe Magifter Univerfita-
qualem poft Annum a Chrifto Millefimum , tem , uti nunc vocant , conftituere potuit . Tot
& ferius etiam , efformarunt Scholafticorum nunc intuemur Caftella ac Oppida , in quibus
ingenia . Neque Scripturæ Sacræ ftudium Ar- unus Literarum Magifter jus fuis difcipulls di-
tem quifquam appellaffet . Grammatica autem cit : num continuo Licæum , aut liberales Ar-
ea tempeftate non in eo folum fita erat , ut tes omnes excultas illic excogites ? Quantum
primas literas , hoc eft legendi , fcribendi , ac ergo conjicere poffumus , Grammaticam dum-
Latine Lingue rudimenta traderet , quod ipfius taxat Artem Monachus ille Ticini fuis audi-
munus antiquitus fuit , fed etiam in explican- toribus explicabat , quam dixi tunc magiftram
dis vetuftis Auctoribus , & varia rerum cogni- variæ Eruditionis fummo in honore fuiffe . Al-
tione informandis adolefcentibus : qua litera- binus cognomento Alcuinus in Epiftola XV. ad
tura complexio tum Magiftris , tum Difcipu- Carolum Magnum Regem in edit. Du-Chef-
lis magnum in honorem cedebat . Tales fuif- nii pag. 15. hæc de Petro quodam habet
fe Grammaticos Suetonii , Ælii Lampridii , & Magiftro : Dum ego adolefcens Romam perrexi
Julii Capitolini ævo ex eorum Hiftoriis colli- Galiquantos dies in Papia Regali Civitate de-
gitur . Propterea in antiquis Gloffis apud Du- morarer , quidam Judæus Julius nomine cum Pe-
Cangium in Gloffario Latino Grammaticus idem tro Magifiro babuit difputationem . Idem Petrus
dicebatur atque Scholafticus , vel Literatus . In fuit , qui in Palatio veftro Grammaticam docens
hoc eodem Capitulari Scholafticorum nomen Di- claruit . En quales eorum temporum in Italia
fcipulis tribuitur . Hinc autem intelligas , qua- Magiftri forent , & quales in ipfis Regum Pa-
Te Paulus Warnefridi lib. 6. Cap. 7. de Geft. latiis florerent . Unde amabo oitendas , illum ,
Langobard. Felicem quemdam in Arte Gram- eumque unum , quem Carolus Ticinum poftea
matica floruiffe fcribens , deinde addat : Queia mifit , fublimiorum Artium , atque difciplina-
in tantum Rex Cunibertus dilexit , ut ei baculum rum omnium Scholam aperuiffe ? Quod reftat ,
argento auroque decoratum inter reliqua fua lar- vides , decem vix annis poft Garoli Magni o-
gitatis munera condonaret . Hanc igitur Artem bitum , Lothario Augufto ejus nepote tefte ,
folam reftitutam , publiceque in Scholis tradi- Doctrinam funditus extinctam fuiffe in Italia ,
tam Lotharius , ut quidem puto , voluit . ut ex ejus Capitulari conftat , adeoque nullumi
( 3 ) Jamdiu Ticinenfes fibi perfuadere , fuum effe locum eo tempore excogitatis Academiis ,
Gymnafium , five Univerfitatem , publicamque quæ aliquot tantum fecula poft apud nos ex-
Academiam , a Carolo Magno fundatam fuif citatæ fuerunt . Quum vero Lotharius non Ti-
fe . Quod argumentum multa eruditione per- cini folum , fed & in aliis Italiæ Urbibus Scho-
tractavit Anno 1704. doctiffimus Vir Antonius las aperuit , has ne rudimenta quidem Aça-
Gattus in eodem Lycao publicus Juris Inter- demiarum , feu Univerfitatum , appellare au-
pres , edito Libro , cui titulus Hiftoria Gymna derem .
fi Ticinenfis . Et quidem ille Notkerum San- (4 ) Unus ergo Magifter a Lothario Ticini
gallenfem Monachum teftem adfert , ab eodem decretus ad literas tradendas . Idem & in. ca
Catolo Papiam miffum circiter Annum 780. teris urbibus fadum recte conjicias . Sed quis
inte
 212 LEGES LANGOBARDICE .
Laude , de Bergamo , de Novaria , de Ver-
eellis , de ( 1 ) Artona , de Aquis , de Ge-
nua , de Hafte' , de Cuma . In ( 2 ) Eboreja
ipfe Epifcopus hoc per fe faciat . In Tau-
rinis conveniant de Vighintimilio 9 de Al-
begano , de ( 3 ) Vadis , de Alba , In Cre-
mona difcant de ( 4 ) Regia , de Placentia ,
ifte Dungallus ? Ille , ut fufpicor , idem , qui
fub Dungali nomine inter Ecclefiafticos Scripto-
res laudatur a Bellarmino , Dupinio Caveo ,
aliifque Hiftoriæ Literaria Auctoribus . Fuit is
Monachus in Parifienfi Coenobio S. Dionyfii
verfatus , ediditque circiter Annum 827. Li-
brum Refponfionum adverfus Claudii Taurinenfis
fententias de cultu Imaginum , qui legitur in Bi-
bliotheca Patrum Tom. XIV. Clariffimus Ma-
billonius in Annal. Benedictin. ad Ann. 82j.
ejus gefta breviter percurrit , & Monachum re-
clufum fuiffe fufpicatur . Tum in Appendice
Dungali reclufi Elogium carmine expreffum ad-
fert . At hæc incerta mihi videntur ; potuit e-
nim non unus tunc effe Dungalus : neque cer-
te is putandus reclufus , qui Ticinum venit pu-
blicus Literarum profeffor : Ego non alium Dun-
gallum noftrum à Dungalo facrarum Imaginum
patrono fufpicor ; quippe convenit atas , & par
literaruin cultura : nam & Schola Ticinenfis ,
& fufcepta Claudii Taurinenfis confutatio fidem
literature faciunt . Veri autem fimile vide-
tur , non Parifiis , fed Ticini confcriptum fuif-
fe Librum illum a Dungalo Magiftrum ibi a-
gente . In Præfatione ita is loquitur : Jamdu-
dum ex quo in banc terram advenerim , occafio
mihi copiofa hac de re reclamandi occurrit . Ma-
billonius hinc elicit , non Gallum , fed alienige-
nam , forte Scotum , Dungallum fuiffe , ipfumque
hæc fcripfiffe Parifiis , ubi is verfaretur . Ad
patriam Dungali quod attinet , non refifto : at
his verbis defignari rectius putes terram Itali-
cam , feu Ticinenfem , in quam e Gallia Dun,
galus advenerat . Et is quidem tunc propior
Claudio Taurinenfi quam Parifienfes . Cate
rum Liber ille Dungali hominem eruditum ,
facrifque etiam literis ornatum prodit , at fi
mul in Grammaticali foro , ac Prifciani deli
çiis enutritum , ut legenti conftabit . Que o-
mnia conjecturam meam juvare poffunt , unum
eumdemque Dungalum fuiffe , tum qui Tici-
nenfi Scholæ præfuit , tum qui Catholicis armis
adverfus Claudium Taurinenfem pugnavit .
( 1 ) Librarii error . Scribendum fine dubi-
tatione de Derthona , quæ nunc Tortona .
( 2 ) Eadem Civitas ac Eporedia aut Hip-
poregia , nunc Invrea , five Ivrea . Atque hinc
vides , unum Literarum Doctorem per eas ur-
bes defignatum , qui quofcumque ad ludum
literarium accedentes erudiret .
(3 ) Portus eft adhuc , & idem perquam com
modus , in occiduo litore Genuenfis ditionis .
Cluverius non alium putat ac Vada Sabatia an-
tiquis memorata . Oppidum florentiffimum An-
no 823. fuerit oportet , quando fingularem ejus
mentionem facit Lotharius Auguftus hoc anno.
( 4 ) Id eft , de Regio Lepidi . Regia quoque
appellatur in teftamento Caroli Magni .
( 5 ) Ita Codex Ms. , & mendofe > ut nemo
non videt . Num recipi fciant , hoc eft difci-
pulos ? an refpiciant ? Commodiora excogitent
alii .
( 6 ) Nunc eft Afolo , illuftre oppidum , Acer
lum olim , Plinio , Ptolemæo , & Paulo Dia-
cono memoratum , & conterminum Tarvifio .
Gratulor illius civibus , quod tanti Patria eo-
rum Anno 823. fieret , ut una cum illuftribus
Italia Civitatibus numeraretur . Agnellum de
Acilio Epifcopum , Schifmaticorum Synodo fub
Severo Aquilejenfi interfuiffe fcribit Paulus
Diac. in Hift. Langob. Lib. 3. Cap. 27. An-
de Parma , de Mutina . In Florentia de Tu-
fcia ( 5 ) refipifcant . In Firmo de Spoleti-
nis Civitatibus conveniant . In Verona de
Mantua , de Tridento . In Vincentia de Pa-
tavi , de Tarvifio , de Feltris , de Ceneta ,
de ( 6 ) Afilo · Reliqua Civitates Forum-
Julii ad Scholam concurrant .
VII.
tiquam vero Infcriptionem , fed falfi arceffi-
tam , ad hujufinodi oppidum fpectantem vi-
de in1 Supplemento Diarii Italici Tom. I. edi-
to a doctiffimo Viro Hieronymo Leonio Ce-
netenfi . ་་
COROLLARIUM
Hactenus Capitulare de Do&rina , in quo plu
ra funt animadvertenda . Decretum hoc a Lo-
thario I. non tamquam Imperatore , fed tam-
quam Rege Italiæ efformatum , ac promulga-
tum unufquifque videt , plurefque Italiæ urbes
recenfet , quæ non fecus ac Mediolanum & Ti-
cinum Lotharii regno paruiffe dicendæ funt ,
cum farem in eas aç in ceteras ditionem fuam
exercuiffe hinc liquido apparet . At quoniam
noftro potiffimum avo plures fint , qui hæc ve-
litationibus fuis involvere , & Mutinam quoque
ac Regium urbes , a tot jam feculis unius Ro
mani Imperii fiduciarias , extra veteres ipfius
Imperii fines atque intra Exarchatum pofitas
contendant , hac infuper accipe . Alterum
fplendentiffimum argumentum , quo eadem
veritas confirmetur , Teftamentum eft Caroli
Magni a Du-Chefnio ac Baluzia editum tom.
1. Capitular. pag. 439. a me fupra iterum re-
cufum . Ibi relinquit gloriofiffimus Cæfar Pip
pino filio Italiam , quæ & Langobardia , cum
aliis Provinciis . Si vero Carolo , & Ludovico
viventibus , Pippinus debitum bumane · fortis
compleverit , tunc Italiam dividendam jubet
ejufque unam partem Carolo , alteram Ludo-
vico affignat , hoc eft illi feptemtrionalem
huic vero meridionalem . Et hæc divifio tali
modo fiat , ut ab ingreffu Italia per Auguftam
civitatem accipiat Carolus Eborejam , Vercellas ,
Papiam , inde per Padum fluvium termina
currente afque ad fines Regienfium , & ipfam Re-
giam , & Civitatem Novam , atque Mutinam uf¬
que ad terminos Sancti Petri , Quinam forent
termini Sancti Petri , hinc non eruitur ; at
certe exploratum eft hic Regium & Mutinam
defcribi tamquam portiones Italici Regni , eaf-
que Carolo Caroli Magni filio fuiffe, relictas
Has Civitates c. accipiat Carolus . Quare Ita-
lia ad boream pofita , fen Ultrapadana ( qua-
lis homini Mutinenfi dicenda eft ) cum Ebo-
reja , Vercellis , Papia , Mediolano &c . & quid-
quid a Papia per Padum fluvium termino curren-
te habetur ufque adfines Regienfium , totum con-
ceffurum erat in jura Caroli , uti & civitates
Regium , & Mutina ; nam non amplius curren
te termino per Padum , fed Pado ipfo ad fi-
nes Regienfium fuperato , eadem Caroli pars
complexura erat Mutinam ac Regium , & reli-
qua ufque ad terminos S. Petri " Viciffim alte-
ra portio , nempe Cifpadana , ac Meridionalis ,
Ludovico deftinabatur . En Augufi verba :
Quidquid autem a prediais civitatibus , vel Co-
mitatibus Romam eunti ad dexteram jacet de
predicto Regno ( videlicet Italia ) , id eft portio-
nem , que remanfit de regione Franfpadana , una
cum Ducatu Tufcano &c. Ludovicus ad augmen
tum fui Regni fortiatur . Ac propterea in hac
portione fitæ erant civitates ad meridem pofite
ufque ad Ducatum Tufcia, tum ipfe idem Du-
catus &c. Plura fupereflent dicenda de Provin-
cia Æmilia , a Pippino & Carolo juri Sancti
Petri tradita , quæ dimittenda cenfeo , cum
Eruditorum oculis pateant quæ occurrunt in
Lege LXXIII. Pippini Regis libro I. tit. XXV.
Legum Langobardicarum .
 LEGES LANGOBARDICE . 213

VII. II.
De Canonicis , De liberis ingeniofe res fuas in Ecclefia
Volumus ut finguli Epifcopi converfatio- dantibus , Vide fupra Legem XXII. Lotharii ,
nem Canonicorum , eorumque habitationes III.
ad Kalendas Octubris futuri anni abfque ul- De Laicali ordine five de Laicis ut
la neglegentia , ficut difpofuimus , habeant eadem menfura fervetur . Vide fupra Legem
XXIII. Lotharii .
præparatas .
VIII. IV.
De Plebibus reftaurandis . De Fratrum hereditate . Vide fupra Le-
Præcipimus , ut fingulæ Plebes fecundum gem XXIV. Lotharii .
V.
antiquam &c. ut in Lege XX. Lotharii .
IX. De eis , qui mobile fuum propter pigno
De Decimis . rationem > in alienam poteftatem transfe-
De Decimis vero dandis ftatuimus ut runt . Vide fupra Legem XXVI. Lotharii .
VI
ficut in Capitulari continetur , quod in Man-
tua factum eft obfervetur ita quod qui De Fratribus in commune viventibus
eas dare nolunt , diftringantur , atque per Vide Legem XXVI. Lotharii . Edita quoque
cos exfolvantur . funt Capitula ifta a Cl. V. Stephano Balu
X. zio in Capitularium Tom. I. pag. 547,
De Rectoribus Ecclefiarum . VII.

De Precariis quoque , quæ a Rectoribus De Teftibus.

Ecclefiarum irrationabiliter fiebant , fuofque
fucceffores pœna gravi obligant ut facta
ipfius neque Rex diffolveret præcipimus
&c. ut in Lege XXI. Lotharii .
CAP. I.
De liberis hominibus , ut fecundum qualita-
/tem rerum hoftem faciant .
Tatuimus ut liberi homines , qui tan-
STtum proprietatis habent unde hoftem
bene facere poffint , & ut juffi facere no-
lunt ,
in prima vice fecundum legem illo-
rum ftatuto damno fubjaceant . Si vero fe-
cundo inventus fuerit neglegens bannum
noftrum , id eſt ſexaginta folidos perfolvat .
Si vero tertio quis in eadem culpa fuerit
implicatus , fciat fe omnem fubftantiam fu-
am amiffurum , aut in exilium effe mitten-
dum . De mediocribus quippe liberis , qui
non poffunt per fe hoftem facere , Comitum
fidelitati committimus , ut inter duos , aut
tres , feu quatuor , vel fi neceffe fuerit , am-
plius unicuique melior effe videtur , adjuto-
rium præbeant ad noftrum fervitium facien-
dum . De his quoque , qui propter nimiam
paupertatem neque per fe hoftem facere
neque adjutorium præftare poffunt , confer-
ventur , quoufque valeant recuperari ,
Ut in teftimonium non ricipiantur de his
Capitulis , id eft &c. ut in Lege XXVII. Lo-
tharii .
VIII.
De Juratoribus .
Statuimus 2 ut Juratores omnes fimul ju-
rent &c. ut in Lege XXVIII. Lotharii ,
IX .
De Sacramenti s.
Ut quicumque Sacramentum vel debitum
ante folis &c. Hæc adnexa funt Legi XXVIII,
Lotharii .
X.
De liberis , qui fe in fervitium tradunt
Vide fupra Legem XXIX. Lotharii ,
XI.
De his , qui res fuas vendunt .
De his , qui proprietates fuas habent , &
fpontanea &c. ut in Lege XXX. Lotharii .
XII.
De Pugnatoribus .
Quibufcumque per legem propter aliquam
&c, ut in Lege XXXI. Lotbarii .
XIII.
De fugitivis .
Præcipimus , ut Miniftri Reipublicæ &c.
ut in Lege XXXII. Lotharii .
XIV.
De Aldionibus .
Videtur nobis de Aldionibus , ut ficut &c.
ut in Lege XXXIII. Lotharii .

Hæc funt Capitula , quæ aliqui ex Miffis noftris ad noftram

notitiam detulerunt Anno XVI . Imperii noftri .

( Capitula bæc funt a Baluzio & Ludovico Pio Augufto tributa ,

Tom. I. Capitularium Pag. 661. )

CAP. I. II.
De Ecclefiis , quæ inter coheredes
E his , qui fine confenfu Epifcopi divifæ funt .
Presbyteros &c. ut in Lege XLIII. De Ecclefiis , quæ inter coheredes divifa
D Lotharii . &c. ut in Lege XLIV. Lotharii .
III.
 214 LEGES LANGOBARDICÆ .

III. XITI.

De Ecclefiis deftructis . De examine aque frigida.

De Ecclefiis deftructis , ut Epifcopi &c. Ut examen aquæ frigidæ &c. ut in Lege
ut in Lege XLV. Lotharii , LV. Lotharii .
IV. XIV.
De Decimis . De reverfione ab hofte .
De Decimis , quas populus dare non vult Poftquam Comes , & Pagenfes de &c. ut
&c. ut in Lege XLVII. Lotharii . in Lege LVI. Lotharii .
V. XV.
De Scavinis . Comites autem & Miffi noftri magnum
malos Scabi-
Ut Miffi noftri ubicumque malos Scabi- ftudium habeant ne forte propter eorum
nos &c. ut in Lege XLVII. Lotharii . negligentiam pauperes crucientur & nos
V I. tædium propter eorum clamores patiamur ,
De Judicibus. fi noftram gratiam habere velint . Populo
Ut in Comitatu hi , qui &c. ut in Lege autem dicatur , ut caveat A de aliis caufis fe
XLIX. Lotharii . ad nos reclamare , nifi de quibus , aut Miffi
VII. noftri , aut. Comites eis juftitiam facere no-
Iterum de Scavinis . luerunt .
Volumus , ut quicumque de Scabinis de-
prehenfus &c. ut in Lege L. Lotharii .
Hæc funt Capitula , quæ pro Lege
VIII.
habenda funt .
De Fefiibus .
Quicumque comprobatus fuerit &c. ut in
Lege LII. Lotharii . XVI.
IX. De Homicidiis . i.
De Difcordiis . De homicidiis in Ecclefiis , vel in atriis
De his , qui difcordiis , & contentionibus &c. ut in Lege LVII. Lotharii .
&c. ut in Lege LIV. Lotbarii. XVII.
X. De bomicidiis propinqui
De Homicidiis .
Quicumque propter cupiditatem rerum
De homicidiis vel aliis injuftitiis , quæ a &c. ut in Lege CIII. Lotharii .
Fifcalinis noftris fiebant , quia impune fe XVIII .
ea committere poffe exiftimant , nos Acto- De uxore interfecta .
ribus noftris præcipiendum effe decernimus , Quicumque propria uxore derelicta & c.
ne ulterius impune fiant , ita ut ubicumque ut in Lege CXXXIII. Caroli Magni .
facta fuerint , folvere cum difciplina præci- XIX.
piemus . De rebus alienis .
X I. Quicumque res alienas cuilibet homini
De Collectis . &c. ut in Lege LIX. Lotharii ,
Collectam ad malum faciendum & c. ut XX.
in Lege LIII. Lotharii . De Vicariis & Centenariis &c. ut in Le-
XII. ge LX. Lotharii,
De Pontibus . XXI.
De Pontibus publicis deftructis placuit Ut nullus ad placitum &c. ut in Lege
nobis , ut hi , qui juffionem noftram in re- LXI. Lotharii .
parandis Pontibus contemferunt volumus XXII.
ąc jubemus ut omnes homines noftri in Item de eadem re in Capitulo noftro
noftram veniant præfentiam rationem red- in Libro IV. Cap. LV.
dere , q aufi funt
uare noftram juffion De Placitis fiquidem , quas liberi homi-
em
contem . Comite autem reddant ratio- nes &c. ut in Lege XLI. Ludovici Pii ,
nere s
nem de eorum pagenfi , cur eos aut non XXIII.
bus
conftr > ut hoc facerent , aut nobis De faidis coercendis hoc obfervetur 9 &
inxeru
nt
nuntia n . Similit & de inju teneatur quod in Capitulo noftro in Li-
re eglexerunt er
ftis thelone , ubicum a ccipiu , fciant bro III . Cap. XXV. continetur . Si quis
is qu ntur
& inde nobis ration eredditu . aliqua neceffitate cogente homicidium &c.
em ros
ut in Lege XXI. Ludovici Pii .

LUDO-
 LEGES LANGOBARDICE . 215

LUDOVICI II
IL AUGUSTI

LEGES .

LUDOVICUS SECUNDUS .

" Imperat bic Divus nobis alter Lodoicus .

CA P. I. rentum voluntate rapuerint , nihilominus

parentibus vel propinquis reftituantur &

tum eft nobis ( 1 ) , quod in

I&
quibufdam locis Epifcopi & Co-
mites ab inceftuofis , & ab his ,
qui decimas non dant , wadias
D anathematizandos antiqui Canones præci-
accipiant ? & Presbyterorum
quorundam negligentiis inter fe pecunias di-
vidant : quod penitus abolendum effe decer-
nimus ne forte avaritiæ locus detur : &
conftituimus , ut inceftuofi juxta Canonicam
fententiam poenitentia multentur . Qui vero
decimam poft tertiam admonitionem & præ-
dicationem Sacerdotum dare neglexerint ,
excommunicentur . Juramento vero eos con-
ftringi nolumus , propter periculum perju-
alii , cui voluerint , nubant . Nam ipfis , a
quibus raptæ funt , legitima demum uxores
nullatenus effe poffunt . Ipfos autem rapto-
res , eifque auxilium præbentes , quamquam
piant , in ultimo tamen conftituti , fi devo-
te poftulaverint facram communionem in
viatico , non denegamus . Quod fi aliquis
de ordine clericali hujufmodi tranfgreffor
aut cooperator extiterit , proprii gradus ho-
nore carebit . I. 30. 15.
IV. ( 4 ) De judicio autem Judicis tam
frequenter rememoramus , quia omnino con-
fuetudinem judicandi injufte Judicibus aufer-

rii . III. 3. 10. re volumus . Sed tantum fecundum fcriptu-

"
II. ( 2 ) De viduis , & pupillis , & orpha- ram judicent , & nullatenus fecundum ar-
nis , cœcis , & claudis , tuitionem atque bitrium fuum . Sed difcant pleniter legem
amminiculum habere præcipimus , juxta no- fcriptam . De quo autem non eft fcripta , hoc
ftram poffibilitatem vel vires ; ficut in præ- noftrum confilium habeatur in quibufdam .
cepto Domni Regis continetur . II. 48. 3 . V. ( 5 ) Sancitum eft , ut nallus quislibet
III. ( 3 ) De raptoribus vero antiquorum Ecclefiafticus ab his perfonis res deinceps ac-
Patrum ftatuta fequentes hoc tenendum cen- cipere præfumat , quarum liberi aut propin-
femus , ut fi eas rapuerint , quæ cum fpon- qui hac inconfulta oblatione rerum propria-
fo pariter benedictione facerdotali initiate rum exheredari poffent . Quod fi aliquis de-
inceps hoc facere tentaverit ex hac re a
funt , licet eas corruperit , tamen abftrahan-
tur ab his , & propriis fponfis reddantur . Synodali & Imperiali fententia omnimodis.
Quæ vero vel viduæ funt , vel adhuc fpon- feriatur , & res ad exheredatos redeant .
fæ non fuerunt
? & abfque ipfarum & pa- VI. ( 6 ) Volumus , ut omnis inquifitio de
re-

( 1 ) In editis , atque apud ipfum Baluzium
tribuitur Lex ifta Lothario I. Codex vero E-
ftenfis Ludovico II. Augufto ejus filio eam in-
fcribit . Infra Cod. Eftenfis : a Presbyteris
quibufdam negligentibus , & inter fepecunias di-
vidunt . Omnino confulenda hic Editio Balu-
ziana Tom. II. pag. 340. ubi legitur : & pro
Presbyterorum quorundam negligentiis , & inter
fe . Editio Boheriana : & Presbyteris pro qui-
bufdam negligentiis . Infra Cod. Eften. Qui ve-
ro decimam poft tres ammonitiones , & prædica-
tiones Sacerdotum dare neglexerit , excommuni-
cetur .
(2 ) In editis , imo & apud Baluzium , Lex
ifta Lothario I. Augufto tribuitur . Ego fidem
fequor Codicis Eftenfis Ludovico II. tribuen-
tis . In Ambrof. incipit : Ut viduis &c. tuitio
nem , atque adminiculum impertiamus .
( 3 ) Eft Canon X. Concilii Ticinenfis ha-
biti anno 850. dum in ea urbe refideret idem
Ludovicus II. Auguftus . Infra Cod. Eften. in
ultimo tamen conftitutis , fi devote poftulaverint
Sacre Communionis Viaticum , &c.
(4 ) Legem hanc inter Langobardicas edi-
tam non invenio . Suppeditavit Codex Eften-
fis . Ejus particulam a Carolo M. promulga-
tam vide apud Baluz. Tom . I. pag. 370.
(5) Hanc etiam do ex Cod . Eftenfi . Habet
& Ambrofianus , imo bis habet . Verum illam
jam pridem non uno in loco ediderat inter
Capitularia Regum Francorum fupra laudatus
Baluzius Tom. I. pag. 720. & 864. Imo is pag.
565. eam tribuit Ludovico Pio Imperatori
Ipfam quoque Anfegifus Abbas inferuit Col-
lectioni Capitularium , atque Ivo Carnotenfis
Epifcopus in fuum Decretum intulit part. 16.
Cap. 261. Apud Baluzium pag. 864. legitur tan-
tummo lo : Synodali fententia diftriae feriatur .
Ita quoque Ambrof. Cod. in uno loco ; in al-
tero habet , Synodali , vel Imperiali . Baluzius
pag. 565. legit : hoc facere tentaverit , ut acce-
ptor Synodali , vel Imperialifententia &c.In lau-
dato Cod. Ambr. aut contemtor , aut acceptor .
Que omnia fatis oftendunt , hic innui Cano-
nem a quopiam Sacro Concilio hac de re pro-
mulgatum , quod quale fuerit , tum Baluzio
tum mihi ignotum fateor .
( 6 ) Inter Langobardicas non legitur , fed
quidem illam exhibet Codex Eften. A Baluzio
eadem tribuitur Ludovico Pio Tom. I. pag.
674. at ibi tantum habetur : Volumus , ut omnis
inquifitio , que de relus ad jus Fifci nofiri &c.
Hic additur, de rebus Ecclefiafticis . Infra idem
Baluzius : fed per illos , qui in eo Comitaty &c.
 216 LEGES LANGOBARDICE .
rebus ecclefiafticis vel ad jus Fifci noftri
pertinentibus , quæ facienda eft non per
teftes , qui producti fuerint , fed qui in eo
Comitatu meliores & veraciores effe cogno-
fcuntur per illorum teftimonium inquifitio
fiat , & juxta quod illi teftificati fuerint
vel contineantur , vel reddantur ipfæ res .
VII. ( 1 ) Ut Epifcopi , qui res Ecclefiæ
circa propinquos fuos expendunt , reprehen-
fionem caveant , & difcretionis modum te-
neant . Quoniam multi Epifcoporum amore
propinquorum fuorum de rebus fibi com-
mendatis fuo aut quolibet ( 2 ) amicorum
nomine , prædia & mancipia emunt , & ut
in fuorum propinquorum jus conducantur fta-
tuunt . Et ob hoc jura ecclefiaftica convel-
luntur , & minifterium facerdotale fufcatur ,
imo ab fubditis detrahitur , & contemnitur .
Placuit itaque nobis omnibus , ut deinceps
hoc avaritiæ genus caveatur ; fixumque ab-
hinc , & in perpetuum manfurum effe de-
crevimus , ut Epifcopus de rebus fui juris ,
quas ante Epifcopatum , aut certe in Epi-
fcopatu hereditaria fucceffione adquifivit , fe-
cundum auctoritatem Canonicam quidquid
vult faciat , & cui vult , conferat . Poftquam
autem Epifcopus factus eft , quafcumque res
ADDITAMENTUM
AD LEGES , SIVE CAPITULARIA
Ex Ms. Codice Cathedralis
In ( 6 ) nomine Dei omnipotentis . Anno Incarnationis Dominica
" DCCCLV. Indictione III. menfe Februario ,
die menfis ejufdem Quarta .
Um Domnus & Magnificentiffimus
Hludowicus Auguftus apud Ticinen-
fem Civitatem in Auguftali Aula
refideret > tractatus de ftatu Sanctæ Matris
Ecclefiæ & pace divina difpofitione fibi
(1 ) Ne hæc quidem legendam fe præbet in
editis hactenus Legum Langobardicarum col-
lectionibus . Profero illam ex Cod. Eftenfi
rem tamen non ignotam profero ; nihil enim
aliud eft , quam Čanon XVI. Concilii Parifi-
enfis VI. habiti Anno 829. quem etiam edi-
tum videas Lib. V. Cap. 327. Capitular. Re-
gum Francorum ab Anfegifo collectorum . Prio-
ra verba ufque ad Quoniam titulum Canonis
exhibent .
(2 ) Ita quoque legit Baluzius Tom. I. pag.
893. At Labbeus Ton. VII . pag. 1612. Con-
cilior. habet : Juo , aut quorumlibet . Infra alii
textus : in fuorum propinquorum jus cedant .
( 3 ) Neque Labbeus , neque Baluzius hæc
verba habent ; & tamen non immerito appo-
fita. Erant enim olim Diaconia fuis prædiis di-
tatæ , quibus præerant Diaconi , ut Parochi Pa-
rochialibus Ecclefiis . Celebres hæ funt in Ro-
manorum Pontificum Vitis .
de Ecclefiæ facultatibus aut fuo , aut alte-
rius nomine qualibet conditione comparave-
rit , decrevimus , ut non in propinquorum
fuorum , fed in Ecclefiæ , cui præeft , jura
deveniant . Similiter de Presbyteris , vel Dia-
conibus ( 3 ) , qui de Ecclefiarum rebus , qui-
bus præfunt , prædia , & mancipia eo modo
emunt , faciendum ftatuimus ; quoniam mul-
tos Presbyteros occafione taliter emtarum
rerum Ecclefias , quibus præfunt , diſparaffe ,
& offendiffe (4) , & fpoliaffe , & fuum mini-
fterium multis modis exorbitaffe , & diabolo
fe mancipaffe ; & hac occafione multos lai-
corum in fcandalum damnationis & perdi-
tionis deperiffe ( 5 ) comperimus • Et ideo
non debemus ante tempus per fufpectionem
judicari , fed patienter exfpectari , donec ipfa
veritas manifefta fiat , utrum magis audien-
di , an improbandi fimus .
VIII. De his conjunctionibus , quæ fecun-
dum Canones Ecclefiæ & edictum copulatæ
effe non poffunt , placuit nobis , ut ab in-
vicem feparentur : & qui de noftris Judici-
bus neglexerit cauffam iftam ad judicandum
aut diftringendum , componat widrigilt fuum ..
II . &. 12 .
PRIMUM
LUDOVICI II ,
Mutinenfis ,
commiffi Imperii , ac generali totius Po-
puli falute , præfentibus Optimatibus fuis
dixit :
СА P. I.
CA
Crebro veftram fidelitatem retroactis tem-
pori-
(4) Neque ifta leguntur in nuper memora-.
tis editionibus ; fed tantum , quibus præfunt
exfpoliaffe & a fuo minifterio & c. Nos adhuc in
fermone vulgari difparare appellamus exfpoliare .
( s ) Labbeus , protraxiffe ; Baluzius , preruiffe
comperimus . Quæ fequuntur in Cod . Eften . Et
ideo &c. non leguntur in editione Labbeana ,
neque in Baluziana . Et fane extra chorum
pofita videntur .
(6 ) Et hæc reperiuntur in antiquiffimo Co-
dice Ms. Cathedralis Mutinenfis . Antea ve-
ro edita pars horum fuit in Actis Concilii Ti-
cinenfis habiti Anno 855. apud Labbeum Tom .
VIII. Concilior. pag. 149 & apud Baluzium
Tom. I. pag. 355. Capitular. Inferta quippe
funt ibi hac Ludovici II . Imperatoris decre-
ta , quamquam non integra . In ea autem Sy-
nodo Epifcopi Epiftolam ad ipium_Auguftum
dant , ubi proferuntur multa in Ecclefiæ ac
Reipublicæ regimine emendationem ab eodem
exi-
 LEGES LANGOBARDICE
poribus commonuimus ut fecundum nor-
te- mam Chriftianæ Religionis vivere unufquif-
que noftrorum Fidelium fatageret , & fuos
a rapina compefceret : attamen quia haete-
nus minus diligenter actum eft , amodo omni
conamine vos ftudere volumus , quo penitus
a noftro Regno rapina eliminetur , & pau-
perum voces , ufque nunc Domini Sabaoth
aures pulfantes querimoniis , incipiant fuo
Creatori laudes rependere pro ubique pace
& quiere conceffa nobis agentibus .
II. Statuimus autem , ut Ecclefiæ Dei
per toties Regni noftri fundatæ terminos
fub noftræ immunitatis tuitione fecuræ cum
rebus & familiis permaneant , ceu prædecef-
forum noftrorum , piiffimorum videlicet Au-
guftorum , temporibus fuiffe probantur . Ea-
rumque Rectores propriis utantur Privile-
giis Monachi per fua Coenobia regularem
teneant ordinem , Similiter & Clerus omnis
proprio fungatur minifterio , neminem ( 1 )
moleftante noftri terroris formidine .
III. Sancimus nihilominus , ut finguli Co-
mites , & Actores Reipublicæ in fuis mini-
fteriis procurent legalem Populo facere ju-
ftitiam; pupillos , & viduas protegant ; per
loca folita reftaurent palatia , quibus , cum
iter dictaverit , nos Legatofque noftros va-
leant recipere , ne gravent Ecclefias . Quan-
do etiam Epifcopos , Abbates vel Comi-
tes feu Fidelium noftrorum quempiam in
cum fuis
propria Villa morari contigerit ,
in fuis maneant domibus ne fub obtentu
hofpitii eos obprimant , vel eorum res di-
ripiant .
IV. Denique quia , Chrifti cuftoditi cle-
neminem jufte ( 2 ) confecuto pri.
mentia ,
vavimus , fed neque privari abfque legali E omni ftudio perficiatur ; & ne a facri-
fanctione aliquem noftrorum Fidelium volu- legis thefaurus diripiatur earum , fideliter
mus beneficio: jubemus , ne quis fuum depra- defcribatur .
vet ullo modo , fed inftauret fecuriter ; ne
qui dirigendi funt a nobis undique , fi de-
pravata repererint , legaliter emendare com-
pellant , & eos deinceps perfrui prohibeant .
V. Porro cum ad noftrum quislibet no-
ftrorum Fidelium properat obfequium , tam
Tom. I.
217
in eundo , quam in redeundo gradiatur pa-
cifice , ut ( 3 ) terræ generalis exigit utilitas ;
cum Scaritis veniant in ftatutis , jufta Do-
minus maneat . Epifcopus & Comes , per
quorum tranfeunt terminum , diligenter pro-
videant , ne moleftentur incolæ , aut eorum
domos per vim patiantur invadere , vel pro-
pria diripere abfque collato pretio . Sed ne-
que indigene per folita loca tectum , focum ,
aquam , & paleam hofpitibus denegare , aut
fua carius quam vicinis audeant vendere ,
VI. Igitur quia hactenus in Regno no-
ftro quofdam infrenate vixiffe nulli eſt am-
biguum fancimus unumquemque fuorum
hominum folicitudinem gerere , ne folitam
rapinam perpetrare præfumant . Qua pro re
fi quis artatus fuum Seniorem diniferit
penitus interdicimus , ne recipiatur ab alte-
ro , quatenus nifi corrigi voluerit a noftri
Regni penitus excludatur finibus .
VII. Recolimus , hæc fæpe inculcata , &
Auguftali noftra fanétione promulgata , &
quia ex parte in aliquibus neglecta viden-
tur hactenus , acriori ulcifci debuerant exa-
mine . Attamen noftra manfuetudine ut cor-
rigantur , quantulumcumque largimur fpa-
tium , quo quifque neglecta emendare va-
lear , deftinaturi poftmodum Legatos ftre-
nuos emendata inquirere . Qui vero negli-
gens repertus fuerit , propriis honoribus no
ftro privabitur judicio .
4) LEGATIO.
СА Р. I.
CAP.
Cclefiarum Dei juftitia inquiratur , &
II. Pupillorum & viduarum cauffa inve-
ftigetur , & diligenti cura mifericorditer
examinetur .
III. Totius populi querimonia generaliter
audiatur , & legaliter diffiniatur .
IV, De ftatu Reipublicæ inquirendum :
T Ubi

exigentia . Tum fubfequitur Capitulare ejuf-
dem Augufti , quod nunc & emendatius , &
plenius profero . Videre autem eft cum in E-
pifcoporum literis , tum in Statutis a Ludovi-
co II., quantum ea tempeftate cordi fuerit non
Epifcopis folum , fed & ipfis Imperatoribus ,
ut publica res bene ageretur , & & tollerentur
fuccrefcentes abufus : quod & ex reliquis Fran-
IT corum Regum , & Auguftorum Capitularibus
conftat . Prudens certe fummeque laudandum
regimen ; & præcipue quod Augufti Epifcopis
opem ferrent ad rite gubernandam Ecclefiam ,
& ab Epifcopis iidem Augufti juvarentur ad
recte fuftinendum onus Imperii .
( 1 ) Baluzius habet : nemine moleftante .
( 2 ) Babuzius habet : injufte privavimus .
( 3 ) In Actis jam editis Concilii Ticinenfis
L hæc ita leguntur : Et ni generalis utilitas cum
Scaritis veniat in Statutis , juxta maneat . Epi-
fcopus &c. Rectius in Ms. priora verba ; illa
vero , jufta Dominus maneat , æque ac edita te-
nebris abundant . Quod eft ad Scaritos , in Ca-
pitulari Caroli Calvi apud Baluzium Tom. II.
pag. 265. paria legas : Fredericus , vel unus 40-
rum , qui cum eo Scariti funt , caufas teneat •
Hoc eft , qui eidem famulantur , aut illum cc-
mitantur , tamquam electi famuli , five Mini-
ftri . Idem intelligi poteft ex verbis Continua
toris Fredegarii ad Annum 768. Rex Pipinus
in quatuor partes Comites fuos Scaritos , & Leu-
dos fuos ad perquirendum Waifarium tranfmifit .
Fortaffis idem fuere atque Scariones fcilicet
militares viri , a Scaris , hoc eft militaribus tur-
mis , ita appellati , quos ad fui tutelam , & co-
mitatum Magnates adhibebant .
(4 ) Quæ fubfequuntur , defiderantur in A-
&tis editis Concilii Ticinenfis ; ac proinde ex
Codice Ms. Mutinenfi nunc primum eduntur .
Hinc autem plenius intelligas , quanto ftudio
publicam tranquillitatem ac juftitiam curarent
Francici Augufti . Utique non fine voluptate
hac pauca legantur .
 DICE
OBAR
218 LEGES LANG .

Ubi cum iter dictaverit , Dominus Impera-
tor recipi debeat per fingula minifteria . Ubi
ab eo directi Legati . Unde eis amminiftren-
tur obfequia . Unde ( 1 ) Paravereda . Un-
de , vel quæ dona annualia , aut tributa pu-
blica exigi debeant . Qui debeant palatia
reftaurare ; qui pontes . Ut non deftruantur
beneficia , & deftructa reftaurentur . Quæ
beneficia Dominicus Gafindius habuit , quis
habeat illa , vel ubi conjaceant .
V. Directi Abbates Monafteria Mona-
chorum & Puellarum , & Senodochia cir
cumeant ; fi unde amminiftrentur > debita
obfequia habeant , & concorditer degant
inquirant . Quicquid inordinatum repererint ,
regulariter corrigant . Senodochia autem fic-
ubi quæ funt neglecta ad priftinum ftatum
revocent . Hofpitales vero pauperum tam
in montanis ? quam & ubicumque fuiffe
nofcuntur , pleniter , & diligenti cura re-
ftaurentur .

ALTERUM ( 2) ADDITAMENTUM

AD LEGES LUDOVICI II. IMPERATORIS

Ex Ms. Codice Bibliotheca Ambrofiane .

Incipiunt Capitula Domni ( 3 ) Ludovici Imperatoris

filii Lotharii Imperatoris .

CAP. I. mentum venire permittatur .

E inceftis conjunctionibus hic præ-
cipimus ut nullus deinceps pro-
D pinquam , nec quam propinquam
habuit , uxorem ducat .
II. Ut omnimodis diligentiffima exami-
natione , fecundum fcriptam legem , quam
diutiffime fieri poffit , jufto judicio omnibus
ufus juramenti prohibeatur , ut , Deo donan-
te 2
confuetudo peffima perjurii a Chriftia-
no Populo auferatur . Tamen omnino fiant
uni ( 4 ) viri fi nullatenus hoc confentire
III. Comperimus , quod ab his , qui fe-
cundum mundanas Leges &c. Vide fupra
Legem CII. Lotharii .
Ut nullus Ecclefiafticus feminam fecum
habere præfumat . Si Presbyter fuerit aut
Diaconus , aut Epifcopus , ab ordine depo-
nantur . Si Clericus , nudus ad palum vapu-
letur ; & femina , quæ ei confenfit , fimili-
ter vapuletur , & caput tondatur , quia fic
dicit Scriptura Dei : Membra Chrifli f
"aciam
membra meretricis ?
IV. De Epifcopis , Diaconibus vel ce-

volumus . Sed fi quis in perjurio fuerit com-
probatus , aut manum dexteram perdat , aut
eam fecundum fcriptam legem redimat , &
numquam amplius in nullo judicio ad facra-
teris interdixit per omnia Nicæna Synodus ,
ut nulli Presbytero , atque Diacono " five
Clerico , introductam ( 5 ) non liceat habe-
re mulierem , fimul nec ancillam , nec ali-
am ,

(1 ) Sunt equi publici , quos ad curfum , & vero titulus hifce verbis conceptus legebatur ;
ufum Principis miniftrabant Populi , per quos Incipit Capitula Domni Lodoici Impe : pris filius
ille iter faciebat . Erant cum rheda , erant & Lothari Imperatoris . Dubius utique fui , num
fine rheda . Nunc appellamus Cavalli da pofta , hæc referenda effent ad Ludovicum Pium
corumque mentio eft in Codice Theodofiano , ejufque filium Lotharium I. adlectum Impe-
apud Procopium , Caffiodorum , aliofque . At rii confortem . Verum ita fum interpretatus ,
que hinc originem habuit Italica vox Palafre- ut hic de uno Ludovico II. Lotharii I. filio
no , ut erudite oftendit Menagius in Origini agatur ; poftrema enim verba id luculentius
bus Italicæ Linguæ . A veho , & rheda , Fefto perfuadere videntur . Vide etiam quæ infra
monente , dicti funt veredi , hoc eft , equi cur- funt adnotata .
fus publici , atque a veredus efformatus eftpa- (4 ) Corrupta verba , quæ reftituere divi-
raveredus , in Codice quoque Theodofiano me- nando vix poffis . Ego abftinere malui . Erant
moratus interdum . In Lege Bajuvariorum Tit. & olim librarii non pauci , qui pro fua in-
1. Cap. VIII. de colonis , & fervis Ecclefiæ di- fcitia intolerandos errores in Codices infere-
citur Parafredos donent , hoc eft , dent : quæ bant . Hic mihi videtur fenfus . Quantum fieri
vox , ut vides , jam accedit ad Italicum Pa- poterat , in votis erat Imperatori , ut juramen-
lafreno ti ufus caveretur , ne facile perditi homines in
(2 ) Duos Mss. Codices antiquiffimos Am- perjuria ruerent ; quod & in aliis Capitulari-
brofiana Bibliotheca fervat , quorum etiam bus innuitur . Quum tamen fieri aliter non
mentionem feci in Præfatione ad duo brevia poterat , ea finebat , pœnam fimul commini-
Chronica Regum Italia Tom. IV. Rer. Italic. tans hominibus perjuris .
Eos Palatini Socii accuratiffime contulerunt (5 ) Ita enim appellabantur fœminæ extra-
cum editis Langobardorum & Francorum Re- neæ cum Clericis continentiæ voto adfcriptis
gum Legibus , & in his defiderari invenerunt , cohabitantes . Flagitium hoc fæpe Concilia , ac
quæ infra fequantur , ex Codice Capitularium ipfum Nicænum I. Can. 3. interdixerant , & c
excerpta . Sancti Patres , & Carolini Cæfares non femel
(3 ) Libenter fateor , me ita reftituiffe hunc funt exfecrati . Videat , qui plura cupit , Difqui-
titulum quod tamen titubans feci . Undique fitionem meam de Agapetis Synifatis in
erroribus fcatebat Codex Ambrofianus ; ipfe Anecdotis meis Græco-Latinis .
 LEGES LANGOBARDICÆ .
am , quæ in opinionem adulterii maneat ,
aut diffametur , nifi forte matrem , aut fo-
rorem , aut amitam . Simul nec in ipfa ca-
fa , ubi ipfæ manent , effe non debent . Et
qui hoc facere aufus fuerit , bannum noftrum
a parte noftra componat .
V. Ut unufquifque ( 1 ) Presbyter res ,
quas poft diem confecrationis adquifierit ,
propriæ Ecclefiæ relinquat .
VI. Homo , fi de fuo ftatu palfatus fue-
rit &c. Vide fupra Legem LIX. Ludovici Pii .
VII . Placuit nobis , ut hæc Capitula , quæ
excerpfimus de Capitulare avi noftri Karo-
li , & Domni genitoris noftri Ludovici Im-
peratoris &c. Vide fupra Legem LXX. Lo-
tharii I.
VIII. Dictum eft nobis , ut in quibuf-
dam locis Epifcopus , & Comes ab inceftuo-
fis &c. Vide fupra Legem I. Ludovici II.
IX. Statuimus de ( 2 ) Decimis " unde
jam inter Epifcopos , feu reliquos Sacerdo-
tes , & Comites , & Vaffos , & reliquos fide-
les noftros multas audivimus intentiones . Si
eft in fua proprietate , habeat , ficut in Ca-
pitulare conftitutum eft , ipfam decimam de
fuo domo coltile rebus in eadem Ecclefia con-
cedimus , & ipfe Sacerdos , qui ibi ordina-
tus fuerit , ipfam decimam difpenfet pro lu-
minaria five pro eleemofynis diftribuat .
Statuimus de fuos manentes , qui in eadem
Parochia commanentes funt , ipfa decima a
plebe donetur . Et fi contradixerint ea , pu-
blice diftringantur , ficut in Capitulare no-
ftro conftituimus .
X. De propinquis non accipiendis in con-
jugio , eo quod uxoris parentela fit viro
ficut propria parentela .
XI. Ut Epifcopi ( 3 ) in rebus Ecclefiæ ,
circa propinquos fuos expendendi reprehen-
fionem caveant , & difcretionis modum te-
neant . Quoniam multi Epifcoporum &c.
Vide fupra Legem VII. Ludovici II.
XII. Confobrinam, neptem , novercam &c.
Vide fupra Legem XCIX. Lotharii I.
XIII. Si quis in tali nefario conjugio con-
venerit &c. Vide fupra eamdem Legem XCIX.
Lotharii .
XIV. Si vero converfus divifus quis fue-
rit &c. Vide eamdem Legem XCIX. Lotha-
rii I.
XV. Ecclefiæ , vel quælibet pia loca de-
ftructa jacentia , præcipimus ex his , quæ
fufcipere folent , reformata conftitutione
proprio difpendio reftaurentur ; nec fuffi-
ciente vero neceffario , a populo Plebis au-
Tom. I.
(1 ) Confirmatur hic antiquiffimum difcipli-
næ ecclefiafticæ decretum , cui erant , & adhuc
funt obnoxii Epifcopi , Parochi , & reliqui Be-
neficiis Ecclefiafticis fruentes . Hanc in rem
eft Canon Concilii Parifienf. Sexti Lib. I. Cap.
16. quem hic repetitum infra videas .
( 2 ) Nonnulla hinc menda manifeftiora fu-
ftuli ; fed reliqua intacta dimifi , ne nimium
auderem . Domo coltile funt domus a colonis
agrorum inhabitatæ . Manentes vero , & com-
manentes idem fignificant , hoc eft , colonos eo-
219
xilientur , ut domus honorifice videantur
exiftere .
XVI. Nulli Epifcoporum liceat res immo-
biles de fubjectis Plebibus , vel aliis quibusli-
bet locis , in proprio ufu habere , ne majores
locupletentur , & minores tali facto paupe-
riores factæ inveniantur . Contra agens Ca-
nonica auctoritate coartatus defiftat .
XVII. Femina vero que habitum reli-
giofum , aut velamen obtentu religiofitatis
fufceperit potentes viros fociare non
permittatur , fed eligens , aut in Monafte-
rio regulariter vivat , aut in domibus fu-
fceptum habitum obfervet . Contra autem
inventa , providentia Epifcopi emendetur .
XVIII. Res litigiofa nullatenus poteſt da-
ri , aut venumdari , antequam (4 ) eliti-
getur .
Quicumque homo alteri debitor fuerit ,
& ipfum debitum negare voluerit , & po-
ftea convictus fuerit , ipfum debitum in du-
plum perfolvat .
XIX. Similiter & ille homo , qui res ven-
diderit , & exinde chartam fecerit , fi minus
dederit , quam ipfa charta fcriptum fuerit ,
in duplo ei , qui acceperit , reftituar .
XX. Ur poftquam hoc Capitulum notare
juffimus , & per Regnum noftrum , ficque
de noftra juffione " commandatum fuerit
& alio modo quis fecerit , nifi quod nobis ,
& noftris fidelibus placitum eft , quicumque
noftram juffionem in defpectione habuerit
bannum noftrum a parte noftra componat ,
& poftea ipfe reus appareat in Sanctam Sy-
nodum , & fecundum Canones judicetur .
XXI. Conftat enim omnis homo obfer-
vare " ut die Dominico nullas audeat ope-
rationes , mercantionefque peragere , præter
in cibalibus rebus pro iterantibus ita ut
iterantes vivere poffint . Et debent Domi-
nico die , fecundum poffibilitatem omnes
ad Ecclefiam concurrere dein fola Omni-
potentis Dei oratione vacare , ut qui Chri-
ftiano vocabulo nuncupatur , opera peragere
videatur .
XXII. De Monafterio vel Oratorio
quod a oprio domino foli ædificatum eft ,
monere volumus domino conftructori in-
vito non auferatur ; liceatque illi Presbyte-
ΤΟ cui voluerit , pro facro officio ( qui
illius Dioecefis , & bonæ auctoritatis dimif-
foriæ cum confenfu Epifcopi fui , nec ma-
lus exiftat ) commendare , ita ut placita ju-
ftitia ipfius Epifcopi , & obedientia Sacer-
dotis requirat .
T 2 XXIII.
rumdem prædiorum .
( 3 ) Priora hæc verba ufque ad Quoniam ti-
tulum , reliqua textum exhibent , qualem in-
ter Ludovici II. Leges jam dedi , nifi quod in
Ambrof. Codice rectius legitur : Similiter de
Presbyteris , vel de Diaconis , qui de Ecclefiarum
rebus , quibus præfunt , prædia & mancipia emunt,
eo modo faciendum ftatuimus &c.
( 4 ) Hoc eft , antequam purgata fit a lite &
controverfiis in eam fufcitatis .

220 LEGES LANGO
XXIII. Si quifpiam invafor comprobatus ,
dicat pro parte Ecclefiæ egiffe , de privata
fibi re pertinente ab ipfo , fuoque herede
folvatur invafio . Sacerdos denique pro tali
culpa reus inventus , a proprio canonice ju-
dicetur Epifcopo , ut non Ecclefia fibi com-
miffa damnum fuftineat ,
XXIV. In facris ( 1 ) Canonibus præfi-
xum eft , ut Decimæ juxta Epifcopi difpo-
fitionem diftribuantur . Quidam autem lai-
ci , qui vel in propriis , vel in beneficiis
fuis habent Bafilicas , contemta Epifcopi di-
fpofitione non ad Ecclefiam , ubi Baptif-
mum , & prædicationem , manus impofitio-
nem , & alia Chrifti Sacramenta percipiunt ,
Decimas fuas dant > fed propriis Bafilicis
pro fuo libitu tribuunt ; quod omnibus mo-
dis divinæ Legi , & facris Canonibus con-
ftat effe 4 contrarium . Unde veftram potefta-
tem , ut eos corrigatis , expetimus .
XXV. Quamquam Sacerdotum teftimo-
nium &c. Vide fupra Legem CI. Lotharii I.
XXVI. Si autem veniente caufa &c. Vi-
de eamdem Legem CI. Lotharii I.
XXVII . Quia funt in plerifque locis par-
ricidæ & ceteri homicidæ , vel reliquis cri-
minibus implicati , quia poenitentiam publi-
cam agere contemnunt , qui utique Reipu-
blicæ utilitatibus inutiles funt , fuper quibus
neceffe eft , ut veftra celfitudo Comitibus
quatenus Epifcopis adjutorium
præcipiat , quatenus
ferant , ut eos Canonica pœnitentiæ fubde-
re valeant .
XXVIII. De juftitiis Ecclefiarum , vidua-
rum , orphanorum , & pupillorum , ut in pu-
blicis judiciis non difpiciantur clamantes , fed
diligenter audiantur ,
XXIX. De homicidis ( 2 ) , & ceteris
malefactoribus , qui legibus mori debeant >
nemo eis ad excufationem in Ecclefiam fuam
introire permittat . Si abfque voluntate pa-
troni ibidem introierint tunc ipfe , cujus
Ecclefia fuerit nullum victum eis donet
nec alii dare permittat .
(1 ) Habes hic eifdem verbis Canonem XII.
Concilii Ticinenfis habiti Anno 855. fub Lu-
dovico II. Augufto . Vide Labbeum Tom. VIII.
Concil. & Baluzium Tom. II. Capitular . Qua-
re jam tandem intelligimus , Capitulare hoc
non ad Ludovicum Pium , fed quidem ad ejus
nepotem Ludovicum II . effe referendum .
(2 ) Similem Legem , fed breviorem , a Ca-
rolo M. Fromulgatam fupra habes Cap. VIII .
inter illius Leges .
(3 ) Supra in Lege CXXI. Caroli Magni in-
terdicuntur hujufmodi angariæ ; & inde expref-
fa videtur ifta Lex , quamquam aliis verbis ac
fententiis concepta . Sed & eadem Lex a Ba-
luzio adfertur Tom. I. pag . 400. Capitularium ,
ex duobus Mss . haufta .
(4 ) Quod olim conjectum dicebant , nunc ap-
pellamus contributionem . Baluziana editio habet :
vel refiduum . Ambrofiani Codicis lectio for-
taffis anteferenda . Refidium enim pro refiden-
tia , feu jure aut actu refidendi , ufurpatur .
Ne quid tamen diffimulem , Hincmarus Re-
menfis Epift. 7. ex Labbeanis apud Du - Can-
gium in Gloffario Latino fcribit : titulus au-
CE
BARDI
:
XXX . Ut nemo præfumat alterius fervum
miniftrum Ecclefiæ conftituere , vel benedi-
cere , antequam a domino fuo tradatur in
manu Pontificis in libertate integra perfi-
ftendum omnibus diebus , nec poffit domi-
nus poft illum diem dominationis jus in eum
exercere ; & tunc ficut domini voluntas eſt ,
ad Sacrum Ordinem accedat .
XXXI. Ut Epifcopi , & Abbates , & Pres-
byteri res Ecclefiæ fibi commiffas inter pa-
rentes & proximos fuos , non amplius quam .
Canonica fanxit licentia , dividant , ut ac-
ceptæ plebi , vel eis , qui res fuas ibidem
offerunt murmur vel detractio aufera-
tur .
XXXII. Ut liberi ( 3 ) homines nullum
obfequium Comitibus faciant , nec Vicariis ,
neque in pafto , neque in meffe , neque in
aratura , neque in vinea , & conjectum vel
(4 ) refidium non folvant , exceptis ( 5 )
aribannatoribus , vel miffaticis , qui legatio
nem ducunt
XXXIII. Statuimus de ( 6 ) Presbyteris ,
& Diaconibus ecclefiaftico honore privatis ,
ut redigantur ( 7 ) poenitentiæ , ficut Cano-
nes præcipiunt . Et fi Epifcopus , aut Ab-
bas in fua Parochia habuerit ( 8 ) Mona-
fteria , ibi mittantur , & tunc præcipiat ipfis
Epifcopus , ut ibi tales judicent ipfam ple-
bem , unde fint ut fi res proprias habue-
rint , eligant fibi talem patronum , qui de
ipfis rebus victum & veftimentum eis mi-
niftret ; ita tamen ut nullam habeant licen-
tiam vagandi , aut difcurrendi , five per pla
cita , five ad Palatium , feu ad ipfas res
quas proprias ante habuerint fine licentia
fui Epifcopi , & in eodem loco , ubi con-
ftitutum eft , fuam pœnitentiam jugiter a-
gant . Quod fi hoc non obfervaverint , pri-
mum verberibus coerceantur . Quod fi nec
fic fe caftigaverint , tunc in tali loco dedu
cantur , ubi velut fub pœnitentia vivant .
XXXIV. Ut viduis " & orfanis , & pu-
pillis &c. Vide Legem II. Ludovici II.
XXXV.
tem ipfius , in quo refiduus erat c. pro re-
fidens . Sed librariis non femper fidendum
Eft & refiduatio eodem fenfu .
( 5 ) Baluzius hæc ita legit : & conje&um ul-
lum , vel refiduum eis refolvant ; excepto jervi•
tio , quod ad Regem pertinet , & ad beribanna-
tores , vel his , qui legationem ducunt .
( 6 ) Hanc Legem Lothario I. adfcriptam ex-
hibet Baluzius Tom. II. pag. 32. Capitular.
tamquam ex Langobardicis exceptam . Nifi o-
culi me fefellerunt , ego inter eas non depre-
hendi . Quare libentius do illam ; neque vero
eamdem repetitam habere , flagitium foret .
(7 ) Baluzius : fub pœnitentia . Infra aut Ab-
bas non legitur in Baluziana editione , & qui-
dem perperam additum videtur .
( 8) Aliter apud Baluzium , nempe : Et fi
babet Epifcopus in fua Parochia fuum minifte-
rium , ibi mittitur . Atqui fenfus ipfe pofcit
legendum hic Monafteria , five Monafterium ; in
iis enim pœnitentiam agere delinquentes Cle-
rici cogebantur . Emendatiora funt & reliqua
in Ambrofiano Codice , quam apud Baluzium
Sed fingulis adnotandis tempero .
 LEGES LANGOBARDICE : 221

XXXV. Volumus ut omnis inquifitio &c. potuerit . Et fi alia vice duo vel tres eum
Vide Legem VI. Ludovici II. de furto accufaverint , liceat ei contra unum
XXXVI. Placuit ( 1 ) nobis de orfanis ex eis cum fcuto & fufte in campo contene

& pauperibus , qui debite vel indebite ami-
ferint hereditates paterni vel materni juris
ad fe pertinentes , fi alicubi inventi fuerint ,
quos patres vel matres propter traditiones
illorum , exheredes fecerint , aliorum fcili-
cet fuafionibus , aut petitionibus , vel ali-
quo ingenio , omnino volumus , arque de-
crevimus emendari , quantum ad nos vel ad
noftram pertinet poteftatem , juxta volun-
tatem Dei , & veftram , fancta admonitio-
ne , & confideratione , ut fi forte extra of
ficium noftrorum alicubi inventum fuerit ,
admonere veftram clementiam audeamus ,
ut emendetur .
XXXVII. Sancitum eft , ut nullus quisli-
bet Ecclefiafticus &c. Vide fupra Legem V.
Ludovici II.
XXXVIII. ( 2) Si liber homode furto accu-
fatus fuerit , & res proprias habuerit , in
in
mallo in præfentia Comitis fe arramiet .
Et fi res non habuerit , fidejufforem donet ,
qui eum arramire , & in placitum adduci
faciat . Et liceat ei prima vice per facra-
mentum fe fecundum legem idoneare
dere . Quod fi fervus de furto accufatus fue-
rit , dominus ejus pro eo emendet , aut eum
cum facramento excufer , nih tale furtum
perpetratum habeat , propter quod ad fup
plicium tradi debeat .
XXXIX. Statuimus + ut nullus quislibet
Ecclefiafticus &c. Vide repetitam Legem V
Ludovici II.
XL. Statutum ( 3 ) eft , ut nullus Cano-
nica , aut Regulari inftitutione conftitutus
aliquem confecrari propter res adipifcendas
deinceps perfuadeatur . Et qui hoc facere
tentaverit , Synodali , vel Imperiali fenten
tia modis omnibus feriatur .
XLI. Si de una caufa plures fidejuffores
dati fuerint , & unus ex ipfis fidejufforibus
mortuus fuerit , ut proinde caufam fuam non
perdat , fed pro eo, qui de illis fidejuffori-
bus vivi funt , folvant quod promifit .
XLII. Sancitum eft de Villis , & Eccle-
fiis in eis noviter conftitutis , ut Decima
de ipfis Villis ad eafdem Ecclefias confe
rantur .

QUÆSTIONES AC MONITA

VETERUM JURISPERITORUM IN LEGES LANGOBARDICAS

Ex Codicibus Mss . Ambrofiane Bibliotheca ,

MONITUM , CL, MURATORII.

N geminis Ambrofianis Codicibus Mss. , Langobardicas Leges comple&entibus , quos una cum odi-
I tis contulere confilio meo conjunctiſſimi Palatini Socii , & una cum eis Philippus Argelatus ,
præponebantur Juridica quædam fragmenta , quorum pars afpectu primo e Legibus nunquam antea
editis conflata videbatur . Ut illa fub oculis babui , innumeris , pæne dixi , intermixta mendis >
quibus Codices ii abundabant , intellexi non Leges illic baberi , fed Legum interpretationes , qux-
tiunculas , monita , que in fuum , aut tironum ufum Jurifperiti rudium feculorum fcripta re-
liquerant . Neque hæc abjicienda fum ratus . Nimia nobis dederunt , & adbuc dant e fuo penure-
centiores Legum periti ; adeo vero pauca ex antiquis illis fuperfunt , ut vel eorum quifquiliasfer-
vare, cunctorumque oculis fupponere irridendum minime fit . En ergo , que ex corruptis iis frag-
mentis fecernere potui , atque intellexiffe quodammodo mihi vifus fum, emendatis dumtaxat mani-
feftioribus erratis . Reliqua pro fuo arbitrio corrigat Lector ,

Quæftio de Lege Romana . Si quis fidejuffores non habuerit , fic de-

bet jurare juxta judicatum : Poft deceffum
Omo , qui ad Placitum wadiam de- ill . genitricis meæ menm proprium effe de-
derit , & non habet fidejuffores pa- bet & malo ordine non deveftivi . Tunc
H ratos , Comes comprehendat , &fa- vadat ad certamen · Quod fi utile fuerit
ciat mittere in carcerem , quia Lex Rana, quod ipfa femina adveftita fuerit , & alter
na præcepit . ad captionem venerit & facramentum fa-
Tom. I. T 3 cere

( 1 ) Defumta Lex eft e Can. VI. Concilii
Moguntini habiti Anno 813. Relatam quoque
reperies Lib. II. Cap. 31. Capitularium . Infra
in editis legitur : juxta voluntatem Dei , & ve
ftram fantam admonitionem confiderationem .
( 2 ) Refert & Baluzius hanc Legem Tom.
I. Capitular. pag. 603. ac tribuit Ludovico Pio ,
a quo ejus nepos Ludovicus II . acceperit . In-
lata quoque fuit in Lib. IV. Cap. 29. Capitu-
larium . Jam alibi dixi , quid fit adhramire ,
( 3 ) Interdicitur Canonicis & Monachis , ad
fuum inftitutumn quempiam allicere eo confi-
lio , ut illius fortunas adquirerent Ecclefiæ fuæ ,
five Monafterio . Parum laudanda hæc confue
tudo jamdia inoleverat . Sed canebatur furdis ,
& difficile nimium erat in hujufmodi venato-
ribus culpam dignofcere . Atque utinam no-
ftris temporibus nullum hujus moris veſtigium
fuperfit .
 222 LEGES LANGOBARDICÆ .
sere debeat : tunc dieta femina dicat , quia
juxta iftud judicatum inveftita fuit . Tamen
non debet dicere proprium .
Superceffio ( 1 ) Lege Salica . Si olim ho-
mo decefferit , & reliquerit filium & filiam ,
qualiter fuccedant . Et fi reliquerit filium
& filiam , & neptum filium de fuo filio
æqualiter fuccedant . Si vero ifti non fue-
rint , & reliquerit patrem , & matrem , ipfi
fuccedant . Si autem non habuerit & ille
moriens reliquerit fratrem vel fororem
five fint germani , five non , ipfi fuccedant .
Si vero iftos pradictos non habuerit & raverit in ipfo malo . Tertia , fi homo mi-
habuerit amitam fororem de fuo patre , ipfa
fuccedat . Et fi iftam non habuerit , & ha
buerit fororem de fua matre , ipfa fuccedat .
Quod fi nullus de iftis perfonis fuerint , tunc
quicumque propinquus fuerit , mafculus pa-
terna generatione , ipfe fuccedat . Sed alias
feminas non vocamus ad fuperceffionem de
homine Salico nifi illas › quas fupradi-
ximus .
Superceffio Lege Romana . Si homo de-
cefferit , & reliquerit filium , vel filiam , &
mptum filium de fuo filio , vel filiæ , æqua-
liter fuccedant . Similiter omnes fupercedant
illi , qui de inferiori linea venerint five
fint pronepotes , vel pronepotæ , yel inde
incoeperint , five fint nati , antequam pa-
rens fuerit mortuus five fint pofthumi
qui fuerint nati poft deceffum parentis . Quod
fi nulli de fuperiori linea fuerint & ha-
buerit patrem , & matrem , & fratrem ger-
manum , & fororem germanam , omnes æ-
qualiter fupercedant . Et fi habuerit tantum
matrem , vel patrem , vel fratrem germa-
num vel fororem germanam , & filium
vel filiam de alio fratre , vel forore germa-
na fimiliter æqualiter fuccedant . Si vero
reliquerit fratrem , vel fororem germanam ,
& frater , & foror germana , & frater , vel
foror qui non funt germani , fupercedant .
Si autem reliquerit fratrem , vel fororem
qui non funt germani , & filium , vel filiam
dicti fratris , aut dicta fororis , qui fuerint
germani , frater vel foror germana fucce-
dant . Quod fi reliquerit fratrem , vel foro-
rem germanam , aut filios , vel filias dicti
fratris , vel fororis , qui fuerint fimiliter ger
mani , æqualiter fupercedant . Et fi iftos non
habuerit , & habuerit avum vel aviam ,
& patrem vel matrem , pater , vel mater
fupercedant , quia proximiores avo funt .
Quod fi nullus de perfonis fupradictis fue-
rit , tunc quicumque proximior fuerit , five
mafculus , five femina , five de paterna ge-
neratione > five de materna , ipfe fuperce-
dat . Si vero fuerint parentes æquali gradu
de paterna , & de materna generatione ,
æqualiter fapercedant . Si autem fuerit plus
propinquus de paterna , vel de materna ge-
neratione , is , qui fuerit proximior gradu ,
(7) Pro Succeffio , five ordine fuccedendi . Vox infueta , & librario indoctiffimo tribuenda .
ipfe fupercedat , quia fic præcepit Lex Ro-
mana in Libro qui nominatur Novella
quem egit Juftinianus Imperator tempori-
bus fuis .
Intentiones , unde per Leges poteft
haberi pugna .
Rima eft , fi alicui fuerit miffum cri-
PRi
P men , quod ipfe infidelis Regi fit . Se-
cunda , fi homo clamaverit fornicari a mulie-
re , qua in alterius mundio eft , & perfeve-
ferit crimen fuæ uxoris , quod tractaffet in
morte fua . IV. fi homo miferit crimen
alii de fua uxore , quod fornicaffet cum ea .
V. fi quis miferit crimen fuæ mulieris
quod fornicaffet cum alio . VI. fi quis in
alium miferit crimen de fua uxore quod
converfaffet cum ..... VII. fi homo ap-
pellaverit alium argam , & perfeveraverit
in ipfo malo . VIII. fi quis appellaverit fi-
lium , quod pater ejus fuiffet debitor fuus .
IX. fi furrexerit intentio inter creditorem
& debitorem , atque fidejufforem . X. fi quis
mallaverit alium de incendio , quafi ipfe fe-
ciffet . XI. fi homo mallaverit alium , quod
ipfe occidiffet fuum proprium Aldium per
venenum . XII. fi homo noluerit recipere
rem intertiatam . XIII. fi duo teftimonia
ad quamlibet rem dant teftimonium , & di-
fcordant inter fe . XIV. De charta falfa ap-
pellata , fi voluerit ipfe , qui appellavit fal-
fam eam. XV. fi quis appellaverit alium
quod depofuiffet ei aut ipfe , aut per fuum
nuntium , valentem xx. folidos aut am-
plius . XVI. fi aliquis appellaverit alium
quod ipfe deveftiffet eumdem re immobile .
XVII. fi homo venerit in judicium , & di-
xerit : Habeo & teneo ad meam proprieta-
tem petiam unam de terra in loco tali &
tali . Homo fimiliter dicat : Ipfa terra , quam
tu dicis , ego habeo eam , & teneo ad meam
proprietatem . XVIII. fi quis dixerit de char-
ta facta de pretio , quod fecit eam per vir-
tutem . XIX. fi homo miferit crimen alii
quod tuliffet ei furto valentia plus aliquid
de vi . folidis . XXI . ( Vigefimum omittit )
Si homo appellaverit alium de fcacho va-
lente ultra vi . fol. XXII . fi homo malla-
verit alium , quod ipfe fuiffet collega furis
de aliqua re furata . XXIII . & homo mal-
laverit , quod in fua poteftate veniffet ali-
qua res furtiva , fe fciente , quod ea fuiffet
furata . XXIV. fi quis mallaverit alium
quod fuum fervum feciffet & ei furatus
uxorem fit , vel filium ipfius , qui in ejus
poteftate eft .
Poffeffiones ex Lege Langobardica tales
funt per xxx. annos ; tales funt per XL. ,
tales funt per LX. Per xxx. funt inter duos
homines extraneos aut inter hominem &
Ec-
 LEGES LANGOBARDICE .
Ecclefiam . Per XL. funt inter duos fratres ,
aut inter barbam & nepotem , vel inter
confobrinos , vel inter duas Ecclefias . Et fi
aliquid habuerit ... unus ex iftis parenti-
bus aut de una Ecclefia , & intentionat
cum alio de ipfis parentibus , vel cum alia
Ecclefia , & vult fare in locum Warentis ,
Per LX. funt illæ , fi aliquis habuerit inten-
tionem de rebus mobilibus cum pars pu-
blica .
Si homo commendaverit fervo aliquas
res , & poftea ipfe fervus fuerit dimiffus li-
ber , & veniens ille , qui ipfas res commen-
davit , requirere , refpondeat ille : Ab illo
die , quando tu mihi commendafti , fervus
cram & ipfe dominus meus mihi tulit .
Quomodo poffim contradicere , quia domi-
nus meus erat ille ? Lex eft , ut poftquam
ipfe manifeftat quod commendaffet , reddat
ei quod dicit Lex ad res alienas commen-
datas .
Si ille homo aliqua mala fecerit ,
fervus dominum appellat , quando ad facra-
mentum venerit , fi debeat jurare juxta iftud
judicatum ejus prædeceffum , illa genetrix
mea meum proprium effe debet , & malo
ordine non deveftivi , & facramentum face-
re debet : dicta femina dicat juxta iftud ju-
dicatum inveftita fuerat ? tamen non debet
}
dicere proprium .
Si infans intra ætatem fit & habuerit
avium de patre , tutor fit , de matre non .
Si homo invenerit ( 1 ) Scazo in terra alie-
na medietatem habeat qui invenerit & Notarius , qui non fcripfit caput , & exem-
medietatem cujus terra eft , quia Lex Ro-
mana dicit .
Recordare • Si Epifcopus commutaverit
terram , & prius appellaverit ipfe , cum quo
commutaverit & ipfe monftraverit char-
tam & ipfe Epifcopus dixerit : nihil im-
pediat , quia contra Legem facta eft ; & ipfe
dixerit non , ut fi exiftimatores fuiffent , ve-
niant & ipforum teftimonium firment . Si
ipfi noluerint firmare , & dixerint , quia ne-
fcimus , quando commutatio facta fuerit ,
nec fi pejoratam rem receperit Cafa Dei ,
ut juftum eft , utrinque componat fuum Wi-
drigild . Et liceat ipfi alios teftes contra eos
apponere , fi potuerit , & veraci teftimonio
dicere . Et fi non potuerit approbare per fe
ipfum , perdat rem . Si non potuerit Epifco-
pus probare , ipfe homo juret tunc , quan-
do commutatio facta fuerit , & fecundum
legem facta fuerit , & melioratam receperit
Cafa Dei .
Si quis commendaverit aliquas res cuili-
bet , & ipfe perdiderit poftea aut per incen-
dium , aut per .... juftum eft nihil red-
dat . Aut fi fuerit tultum per ipfius forfa-
&
tum , a quo commendatum eft , nihil red-
dat . Et fi per ipfum , qui recepit
recepit ,, juftum
juftum
eft ut reddat , caput tantum .
(1 ) Id eft, thefaurum . Scatz vox Germanica .
223
Recordare de damnofo debito , debet die
cere , a quali caufa fuit damnofum .
Recordare , quod fi frater unus refutave-
rit ad duos fuam portionem , & manifefta-
verit in ipfa promiffione , quod fuiffet jure
fuorum parentum : juftum eft , ut ipfi fra-
tres nihil moleſtent ipfum fratrem , qui re-
futavit de fua portione . Et fi manifeftave
rit ipfam promiffionem , quod juris fui fra-
tris fuiffet , juftum eft ut de illa portione
permaneat tacitus , & de fua ; & fi ipfe
fuus frater voluerit , dividat cum ipfis fuis
fratribus .
Recordare : Si homo mallaverit alium
quod ipfe tuliffet ad furtum chartam , qua
continebat de tanta re , quæ valebat fupra
vi . folidos , juftum eft nihil refpondeat , fi
non appellaverit quod charta ipfa valebat
fuper vi . fol . ; & homo Romanus •
Lex eft , ut fi perdiderit res , quas aliter
charta ipfa reddere debet , caput tantum ,
res .
Si quis fidejuffores non habuerit , non
defpicitur carcere ; nam de Langobardo non
pofuimus , quia Lex præcipit , ut habeat
111. dies fine culpa , quando ad facramen-
tum venerit .
Ille Notarius , qui caput fcripfit , & ex-
emplavit , fic debet firmare : Ego ille Nota-
rius autentico bujus exemplar manibus meis
fcripfi , & fic inibi continebatur , ficut bic
legitur exemplar , litera plus minufve , &
bac exemplar manibus meis exemplavi . Ille
plavit : Ego ille Notarius autentico bujus
exemplar vidi , legi , & fic inibi contine ba-
tur , ficut hic legitur , & exemplar manibus
meis exemplavi . Teftes fic debent firmare :
Ille autentico bujus exemplar vidi , legi , &
fic inibi continebatur , ficut bic legitur ex-
emplar , & me in ipfo autentico fecundum
quod fubfcripfi . Ille Notarius , qui fcripfit
caput , & non exemplavit , fed exempla fir-
mavit : Ego ille Notarius autentico bujus
exemplar manibus meis fcripfi : & fic inibi
continebatur , ficut bic legitur exemplar lite-
ra plus minufve .
Incipit de Etate .
Pann
Riis fec
ma , æta eft
sund pueant
a inf ritia
ia , quæ eft vii
fimiliter VII.
annis ; tertia adolefcentia , quæ eft xiv. an-
nis ; quarta juventus , quæ eft xxvIII . an-
nis ; quinta fenectus ; fexta decrepita ætas .
Sed fecundum Libros Divinos infantia &
pueritia pro una reputabitur , juxta quod
dicitur de Chrifto in Præfatio : Qui natus
eft infans , & Deus eft ; & Evangelia di-
cunt : Octava dies venerat , ut circumcide-
retur puer
vetur pu er .. Similiter adolefcentia vel ju-
ventus , jux ta auc toritatem Sac ri .. . Poftea
ve-
 224 LEGES LANGOBARDICE :
venit fenectus , quæ incipit ad completos
LVIII. annos . Et de ætate dicitur fecun-
dum hic declaratur , & juxta illud , quod
dicitur in Lege Romana in libro , qui no-
minatur Inftituta in Lege , quæ inchoat fic :
Nunc tranfeam fideicommiffa . Et in ipfa
Lege , quæ fic præcipit , ut fupra dictum
eft > antiquis temporibus firmum effe æfti-
mo , ut homo poftquam pervenerit ad æta-
tem , qua vocatur fenectus , quæ incipit
LVIII . annis , per fe pugnam facere non de-
beat fed fuum pugnatorem pro fe mitte-
re ideo quia tantis viribus deficit . Ergo
fi virtus , id eft firmitas corporis deficit , in-
firmus eft .
Recordare : Si quis appellaverit aliud ad
fervitium , & ipfe dixerit non fervum effe ,
quod libera matre natus fit : juftum eft , ut
probet quod dicit . Et fi ipfe non potuerit
probare probet ipfum qui appellat . Et fi
non potuerit , laxet ipfum , & faciat finem .
Et fi ipfe fervus dedit wadia de probare ,
& non potuerit facere , quod liber fit , Co-
mes debeat dare pro fervo illius qui ap-
pellat . Et fi produxerit probare , & inter
fe difcordaverint unufquifque componat
fuum Widrigild , & ipfe pro fervo fimiliter
fiat datus . Et fi ipfe , qui dicit effe fuum
dominum , non potuerit probare , nihil com-
ponat .
Si quis commendaverit aliquas res cuili-
bet fervo nefciente fuo domino & eos
dominus libertaverit poftea & voluerit
ipfe , cujus res fuerint , appellare , dominus
nihil ei reddat ; nam ipfe 9 cui res com-
mendiderat , ipfe rendat . Et fi per confen-
fum domini fui commendaverit dominus
refpondeat .
Recordare , quoniam fi fervus ambulave-
rit a manfione alterius & dixerit Homo
GUIDONIS
LEGES .
GUIDO IMPERATOR .
» Imperat ifta bonis regalis fermo Guidonis .
CAF, L rem , vel inceftum , in fuis fedibus vel con-
Lacuit etiam nobis ftatuere fum-
mopere , ut Epifcopi & Comites
uniti fint in fuis Parochiis &
in Comitatibus , pro pace & fal-
P
vatione in honoribus fuis habi-
tantibus ; ita ut nullum prædonem , rapto-
( 1 ) Cod. Eften. exteros iftius Regni vaftatores , &c. Infra : quidquid alteri rapuerint .
ille mandat vobis domino meo , præſta va
lem rem ; & præftaverit , & ipfe fervus fu-
gierit , & ipfe qui fervo res dederit › pul-
faverit dominum : juftum eft , dominus ni-
hil ei rendat , nifi præbeat facramentum
nec fuæ voluntatis , nec fuæ confcientiæ ejus
fuiffet , quod fervus fuus hoc malum fecif-
fet & fiat folutus . Et fi voluerit , habet
fpatium ad requirendum eum habere .
Recordare . Si homo mundiaverit fuam
mundoaldam , & fi avenerit ipfa moriens
juftum eft , ita maritus fuccedat in totum ,
quod ei pertinuerit .
Recordare , quoniam fi homo appellave-
rit alium , quod ipfe deveftiffet de res im-
mobiles , & ipfe dixerit , quod de propin-
quo meo parente fint , fi ipfe decefferit abf-
que filiis , filiabus , ego volo fuccedere : ju
que
ftum eft , nec refudat , nec pugnam facere
inde , nec intromittar , nec intromifit . Et
fi dixerit , quod deveftiffet , & ipfe dixerit .
quod pertinet mihi per libellum , & ego ti
bi malo ordine non deveftivi : juftum eft ,
ut faciat pugnam .
Recordare . Si homo vendiderit fuas res
ad Presbyterum in eo tenore > ut ipfe de-
beat ufumfructum habere , & poft ejus de-
ceffum ad ejus proprietatem debeat venire ;
& fuerit mortuus fine filiis & filiabus , aut
non fecerit aliquid de ipfis rebus : juftum eft ,
ita ipfe Presbyter veniat ad proprietatem ,
quia non dederit aliis , & ipfe in fe retineat .
Juftum eft , ut homo de adulterio natus ,
vivat qualem Legem voluerit . Et fi ipfe
mortuus fuerit fine filiis , & filiabus aut
fine teftamento , juftum eft ut ipfe , qui
plus propinquus fuerit , five parte patris
five parte matris , ipfi fuccedat . Quod fi
æquales parentes fuerint > fimiliter fucce-
dant .
AUGUSTI
ceffis honoribus permittant morari . Et fi'
intellexerint ex aliqua parte per eorum ter-
minos velle aut debere tranfire exteros , ad
iftius Regni vaftationem , ( 1 ) obviam eis
miffos commonitorios dirigant ut in pace
& fine præda per eorum tranfeant terram .
Vendere autem eis , quæ neceffaria funt fa-
ciant ,
 LEGES LANGOBARDICE .
ciant , non plus caro, fed fecundum ufum &
confuetudinem terræ. Si vero noluerint acquie-
fcere fed prædas & rapinas exercuerint
quidquid aliter rapuerint , legaliter cum ban-
no noftro ab Epifcopo & Comite ejufdem
loci emendare cogantur . Quod fi ea exequi
noluerint , ftatim ab Epifcopo loci excom-
municentur . Poftea vero fi contigerit , ut
Comes loci Populufque terræ fupra ipfos
prædones venerint & eos impedierint , &
fuerint mortui , neque fayda inde crefcat >
neque compofitio aliqua ( 1 ) requiratur , pro
his qui ibidem occubuerint . Et fi Comes
ejufdem loci hoc implere neglexerit , pro-
prio honore privetur . Et fi oportuerit , &
neceffe fuerit , in ipfo auxilio vicinum fuum
Comitem advocet ; & fi ille fe fubtraxerit ,
fimiliter proprio privetur honore & infu-
per xxx, libras argenti Comiti componat .
II. 53. 2.
II. Quicumque igitur ex laicali ordine ,
tam liberi quam fervi homines in Comita-
tu manentes ( 2 ) , a proprio Comite , vel a
Publica Parte , id eft , ab his , qui Rempu-
blicam agunt , admoniti fuerint , fi fe fub-
traxerint ab adjutorio fui proprii Comitis ,
& eum non adjuvaverint infra ipfum Co-
mitatum , contra prædones venientes in fuo
Comitatu , tertiam partem liberi ex fuis mo-
bilibus componant · Servi autem LX. ictus
a propriis dominis accipiant , fi probatum
fuerit , quod eis fuiffet denuntiatum . III .
T
13. 2.
FORMULA VETERES .
cidifti fuum patrem . Non occidi , quod
legem emendare debeam . Petre te appellat
Martinus , qui eft Advocatus de Parte Pu-
blica , quod tu intellexifti , quod extranei
bomines debeant tranfire ad vaftationem iftius
Regni , & habuifti negligentiam de tramit-
tere cum tuo Epifcopo obviam eis Miffos Com-
munitorios , ut pacifice tranfirent per veftram
terram . Petre Comes te appellat Martinus
Comes , quod ipfe invitavit te , quod tu ad-
juviffes eum de extraneis , qui veniebant
vaftare fuum Comitatum " & tu te fubtra-
xifti . Petre te appellat Martinus , qui eft
Advocatus de Parte Publica , quod tu fuifti
ammonitus a tuo Comite , quod tu adjuva-
res eum infra Comitatum contra fuperve-
nientes prædones , & te ſubtraxifti .
( 1 ) In Cod. Eften. compofitio aliquando . In-
fra: neceffe fuerit , ut in fuo auxilio vicinum
advocet Comitem , & ille fe fubtraxerit . In fi-
ne: Comiti perfolvat .
( 2 ) Cod. Eften. quamque fervi homines in Co-
mitatu commanentes . Infra: fupervenientes infuum
Comitatum . In fine : fi tamen probatum fuerit .
( 3 ) Cod. Eften . neque loco pofitus id eft ,
Vicarius , & Locum tenens Comitis . Infra :
fed neque per Juam fortiam in manfionem ( unde
Italicum magione , & Gallicum maijon ) Eriman
ni applicet . Infra : perfonis publicis aliquis hoc ir-
ritum fecerit , honore proprio privetur , & fecun-
dum Legem emendet hoc , quod ei fecerit . Heri-
225
III. Nemo Comes , neque loco ejus po-
fitus ( 3 ) , neque Sculdafius , ab Acimannis
fuis aliquid per vim exigat , præter quod
conftitutum legibus eft . Sed neque per fuam
fortiam in manlione Arimanni fe applicet
aut placitum teneat , aut aliquam violen-
tiam faciat . Si vero de prædictis perfonis
publicis hoc irritum fecerit , honore proprio
five minifterio privetur , & fecundum legem
emendet , quod fecit . III. 12. 5.
FORMULA VETERES .
Etre Comes te appellat Martinus tuus
P Erimannus , quod tu albergati per vir-
tutem in cafam fuam , & tulifti per virtu-
tem fibi unum porcum , qui valebat folidos
X. De torto me appellas , Da fibi valimo-
nium , ut fi te recordatus fueris , ut emen-
des ; fin , ut te exdicas . Cujus placiti Sa-
cramenta funt appellatoris . De hoc , unde
te appellavi , me fciente de torto te non ap-
pellavi . Si Deus . Appellati : de boc , unde
tu me appellafli , de torto me appellati , ft
Deus &c. Poena eft appellatoris quidem de-
cima pars litis aliquando , & appellati vi-
& femper honore aut miniflerio privetur ,
ut bannum perfolvat , & fecundum legem
appellatoris emendet malum .
IV. Si igitur ex præcepto Imperiali , Co-
mes loci ad defenfionem patriæ fuos Ariman-
nos hoftiliter præp rare ( 4 ) monuerit , aut
per fe , aut per Miffos fuos , fi aliquis eo-
rum remanferit , exceptis his , quos Epifco-
pus elegerit in fua neceffitate , aut Comes
aut ceteris impedimentis , quæ legibus con-
tinentur , detentus fuerit , widrigilt fuum
componat . Et hoc nullus Comitum aut
Publicus , poteftatem habeat exigendi , nifi
cum Miffo Palatii Imperatoris . III . 13. 3.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
P vocatus de Parte Publica , quod Comes
tuus per præceptum Imperiale ammonuerit te ,
quod boftiliter pergeres ad defenfionem pa
triæ , & ad cafam remanfifti . Non placet
Deo . Tunc appellatus det vadium , ut fi fe
recordatus fuerit, emendet . Sin autem , quod
fe exdicat . Cujus placiti facramenta junt
ita ut Advocatus non juret , fed tantum
appellatus Comes meus per præceptum Im-
pe-
manni autem , five Arimanni , appellabantur ho-
mines liberi , & militares , aliquid Allodii pof-
fidentes , aut beneficio aliquo a Rege donati .
(4 ) Cod. Eften. ad defenfionem patrie Jue
Erimannos fuos hoftiliter properare monuerit . In-
fra : aliquis eorum .
( 5 ) Cod. Eften. nifi aliquibus fupernis , &
cæteris . Sed retinenda vox fonnis , five Junnis ,
qua ægritudo , five excufatio jufta fignificaba-
tur , ut fupra monui ad Legem XXVII. Caro-
li M. Ac proinde fcribend in, aliquibusJonnis ,
aut funnis, & cæteris . Infra : aut Publica pote-
ftas habeat licentiam exigendi , nifi cum Millo de
Palatio Imperatoris .
 226 LEGES LANGOBARDICÆ .

periale non ammonuit me , nec per fe , nec
per fuos Miffos , ut hoftiliter pergerem ad
defenfionem patriæ . Si Deus &c. Aut ego
ad cafam non remanfi , fi Deus &c. Pona
quidem eft , ut widrigild fuum tribuat ,
V. De Chartis vero interdicimus , ut ne-
mini liceat alienas res præfumtive invade-
re , occafione chartulæ ab eo facta , qui in-
veftituram legitimam non habens dinofcitur
invafiffe . Sed fi quis acquifitor extiterit "
non antea invadere alienas res Ecclefiæ , vel
cujufpiam liberi hominis præfumat , ante-
quam auctor chartula legali & judiciali dif-
finitione eas vindicet : & tunc demum , cui
vult , liberam habeat tradendi facultatem .
Et fi quis ipfas res fine lege invaferit , non
folum ipfas res amittat , fed infuper bannum
noftrum componat . I. 27. 12,
cumque fcriptionibus , quæ a quibufdam per
fonis falfa appellantur , ftatuimus , ut fi No-
tarius fupervixerit & teftes ut idem No-
tarius cum legitimis facramentalibus fuis XII ,
fimiliter cum ipfis teftibus , qui in eadem
charta fcripti funt , ipfam chartam veram
& idoneam faciant . Similiter & oftenfor
chartulæ cum x11 . facramentalibus fuis , fic,
ut legitime jurare valeat , ipfam chartam
veram & idoneam faciat . Interpellator au-
tem primum juret , quod fe fciente nihil
aliud , nifi veriffimam in omnibus & juftam
rationem exquirat . Si autem Natarius fe
fubtraxerit , & chartam fuo nomine fcriptam
idoneam minime confirmare potuerit , nulla
redemtio ei concedatur > fed manum pro
priam amittat , & oftenfor ipfius chartule ,
poft rerum amiffionem , widrigild fuum com-
ponat . ( 2 ) Et fi Notarius defuerit , & te-

FORMULA VETERES . ftes fupervixerint , ipfe oftenfor chartulæ cum

ipfis teftibus & cum XII . facramentalibus
fuis fex fuis propinquis , & feptimus fit
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes fibi malo ordine terram in tali lo- ipfe , & quinque aliis idoneis ; oftenfis pri-
co. Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi mum aliis duabus chartulis manu ( 3 ) ejuf
pertinet ? Ecce charta , quam mihi fecit Do- dem Notarii fcriptis , etiam ipfam fuam ter-
natus . Ipfa charta nihil mihi nocet ; quia tiam chartam per facramentum veram &
ipfe , qui fecit tibi ipfam chartam , mihi in- idoneam faciant . II . 55. 33.
vafit ipfam terram . Probet ipfe , qui appel- FORMULE VETERES .
lavit : & ipfe , qui tenet , perdat terram ,
& emendet bannum . Si vero appellator pro- Etre te appellat Martinus , quod tu tenes
bare non potuerit , nifi falfaret , aut adver- PAfibi malo ordine terram in tali loco . Ipfa
Ja probatione fuperatus fuit , refutet terram , terra mea propria eft per chartam , quam mi-
& camphioni ex parte ejus dextera manus bi fecit Marculfus . Et tibi quid pertinet ?
amputetur . Ceteri vero ex parte ejus manus Per chartam , quam mibi fecit Marculfus .
fuas redimant ipfe widrigild tribuat . Pe- Ipfe , qui habet pofteriorem chartam " dicat
tre te appellat Martinus , quod tu tenes fibi anteriorem falfam . Petre te appellat Marti-
malo ordine terram in tali loco . Ipfa terra nus , quod tu tenes fibi malo ordine unum
mea propria eft per fucceffionem mei patris .
fuum fervum . Ipfe fervus meus proprius eft
Et quid tibi pertinet ? Ecce charta , quam per chartam , quam tu mihi fecifti . Falfa
mihi fecit Marculfus . Vis dare auctorem ? eft ipfa charta . Vis ut clare facta fiat per
an vis ftare loco auctoris ? In loco auctoris facramenta ? Volo . Da vadia de facere eam
volo ftare . Non debes tu ftare in loco aucto- veram , fecundum Capitulum Widonis , & ‫من‬

ris , quia ipfe , qui tibi vendidit , invafit terminus conftituatur . Et cum venerit ter-
mihi ipfam terram . Et ita probet . Si vero minus , dic : Domne Comes ; hoc dicit Petrus ,
probare non potuerit , nifi falfaverit char- quod in tali die appellavit eum Martinus
tam , vem perdat , bannum perfolvat . At fi quod ipfe tenebat fibi malo ordine Marcoare
probare voluerit , & adverfa probatione fu- dum fuum fervum . Et ipfe dixit , quod fuus
peratus fuerit , terram perdat , bannum fol- proprius erat per chartam , quam fibi fecit
vat . Camphio ejus manu curtetur , Ceteri ipfe appellavit eam falfam , & ipfe de-
falfi teftes manum vedimant . Et ipfe , qui dit vadium de facere veram fecundum Ca-
duxit falfos teftes , widrigild tribuat . pitulum Widonis . Modo eft paratus ad im-
plendum , ficut dedit vadium . Dicis tu ita ?
VI. ( 1 ) De Chartis etiam , vel quibuf- Sic dico . Et tu recepifti ita vadium ? Sig
feci.

(1 ) In editionibus Boherii , & Goldafti , ac
in Baluziana Tom . II. pag. 325. & 350. pars
prima hujus Legis Lothario I. Augufto tribui-
tur . Tum apud duos primos integra eadem
Lex infra ponitur , & rurfus Lothario ipfi ad-
fcribitur . Nullam talem habet Cod . Eftenfis
inter Leges Lotharianas ; imo , ut vides , unius.
ejufdemque Legis auctorem facit Guidonem Au-
guftum . Infra idem Codex : ftatuimus , fi Nota-
rius vixerit . Infra : Simul cum ipfis teftibus . In-
fra: Similiter & charte oftenfor.
(2 ) In Cod. Eften. Gloffa hæc interferitur :
Et fi oftenfor parentes non babuerit , tamen non
debet perdere caufam fuam , fed cum aliis facra-
mentalibus juret . Si autem Notarius numquam
fcripferit chartam antea , & fit illa prior , fiat
comparatio etiam ex altera fua fcriptura , ut le-
gitur in Novellis . Similiter intelligitur de char-
ta libertatis , & fi oftenfor non folvat Widrigild .
(3 Cod . Eften. manus collatione ab eodem
Notario fcriptis , ipfam tertiam chartam &c. In
fine idem Cod . hanc addit Gloffam : Si Nota-
rius eft abfens , vel aliqua caufa in judicium im-
peditus , venire faciat oftenfor , quod debet face-
re , fi Notarius eft mortuus per ufum .
 LEGES LANGOBARDICE .
feci . Tunc fiant facta facramenta ita . Ap-
pellator juret de boc , unde chartam hanc
falfam appellavit > me fciente nihil aliud
nifi veriffimam , & juftam rationem exquiro
in omnibus modis . Si Deus &c. Sacramen-
talis ; quod ipfe juravit , verum juravit .
SiDeus &c. Teftiş unus ; hæc charta vera
idonea eft. Si Deus &c. Ceteri ; quod
ipfe juravit, verum juravit , Si Deus , Si
dixerit Notarius , quod non fcripfit ipfam
chartam , aut teftis dixerit , quod non fuit
teftis , probet oftenfor eam Notarium fcri-
pfiffe, & eos fuiffe teftes ,, Si probare non
potuerit , juret cum fuisfacramentalibus , &
queratur alter Notarius , & alius teftis . At
fi fe fubtraxerit Notarius , fit , ut legitur in
lege, & fit fimiliter , fi fe fubtraxerit often-
for . Et fi dixerit ipfe , qui appellavit fal-
Jam chartam; alius fcripfit ipfam chartam ,
aut alius fuit teftis , probet . Poena vero im-
minet falfatori, fifibi fatisfactum fuerit ,
rem refutet , fecundum obligationem char-
tæ emendet ; fi ipfe fecit , vel fi eft ejus be-
redes , qui eam fecit , vel bonorum poffeffor .
Oftenfori , fi uerque , id eft Notarius , often
for fe fubtraxerit , Notarii manu abfciffa ,
teftibus widrigild multatis , oftenforem amit-
tat , widrigild tribuat . Et fi eft rogatorfal-
fæ chartæ teftis , widrigild tribuat , bannum-
que perfolvat , fi eft appellatus . Si vero al-
teruter vel Notarius , vel oftenfor fe fubtra-
xerit , tunc fapientia Judicis videatur , quis
eorum fit melior , & verus , ut ejus fenten-
tia præcellat , & malus mendax conftri-
Aus poteftate, boni jententia convictus
aut in fententiam veri vadat , aut bono eva-
dente , vel non , quod juftum videtur , ma-
lus & mendax fuomet gladio feriatur . Si-
militer de teftibus : providendum eft de Col-
latore , fi fuerit altercatio , juret collator per
ufum .
VII. Volumus præterea atque fancimus ,
ut fi quis liber homo ( 1 ) legitimæ uxori
fuæ , dum adyixerit , res fuas per fcriptum
( 1 ) Cod. Eften. ut fi quislibet Langobardus
homo . Infra: & filios legitimos , vel filias reli-
querit . Et infra: filii defuncti cum patruisfuis ,
fieut cæteram hæreditatem , ita ipfum ufumfru-
Aum dividant .
( 2 ) Cod. Eften. Concedimus etiam ut ficut
227
ad ufumfructum dederit , & filios duos vel
plures habuerit , & unus ex ipfis , vel duo
mortui fuerint , & filios & filias reliquerit ,
æqualiter ipfas res , quas ufufructuario modo
prædicta uxor habuerit , filii defuncti cum
patruis , ficut ceteram hereditatem , ita ufum-
fructum dividant . II. 14. 28. 7
VIII. Concedimus , ut ficut mulieres ( 2 )
cum viris fuis res fuas donare aut venumdare
poffunt , ita & commutare valeant , ac fa-
miliam fuam liberam facere . II. 10. 4.
IX. Si quis Judicibus noftris in judicio re-
fidentibus minas aut convicia intulerit , eof-
que verbis aut factis turpiter dehoneftave-
rit , widrigild illi , quem læferit , compo-
nat . Si vero aliquis ex ipfis Judicibus noftris
pro ipfo judicio falfidicos dixerit , aut pro
ipfa intentione ex hac cauffa ( 3 ) quemlibet
hominem interfecerit quinquaginta libras
auri optimi componat , medietatem Regi ,
& medietatem heredibus defuncti . I. 5. 2 .
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus Judex , quod
Pinatus ei , dum refidebat in judicio
aut tu eum conviciando verbis , aut factis
turpiter deboneftafti . De torto me appellas .
Da fibi vadimonium , fi te recordatus fue-
ris , quod emendes . Si non , ut te exdicas
fecundum tuam legem . Petre te appellat
Martinus , quod tu occidifti Donatum fuum
patremJudicem in judicio , Cujus placiti fa-
cramenta fint , Judicis , vel propinqui fui
requirentis ejus mortem , ita : de hoc , quod
ego appellavi , me fciente de torto te non ap-
pellavi , Si Deus . Appellati : de boc unde
tu me appellafti , de torto me appellafti . Si
Deus . Sacramentalis ; boc quod juravit
verum juravit . Si Deus , Poena quidem eft
appellati . Si confeffus fuerit , aut non au-
fus fuerit jurare , ut Judici widrigild fuum
tribuat " bannum folvat , & propinquo
Regis Camera L. libras auri componat , &
bannum tribuat poteftati .
Langobarde mulieres .
(3 ) Cod. Eften. & pro ipfa intentione &
caufa . In fine : medietatem primum hæredibus
interfeci Judicis , & alteram medietatem Came
ra noftra .
OTTO.
 DICE
S OBAR
228 LEGE LANG .

OTTONIS IL AUGUSTI

LEGES .

OTHO SECUNDUS .

Ntiquis ( 1 ) eft conftitutum temporibus , ut fi chartarum infcriptio , quæ con-

ftabat ex prædiis , falfa ab adverfario diceretur > facrofanctis Evangeliis tais
veram effe ab oftenfore charte probabatur , ficque prædium fine deliberatione Ju-
A
dicis vindicabat : qua ex re mos deteftabilis in Italia , improbufque non imitandus ino-
levit , ut fub legum fpecie jurejurando acquireret , qui Deum non timendo minime for-
midaret perjurare . Tempore ergo quo piiffimus Rex Otto ( 2 ) Romæ unctionem fufce-
pit Imperii , refidente in Synodo fummo & univerfali Papa Domno Johanne XIII. anno
( 3 ) , ab Italiæ Proceribus eft proclamatum , ut Imperator Sanctus mutata lege facinus
indignum deftrueret , per quod , etfi corpore quifpiam dives fieret , anima pereunte ( 4 )
pauper in æternum maneret . Judicio itaque Domni Papæ , & piiffimi Augufti , exfpe-
Etatum eft ufque ad illam ( 5 ) Synodum , quæ parva poft intercapedine habita eft Ra-
vennæ . Cumque ibidem ex eadem re proclamatio repeteretur , ob quorundam Procerum
abfentiam , ufque ad id tempus eft exfpectatum , quo gloricfiffimi Ottonis Regis , Otto glo-
Verona
riofiffimus filius ( 6 ) , & Conradus Burgundiæ ( 7 ) Rex , Italiam properantes ,
( 8 ) colloquium cum omnibus Italiæ Proceribus habuerint . In hoc itaque cum ab omni-
bus

nenfis ifte conventus , cui interfuere omnes

(1 ) Non eft Lex , fed præfatio ad Leges fub-
fequentes . Hic autem innuitur fimulque abro-
gatur Lex VI. fupra evulgata Guidonis Impe-
ratoris . Infra in Cod . Eften. legitur : utfi Char-
tarum adfcriptio . Infra : jurejurando adquire-
rent , qui Deum non timendo minime perjurare
arent
(2 ) Otto. I. hic indicatur , cujus Romana
formid
coronatio cadit in Annum 962. Ergo Koma
eo anno proclamatum eft contra Guidonis
Legem .
(3 ) Synodi hujus celebrate Anno 962. Ro-
mæ non meminit Baronius , uti neque Lab-
beus . Depravata autem hæc funt in Cod . E-
ften. ubi legitur non notis numericis , fed li-
teris fcriptum refidentis in Synodo Jumma &
univerfali Papa Domni Johanni tertio decimo an-
no. Anno 962 Roma floruit Johannes XII.Pa-
pa , cui in Pontificatu tunc decurrebat Annus
VII. Num ergo fcribendum refidente &c. Domno
Johanne XII. I. Anno , fcilicet Anno I. Impe-
rii Ottonis Magni ?
( 4) Cod . Eften. anima periret , & pauper
in æternum maneret .
(5 ) Cod. Eften. ad illam ufque Synodum .
Anno 967. habita fuit altera hæc Synodus Ra-
vennæ , præfente Johanne XIII . Papa , atque
Ottone M. Augufto , eamque memorant Ba-
ronius , Labbeus , Pagius , & alii . Quum ve-
ro parva poft intercapedine a coronatione Ro-
mana Ottonis Magni habita dicatur Synodus
illa , durum videatur appellari parvam interca-
pedinem quinque annoruin fpatium , ab Anno
fcilicet 962 , ad 967. lapforum . Sed fortafle
quod raro tunc in Italia haberentur facra Con-
cilia , ac præcipue quæ ex ampliffimo Epifco
porum numero conftarent , parva vifa eft ejuf-
modi intercapedo .
( 6 ) Audi Codicem Eften . quo gloriofiffimi Au-
gufti Ottonis Rex Otto gloriofus filius . Hic Ot-
to filius Ottonis Augufti nullus alius dicendus
eft , quam Otto Secundus . Quæ fequuntur ,
evincunt , hic agi de illo uno .
(7 ) Nempe Burgundiæ Transjuranæ Rex
Rodulphi Regis filius , & frater Sanctæ Impe-
ratricis Adelheidis , hoc eft , avunculus ipfius
Ottonis II.
(8 ) Ita quoque in Cod. Eften . ubi infra, ba-
buerunt . Quo vero anno habitus fuerit Vero-
etiam Italia Proceres . Annales Hildeshemen-
fes Tom . I. pag. 719. Script. Brunfwic . nos do-
cebunt . Quippe ibi ad Annum DCCCCLXXX-
II. hæc referuntur : Imperator ( hoc eft , Otto
II. ) Verona Placitum habuit . Sub finem Lib.
III. Hiftoria Ditmari a eibnitio reftituti eo-
dem Tom. I. pag. 347. idem Veronenfe Placi-
tum habitum dicitur Anno Incarnationis Domi-
ni DCCCCLXXVII . Sed locus corrigendus 9 &
fcribendum Ano DCCCCLXXXIII. uti perfua-
det fubfequuta paullo poft Ottonis II. mors .
Pro X. facile librarii fcribunt V. Ad hæc in
Vita Sanctæ Adelheidis , ab Odilone Abbate
Cluniacenfi coavo fcripta , memoriæ traditam
eft , Adelheidem a filio Augufto Ottone II .
indigne habitam fe recepifle in Burgundiam ,
ibique a fratre , fcilicet Rege Chuonrado , beni-
gne fufceptam . Poftea vero Cajar Otto ductus
pænitentia , direxit Regi avunculo legationem
janete recordationis Patri Majelo , fub cele-
berrimafeftinatione , cbnixius deprecans , ut quan-
tocius poffent , una cum Augula Matre Papiam
ei fuderent occurrere : quod & factum eft . Tum
fubdit Odilo , non poft multum temporis eumdem
Ottonem 11. e vivis exceffiffe . Atqui Auguflus
ifte Anno fupramemorato 983. poftremo fato
fublatus eft . Ergo eodem anno flatuendum.
eft , habitum fuiffe Veronenfe colloquiam , in quo
fequentes Leges promulgata . Accedir & Chro-
nographus Saxo , ab eodem Leibnitio editus ,
qui ad memoratum Annum 983. hæc habet :
Imperator itaque adPlacitum Verona conventus ,
Saxonum , Francorum , Lotharingorum , Bawario-
rum , Italicorum , aliorumque natione , lingua
habitu difimilium , cconjum gloriofffimum ba-
buit . Atque ex his emendes , quæ doctiffimus
Mabillonius habet in Elogio S. Majoli Abba-
tis Cluniacenfis pag. 780. Act. Sanctor . Bene-
diétin. Secul . V. & Pagium ad Ann . 980. num .
8. qui reconciliationem matris cum Ottone II. Au-
guflo referunt ad Annum 980. Hac peracta eft
Anno , ut dixi , 983. Idque ex ipfa Sancti Ma-
joli Vita a Syro ejus difcipulo edita confirma-
ri poteft , quando ibi legitur , Sanctum Abbatem
Ottoni II . Verone de juo obitu prædixiffe : quod
brevi contigit Romæ , nempe eodem Anno 983 .
Ipfe autem prædixit eodem anno , quo Adel-
heidem in Italiam eft comitatus .
 LEGES LANGOBARDICE :
bus Imperiales aures magnis quæftionibus ( 1 ) pulfarentur , ut mutata lege fraudem hanc
tam diram ab Italia tolleret convenientibus ceteris confentientibus , Legem hujufmodi
fecundum inferiora promulgavit Capitula , II. 55. 34.
Nos belli dono ditat Rex Maximus Otto .
"
CAP. I,
E prædiis fi contentio emerfe-
rit , & utraque pars fine ( 2 )
altera cum chartis feu fcriptio-
nibus prædium fibi vindicare
Dvoluerit ; fi ille , qui falfam
chartam appellaverit , per pugnam declara-
re voluerit ut ita fiat ? decernatur fin
aliter , fecundum priora capitula determine-
tur , edicimus . II. 55. 34 :
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes fibi malo ordine terram in tali loco .
Ipfa terra mea propria eft per chartam
quam tu mibi fecifti . Falfa eft ipfa char-
ta . Vis ei ardire ? Volo , Vadiate pugnam .
Petre te appellat Martinus , quod tu tenes
fibi malo ordine terram in tali loco . Ipfa ter-
ra mea propria eft per chartam , quam mihi
fecit Donatus . Et ecce charta , quam mibi
fecit ipfe Donatus . Tunc qui habet anterio-
rem chartam , dicat . Tua charta nibil mihi
impedit , quia contra legem eft , quia poft-
quam fecit mibi unam traditionem , non po-
tuit tibi facere alteram . Tunc ipfe , qui ba-
dicat anteriorem
bet pofteriorem chartam ,
falfam, & faciat pugnam , fi voluerit . Sed
fecundum Valentes ita . Petre te appellat
Martinus , quod terra , quæ eft in tali loco ,
fua eft , quam tu tenes , fibique contradicis .
Quid ad te pertinet ? Tu mibi eam vendi-
difti cum fcripta . Oftende fcriptum . Ecce .
Illud falfum eft . Vis ardive ? Volo . Et tu
wis defendere ? Volo . Vadiate pugnam . Pe-
tre te appellat Martinus , quod terra , que
in tali loco eft , fua eft , quam tu tenes , fi-
bique contradicis . Quid adfepertinet ? Mar-
tinus , cujus erat , fibi fcripto vendidit . Hoc
mihi non nocet , quia prius mibi fcripto ven-
didit eam , alteri eam poft tradere non
potuit . Illud fcriptum mihi non nocet , quia
falfum eft . Quomodo vis , ut declaretur ?
Per pugnam . Cujus placiti facramenta funt,
ita . Falfatoris : De hoc , quod ego appel-
lavi banc chartam effe falfam , me fciente
nibil aliud nifi veriffimam & juftam ra-
tionem exquiro in omnibus modis . Oftenfo-
vis ita: Hec charta vera & idonea eft . Si
Tom. I.
( r ) In Cod . Eften. legitur : Imperatoria au-
ves magnis queftibus pulfarentur . Înfra : conve-
nientibus cunctis , & confentientibus .
( 2 ) Cod . Eften. five altera cum chartis , feu
fcriptionibus .
( 3 ) In Cod. Eften. fi contentio emerferit , fi-
militer per pugnam &c. Atque ex tota hac Ot-
tonis II. Lege vide , quam latus apertus fue-
219
Deus . Poena eft utrique falfatori ut
rem refutet , manum perdat aut redimat , &
fecundum obligationem chartam emendet , fi
ipfe fecit , vel ejus heres , qui fecit , aut
fucceffor . Et fi charte certant inter fe, &
falfator fuit appellatus , & eft convictus
tunc rem refutet , manum perdat , aut redi-
mat , bannum perfolvat : & etiam aliquan-
do fecundum obligationem charte comprobate
emendet ; fi forte eft heres ejus , qui eam
fecit . Oftenfori vero , fi eft appellatus , rem
perdat , widrigild tribuat , manum perdat ,
bannum perfolvat . Si eft appellator , rem
refutet , fuum widrigild tribuat , manum per-
dat . Si vero falfator Langobardus noluerit ,
ut per bellum res agatur , fed tantum per
facramentum lis finiatur , tunc fit ut fu-
pra diximus in capitulo Widonis .
II. De inveftitura prædii fi contentio fuit ,
ut per ( 3 ) pugnam veritas decernatur, di-
cimus . II. 55. 34.
FORMULA VETERES .
Omne Comes boc dicit Petrus , quod
D de terra , que jacet in tali loco , in-
vestitus eft ad proprium . Hoc dico ego , quod
ego fum inveftitus ad proprium de ipfa ter-
ra , non ipfe . Juvent , ficut dicunt , & fa-
ciant pugnam , & ut nullus alteri debeat
audire . Petre te appellat Martinus , quod
ipfe fuit inveftitus ad proprium de fext a
parte unius petie de terra , quæ jacet in
tali loco . Et tu malo ordine eum difveftifti .
Hoc dicit Petrus : vigefima pars de fexta
parte de illa petia de terra , quam tu dicis ,
fua propria eft : & ipfe te malo ordine nec
de illa vicefima , nec de aliis partibus illius
fexte te non difveftivit . Vis ei adramire ?
Volo . Et tu vis te defendere ? Volo . Vadia-
te pugnam . Petre te appellat Martinus , quod
ipfe fuit inveftitus de petia una de terra ,
que jacet in tali loco , & tu male ordine
eum difveftifti . Hoc dicit Petrus , quod de
ipfa terra ipfe eft inveftitus , & te malo
ordine non difveftivit ; vel ipfa terra fua
propria eft , & te malo ordine non difvefti-
vit . Petre te appellat Martinus , quod pars
monafterii ſancti Rufini , unde eft Advoca-
tus , fuit inveftita ad proprium de unapetia
de terra , que jacet in tali loco . Et pars
V mo-
rit aditus iniquo Duellorum ufui fub Germa-
nis Imperatoribus . Et quod mirere , ejufmo-
di Edictis calculum fuum adjecere Præfules ,
qui in Veronenfibus Comitiis adfuere non pau-
ci . Sed ita erant compofiti eorum temporum
mores , & ut ita dicam , ex falfa credulitate
fafcinatæ hominum mentes .
 LEGES LANGOBARDICE :
༧༣༠

monafterii S. Petri , unde tu es Advocatus , ftifti . Non tibi refpondeo , quia ecce char
difvestivit eam malo ordine . Ipfa petia de ta , quam tu mihi fecifti , aut pater tuus.
terra , quam tu dicis , propria eft monafte-
vii partis S. Petri , unde ego fum Advoca-
tus Et ipfa malo ordine partem S. Ruffi-
ni , unde tu es Advocatus , non difveftivit .
Petre te appellat Martinus , quod ipfe fuit
inveftitus ad proprium de petia una de ter-
ra , que jacet in tali loco , & tu malo or-
dine eum difveftifti . Terram habeo in ipfo
Toca , fed nefcio de quali tu dicis . Det va
dium de confignare , & ipfe reus in judicium
revertendi . Petre te appellat Martinus , quod
de terra , quæ jacet in tali loco , fuit ipfe
inveflitus ad proprium & malo ordine eum
difveftifti . Ipfa terra mihi conceffa eft per
ufumfructum , aut per libellum , & ego ma-
lo ordine te non difveftivi . Ita tamen ut
oftendat , qualiter fibi fit conceffa per ufum-
fructum , & poftea bellum faciat de malo
ordine . Petre te appellat Martinus , quod
ipfe fuit inveftitus de petia una de terra,
que jacet in tali loco , quæ eft per menfu-
vam jugera tanta , & habet coherentias ta
les . Terram babeo in ipfo loco , fed nefcio
de quali tu dicis . Ego dico tibi , menfuras
coberentias non oportet confignare . Ego
habeo duas petias de terra in ipfo loco , vel
Petre te appellat Martinus , quod ipfe fuit
inveftitus ad proprium de una petia de ter-
ra , que jacet in tali loco . Et tu malo or-
dine eum difveftifti , Ego habeo ipfam ter-
ram venditam ad Martinum , Probet qui ba-
bet venditam , & dicat , quod in ipfa bo-
ra , quando vendidit , fua propria erat , &
malo ordine eum difveftivit . Petre te ap-
pellat Martinus , quod ipfe fuit inveftitus
ad proprium de una cafa jolariata cum area,
ubi exftat , cum fcala petrea juxta fe habi
ta cum corte , & puteo , feu broilo , omnia in
uno texente , que jacet in tali loco . Et tu
malo ordine eum difveftifti . Non tibi refpon
deo , quia tu fuifti judicatus ad mortem aut
fecifti raptum , aut furtum , aut incendium ,
aut perjurium , aut es fervus de Donato
aut fecifti homicidium , aut mihi inde finem
fecifli , Aut probet aut emendet bannum ,
& refpondeat . De ceteris quidem emtioni-
bus fimiliter . Cujus placiti vadimonia per
ufum debent effe cum fidejufforibus tacita
poena . Sacramenta quidem ita . Appellator
juret . De hoc unde te appellavi , quod ego
fui inveftitus ad proprium de una petia de
terra , quæ jacet in tali loco " & tu malo

quatuor , quæ habent ipfas coberentias , Ne- ordine me difveftifti . Me fciente de torto
jeio de quali tu dicis , non poteft evadere , te non appellavi . Si Deus . Appellatus ita,
quod non vadat confignare . Petre te appel- Ea terra , unde tu me appellafti , mea pro-
at Martinus , quod ipfe fuit inveftitus de pria eft , & ego te malo ordine non difce-
quanta terra tu tenes in Regabus , & tu ftivi . Si Deus , Vel ita : De boc unde me
malo ordine eum difveftifti . Terram habeo appellafli , id eft quod ipfe Martinus fuif-
in ifto loco , fed nefcio de quali tu dicis , fet inveftitus ad proprium de petia una de
quia babeo in ipfo loco per allodium & terra , que jacet in tali loco , & Johannes
·
beneficium & per libellum Vadat confi- eum difvefliffet malo ordine , me fciente de
gnare . Petre te appellat Martinus , quod torto eum non appellavit , Sic Deus . Ea ter-
ipfe vel filius fuus agendo cauffam ejus fui va unde Martinus appellavit Johannem
filii , vel fue uxoris , quod ipfa fua uxor propria eft Johannis , & ipfe Johannes eum
fuit inveftita , vel filius fuus fuit investitus Martinum malo ordine non difveftivit . Sic
ad proprium de petia una de terra , quæ eft Deus . Pœna quidem eft talis . Appellatoris
in tali loco , & tu malo ordine eum difve- fi vidus fuerit , ut terram refutet , widri-
fifti , vel uxor tua vel filius tuus , vel fer- gild folvat , &fecundum legem victori emen-
vus tuus . Et terra , quam tu dicis mea det . Appellati , ut bannum folvat , widri-

propria eft , vel uxoris meæ , vel filii mei . gild donet , & fecundum legem appellatoris
Et ego te malo ordine non difveftivi , vel oftendat .
uxor mea , vel filius meus , vel fervus meus .
Petre te appellat Martinus , quod ipfe fuit III. De ecclefiarum rebus. > ut per Ad-
inveftitus ad proprium de una petia de ver- vocatos fiat ( 1 ) , fimiliter jubemus . II. 55.
ra , que jacet in tali loco , & tu malo or- 34.
dine eum difveftifti . Non tibi refpondeo , FORMULA VETERES
quia ipfa terra non eft mea , fed eft de meo Etre te appellat Martinus > quod pars
• faciam , Rufini unde tu es

quia fi ipfe fuerit mortuus , ego debeo veni-
re ad fucceffionem . Vel ita . Ipfa terra non
eft mea , fed eft Martini , & ego te malo
ordine non difveftivi . Petre te appellat
Martinus , quod ipfe fuit inveftitus ad pro-
prium de petiis tribus de terra , quæ jacet
in tali loco . Et tu malo ordine eum difve-
Advocatus , tenct fibi terram malo ordine in
tali loco . Ipfa terra propria eft de monafte-
rio per chartam , quam fecit pater tuus . Et
ecce charta . Falfa eft ipfa charta . Petre te
appellat Martinus , quod pars monafterii
fancli Rufini , unde tu es Advocatus , tenet
fibi terram malo ordine in tali loco . Ipfa
terra

( 1 ) Hoc eft , pugna . In hunc etiam finem quando pugnandi neceffitas foret , eos pro fe
Epifcopi , Abbates , & Canonicorum Collegia , Campiones darent . Cujus rei monumenta non
fæculares viros fibi Advocatos eligebant , ut fi pauca fuperfunt .
 LEGES LANGOBARDICE .
terra propria eft de monafterio per chartam ,
quam fecit Petrus . Et ecce charta . Et quid
tibi pertinet per chartam , quam mihi fecit
ipfe Petrus ? Tunc qui habet anteriorem char-
tam , dicat : Tua charta contra legem eft ,
quia poftquam fecit mihi unam traditionem ,
non potuit facere alteram . Tunc ipfe , qui
habet pofteriorem , dicat de anteriori : fal-
fa eft ipfa charta . Petre te appellat Marti-
nus , quod pars monafterii S. Rufini , unde
tu es Advocatus , tenet malo ordine terram
in tali loco ad partem ecclefiæ S. Petri , un-
de ipfe eft Advocatus . Ipfa terra propria eft
de monafterio per chartam , quam fecit Do-
natus . Et quid pertinet ad ecclefiam S. Pe-
tri ? Per chartam , quam fecit ipfe Donatus .
Ipfe , qui babet pofteriorem chartam , dicat
anteriorem falfam. Tunc ille , cujus charta
falfa vocata eft , dicat : Quomodo vis ut cla-
refacta fiat ? Si adverfarius refponderit :
per pugnam interrogetur . Vis ei adardire ,
ut illa charta fit falfa ? Volo . Et tu vis
eam defendere ? Volo . Vadiate pugnam . Et
que vadimonia debent effe tacita poena cum
fidejufforibus . Cujus placitifacramentafunt .
Falfatoris , ut ponens chartam fupra Miffa-
le dicat : De boc , quod ego appellavi hanc
chartam effe falfam , me fciente nihil aliud
nifi veriffinam veram rationem ex-
quiro in omnibus modis : Si Deus . Falfati
ita quidem : Hec charta vera & idonea eft :
Si Deus . Pona imminet utrique falfatori
victo , ut rem refutet , & fecundum obliga-
tionem charte perfolvat ; nifi aliquando fi
intentio fuerit inter duas chartas 2 manum
perdat , aut redimat . Et fi eft appellatus ,
bannum tribuat falfato victo , ut rem amit-
tat , widrigild fuum componat , bannum fol-
vat , quando eft appellatus . Si vero falfator
voluerit , ut res per facramentum finiatur ,
fit , ut fuperius diximus .
IV. Si quis per fe ipfum , aut per fuum
nuntium , quidquam alicui depofuerit , &
depofitum , cupiditate victus , negaverit , fi
xx. folid . pretium fuerit " ut per pugnam
veritas decernatur , edicimus . II. 55. 35.
FORMULA VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod ipfe
Picpofuit tibi tanta mobilia que vale-
bant folidos CLX. Viginti folid. tantum mi-
bi depofuifti , fed non plus . Hoc fciatis ,
qualiter in boc , quod dixit tantum mihi
depofuifti , fed non plus . Si illud , quod ne-
gaverit , fuerit pretii XX. folidorum , aut eo
amplius , tunc per bellum lis finiatur . Si
vero fubtus X. folid. fuerit , tunc per facra-
menta res currat . Petre te appellat Marti-
nus , quod ipfe depofuit tibi per fuum Mif-
fum tanta fua mobilia , quæ valebant folid.
XX. De torto me appellafti . Vis ei adardi-
Tom. I.
(1 ) Cod. Efen. alicui feciffet , per pugnam veritas decernatur , edicimus .
231
re ? Volo . Vadiate pugnam . Petre te appel-
lat Martinus , quod fuus pater Arnaldus
fua uxor Alda , Martinus fuus fervus , aut
Arnulfus fuus filius , depofuerint tibi per fe
ipfos aut fuos nuntios " XX. folidos . De
torto me appellafti . Aut · • depofuerunt ,
plus non . Potes ei probare , ut totos XX. fo-
lidos ei depofuiſſes ? Si dixerit poffum
approbet . Si vero non ; tunc appellatus
det ei vadimonia , fi fe recordatus fuerit
quod emendabit , ut rectum eft . Si non , ut
Je exdicat . Que vadimonia debent effe cum
fidejufforibus tacita pena . Cujus placiti fa-
cramenta funt ita . Appellator : De bac , un-
de te appellavi , quod ego depofuiffem tibi
per me , vel per meum nuntium , XX. foli-
dos 2 vel quod uxor mea " vel filius meus ,
vel fervus meus tibi depofuiffent perfe ipfos ,
aut fuos nuntios , X. folidos , me fciente de
torto te non appellavi . Si Deus . Appellatus
juret : De boc unde appellafti me , quod tu ,
vel uxor tua , vel filius tuus , vel fervus
tuus depofuiffetis per vos " vel per Miffos
veftros, XX. folidos mihi , de torto me appel-
lafti . Si Deus . Pœna vero utrifque immi-
net . Appellatori victo quidem , fi Romanus
eft appellatus , ut multetur decima parte li-
tis . Ceteri quidem , & idem Romanus Ap-
pellator victi widrigild per manus incifionem
cauffa exftante perjurio poena feriantur . Ap-
pellati quidem , fi Romanus eft victor ut
depofitum duplicent do lu m ex qu at uo r
cafibus depofiti . Ceteris item & Romano
ut bannum perfolvant , widrigild tribuant ,
depofitum fecundum legem victori emen-
dent .
V. Si quis dixerit , quod per vim de præ-
dio chartam alicui fecerit , per pugnam de-
cernatur , ( 1 ) edicimus . II . 55. 36.
FORMULE VETERES .
1
Etre te appellat Martinus , quod tu te-
P nes malo ordine terram in tali loco ·
Ipfa terra meapropria eft per chartam , quam
tu mibi fecifti . Et ecce charta . Ego feci
ipfam chartam , fed per virtutem . Non fe-
cifti . Vis ei probare ? Volo . Vadiate pu-
gnam . Que vadimonia debent effe cum fide-
jufforibus tacita poena . Cujus placiti facra-
menta funt ita. Appellator ita juret . Ponat
chartam juxta Miffale , & tangens dicat :
Ego banc chartam per virtutem feci Si
Deus . Appellatus ita : Chartam hanc tu per
virtutem non fecifti . Si Deus . Interea do-
nec ipfi bellaverint , charta commendetur P6-
teftati ea conditione ut fi appellator vice-
rit , charta incidatur . Si vero appellatus ,
appellatoris charta ei reddatur , oftendens
m o
charta in judici per notiti am fecuritatem
accipiat , vel per promiffionem refutationis .
Et fi charta perdita apud Poteftatem fuerit ,
V 2 tamen
 LEGES LANGOBARDICE ,
237
tanten uterque juftitiam fuam confequatur ,
Si vero appellator dixerit Ecce charta
quàm pater tuus mihi fecit ; & appellatus
dixerit Illa charta nibil mibi impedit ,
quia pater meus fecit eam per virtutem
approbet appellator boc ita effe . Si vero ap-
probare non potuerit , appellatus jurave-
rit illam chartam per virtutem non effe , vel
probare appellator quidem incipiens , & con-
traria probatione victus fuerit ipfe appella-
tor , fit , ut fuperius diximus . At fi appel-
lator dixerit , chartam effe falfam , fit , ut
fuperius diximus . Poena quidem utrifque im-
mineat . Appellatori quidem , ut emendet fe
cundum obligationem charte , & widrigild
poena feriatur pro manus incifione . Appella-
to vero , ut rem & pretium perdat , bannum
perfolvat, & widrigild tribuat .
VI. De furto aut fchacho ( 1 ) , fi ultra
yi. folid. fuerit fimiliter ut per pugnam
veritas inveniatur , præcipimus . II. 55. 37.
FORMULA VETERES ,
Etre te appellat Martinus ? quod ipfe
P babet certam fufpicionem , quod tu fui-
Iti fur de tanto fuo mobili , quod valebat
felid. VI. & I. denarium aut collega fu-
ris . Petre te appellat Martinus , quod tu
tulifti fibi ad febacum tanta fua mobilia >
que valebant fol. VI. & I. denarium . De
torto me appellafti , Vis ei adardive ? Volo ,
Et tu vis te defendere ? Volo . Vadiate pu-
gnam . Que vadimonia habentur , fi fidejuf-
fores tacita poena . Cujus placiti facramenta
ita funt . Appellator ita juret : De hoc un-
de ego te appellavi , non quæro te aftu ani-
mo per pugnam fatigare , fed me fciente ha
beo certam fufpicionem , quod tu tulifti mi-
bi furtive tantum , vel quod fuifti collega
furis de tanto , Si Deus . Appellatus ; De
boc unde tu me appellafti , ego tibi furtive
non tuli , vel non fui collega . Și Deus . Hoc
fi Langobardus . Ceteri vero omnes de fur-
to 9 & fchaco , Langobardus de folo fchaco
juret : De boc unde te appellavi , quod tu
fuiffes fur " aut collega furis de tanta mea
Subftantia , que valebant XX. folid. , aut
quod tu tuliffes mibi ad fchacum tanta mea
mobilia , que valebant X. folid. me fciente ,
de torto te non appellavi . Si Deus . Appel-
latus ita ; De boc unde tu me appellafti ,
quod ego fuiffem fur de tanta fubftantia tua ,
quæ valebant decem folid. aut collega furis ,
aut ego ad fchacum tuliffem tibi , de torto
me appellafti . Si Deus Pœna vero
Deus .. Poena vero talis
eft : Actoris , fi victus fuerit , widrigild por-
(1) Scach Teutonicis Latrocinium fonat , feu
potius , Raptum 2 ac Rapinam . In Capitular.
Karoli Calvi apud Baluzium Tom. II . pag . 68.
memoratur illud malum , quod fcach vocant •
Ibidem etiam occurrit : qui nunc latro , autfca-
chator eft . Atque hinc nonnulli Scachos ludum
latrunculorum appellarunt , quo alludere Mar-
țialem quoque putant Lib. XIV. Epig. XVII.
rigat , & fecundum legem appellati fe
det , Appellati , fi latro eft , ut pœnam cor-
poralem fuftineat , aut oculi > aut naft , aut
mortis . Uterque & latro , & fchacator ban-
num folvat, widrigild tribuat , & furtum ,
& fchacum fecundum legem ipfius , cui ne,
gligentiam commifit , emendet,
VII. Si quis equum fuum , vel cetera ani-
malia , five rem fuam , fuper aliquem repe-
rerit , & ipfe fe warentem ( 2 ) dare dixe-
juret , ut ad certum warentem
ftatim juret
rit , ftatim
eum conducat , & fuper tertium warentem ,
& tertium comitatum non procedat . Et fi
hoc facere noluerit , rem perdat , & fecun
dum legem componat . II. 28. 5.
FORMULE VETERES ,
Etre te appellat Martinus , quod ipfe
P intertiavit tibi unum fuum caballum
aut aliam rem . Non mibi intertiafti . Si
poteft , approbet Appellator . Si non , juret
Appellatus , quod ipfe fibi non intertiavit ,
Si dixerit ; Intertiafli mibi ; ftatim juret ,
quod ad certum warentem eum conducat . In-
terea vadet ad warentem , & dicat fibi in
tertiaturam rei , quam fibi tradiderat . Ille
tunc warens det ei vadimonia de ftando in
auctoritate , & reddendo pretio . Hic vero
det ei vadimonium de conducendo intertiato-
rem ad eum ad placitum appellando , red-
dendam rem , Et hoc fit , fi confeffus fuerit
warens fe tradidiffe . Si vero non fuerit ,
tamen hic vadat cum intertiatore ad eum
cum re . Et cum venerit ad warentem , in-
terroget : Tradidifti mihi hanc vem ? Si di-
xerit : non campo contendat , vel approbet ,
cui res intertiata eft . Et poft vadat placi
tum , veluti fi ftatim confeffus fuerit , fe ef
fe warentem . Sed campo contendere , vel
probare fi non potuerit , tunc ille , qui wa-
rens dicebatur , juret fe non tradidiffe . Tunc
ille , cui res intertiata eft , componat , ut la-
tro , nifi alium warentem dederit . Si vero
dixerit warens 2 tunc accipiat rem reddito
pretio : tunc intertiator dicat ad warentem ;
Quid tibi pertinet ? Petrus mihi vendidit ,
Similiter pœnæ perfecutum fit ufque ad ter-
tium . Poftea interroget tertium , Quid tibi
pertinet ? Habeo warentem Martinum . Hoc
dico : non debeo ire fuper tertium warentem ,
& tertium Comitatum . Tunc Appellator ju-
ret , quod fuus proprius eft , nec vendidit
nec donavit , quod per legem perdere debet
fed furtive ei abftradus eft Tunc tertius
warens juret , quod nec latro fuerit , nec col-
lega latronis , fed cum fuo proprio pretio com-
para-
verfu illo :
Infidioforum fi ludis bella latronum .
(2 ) Atque hinc vox Garante , Guarentia , ac
fimilia pro vade , cautione . Quid vero hic fit
tertius Warens , tertius Comitatus , circa quod
hariolatur vetuftus ille Legulejus , qui nobis
Langobardicarum Legum Commentarium de-
dit , fubjecta Formula tibi indicabit .
 LEGES LANGOBARDICE . 233

paravit , & reddat rem . Si vero refponde- liter facere ( 4 ) . II . 55. 38 .

rit , equum effe natum de fuo jumento , ap-
probet & retineat . Et hoc per ufum . Si ve-
probatione ceciderit , vel jurare nolue-
rit " teneatur ut latro , nifi reverfus fuerit
ad warentem . Et tun: fit , ut fupra dixi .
Hoc omne fit , feeundum quofdam vanos .
VIII. Laicorum vero nullum , præter Co-
mitem , in folis ecclefiafticis rebus Advoca-
XI. Ut Ecclefiæ , feu Comites , & viduæ ,
lites fuas de his , quæ in fuprafcriptis capi-
tulis continentur , per confimiles Advocato-
res ( 5 ) per pugnam dirimant . Ceteri vero
natura liberi , fecundum legem priftinam per
femetipfos refpondeant & determinent . II.
55. 40.
XII. Si fervus propter appetitum liberta-
tis liberum fe vocaverit , liceat domino , fi

tum ( 1 ) habere permittimus . II . 47. 10.
IX. ( 2 ) Si quis alium ad fervitium ap-
pellaverit , per pugnam veritas inveniatur ,
edicimus .
X. Quacumque Lege , five etiam Roma-
in omni Regno Italico homo vixerit ,
hæc omnia ( 3 ) ut in his capitulis per pu-
gnam decernimus obfervare ; ita tamen ut
fi quem eorum juvenilis aut decrepita ætas ,
feu infirmitas , pugnare prohibuerit , liceat
ei pro fe pugnatorem ponere , & alteri fimi-
fibi ( 6 ) melius vifum fuerit , propter diffi-
cultatem approbationis infidiofe > aut per
fe , aut per fuum campionem ( 7 ) , litem
dirimere Liceat autem fervo pro fe cam-
pionem dare , fi morbus aut ætas eum pu-
gnare prohibuerit . II. 55. 39.
XIII. Diaconorum , Epifcoporum , Pres-
byterorum ( 8 ) filios , Notarios , Sculdafios ,
Comites , Judices fieri omnibus modis pro-
hibemus , III. 40. I.
1.

OTTONIS III AUGUSTI

L E X.

OTTO TERTIUS .

,, Roma Sindonico Rex Tertius invidet Otto . ( 9 )

CAP. I. ceat Judicibus cauffas agere , lites dirimere ,

Uotidie contra Leges agitur ,
quotide malum mali facere non
verentur . Ideo ( 10) per hanc
legem per omne ævum divini-
tate propitia valituram edici-
Q verum dicere , juftitiam amare , rectum ju-
mus , ut toto anni tempore li
Tom. I.
tumultus quæftionum determinare & diffi-
nire ; ut qui quotidie legem offendunt , quo-
tidie legis fententia feriantur . Nec enim
tempore meffis vel vindemiarum , legis
edictum effugere debent , qui in nullo tem-
pore peccare defierunt . Bene enim facere
V 3 di-

(1 ) In Eften. Cod. legitur : præter Comes ( 4 ) In Cod. Eften. additur : Si dubitatiofue-

in folis ecclefiaßicis rebus Advocatorem haberi rit de infirmitate , juret , quod talem infirmitatem
permittimus . Lex mihi , & aliis fortaffe , ob- babet , propter quam pugnare non valet . Quæ
fcura . Hic Advocator videtur effe Campio , verba num pars Legis fint , an Gloffa in tex-
quem quis adducebat ad pugnam pro fe in- tum invecta , definiendum aliis relinquo .
eundan , ut infra habetur . Advocatum agere ( 5 ) In Cod . Eften. per confimiles Advocato-
Ecclefiarum cuicumque Laico libero homini res pugna dirimant . Cæteri vero homines natu-
licuit . Ergo dicendum videtur , Laicis quibuf- ra &c. Explicari poteft ex his , ut dixi , fupe-
que , præterquam Comiti , interdictum fuiffe rior Lex VIII.
Advocatum habere , videlicet pro fe Campio- ( 6 ) Cod. Eften. fi fibi ita melius vifum fue-
nem dare , dum juftam aliquam excufationem rit .
non præferrent , quæ infra in Lege X. expri- (7 ) Cod. Eften. Camphionem , qui idem eft ac
mitur . Sed quid hic intermifcetur , in folis ec- Campio
clefiafticis rebus ? Fortaffe per fubfequentem Le- (8 ) Cod. Eften. Diaconorum , Presbyterorum,
gem XI. hæc emendanda eft , five ut rectius Epifcoporum , &c. Baluzius Tom. II . pag. 342 .
Toquar , amanuenfium fphalma aliquod hinc tol nefcio cujus libri auctoritate Legem hanc Lo-
lendum . Certe in Lege XI. fecundum Legem thario 1. Augufto tribuat .
priftinam habetur , quibus verbis hæc eadem (9 ) Quid fibi velit verfus ifte , quis Oedi-
innui videtur . Vide ergo & illam . pus mihi edifferat ? Corrigendum utique vi-
(2 ) Legem hanc inter editas Langobardi- deo ; fed aliis emendationem apponendam re-
cas non invenio . Habet Codex Eftenfis . linquo .
(3 ) Accipe quæ habeat Codex Eften. ei o- (10) Audi Cod. Eften. Ideo hac Lege omne per
mnia , ficut in his Capitulis per pugnam decre- avum divinitate propitia valitura , edicimus
vimus , fervare præcipimus . Ita tamen , ut fi Infra : tumultus quæftionem terminare . Infra :
eorum unum &c. tempore meffium vel vindemiarum .
 234 LEGES LANGOBARDICE .

dicare , omni tempore licuit , femperque li-

Hæ funt Feſtivitates præcipuæ in arino , quæ
cebit : quia a bonis nunquam , a malis au-
per omnia venerari debent .
tem operibus femper requiefcendum effe
catholice didicimus : & hoc jugiter confer- Natalimbum ( 2 ) Sancti Stephani .
vandum Deo auctore & Imperiali maje-
Sancti Johannis Evangelifta .
ftate decernimus . David autem Rex & Pro- Innocentium .
pheta dicit : Beati , qui cuftodiunt judicium , Octave ( 3 ) Domini .
faciunt juftitiam in omni tempore . In Na- Octave Epiphanie .
tali vero Domini , & in Epiphania , & in Purificationis Santa Maria ,
ftatutis jejuniorum diebus , in Pafcha , & in Pafche dierum octo .
Afcenfione Domini , in Pentecofte , in Do- Letanie Majoris .
minicis diebus , & in feftis præcipuis , judi- Afcenfionis Domini .
ciarios motus exequi , publicas quæftiones Pentecoftes.
appeti , ut ( 1 ) hæ folemnitates , quæ funt Sancti Johannis Baptifte .
Chriftianorum cum omni vigilantia cele- Octava Apoftolorum , maxime tamen San-
brentur , penitus prohibemus . II. 49. 2. &torum Petri & Pauli ,
Dedicationis S. Archangeli Michaelis .
( Sequitur in Cod. Eftenfi five Legis pars , Sancti Martini .
five Gloffa .)
Affumtionis Santa Maria ,

HENRICI I AUGUSTI

LEGES .

HENRICUS
L

Enricus Dei gratiæ miferatione ( 4 ) Romanorum Imperator Auguftus . Omnibus

noftris fidelibus præfentibus etiam & futuris notum fieri volumus quod femper
H Reipu
blicæ providentes , quæ digna funt , probabilium ( 5) acceptione difponi-
mus . Cum tempore Autumni in parte Erifantiæ noftri regni pro utilitate multimoda
moraremur in civitate Argentina , quæ vulgari nomine Transburg vocatur multorum
prolatum eft ad nos , quod plurimi tunc erant , qui fub occafione his periculis laborant ,
unde etiam digna provifione omnibus fuccurrentes , atteftatione laudis quamplurium nobis
adftantium fidelium Archiepifcoporum Mediolanenfis videlicet , & Ravennenfis ( 6 ) ,
Epifcoporum quoque Transburgenfis , Placentini , Cumani , Vercellenfis , Parmenfis , Aquen-
fis , Lunenfis , Marchionum quoque & Comitum Italienfium , Nobilium vero multorum ,
Vafallorum , Sapientium , & Judicum , inter multa , quæ Reipublicæ congruebant , tria
capitula inferuimus ; quæ ut ab omnibus noftri Imperii obferventur ftabilique obferva-
tione teneantur " amodo & deinceps ftatuimus jubemus , & firmiter præcipimus . Hæc
funt , quæ inviolabiliter obfervari jubemus .
Re-

(1 ) Cod. Eften. Ut omni cum vigilantia fole-
mnitates ( quod Chriftianorum eft ) celebrentur &c.
He funt Feftivitates . An hæc etiam ab Otto-
ne III. manarint , an vero addita a quopiam
Gloffatore vetufto , non ftatim decernas . Ego
Gloffam , fed antiquam , fufpicor , quod ex ali-
quot Festivitatibus hic minime commemora-
tis intelligere poffumus . Illud venerari debent
non fatis confonat cum eleganti ac nobili fti-
lo , quo Lex ifta conflata eft , Geberto forfitan ,
qui Silvefter II. Papa fuit , eam diétante .
2 ) Pro Natale , five Natalitium S. Stepha-
ni , cujus exemplum alibi non facile reperias ,
nifi fit vitiatus Codex .
( 3 ) Hoc eft , Circumcifionis dies . Quæ in-
fra Octave dicuntur , re vera quam adhuc ap-
pellamus Octavam diem poft Feftum aliquod
follemne , fignificant . Anaftafius , five quis alius
Anctor Vita Leonis IV. Papæ , aperte adve-
niffe ait præclarum , & celeberrimum diem
quo Beata Dei Genitricis Affumtio celebratur .
Tum infra fubdit : Octavam Affumtionis Beate
Dei Genitricis diem , que minime Rome antea
colebatur , Vigiliis facris &c. celebrari præcepit .
Vide Amalarium de Ecclef. Offic. Lib. IV.
Cap. 36. Micrologum & alios .
(4 ) Præfationem hanc non habent editi Lan-
gobardicarum Legum Libri . Eam nunc do
qualem offert Eftenf. Codex ; fed ante evul-
garam ego Tom . II. pag. 207. Anecdot. Latin .
ex Codice Ms. Ambrofianæ Bibliothecæ . In
eodem Cod . Eftenfi legitur : Henricus gratia
divine miferationis ,
( 5) Depravatum textum corrige ope Am-
brofiani Codicis probabilium perfonarum noftri
Imperii fidelium acceptione difpenimus . Cum enim
pro excellentia noftri Regni & pro utilitate mul-
timoda demoraremur in Civitate Argentina , quæ
vulgari nomine Straburge vocantur , multorum
prolatum eft ad nos relatione &c. Infra : bis pe-
riculis laborabant .
( 6 ) Ambrofianus Cod. & Treverenfis . In-
fra : Lunenfis , Vulturnenfis . Infra : mobilium ve-
ro multorum Vavalforum .

1
 LEGES LANGOBARDICE .
,, Regis Heinrici lætantur lege mariti .
CA P. I.
Uicumque ex quacumque na-
tione legitimam uxorem acce-
perit , fi eam mori contigerit
fine filiis amborum eorum vir
uxori fuæ fuccedat & omnia bo-
Q
na fua ( 1 ) percipiat. II . 14. 29.
II. Quicumque propter cupiditatem re-
rum , patrem aut matrem aut fratres aut
forores , vel nepotem , aut aliquem fuum
propinquum per fe aut per alium interfece-
rit , hereditas interfecti ad alios fuos legiti-
mos heredes perveniat ; hereditas vero in-
terfectoris in fifcum redigatur , ipfe vero
ordinante Epifcopo publicæ pœnitentiæ fub-
datur . Quod fi ille , cui crimen immitti-
tur ( 2 ) , negare voluerit , per fe pugnam
faciat , nec liceat campionem pro fe dare ,
nifi decrepita ætas aut juvenilis , aut infir-
mitas pugnare prohibuerit . I. 10. 4.
FORMULA Veteres .
Etre te appellat Martinus , qui eft Ad-
PE vocatus de parte publica , quod tu occi-
difti Marquardum tuum patrem per cupidi-
tatem , aut interfici fecifti . Non placet Deo
Vis ei adardire ? Volo . Vadiate pugnam .
Que vadimonia debent effe cum fidejuffori
bus tacita poena , Cujus placiti facramenta
ita effe debent . Advocatus juret . De hoc
•
unde te appellavi , me fciente de torto te non
appellavi . Appellatus ita . De hoc , unde tu
me appellafti , de torto me appellafti . Et
bec refponfio debet effe tantum , dum Advo-
catus adardiat ei bellum . Si vero Advoca-
tus non vult ei adardire , tunc Appellatus
jurejurando fecundum fuam legem fe defen-
dat , ita ut Advocatus antea non juret . Et
boc per ufum. Et hoc debet effe in omnibus
appellationibus . Ubi utraque effe poffunt . Si
pero tantum facramenta effe debent , tunc
Appellatus juret fecundum fuam legem abf-
que facramento Advocati . Petre te appellat
Martinus , quod occidifti Marculphum fuum
patrem & tuum per cupiditatem , aut inter-
fici fecifti . De torto me appellafti . Vis ei
adardive ? Volo. Et tu vis te defendere ?
(1 ) Codices Ambrofianus & Eftenfis bona
ejus percipiat
( 2 ) lidem Codices : Quod fi ille , qui crimi-
ne arguitur. Vide quam leniter adhuc adver-
fus homines tanto crimine obftrictos terrena
Leges procederent . Infra Cod. Eften. fibi
Camphionem pro fe dare non liceat . Habes au-
tem hanc eandem Legem fupra inter Leges
Lotharii I. Cap. CIII . Henricus , ea confir-
mata , addidit quæ ad pugnam fpectant .
(3 Codices Ambrofian. & Eften. infra tre
vam, vel datum pacis ofculum . Infra Cod . Am-
brofian. pugnam per fe faciat , nec Campionem
235
Volo . Vadiate pugnam . Si vero appellator is
noluerit adardive , tunc juret , ut fupra di-
tum eft . Et appellatus fimiliter , ut fupra .
Sacramentales vero jurent . Hoc , quod ap-
pellatus juravit , verum juravit : Si Deus .
Pœna vero imminet utrifque talis . Advoca-
to vico, ut manum perdat , aut redimat ,
propinquo fimiliter Appellato , ut non ba-
beat hereditatem interfecti ; fuam quidem
perdat , bannum folvat , manum amittat 2
aut vedimat , id eft , ut widrigild tribuat ,
ordinante Epifcopopublicæ pœnitentiæ fub-
detur . Si vero lis per facramenta ab utrif
que finiatur , nulla pœna eis immineat . Si
vero Advocatus , vel parens , juraverint , &
reus fe purificare aufus non fuerit , tunc fu-
pradi&am pœnam fubftineat præter widri-
gild .
III. Qui vero infra treugam , poſt ( 3 )
datum ofculum pacis , aliquem hominem in-
terfecerit , & negare voluerit , pugnam pro
fe ( 4 ) faciat , nec campionem pro fe dare
debet : nifi ficut dictum eft fupra . Si vero
convictus fuerit , manum , quæ homicidium
fecit , amittat . I. 9. 38.
FORMULE VETERES .
Etre te appellat Martinus , quod tu oc-
Pidifti Donatum Juumpatrem infra tre-
wam 2 vel infra datum ofculum pacis . De
torto me appellafti , Vis ei adardire ? Volo .
Et tu vis te defendere? Volo . Vadiate pu-
gnam . Cujus placiti facramenta ita funt .
Appellator juret . De hoc , unde te appella-
vi , quod tu occidifli patrem meum Donatum
infra trewam , vel infra datum ofculum pa-
cis , me fciente de torto te non appellavi :
Si Deus . Appellatus ita : De hoc , unde tu
me appellafti , quod ego occidiffem patrem
tuum infra trewam , de torto me appellafti :
Si Deus . Si vero appellator noluerit adardi-
re , tunc lis finiatur per facramenta , ut fu-
perius diximus . Pana vero utrifque immi-
net . Appellatori vero , fi victus fuerit , ut
manum perdat , aut redimat . Appellato , ut
bannum folvat , manum perdat , & homici-
dium fecundum legem emendet .
pro fe dabit . Codex Eften. pugnam per fe fa-
ciat nec liceat ei Camphionem pro fe dare ,
nifi ut fupra dictum eſt .
(4 ) Cod. Eften. pugnam per fefaciat . Rur-
fus animadverte , hic quoque fingularia certa-
mina permitti , ne dicam , probari ; atque hanc
Legem prodire ab Imperatore , quem Calitum
albo infcriptum veneramur ; atque in eamdem
Legem confenfiffe Archiepifcopos & Epifco-
pos , quos Præfatio commemorat . Ergo noftris
temporibus gratulemur , quod ex Chriftiano-
rum animis adeo falfa perfuafio & confuetudo
tandem aliquando fuerit abacta .
CON

236 LEGES LANGOB
CONRADI L
I AUGUSTI
LE
‫ دو‬Hac Lex Conradi circumdata milite vadit .
N nomine Sanctæ & individuæ Tri-
nitatis . Conradus Dei gratia Roma-
norum Imperator Auguftus falutem
omnibus . Sanctæ Dei ( 1 ) ecclefiæ
I
fidelibus , noftrifque " tam præfenti
bus , quam futuris notum effe volumus
quod ad reconciliandos animos Seniorum &
Militum , ut adinvicem femper invenian-
tur concordes , & ut fideliter & perfeveran-
ter nobis & fuis Senioribus ferviant devo e ,
præcipimus , && firmiter
firmiter ftatuimus
ftatuimus , ut nul-
lus Miles Epifcoporum , Abbatum , Abba-
tiffarum , Marchionum vel Comitum , vel
omnium qui beneficium de noftris publi ,
cis bonis , aur de ecclefiarum prædiis nunc
aut tenuerint
tenent ( 2 ) , aut tenuerint , aut hactenus
injufte perdiderint , tam de noftris majori
bus Valvafforibus , quam eorum militibus ,
fine certa & convicta culpa fuum benefi-
cium perdat , nifi fecundum confuetudinem
Antecefforum noftrorum & judiciu Pa-
rium fuorum . Et fi contentio emerferit in
ter Seniorem & Militem , quamvis Pares
adjudicaverint illum fuo beneficio carere de-
bere , & ille dixerit , hoc injufte vel odio
factum effe , ipfe fuum beneficium teneat ,
1 donec Senior & ille , quem culpat cum
Paribus ( 3 ) ad noftram præfentiam ve-
niant , & ibi cauffa jufte determinetur . Si
autem Pares ejus culpati in judicio Senio-
rum defecerint , ille qui culpatur , fuum be-
neficium teneat , donec ipfe cum fuo Senio-
re & Paribus ad noftram præfentiam veniat .
Senior vero & miles ejus ( 4 ) , qui culpa
tar , qui ad nos venire debuerint , fex heb-
(1) Cod. Eften. Omnibus Sande Dei Eccle-
fi , noftrifque Fidelibus tampræfentibus , quam-
que & futuris , notum effe volumus , quod nos
ad &c. Caufam huic Legi dederunt funefti Me-
diolanenfium motus fub Heriberto Archiepi-
fcopo , qui impotenter urbi dominabatur . Vi-
de Landulphi Senioris , Arnulphi , & Gualva-
nei Flammæ Hiftorias . Hanc eamdem Legem
habes , fed mancam Lib. V. Tit. I. Feudorum
in editione Dionyfii Gothofredi ex additis per
Cujacium . Fruftra autem eam quæras in vul-
garibus Feudalium Conftitutionum editionibus .
Ejus etiam Legis mentio eft Lib. II. Tit. XXIV .
& Tit. XXVI . earumdem Conftit. Feudalium .
(2 ) Cod. Eften. de noftris publicis bonis , aut
de Ecclefiarum prædiis nunc tenet , aut tenuerit ,
Vavallo-
aut bactenus injufte perdiderit . Infra : Vavalo-
ribus .
(3 ) Cod. Eften. cum Paribus fuis veniant
ante noftram præfentiam , & ibi caufa jufte ter-
minetur . Si autem Pares ejus culpati in ju-
dicio Senioribus defecerint .
ARDICE .
X.
domadas ante , quam iter incipiat , ei cum
quo litigaverit , innotefcat . Hoc autem de
majoribus Valvafforibus obfervetur . De mi-
noribus vero in Regno noftro ( 5 ) , aut an-
te Seniores aut ante Miffum noftrum eo-
rum cauffa finiatur . Præcipimus etiam ut
cum aliquis ejus miles , five de majoribus
five de minoribus , de hoc fæculo migrave-
rit , filios ejus beneficium tenere . Si vero
filios non habuerit , & aviaticum ( 6 ) ex
mafculo filio reliquerit , pari modo benefi-
cium habeat , fervato ufu majorum Valvaf-
forum in dandis equis , & armis fuis Se-
nioribus . Si vero forte aviaticum ( 7 ) ex
filio non reliquerit , fed fratrem legitimum
ex parte patris reliquerit , & Seniorem of-
fenfum habuerit , & fibi vult fatisfacere , &
miles ejus effe , beneficium quod patris fui
fuit , habeat . Infuper & cmnibus modis pro-
hibemus , ut nullus Senior de beneficio fuo-
rum militum cambium , aut precariam , aut
libellum fine eorum confenfu facere præfu
mat . Illa vero quæ tenent proprietario ju-
re , aut per præceptum ( 8 ) fuum , five per
rectum libellum five per precariam , ne-
mo eos injufte deveftire audear . Fodrum
vero de caftellis quod noftri Anteceffores
habuerunt , habere volumus : illud vero quod
non habuerunt , nullo modo exigimus . Si
quis autem hanc juffionem poflram infrege-
rit , auri optimi libras c. co ponat me-
dium Cameræ noftræ , & medium cui da-
mnum illatum fuerit . At fi quis aurum non
habuerit , noftra fententia feriatur , ut nobis
placuerit , III , 8. 4.
(4 ) Cod. Eften. Senior vero , aut Miles , qui
culpatur , qui ad nos ve ire decreverit .
(5) Cod. Eften. in Regno , aut ant: Seniores ,
aut &c. Infra : cum aliquis Miles , five de Ma-
joribus .
( 6 ) Cod. Eften. Aliatico . Infra : benefi-
cium habeant . Durat adhuc in Mediolanenfium
dialecto vox Abiaticus pro nepote ex filio ,
quod idem eft ac Aviaticus quafi Filius Avi ,
In chartis quoque eadem occurrit .
( 7 ) Cod. Eften . Si forte Abiaticum ex filio
non reliquerit , & fratrem legitimum ex parte
patris habuerit , & Seniorem &c. Infra : & Mi-
les ejus effici &c.
( 8 ) Cod . Eften. aut per præcepta five &c.
Frodum vero , quod noftri Anteceffores habuerunt
&c. Hic pro Frodo legendum Fodro , quo no-
mine fignificabatur annona militaris , five vi-
ctus , qui equis & copiis militaribus Regis ,
five Imperatoris , ab Italici Regni Populo in
eorum tranfitu erat miniftrandus .
HEN-
 LEGES LANGOBARDICE .
HENRICI IL
IL
LEGES .
HENRICUS
Ne Clerici jurent , Lex pracipit ifta fecundi
? Henrici Regis : buic Regi Clerus dicto pares ....
CA P. I,
Enricus divina pietate Secun-
dus Romanorum Imperator
Auguftus , Quoniam in legi-
H bus ( 1 ) cautum eft ut ne-
mo Clericorum jurare præfu-
mat ; alibi vero reperitur fcriptum
fcriptum ,, ut
ut o
o-
mnes principales perfonæ in primo litis ex-
ordio fubeant jusjurandum calumniæ : non-
nullis legis peritis res venit in dubium
utrum Clerici jusjurandum præftare debeant ,
aut alii perfonæ hoc officium liceat delega-
re . Quia enim illius conftitutionis edictum ,
ubi Clerici jurare prohibentur , a Marco ( 2 )
Augufto conftitutum eft , propterea quia de
Conftantinopolitanis Clericis promulgatum
fuiffe videtur , idcirco ad alios Clericos per-
tinere non creditur . Ut ergo hæc dubietas
omnibus penitus auferatur , illam Divi Mar-
ci ( 3 ) conftitutionem ita interpretari debe-
re decernimus ut ad omnium ecclefiarum
Clericos generaliter pertinere judicetur . Nam
cum Divus Juftinianus jure decreverit , ut
Canones Patrum vim Legum habere opor-
teat , & in nonnullis ( 4 ) Patrum Canoni-
bus reperitur , ut Clerici jurare non au-
deant , dignum eft , ut totus clericalis ordo
a præftando jurejurando immunis effe procul
dubio cenfeatur . Quapropter nos utriufque
(1 ) Cod. Eften. Omnibus in Legibus cautum
eft , ut nemo Clericorum jurare prafumat . Sci-
licet in foro , publicifque Sæcularium judiciis .
Propterea iis conceffum Advocatos adhibere 2
qui pro ipfis jusjurandum calumniæ offerrent .
Vide fupra Legem XVIII. Lotharii I. Augu-
fti . Infra idem Cod. Legis peritis venit in du-
bium . Infra , alia perfona, pro alii feu alteri per-
font , in Ms. quoque Eftenfi habetur .
( a ) Locus omnino depravatus emendatio-
nem pofcit . In Cod, Eften . legitur : a Theodofio
Augufto , Tauro Præfecto Prætorio de Conftanti-
nopolitanis Clericis &c. Atqui in Codicibus Theo-
dofiano & Juftinianeo quum nulla talis Lex fe
mihi offerat , Goldafti conjecturam plane am-
plector , fufpicantis hic legendum , Marciano Au-
gusto . Propterea ita fequentia emendes : Con-
antino Prefecto Pratorio de Conftantinopolitanis
&c. Ejufmodi autem Lex habetur in Codice
Juftinianeo de Epifcop. & Cleric Tit. VI. Lib.
I. Lege XXV . cum Clericis : & de Clericis Con-
ftantinopolitanæ urbis ibi reapfe agitur .
(3 ) Cod. Eften. Divi Theodofii . Sed refti-
tuendum , Divi Marciani . Tunc in Italia Ro-
237
AUGUSTI
SECUNDUS.
videlicet divinæ & humanæ legis intentio
ne fervata decernimus , & imperiali aucto-
ritate inretractabiliter diffinimus ? ut nec
Epifcopi , nec Presbyteri , nec cujufcunque
ordinis clerus , non Abbas , non aliquis Mo-
nachus , vel Sanctimonialis in
> quacunque
controverfia , five criminali , five civili , jus-
jurandum qualibet ratione compellatur fub-
ire ; fed Advocatis fuis propriis idoneis hoc
officium debeant delegare . II. 47. 11 .
II, Henricus divina pietate Secundus Ro-
manorum Imp. Auguft. ( 5 ) Decet Impe-
rialem folertiam Reipublicæ curam ita age-
re , ut fic folicitetur erga præfentia , quati-
nus ea quoque diligenter provideat • quæ
pofteris fint utilia atque profutura , Id au-
tem tunc fatis competenter agitur , cum bo-
nis virtutis præmium , impiis autem digna
ultio fibi ad vindictam , aliis ad exemplum
recompenfatur . Sed quoniam omnia , quæ
mundus habet humanum genus excellit
>
de ejus falute tanto præcipue curandum eft ,
quanto manifeftius conftat quod omnipo-
tens quoque Deus pro redemtione eus Uni-
genitum fuum Filium ab æterna fede divini-
tatis fuæ in terram mifit . Quapropter quo
niam plerofque , proh dolor ! veneficio ac
diverfo genere furtivæ mortis perire audivi-
mus , fuper hoc > dum in Regno univerfali
( 6 ) conventu Longobardorum federemus
hu-
manorum Lege viventes utebantur Godice Ju-
ftinianeo , Novellis , atque Inftitutionibus , qum
Pandecta abditæ forent , & fæculo tantum ſe-
quenti in ufum revocate fuerint .
(4 ) Cod. Eften. & in nullis Patrum Canoni-
bus reperitur , ut Clerici jurare audeant , dignum
eft , ut totus Clericalis Ordo &c. Infra : Im-
periali auctoritate inretractabiliter diffinimus , ut
non Epifcopus , non aliquis Clerus ( id eft , Cleri-
cus )Jeu Monachus , vel &c.
( 5 ) In Cod. Eften. hac ita efferuntur : Henri-
cus divina pietate Secundus Romanorum Impera-
tor Auguftus omnibus Langobardis . Goldaftus
Legem hanc refert ad Annum 1042. Verum
quum Henricus ifte Anno tantum 1046. Im-
periale diadema Romæ fufceperit , Legem quo-
que ab eo jam Augufto conftitutam ad pofte-
riora tempora referendam vides .
( 6 ) Et hæc emendanda ex Eftenfi Codice :
fuper hoc dum Turegi in univerfali &c. Non
aliud hic eft Turegun , nifi ea civitas , quæ
in Helvetiis Zurich appellatur , & quam Tigu-
rum recentiores vocare confueverunt . Ibi non
femel verfatum Henricum inter Imperatores
Se-
 238 LEGES LANGOBARDICE .
hujufmodi legem Epifcoporum , Marchio-
num , Comitum , aliorumque multorum no-
ftrorum fidelium confenfu , & auétoritate no-
ftra probari fancimus ( 1 ) . Quicumque ve-
neficio feu quolibet modo furtivæ mortis
aliquem peremerit aut confentiens fuerit ,
mortis fententiam incurrat , omniumque fua-
rum rerum mobilium & immobilium facul-
tatem amittat . Ita tamen , ut pretium x.
librarum auri pro legitimo widrigild pro-
pinquis parentibus peremti præmium ( 2 ) de-
tur; reliqua rurfus medietas ejus propinquis
veniat altera autem medietas ad Fifcum
accedat . Si quis vero prædicti criminis
aut de facto , aut de confenfu accufatus ne-
gare voluerit , aut per duellum , fi liber eft ,
fi vero fervus , per judicium ferventis aquæ
defendat fe aut in fimilem fententiam in-
currat . Ad hoc autem volumus , noftraque
Imperiali auctoritate fancimus , ut quicum
que hominibus prædicti reatus refugium
aut fubfidium aliquod præbuerit , omnis pof-
feffio ejus in publicum perveniat : ipfe ve-
ro in noftram omniumque noftrorum indi-
gnationem incurrat . I. 9. 39.
III . Henricus divina pietate Secundus Ro-
manorum Imperator Auguftus omnibus ho-
minibus ( 3 ) . Quoniam nobis divinæ pieta-
tis providentia Imperialis officii curam com-
LOTHARII IL
LEX .
LOTHARIUS II.
Ivina ( 7 ) favente clementia
Imperator Hlotharius Roma-
norum , pius , felix , inclytus ,
triumphator , femper Augu
D ftus
, cum univerfo populo .
Secundum tradit Hermannus Contractus , ejus
Continuator , Annales Hildeshemenfes alii-
que Hiftorici . At quoto re vera anno Comi-
tia Regni ibi fuerint habita , neminem fcri-
bentem inveni .
(1 ) Editio Boberian . probatam fancimus . In-
fra Cod. Eften. Quicumque veneficio , feu quo-
libet modo furtiva mortis , aliquem peremerit ,
aut inde confentiens fuerit &c. Ut enim fupra
vidimus , nondum ex Langobardicis Legibus
indica fuerat homicidis poena capitalis .
( 2 ) Cod. Eften. primum inde detur ; reliqui
rurfus medietas eifdem propinquis . In fine : Ipfe
vero noftram , omniumque noftrorum indignationem
incurrat , nifi fe defenderit , ut diximus .
( 3 ) Cod . Eften. habet tantummodo, omnibus ,
Fortaffis addendum Langobardis , ut fupra .
(4 ) In Cod . Eften. Quapropter cum Turegi
in univerfali &c. Veri videtur fimile , hanc
etiam Legem , uti in eodem loco ac fuperior ,
miffam credimus , nos quoque erga ea , quæ
ad chriftianas religiones pertinent , & ad cul-
tum juftitiæ , jugiter folicitari debemus . Qua-
propter cum in Regni ( 4 ) univerfali con-
ventu noftrorum fidelium Italicorum ( 5 ) fe-
deremus , orta quæftione de illicitis conju-
giis , confilio noftrorum Principum , Archie-
pifcoporum , Epifcoporum , Marchionum 1
Comitum , ac judicio Judicum , feu confen-
fu omnium judicantium , hujufmodi fenter-
tiam diffinivimus , omnia fcilicet , quæ fan-
i Canones , & facræ leges noftrorum pra-
decefforum inde ftatuerunt , fumma auctori-
tate confirmamus , & infuper noftro Impe-
riali jure addimus , ut quicumque feu in le-
gitima ætate five infra legitimam ætatem
uxorem duxerit , vel defponfaverit , fi mor-
te præventus fuerit , nulli propinquorum fuo-
rum liceat viduam , vel defponfatam illius
uxorem ducere . Quod fi quis hoc fecerit
tam mulier , quam vir , ex hac lege exhe-
redati fint omniumque bonorum eorum
amittant facultatem , & medietas propinquis
parentibus hereditario jure , & altera medie-
tas ad fifcum deveniat : & quicumque ex
hujufmodi conjugio natus fuerit , ipfe quo-
que , ficut & parentes fui , ex hac lege ex-
heredatus fit . II . 8. 14. ( 6 )
AUGUSTI
IMPERATOR .
Imperialis benevolentiæ proprium judica-
mus , commoda fubje& torum inveftigare , &
eorum diligenti cura mederi calamitatibus :
fimul publicum bonum , & ftatum ac di-
gnitatem Imperii omnibus privatis commo-
dis
ita eodem etiam anno ac tempore editam fuif-
fe ab Heinrico Secundo .
(5 ) Cod. Eften. quoq e : fidelium Italicorum .
Infra : Canones , vel facra Leges noft orum Præ-
cefforum inde ftatuunt , fumma & c. Infra : omni-
umque bonorum eorum medietas ad Fifcum de-
veniat ; altera vero medietas propinquis paren-
tibus legitimis hereditario jure deveniat .
( 6) Nota Collect. ) Præter leges , quæ hic
exhibentur , aliam quoque legem Henrico II.
tribuit Lindenbrogiana editio , quam tamen
ipfe Lindenbrogius in caftigationibus fatetur
ab aliis Mss . deeffe. Abeft etiam a Codice Bi-
bliothecæ Ducalis D. Marci . Lex autem ita
fe habet : Henricus divina pietate II. Romano-
rum Imperator Auguftus , omnibus . Decet Impe-
rialem folertiam contemptorem fuæ præfentia can
pitali damnare fententia . II. 54. 3 .
( 7 ) Legem hanc minime exhibet Codex E-
ftenfis . Atque inde intelligas Legum Lango-
bar-
 LEGES LANGOBARDICE .
dis præponere . Quocirca omnium fidelium
noftrorum tam futurorum , quam præfen-
tium , noverit univerfitas , qualiter dum apud
Roncalias ( 1 ) fecundum Imperatorum anti-
quorum confuetudinem , pro juftitia ac pa-
ce Regni componenda confederemus , omnia ,
quæ ad honorem Imperii Romani fpectare
videntur folicite indagantes , perniciofam
peftem , & Reipublicæ non mediocre detri-
mentum inferentem , refecare propofuimus .
Per multas enim interpellationes factas ad
nos didicimus , milites beneficia fua paffim
diftrahere , ac ita omnibus exhauftis fuorum
Seniorum fervitia fubterfugere ; per quod
vires Imperii maxime attenuatas effe cogno-
vimus dum proceres noftri milites fuos
omnibus beneficiis fuis exutos ad felicem
noftri nominis expeditionem minime trans-
ducere valeant . Hortatu itaque & confilio
Archiepifcoporum , Ducum , Marchionum ,
bardicarum collectionem illic defcriptam præ-
cedere Lotharii II. Augufti tempora . Verum
quia habetur eadem Lex in editionibus Bohe
rii & Goldafti , propterea retinendam duxi .
Eam quoque habes editam Lib. II. Tit. LII.
Leg. I. Feudorum . Ego defcriptam do ex e-
ditione Dionyfii Gothofredi , quippe reliquæ
mendis fcatent .
( 1 ) Comitia hæc univerfi Regni apud Ron-
chalias , celebrem Placentini agri locum , ne-
morat Landulphus a S. Paulo in Hiftor. Me-
diolan. & accuratiffimus Sigonius Lib. XI. Re-
gn. Italiæ . Habita autem fuere Anno Chriſti
1136. tum hiftoria tefte , tum ipfius chrono-
logicis notis Edicti infra legendis , quæ in re-
liquis editionibus male fe habent .
(a ) In editionibus Boheriana & Goldaftina
239
Comitum Palatinorum , ceterorumque Nos
bilium fimul , & Judicum , hac edictali le-
ge in omne ævum Deo propitio valitura
decernimus , nemini licere , beneficia , quæ a
fuis Senioribus habet , abfque ipforum per-
miffione diftrahere , vel aliquod commer-
cium adverfus tenorem noftræ conftitutionis
excogitare , per quod Imperii , vel Domi-
norum minuatur utilitas . Si quis vero con-
tra faluberrima noftræ legis præcepta ad hu-
jufmodi illicitum commercium accefferit
vel aliquid in fraudem legis machinari ten-
taverit pretio ac beneficio fe cariturum
agnofcat . Notarium vero , qui fuper tali
contractu libellum , vel aliud inftrumentum
confcripferit , poft amiffionem officii , infa-
miæ periculum fuftinere fancimus . Datum
VI. die menfis Novembris , Indict. XV,
MCXXXVI . ( 2 ) III . 9. 9.
defideratur Annus . Non diffimulabo , Sicar-
dum Cremonenfem Epifcopum , qui fub finem
ejufdem fæculi floruit , & Chronicon reliquit ,
ita fcribere : Anno Domini MCXXXV. idem vi-
Etoriofus Imperator ( fcilicet Lotharius III. inter
Auguftos II. ) Bafianum ceterafque terras circum
depopulatus invafit , & Legem de Feudis edidit
edicalem . Petrus quoque Diaconus Lib. IV.
Chron. Cafin. in hanc Chronologiam conve-
nire videtur . Nihil tamen immutare audeo .
Indictio XV. quam editi omnes Libri habent
ad Annum tantummodo MCXXXVI. & ad
Novembrem ejus Anni referri poteft . Præte-
rea Pagius alia congerit , quibus nonnulla ad
dere mihi quoque liceret , ita ut non alio
Anno quam 1136, cenfenda fit promulgata
Lex ifta.
T I-
 LEGES LANGOBARDICE .
249

TITULI COMNES

Quos Legibus Langobardicis præpofuit BASILIUS JOANNES

HEROLDUS in fua Collectione Originum ac Antiquitatum

Germanicarum Bafileæ apud Henricum Petri ;

Ei Ordo Legum ab ipfa editarum cum noftris comparatus ,

Denafo abfciffo 1. 81 .
LEGES ROTHARIS . De aure abfciffa 1. 83 .
Delabro abfciffo 1. 84.
Initium facit is Legibus Langobardicis > nullo De dentibus excuffis 1. 85 . 86.
præmiffo Regis Rotharis Prologo , De brachio rupto 1. 87.
a fequenti titulo : De manu abfciffa 1 , 88. ad 1, 93, incl,
De coxa rupta l. 94.
E publicis criminibus, fub quo compre- De pede abfciffo l. 95. ad 100. inel.
hendit noftras leges 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
De plaga intra capfam . 101.
De fcandalo commiffo 7. 8. 9. De brachio , aut coxa transforata l. 102 .
De confilio mortis : al. 10. ad 12. incl. De fervo ruftico . 103. 104. 105. 106. 107 .
D
De domino occifo 1. 13. 108, 109. 110. ufque ad 127, incl.
De Moroth /. 14. De Medico /. 128.
De Rapovorfin l. 15, De Aldio occifo l . 129.
De Rhai Raub /. 16. De fervo minifteriali occifo 1. 130. 131.
Ne ad Regem venientibus injuria fiat : al. 17. De fervo maffario . 132. 1. 134.
ad 19. incl. De paftore occifo . 133. 135. 136.
De Exercitalibus : a l. 20. ad 25. incl. De infante maffario occifo 7. 137.
De Uneguvorfin , id eft Corbitaria : al. 26. ad De arbore communiter incifo , & homine oc-
29. incl. cifo . 138.
De Marahuvorfi 1. 30 , De veneno temperato ; a l. 139. ad 142. incl.
De Uvalapauz (five, ut in altero Cod. legebat , De eo, qui poft acceptam compofitionem ſe re-
Euvalaput ) . 31. vendicaverit /. 143 .
De homine libero in nocte in curte alterius De Magiftris Commacinis . 144. 145.
invento : a 1. 32. ad 34. incl. poft quam He- De incendio : a l. 146. ad l. 149. incl.
roldus fub eodem titulo fequentes paragra De molino . 150. 151.
phos edidit , qui non leguntur in noftris Co- Si operarius a cafu moritur 1. 152,
dicibus . De gradibus cognationum 1. 153,
Si quis in curtem alienam hofte animo in- De filiis legitimis , & naturalibus : a l. 154. ad
greffus fuerit , XX. folidos componat ei, cujus 1. 157. fequitur 158. 159. 160. 161. 162.
curtis eft . Quibus de caufis pugna vitatur l . 164. 165.166,
Mulier curtis rupturam facere non poteft , De fratribus , qui in cafa communi remanfe-
vel vueguorf, quia abfurdum videtur , ut mu- rint . 167.
lier libera , aut ancilla , quafi vir cum armis De exhæreditatione : a l. 168. ad 171. incl.
vim facere poffit . De Thinx , quod eft donatio : al 172. ad 175.
Si quis peculium fuum de claufura aliena . incl.
tulerit occulte , & non rogaverit , componat De leprofis . 176,
curtis rupturam , id eft vuegoranit folid. XX. De eo quod cum Fara migrare permiffum /. 177 .
De fcandalo in Ecclefia : a 1. 35. ad 40. incl. De fponfalibus , & nuptiis : a 1, 178. ad 182. incl.
De homine libero battuto l. 41 , De traditione puellæ , aut mulieris 1. 183 .
De homine libero ligato l . 42. De Exenio nuptiali . 184.
De ferita , aut percuffura hominis liberi : a , De inceftis , & illicitis nuptiis . 185.
43. ad 45. incl. De violentia facta mulieri 1. 186. 187.
De compofitione plagarum . 46. 47. De iis , quæ fine voluntate Mundealdi ad mas
De oculo evulfo I. 48. ritum ambulant . 188.
De nafo abfciffo 1. 49 . De fornicationibus . 189 .
De labro abfciffo 1. 50. De raptu fponia alterius . 190. ad 192 , incl.
De dentibus excuffis . 51. 52. De libera fervum fequente . 193.
De aure abfciffa 1. 53. Poft cam legem Herol- De libero cum ancilla fornicante l. 194.
dus legit alteram a nobis impreffam numero De crimine in puellam injecto 1. 195. 196,
56. De mundio retento . 197.
De plaga in facie 1. 54. De injuriis mulierum /. 198.
De plaga in nafo . 55. De viduarum fucceffione . 199.
De brachio transforato . 57. 58. 59. De Parricidio . Leges bujus tituli ab Heroldo edi-
De plaga in coxa 1. 60 . 61 , art. 1. ta in editione noftra leguntur numero 163 .
De numero plagarum l. 61. art. 2. De occifione mulieris 1, 200. Ở 201 .
De incifione manus 1, 62. ad 67. incl. De muliere afto occifa 1. 202 .
De incifione pedum : a l. 68. ad 74. incl. De muliere maritum occidente . 203 . 204.
De infante , qui in utero matris occifus fuerit Mulierem liberam fine mundio effe non poffe
1. 75. 1. 205.
De aldiis & fervis , & eorum plagis feritis . De violentia , & raptu fervili : al. 206. ad 211 .
Et de illis viris , quos Minifteriales dici- inel.
mus , qui docti , & eruditi , & probati funt : De adulterio . 212. & 213 .
a l. 76. ad 80. incl. De crimine adulterii injecto l. 214.
De oculo evulfo /. 82. De nuptiis abfque confenfu parentum /. 215.
216. De
 LEGES LANGOBARDICE .
241
De conjugiis aldiorum , & fervorum 1. 217. ad univerfa irrigantur , & replentur fua vitate
222. incl. Equidem & Apoftolus Domini Jacobus in e-
De ancilla matrimonio gratiata . 223. piftola fua ita edidit dicens : Omne donum o-
De eo , qui fine hæredibus moritur . 224. ptimum , & omme datum perfectum de furfum
De manumiffionibus /. 225. ad 229. incl. eft defcendens a Patre luminum . His ergo
De emptionibus , & venditionibus , & præfcri- expletis recolimus &c. ut in noftro , paucis va
ptionibus . 230. ad 232. incl. riantibus .
De mancipio comparato l . 233. & seq. De fucceffione filiarum : a l. 1.ufque ad 4. incl.
De caballo comparato . 235. De poteftate parentum in filias 1. 5. *
De fervo nihil emendum 1. 236. ad 239. incl. De ultima voluntate 6. 7. poft quam He-
De terminis effoflis , & figno moto . 240. ad roldus hec addit : Quæ denique univerfa
243. incl. fuperius a celfitudine noftra inftituta , Pro-
De fnaida in fylva alterius facta 1. 244. feq. thonotario noftri palatii comprehendenda
De Falfariis . 246. & feq. & ordinanda præcipimus ; que in noftra
De muri religione . 248. emendatiora leguntur ad calcem lib. II.
De pignorationibus , & debitis 1. 249. ad l. 257. LEGES LIUTPRANDI ANNI REGNI
incl. fed in edit. Heroldi non legitur 1.255 .
EJUS V.
que eft in noftra . '
PROLOGUS .
De furtis l. 258. ad l. 307. incl.fed in editione
Heroldi non leguntur noftræ leges 282. 283 . De Morgincap . 1.
284.285. Qualiter fe quifque defendat 1. 2.
De damno dato /. 308. ad 311. incl. De manumiffionibus . 3. 4.
De eo , qui cum armis alterius damnum fece- De fervis . 5.
rit . 312. feq. De illicitis nuptiis 1. 6.
De venatoribus , & damno , quod per eos ac- De homicidiis liberorum l. 7.
ciderit 1.314. ad 326. incl. poftquam Herol De fucceffione aliter 1. 8.
dus edidit eam legem , quæ nobis eft 334. LEGES LIUTPRANDI ANNI REGNI
De pauperie 1. 327. 328. 329. 330.331 . 332. 333.
EJUS VIII.
335. 336. 337. 338. 339.340. 341. 342.343.
PROLOGUS .
344.345 346. 347. 348. 349.359. 351 , 352.
353 354 355. 356. 382. De Wadiis & fidejufforibus l. 1. 2.
De Porcario battuto . 357. & feq. De Parricidiis l. 3.
De campo alieno arato 1. 359. ad 362. incl, De negotiatoribus , vel magiftris 1. 4.
De iterantibus 1. 363.
LEGES LIUTPRANDI ANNI REGNI
De facramentis 1.364. ad 1.368 . incl.
EJUS IX.
De debitis patris mortui 7. 369. & feq.
PROLOGUS .
De Uvaregang , fub quo titulo legit Heroldus
boc loco legem 390. & ultimam Rotharis in De ætate legitima l. 1 .
editione noftra . De homicidiis liberorum 1. 2. 3.
De Campionibus /. 371. De muliere vendente res fuas , confentiente
De caufis Regalibus . 372. marito 1. 4.
Si fervus Regis morth fecerit l. 373. ad 376. incl. De manumiffione 1. 5.
De Sculdahis 1. 377. & feq. De muliere libera , quæ fervum tulerit 1. 6.
De conviciis Aldiarum . 379. De caufa Sculdahis nota facta l. 7. 8. do 9.
De Monoculis . 380. De juftitia recufata l. 10. Seq.
Si libera mulier in fcandalum incurrerit 1. 381, LEGES LIUTPRANDI ANNI REGNI
De peculio 1. 383.
De eo , qui alii Arga dixerit l. 384. EJUS XI.
De injuriis liberorum . 385. ad 387: incl. PR OLOGUS.
De Mundio puella ; fub hoc tit. Heroldus legit De feminis , quæ velamen accipiunt l. 1.
unicam legem 388. mox addit Perorationem De raptu mulierum 1. 2.
Regis Rotharis , que , paucis variantibus De iis , qui illicito matrimonio nati funt l. 3.
concordat cum editione noftra ex Cod. Muti- 4. 5.
nenfi . De eo , qui contra judicem feditionem leva-
Sub Additionis tandem nomine fubjungit l. 389. verit 7. 6.
Jub titulo : De homicidio non voluntate De Wadiis , & pignoribus 1. 7. ad 12. incl.
facto ; & mox noftram conclufionem legum De Triuvis datis , & ruptis l. 13.
Rotharis fub alio titulo : De malis finien- De donationibus , & emptionibus l. 14,
dis , & finitis . De fervis fugacibus 1. 15.
LEGES GRIMOALDI . De ftalaria capulata 1. 16.
De invafionibus . 17. 18.
PROLOGUS. De non fuæ rei venditione I. 19. & 20.
De triginta annorum ufurpatione 1. 1. 2. & 4. De fervo in facramentum miffo . 1. 21.
De culpa fervorum . 3. De manumiffione /. 22. 23. 24.
De fucceffione nepotum . 5.
LEGES LIUTPRANDI ANNI REGNI
De uxore dimiffa 7. 6. & 7.
De nuptiis illicitis . 8. EJUS XII.
Ancilla fi aliquid furata fuerit 1. 9. PROLOGUS .

LEGES LIUTPRANDI. De donationibus l. 1.

De fervo aamund facto 1. 2.
Prologum Liutprandi Regis uberiorem edidit De furtis 1. 3.
Heroldus . cujus hæc funt verba : De debito . 4.
Leges , quas Chriftianus & Catholicus Prin- De infante res fuas intra ætatem venundante
ceps inftituere & prudenter cenfere difponit 1. 5. 6.
non fua prudentia , fed Dei nutu , & infpiratio- De fornicatione aldii . 7.
ne eas animo concepit , mente pertractat , & De Wadiis de facramento fugientibus l. 8.
falubriter opere complet , quia cor Regis in De eo , qui
fe defendendo liberum hominem
manu Dei eft , atteftante fapientiffimo Salomo- occiderit 1. 9.
ne, qui ait : Sicut impetus aquæ , ita cor Regis De teftimoniis falfis 1. 10.
in manu Dei : fi tenuerit eas , omnia ficca- De furtis fervi : fub hoc titule Heroldus bec
buntur ; fi autem clementer eas emiferit ,
legit , que in noftris MSS. defiderantur :
Tom. I.
X Hoc
 LEGES LANGOBARDICE .
242
Hoc etenim rectum nobis paruit effe , de his
fervis , qui in furto comprehenduntur , ut in
anteriore edicto legitur , quod aut occidatur
aut redimat eum dominus fuus , ut dictum
eft , folid. XL. & fi eum redimere non volue-
rit, ipfe dominus eum occidat .
Et fi dominus ejus noluerit eum occidere , OC-
cidat eum ille , qui eum comprehenfum tenet .
Et fi nec ille voluerit , tunc accipiat eum
curtis noftra , & quomodo noftra juffio fuerit ,
de eo debeat ordinare .
Ipfe dominus ejus componat , ficut edictum
continet , cui furtum ipfum fuerit .
Mox habet:
LEGES LIUTPRANDI REGIS DE ANNO
REGNI EJUS XIII.
Quibus infcribitur hic Prologus .
Lutprand in Chrifti nomine Rex gentis Lan-
gobardorum , anno Regni mei XIII. die Calen-
darum Martiarum Indictione VIII. dum reme-
moraffem quod venientes homines noftri in
præfentiam noftram adduxerint caufas , inter
fe altercantes , quæ nec per ufum fuimus certi
ad terminandum , nec in edicti corpore ante-
riori incerto . Proinde prævidimus eas ufque ad
fuprafcriptum diem Cal. Martiarum fufpende-
re , dum ufque noftri ad nos conjungerentur
Judices , & una cum ipfis aliquid certum &
ftabile deberemus imponere , unde poftea nulla
effet intentio ..
Quid pater neceffe habeat filiis relinquere . 11,
De adulterio . 12.
De cautione facta , & nihil obligato . 13. 14.
& 15.
Poft hanc Heroldus initium facit legibus Liut-
prandi anni Regni ejus XIV. præmiffo fequenti
Prologo.
Jam quidem acties in antiqui edicti corpore
aliqua prævidimus augmentare capitula , quæ
nobis , & noftris Judicibus , atque Fidelibus fe-
cundum Deum recta comparuerunt . Nunc qui
dem eo quod multæ caufæ ad efficiendum in-
cognitæ erant , quas alii per confuetudinem ,
alii per arbitrium judicare æftimabant , prævi-
dimus , ut nullus error effe deberet , fed omni-
bus manifefta clarefcat lex . Ideoque hoc fta-
tuimus , annotare capitula anni fcilicet Regni
noftri Deo largiente XIV. Calend. Martiarum
Indictione IX. Quin etiam Judices & Fideles
noftri de partibus Thufciæ & Neuftriæ nobif-
cum adfuerunt , & hæc omnia inter fe collo-
cuti funt , & nobis renunciantes nobifcum pa-
riter ftatuerunt , atque definierunt , & cum
præfentialiter fuiffent capitula ifta relicta , o-
mnibus placuerunt , & præfentem ad fenfum
ftatuerunt nobifcum ut nihilominus per ordi-
nem fcriberentur .
De quadraginta annorum poffeffione fratrum
1. 16 .
De afto compellato . 17.
Si quis alii confilium dederit perjurandi 7. 18 .
De Thinx , five Launegild 7. 19 .
Si infans res fuas dividat , aut caufas agat .
20. 21.
De religiofa fœmina 1. 22 .
De Thinx fratrum 7. 23.
De poffeffione a publico l. 24.
De equo empto 7. 25.
De Furopibus qualiter lex ordinat l. 26.
De furtis . 27. 28.
De Exercitalibus 1. 29.
Sequuntur inde leges Liutprandi anno Regni
ejus XV. quibus hic ef Prologus .
Jam enim novem vicibus illud antiqui Edi-
&i corpus augmentare prævidimus , quæ credi-
mus Deo , & nobis hominibus placita effe .
Modo quidem una cum noftris Judicibus > &
reliquis Longobardis Fidelibus noftris die Ca-
lendarum Martiarum , anno Chrifto protegen-
te Regni noftri XV. Indictione X. iterum pro
quietudine pauperum , & omnium Longobar
dorum Fidelium noftrorum tranquillitate , pro-
fpeximus in Edicti corpore illa adjungere , un-
de antea erat incerta definitio . Quoniam alii
volebant per ufum , alii per arbitrium judica-
re . Sed melius nunc eft ut illo imponatur ter
minus , unde noftri fubjecti fatigentur , & qua-
liter omnium unus fuit una nobifcum confen-
fus , ita amodo , & in futuro debeat perma-
nere • Primum omnium ftatuere prævidemus
pro Chriftianæ & Catholicæ legis defenfione ,
quatenus nullus a Fide Chrifti aberrare præ-
fumat , fed firmiter in ea permaneat , ut
Deum poffemus habere defenforem , atque
propitium ,
De iis , qui ad Ariolos ambulaverint 7. 30. ✔ 31,
De caballo in damno invento . 32.
De fervo , qui res domini fui naufragaverit
1. 33.
De fervo fugaci 1. 34.
De meta conjugi data 1. 35.
De rebus alienis malo ordine poffeffis 1. 36,
De fcribis 1. 87.
Si liber homo in terra alterius ceciderit l. 38,
De Mundiata in facramentum miffa , & Frea
alterius mota . 39. 40.
De Ancilla pro religione mutata /. 41. Poft eam "
finem facit Heroldus legibus anni XV. Liut-
prandi per banc conclufionem :
Hæc autem omnia , quæ modo in præfentis
Edicti corpore adfiximus , fi deinceps caufa
emerferit , fic debet fieri terminatio , ficut nunc
ftatuere vifi fumus . Quæ autem antea emerfe
rint , fic determinentur , ficut anterior inftitu-
tio fuit .
Incipiunt inde leges anni XVI. præpofito fe
quenti Prologo .
Pluribus jam quidem vicibus in antiqui Edi-
cti corpore ea adjungere curavimus , quæ pro
falute animæ & gentis noftræ falvatione effe
profpeximus . Nunc alia , quæ fimili modo eam
confiderantes , fecundum Deum recte effe co-
gnovimus , ut nec perjuria , nec jurgia inter
noftros emergant fideles . Prævidentes una cum
noftris Judicibus atque fidelibus Longobardis ,
die Calendarum Martiarum , anno , Deo favente
regni noftri XVI, Indictione XI. hæc , quæ fe-
quuntur , addere curavimus .
De his , quæ ob caufam dantur 1. 42.
De eo , qui pulfat pro Aldio 7. 43 .
De fervi nuptiis 1. 44.
Infantem regi non poffe donare 1.45. Poft hanc
incipiunt leges anni XIX. nullo præmiffo
Prologo .
De fponfalibus infantis prohibitis 1. 49. & 64.
De Sanctimonialibus 1. 47.
De donatione 7. 48.
Infra quod tempus permiffum eft viduis ve-
lum vel maritum accipere 1. 46. Hinc in-
cipiunt leges anni regni Liutprandi XVII,
nifi Typographus erraverit , cum antea He-
roldus ediderit leges anni XIX. Nullus etiam
bic Prologus .
De fervo , qui aliam uxorem fuperinduxerit
1. 50. cui hanc addit : ut nec uxor a viro
dimiffa alium accipiat virum vivente viro :
nec vir aliam , vivente priore uxore .
De illegitimis hæredibus admiflis 1. 51 . 52.
De Aldia libero ducta . 53.
De contractibus 7. 54.
De pignore , & debito l. 55.
De animalibus pignoratis . 56.
De fervo pignori damnum faciente 1. 57.
De fervo per colludium deprehenfo 1. 58.
Puellam ante ætatem legitimam non poffe nu-
bere . 59.
De licentia filiis teftandi /. 60.
De puella fine voluntate parentum nupta 1.61 ,
De re falfo poffeffa 1. 62.
De terra commutata 1. 63 .
De Monomachiis . 65.
De
 LEGES LANGOBARDICÆ . 243
De fponfalibus . 66, Nam pro præfumtione tantum pœnam fu-
De Frea male tractata 1.
Ì. 61.8 CHOMprafcriptam patiatur.
De muliere , quæ , vivo marito , alio fe fpon- Et fi aliquis ex ipfis rufticis occifus fuerit ,
faverit, /. 69. non requiratur , quia ille , qui eum occiderit ,
De eo , qui in fcandalo liberos ferit . 70 . 71. fe defendendo , & res fuas vindicando hoc e-
7
De injuriis mulierum . 72. gerit .
De conjugiis fervorum . 73. De fervo fugaci 1. 89.
De Longobarda , quæ Romanum virum tule- De Aldio ad Ecclefiam fugiente 1. 90,
rit /. 74. De perjuriis . 91.
De Wadia folvenda 1. 75. De fucceflione . 92.
De infantibus quos mulieres maritos acci- De injuriis mulierum 1. 93. MW
piunt . 76. Incipiunt inde leges anni XXI. Ut filii lege patris vivant /. 100.
Regni Liutprandi , nullo præmiffo Prologo . De infantibus /. 96.
De mala licentia mulieri data . 77. De confuetudine : Hanc habet hic titulus legem ,
Si quis alii res fuas commendaverit , 78. que in editione noftra non legitur :
De Aldia fraudulenter ducta 1. 79. Placuit nobis inferere , ubi lex deeft , præ
De conductore cafe fi quid emerit 1. 80, cellat confuetudo . Nulla confuetudo fuperpo-
De fuftica collectione . 81. natur legi .
De injuria foeminæ illata 1. 82. & 83. De furtis 1. 94. 99.1
De jumento præftito ad vecturam . 84. De adulterio Alteram hanc legem edidit He-
De domino occifo a fervo 1. 85. roldus fub hoc titulo
De adulteriis . 86. 87. Si Aldius cujufcumque cum libera muliere
De vi a foeminis illata 1. 88. Sequuntur leges aut puella fornicatus faerit ; componat fol. L.
it infra : ei, in cujus mundio fuerit , & illa reputet vi-
Si fervi , per confilium rufticanorum , ma- tium fuum , pro eo quod Aldio confenferit .
nu armata in vicum intraverint ad malum fa-
LEGES RACHIS ;
ciendum , & quicumque homo liber fub Re-
gni noftri ditione pofitus cum illis confiliatus Quibus Heroldus nullum præmifit Prologum .
fuerit in capite , animæ fuæ incurrat pericu- De homicidiis /. 3 ,
lum ; aut certe componat folid . DCCCC. me De feditiofis . 6.
dium Regi , & medium ei , cui injuria illata De invafionibus : Sub hoc titulo inter leges Rachis
fuerit , edidit Heroldus 1. 95. 97. quæ in Mss.
Servi enim , qui cum ipfo funt ex eodem noftris Liutprando tribuuntur .
confilio , unufquifque componat folid. xL. me- De Mundiis . 1.
dium Regi , & medium cui fupra diximus . De re falfo poffeffa 1. 2.
Et fi liber homo in capite non fuerit , ille De officio Judicis l. 7.
prior fervus , qui eos conduxit , moriatur . De venditione , & emptione 1. 4.
Servi vero reliqui , qui cum eo fuerint ex De his , qui fecreta Regis fraudulenter inqui-
eodem confilio , unufquifque fervus XL. folidos runt 7. 9.
pro eo componat , medium Regi , & medium Ubi interdictum fit legatum alicui mittere 1. 5.
cui malum fecerit .
LEGES AISTULPHI REGIS ;
Si pro quacumque caufa homines rufticani
fe collegerint , id eft confilium , & feditionem Quibus etiam nullum Prologum præmifit .
facere præfumferint , & cuicumque fe antepo- De compofitionibus 7. 8.
fuerint , aut mancipium , aut peculium de ma- De exercitalibus /. 13.
nu tulerint , quod de cafa fervi fui dominus De vi publica /. 6. T
tollere voluerit , tunc ille , qui in capite fuerit De
De his quæ a viro mulieri dantur . 5.
his ,, quæ
ex ipfis rufticis , moriatur , aut animam fuam De ultimis voluntatibus 1. 3.
redimat , quantum appretiatus fuerit . De fucceffione 7. r.
Et unufquifque , quod in ipfam feditionem De donatione in liberos 7. 4.
cucurrerit ad malum faciendum , componat fo- De' manumiffionibus 1. 2.
lidos x11. medium Regi , & medium cui injuria De Præfcriptionibus 1. 9. 14.
illata fuerit , aut fe anteponere præfumferit . De litigio cum Ecclefiafticis l. 10. & 11.
Et fi ille , qui rem fuam quærere , aut exi- De Sacramentis l. 12.
gere videatur , ab ipfis rufticis feritas aut pla- Quando liceat Rectoribus Ecclefiarum acta an-
gas factas habuerit , ficut fuperius ftatutum eft , tecefforum fuorum refcindere 1. 7.
ei componatur .

Tom. 1. X 2 FRI
 LEGES LANGOBARDICE .
$44
FRIDERICI LINDENBROGII
VARIE LECTIONES
IN LEGES LANGOBARDORUM .
NB. Leges juxta Capitulare bic allegatas, ope infra pofiti Elenchi, Lector
nullo negotio in Editione noftra reperiet ,
LIBER I.
It. I. L.4. Siquis Scameram ) Quidam
Mss. Scameras . al. Scaram . al. Sca-
T muram .
Tit. II. L. 7. Si fervus in alia civitate fcand.
Vulg. Si fervus in alia civitate in quafcand.
L. 8. Morth. Ita 3 Mss. vulg. morte,
9. Vel xenodochia ) deeft Ms.
Tit. II. L. 1. Quia poftquam corda Regum in
manu ) Ita Mss. 2. al. Quia cor Regis , poſt-
quam in &c.
Tit. VII. L. 2. Non ad manus ) Ms, non ad ma-
num ; forfan verius , non ad majoris .
6. Per hunc numerum al per hunc modum ,
9. Intra capfum ) Ms. intra cafum..
10. Si plage fuerint ) Hæc ufque ad L. 11. in
Mss. 2. defunt .
Tit. IX. L. 1. Se adunare ut in unum ) al. fe
adjuvare in unum ut comp. Vid. infr. Tit.
XXV. L. 12.
3. Pluslaib Mss . 2. pertub.
6. Siquis alii venenum ) Tota hac Lex in
uno Ms. deeft .
7. Pro quanto appretiati fuerint , ad occiden
dum tradantur ) Ms. aut æftimationem fol-
vat , aut morti dedat fervum .
Hominem integrum) Vulg. mortuum integrum .
9. Aut materia lapfu , aut lapidis mori ) al,
aut materiam , aut lapide lapfo mori .
12. Faderp hium ) al. vet. fadelp hium ,
19. Ambulaverit ) Ms. adfilierit . Nam fi am
plus habuerit fubftantia quam ipfa ) Ms.
Nam fi amplius habuerit fubftantia ipfe bo-
micida , quam ipfa &c.
21. Ipfa quanti tas confid eranda ) Ms. ipfa qua-
litas confid.
22. Siquis liber homo) In uno Ms. hæc lex deeft.
27. Si liber eft natus presbyter ) To presbyter
Mss. z . deeft .
Secundum illius nativitatem Mss. fecundum
illius nationem . Sic infra Tit. 16. 1. 2.
28. Ac patricii Romanorum ) Hæc verba Ms.
defunt .
29. Siquis ex levi caufa ) Lex eft Hludovici
Imp. , quam iifdem verbis mox poft re-
petit Imp. Hlotarius infra 1. 35. hoc Tit. ,
quæ & in Mss. omnibus bis pofita fuit .
Tit. XI. L. 3. Rufticanum , qui fub maffario eft )
Ms. rufticanum maffarium .
4. Bubulcum de fala ) Ms. bubulcum ſubmaſ-
farium .
5. Rufticanum , qui fub maſſario eft ) al.ſervum
alienum maffarium .
6. Siquis porcarium ) Ms. fiquis pecorarium ,
& ita infra 1. 7.
9. Perpetrare vifus fuerit ) Ms. 1. perpetrare
jufferit . Vulg. perpetrare jussus fuerit.
Tit. XIV. L. 6. Regi, & Duci fuo ) Ms. Regi
fuo .
9. Legem , & ovvam ) Ita Mss . In vulg. le-
gem, & totum .
11. Siquis mellem ) Ms. fiquis meſſem inbone-
ftam , aut annonam fuper bannum rap.
13 Per vvadiam Ms. per vadimonium .
Propter beribannum . Ms. propter bannum in
ET NOTÆ
fervitio traditur .
16. Ad palatium ) Ms. ad placita .
Tit. XVII. L. 1. Comp. fol. DCCC. Vid. infr.
Lib. 2. Tit. 2. L. 5. , & Ivonem Carnot.
Decret. parte XIII. p. 380.
2. Confilium rufticanorum) To rufticanorum ab
uno Ms. abeft .
Servi vero reliqui ) Ms. reliqui , qui cum ipfo
fuerint , componat unufquifque , ut fupra .
5. Fuftare per vicos vicinantes ) Vulg, fruftra
re per vicos civitatis ipfius loci .
Mulierum collectionem ) "Ms. mulierum com-
pofitionem .
7. Gildoniam ) Ms. De facramentis pro gil-
doniis &c. al. De facramentis per gildenes .
8. Bannum noftrum folvere cogantur , id eft
LX. fol. comp. ) Ms. bannum noftrum folve
re cogantur , infuper damnum , & homicid.
9. Obligationem , adunationem ) Ms. obligatio-
nem homo adunationem ,
Tit. XVIII. L. 1. Expellere quæfierint ) Ms. ex-
pellere fine Regis voluntate quæfierint .
Blutaverint ) Vulg. brutaverint .
2. Zanas ) al. Tanas , al, avas .
Tit. XIX. L. 1. Quod eft fibi tertia ſub æft. )
Ms. quod eft , ftertiam Jub. &c.
2. Foculare ) Ms. foculario ,
3. Sicut appretiatum ) Ms. ficut arbitratum .
4. Molinum ) Ms. molendinum .
5. Ab ftolifatz . ) Ms. ab aftolizax . al. abfterim
zat , id eft , ab infertore . Vulg. ab autorizat .
6. Ploum al. plonum .
7. Scapellaverit ) Ms. inciderit , vel ſcapella-
verit .
Tranicem ) Ms. travicem .
8. Si quis roborem ) Vulg. fi quis roborem , aut
cerrum , feu quercum, quod eft modula ifcol
&c.
Modo laifcum ) al. Ms. modo flaifco !
Glandem , quod eft faia Ms. glandem , quæ
eft fagia , al. glande fea.
10. Si caballus al. fiquis caballum , aut quod-
libet peculium in claufura alterius intus fa-
Liendo fe impalaverit . &c.
11. Quodlibet pecus inciderit ) Ms, quodliber
pecus ibidem ceciderit &c.
12. Communis omnium utilitatib. invenilis ef
fe ) Vulg. communis omnium eft utilitatis .
13. Qui non rugit ) Ms. qui non ruit . In vul
gatis Codd. neutrum habetur .
Intricaverit ) Vulg, inftringaverit .
14. Cignum ) Ms. cinnum , al. cicinum .
16. Die damnum facientem ) Ms. die in cafa
fua dam. fac.
17. Simul & quod in utero ejus mortuum ef )
Alius cod. Ms. fimul & quod in utero eft.
Vulg. fimul & pecus .
17. Pro capite ) Ms. per caput .
25. Difturbaverit ) Ms. Airpaverit. & infr. de-
Airpaverit arti difturbaverit .
Aratraib , id eft , fibi tertiam ) Editio Germ.
Haritrabil. Ms. 1. Vltraip.
26. Stallariam ) Ms. Aellariam .
Tit. XXII. L. 1. Se ab ea tornaverit ) Ms. ab
ea reverfus fuerit .
2. Taliola ) Vulg. tanola , & ita L. 4.
4. Armum cum in VII. coffis ) Vulg.latus cum,
Tex
 LEGES LANGOBARDICE .
fex coftis.
Tit. XXIII. L. 1. Sibi alterumfimiliter reddat )
Vulg. fibi nonum red.
5. Si quis carrum ) Vulg. fi quis currum .
7. Nam fi ille homo , qui porcos &c. Vulg. nam
fi ille bomo tollit ipfos porcos , & amplius
miferit afto animo fuos , aut alienos in de-
fenfata fylva.
Ipfius domini reddat ) Ms. ipfius domini in-
troiiffe , reddat .
Tit. XXV. L. 3. Sibi nonum ) Ita Ms. Vulg.
femper , fibi novum •
6. Sed vitium fuum fibi reputet ) Vulg. & vi-
tio fuo rep.
12. Adunare ) Vulg. adjurare . Vid. fupr. Tit.
9. L. 1 .
13. Fugere de ligamine præbeat ) Ms. fugere
de ligamine , fugæ præb. Jacr."
18. Sacramentum folus fine aliis facramentali-
bus ad Evang. ) Vulg.facramentum fingulus
ad Evang.
20. Actor Regis poft fecundam ) Ms. actor Re-
gis ipfum mancipium poft fecund.
23. Calaverit , & mandare ) Ms. calaverit ,
aut annonam dederit , & mandare .
27. Scindulas ) Mss. fcandelas .
29. Sua re ) Ms. fua utilitate ,
30. Der zen , Ms. Niderz .
33. Bove junctorio ) Vulg. bove vinitorio .
Fegangi Ita Mss . 2. al. finganoli , Vulg.feu,
gandi .
37. De gaio ) Ms. gagio , & ita infr. L. 38 .
47. Sonopair ) Ms.Jonorpan , al . fonorphair , al.
fonerpair .
54. Cadat per difciplinam ) Ms. decalvet eum ,
& difciplinet , ficut decet , &c.
58. Si quis liber homo ) To liber Vulg. deeft.
Non eum retulerit ) Ms. non eum recollegerit .
59. Fegangi ) Ms. fengangi , Vulg. feugangi .
60. Scandalum , aut plagas ) Ms. fcandalum ,
aut homicidium , aut plagas .
62. CXXV. iduum percuffionib . vapuletur ) Ms.
CXX. ictus accipiat . Alius Ms. viginti icu-
um percuffionibus vapuletur .
64. Non patiantur ) Ms. non recipiantur .
68. Pacem faciendam ) Ms. pacem confirman-
dam .
69. Traditus eft , comp . ) Ms. traditus eft , pro
larione comp.
70. In præfentia judicis ) Ms. in præfentia Co-
mitis .
r propter puellam &c. Poft hanc Legem in-
Vel latro Ms. deeft .
73. Inve nti fuer int , una cum miffo ) Ms. in-
venti fuerint , ipfe , apud quem fuerint in-
venti , una cum miffo .
77. Poteftatem , propter ) Ms. poteftatem , vo-
lumus , ut propter hoc nullum , &c.
83. Præcipimus ) Tota hæc Lex in Mss . deeft .
Tit. XXVI. L. 2. Ruperit ; Ms. effoderit. Alius
Cod. mutaverit .
Theclatura Ms. teglatura .
5. Fecerit , & fuam ) Ms. fecerit aut deleve-
rit , & fuam probare non potuerit .
Tit. XXVII. L. 1. Omnem operam ) Ms. omnia
opera fua.
12. Sine lege ) Ms. fine legali judicio .
Tit. XXVIII . L. 2. LX. fol. ) Ms. XL. fol.
LX. ictus Ms. XL. iaus .
Tit. XXX. L. 2. Si virum ) Vulg. fi unum .
3. Parentibus mulieris , &c. ) Ms. parentibus
puellæ, aut viduæ, aut ad quem mundium
'de ea pertin.
10. Et fecutus eam dominus fuerit , aut qui-
cumque ) Ms. & fequenti domino , & cui-
cumq. ex , &c.
13. Legem fuam comp. & infuper bannum no-
frum , id eft LX. fol. perfolvat Ms. legem
fuam comp. id eft LX. fol. , aut inpræfen-
tia , &c.
14. Qualem voluerit ) In Vulg. , & gloffema-
te interlineari additur , aut potuerit .
Tom. I.
245
15. Alii, cui voluerint ) Vulg. & aliis fi no-
luerint , nubant , in gloffemate interlineari
additur , fe fi non confenferint .
In viatico non deneg. , Vulg. in viatico pro
mifericordia non deneg.
Tit. XXXIV . L. 2. Infcriptionis titulo ) Ms.
alienationis titulo .
Tit. XXXV. L. 1. Judicium Franc. &c. Ms.
judicium Francorum in publicum fuerunt ree
vocate, teneat fecundum legem in teftimonio
non fufcipiatur , nec inter fcabinos ad legem
judicandam non teneat . Et fi fac.
Tit. XXXVI . L. 2. In via antefteterit ) Vulg.
ante viam fteterit .
3. Fegangi , Mss. feugangi , Vulg. fingandi .
4. Vecorin Ms. vecorint .
Mervvorphin) Vulg. memorphin . Ms. meriofin,
LIBER II.
Tit. I. L. 8. Per garathinx , id eft , per liber-
tatis donationem , vel per gratuitam dona-
tionem , id eft , morgengab. Ita Ms. , quæ
tamen yerba in Vulg. defunt .
Tit. IV. L. 3. Methio ) Ita Ms. Vulg. mephio ,
Ms. mphio ,
Tit. VI. L. 4. Aliorum religioforum facerd. )
Vulg. aliorum fuorum fac.
Tit. VII. L. 1. Ei lege patris vivant Ita Ms. ,
quæ tamen verba in Vulg. libb. defunt .
Tit. VIII. L. 1. Matrinam Ms. marineam .
2. Ad juftum tempus ) Ms. al fuprafcriptum
tempus ,
4. Deo annuente ) Vulg. Deo adjuvante .
5. Item hoc cenfemus ) Vid. Canon LIII. in
Trallo Synodi VI.
6. Colludium Ms. ingenium.
7. Si quis mifer , & infipiens , Vid . infr. Tit .
55. L. 16. fupr. lib. 1. Tit. 32. 31. Quæft.
1. c. 2. Illud vero , & feqq.
10. Ita plane ut fi contigerit ) Mire hic va-
riant Mss . Codd. In uno fic legitur : Ita pla-
ne , ut fi contigerit puerum adultum effe , &
puellam parvulam conjugatam : & contrario ,
fi puella maturæ ætatis fit , & puer fit te-
nere , & per virum cogn. &c. Alius Ms.
Codex : Ita plane , ut fi contigerit puerum
adultum effe, & puellam parvulam , per vi-
rum cognata , Jocrus deprehendantur adul-
tera e contrario , fi puella maturæ ætatis
& puer tener ; & puerum adultum cogna-
ta , focrus comprehendantur adultera , &
t rponitur in Ms. Lex Guidonis , ut Jpon-
fam alterius nemo recipiat defponfatam .
11. Epifcopali autoritate ) Ms. apali autoritate .
Tit. IX. L. 3. Ad palatium repl. ) Ms. in pu-
blicum repl.
Tit. X. L. 1. Poteftate viri , aut poteftate cur-
tis Regie debeat ) Ms. poteftate virorum 2
five minorum , aut certe Regia debeat .
Tit. XI. L. 3. Si quis mundium &c. unus Ms.
Cod. Si quis mundium de puella libera , aut
muliere habens in poteflate , & crimen ei in-
jecerit , quod adultera fit , tunc amit at , &c.
Tit. XII. L. 2. Nam amplius nullam rem confe-
quatur Ms. Nam amplius non requiratur ,
Jed vitium fuum , &c.
6. Amond fecerit ) Ms. amond , id eft , extra-
neam fecerit .
Tit. XIII. L. 6. Sola religiofa ) Vulg. fola re-
ligione .
Tit. XIV . L. 1. Uniuscujuſq. ) Vulg. unuſquiſ-
que .
2. Si fex fuerint ) Totus hic locus ad finem
ufque Legis in Vulg. Codd. deeft .
5. Quod eft threus ) Ita Mss. Vulg. qui eft
trenuis .
8. Pro mundio autem fuprafcriptarum ) To` ſu-
prafcriptarum Vulg. deeft.
11. Quando alter uxorem tulerit ) Ms. quan-
do alteri fratres uxorem duxerint .
X 3 15. Me-
 246 LEGES LANGOBARDICE .
15. Methium ) Vulg. mephium .
Faderfo ) Ms. feldafio .
24. Nam de rebus ejus aliud nihil percipiant )
Hæc verba Vulg. defunt .
25. Cadarfreda ) Ms. 1. Cadarfida . Vulg. ca-
darfedra.
Nepotum fucceffionem ) Ms. nep. poffeffionem .
Decefferint inteftati abfque filiis , &filiabus ,
forores ) Vulg. decefferint & forores , &c.
Tit. XV. L. 2. Lidolaip ) Ms. 1. ladolaip. al.
Ms. lidopaib.
Thingaverit : Eoce ) Ms. thingaverit , &
nunciet . Ecce .
4. Launechild ) Vulg. lannechild , & ita fem-
per .
5. Si ipfifuperftitesfuerint ) Ms.fuperftes fuerit .
In loco facro ) Vulg. loco fanctorum .
Tit. XVIII. L. 4. Facere traditiones ) Ms. fa-
cere donationes .
6. Infra xxx. notes ) Ms. infra XL. no& t.
Tit. XX. L. 1. Nullam donationem , ne per lau-
nech. Ms. nullam donationem , nec per
thinx , nec per launech.
Tit. XXI . L. i. Ufque tertio ) Vulg. ufque in
tertium diem .
2. Antequam eum tertio pulſaverit ) Ms. ante
trinam conteftationem .
3. Pro quolibet debito ) Hæc verba Vulg. de-
funt . Vide Caffiodor. 4. Variar. cap . 1 .
C. ne filius pro patre . Conftit. Neapol. Tit.
de cult. pac.
8. Vaccas , aut pecora ) Ms. vaccas , aut oves .
22. Cartam convenientia ) cartam de conven-
tione .
23. Si quis a convenientia ) Tota hæc Lex in
Mss. 2. deeft . Vide quæ habentur Infti-
tut. Lib. 4. Tit. I.
24. Diebus LX. nam fi fuper Lx. ) Ms. diebus
XL. nam fi fuper XL.
25. Per LX. ex illa parte ) Ms. per XL. ex il-
la parte . Atque ita infra quoq e in hoc
nomine variatur .
30. M. publici cos contra Legem audeant pi
gnorare fcilicet in bubus , quia &c . Ita Mss.
at Vulg. miniftri publici eas res , in quibus
non eft licitum pignorare , contra Legem au-
deant pignorare , fcilicet in tribus ; quia &c.
Tit. XXII . L. 1. Laudes ) Mss . lendo . Vid .
Concil. Rhem. can. XLI .
Tit. XXIII. Cadarfredam ) Ms. cadalpherdam .
Vulg. cadarfedam .
Tit. XXV. L. 4. Intra patriam ) Ms. intra pro-
vinciam .
Tit. XXIX. L. 2. Legitimam ætatem ) Ms. per-
fectam ætatem .
Tit. XXXII. L. 6. Foras mixtos ) Ms. foras mi-
tio . Vid. in additionibus Legis Salicæ .
Tit. XXXIII . L. 1. Si vero &c. ) Ms. Si ve
ro liberam fœminam habuerit , infantes ejus
liberi permaneant .
Tit. XXXIV . L. 3. A Principe accepit ) Ms. a
Principe exceperit. al. a Principe expetierit .
4. Aut unum fol. aut 11. aut 111. aut vi . tan-
tum habeat mundium ) Hæc verba in Ms.
optimæ notæ defunt .
7. Si quis ) Tota hæc Lex Ms. deeft .
8. Voluntatem patroni ) Ms. voluntatem domini.
Debeat obedire ) Ms. debeat fervire .
11. Homo denarialis ) In Vulg. lib. fic hæc Lex
habetur : Homo denarialis non ante heredi-
tatem in fuam agnationem acquirere poterit ,
ufque in tertiam generationem perveniat .
Tit. XXXV . L. 3. Si fervus , aut ancilla &c.
Ms. Si fervus , aut ancilla per xxx. annos ,
de quibus rei veritas cognita fuerit , domi-
nis fuis ferviffet , &c.
Nova conditio ) Vulg. nova opera.
Habere , quas ) Ms. habere , & poffidere quas ,
&c.
Tit. XXXVII. L. 2. 3. 4. 5. ) In uno Ms.de-
funt hæ Leges omnes .
Tit. XXXVIII. L. 1. Arborem , quam ruftici
fanguinum vocant ) Ita Ms. melioris notæ .
In alio fcripto Cod . ruftici fanguinem vo-
cant . Editio Bafiliens . fanétivum . Ut fe-
re habetur in Synod . Antiffiod. cap. 3.
Non licet compenfas in domibus propriis ,
nec vigilias in feftivitatibus fanctorum face-
re , nec inter fentes , aut arbores facrives ,
vel ad fontes vota exolvere , &c.
2. Si quis judex ) Tota hæc Lex Mss. duo-
bus deeft .
Tit. XL. L. 3. Similiter & fi Baffi noftri hoc non
adimpleverint , beneficium , & honorem per-
dant ) In uno Ms. hic locus deeft .
Baffi noftri ) Ms. Miffi noftri ,
Vicecomiti , aut qui locum ) Ms, vicedomi-
no , vel illi quicunque .
5. In difcutione in pub. perd. ) Ms. ad difcuf-
fionem in pub. produc.
Tit. XLI. L. 1. Caufatores ) Vulg. accufatores.
5. Continetur . Que vero amodo &c. Ms.
continetur , quemadmodum erant in die pri-
mo Kal. Martiarum indictione quarta eve-
niente , vel fieri contigerit , fic term. Vulg.
continetur , & amodo vero erunt , id eft , die
Kalendarum Martium indi&ione quarta eve-
niente , vel fieri centigerit , fic term. &c.
Tit. XLII. L. 3. Et quicunque &c. ) Hæc ver-
ba ufque ad finem Legis in uno Ms. de-
funt .
Tit. XLIII . L. 1. Nodes xiv. ) Ms. nodes x11 .
Noctes XLII. Vulg. noctes XL.
2. De mannitione Vulg. de mannire ,
Per placita opprimant ) Ms. ad juftitiam op.
3. Non adtingat ) Vulg. non adquirat .
Tit. XLIV . L. 4. Ad placita trabebantur ) Vulg.
ad placita trahuntur .
Patrono Vulg. patronus .
Tit. XLV. L. 1. Sefciat effe conftitutum ) Vulg.
fciat fibi effe vacandum .
Tit. XLVI. L. 1. Ad placitum ) Ms. ad pala-
tium .
Tit. XLVII. L. r. qui fciant , & volunt ) Ms.
quales effe fciant , & velint .
Et fi comes pravus , Ms. &fi aliquis pravus .
4. Ut nullus Epifc. ) Vulg. ut nullus Epifcopus,
nec Abbas , nec Abbatia Centenarium Comi-
tis habeat advocatum .
11. Clericalis ordo ) Vulg. Catholicus ordo ,
Ordinis clerus ) Vulg. ordinis clericus .
Tit. XLVIII. L. 3. De viduis , &c. ) Tota hæc
Lex in uno Ms. deeft ,
Tit. XLIX. L. 1. Ut liberi poffint haberi ) Vulg.
ut hoc liberis poffint fieri mercata .
2. Jejuniorum diebus in Pafcha Vulg. jeju-
niorum diebus , in diebus quadragefimalibus ,
in Pafcha ,
Tit. L. L, 2, Caufam ipfam deliberet ) Vulg.
caufam ipfam finiri debet .
Sint dies XII. ) Vulg. fint dies xv.
3. Sint dies XII . ) Vulg. fint dies xv .
Tit. LI. L. 2. Caufatore ) Vulg. accufatore .
3. Teftimonium dare ) Vulg. teftimoniare .
Poffit indicare) Vulg. inducere .
9. Qui conquirere , aut rogare potuerit ) Uni
Ms. hæc verba defunt .
10. Et illi dico ) Vulg. & illi duo teftes difc.
Qui de ipfa falfitatis ) Ms. qui falfitatis .
11. Contra eum producti ) Vulg. contra eum
per judicium .
Una pars alteri concedere ) Ms. ulla pars
alteri credere .
Campioni ) Vulg. campio .
16. Quod fi non per ipfos rei veritas cognofca-
tur, & duabus partibus ) Ms. quod fi dua-
bus partibus .
Quod fi nulla pars alteri concefferit , jurent ,
per pugnam illorum probetur teftimonium .
Quod fi una pars fe fubtr. ) Ms. Quod fi
nulla pars alteri fe fubtraxerit , tunc &c.
17. Quamquam ) Tota hac Lex in Ms. deeft ,
Tit.
 LEGES LANGOBARDICE :
Tit. LII. L. 1. Ad placitum ) Ms. ad palatium .
Opprimere curaverit ) Ms. opprimere quæ-
ferit .
2. Sonare faciat ) Vulg. fomniare facit .
3. Placitum ) Ms. palatium.
6. Decernent ) Ms. determinent .
10. Redibitione rerum immobilium , & manci-
piorum ) Vulg. excepta redemptione terræ >
mancipiorum .
13. Fredam non exig. ) Mss . freudum non exig.
Comp. fredam ) Mss . comp. freudum .
20. Placitum non teneant ) Vulg. plan&um non
ten.
24. Sua difcretione ) Ms. 1. fua defcriptione .
Vulg. fua diftri&ione .
Tit. LIII. L. 1. Tractatum perag. ) Ms. Ecclefia
protractum perag. Vulg. Ecclefiæ pertracta-
tum perag.
2. Vaftationem obviam eis , &c. ) Vulg. vasta-
tionem dirigant eis miffos , ut in pace , &c.
Tit. LIV. L.1. Correpta) Ita Mss.Vulg.contemptor.
L. 3. Henricus ) Tota hæc Lex Mss . 2. deeft .
Tit. LV. L. 7. Gamalibus ) Ms. gamallis .
14. Sacramentales ipfi jurare noluerint ) Vulg.
facramentales ipfi ipfum facramentum audi-
re voluerint .
22. Gundebada Lege ) Vulg. Gugibalda Lege .
Et qui femel perjuratus ) Totus hic locus
ad finem ufque Legis in duobus Mss. deeft .
29. Cum fuftibus , & fcutis pug. ) Ms. cumfu-
fibus pugnent .
27. Schacho ) Ita Mss . 3. Vulg. aut fchalcho .
39. Campionem litem dirimere . Liceat autem
Jervo pro fe campionem dare , fi morbus , aut
atas eum p. p. Ita Mss . 2.
40. Advocatores ) Ita Ms. Alius vet. Cod. ad-
vocationes . Vulg. advocatos .
Tit. LVIII. L. 2. Manum perdat ) Vulg. addi-
tur, & emendare ftudeat .
3. Sicut mos loci ) Vulg. ficut Lex loci .
LIBER III.
Tit. I. L. 1. Menſe Maii ) Vulg. menfe Martii .
3. Ordinem fanctum ) Vulg. ordinem fuum .
18. Ecclefiam fuam ) Ms. Ecclefiam fan& tam .
25. Jam a dicto patre noftro conf. ) Vulg. jam
ab edicto paterno conf.
26. Nullatenus pontes effe debeant ) In Ms.
hæc verba defunt .
42. Juxta æftimationem ) Ms. juxta examina-
tionem .
43. Aliam barnifcaram ) Ms. aliam multam .
Vulg. aliam arifcadam .
44. Ita cuftodire ) Ms. ita confiftere .
46. Unus manfus cum XII . bunuariis ) Ita Ms.
Vulg. unus manfus cum XII . vicaris .
48. Karolus Quartus . ) Tota hæc Lex Mss .
deeft . Extat autem etiam inter privilegia
Ecclefiæ Bremenfis paucis tantum immu-
247
tatis .
Tit . III. L. 5. Reftaurationem operarios ) Ms.
reftaurationem faciendam operarios .
6. Sufficere credimus ) Ms. jufficere credimus
præfentes effe . Negligentes , &c.
8. Ut nec Epifcopum , vel Comitem audire ve-
lit , fi nofter bomo fuerit ) Hæc verba in
Vulg. defunt .
Tit. IV. L. 1. Nulli fit licentia ) Vid. Conftit,
Friderici , De pace confirmanda .
Foffinagar ) Vulg. folinegar .
Tit. VI. L. 1. De beribamo Vid. additiones
L. Salicæ . Legem fecundam , & tertiam ex
Ms. addidimus ; nam in Vulg. defunt .
Tit. VII. L. 1. Trattorias ) Ms. tractatoria .
Tit. VIII. L. 2 Perdɔnatum ) Vulg. per dona-
tionem .
3. Ad cujus poteftatem ) Vulg. in cujus vo-
luntate .
4. Beneficium perdat )Ms. beneficium non per-
dit . Edita etiam hæc Conftitutio reperi-
tur una cum libris feudalibus ; fed hic
correctior .
Tit . IX. L. 7. Romanis finibus ) Vulg. Romane
finib.
Tit. X. Panam inter fe obligatam comp. ) In u-
no Ms. additur , pars illa , que se remo-
vere pofcit .
Tit. XI. De Pontificibus Capitula , &c. ) Ita Ms.
Vulg. Dominus Lothar addidit ad limen
Beati Petri Apoftoli juxta civitatem Roma-
nam tempore beati Eugenii Papa de Ponti-
ficibus hæc Capitula .
L. 1. fuerunt recepti ) Vulg. fuerunt fufcepti .
Tit. XV. Warengangi ) Ita Ms. in alio Ms. War-
gangra . Vulg gargangi .
De exteris finibus ) Vulg. de extremis fini-
bus .
Seque fub fcuto poteftatis noftræ fubd. ) Ita
Ms. Vulg. feque , fuofque poteftati noftræ
Subd.
Tit. XXVII . Gradu fuo expulfus ) Ms. gradu
Juo depofitus .
Tit. XXXV. Ut Imperatoris foreft.) Ms. Ut Im-
peratori forefta conftituatur , & alia noviter
non inftituatur.
Tit. XXXVI. Judicia , vel poteftas ) Ita Mss.
2. Vulg. judici aliis poteftas . Legendum
forfan , judicialis poteftas .
Tit. XL Diaconorum , Epifcopor. &c. Hac Lex
in uno Ms. defideratur ; in melioribus ta-
men Codicibus habetur .
Atque hic finis Legum Longobardicarum ;
nam quæ in retro Vulgatis editionibus
Lex Hlotarii additur , eam nos fuo loco
fub Titulo IX. De his , qui fe in poteftate
alterius fubdiderint , ad fidem Mss. exem-
plarium repofuimus .
Explicit .
ELEN
 CE
248 LEGES LANGOBARDI :

ELENCHUS CAPITULARIS

EX EDITIONE FR. LINDENBROGII,

Cum Indice Muratorianæ Editioni refpondente .

LIBER PRIMUS .

TITULUS PRIMUS . te rixa per barbam . Id. 386;

5. Si quis hominem liberum impinxerit
De maleficiis , & publicis criminibus . Id . 385:
6. Si quis homini libero brachium . Id. 387.
7. Si quis alium pugno . Id. 44

Roth. I. VII. De plagis , & compofitionibus

I. S₁ I quis contra animam .
Idem 3. liberorum hominum .
2. Si quis foris provincias .
3. Si quis inimicum . Id. 4.
1. De plagis , & compofitionibus . Roth. 45 .
4. Si quis fcameram intra . Id . 5. Id. 46.
2. Si quis alii plagam fecerit .
quis alium plagaverit . Id. 47:
5. Si quis foris in exercitu . Id. 6. 3: Si
6. Si quis contra inimicum . Id. 49.
Id. 7. 4. Si quis alii nafum .
5. Si quis alii labrum . Id. 50:
7. Si quis qualemcumque hominem . Id. 9.
6. Si quis alii dentes . Id . 51. 52.
II. De fcandalis , & compofitionibus
7. Si quis alii aurem . Id. 53.56.
ad Regem pertinentibus .
8. Si quis alii plagam in facie . Id. 54.55.
1. Si quis in concilio . Roth. 8. I. 59.
9. Si quis alium intra capfum .
2. Si quis in Ecclefia fcandalum . Id. 35. 10. Si quis alium in coxa . Id. 60. 61.

3. Si quis intra palatium . Id. 36 . 11. Si quis alium in brachio punxerit . Id.
4. Si quis liber homo in eadem civitate 57. 58.
11. 37: 12. Si quis alii manum . Id. 62.
5. Si quis fervus in eadem civitate . Id. 38 . 13. Si quis alii digitum pollicem . Id. 63.
6. Si quis liber homo in alia civitate . Id. 39. 64. 65. 66.67.
7. Si fervus in alia civitate . Id. 40. 14. Si quis alii pedem excufferit . Id. 68.
I d. 372.
8. Omnes vero regales . 69. 70. 71. 72. 73.
9. Relatum eft nobis . Id. 74
Aift. 8. 15. In omnibus iftis plagis .
10. De compofitionibus . Pipin. 30. 16. Si quis alii oculum excufferit . Id. 48.
11. Ut de debito , quod ad noftrum . Le- 17. Si quis homini libero . Id. 380 .
dov. P. 42. 18. Si quis alium præfumptive . Carol. M. 82 .

III. De confilio mortis . VIII. De plagis , aut feritis fervorum

vel aliorum .
1. Si quis cum Rege de morte . Roth. 2 .
2. Si quis liber homo in morte . Id. 10. 1. De aldiis, & fervis minifterialibus. Roth.76.
3. Si homines liberi inter fe . Id. II. 2. Si quis aldium alienum , aut fervun mi-
nifterialem percufferit . Id. 77:
4. Si quis liber homo , aut mulier . Id. 139.
5 . Si liber , aut libera venenum . Id. 140.
3. 3. Si quis aldium alienum , aut fervum mi-
6. Si mulier in morte mariti . Id. 203 nifterialem plagaverit , Id. 78.
IV. De illicito confilio . 4. Si quis aldium alienum , aut fervum mi-
nifterialem ita in capite . Id . 79.
1. Si quis liber homo ad alium Liutp. 5. Si quis aldium , aut fervum minifte
ria-
lib. VI . 18 . lem in facie . Id. 80.81.

V. De conviciis . 6. Si quis aldio , aut fervo alieno oculum .

Id. 82.
1. Si quis alium argam . Roth. 384. 7. Si quis aldio alieno , aut miniſteriali au-
Guid. 9. rem . Id . 83 .
2. Si quis Judicibus noftris .
8. Si quis aldio alieno , aut fervo miniſte-
VI. De his , quæ infidiando , vel riali labrum . Id . 84 .
fubito furgente rixa fiunt .
9. Si quis aldio alieno , aut minifteriali fer- f
1. Si quis homini libero infidiatus . Roth. 41 . vo dentes . Id. 85. 86.
2. Si quis hominem liberum ligaverit . Id. 42. 10. Si brachium ruperit . Id. 87.
3. Si quis hominem liberum fubito furgen- 11. Si manum abfciderit , componat . Id.
te rixa percufferit . Id . 43 . 88. 89. 90. 91. 92. 93.
4. Si quis hominem liberum fubito furgen 12. Si quis aldio alieno , aut fervo mini-
fte-
 LEGES LANGOBARDICE . 249

fteriali coxam . Id. 94. 22. Si quis liber homo in terra aliena . Id.
13. Si pedem excufferit . Id. 95. 96.97 . 98. VI. 38.
99. 100 . 23. Recolimus enim quod ftatuimus. Id.v1.65.
14. Si quis aldio alieno , aut fervo minifte- 24. Item annuntiatum eft nobis . Id . vi . 83 .
riali plagam infra capfum . Id. 101. 25. Hæc autem rei veritas pervenit . Id. v. 85.
•
15. Si quis aldio alieno , aut fervo minifte- 26. Si quis Longobardus qualemcumque
riali brachium , aut coxam . Id. 102. Rach. 3.

16. Si quis fervo alieno rufticano plagam in 27. Qui Subdiaconum occiderit. Carol.M.101.
capite . Id. 103 . 28. De advenis , & peregrinis . Pipin. 11.
17. Si quis fervo alieno rufticano plagam 29. Si quis ex levi caufa . Ludov. P. 9.
in facie . Id. 104. 105. 106. 107. 108. 30. De Ecclefiaftico , & fifcalino , & bene-
18. Si quis fervo alieno rufticano aurem . ficiario fervo volumus , ut pro una . Id. 10.
Id. 109. 31. Qui hominem liberum publicam . Id. 13.
19. Si brachium , aut coxam transforaverit . 32. Quicunque liberum hominem . Id. 15.
Id. 110. 33. In compofitione Widrigild . Id. 16.
20. Si intra capfum plagaverit . Id. 111 . 34. Si quis aliqua neceffitate . Id. 21.
21. Si brachium , aut coxam , aut tibiam . 35. De homicidiis in Ecclefiis . Lothar. I. 57.
Id. 112. 36. De Ecclefiaftico , & fifcalino , & bene-
22. Si quis fervo alieno rufticano manum . ficiario fervo volumus ut prima vice .
Id. 113. 114. 115. 116. 117. 118. Id. 58.
23. Si pedem abfciderit , medietatem . Id. 37. De homicidio , unde lex . Id. 89,
119. 120. 121 122. 123. 124. 38. Qui vero infra treugam . Henr. I. 3.
24. Si battiderit , aut percufferit . Id. 125. 39. Henricus divina pietate . Decet Impe-
25. Si de plagis , aut feritis .. Id. 126. rialem , Henric. II. 2.
26. Omnes vero plage , aut ferite . Id. 127. X. De Parricidiis .
27. Qui plagas fecerit , ipfe quærat medi-
curn . Id. 128. 1. Si quis in morte parentis fui infidiatus .
28. Si quis percufferit ancillam gravidam . Roth. 163.
Id. 339. 2. Si frater fuum fratrem occiderit . Liutpr.
29. Si quis porcar de libero homin • lib. III. 5.
ium e
Id. 357. 3. Si quis de libertate fua interpellatus . Ca-
30. Si duo porcari inter fe . Id. 358. rol. M. 105 .
i
31. Si quis aldium aut aldiam . Liutpr. 4. Quicunque propter cupiditatem . Henr. I. 2,
lib. VI. 71.
XI. De homicidiis fervorum minifterialium
IX. De homicidiis liberorum hominum vel aldiorum .

1. Si duo , aut tres homines , feu amplius .
Roth. 12.
2. Si quis dominum fuum occiderit . Id. 13.
3. Si quis homicidium perpetraverit abfconſe .
Id. 14.
4. Si infans in utero matris . Id. 75.
5. Si duo , aut tres homines liberi , feu am-
plius . Id. 138.
6. Si quis alii venenum . Id. 141.
7. Si fervus , aut ancilla venenum . Id. 142.
8. Si homo occifus fuerit , liber , aut fer-
vus . Id. 143.
9. Si magifter comacinus . Id. 144.
10. Si quis magiftrum comacinum . Id. 145.
11. Si quis operarios conduxerit . Id. 152 .
12. Si maritus uxorem fuam occiderit . Id.
200. 201.
13. Si quis puellam , aut mulierem liberam .
Id. 202.
14. Si mulier maritum fuum occiderit . Id.
204.
15. Si fervus Regis morth fecerit . Id. 373 .
16. Si quis fculdafium . Id. 377.
17. Si quis hominem liberum cafu . Id. 389.
18. Si quis Longobardus ab aliquo . Liutpr.
lib. 11. 7.
19. Si quis liber homo fe defendendo. Id. IV. 2.
20. Si fervus cum voluntate domini . Id. 1v. 3.
21. Recolimus qualiter jam ftatuimus.Id.v1.9.
1. Si quis aldium alienum occiderit com-
ponat . Roth. 129.
2. Si quis fervum minifterialem probatum
Id. 130. 131 .
3. Si quis fervum alienum rufticanum . Id.
134.
4. Si quis fervum alienum bubulcum . Id. 133.
5. Si quis fervum alienum maffarium. Id. 132.
6. Si quis porcarium alienum . Id. 125.
7. Si quis porcarium , aut caprarium . Id. 136.
8. Si quis infantem parvulum . Id . 137.
9. Nullus præfumat aldiam alienam . Id. 379.
XII. De fepulchro violato , & de eo ,
qui hominem mortuum expoliavit .
1. Si quis hominem mortuum in flumine ·
Roth. 16.
2. Si quis fepulturam hominis . Id . 15.
XIII. Nequis ad Regem venientibus
injuriam faciat .
1. Si quis ex baronibus noftris . Roth. 17.
2. Si quis ex adverfariis . Id. 18.
3. Si quis liber fuper miffum . Carol. M. 29.
XIV. De exercitalibus , & his , qui in
hoftem ire contempferint .
1. Si quis de exercitalibus . Roth. 20.
2. Si quis de ipfo exercitu Id. 22.
3. Si
 RDICE
LEGES LANGOBA .
250
. Id. 23.
3. Si Dux exercitalem fuum
Id. 25. XIX. De damno in via dato ,
4. Si quis res fuas ab alio .
Id. 24. & de incendio .
5. Si gaftaldius .
6. Si quis in exercitu . Id. 21. 1. Si quis cafam alienam afto animo . Roth,
7. De omnibus judicibus . Liutpr. lib. v1.29. 146.
8. Et hoc diffinimus , ut poftquam . Aift. 13. 2. Si quis focum fuper novem pedes . Id. 147 .
9. Si quis domum alienam cuilibet . Carol.
3. Si quis focum foris in itinere . Id . 148.
M. 30. 4. Si quis molinum alterius afto animo . Id.
10. Si quis liber homo aliquod damnum . 149.
Id. 31. 5. Si quis molinum alterius fcapellaverit 1 .
11. Si quis meffem , aut annonam . Id . 32. Id. 150.
12. Si quælibet perfona . Id. 33 . 6. Si quis ploum , aut aratru
aratrumm ,. Id. 293.
13. Quicumque liber homo . Id. 35. 7. Si quis vitem alienam . Id. 299.
14. Si quis liber homo , contempta . Id. 80. 8. Si quis roborem , aut quercum . Id. 305.
15. Si quis contumax adeo . It. 81 . 306. 307.
16. Ut nullus ad palatium . Ludov . P.43. 9. Si homo , aut quodlibet peculium . Id. 308.
17. Poftquam Comes, & pagenfes . Lotb. I. 56. 10. Si caballus aut quodlibet peculium .
Id . 309.
XV. De eo , qui alii viam anteftetit , 11. Si quis foffatum circa campum . Id. 310.
vel aliquem de caballo jactaverit , 12. Si- animal in puteo alterius . Id. 311.
aut walapautz fecerit . 13. Si quis cervum domefticum , Id. 320. 321.
14. Si quis accipitrem , gruam . Id. 322.
1. Si quis homini libero viam . Roth. 27. 15. Si quis peccatis imminentibus . Id. 328.
2. Si quis fervo alieno , aut ancillæ . Id. 28. 16. Si quis fe vindicando occiderit , Id. 335 .
3. Si quis meffemfuam , aut pratum , Id. 29. 336.
4. Si quis hominem liberum de caballo. Id.30. 17. Si quis percufferit equam , Id. 338,
5. Si quis homini libero violentiam . Id. 31 . 18. Si quis percufferit vaccam . Id . 337.
XVI. De injuriis mulierum .. 19. Si quis percufferit ancillam gravidam
Id . 339.
1. Si quis mulieri libera , > . Roth. 26. 20. Si quis caballo alieno aurem. Id.342. 343-
2. Si quis puellam , aut mulierem . Id. 198. 21. Si quis caballum alienum plagaverit
3. Si mulier libera in fcandalum . Id. 381 . Id. 244 :
4. Si quis furore accepto battiderit . Liutpr. 22. Si quis caballos , aut armenta . Id. 349.
lib. VI. 70.
23. Si quis campum alienum . Id . 362 .
5. Si quis dolofe , aut per fuperbiam . Id. 24. Si quis porcos , aut pecora . Id. 350.
VI . 72. 25. Si quis caffinam , aut tectum . Id. 382.
6. Annuntiatum eft nobis . .Id. vi . 82. 26. Si quis ftallariam . Liutpr. lib. v. 16.
7. Si quis invenerit liberam . Id . vi . 93. 27. Volumus
ut fi quælibet perfona . Lo-
8. Pervenit ad nos, quod dum quidam. Aift. 6. . thar. I. 78.

XVII. De aggreffione in vico facta , & XX. De eo , qui cum armis alterius
damnum fecerit .
de collectionibus rufticorum .
1. Si quis alii arma fua . Rotbar. 312
1. Si quis pro injuria fua vindicanda . Roth. 19. 2. Si quis fua auctoritate arma . Id . 313:
2. Si fervi per confilium rufticanorum . Id.284.
XXI . De pauperie .
3. Si pro quacunque caufa homines . Id. 285 .
4. Si homines in uno vico habitantes . Liutpr. 1. Si quis canes alienos .. Roth. 327.
lib. VI . 81 . 2. Si canis , aut caballus . Id. 329.330.
5. Relatum eft nobis , quod aliqui . Id . vi . 88. 3. Si caballus cum pede . Id. 331
6. Si quidem fimpliciter in fcandalum , Id. 4. Si quis præftitum, aut conductum , Id. 332.
ibid. in f. 5. Si animal alicujus alienum animal . Id. 333-
7. De Sacramentis per gildoniam.Carol.M.13 . 6. Item relatum eft nobis . Liutpr. lib. vi . 84.
8. Si fervi per contumaciam . Ludov. P. 57.
XXII. De venationibus , & de damno ,
9. Volumus de obligationibus . Lothar. I. 4.
quod per eas acciderit .
10. Collectam ad malum faciendum . Id. 53.
II. De confpirationibus confiderandum eft . I. Si quæ fera ab homine .
1. Rotbar.
314.
Id. 65. 2. Si in pedica , aut in taliola . Id. 315.
3. Si quis fuper feram . Id. 316.
XVIII. De feditione contra judicem ,
vel civitatem levata . 4. Si quis feram ab alio vulneratam . Id.
317.
1. Si quis fine voluntate Regis . Liutpr. lib. 5. Si quis feram ab alio plagatam . Id. 318.
v. 6. 6. Si cervus , aut quælibet fera . Id. 319.
2. Cognovimus enim , quod per fingulas . 7. Ut nemo pedicas in forefto . Carol. M. 71 .
Rach. 6.

XXIII.
 LEGES LANGOBARDICE . 251

31. Si quis tintinnum . Id. 294

XXIII. De eo qui peculium in Id. 295
32. Si quis jugum .
damno invenerit . Id. 296.
33. Si quis fogas .
1. Si quis caballum alienum " aut quodli- 34. Si quis vitem expoliaverit . Id. 297.
bet . Rothar. 348. 298. 301 .
2. Si quis peculium de damno fuo . Id. 351 . 35. Si quis capiftrum de capite . Id. 302.
3. De porcis , fi in eſca . Id . 354. 303.
36. Si quis rete alienum . Id. 304
4. Si quis in prato porcos . Id. 355.
Id. 3 2 3.324.
5. Si quis carrum & boves , Liutpr. lib. 37. Si quis de apiculari .
VI . 28. 38. Si quis accipitres de fylva . Id. 325. 326.
Id. 334
6. Si quis caballum alienum in fuum . Id. 39. Si quis canem alienum .
VI. 32. 40. Si lupus animal cujufcunque . Id. 340.
41. Si in flumine animal . Id . 341 .
7. Si quis porcos in fylva , Id. vi , 98.
42. Si quis caballum alienum afcenderit .
XXIV. De homine in curte aliena Id. 345.
noctis tempore invento , & 43. Si quis caballum alienum apprehende-
de curtis ruptura . rit . Id. 346.
1. Si noctis tempore . Rothar. 32 . 44. Si quis caballum alienum aut quodli-
2. Si fervus in curte aliena , Id. 33. bet . Id. 347.
3. Si quis in curte alterius . Id. 34. 45. Si hominem iterantem caballus . Id. 352 .
4. Si quis in curte aliena . Id. 282. 46. Si quis ab alio homine rogatus . Id. 353.
47. Si quis verrem alienum . Id . 356.
5. Mulier curtis rupturam . Id. 283 .
6. Si quis peculium fuum . Id. 383 . 48. Si ancilla furtum fecerit . Grimoald, 9.
49. Si fervus , dum in fuga eft , furtum fe
XXV. De furtis & fervis fugacibus ? & cerit .
Liutpr. lib. 11. 5,
de advenis hominibus , & fi quis eis 50. De fervo fugace , & advena . Id. v. 15.
auxilium præftiterit , 51. Si quis alium de furto . Id. VI . 3.
Rothar. 248 . 52, Hoc nobis rectum . Id. VI . IOI.
1. Si quis per murum caftri .
2. Si liber homo furtum fecerit . Id . 258. 53. Si aldius cujufcunque in cafa . Id. vI . 15 ,
3. Si quis fervus furtum fecerit . Id. 259. 54. De furtis , unufquifque judex . Id. vi . 26,
Id. 260. 55, Si quis homo caballum perdiderit . Id,
4. Si quis per proditorem .
5. Si fervus , dum in fuga eft . Id. 261 . VI . 27.
6. Si mulier libera fulfreal . Id. 262, 56. De fervis fugacibus . Id. VI. 34.
7. Si aldia aut ancilla fuper furtum . Id. 57. Si quis fervum , aut aldionem alterius
per colludiu . Id. vi . 58.
263. m
8. Si liber homo puerum . Id. 264. 58. Si quis liber homo fciens . Id. vi . 89.
9. Si quis aurum , aut veftem . Id. 265. 59. Si cujufcunqu fervus aut aldius . Id.
e
10. Si fervus ancillam alienam . Id. 266. VI. 94.
11. Si fervus , dum in fuga eft pofitus . Id, 60, Si quicunque homo , qui eft pauper ·
Id. vi . 99.
267.
12. Si plures homines furtum . Id. 268. 61. De latronibus ita præcipimus . Carol.
M. 44.
13. Si liber , aut fervus voluerit . Id. 269.
Id. 270. 62. De latrone forbannito . Carol. M. Vide
14. Si quis portunarium ,
15. Si portunarius furem . Id. 271. not. ult.
63. Ut Comes , qui latronem . Id. 47.
16. Si portunarius mancipium . Id. 272 .
17. Si portunarius hominem liberum . Id, 64. Sed & hoc volumus . Id. 68.
Id.75 .
273. 65. Ut mancipia adventitia .
66. De vindicta , & judicio fuo . Id. 84.
18. Si mancipium cujufcunque poft alium ,
67. Si quis latro de uno furto . Id. 85.
Id. 274.
68. De duobus furtis . Id. 86.
19. Si ille , poft quem mancipium . Id. 275 .
20. Si mancipium cujufcunque in curte . 69. Si quis latronem morte dignum. Id. 87.
70. Si quis furem , vel latronem. Id. 88.
Id. 276.
21. Si in Ecclefia aut in domo facerdo- 71. Ubicunque intra Italiam . Id. 89.
tis . Id. 277. 72. De fugitivis fervis , & ancillis . Id. 110.
22. Si fervus intra provinciam . Id. 278. 73. De fervis , & ancillis fugacibus . Pipin.10.
23. Si quis mancipium fugax , Id. 279. 74. De fugacibus , qui in partibus . Id. 40.
Id. 43°
24. Si alienum mancipium poft alium . Id. 75. Quicunque poft Miffam .
280. 76. Si quis liber homo de furto accufatus .
Ludov. P. 23.
25. Si quis mancipium alienum fciens . Id.
281 . 77. Si mancipia a domino fuo . Id. 30.

26. Si quis de lignario . Id. 286.
27. Si quis de cafa erecta . Id. 287.
28. Si quis de lignamine adunato . Id. 288 .
29. Si quis in hortum alterius . Id. 289 .
30. Si quis fepem alienam . Id. 290. 291 .
292.
78. Si cujuslibet mancipium in villa . Id. 35.
Id.45.
79. Ut Clerici , & Monachi .
80. Ut vicarii , & centenarii . I d. 47.
81. De fugitivis præcipimus . Lothar. I. 32 .
82. Videtur nobis de aldionibus . Id. 33.
83. Præcipimus , ut nova conditio . Id. 100.
XXVI.
 LEGES LANGOBARDICE .
252

XXVI. De eo , qui terminum antiquum XXXII. De adulterio .

corruperit .
1. Si liber aut fervus uxorem alterius
1. Si quis liber homo terminum , Rothar. Rothar. 212.
240. 2. Si quis liber , vel fervus cum uxore fua .
2. Si quis fervus alienus terminum . Id. 241 . Id. 213.
3. Si quis liber homo arborem . Id. 242. 3. Si quis alii crimen de uxore fua . Id. 214.
4. Si fervus fua auctoritate arborem , Id. 243 . 4. De libero homine , qui uxorem de fervo .
5. Si quis propter intentionem . Id. 244
Liutpr. lib. VI . 12 ,
6. Si fervus extra juffionem , Id. 245. 5. Si quis liber homo habuerit fervum . Id.
7. Ut nullus alienos fines . Carol. M. 139. VI. 87,
6. Si quis dixerit conjugi . Id . vi.77 .
XXVII. De invafionibus , & iis , quæ
in terra aliena fiunt . 7. Si quis liber homo uxorem alienam •
Lothar, I. 2.
1. Si quis molinum in terra aliena . Rotbar, 8. Si adulter cum adultera , Id. 86.
151. XXXIII. De eo , qui fervum alienum , aut
2. Si quis campum alienum araverit , Id. 359.
mulierem in facramento miferit , vel
3. Si quis campum alienum exaraverit . Id,
fervum , aut puerum clericaverit ,
360,
vel puellam velaverit .
4. Si quis foffatum in terra . Liutpr. lib. v. 17.
5. Si quis pratum alienum . Rothar. 361 . 1. Si quis fervum alienum fine voluntate do-
6. Si quis in terram alienam . Liutpr. lib.v.18. mini fui in facramentum . Liutpr. lib.v. 21.
7. Si quis res alienas , cafas . Id. vi . 36. 2. Si quis fervum alienum fine voluntate
8. Si quis fua auctoritate terram . Id. vi. 95. domini fui clericaverit . Id . v. 24.
9. Si quis foffatum in via . Id. vi. 97. 3 . Si quis mulierem , aut puellam . Id. vi. 39,
10. Ut nullus alteri præfumat . Pipin. 24. 4. Si quis puerum invitis parentibus . Lu-
11. De rebus Ecclefiarum . Lotbar. I. 38. dov. P. 29.
12. De cartis vero interdicimus , Guid. 5:
XXXIV, Si actor Regis res regias per
XXVIII. De eo , qui falfam , vel fraudem alienaverit .
adulterinam monetam fecerit ,
1. Si quis gaftaldius . Liut. lib. vi. 6,
1. Si quis fine juffione Regis . Rothar. 246. 2. Si quis præpofitus . Card . M. 123,
2. De falfa moneta jubemus . Ludov. P. 27. 3. Si quis proprium noftrum . Ludov. P. 28,
XXIX. De eo , qui chartam falfam XXXV. De his , qui ad mortem
fcribit . fuerint judicati ,

1. Si quis cartam falfam . Rothar. 247: 1. De illis hominibus . Carol. M. 45 .

2. De fcribis hoc profpeximus . Liutpr. lib. 2. Si alicui homini poft judicium . Id. 46.
VI. 37.
XXXVI. De culpis fervorum .
XXX , De raptu .
1. Si fervus Regis morth fecerit . Roth. 273 .
1. Si vir mulieri violentiam , Rothar. 186. 2. De aliis vero caufis . Id. 374
2. Si quis violento nomine . Id. 187. 3. Si fervus Regis furtum fecerit . Id. 275.
3. Si quis puellam , aut viduam . Id. 191. 4. Si fervus Regis oberos , aut vecorin Id.276.
4. Si pater , aut frater . Id. 192.
192. 5. Si fervus talem culpam fecerit . Grim. 3.
5. Si quis aldiæ aliena . Id. 206. 6. Si quis alium pulfaverit . Liutpr . lib. v1.43.
6. Si quis libertæ aliena , Id. 207. 7. Nemini liceat dimittere . Carol, M. 26.
Si quis ancillæ alienæ Id. 208.
7. .
Id. 209. XXXVII. De faidofis , & armis infra
8. Si quis rapuerit aldiam .
patriam non portandis./
9. Si quis ancillam alienam rapuerit . Id. 210.
10. Si quis aldiam alienam rapuerit . Id. 211. 1. Si quis pro faida . Carol. M.19.
11. Si quis rapuerit qualemcumque , Liutpr. 2. De armis infra patriam , Id. 20.
lib. v. 2. 3. De his , qui difcordiis , Lothar . I. 54-
12. De defponfatis puellis . Carol. M. 124,
13. Si quis alienam fponfam rapuerit . Lu- LIBER SECUNDUS .
dov. P. 17.
14. Qui fponfam alienam rapuerit . Lothar. 1. De Sponfalibus ,
I. 81.
Ludov. II. 3. 1. Si quis fponfaverit puellam liberam . Rotb,
15. De raptoribus vero .
178.
XXXI. De fornicatione .
2. Si dixerit fponfus de fponfa fua . Id. 179.
1. Si puella , aut mulier libera . Roth. 189. 3. Si peccatis imminentibus . Id. 180.
2. Si quis cum ancilla gentili . Id. 194. 4. Si quis filiam fuam , aut qua mlibet pas
3. Si aldius cujufcunque cum libera . Liutpr. rentem . Id. 182,
lib. VI. 7. Id. 183.
5. Si quis pro muliere libera .
6. Si
 LEGES LANGOBARDICE . 253

6. Si quando pater filiam . Id. 184. 12. De his conjunctionibus . Ludov . II. 8.
7. Si quis puellam liberam . Id. 216. 13. De inceftis conjunctionibus . Lothar. I. 98.
8. Si quis ancillam fuam . Id. 223. 14. Henricus divina pietate . Quoniam no-
bis , Henr. II. 3.
9. Si quis aldiam alienam . Liutp. lib. VI, 53.
10. De puella , unde jam antea . Id. vi . 59. IX. Și fervus liberam puellam , vel
11. Si quis filiam fuam , aut fororem . Id.
mulierem in conjugio acceperit .
VI. 66.
Rothar. 193.
1. Si puella libera fervum .
II. De his , quæ fine voluntate mundoaldi 2. Si fervus liberam mulierem . Id. 222.
ad maritum ambulant .
m 1v. 6.
3. Si mulier libera fervu . Liut. lib.
1. Si puella libera , aut vidua . Roth. 188 . 4. Jubemus , ut fi cujufcumque fervus , Lo-
thar. I. 72.
2. Si quis puellam , aut viduam . Id. 190.
Id. 215.
3. Si quis liberam puellam . X. Qualiter mulieri liberæ alienare
m
4. Si quis fream aliena . Liut. lib. vi . 40.
Id. permiffum fit .
5. Si puella fine voluntate parentum ,
1. Nulli mulieri libera . Rothar. 205.
VI. 61 .
2. Si qua mulier res fuas . Liut . lib. IV. 4.
III. De his , qui extra patriam per 3. Placuit nobis etiam . Pipin. 36.
triennium morantur .
4. Concedimus , ut ficut mulieres . Guid. 8.
1. Si quis ad negotium peragendum . Liut. XI. Qualiter mundoaldus amittat
lib. 111. 4.
mundium .
IV. De his , quæ a viro in uxorem
1. Si quis de puella libera . Rotbar. 195 .
dantur , vel relinquuntur .
2. Si quis mundium de muliere . Id. 196.
3. Si quis mundium de puella . Id. 197.
1. Si quis Longobardus morgingab , Liut.
lib. 11. I. 4. Continet autem anterius edictum . Liut.
2. Si quis conjugi fuæ metam. Id. vi. 35: lib. VI. 67.
Id. VI.49.
3. Nulli fit licentia conjugi .
4. Si quis Longobardus decedens . Aift. 5. XII. De conjugiis fervorum , vel
aldiorum .
V. Ut filii lege patris vivant .
1. Si aldius cujufcunque liberam . Rothar. 217.
1. Si Longobardus uxorem habens . Liut. 2. Si aldia , aut libera in cafa . Id. 218.
lib. VI. 100. 1 3. Si aldius ancillam fuam . Id. 220.
4. Si aldius cujufcunque aldiam > au t liber-
VI. Infra quod tempus permiffum fit viduis
tam . Id . 219.
velum , vel maritum accipere .
5. Si ancilla cujufcunque in cafam . Id. 221 .
1. Nulli fit licentia quamlibet . Liut. lib. 6. Si fervus cujufcunque ancillam . Liutpr.
lib. VI. 44.
VI . 46.
2. De fœminis , quas defunctis viris . Ca- 7. Si aldius cujufcumque aldiam . Id. vi . 73 .
rol. M. 125 . 8. Si quis fraudulenter ancillam . Id. v1.79.
3. Qui viduam intra primos . Ludov. P. 12. 9. Si aldius cujufcunque aldiam . Id. v1.86.
4. De fœminis , quæ viros amittunt , Lo- 10. Ut conjugia fervorum . Carol. M. 129.
thar. I. 68. II. De mancipiis Palatii noftri . Pipin. 37.

VII. Ut mulieres lege mariti vivant . XIII, De eo , qui uxorem fuam dimiferit
1. Si Romanus homo . Liut. lib. VI. 74. & aliam fuper eam duxerit .
2. Ut mulieres Romanæ . Lothar. I. 14. 1. Si quis uxorem fuam abfque culpa . Grim.6.
2. Si mulier , aut puella notum . Id. 8.
VIII. De prohibitis nuptiis .
3 . Si fervus cujufcumque habens . Liut. lib.
1. Nulli liceat novercam fuam . Roth. 185. VI. 50:
2. Si quis puellam ante annos x11 , Liut. lib. 4. Ut nec uxor a viro , Carol. M. 41.
II. 6. 5. Quicunque propria uxore derelicta . Id.
3. De his , qui de illicito matrimonio nati 133:
funt , vel nafcuntur . Id. v. 3 . 6. Nulli liceat , excepta caufa fornicationis .
Deo annuente . Id. v. 4. Lothar . I. 92.
4. Hoc autem ,
5. Item hoc cenſemus . Id. v. 5. 7. Nulli liceat in uno tempore . Id. 93:
6. De his , qui de illicito matrimonio nati
XIV. De fueceffionibus .
funt , vel ante . Id. vi. 51. 52.
7. Si quis mifer , Rothar. 153.
& infipiens homo . Id. 1. Omnis parentela .
VI . 69. 2. Si quis dereliquerit filium . Id. 154
8. Adveniente vaniffima . Id. vi . 76. 3. Nulli fit licentia . Id. 15.5.
9. Ut Epifcopi de inceftuofis . Carol. M. 5. 4. De filio naturali , Id. 156.
10. Illud præterea per omnia . Id. 145 . 5. De eo , qui de filio . Id. 157.
11. Confobrinam , neptem , novercam . Lo- 6. Si quis dereliquerit filiam legitimam unam ,
thar. I. 99. & filium . Id. 159.
Tom. I. Y 7. Si
 LEGES LANGOBARDICE .
254

7. Si quis dereliquerit filias . XIX . De eo , qui res alii poft delegationem

Id . 158.
8. Si quis dereliquerit filiam legitimam unam , fraudulenter alienaverit .
Id. 160.
aut plures .
9. Si fuerint filii legitimi , & naturales . 1. De his , qui proprietates fuas , Lothar.
Id. 161 . I. 30.
10. Si fuerint filii legitimi , & filiæ natu-
Id. 162. XX. De eo , quod pater filiis , vel filiabus
rales .
neceffe habeat relinquere .
11. Si fratres poft mortem patris . Id. 167.
12. Nulli liceat fine certa culpa . Id. 168. 1. De eo præcipimus . Liut. lib. VI . II ,
169. 170. 2. Si quis Longobardus habuerit . Id. vi . 48,
Id. 171 .
13. Si quis defperaverit . 3. Si quis Longobardus voluerit . Id. vi . 60.
14. Si pater fili am fua m > aut frater foro- 4. A noftris decefforibus . Aift. 4.
rem fuam legitimam . Id. 181. 5. De filia , cujus pater . Pipin . 34.
15. Si pater filiam fuam aut frater foro-
?
Id. 199. XXI. De debitis , & wadimoniis , & quæ
rem fuam alii .
I d. 224 liceat pignorare , vel non .
16. Si quis fine heredibus .
17. Si libertus homo , qui fulfreal . Id. 228. 1. Si quis debitorem habens . Rothar, 249°
18. Si quis habuerit filios legitimos . Grim. 5 . 2. Si quis alium pro quolibet debito . Id. 250°
19. Si quis Longobardus fine filiis , Liut. 3. Nulli liceat alium pro alio . Id. 251°
lib. 1. 1. 4. Si quis per errorem alium . Id. 252°
Id. 253°
20. Si quis Longobardus , fe vivente . Id . 1. 2 . 5. Si quis greges equarum .
21. Si quis Longobardus forores . Id. 1. 3 . 6. Si quis caballos domitos . Id . 254'
22. Si quis Longobardus filias . Id. 1.4. 7. Si quis liber homo , qui debitor eft
23. Si filiæ , aut forores . Id. 1. 5. Id. 256.
24. Si forores in cafa patris . Id. 11. 8. 8. Nulli liceat pro quolibet debito . Id . 257°
25. Si duo fratres , aut fi pater . Id. VI . 23. 9. Si quis alii wadiam 2 & fidejufforem
26. Recolimus enim , qualiter . Id. vi . 92 . Id. 365.
27. Recolimus in anterioris edicti pagina . 10. Si quis alii wadiam dederit , & eam .
Aift. 1 . Id. 255
28. Volumus præterea , atque fancimus . 11. Si mundium de puella libera . Id . 388 .
Guid. 7. 12. Quicunque liber homo fub regni . Liutpr,
29. Quicunque ex quacunque natione . Henr. lib. III. I.
I. I. 13. Si quis mutuaverit . Id. 111. 2.
XV. De donationibus , quæ cum thingatione , & eam . Id.
14. Si quis dederit wadiam ,
v. 7..
vel launechilt fiunt .
15. Si quis alii homini wadiam dederit
1. Si quis res fuas alii thingare . Lothar. 172. & antequam . Id. v. 8.

2. Si quis res fuas alii thingaverit . Id. 173. 16. Si quis alii wadiam dederit , & volue-
3. Nulli donatori liceat . Id. 174. rit . Id. v. 9.

4. Si quis res fuas cuicunque donaverit 17. Si quis alii homini wadiam dederit pro
Id. 175. Id. v. 10.
quacunque .
5. De donati 18. Si quis alii homini wadiam dederit , &
one , quæ fine thingatione . 1 Id. v. II.
Liut. lib. VI. 19. fidejufforem .
19. Si quis alium ante conftitutum . Id. v. 12.
XVI. De adoptionibus . 20. Si quis debitum fecerit . Id. VI. 4.

1. Qui filium legitimum non habuerit . Ca- 21. Si quis alii cautionem . Id . vi . 13.
rol. M. 94. 22. Si plures homines cartam . Id. VI . 54:
23. Si quis a convenientia . Id. VI. 102.
XVII. De acquifitionibus actorum Regis . Id. vi . 55 .
24. Si quis fidejufforem .
1. Si gaftaldius , aut quislibet . Rotbar. 378. 25. Si quis permiffum habuerit . Id. vi . 56.
2. Concedimus & gaffaldiis noftris . Lothar . 26. Si quis fervum , aut ancillam . Id. vi . 57.
-1.73:
27. In anteriori Edicti noftri Capitulo . Id.
VI. 75.
XVIII. De ultimis voluntatibus .
28. Si quis amodo in præfentia Regis . Ra-
1. Si quis leprofus fuerit . Rothar 176. chis I.
2. Si quis liber Longobardus , ut habet 29. Ut omnia , quæ wadiari debent . Carol
Liut. lib. 1. 6. M. 126.
3. Cognovimus multotiens . Aift. 3 . 30. Similiter concedere volumus . Lotbar. I.
4. Si quis Longobardus ftatum . Carol. M. 78. 74.
3. Quicunque res fuas pro anima . Id. 106.
XXII . De quantitate folidorum .
6. Si cujufcunque res . Pipin . 33:
1. De omnibus debitis . Carol . M. 76.
7. Si quis fuas res pro falute . Ludov. P. 14.
8. Volumus , ut res . Lothar. I. 17. 2. Omnia debita , quæ ad partem Regis
}
Id. 91.

3. Ut omnis folutio . Ludov. P. 2.

XXII .
 LEGES LANGOBARDICE . 255

XXIII. De rebus emtis , & conductore XXXIII . De his , qui fe in poteftate

alterius fubdiderint .
cafe .
1. Si liber homo fe loco wadiæ . Carol. M.
1. Si quis liber homo in cafam alterius . Liut.
108.
lib. VI. 80.
2. Primum omnium placuit . Ludov. P. 5.
XXIV . De treugis . Lothar. I. 1 .
3. Si liber homo feipfum .
4. Si quis liber homo uxorem . Id. 87.
1. Si judex , aut actor . Liutpr. lib. v. 13 .
XXV . De non fuæ rei venditione . XXXIV. De manumiffionibus .

I. Si quis res alienas , id eft , fervum . Ro- 1. Si quis fervam fuum proprium . Rothar.
thar. 232 . 225. 226. 227.
2. Omnes liberti . Id. 229.
2. Si quis liberum hominem . Liut. lib. v. 19.
Id. v. 20. 3. Si quis fervum fuum " aut ancill am in
3. Si quis fervum alienum .
manu . Liutpr. lib. 11. 3.
4. Quicunque res alienas cuilibet.Lothar.I. 59.
4. Si quis fervum ' fuum aut ancillam , li-
XXVI. De his , quæ ob caufam dantur . Id. 11.4.
berum , aut liberam .
aut ancillam in
1. Si quis pro caufa fua . Liutpr. lib. vi . 42 . 5. Si quis fervum fuum 2
Ecclefia . Id. IV. 5.
XXVII . De depofitis . 6. Si quis fervum alienum fine voluntate
domini fui in manu Regis . Id. v. 22.
1. Si quis res fuas commendaverit . Liutpr.
lib. VI . 78. 7. Si quis fervum alienum fine voluntate
domini fui liberum . Id. v. 23 .
XXVIII. De rebus intertiatis ; & 8. Si quis fervum fuum fulfreal . Id. vi . 2.
qualiter emere debet . 9 . In anterioris Edicti capitulo . Aift. 2.
Rothar. 235. 10. Si quis per cartam ingenuitatis . Carol.
1. Si quis caballum emerit .
M. 107.
2. De eo homine , qui caballum . Liutpr.
II. Homo denarialis non habeat . Pipin. 13 .
lib. VI. 25.
Carol. M. 132. 12. Si quis per cartam ingenuus . Ludov. P. 6.
3. Si res intertiata .
4. Ut nullus comparet caballum. Pipin. 44. XXXV , De præfcriptionibus .
Otto II. 7.
5. Si quis equum fuum .
1. Si quis comparaverit terram . Rothar. 230.
XXIX. De prohibita alienatione 2. Si quis alium de re mobili . Id. 231.
minorum . 3. Si fervus aut ancilla per xxx. annos .
Grim. I.
1. Hoc profpeximus . Liutpr. lib. IV. I.
Id. 2.
2. Si infans dum infra ætatem eft res 4. De liberis hominibus .
Id . VI . 5. 5. Si quis per xxx. annos . Id. 4.
fuas cuicunque .
3. Si infans dum infra ætatem eft res 6. Si quis cartam donationis . Liutpr. lib.
fuas cum fratribus . Id. VI. 20. VI . I.
4. Si infans , dum infra ætatem eft > cau- 7. Si inter fratres per XL. annos' . Id. vI . 16.
fam habuerit . Id. VI. 21. 8. De poffeffione , quam aliquis . Id. v1.24.

5. De puero ,
qu i in fr a æt at em eft • Id. 9. Si quis poffederit qualemcunque rem . Id.
VI. 62..
VI. 45. Rach. 2.
6. Si infans ante x. & VIII. annos . Id. 10. Reminifcimur enim .

VI . 64. 11. Si quis Longobardus qualemcumque rem .

7. Item de infantibus . Id. vi . 96. Aift. 9.
12. Si quifcunque homo . Id. 14.
XXX. Qualiter fervorum venditio fiat .
13. Placuit nobis de liberis . Ludov. P. 58 .
1. Ut nemo præſumat . Carol. M. 16. 14. Ut per xxx. annos fervus . Lothar. I. 95 .
2. De mancipiis , quæ venduntur . Id. 72.73. XXXVI. De evictionibus . 7 :

XXXI. De prohibita emtione futurorum

1. Si quis comparaverit ancillam . Roth. 234.
fructuum .
2. Si quis alii homini qualemcumque rem .
1. Ut nemo propter cupiditatem . Carol. Liutpr. lib. v. 14.

M. 56. 3. Si quis commutaverit terram. Id. vi . 63 .

XXXVII. De Sanctimonialibus .
XXXII . De prohibita alienatione
fervorum , vel aldiorum .
1. De his fœminis , quæ velamen . Liutpr.
1. Servo cujufcumque non liceat. Rothar. 236. lib. V. I.
2. Religiofa fœmina .. Id, vi . 22.
2. Si quis de fervo comparaverit . Id. 237.
3. Si quicunque homo liber . Id. VI. 41 .
3. Servus maffarius . Id. 238.
Id. vi . 47 .
4. Nulli liceat aldio . Id. 239. 4. Si qua mulier .
5. Si quis cum fervo , aut aldione . Liutpr. 5. De fanctimoniali fœmina . Lothar. I. 6.
. lib. VI. 33. 6. Statuimus , ut fi fœmina . Id. 88 .

6. Ut nemo colonus . Carol. M. 25.

Y 2 XXXVIII.
Tom. I.
 CE
O BARDI
256 LEGES LANG :

XXXVIII. De ariolis . 3. Et quia funt nonnulli . Id. 131.

1. Si quis timoris Dei immemor . Liutpr.
lib. VI. 30.
2. Si quis judex , aut fculdais . Id. vi . 31.
XXXIX. De reverentia Ecclefiæ , feu im-
munitatibus debita vel de his , qui ad
Ecclefiam confugium fecerint , aut in im-
munitate damnum dederint .
4. De liberis hominibus . Lothar. I. 82,
XLV. Apud quem potentiorum caufæ
agi debeant ,
1. Ut Epifcopi , Abbates . Carol. M. 43-
2. Ut omnes Epiſcopi , Abbates . Lothar.I. 83.
XLVI . De armis infra patriam non
portandis , vel ad placitum ,

1. Si cujufcunque fervus , aut ancilla . Liut. 1. Ut nullus ad mallum . Pipin. 42 .

lib. VI . 90. 2. Volumus , ut cum collectis . Lothar. I. 5,
2. Ut homicidæ , & rei cæteri . Carol. M. 8.
3. Ut latrones illos . Id. 9. XLVII. De Advocatis , & Vicedominis .

4. Si quis in immun itate . I d. 102 .

1. De Advocatis , & Vicedominis . Carol,
5. Si quis ad Ecclefiam Dei . Id. 103: M. 22. & 55.
6. Sanguinis effufio in Ecclefia . Ludov. P. 2. Volumus , ut Advocati . Id . 64.
7. 8. 3. De Advocatis Sacerdotum . Pipin. 27.
7. Volumus ? ut omnibus modis Lothar. 4. Ut nullus Epifcopus . Ludov. P. 46,
I. 16.
5. Omnibus igitur Epifcopis . Id. 56.
XL. De Scabinis , & Cancellariis , 6. Volumus , ut Epifcopi , & Abbates . Lo-
thar. I. 7.
1, Ut Cancellarii electi . Lotbar. I. 12. 7. Volumus , ut Epifcopi una cum Comite ,
2. De Cancellariis , qui veraces . Id. 13.
Id . 10.
3. Ut miffi noftri . Id. 48, 8, Singulis Epifcopis , Abbatibus . Id. 18.
4. Ut in omni comitatu . Id. 49. Epifcopi , univerfique Sacerdotes
9. Ut
5. Volumus , ut quicunque de Scabinis. Id.50. Id. 96.
6. Volumus , ut nullus Cancellarius . Id. 69. 10. Laicorum vero nullum . Otto II. 8,
11. Henricus divina pietate . Quoniam in
XLI. Qualiter judices judicare debeant ; &
legibus . Henr. II, 1.
fi judicare diftulerint , quomodo punian-
tur ; & quando actor forum rei fequi XLVIII. Quibus tutores dandi funt .
debear
1. Ut viduæ , & orphani . Pipin. 6.
1. Si quis caufam habuerit 9 & fculdafio • 2. De viduis
& pupillis , & pauperibus .
Liut. lib. IV. 7. Ludov . P. 11 .
2. Si homines de fub uno judice . Id. IV. 8. 3. De viduis , & pupillis , & orphanis . Lu-
3. Si quis in alia civitate . Id. IV, 9. dov. II. 2.
4. Si quis caufam habuerit , & fculdais . Id.
XLIX. De feriis ,
IV, IO.
5. Et hoc ftatuimus . Id. IV. II. 1. Ut etiam Dominicus dies . Carol. M. 140.
6. Placuit nobis inferere . Pipin. 35. 2. Quotidie contra leges . Otto III. 1.
7. Si quis in aliena patria . Ludov. P. I.
L. De præjudiciariis actionibus ,
XLII. De his , qui ad placitum venire
1. Si quis aliquem de aliquo negotio . Lo
coguntur . thar. I. 75 .
1. Ut nullus alius de liberis . Carol. M. 49. 2. Si quifpiam forte aliquem , Id. 76.
2. Ut nullus ad placitum banniatur . Id. 116. Id.77:
3. Si vero alium ad fervitium .
3. De placitis quidem , quæ liberi . Ludov.
LI. De teftibus .
P. 41.
1. Si quis teftimonium falfum . Liutpr. lib.
XLIII. De his , qui ad placitum venire
VI . IO.
contempferint , & quibus de caufis
mannitio fieri debeat . 2. De perjuriis , ut caveantur . Carol. M. 21.
3. Optimus quifque in pago . Id. 24.
1. Si quis ad mallum legibus . Carol. M. 27. 4. Ut qui femel perjuratus . Id. 152.
2. De mannitione vero . Id. 77. 5. Ut quandocunq ue teftes . Id . 48 .
3: Si cujufcunque hominis proprietas , Lu- 6. Ut teftes ad teftimonium . Id. 50
dov. P. 20. 7. Volumus etiam , atque jubemus . Id. 67.
4. Si quis de ftatu fuo , Id. 19. 8. Falfa perfona non habet . Id. 144:

XLIV. De his , qui aldiones defendere 9. Placuit nobis , ut nullus Comes . Pipin. 22 ,
10. Si duo teftimonia . Ludov. P. 18.
debeant , vel in placito repræfentare . Id. 3:
11. Si quis cum altero .
1. De aldionibus , qui de perfonis . Liutpr. 12. Conftitutum eft , ut nullus laicus . Id.4
lib. VI . 14. 13. Ut in teftimonium . Lotbar, I. 27.
2. Ur fervi , aldiones , libellarii . Carol. M. 14. Quicunque comprobatus fuerit . Id. 52.
100. 15. De liberis hominibus . Id. 62
36. De-
 LEGES LANGOBARDICE . 257

16. Decernimus , fi quis aliter . Id. 67. 14. Si quis alii wadiam . Id. vi . 8.
17. Quamquam Sacerdotis teftimonium . Id. 15. Si quis alium afto animo . Id. vi . 17.
IOI. 16. Si quis amodo inventus fuerit . Id, vi . 68.
17. Omnibus enim pene notum eft , Rach. 4.
LII. De officio judicis .
18. Si quis Longobardus caufam . Aift. 10.11 .
1. Si quis caufam alterius . Rach. 7. 19. Si quis in curte Regis . Id. 12.
2. Si Comes in fuo minifterio . Carol. M. 18. 20. Ut Sacramenta , quæ ad palatium . Ca
3. Ut nullus homo in placitum . Id . 36. rol. M. 28.
4. Ut judices jejuni . Id.42. 21. Omnia Sacramenta in Ecclefiis . Id. 38,
5. Ut nullus quislibet miffus nofter , Id. 51 . 22. Ut infantes , qui fine rationabili . Id. 39.
6. Ut Comites pleniter . Id. 58. 23. Mentio etenim facta eft . Id. 66.
7. Ut ante Vicarios . Id. 69. 24. Ut nemo furem . Id. 74
8. Volumus , ut ficut nos . Id. 70. 25. De furto , vel de minoribus caufis . Id. 65.
9. Ut judices , five miffi . Id. 9o. 26. Ibi Sacramenta juranda funt. Ludov.P.22 .
Io. Omnis controverfia . Id. 37. 27. Volumus utique , ut domus . Id. 22.
II. Ut nullus ebrius . Id. 114. 28. Statuimus , ut juratores . Lotbar. I. 28.
Id. 120. Id . 31.
12. Ut placita publica . 29. Quibufcunque per legem .
13. Hoc quoque jubemus . Id. 127. 30. De chartis , quæ a quibufdam . Guid. 6.
14. De univerfali quidem populo . Pipin. 8. 31. Ut examen aquæ frigidæ , Lothar. I. 55.
Id.9. Id. 90.
15. Ut judex unufquifque faciat , 32. Sancitum eft , ut nullus .
16. Placuit , atque convenit nobis . Id. 12 . 33. De chartis etiam vel quibufcunque .
17. Legatio mifforum noftrorum • Ludov. Guid. 6.
P. 38. 34. Antiqu eft confti tempor .
is tuItum ibus3.
18. Ut Comites , & Vicarii , & Centenarii . Otto I. Prooem. 1. 2 .
Id. 48. 35. Si quis per feipfu , aut per fuum nun-
tium . m
19. Ut in illius Comitis minifterio , qui " Id , 4
bonas . Id. 50. 36. Si quis dixerit , quod per vim . Id. 5.
20. Ut in illius Comitis minifterio ibidem . 37. De furto , aut fchach . Id. 6.
o
Id. 51. 38. Quacun lege , five etiam Romana .
Id. 52. que
21. Ut ubicunque miffi noftri . Id. 10.
22. Volumus , ut Comites noftri . Lothar. I. Id. 12.
39. Si fervus propter appetitum ,
60. 61. 40. Ut Ecclefiæ , feu Comites . Id. 11 .
23. De reclamatoribus , vel caufidicis . Id. 64.
LVI. Qualiter diverfarum legum homines
24. De judicibus , ut inquirantur . Id. 94. res fuas diffinire debent .
LIII. Ut Epifcopi , & Comites invicem
1. Sicut confuetudo noftra eft . Pipin. 46.
fibi auxilium præftent .
2. De diverfis generationibus . Id. 28. & 29.
1. Volumus , ut Epifcopi & Comites . Ca-
rol . M. 59. LVII. Ut interrogetur populus Romanus
2. Placuit etiam nobis ftatuere . qua lege velit vivere .
Guid. I.
1. Volumus , ut cunctus populus Romanus ,
LIV. De contemptoribus .
Lothar. I. 37.
1. Placuit nobis . Lothar, I. 15.
Id. 19. LVIII. De perjuriis .
2. Prohibemus enim , ut nemo .
3. Henricus divina pietate , Henr. II. Vide 1. Si quis timoris Dei immemor . Liutpr.
not. ult. lib. VI. 91.

LV. Qualiter quifque fe defendere debet de 2. De eo , qui perjurium fecerit . Carol.M. 10.
3. Si quis perjurium fecerit . Pipin. 45.
wadiis , & in quibus cauffis pugna
prohibeatur , vel fieri debeat . 4. Ut qui fe perjuraverit . Carol. M. 151 .

Rothar. 164. LIX. De his , qui cauffam judicatam

1. Si quis ex parentibus .
Id. 165. repetere præfumpferint .
2. Si quis dixerit de uxore .
3. Si fuerit fufpicio . Id. 166. 1. Si quis judicatam cauffam . Carol. M. 92.
4. Si quis comparaverit mancipium . Id. 233.
5. Si qualifcunque caufa inter homines . Id. LIBER TERTIUS.
364.
6. Si quis alii pro quacunque caufa . Id. 366. I. De Epifcopis , & Clericis , & de his ,
7. Si contigerit homini . Id. 367. quæ ad utilitatem publicam
8. Si pro quacunque caufa . Id. 368. pertinent .
Id. 369.
9. Si quis poft mortem .
10. Si aliqua inter creditorem . Id. 370. I. Anno feliciter undecimo .... De Metro-
11. Nullus camphio præfumat . Id. 371. politanis . Carol. M. I.
Grim . 7.
12. Si quis uxorem fuam . 2. De Epifcopatibus , ubi præfentes . Id. 2.
13. Si qualifcunque caufa inter conlibe Id.
rtos . 3. De Monafteriis , quæ regularia . 3.
Liutpr. lib. 11.2. Id. 4.
4. Ut Epifcopi de presbyteris .
Tom. I. Y 3 5. De
 CE
R DI
O BA
ES NG
258 LEG LA .

5. De teloneis , quæ jam ante . Id. 15.
6. Ut infantulæ ætatis puellæ . Id. 40.
7. Ut nullus cogatur ad pontem . Id. 53.
8. Volumus , atque jubemus . Id. 57 .
Id. 63.
9. Ur Epifcopi , Abbates .
10. Ut nullus presbyter . Id. 96.
11. Volumus primo, ut neque Abbates. Id. 99.
12. Ut liber homo, qui in Monafterio. Id. 113.
13. De liberis hominibus , qui ad fervitium .
Id. 122 .
14. Ut loca , quæ femel Deo . Id. 135.
15. Ut fiClerici aliquod negotium . Id. 136.
16. Ut fervum alterius nemo . Id. 138 .
17. Ut Ecclefiæ baptifmales . Pipin. I.
18. Ut Pontifex unufquifque ordinet . Id. 2 .
19. Monafteria virorum , & puellarum . Id. 3.
20. Similiter in xenodochiis . Id . 4.
Id . 5.
21. Ut de reftauratione Ecclefiæ .
22. Inftituimus , ut ficut domnus . Id. 14.
23. De presbyteris , qui de aliis locis . Id. 15.
24. Placuit nobis de Ecclefiis . Id. 18.
25. Et hoc conftituimus . Id. 19.
19.
26. Confideravimus , ut viæ . Id. 20.
27. Stetit nobis , ut miffos noftros . Id . 21 .
28. Ut quicunque xenodochia . Id. 25.
29. De Ecclefiis baptifmalibus . Id. 26.
30. De Monafteriis , & xenodochiis . Id. 31 .
31. Ut ubi tempore avi noftri . Ludov. P. 25.
32. Volumus , ut miffi noftri per fingulas .
Id. 36.
33. De injuftis occafionibus . Id. 37:
34. De honore Ecclefiarum .
Id. 39.
35. Ut pontes publici . Id. 44 .
36. De obfervatione præceptorum . Id. 53.
37. Ut omnis ordo Ecclefiarum . Id. 55.
38. Ut miffi noftri , qui vel Epifcopi . Id. 54
39. Volumus de excubiis publicis . Lothar.I.11 .
40. Volumus , ut omnibus modis , Id. 16.
41. Præcipimus , ut fingula plebes . Id. 20 1.
42. De pontibus vero , vel reliquis . Id. 41 .
43. De his, qui fine confenfu Epifcopi . Id. 43.
44. De Ecclefiis , quæ inter coheredes . Id. 44
45. De Ecclefiis deftructis . Id. 45.
46. De Ecclefiis emendandis . Id. 63.
47. Statutum eft , ut fi quis liber . Id. 85.
48. Carolus Quartus divina favente . Carol.
IV. (* )
II. Quando liceat alicui alterius clericum
accipere , vel non .
8. De decimis , quas populus . Id . 47.
9. Ut terminum habeat . Id. 91.
10. Dictum eft nobis . Ludov. II. 1.
IV. De iterantibus .
1. Nulli fit licentia iterantibus . Rothar. 363.
2. De trufte facienda . Carol. M. II.
3. De iterantibus , qui ad palatium . Id. 14.
4. Ut miffis noftris difcurrentibus . Id . 115.
5. De Epifcopis , & Abbatibus . Pipin. 16.
V. De cerariis , & tabulariis , & chartulariis ,
& ut portus cuftodiantur .
1.4 De cerariis , & tabulariis . Carol. M. 12.
2. Stetit nobis de omnibus libellariis. Pipin. 17.
3. Sicut confuetudo fuerit .
Pipin. 41 ,
VI. De Heribanno .
1. De heribanno volumus . Carol. M. 23:
2. Ut heribannum , aut aliquem conjectum ,
Id . 97:
3.
3. Ut illi , qui heribannum . Id . 98.
VII. Si quis literas noftras imperatorias
defpexerit .
1. Si quis literas noftras , Ludov. P. 24.
2. De nova , & falfa moneta . Id . 40:
VIII. De beneficiis , & terris tributariis .
1. Quicunque fuum beneficium . Carol.M.119.
2. Quicunque tributariam terram.Ludov.P.31 ,
Id. 32.
3. Si quis terram cenfualem .
4. In nomine fanctæ , & individuæ fanétæ
Dei Ecclefiæ . Conr . I. I.
IX. De his , qui fe in poteftate alterius
fubdiderint .
1. Stetit nobis de illis hominibus . Pipin. 237
2. De illis hominibus, qui res fuas. Lothar.I. 8.
3 . Placuit nobis , ut liberi homines . Id. 22.
4. Volumus , ut fimiliter , Id. 23.
I d. 29.
5. Videtur nobis , ut quicunque .
6. De his perfonis , quæ fuas res . Id. 80 .
7. Præcipimus , ut de his fratribus . Id. 24
8. De liberis vero hominibus , Id. 26,
9. Divina favente clementia Imperialis be-
nevolentiæ . Lothar.II.
X. Quando liceat rectoribus Ecclefiarum
acta antecefforum fuorum refcindere .

1. Ut nulli Epifcopo liceat . Carol. M. 6.

1. Si quis Longobardus cum Pontificibus
2. Ut nemo alterius clericum . Id. 62.
Aift. 7.
3. De presbyteris . Pipin. 15.
2. De precariis quoque , quæ à Rectoribus
III. De Decimis . Lothar. I. 21 .
3. Ut ubicunque commutationes . Id. 51.
1. De decimis , ut unufquifque . Carol. M. 7.
4. Si quis Epifcopus, aut propinquitatis. Id.84.
2. Præcipimus Comitibus . Id. 60.
3. Ut vos Epifcopi . Id. 61. XI. De Pontificibus capitula , quæ Domnus
Id . 95. Hlotarius addidit ad limina B. Petri .
4. Ut decimæ populi .
5. De nonis , & decimis . Lu do v. P. 33
. 1. Conftitutum habemus . Lothar. I. 34 .
6. De decimis , ut dentur . I d. 34 deprædation es .
2. Volumus , ut Id. 35
7. Quicunque decimam abftrahit.Lothar.I.46.
3. Volumus , ut in electione . Id. 36. & 40
XII.
( * ) Quam hic Lindenbr. exhibet Caroli IV. Imp. conftitutionem datam Tangerimunda
a. 1377. , deleri debere monet idem in corrigendis pag. ult. Cod. LL. Ant.
Codd. Mss. defideretur . " Cum in omnibus
 LEGES LANGOBARDICE .
259
XXV. Nequis judicem fuum prætermittat ,
XII. Ne liberi homines opprimantur ,
1. Ut caufa , quæ adhuc coram Comite . Ca-
1. Audivimus etiam , quod juniores . Carol. vol. M. 118.
Μ. 121 .
XXVI. De excommunicatis .
2. Placuit nobis , ut ullos . Pipin. 38.
3. Placuit nobis de omnibus liberis. Lothar.L.9. torum . Ca
1. Placuit nobis fecundum fan&
Id. 66. rol. M. 130.
4. De oppreffione pauperum .
3. Nemo Comes , neque loco ejus . Guid. 3. tum Chrifma ad judicium
XXVII. Si quis fan&
fubvertendum dederit .
XIII. De his , qui ad patriam defendendam
ire neglexerint , vel auxilium fuum 1. Ut presbytero , qui fanctum Chrifma ,
Comiti denegaverint . Carol . M. 54.

XXVIII. De eo , qui bonum denarium

1. Quicunque liber homo a Comite , Lo-
refutaverit .
thar . I. 71.
2. Quicunque igitur ex laicali ordine. Guid. 2. 1. Quicunque liber homo denarium . Lu
dov. P. 26.
3. Si igitur ex præcepto Imperiali . Id. 4.
XIV. Qualiter cum fara fua alicui 1 XXIX. Ubi interdictum fit legatum
migrare permiffum fit . alicui mittere .

1. Si quis liber homo migrare voluerit . Ro- 1. Si quis judex, aut quicunque homo. Rach.5,
thar. 177:
XXX . Si mulier filium fuum ad
XV. De advenis , confirmandum tenuerit .

Rothar. 390. 1. Si mulier filium , vel filiam . Carol. M. 134.

1. Omnes gargangi .

XVI. De his , qui fecreta Regis XXXI. De capitulis Legi Salicæ additis ,
fraudulenter inquirunt . I. Generaliter omnes admonemus . Carol.
M. 143.
1. Relatum eft nobis,quod funt aliqui.Rach.9.

XVII. De bruneis extra regnum non XXXII. Qualiter judicium inter Epifcopum ,
vendendis . & privatum fieri debeat .

1. De bruneis , ut nullus . Carol. M. 17: 1. Ut qui fe reclamaverit . Pipin. 7.

XVIII. Ubi mercatum habendum fit . XXXIII. De rebus forfactis .

1. Ut mercatum nullo loco . Carol. M. 52. 1. De rebus forfactis . Pipin. 32.

XIX. De eo , qui alium injufte in judicio XXXIV . De hominibus Placentinis .

adjuvare præfumpferit . 1. Non eft noftra voluntas . Pipin. 39.

1. Si quis in judicio injuſte . Carol. M. 104. XXXV . Ut Imperatoris foreftes cuftodiantur ,
XX. Qua lege aldiones , vel aldiæ & alieno jure non fiant .
vivere debeant .
I. De foreftibus noftris . Ludov. P. 49
1. Aldiones vel Aldiæ ea lege vivant
XXXVI. De Romanis judicibus , ut in
Carol. M. 83 .
præfentiam Imperatoris veniant .
XXI. De contemptoribus legum .
1. Placuit nobis , ut cuncti . Lothar. I. 39.
I. De his , 7 qui legem fervare contempfe-
Carol. M. 93 . XXXVII. De Capitulis pro lege tenendis .
runt .
1. Placuit nobis , ut Capitula . Lothar. I. 70.
XXII. De menfuris , ut æquales fiant .
XXXVIII. De fcripturis fine menſe
1. De menfuris ut fecundum juffionem .
& die menfis .
Carol. M. III.
Lothar . I.79.
1. Auditu comperimus .
XXIII. De homine ad judicium
non mittendo . XXXIX. De fufpectis tutoribus
removendis .
1. Ut nullus præfumat hominem . Carol,
M. 112. 1. Comperimus , quod ab his . Lothar. I. 102.

XXIV . Ne per vitam Regis , vel XL. Quibus honoribus filii diaconorum , Epi-
filiorum juretur . T
fcoporum , presbyterorum removeantur .

1. Nullus præfumat per vitam Regis . Ca- 1. Diaconorum , Epifcoporum , presbytero-

rol . M. 117 . rum . Otto II. 13.

E IN
N IS
I .
A D
 AD LEGES LANGOBARDICAS

APPENDIX PRIMA .

CAPITULARIA

PRINCIPUM BENEVENTI

CAPITULAR E

ARECHIS PRINCIPIS BENEVENTI .

Index Capitulorum ,

Incipit Capitulare Dom. Aregis IX. Si quis libertorum , feu libertinovum

Princ. ( 1 ) oftenderit Preceptum .
X. Ut primi beredes obligationem , vet

I. I quis hominem pauper abfque paren- debita propinquo .

tibus , nihil etiam . XI. Si quis filva propria plauftrum in-
II. Si quis germanum alterum germanum venerit .
oborta litate . XII. Si quis cujuslibet homo filia , vel
foror , aut qualibet .
III. Si quis filium poft mortem patris ejus
pulfaverit , ut affolet . XIII. Si quis hominum furtivam arte ,
IV. Si quis occiderit Monachum vel vel quolibet modo .
Presbyterum , aut Diaconem . XIV. Quecumque mulier propria res ha
bens morte mariti .
V. Si pater filie non habentis germanum ,
XV. Si quis terra vel mancipium per
qut germanam .
VI. Si liber homo habens uxorem liberam , XXX. annor. circulo .

nihilque proprium poffidens . XVI. Si quifpiam rem propriam infpira-

VII. Ut adolefcentem ante X. & VIII. tus pro anima fua .
an s etatis .
no XVII. Si quis abfque permiffum Pontifi
VIII. Nullus bomo babens uxor legitimam cis , vel cuftadum .
filiis , vel filiabus ,

CAPITULARE .

I. I quis homo pauper abfque pa- II. ( 3 ) Si germanus alterum germanum

rentibus , nihil etiam habens aborta lite primum percufferit , pofteaque
ex quocumque negotium fecun- percuffus dolore ftimulatus fe defendendo

dum Legem potenti homini ju-
S ut jufta perfone interfe&ti qualitate talem
ratus (2 ) fuerit , ita decernimus ,
ut folus prevetu facramentum , quin etiam
modo fimili potens juramentum , quando ei
contigerit , pauperi fingulari exhibeat . Si
vero pauper aliquantula fubftantiola habue-
rit , cum quinque fecum juret : fimiliter &
hoc quinario numero potens pauperi fatis-
faciat .
percufforem occiderit , hoc itaque cenfimus ,
fratricidium componatur .
III. Si quis filium poft mortem patris
ejus pulfaverit , ut affolet ; dicendo , quod
ei aliquid premii nomine pro qualiber cau-
fam dediffet ; aut forfitan dum pater ejus
adviveret per vim aliquid attuliffet , de his
propofitis caufis oftenfio dumtaxat fieri non
po-

(1) Princeps ifte Arichis præter fummi Dy-
naftæ infignia , nimirum Principis nomen 9 &
coronæ ufum , Legis etiam condendæ pote-
ftatem , deleto Rege Langobardorum Defide-
rio , videtur ufurpaffe , & poft An. Chr. DCC-
LXXIV. hoc edidiffe Capitulare : noftrates e-
nim Langobardi etfi in Regno non cenfeban-
tur , cujus pars Tufcia pofita dicitur in longin-
quo Leg. Lang. Lib. II . tit. 55. 1. 14. , Leges ta-
men fervarunt cæteris communes . Peregrinius .
( 2 ) For. jundus , unde litium , ficut bello-
rum certamina paffim conjunctiones ; cætera
menda_tute corriges . Per.
(3 ) Parem omnino Legem de quocumque
alterius percuffore ad fui defenfionem Rex tu
lerat Luitpr. Leg. Lang. Lib. I. tit. 9. 1. 19. Per.
 AD LEGES LANGOBARD. APPENDICES .
poteſt ; nec non & ipfe filius refponderit ,
nequaquam talia fciffet , idcirco juratus di-
cat , quod nec non neglexiffet perquirere ,
nec de ipfis rebus , unde pulfatus eft , ali-
quid fignum apud fe reperiffet ( 1 ) .
IV. Nonnulla flagitiorum veteres Jurifpe-
riti , dum fieri poffe non crederent , decer-
nere precaventes , pofteritati erronea reli-
quere veftigia . Ad nunc crevefcentibus ma-
fis , & fieri poffe creduntur , & quod dictum
nephas eft , facta videntur . A& tenus religio-
forum homicidia , eo quod pote , aut iner-
me genus , aut in omnibus venerandum ha-
beretur , nullus compofitionis , &aperta Lex
judicialia calculo claruit . Et fi quondam ,
forfitan , contigiffer , aut fub oftenfu legalis
negligentie , vel oblite rationis obmitteba-
tur ( 2 ) , aut certe cenforum opinatione
aut illud , ut cuique libitum erant , decer-
nebatur . Ideo ficut omnibus fimul equiffi-
me placuit , fancimus , id ( 3 ) precepimus ,
ut fi quis deinceps occiderit Monachum
vel Presbyterum , aut Diaconem , primatum
tenentem ,, componat foli . ( 4 ) cc. vel fu-
pra ( 5 ) , ut Principi patrie placuerit ufque
trecentos . De ceteris vero perfonis inferio-
ris gradus , que in Palatio deferviunt , du-
centorum folidorum compofitio preveniat .
De reliquis aut Ecclefiafticis , qui extra Pa-
latium degunt CL. ficut de Laicis , qui ex-
ercitalibus militant armis .
V. Si pater filie non habentis germanum ,
aut germanus forori occifi fuerint ita no-
bis rationis judicio complacuit , ut ficut in
rebus patris , vel germani sm ( 6 ) lege he-
reditates poffeffure funt , ita & occiforum
compofitiones hereditarie fibimed ipfe exi-
gant ( 7) .
VI. Si liber homo habens uxorem libe-
ram , nichilque proprium poffidens , talem
culpam perpetraverit , per ( 8 ) qua damna-
tus , queftori sm legem in manu pro fervo
tradendus fuerit , ipfa uxor maritum tantum
cuftodiat ille vero , qui eum in fervitio
acceperit , de marito ejufdem infra feptima-
nam duos dies , ficut propriis fervis qua-
tenus cam poffet nutrire . Sin autem mino-
rem culpam perpetraverit , unde mox Le-
gis tradendi deeft , fub extimatione juftiffi-
( 1 ) Iis infiftit , quæ fancita a Rege fuerant
Rothari Leg. Lang. Lib. II. tit. 55. 1. 9. Per.
(2 ) Ita quidem ; nam quæ habetur Leg,
Lang. Lib. I. tit. 9. 1. 27. , recentius a Carolo
edita eft Imp. Per.
(3 ) For. idem . Pratillus .
(4) I. folidos . Prat.
(5 ) Confer Legem Lang, Lib. I. tit. 9. 1. 21.
Per.
(6 ) I. fecundum . Prat.
( 7 ) Legem abrogat defcriptam Lib. I. Leg.
Lang. tit. 9. 1. 18. Per.
( 8 ) I. pro . Prat.
(9 ) I. Dominus . Prat.
(10) Qui ex patrato damno , vel crimine de-
bitam , vel privato , vel Fifco compofitionem ,
five creditori pecuniam folvendo non erant
perpetua , vel temporaria fervitute eam com-
261
ma vir , & conjunx deferviat ei , cui cul-
patum eft ufque ad prefinitum tempus . Poft
conftitutionis autem dies liberantur in pri-
ftinam libertatem : Et fi ipfa uxor tantum
culpata fuerit , eifdemque modis , ut de vi-
ro fuperius cenfuimus fimul de utroque
equalitate fententia detur . Ita tamen ut
ejus , qui eos acceperit , difciplinis , & im-
perii , ficuti fervi fubjacear . Si vero infra
conftitutum fupradicti fervitii tempus alte-
ram alteri homini ingefferunt culpa , vir ,
aut conjunx imperpetuum fervi tradantur
& reus per dies , ut fupra fibi conceffum
uxorem nutriant ; ipfe vero dñs ( 9 ) tradi-
ti , unde prior fervo fi contigerit , pro in-
juria ab eo illa juftitiam querenti perfol-
vant (10).
VII. Et hoc conftituimus , adolefcentem
ante x, & octo annos etatis non poffe fo
lius oris fui manifeftationem condemnari .
VIII. Nullus homo habens uxor. ( 11 )
legitimam , filiis , vel filiabus , qui ex alte-
ra inlicita conjuge procreantur , legitima vi-
vente , per quolibet ingenium aliquid do-
natione facere poffe . Maxime dumtaxat
qui de incerto coitu nafcuntur ex nuver-
ca , id. matrinia aut previgna , id . filia-
ftra ( 12) , vel cognata , que eft uxor fratris ,
aut ex germana uxoris , vel etiam ex con-
fobrina generantur , omni modo prohibemus
nullo quolibet argumento , quod continga-
verit , vel dici humana verfutia poteft , his
donationem facere poffe , qui hoc facinus
contraxit ( 13 ) ,
IX. Si quis liberorum , feu liberti natum
oftenderit Preceptum libertatis quondam fcri-
ptum ante reverfionem Dom. Gifolfi de tras
Pado , & falfum procul dubio apparuerit ,
propterea fi manifeftare potuerit illis diebus
fcriptum fuiffe , quos prediximus , in liber-
tate permanfiffe ; ita profecto cenfemus , ut
quodquod ex tali libertate fuperftites funt ,
five homines , five muleres in priftinam
fervitutem revertantur . Filii vero , vel filie
eorum , qui de genus uxoribus procreati funt ,
libertatem cum matribus permaneant ( 14) .
X. Pervenit ad aures Sublimitatis noftre ,
quod quidam hominum verfuta calliditate
inbuți , propter obligationes , vel debita
que
penfabant ex Lege Lang. Lib. I. tit. 25. 1. 68.
Lib. II. tit. 33. I. 4. & alibi ; a Judæis obfer-
vata Reg. Lib. IV. cap. 4. quos Langobardi
habuere aliarum etiam legum auctores . Per.
Ex Langob. Scriptor. phrafi apparet , eos vix
alium quam Scripturas legiffe . Pratill.
(11: I. uxorem . Prat.
(12) Filiaftrum etiam in infcriptionibus Pata-
vinis invenies . Prat.
(13 ) De his loquitur Lex Lang. Lib. II. tit .
8. 3. & 6. nam alii naturales adibant patris
hæreditatem , ut Lib. II. tit. 14. 1. 2. Per.
(14) Ad fervitutem revocat manumiffes per
impans , ut loquitur Lex Lang . Lib. II. tit. 34.
1.1. hoc eft, per votum illegitimi Ducis Gode-
fcalchi , iftius Gifulf II . antecefforis , de quo
nos alibi, & Paulus Diac. Lib.VI. cap. 17. five
57. Per.

262 AD LEGES LANGOB
que fecerant , propinquioribus parentibus >
qui jufta Legem heredes eorum futuri funt ,
teftamentum donationis amittant , ut que-
que
flores eorum creditas res facile perdant ;
propterea fic namq; decernimus , ut primi
heredes obligatione , vel debita propinquo-
rum perfolvant , dehinc , quod refiduum
fuerit de rebus eorum , fibimet affumant ,
XI. Si quis in filva propria plauftrum
quod vulgo dicitur Carrum , honuftum li-
gnis cum bubulis deprehenderit , & fortaffe
ad domum fuam ( 1 ) perduxerit , per unum-
quoq; lignum , que impofita funt plauftro ,
his cujus bobes , & veiculum fuerint , no-
vem ligna componat De plauftro vero ,
ficut Lex teftatur , juftitiam preveniant .
XII. Satis infamis , & inlicita confuetu-
do temporibus iftis hinnolevit dum
; que-
dam muliercule defun& tis viris , maritalis
dominature folute , licentius proprii arbitrii
libertatem fruantur . Abitum Sanctirnonia-
lis in fecrete domi fufcipiunt , ne vim nu-
ptialem perpatiantur; quippe tuta fibi cun-
ta fore arbitrantur , fi conjugalis domina-
tui non fubiciantur ( 2 ) . Sicque fecit ut
fub optentu regionis ( 3 ) , demta omni for-
midine , quicquid animo delectantur , li-
centius affequantur . Namque deliciis af-
fluunt commeffationibus ftudent , potibis
( 4 ) vineis ingurgitantur , lavacia ( 5 ) fre-
quentant , & quanto magis affequi poffunt ,
tanto eodem habitu immollitie , delectatio-,
neng veftimentorum habutuntur . Igitur
fiquando in plateas proceffure funt , facies
poliunt , manus candidant , incendunt livi-
dinem , ut vefcentibus incendia mifceant
fepe etiam formofus videre , atq; videri im-
pudentius appetunt , & ut brebiter dicat
ad omnem lafciviam , voluntatemque animi
frena relaxant . Hoc quoque procul dubio
luxuriante vite fomite fuccenfe 2 exurunt
eas carnis incentiba , adeo ut non folum
unius , fer quod dici nefas eft , plurimorum
proftitutionibus clanculo fubfternuntur ; &
nifi uterus intumuerit non facile compro-
batur . Talem itaque peftem execrandam
modis omnibus conteftantes > inftituimus "
ut cujuslivet affinitate juncta , innpte , vel
vidue velamen fce religionis induerunt , &
intra anni circulum eas quatenus voluerit
vel potuerit in Monafterium trudi dilata-
verit , propterea fi ftupri crimine detecte
EXPLICIT CAP. ( 13 )
(1 ) Lex teftatur Lib. I. tit. 23. 1. 1. Qui
currum c. ad propriam domum fuam duxerit ,
non fit culpabilis &c. Per.
(2 ) Has permiferat Rex Luitpr. Leg. Lang.
Lib. II. tit. 37. 1. 1. quarum malitia tunc la-
tebat . Per.
( 3 ) Legendum religionis . Prat.
(4) A potu . Prat .
(5) I. balnea . Prat.
( 6 ) Apocalyp. cap. 13. Per.
(7 ) Confer Capitul. Princ. Sicardi num . 3 .
& 4. hancque inhumanam mercaturam non
tantum noftratibus ufu receptam , vide in Er-
chemp. n. 81. & Anaft. Bibl. pag. 113. Per.
S
ARDICA
fuerint , componat Guidrigild fuum in Pala
tium ; Princeps videlicet ejufdem temporis
cum ipfo Guidrigild , rebufque propriis re-
trudat eas in Monafterium .
XIII. Divine Legis auctoritas communans
teftatur , fiquis in captivitatem duxerit , in
captivitatem ( 6 ) vadat . Hactenus adeo hec
patria crudelis limine perviciem perpetitur ,
ut etiam tranfmarinis paganitatis gentibus
ejus habitatores indifferenter vendant ( 7 ) ,
Propterea prefenti judicio fententia damus
ut fi quis hominem furtiva arte vel quo-
libet modo extra Provinciam vendiderit ,
fic eum componat , ficut his , qui infra ve-
nundant ; ita tamen , ut venditoris perfona
ultra mare venundetur ( 8 ) . Si vero pau-
perrimus fuerit , nichil habens , unde com-
pofitione procedant , quod fupereft perfona
ejus , ut fupra , trans mare venalis vadant .
XIV. Quecumque mulier propria res ha-
bens mortui mariti lectum cafte fervave-
rit , & de rebus fuis aliquid pro aia ( 9 ) fua
judicare voluerit , que ejus minime confen-
ferint , ficque profpeximus ;; fi duos filios
habuerit , tertiam partem de rebus fuis di-
fponere liceat ; fi quidem tres , feptimam
partem ; fi quatuor habuerit , nonam : five-
ro amplius , per hanc numerum ratiocina-
tionem , ut contigerit , forte dividantur ( 10) .
XV, Si quis terram , vel mancipium per
triginta annorum circulos abfque pulfationem
poffederit , & certa manifeftatio dumtaxat
paruit ; fic namque cenfemus , ut quicquid
edificii , vel incrementis ex his rebus pof-
feffor optinuerit , abfque moleftationem , &
depulfationem , ficut ipfa predicta initia ,
ulterius poffideant ( 11 ) .
XVI. Si quifpiam rem propriam infpira-
tus pro anima fua locis venerabilibus decre-
vit , non reputetur extraneus , vel inimicus
parentibus , ficut in lege nefas fcriptum eft ;
fed fit facramentum talis , fi opportunitas
incumbit ; & heredes proximorum modis
omnibus habeatur .
XVII. Si quis hominum caufa temerario
abfque permiflo Pontificis vel cuftodum
Ecclefiafticorum , mortuum in Bafilica fepe-
lierit , hac ratione perpendimus , componat
fol. quatraginta ejufdem venerabili loci Re-
&toribus ; de fepulto quidem fupradiétis per-
fonis , ut libeat , conveniatur ( 12) .
DOMNI AREGIS .
(8 ) Jus talionis . Prat.
(9) Anima . Prát.
(10, Eamdem in hac Lege fervat proportio-
nem mater ad filios , quam in Leg. Lang . Lib.
II. tit. 14. 1. 2. filii naturales ad legitimos . Per.
(11) In Leg. Lang. Lib. II. tit. 35.1. 5. idem
cautum , fed nil de incrementis ibi , quia certe
nil opus . Per.
( 12 In Bafilica ne dumtaxat , quod commu
nitus tunc vetitum ; an etiam in ejus atrio ,
& cœmeterio , in quo frequentius humaban-
tur ? Per.
(13 ) Capitulare . Prat.
PA
 APPENDICES .
PACTUM
ARICHIS PRINCIPIS
Cum Judice Neapolitanorum de campo Leburie &c.
Tem Confuetudo Leburia ( 1 ) , & Pactum .
ITen
Ncipit Pactum , quod conftituit Doms
Arechifi gloriofus Princeps cum Ju-
dex Neapolitanorum de fervis , & an-
cillis , & de terris , & de Legurias ,
I& de Tertiatoribus , que commu-
nes ( 2 ) eft inter partes .
In primis de Liguria , ut quantum Nea-
politani per xx. annos ( 3 ) ufque modo in
dominicatu tenuerunt , nec cenfum inde in
partes Langobardorum perfolverunt , fecuri-
ter poffideant . Similiter Langobardi quan-
tum per xx. annos ufque modo in domi-
nicatu tenuerunt , nec cenfum iifdem in
partes Neapolitanorum perfolverunt > fe-
curiter poffideant . Alia vero omnia fun-
dora fundata ( 4 ) , five exfundatas , homi-
nes , & terras quibus folidi non funt da-
ti > dividimus per medium Terras au-
tem ? in quibus folidi dati funt , per fcri-
pta firmantes ipfas cartas inter partes per
facramenta cum tribus perfonis intus domum
fuam fi voluerimus ipfas terras inter partes
recolligere , licentiam habeant Neapolitani
reddere medium ex ipfi folidi ; & Lango-
bardi fimiliter , & dividere ipfas terras per
medietatem . Sin autem , dividantur in tres
partes : unam partem tollant Langobardi ,
aliam Neapolitani , & aliam qui ipfos foli-
dos datos habent ; facientes inter utrafque
partes talem firmatione in fcriptis , ut a
tunc fecuriter Langobardi tertiam partem ,
& ipfi homines ,
& Neapolitani tertiam
qui ipfos folidos habent , tertiam partem fe-
curiter poffideant . Et fundora 2 vel terras
in partes Langobardorum venerint in
que
fortem , nullo modo ipfi homines , qui ha-
bitant in ipfa fundora , poffint infiduciare
( 5 ) , vel vendere , aut per qualecunque
argumentum alienare in parte Neapolitano-
rum : & fi factum fuerit , ipfos folidos pe-
( 1 ) Vid. Oftienf. Lib . 1. cap. 18. pag. 292. Prat,
( 2 ) Communis igitur tunc erat Liburia Lan-
gobardis, & Neapolitanis , ut fupra . Prat.
( 3 ) Ex communi vero jure Langobardorum
Lib. II. tit. 35. 1. 3. & feqq . admittebatur præ-
fcriptio poft annos xxx. Per.
( 4 ) Fort. Agri vel culti , vel exculti cum ca-
fis , vel exftantibus , vel deftructis . Seu potius
qui fundi jam adfixi erant alterutri nationi . Vid.
infra in fin. bujus Paci . Prat.
( 5 ) I. pignerare . Prat.
( 6 ) Ao fomno tenebatur prifcus ifte , fed
263
BENEVENTI
reant , & ipfas res revertatur in parte Lan-
gobardorum . Similiter & parte Neapolita-
norum perficiatur . Exceptuamus ex his omnia
fundora de Liburias , qui pertinent ad ipfum
Principatum ( 6 ) * Capuanum fundata 2 &
exfundata ; & homines , & terras , que vo-
bis per Capetularem dedimus , que vos no-
bis aliquandiu relaxaftis . Et omnia , que
in parte ( 7 ) * Langobardorum venerint
per nullum modum , aut per qualecumqué
ingenium querant habere dominationem Lan-
gobardi . Et terras , feu fervos , quos Lan-
gobardi divifos habent cum Neapolitanis
per fcripta , vel quocumque modo definitum
habent inter fe , fi comprehenferit qualifcum-
que Neapolitan. exinde fervum ad partem
Langobardorum , componat fol. c. Et fi
alias qualefcumque res exinde pigneraverit ,
componat de una caufa novem : fimiliter &
a parte Langobardorum perficiat .
Quando inftitutum fuit pacto a D. Ave-
chis Gloriofiffimo primo Princeps Langobar-
dorum cum partem de Neapolim , & firma-
tum eft qualiter inter partes effe deberent
de terris in Liburia , de fervis , & de an-
cillis , & de Tertiatoribus , & de omnibus
caufis , tranfgreffi funt Neapolitani ipfum
Pactum , noluerunt de omnibus predictis
rebus vivere fecundum Pacti tinorem , nullo
modo confenfimus ei illud .
Si quis Langobardus habet comparatas ter-
ras in Liburia , & car ( 8 ) emptionis exin-
de oftenderit & pars Neapolitanorum in-
tentionem inde miferit , jurent a parte Lan-
gobardorum tres homines de fex hominibus ,
quales pars Neapolitanorum quefierint , di-
centes per facramentum . Quia ifte car ve-
races funt . Et deinde pars Langobardorum
retineat fibi duas fortes de hifdem terris ;
unam pars Langobardorum , aliam pro ipfis
foli-
nimis ignavus librarius , qui ex fui temporis
ufu Principatum hic fuppofuit pro Comitatum .
Nam longe poft Principem Arichim coepit au
diri nomen Principatus Capuæ , de quo vide
fup. & alibi etiam . Attentius autem pag. feq .
nomen retinuit Comitatus . Per.
( 7 ) Sed per fummam quoque ofcitantiam
vocabulum , quod afterifco notavi , Langobardo-
rum , videtur fubftituiffe pro Neapolitanorum
Per. X
( 8 ) I. chartam , & fic femper . Prat.
 264 AD LEGES LANGOBARDICAS
folidis datis ; tertiam vero partem confen-
rit inde habere partem Neapolitanorum car
( 1 ) oftenderit , quas ei quifcumque homo
feciffet de terris in Liburia ; fi audet prior
de Capua facere jurare tres homines de fex ,
quales pars de Neapolim quæfierit
quæfierit ,, dicente
dicente
per facramentum : Quia ifte terre , quas em-
ptas babere dicitis , de illis hominibus fue-
runt > qui cenfum reddiderunt in Capua .
Et fic eos babuerunt Comitatus Capuanus ,
ficut alios Maffarios de Liburias abberentur
rpfe ( 2 ) * cartule a tribus hominibus de fex
quales pars de Capua quefierit , & fi nolue-
rit pars de Capua reddere medium de ipfi
folidi , quas ipfe cartule continunt divi-
dantur ipfe terre pro med. & fi noluerit
reddere medium de ipfi fol. dividantur ipfe
terre in tertiam partem : unam partem tol-
lat exinde pars de Neapolim pro ipfa ho-
fpitatica ( 3 ) , & aliam pro ipfi folidi ter-
tiam partem tollat exinde pars de Capua .
Si horta fuerit intentio ( 4 ) de fundis ex-
fundatis ; & dixerit una pars , quia ifta fun-
dora de talibus Tertiatoribus fuerunt : &
alia pars dixerit , quia non fuerunt de his
Tertiatoriis , quos dicitis ; fed de iftis fue-
runt , quos nos dicimus ; non fit inde facra-
mentum , ut una quelibet pars in perjurium
exinde incurrat . Inquiratur diligenter ad
qualia hofpitatica fuerunt pertinentia anti-
quitus , & tunc fine facramentum , & per
jurio poterit inde effe finis .
Si cenfiles ( 5 ) homo de Liburia patitur
oppreffiones a parte de Neapolim " & no-
luet exfundare ſe de ipfo fundo , ponit poft
CAPITULARE
SICARDI PRINCIPIS
Quo pacem dedit Joanni Electo Ecclefiæ Neapolitane , Andree Magiftro Militum , &
Populo illis fubjecto ab An. DCCCXXXVI. ad annos quinque .
INDEX CAPITULORUM EX PAPYRACEIS CODICIBUS .
I. DE
E Hoftibus , ( 6 ) Scameris , qui
(1) Legum Lang. Lib. II. tit. 55. 1. 5. ex-
ponitur modus , quo partiarii hi adhibendi e-
rant teftes . Per.
( 2 ) Mutila credidi loca , quæ notavi afteri-
fcis . Per.
( 3 ) Hofpitatica ab Hofpitatione , i . fervitute ,
qua ab bolpitatione domicilii fui quotannis domi-
no præftatur . Hinc Hofpitatus de fundo vel
domo dici videtur , quæ hofpiti fub certisfervi-
tiis conceditur quod forte erit Jus dello ftal-
laggio . Prat.
(4 ) I. contentio . Prat,
Regiam domus fue ipfum fuftem , ficut an-
tiqua fuit confuetudo 9 & vadit ubi volue-
rit . Si autem pars de Neapolim cum par-
te Langobardorum potuerit revocare ipfum
Tertiatorem in ipfum fundum "' & fundare
illum ibi , poteftatem habeant
illum & ferviat
ambobus partes , ficut antea fervivit . Et fi
aliunde voluerit ibi hominem fundare , po-
teftatem habeant . Et fi hoc facere non po-
tuerint , aut non voluerint , dividant inter
fe fundum , & terris ipfius .
Si Liburianus ferbus de Langobardis mor-
tuus fuerit , habeat ipfe Langobardus in po-
teftare fua omnes res illius .
De fervis communibus ita fiat . Si exie-
rit de ipfo fundo fervus ipfe , & intentio
de eo horta fuerit , ut ipfe Langobardus eum
inde mobuiffet , aut ad manum eum appre-
hendiffet ; fi non audet jurare ipfe Lango-
bardus , quod ille eum de ipfo fundo non
mobuiflet , aut ad manum eum non appre-
hendiffet " inveniat illum , & revocet eum
in ipfo fundo . Alia talem faciat ipfe Nea-
politanus ad ipfum Langobardum fi eum
inde quefierit . Nam fua voluntate > fine
confilio de ipfo Langobardo , aut de ipfo
Neapolitano motus fuerit ipfe fervus de ipfo
fundo , & vadit in terram aliam ; tunc di-
vidant ipfe Langobardus , & ipfe Neapoli-
tanus ipfum fundum per medietatem cum
omnibus pertinentibus de eodem fundo . Ta
men quandocumque extra doininationem de
Neapolim invenerit ipfe Langobardus eun-
dem fervum , apprehendat eum & habeat
eum fue poteftatis , ficut fuum proprium .
BENEVENTI
per noftros fines in vefiros tranfire volue
vint .
II. De
( 5) Cenfilis , qui cenfum folvit , idem ac
Tertiator . Qui vero fubducebant fe de aliquo
Municipio , vel Pago , in alias fedes migratu-
ri , portam domus ( id namque valet To Re-
giam ) pofita , immiffaque poft eam fufte , feu
baculo , ne ftatim de fuga appareret , caute
obferabant . Sed vide num tacitæ exfeftucatio-
nis , & exfundationis hic lateat prifcus ritus .
Per.
( 6) Scamare , & Scamares , de quibus Scri-
ptores , & Langob. Leges , funt prædones , &
exploratores Principum . Ducangius . Unde Lex
་་ illa
 APPENDICES .
1
II. De Collata ( 1 ) , & penfione , & ut
ante pignus ftare non debeatis .
III. Ut Langobardus , nec ( 2 ) Langobar-
da nullatenus comparentur ( 3 ) , nec in ma-
re venundentur .
IV. Ut Tertiator ( 4 ) fi a Langobardo
venditus fuerit , comparetur , & fuper ma-
re non vendantur .
1
V. Ut negotiatores ab utrifque partibus
illafi permaneant .
VI. De fugacibus liberis , vel fervis .
VII. De homicida , qui exercitalem ( 5 ) ,
vel militem , aut fimpliciter ambulantem oc-
ciderit .
VIII. De iis qui juftitiam exquifive-
runt non receperunt , qualiter pigno-
rare debeant .
IX. Ut fi quifpiam militem aut aliam
perfonam battere ( 6 ) , aut ligare præfum-
pferit.
X. De eo , qui in furtum deprehenfus eft .
XI. De furone ( 7 ) , & homicida , ut a
partibus ambarum reddantur .
XII. De Actionariis ( 8 ) qualiter pera-
gatur .
XIII. De hominibus qui per flumina tran-
fierint ; ut non detineantur navigia in
partibus noftris .
XIV. De Tertiatoribus conje&ioni-
bus ( 9 ) illorum .
XV. Ut Cavallus , & Bos extra civita-
tem nullatenus comparentur .
Tom. I.
illa tit. 1. §. 4. Si quis Scameram intra Provin
ciam celaverit , aut annonam dederit , anime in
currat periculum . Mentio hujus verbi habetur
etiam in Epift. PP. Stephani ad Pipinum Re-
gem apud Baronium A. DCCLV. Hinc eft
Scamarare , id eft deprædari , aut devaftare ; &
Scamaratores , feu Scamari , & Scarani , id eft præ-
datores , de quibus verba facit Muratorius Tom.
II. & Tom. VI. in Hift. Morena col . 487. &
Tom. XVI. Coll . Ital . col . 413. quem vide . Prat.
(1) Collata apud Ducang, & Lindenbrog. di-
citur vectigal , five tributum , quod ab univer-
fis fubditis domino confertur . Unde aliquando
etiam eleemofyna dicitur collata , feu oblata
Ecclefiis . At quænam fuerit tributi fpecies ,
ignoramus . Conjicere mihi liceat , collatam iis
ex rebus exigi poffe , quæ in fafciculos colli-
gatæ adfportabantur : fcilicet frumentum , hor-
deum , far , fabæ , pifum , aliaque legumina ,
aut herbæ , quas vel falx meffuit aut manus
exftirpavit , collegitque : ii enim fafciculi ( fi-
cuti & farmentorum quorumcunque , vel fœ-
ni , paleæ, & fimilium ) adhuc Collate vulgo
adpellantur ; & fortaffe ab Langobardorum æ-
tate . Prat.
(2 ) In Vat. Cod. deeft nec . Per.
(3 ) Comparentur , videlicet emantur : unde
comprare apud Italos . Prat.
(4 ) Tertiator dicebatur çolonus ille , qui ad
tertiam tenetur , feu qui tertiam fructuum agri
domino penfitat . Ducang. Hi fervi erant , ut
infra num. XXII. Prat.
(5 ) Exercitalem . Qui actu in exercitu mi-
litaverat , exercitalis ; qui vero arcibus , vel
Principum cuftodiæ addictus erat , miles voci-
tabatur . Hinc exercitare , i. bellum gerere , vel
exercitum ducere , ut infra . Prat.
(6 ) Battere , Italicum verbum . Prat.
( 7) Furone . Furones iidem ac Fures . Du-
265
XVI. Ut ante tertiam , & quartam con-
teftationem Barbaricum ( 10) pro quolibet ca-
fu non faciamus .
XVII. Ut pro pignore nullus audeat pi-
gnorare .
XVIII. Ut pro caufa , caufa non antepo-
natur .
XIX. Ut ubi exercitare volueritis a no-
bis nullam læfionem habeatis .
XX. Ut non præfumat aliquis Tertiato
rem exercitalem , aut militem facere .
XXI. Ut fi Tertiator abfconfe exercitalis
factus fuerit , aut miles .
XXII. Ut fi quis bomo liber uxorem du-
xerit Tertiatricem ( 11 ) .
XXIII. De Legatariis qualiter illafi per-
maneant .
XXIV. De (12) fructa ( 13) .
XXV. De nefandis criminibus , vel aliis
caufis , fi in Tertiatores devenerunt .
XXVI. Ut fi aliquis cum Tertiatore cau-
fam habuerit a parte Reipublicæ .
XXVII. De Sigillatico ( 14) , & Nuptia-
tico ( 15) .
XXVIII. Ut non præfumat aliquis abfque
confilio Principis lignum excidere a parte
Reipublicæ .
XXIX. Ut non tollatur a Tertiatoribus ex-
cufaticum , ( 16) & porcos .
XXX. Ut invito non detur pretium a Ter-
tiatore pro tritico , aut vino .
XXXI. Ut fingula Caftella non tollant ( 17)
Z Re-
cang. In Legibus Liutprandi tit. 57. §. 1. tit.
94. & tit. 101. §. 21. & apud Balutium in Not .
ad Capit. fol. 1000. & 1017. Prat.
( 8 ) Actionarius idem qui Ator , Agens , vel
cui Actio , feu provincia aliqua demandata fit .
Lex Langob. Lib. I. tit. 9. §. 28. & alibi . Du
cang. Prat.
(9 ) Conditionibus . Per.
(10 Barbaricum , nempe expeditio bellica
quævis , & bellum quod fubfequitur , vulgo nunc
rapprefaglie . Prat.
(11) Hinc deducitur , Tertiatores , & Tertia-
trices apud Langobardos non liberos , fed fer-
vos fuiffe . Prat.
(12) Fraca . Per.
(13) Lege Fracta , id eft , deftructione , a verbo
frangere , feu deftruere . Prat.
(14) Sigillaticum a Sigilla quæ erat penſio
quædam , quæ præftabatur . Ducang. Prat.
(15) Nuptiaticum erat tributum , feu vecti-
gal , quod pro nuptiarum facultate domino fol
vebatur . Adhuc XIII . feculo Nuptiaticum præ-
ftabatur , ut ex veteribus chartis colligitur .
Prat.
(16) Excufaticum , five Exclufaticum ab clau-
fura , feu exclufa animalium dicta . Vel excuf-
faticum ab excuffione glandium ad porcorum
nutritionem . Ducang. & Lindenbrog. At lege-
rem potius , efcaticum , cum Cl . Murator. nam
efca pro glande a veteribus ufurpatur . Chr.
Vulturn. pag. 435. habet : Qui porcos habuerit
dent efcaticum de undecimo porcos unum . In part.
2. Tom. II. pag. 380. fine Datico , Herbatico ,
Eſcatico , vel Glandatico . Vid. eund. Murat.
Diff. de Tributis . Prat.
(17) Refponfaticum , nempe penfio , & onus
quoddam tam fuper rebus , & prædiis , quam
perfonis : quod deinde fort. capitatio dicta fuit ;
de quo tamen dubitat Murat. Diff. cit. Prat.

266 AD LEGES LANGOBARDICA
Refponfaticum , nifi de locis fibi pertinen-
tibus .
XXXII. Ut coloni Tertiatores non dent in
Collata , nec in Pactum .
L XXXIII. Ut non liceat pifcare Militem ,
( 1 ) ideo ( 2 ) patientem abfque confcien-
tia Principis .
XXXIV. De Modiatico ( 3 ).
XXXV. De Refponfatico , Modiatico .
I XXXVI. De ( 4 ) Lavari ( 5 ) , vel de aliis
Maffis.
XXXVII. Ut fi Miles abfconfe in lacu Pa
trienfe pifcaverit .
XXXVIII. De Angre ( 6 ) .
XXXIX. De Stabi ( 7 ) .
XL. De Ponte Lapideo , & de Plagia ( 8 ).
CAPITULARE .
N nomine Domini Dei , & Salvato-
ris noftri Jefu Chrifti , & Beatæ , &
Gloriofæ Dei Genitricis , femperque
Virginis Mariæ . Dum ea , quæ Dei
I præcepta funt partes obaudiunt , tunc
ipfius adimplere probantur mandata , & ad
pacis concordiam pro falute Chriftianarum
animarum perveniffe monftrantur . Pro quo
promittimus Nos Dominus vir Gloriofiffi-
mus Sicardus Langobardorum gentis Prin-
ceps vobis Joanni Electo Sanctæ Ecclefiæ
Neapolitana , & Andrea Magiftro Militum ,
vel Populo vobis fubjecto Ducatus Neapoli-
tani , & Surrenti , & Amalfi , & cæteris Ca-
ftellis vel locis , in quibus dominium te-
netis , terra , marique pacem veram , & gra-
tiam noftram vobis daturos ab hac quarta
die menfis Julii ( 16) . Indictione XIV. ufque
ad annos quinque expletos . Unde . pro fta-
( 1 ) Legerem cum Peregrinio : pifcare mili-
tem in Lacu Patrienfe abfque confcientia ( id eft
venia Principis Benev. Igitur in Lacu Pa-
trienfi jam actio pifcandi promifcua erat Lan-
gobardis , & Neapolitibus : qui profecto pifca-
ri ubicumque voluerint , nequibant abfque Prin-
cipum Langob. fcientia , five facultate . Vide
infra num . XXXVII . Prat.
( 2 ) Patientem . An in Lacu Patrienſe ? Per.
( 3 ) Modiaticum , Modiatio , Modiagium, men-
fura quæ fit per modios . Item renfio pro quo-
libet modio . Rurfus penfitatio frumentaria pro
quolibet modio annona . Charta Rogerii Regis
An. MCXXXVII. apud Ughell. Tom . VII.
pag. 84. Ut deinceps Salernitani pro Modiatico
aliquod non perfolvant c. Charta Monaft. Mo-
nial . S. Maria Capua An. MCXCVII. itaut
Modiagium in annos fingulos exfolvant &c. Prat.
(4 ) For. Laari , vulgo Lettere . Per.
(5 ) Legit Peregrin . Lactari , fort. Lettere ,
a Monte Lactario , de quo pluries mentio in
Tabulario Cavenfis Coenobii , & S. Marix Ma-
tris Domini Nuceria . Poffet etiam inter Maf-
fas , feu pagos & villas , pro Lavari intelligi
fort. Livari , aut Livardi prope Nolam . Alii
melius rem expendant , fi lubet . Prat.
( 6 ) Angre . Nomen fuum adhuc fervat An-
gri prope Nuceriam , & Principatus titulo de-
coratur . Prat.
( 7 ) Stabi , fcil. Stabiis , nunc Caftell' a Mare
di Stabia , a veteribus Stabiarum reinis parum
S
XLI. De Fluvio diu ( 9 ) concello ( 10) .
XLII. De Monte Vejubio , & de Colo-
nis ( 11) .
XLIII. De Colonis ( 12 ) Tranfmontanis
(13) ; ut a partibus revocentur .
XLIV. De (14) Amalfinis ; qualiter pa-
gantur (15) .
XLV. De Aqua , Herba , & Collata .
XLVI. De pravis bominibus , qui illicite
per partes ambulaverint .
XLVII. De Tertiatoribus , qui inter par-
tes vagantur .
XLVIII. Defervis , & ancillis utriufque
partibus .
XLIX. Conftitutio Juramenti .
bilitate promiffionis noftræ , ut nobis fine
aliqua dubitatione credere poffitis , & in no-
ftra concordia firmius permanere , de iftis
Capitulis omnibus fubfcriptis de præfenti Ju-
dices noftros , qui fubtus notati funt , qua-
les nobis quæfiftis , jurare fecimus per no-
ftram juffionem , quatenus fi a parte veftra
remiffio , quam nobis voluntarie feciftis , in
omnibus fuerit adimpleta , hæc , quæ a No-
bis parti veftræ promiffa , & fcripta funt ,
impleantur tam vobis , quam omnibus civi-
tatibus , vel Surrento vel Amalfi , & cæ
#
teris Caftellis vobis fubje&tis terra , mari-
que ; & nullam læfionem , neque in homi-
nibus veftris , neque in rebus eorum a no-
bis vel ab his , qui nobifcum funt , vel
fuerint , gravabuntur . Neque per exercita
aut curfas , neque per Scameras , neque per
( 17) pertradicios ( 18) , qui a partibus veftris
no-
diflita mari proximior pova urbs , quam anti-
qua ; cujus modo rudera effodiuntur , ibique
plura monumenta , aquæductus , marmora , x-
neaque eruuntur infignia , quæ typis fort. da-
buntur . Prat.
( 8 ) Pons ifte Lapideus , ille profecto erat ,
qui non longe a Sarno urbe etiamnum vifitur ,
ex quo in Nolanum agrum iter , in quo Pla-
gia , five Playanum , ut ex Chartis Nolani Ta-
bularii patet . Prat.
(9 ) Concello : for. Draconcello , qui Procopio
de bello Goth. Lib. ult. dicitur Draco . Per.
( 10 ) Fluvius Draconcellus , five Draco , nunc
il fiume di Sarno , qui ad Turrem XII. vulgo
Torre della Nunziata in mare fe exonerat in loco
Bottaro vocitato . Vid. Peregr. in Camp. Prat.
(11 ) De Monte Vefubio , nunc Monte di Som-
ma , ignivomo , alibi dictum eft . De Colonis
qui circa ipfum incolebant , erant fort. Troclea ,
Summa , S. Georgius ad Cremanum . Turres VIII.
Leucopetra , Porticus , Retina , Theoducium , de
quibus alibi . Prat.
(12) Tranfpontanis . Per.
(13) Vulgo Tramunti , locus inter Nuceriam
& Cavas . Prat.
(14) For. Amalfitanis . Per.
(15 Peragantur . Per.
(16) An. DCCCXXXVI . Per.
(17) Per Tradicios . Petradicios . Per.
(18) Per Tradicios , i. per hoftes , & prædones .
Prat.
 APPENDICES .
nobifcum funt , vel fuerint , nobis volenti-
bus , aut confentientibus , aut per noftram
voluntatem contra vos fubmiffos . Et fi con-
tigerit , quod minime credimus , ut fiat hoc
repromittimus , quod fecundum hujus Pacti
continentiam , ficut fubjicitur confirmatum
paruit , juftitiam vobis de omnibus Capitu-
lis confervaturi per omnia fumus .
I. Et hoc promittimus , ut fi quis Ho-
ftis , aut Scamaras per noftros fines ad læfio-
nem contra vos venire tentaverint > & ad
noftram pervenerit notitiam , nos fecundum
poffibilitatem noftram vobis eos lædere non
permittimus . Et fi cognoverimus alia die
facta Langobardorum venire ad læfionem Du-
catus veftri Neapolitani , vobis nunciamus ,
aut certe in tertio die ufque ad virtutem ,
& poffibilitatem noftram eis refiftere . Hoc
enim ftetit , ut fi, aliqua claſma ( 1 ) facta
fuerit in finibus veftri Ducatus Neapolitani
terra , marique a quacumque alia Provin-
cia , ut nulla requifitio a nobis fiat in Du-
ut
catu veftro Neapolitano , ficut tantum ,
in finibus Principatus noftri Beneventani nec
panem , nec aquam a quopiam homine bo-
ne voluntatis accipiat excepto fi brachio
forti , hoftili more , tollere potuerit . Si au-
tem ea fufpicio fuerit , quia per loca Prin-
cipatus noftri Beneventani aut per confi-
lium , & confcientiam noftram aliqua claf-
ma a veftris hominibus facta fuerit , ut fa-
cramenta perveniant a partibus purificantes
vos per perfonas quantas , & quales volue-
ritis , quia nec per confilium , nec panem ,
nec aquam cum noftra voluntate de noftris
finibus fufceperunt , & fit caufa finita . Si
autem approbatun fuerit , quia cum confi-
lio Principatus noftri ipfa læfio facta eft in
Ducatu veftro Neapolitano , tunc fubjaceat
pars noftra parti veftræ Romanorum ( 2 )
ipfum damnum in duplo reddere ; poftquam
defiderantes concordia pacis , Domino per-
mittente , a nobis Dopno viro gloriofiffimo
Sicardo Principe percipere meruiftis digne ,
& voluntarie nullo contradicente ex noftris
civibus .
II. Sed ad firmandam vobis libertatis ,
& pacis caritatem , per quam vos creditis
illafo gubernari , fpopondiftis nobis , cui fu-
pradicto eximio Principi Sicardo a modo
( 3 ) , id eft quarta die menfis Julii Indictio-
ne XIV. per unumquemque annum dare no-
bis Collatam ( 4 ) & Priftinam , quam con-
fueti fuiftis dare . Si vero ante quinque an-
nos expletos , ficut fuperius fcriptum eft >
Pactum noftræ gloriæ irritum feceritis , nos
Tom. I.
( 1 ) I. Vindiña , feu irruptio , & represalia .
Prat.
(2 ) I. Græcorum . Prat.
( 3 ) I. nunc . Prat.
(4 ) Collatam , & Priftinam . De Collata fu-
perius dictum eft . Priftinam tributum intelli-
go , quod a priftinis temporibus dari fort. con-
fueverat ( & cujus aliquid lucis in Erchemp.
effulget ) ; cujus initium ignoratur , & a quo
267
licentiam habeamus omnibus modis pigno-
rare infra civitatem : Et fi anteftare ( 5 )
noftris hominibus præfumpferitis antequam
tanta pignora apud nos habeamus , per quæ
ad noftram plenam juftitiam pervenire pof-
fimus , tum de iftius Pacti corruptione no-
ftri ante quinque annos expletos , vel fi an-
te pignus fteteritis de iftis fupradictis Ca-
pitulis componere nobis debeatis fecundum
veftram promiffionem auri folidos Beneven-
tanos numero tria millia . Et infuper per
Scamaratores , feu Curfas , & publicum ex-
ercitum oppreffionem facere ufque ad no-
ftram fatisfactionem . Quod fi , Domino ju-
vante , & noftra gratia comitante , in his ,
immobiles fteteritis
quæ nobis pacti eftis
ufque ad prædictos quinque annos expletos
& hæc nobis fupradicta fingulos annos per-
folveritis " hoc repromittimus , ut fecuri
& illæfi a noftra parte in noftris finibus per-
maneatis .
III. Hoc ftetit ( 6 ) ut Langobardum
nullatenus comparetis , nec fuper mare ve-
nundetis . Quod fi factum fuerit , ipfa per-
fona nobis tradatur , qui comparavit cum
illo , quem comparavit ; ut fimul qui com-
paravit , quam etiam , qui venundavit , am-
bo nobis tradantur . Et fi non hæc dilatatio
pervenerit , componat folidos centum , &
fupradictæ perfonæ tradantur ; & fi fuper
mare venti ( 7 ) fuerint , componat folidos
ducentos , qui hoc malum perpatravit .
IV. Et hoc promittimus de Tertiatori-
bus ; ut fi a Langobardo venditi fuerint
comparentur , & nullatenus in nave impo-
nantur , aut trans mare venundentur : exce-
pto fi homicidium fecerit , aut facere vo-
fuerit , habeat fibi licentiam eum vendere ;
ita tm ( 8 ) , ut quinque perfonæ præ-
beant facramentum , quod ipfe homicidium
fecit aut facere voluit , & fi ipfa facra-
menta deducere minime aufus fuerit , ipfa
perfona tradatur , & componat folidos cen-
tum :
V. De negotiatoribus vero ambarum par-
tium ftetit ; ut liceat per fines noftros Prin-
cipatus noftri Beneventani negotium fuum
peragere , & pro quovis acceffu , quod in-
ter partes pervenerit , non debeantur lædi
vel detineri , aut pignorari ; fed illæfi abf-
que aliquo damno ad propria revertantur .
Si enim & pro qualibet occafione pignora-
ti fuerint , ut ipfum pignus in integrum re-
ftituatur eis , & componat , qui hoc facere
præfumpferit , cui injuriam fecerit , folidos
viginti quatuor .
Z 2 VI.
inductum : idem proinde ac confuetudo . Du-
cang. Murat. Aliis rem melius expendendam
relinquo . Prat.
(5) I. contradicere . Prat.
( 6 ) I. Definitur . Prat.
(7 ) For. venditi . Per.
(8 ) tm , & fic femper , quoties in altero
Codice eft tamen. Per.
 S
268 AD LEGES LANGOBARDICA

VI. De fugacibus ita ftetit , ut fi libe-
ri , aut liberæ fugient a partibus veftris , &
vobis fuaicentibus ( 1 ) res alienas fecum de-
rulerint , res ipfæ in integrum reftituantur ,
& illi fint , ubi voluerint . Servi vero , &
ancillæ , fi a partibus fugerint , a præfenti Si autem vivum , & fanum fuerit inventum
die reddantur dominis fuis cum rebus fuis ipfum pignus , in integrum reddatur ( 5 )
in integrum , quæ fecum detulerint : acci- domino fuo ; ita tamen , ut refideant Judi-
piente Judice loci per unamquamque perfo- ces a partibus in loco ubi ea caufa quæ-
nam auri folidum unum , juxta antiquam
confuetudinem , nam non habeat Judex li-
centiam amplius accipere : fi autem præ-
fumpferit amplius accipere , reddat quod
tulit in duplum . Si enim cognitus fuerit
fervus a fuo domino , & venerit cum epi-
ftola , & noluerit eum reddere Judex loci
& effugerit , aut mortuus fuerit ipfe fervus ,
tunc ille Judex loci , qui noluit eum red-
dere , det pretium ejus folidos xxiv. Sic
tamen , ut fi quo tempore ubique in Prin-
cipatu noftro Beneventano inventus fuerit
ipfe fervus ut ille Judex , vel alia perfo-
na , quæ ejus pretium dedit , recipiat quod
dedit , & fervus revertatur ad anteriorem
dominum fuum . Si enim & aliquis a par-
tibus venerit fervos , & ancillas quærendo ,
& Judex loci illius dixerit non ibidem fuif-
fe , tunc tres perfonæ præbeant facramenta ,
quia nec fufcepit , nec in confcientia ha-
bet , ubi ipfe fervus eft ; & fit ipfe folutus .
VII. De homicida vero ita ftetit , ut fi
quifpiam exercitalem aut militem vel
quamlibet aliam perfonam fimpliciter ambu-
lantem præfumpferit occidere tempore pa-
cis , ipfa perfona modis omnibus tradatur
audita caufa infra triginta dies non liceat
pignorare .
VIII . De juftitia autem ita ftetit , ut fi
quifcumque homo caufam habuerit pro qua-
libet re ut vadat femel , & bis cum epi-
ftola Principis , vel Judicis fui ; & fi mini-
me ei juftitia fuerit facta , pignorare ( 2 )
infra civitatem ; & fi fic ei juftitia fiat mi-
nus nec ( 3 ) tunc habeat licentiam foris
civitatem qualiter pignus facere tam in
Langobardos , quam etiam in inquilinos
vel qualibet perfona prætendere potuerit ,
apud quem pignus fuerit , præbeat facra-
mentum , quia cum nec donavit , nec ve
nundavit , nec alienavit ; fed tanquam fuum
proprium habere , & gubernare voluit , &
quid factum eft nefcio ; & fit caufa finita .
ritur ; & fi claruerit , quia jufte pignora-
vit , accipiat juftitiam fuam , & componat
ei debitos ( 6 ) folidos fex , pro eo quod
ante pignus juftitiam ei minime fecit : fi
enim & claruerit , quia injufte pignoravit ,
componat folidos fex , & pignus falvum
reddat .
IX. Si autem quifpiam militem vel
quamlibet aliam perfonam fimpliciter am-
bulantem ligare , aut battere præfumpferit ,
tempore pacis , componat , cui injuria factą
fuerit , folidos centum . Si autem ad fervi
quifpiam perfonam hoc facere præfumpfe-
rit , componat folidos xxiv.
X. Et fi quifpiam homo fuper furrum
( 7 ) inventus fuerit & non dederit ma-
num ad prendendum fe , & mortuus fue-
rit , non requirantur ; tamen tres perfonæ
bonæ de loco ubi factum fuerit › quales
quæfierint parentes , aut patronus mortui
dent facramentum , quia mortuus ille in
furto inventus eft, & non dedit manum ad
ligandum , & amplius non quæratur , mi-
nus nec homicida ipfe tradatur . Quod fi
vivus deprehenfus fuerit ipfe fur > in fcc
modo , ficut fuperius legitur , tres perfonæ
præbeant facramentum quia fuper furtura
deprehenfus eft , & de præfenti tollant r
ei oculi & poft datam fententiam reci-
piant eum parentes , aut dominus ejus .
XI. De furone vero , & homicida ita
ftetit , ut fi quifcumque homo homicidium ,
aut furtum in fua patria facere præiurr
rit , & fuga lapfus fuerit , modo de piata-
ti a partibus reddantur
XII. De Actionariis vero ambarum par-
tium ita ftetit ; ut illæfi debeant ambulare
per actiones fuas utilitates fuas peragen-

excepto negotiante , non habeat licentiam do , & nullus præfumat eis injuriam , aut
pignorandi & fi factum fuerit , componat , læfionem facere ; fi enim injuriatus fuerit
ficut fuperius affictum eft . De aliis vero verbo tantum , componat folidos duodecim .
perfonis , vel rebus habeat,
vel rebus habeat ficut
ficut proprium
proprium . Quod fi manum fuper eum miferit com-
fuum menandum ( 4 ) , & gubernandum uf- ponat folidos centum . Si autem aliquis præ-
que ad menfes tres . Et fi neglexerit Judex fumpferit Actorem occidere utilitatem fuam
loci juftitiam facere , habeat iterum licen- peragentem , ipfa perfona omnibus modis
tiam quæftor pignorare de loco , ubi caufa
ubi caufa tradatur .
quæritur . Et fi contigerit ante juftitiam fa- XIII. Item ftetit de fluminibus , qui in
tam , ut ipfum pignus moriatur , aut pe- fine Capuana funt ; hoc eft Patria , Voltur-
rierit > non calumnietur ille , apud quem nus , atque Minturnus : ut in ipfa Trajecta
ipfum pignus fuerit , fed reputet fibi ille , ( 8 ) fit licentia tranfeundi tam negotian-
qui juffitiam facere neglexit : tamen ille tibus , quam etiam refponfalibus , vel mili-
tibus,

( 1 ) I. Suadentibus Prat. ( 6) Cod. Vat. debitor . Per.

(2 ) For. deeft , liceat . Per.
•
( 3) In Cod: Vat. leg nej. Per.
(4 ) 1. Ducendum, & adfportandum . Prat.
( 5 ) Cod. Vat. dedatur . Per.
1 (7 ) I. Inflagranti. Prat."
(8 ) I. Scapha , per quam trajiciebatur . Mon.
Sangall. Lib. 1. de Carolo M. cap. 32. fi quidem
o.. Pontes , vel Naves , aut Trajecti &c. Prat.
0
 APPENDICES .
tibus , feu aliis perfonis de Ducatu veftro
Neapolitano , falva confuetudine noftra , il-
læfi debeant tranfire : Barcas enim , quæ ibi-
dem ad oram ( 1 ) advenerint , vel pro tem-
peftate fubduxerint " aut applicaverint per
totam ipfam plagiam , vel ubicumque in fine
Principatus noftri venerint , fecure , & illæ
fæ , ficut fuperius legitur , debeant effe ; fi
autem voluerint negotiare ibidem , perfol-
vant fecundum antiquam confuetudinem
tantum . Ut fi , peccato faciente , navis ru-
pta fuerit res , quæ in ea inventæ fue-
Fint eis reddantur , cujus fuerint , & cu-
jus funt ; homines autem fani , & illæfi ad
propria fua revertantur . Et hoc ftetit , ut
deinceps pro quavis occafione navigia ve-
ftra in partibus Lucaniæ , ( 2 ) vel ubicum-
que in finibus noftris non detineantur .
XIV . De Tertiatoribus vero hoc ftetit
ut nulla nova eis ( 3 ) a parte Reipublica
imponatur , excepto antiqua confuetudine ,
hoc refponfaticum folum , & angarias ( 4 ) ,
& ( 5 ) calcarias ( 6 ) ; fimul & ad dominos
fuos angarias & ( 7 ) penfiones fecundum
antiquam confuetudinem , nec non & exe-
nium ( 8 ) ad invicem ( 9 ) unum femel in
anno quod fuit prifca confuetudo ; nam
nulla alia nova imponatur ( 10) a parte Rei-
publicæ ad eos , qui fe dividunt , nifi tan-
tummodo refponfaticum , & angarias fupra
fcriptas ; & fi quis hoc præfumpferit facere
Reipublicæ , ut ad Tertiatores amplius im-
ponantur , nifi fuprafcripta Capitula , nam
nulli alii homini . Et fi quis infuper hoc
facere præfumpferit , componat folidos ( 11 )
XXIV. & quod tulit reddat .
XV. Item ftetit ut non habeat licen-
tiam quifpiam a partibus foris Civitatem ,
Cavallum , aut Bovem comparare , nifi in-
fra Civitatem , vel in Mercato in præfen-
tia de Judicibus , & ab eis ipfe venditor
cognofcatur ; &
& venditor a Judicibus co-
Tom. I.
( 1 ) Cod. Vat. ora caufaverint . Per.
(2 ) Ufquequo Beneventi tunc Ducatus exten-
o. Prat.
(3 ) For, deeft conjectio . Per,
(4 ) Angarias . Aliquando Angariæ pro Ve-
redorum fatione , in quam publici curfores di-
vertunt , equofque mutant . Vel pro jumento-
rum , vel plauftrorum penfitationibus per viam
directam ; & Perangaria alioverfum Leg. 7. C.
de Fabricenf. Lib. II. Leg. 4. C. Th. de cur-
fu publ. ubi Gothofr. Infuper onera dicuntur
agris , aut perfonis impofita , & dicitur ab Au-
toribus compulfio , vel injufta coactio ( a verbo
ango ) ; & erant onera perfonalia , feu fervitia ,
qua quis in fe adimplere cogitur , vel propriis
fumtibus infervire ; vel funt opera poffeffio-
nibus impofita , ut in Capitul. Caroli M. &
aliorum apud Goldaftum , & apud Scriptores :
unde angariare idem ac compellere . Ducang.
Lindenbrog. & paff. Lexicographi . Prat.
(5) Cod. Vat. def. &. Per.
(6 ) Calcarias . Ab Ammiano Lib. XXVII.
ufurpatur pro ipfamet fornace calcaria . Inter-
dum tamen pro ipfa penfitatione , quæ præfta-
batur pro calcis coctione ; inde Calcarienfès Leg.
36. C.Th. de Decurion, qui calcis excoquenda
269
gnitus non fuerit , & nullatenus habeat li.
centiam comparandi ; fi autem & compara,
vit foris Civitatem , vel in Mercato aut
in Civitate fimul in præfentia de Judici
bus , ficut dictum eft , & venditor non fue-
rit cognitus , fit ipfe emptor fur , & reddat
Cavallum , at Bovem , fi enim liber fue-
rit , abfcindatur ei manus , aut certe fi
voluerit , det pretium de ipfa manu folidos
quinquaginta ; de fervo vero , ut ipfa per-
fona tradatur aut fi voluerit ipfe domi
nus ejus , det pretium de ipfo fervo folidos
viginti quatuor · Si autem venditor nega-
verit , ut non ipfum Cavallum , aut Bovem
vendidiffet & illi in quorum præfentia
venditur , fuerint perfonæ utiles ( 12 ) , qui-
bus credatur abfque crimine non habeat
licentiam venditor negandi ; fed illæ tres fi
non ( 13 ) fuerint fide digne perfonæ , præ-
beant facramenta , quia in noftra præfentia
vendidiftis , & tantum pretium tuliftis ; tune
reddar quod tulit , & illi tradatur cui
Cavallus , aut Bos fuerit ; fic tantum , ut
non eum fanum apud fe detineat ; & fi vo-
luerint parentes , aut domini ejus eum li-
berare dent pretium ejus ficut fuperius
affictum eft ; & ille , cujus Cavallus aut
Bos fuerit , res fuas recipiat . Si vero con-
tigerit ante juftitiam factam ipfum Caval-
lum , aut Bovem mori det pretium pro
Cavallo folidos octo & pro Bove folidos
quatuor , & pro hoc Capitulo nihil accipiat
Judex loci illius .
XVI. Sed hoc promittimus , ut non pro
quovis exceffu Barbaricum facere aut cur-
fas mittere ante primam > fecundam
" ter-
tiam, & quartam conteftationem ; & fi ho-
micidium a partibus pervenit & minime
juftitia a partibus infra trigefimo die facta
fuerit , ficut fuperius fcriptum eft , fit in
hoc pactum folutum . De aliis vero Capi-
tulis , quæ infra hoc pactum affictum eft
7 mi-
Z 3
operibus obftri&i erant . Iidem ut fup. Prat.
(7 Def. &. Per.
(8 ) Exenium idem aç donum , oblatio , mu-
nus , feu quodcumque fub nomine doni tribu-
tum , five fervitium . Prat.
(9 ) Ad Ducem . Per.
(10) Deeft conjectio . Per.
(11) Solidos . Solidorum nulla prorfus ante
Conftantinum M. memoria . Solidus aureus pro
temporum ratione diverfus erat . In Lege Sa
lica XL, denariis conftitiffe legitur Sub Pipi-
no Rege ad x11 . denarios taxatus , idque con-
firmatum a Carolo M. Ann. DCCXCVII . ut
a Capit. ejufdem editis ab Holftenio §. 1. In
argento XII. denarios folidum faciant . At fort.
erravit Ducangius folidos aureos XL. denar.
cum argenteo confundens xii. denar. lis , at
putant , foreni fucceffere . Vid . Covarr. de ve
ter. Numifm. Collat. cap. 3. Scaligerum Lib.
de Re Numm. Le Blanc tract. de Monet.
pag. 39. feq. aliofque . Prat.
(12 ) I. boni , & probi homines 9 ut in Geft.
Reg Francor. cap. 7. apud Fredegar. Ai
moin. Lib. I. cap. 8. Prat.
(13) Def. non . Per.
 270 AD LEGES LANGOBARDICAS
minime diffolvatur ; fed firmus , & ftabilis
ufque in præfinitum tempus debeat perma-
nere fi ea , quæ in hunc pactum affia
funt , inviolabiliter confervatum fuerit .
XVII. Sed hoc ftetit , ut fi quis a par-
tibus pro pignore pignoraverit ante jufti-
tiam factam , reddat pignus , & componat
folidos XII ,
XVIII. Sed hoc placuit atque conve-
nir ut nullus homo caufam pro caufa in-
terponat ; fed ubi prius caufa quæritur , fa-
ciat juftitiam quæfitori fine ulla oppofitio-
ne ; nam non habeat licentiam dicendi
quia fi non reddis hoc , non tibi faciam ju-
ftitiam . Et fi quis pro tali occafione jufti-
tiam facere diftulerit tunc diftrictus ( 1 )
CAPITULA
ARE
RADELCHISI PRINCIPIS BENEVENTI ,
Quo pactum divifionis Principatus Beneventani firmavit
Salerni Anno DCCCLI.
I. Go Radelchifus Princeps , con-
cedo tibi Siconulfo Principi
Salernitano firmiffimam pa-
cem de integra parte Princi-
E
patus Beneventana Provin-
ciæ , quæ tibi nominatim evenit per fingu-
laria (3 ) integra Gaftaldata feu minifte
ria , qu
quae
æ hic defcripta funt , & ficut hic
fines locorum defcripti funt inter Confiam ,
& Salernum & Capuam a parte Bene
venti .
II. Ita quidem , ut a modo , & deinceps
per nullum dolum , aut ingenium , vel qua-
lemcumque occafionem exinde a tua pote-
ftate fubtraham tibi , & illi , qui per tuam
voluntatem fuerit Princeps electus , qui poft
veftrum deceffum in tua portione principan-
di poteftatem fufceperit in Civitate Salerni .
III. Et neque cum populo mihi fubjecto ,
neque Francis , neque cum Saracenis , neque
cum alia quacumque generatione exinde de
præfenti die fubtraham vel impugnabo ,
aut delebo , neque fubmittam , qui talia fa-
ciant ; & talia facere volentibus , ac facien-
tibus adjutorium nullum impendam , & per
meam terram non permittam , neque dimit
( 1 ) Cod. Vat. infigam . Per.
(2 ) Recordationem factam a me . Prat.
(3 ) C. V. fingulari & integra . Per.
( 4) I. damnum . Prat.
( 5 ) C. V. id nec . Per.
( 6 ) Scara , erant acies , feu copiæ milita-
res , ut ex Hincmaro Epift. ad Dioec. Rhem .
c. 3. & Aimoin . Lib. IV . c . 26. colligit Ducang .
Verbum fort. Franco-Langobardicum . Germa-
nis eft fchear , unde fchiere , & fchierare l'efer-
juftitiam faciat , & componat negator jufti-
tiam quærentibus folidos fex .
XIX. Et hoc promittimus , ut ubi yo,
lueritis exercitare in alio Ducatu pertinenti
Ducatui veftro Neapolitano per terram no-
bis fubiectam , nullam læfionem a Principa-
tu noftro Beneventano Ducatui veftro Nea-
politano , vel in cunctis finibus , terra , ma-
rique pro quavis alia occafione ab homini-
bus ( 2 )
Cetera defiderantur in fcriptis Papyra-
ceis Codicibus . At ad bujus oram fero Le-
ges conferre volui Langobardorum ; jam
enim Typographus operam fuam feftinave-
rat . Hæ tamen a Muratorio additæ funt
& hic adjicere quoque volui . Prat.
cum Siconulfo Principe
tam aliam generationem venire ad contra-
rietatem terræ , ac populi veftræ partis , cui
generationi ego cum populo , qui in mea
terra habitat , vel habitaverit , refiftere po-
tero , ficut fi in mea terra voluerit facere
damnitatem ( 4 ) , donec ( 5 ) cum Francis
fidem , & pactum , ficut promififtis , obfer-
yaveritis , & vos , veftrumque populum li-
ceat per terram meam tranfire contra illos
hoftiliter , & cum fcara ( 6 ) ad vindicandum
abfque homicidio , vel incendio , & depræ-
datione , feu zala ( 7 ) de populo , & terra
mea , & oppreffione Caftellorum portionis
herba ,, &
meæ , excepta herba ligna ,, & aqua ,
& ligna
quas vobis non negabimus . Et fi contigerit
effe factum , pax exinde non difrumpatur ,
fed fit exinde juftitia ,
IV. Omnium rerum Sanctarum Ecclefia-
rum , Epifcopatuum videlicet , vel Mona-
fteriorum fub regula degentium , feu Xeno-
dochiorum , ibi cenfus rationes reddentur de
fuis fingulis fubftantiis , ubi capita funt ea-
rum præter Monafteria Sancti Benedicti
( 8 ) & Sancti Vincentii , quæ fub defenfio-
ne Domini Imperatoris Lutharii ejufque
filii Domini Ludoguici Regis funt , ut fin-
gulæ
cito ; & fchera , ut apud Murator. Ital . Col-
lect. Tom. VIII. col. 1101. Vid. Leibnitium in
Collect. etym . pag. 320. Prat .
( 7 ) Zala , į . depopulatio , a Græco é , æ-
flus , unde fortaffe incendium Zalatio dicta :
Chron. Barenf. Ann. MXXXVI. Zalata funt
Cafe &c. & An. MXXXI. Zalavit Judacum
c. Prat.
( 8 ) Vide Oftienf. Lib. I. cap. 28. Per..
 APPENDICES.
gulæ Ecclefiæ fuum primatum habeant in-
tegrum , ficut femper habuere in omni lo-
co, quemadmodum decet caufam Dei : ex-
ceptis Canonicis , Abbatibufque ad Palatium
pertinentibus ; nam Abbatum res , quæ ad ad
Palatium pertinent in cujus divifione res
ipfæ venerint ille eos habeat in cujus
fuerint parte:
V. Et omnes Monachi , & Monache re
deant ad fua Monafteria , ubi prius habita-
verunt ut habitent & militent ibi Deo
fub magifterio illic præordinatorum ficut
ratio , & confuetudo eft : exceptis illis , qui
per virtutem aliorum illuc introierunt , aut
in Palatio ferviunt ,
VI. Epifcopi autem , & omnes Clerici de
quocumque gradu clericatus > vel fine gra-
du , redeant ad fuos Epiſcopatus , cujufcum-
que diœcefis fuerint , & & fi redire nolue-
rint , & nobis cognitum fuerit , abfque omni
injufta dilatione , faciemus eos redire invi-
tos ut fint fub poteftate præordinatorum
in ipfis Epifcopatibus , & habitent ficut
illi eos jufte conftituerint : exceptis Cleri-
cis , qui in Palatio ferviunt , & qui per vim
clericati fuerint .
VII . Similiter fiat de Clericis fingulorum
Abbatum ; exceptis illis Clericis , qui in re-
bus Abbatum ad Palatium pertinentium mo-
rantur ; qui Clerici in illius parte fint , in
cujus forte ipfæ res venerunt .
VIII. Et dimittam omnes homines ve-
ftræ poteftatis ire ad venerabilem Ecclefiam
Beati Archangeli Michaelis ( 1 ) recto iti
iti-
nere ( 2 ) , quomodo ( 3 ) temporibus ante-
cefforum noftrorum illuc ibatur , fine omni
contrarietate , vel damnitate , atque contra-
dictione mea , & omnium hominum , qui
in mea poteftate ( 4 ) habitant , vel habita-
verint me vivente > & falvi yadant , &
redeant a noftra parte per meam volunta-
tem , excepto Divino judicio .
IX. In parte veftra , quorum fupra Sico-
( 1 ) Ecclefia S. Michaelis Archangeli in Mon-
te Gargano , quam Langobardi devote dietim
vifitabant , donaque illi permulta offerebant ,
votaque , & peregrinationem perfolvebant , ut
alibi notavi . Prat.
(2 ) Recto itinere , fcil. per Beneventum >
ejufque urbis viciniam , qua rectum iter Saler-
no Garganum . Prat.
( 3 ) C. V. per quod . Per.
(4) Terra , S. Caff. Cod . ex quo omnis hæc
yaria , & melior lectio . Per.
( 5 ) Deeft Principi . Per.
(6 ) C. V. noftri . Per.
( 7 ) Tarantus . Per.
(8 ) Tarenti finis erat Principatus Salerni
Ortum verfus . Prat.
(9) Confentiæ finis ufque ad Tyrrheni o
ram , ubi nunc Paula oppidum meridiem ver-
fus . Prat.
(10) Lucania , fcil. Pæftum urbs , nunc folo
æquata , quod eis Provincia caput alibi di-
tum . Vide Oftienf. pag . 78. Prat.
(11) Furcule . Per.
(12) Teanum , Sora , Aquinum finis erat hu-
jus Sal. Princip. a parte Boreali . Sed de Sa-
lernitani Principatus extenfione , ac finibus in
271
nulfo Principi
nulfo ) , & qui prædicti eftis
Principi ( 5 )
fint ifta Gastaldata , & loca integra cum
omnibus habitatoribus fuis , exceptis fervis ,
& ancillis , qui nobis , & noftris hominibus
pertinent ; & fi in iftis Gaftaldatibus ac
locis fubfcriptis funt aliqua Caftella , ubi veftri
(6) homines habitant , ego vos ibi mittam
fine irrationabili dilatione . Tarantum ( 7 ) ,
( 8 ) Latinianum , Caffanum , Cufen ia ( 9 ),
Lainus , Lucania ( 10) , Confia , Montella ,
Rota , Salernum , Sarnum > Cimiterium >
Furculum ( 11 ) , Capua , Teanus ( 12 ) , So-
& medius Gaftaldatus Acerentinus "
ra >
qua parte conjun& tus eft cum Latiniano , &
Confia .
X. Inter Beneventum , & Capuam fit fi-
nis ad Santum Angelum ad Cerros ( 13) >
perexiens per Serram Montis Virginis uf-
que ad locum , qui dicitur Feneſtrella ( 14) ,
Inter Beneventum , & Salernum fit finis in
loco , qui dicitur ad ( 15 ) Pelegrinos ( 16) ubi
ex antiquo xx . milliaria funt per partes .
Inter Beneventum , & Confiam fit finis ad
ipfum Staffilum ( 17) ad Frequentum , ubi
ex antiquo xx. milliaria funt per partes
De ( 18) hominibus autem , qui inter par-
tes funt > fi a yeftra parte in noftra parte
fugerint , fi potuerimus eis gratiam rogare ,
rogabimus ; & fi non , reddemus eos abfque
omni injufta dilatione .
XI, Si vero vefter homo in fubftantia in
mea terra ad habitandum venerit , & pluf
quam veftra voluntas eft , fteterit , ubi co-
gnitum mihi facietis ( 19) , ego eum fine
omni injufta dilatione tranfmittam ad vos .
XII. De waregnangis ( 20) nobilibus , me-
diocribus , & rufticis hominibus , qui ufque
nunc in terra veftra fugiti funt , habeatis
cos .
XIII. Similiter habeatis omnes homines
qui habitant in parte veftra & qui (21)
funt fub tributo
XIV. Omnes homines , qui in veftra por-
tio-
Differtationibus fufius dicendum erit . Prat.
(13) Locus adhuc ita adpellatur non longe a
Furculis Caudinis , & Argentio Castro , poft
quem Virginiani montes incipiunt . Prat.
(14) Feneftella . Prat.
(15) Peregrinos . Per.
(16) Ad Peregrinos olim dicebatur locus qui-
dam , feu Hofpitium prope Oppidum Atripal-
de , medium inter Salernum , & Beneventum ,
ibique etiamnum , ut teftantur incolæ , alli Pel-
legrini vocitatur . Prat.
17) Locus parum fupra Frequentum urbem .
Nunc la Starza Vecchia di Fricento , ut ajunt .
Prat.
(18) De omnibus autem hominibus . Per.
(19) C. V. feceritis . Per.
20, Waregnangis , al. Warengangis , & Ware-
guangis , i . advenis in Gloff. nempe qui non
morantur in loco > & continuo huc illuc di-
fcurrunt . For. a Vargis latrunculi indigenæ
Rotaris Rex in Edicto tit. XV. Gargangi apuď
Murator. Tom. I. Coll. Ital. par. 2. pag. 48.
col. 1. emendetur Vargengus in edict. ut fup.
Capitulari III . An. DCCCXIII . cap. 8. Si quis
Warengum occiderit c. Prat.
(21 ) Deeft qui . Per.

272 AD LEGES LANGOBARDICA
tione funt , habeant res fuas integras in quo
cumque loco meæ partis pertinent de illo-
rum fubftantiis cum fervis , & ancillis , &
Aldionibus ( 1 ) , omnique pertinentia fuą .
XV, Servi quoque , & ancilla , atque
Aldiones veftræ partis fugaces , & apprehen
fos , ubicumque fuerint inventi in terra no-
ftra , reddemus vobis abfque omni dilatio-
ne , & nunquam per noftram yoluntatem a
quocumque homine noftræ partis contradi-
centur , aut retollentur ; & fi fine noftra
voluntate fuerit factum , ubi nobis cogni-
tum fuerit , faciemus exinde juftitiam , &
illos fine injufta dilatione reddere faciemus .
XVI. Et fi fufpicio fuerit , ut poft facra-
mentum pacis direxerimus eos quocumque ,
vel infugaverimus , fi quafiti fuerint , cui
hoc crimen imminetur ( 2 ) , de his fi non
fuerit aufus fatisfacere , reddat eos . Et fi
atisfecerit , & poftea cos invenire potuerit ,
fimiliter reddar , & fi poft facramentum pa-
cis fugerint de terra veftra in vicinas Mar
chas (3 ), aut in terram noftræ poteftatis ,
reddemus eum vobis , & fi illi inveniri po-
tuerint , & nos potuerimus fine damno ; &
fi ego recolligere non potuero ad prædictos
locos , liceat per terram meam ire illuc , ut
aut per pignorationem , aut quomodocum-
que veniatis exinde ad plenam juftitiam .
XVII . Similiter fi potueritis , faciemus &
de illis ante pacis facramentum in prædicto
loco fugierunt . Quod fi fufpicio fuerit , ut
per confenfum Marchanorum noftrorum per
noftras Marchas extra terram noftram exie-
rint , fatisfiat ab his Marchanis . Et fi non
reddantur ab eis 2 aut fi nullo modo inve-
niri potuerint , reddantur ferquidi ( 4 ) eo-
rum . Præterea fi aliquis eorum fuam yolue-
rit contemnere libertatem ? habeat exinde
( 1 ) Aldiones , Aldii . Lindenbrogius , ftatu
liber . Aldius eft libertus cum impofitione ope
rarum factus ex Lege Langob. Lib. I. tit. 25.
§. 53. Si Aldius cujufcumque in cafa alterius ne-
fciente domino fuo fugerit , cum inventus fuerit ,
fic debet dare bomo ipfe , qui eum habuerit , ope-
ras , quomodo de fervo ; & 1. 3. tit. 29. Patro-
nas habebant perinde ac liberti , ut eft in 1. 2.
tit. 35. 9.3 . tit. 44. 5. 1. 4. Igitur fuit fpecies
fervorum peculiaris , ab aliis diverfa , qui ma-
numittebantur , feu ab operis eximebantur ,
non in Ecclefia , ut fervi , fed per chartam
manumiffionis . Lib. II. tit . 34. §. 5. Qui Aldios
in fuo jure habebant , Domini quidem , fed
fæpius Patroni dicebantur . Confule quæ ha-
bent Lexicographi , & quæ collegit V. Cl . Mu-
rator. in Diff. Med. Avi hoc titulo , & Tom. I.
Collect . Ital. par. 2. fol. 71. Prat.
(2 ) Cod. Vat. immittetur . Per.
(3 ) Marcha , & Marchia , fcil . Terminus ,
Limes , feu Fines cujufcumque Regionis , five
Provinciæ , aut Gaftaldatus . Vide Chartam di-
vifionis Caroli M. Imp. cap. 1. & Marthene
Tom . I. Anecdot. col. 586. Aliquando Marchia
pro ipfo Marchionatus territorio , & pro quo-
cunque etiam territorio ufurpatur , ut paff. apud
Scriptores Langob. & Germanicos apud Leife-
rum in Jure Georgico . Apud veteres etiam e-
rant Fundi Limitotrophi vocitati , & Terra , Pa
Judes & Pafcua Limitanea , de quibus Cujac.
Tom . II. tit. 60. Inde fundi illi ita adpellati ,
quod milites Limitanei ( iidem , qui poftea Mar
S
judicium fecundum legem ,
XVIII. Et omnes homines qui fub tua
poteftate funt ex quocunque habent ( 5 )
prædicta munimina fua perdita , fi contentio
fuerit de rebus , aut fervis , aut ancillis , feu
Aldionibus eorum
Aldionibus eorum , , fi aut per confignatio-
nem , aut per pugnam ( 6 ) approbare po-
tuerint , quoufque ad ipfum tempus quo
Barbaricum exortum eft inter nos , & vos
in fua proprietate legaliter , juxtaque habue-
rint illa , fine cujufcumqre injufta contradi-
tione habeant ea ( 7 ) in antea .
XIX . De nullo homicidio , vel præda ,
atque zala , feu incendiis retroactis fiat ali-
qua requifitio , vel vindicta per meam vo-
luntatem ; & fi abfque mea voluntate fuerit
inde facta vindicta , dabimus illum homi-
nem in poteftate veftra ut faciatis de eo
quodcumque volueritis , & fi fufpicio fue-
rit , quod per meam voluntatem fuiffet fa-
eta , fatisfiat illud per tres perfonas , quales
vos quæfieritis a mea parte , & tradant ipfos
homicidas in poteftate veftra ad faciendum
de eis quodcumque volueritis ,
XX . Si vero a modo ( 8 ) quicumque ho-
mines homicidium fecerint a parte noftra
in veftra 2 & fi fufpicio fuerit , quod per
confilium , feu colludium fuerit factum per
meam voluntatem ad veftram contrarieta-
tem , vel damnietatem , de nobilibus fatis-
faciant illud tres perfonæ , quales vos quæ-
fieritis a parte mea ; & de rufticis tres per-
ubi homicidium fuerit
fanæ de ipfo laca "
perpetratum , quales vos quæfieritis , & il-
los homicidas dabimus , ut prædictum eft ร
in poteftate veftra ; & fi fatisfacere non
fuerint aufæ , de nobilibus componant vobis
tria millia Vifantos ( 9 ) aureos ( 10) , & de
rufticis fiat compofitio fecundum legem ( 11 ) ;
& il-
chiani ) alantur ; non tamen quod ad eos per-
tineant . At fundi Limitanei qui dicuntur , ad
milites limitaneos pertinent , itemque pafcua ,
& paludes : Fundi autem Caftellorum ad Caftel-
anos milites ; quæ confule in Cod . Theod. tit,
de Fund Pat. leg. 1. 2. 3. & 8. & Cuiac, loco
cit. ubi de Limenarchis verba facit , qui mili-
tibus ad cuftodiam limitum , feu Marchiarum
defignatis præerant , ne hoftes irruerent , quo-
rum etiam mentio in Cod , Prat.
(4 ) Ferquidi , i . fimiles , feu pares . Lex Lan-
gob. Lib. I. tit. 19. §. 2. Ipfe qui jocum porta-
vit, damnum ferquidum , id eftfimile , componat;
& §. 16. Reddat ferquidum ( canis occifi ) aur
fimilem . In Reg. Petri Diac. num . 393 . re-
ftaurato nobis ferquidum , id eftfimile , Male hoc
verbum pluries ab Ughellio ufurpatum . Prat,
(5 ) Cod. Vat, habeant . Per.
( 6 ) Videl, per litis conteftationem , five per
judicii curfum . Aliquando pro duello vax ear
dem accipitur . Prat
( 7 ) Etiam . Prat.
( 8 ) I. ab bodie . Prat.
(9 ) Cod. Vat. Bicentos . Per.
(10 Vifantos aureos , nempe Bifantios , fen
Byzantios aureos , nummi qui Byzantii cufi e-
rant ab Græcis Augg. Erant etiam Bifantii al¬
bi , id eft argentei , de quibus meminit Char-
ta Monaft. Monialium S. Joannis Capua A.
MXI. centum vifanteos albos , feu de argento
Prat.
(11 ) L. Lang. Lib. I. tit. 9. 1. 21. Per.
 APPENDICES .
& illos homicidas fi habere potuerimus , tra-
demus vobis ad faciendum de his quodcum-
que volueritis ; & quamdiu eos habere non
potuerimus , dabimus in poteftate veftra in-
tegras fubftantias eorum , & illos homicidas
quandocumque potuerimus habere , pariter
dabimus . De homicidio fubiti fcandali fit ,
ficut in lege ( 1 ) noftra fancitum eft .
XXI, Si ego Radelchifus aliquid donavi
de caufa Palatii infra veftros fines , fit in
poteftate veftra facere exinde quodcumque
volueritis . Et fi tu Siconulfus Princeps do-
nafti aliquid de caufa Palatii ad illos ho-
mines , qui prius fuerint in tua poteftate ,
& modo funt in mea , quantum exinde in
tua portione fuerit , fit in veftra poteftate
exinde facere , quod volueritis . Et fi ego
Radelchifus donavi aliquid per Breve aut
per Præceptum ad homines , qui fuerunt me-
cum & modo funt tecum ; & illi iterum
per quæcumque munimina exinde dederint
cuicumque aliquid non deinde faciant ju-
ftitiam alicui nifi tantummodo reddant
quod proinde acceperunt , & illum , quod
ego donavi , redeat ad illos , quibus per le-
gem debeat pertinere . Et de omni caufa ,
quae a modo furrexerit inter homines utri-
ufque partis , judicabimus exinde fecundum
legem, & juftitiam , abfque omni injufta di-
latione . Sed & de caufis anterioribus , quas
habuerunt homines utriufque partis inter fe
judicabimus exinde fecundum legem , & ju-
ftitiam , abfque omni dilatione injufta , vel
fraudis argumento ; excepto homicidio & luntatem in Salerni civitate Princeps fuerit
incendio , deprædatione , ac zala , de qui-
bus fuperius eft definitum .
XXII. Omnibus hominibus veftræ partis
habentibus uxores , vel fponfas fuas in par-
te noftra , fi eas quæfierint , & nos noveri-
mus reddemus eas abfque detinentia cum
filiis , & filiabus fuis , nullam læfionem mem-
brorum habentes a modo factam a parte no-
ftra , & cum omni caufa fua ,, quam
quam nun-
quam habentes voluerint ( 2 ) fecum por-
tare ·
XXIII . Et omnes apprehenfos quo modo
voluerint redire ad vos , dimittemus redire
abfque læfione membrorum .
XXIV. Et a modo nullum Saracenum in
meum , vel populi , ac terræ meæ adjuto-
rium , feu amicitiam habere quærimus , tam
de his qui in omni Provincia Beneventani
Principatus funt , quam etiam de illis , qui
extra omnem Beneventanam Provinciam funt;
& nunquam eos contra vos irritans irritare
faciam & nullum eis adjutorium impen-
(1 ) L. Lang. Lib. I. tit. 6. De fubito fur
gente rixa . Per.
(2 ) For. valuerint . Per.
(3 ) Si mazarizati . Per.
(4) Magarizati . Magarizare dicebantur Sa-
raceni , quum eamdem fectam poft abdicatam
Jefu Chrifti Religionem amplectebantur fic
dictum hoc verbum a græco Meter , quod
fignificat fercore exfpurcari , ut opinatur Leun-
clavius in Pandect. Turc. n. 22. Unde Maga
273
dam vel impendere faciam ; & adjuvabo
vos abfque omni injufta dilatione ufque ad
fummam virtutem ficut melius potuero ,
cum populo meæ partis , ut pariter expel-
lamus de ifta Provincia noftra omnes Sara-
cenos quomodocumque potuerimus : & a
modo > με dictum eft , nullum Saracenum
recipiam , vel recipere permittam , præter
illos , qui temporibus DD. Siconis , & Si-
cardi fuerunt Chriftiani , fi ( 3 ) magarizati
( 4 ) non funt . Et præfentialiter antequam
Domnus Ludoguicus Rex cum fuo exercitu
exeat de ifta terra , do in veftra poteftate
Gaftaldatum Montellam cum omnibus Ca-
ftellis ejus , & medium Gaftaldatum Ace-
rentinum ficut fupra dictum eft , fi ullo
valuerimus ingenio .
XXV. Ita & a modo nullam læfionem
faciemus ego , & populus meus ad ipfum
populum , & terram , omnemque facultatem
eorum quantum exinde debet venire ad ve-
ftram portionem per meam voluntatem . Er
a modo de Gaftaldatu Montellæ , & medio
Gaftaldatu Acerentino , qua parte conjun-
&tus cum Latiniano " & Confia , nunquam
hominem recipio , neque illuc ego homi-
nem pro fuo damno dirigam , præter cum
veftra voluntate pro veftra falvatione ut
ipfi redeant ad fidem , & poteftatem ve-
ftram & fi exinde habeo homines red-
do eos .
XXVI. Hæc omnia vobis , quibus fupra
Siconulfo Principi , & ei , qui per tuam vo-
electus obfervare ( 5 ) faciam ego Radel-
chifus Princeps abfque omni fraude vel
malo ingenio , vel quocumque argumento ,
occafione , feu diruptione .
XXVII. Si vero populus portionis meæ
cum populo veftræ partis ierint per creven-
tiam ( 6) in exercitu quocumque ; & quoli-
bet modo occiderint vel apprehende:int
veftros honoratos , ac vaffallos , & aufæ fue-
rint duodecim perfonæ , quales vos quæfie-
ritis , jurare ad Sancta Dei Evangelia , ut
neque per confenfum meum , neque per
contrarietatem talia vobis facta fint , faciam
vobis tradere in vindictam quamcunque vo-
lueritis folummodo , qui perpetraverint , at-
que confenferint , fi habere potuerint ; & fi
ipfæ duodecim perfonæ non fuerint auf fa-
tisfacere de confenfu meo , ficut prædictum
eft tunc dabimus Domno noftro Impera-
tori x. millia Vizanteos aureos ; eos , qui
tale malum egerint , trademus ad vindictam ,
qualem volueritis .
XXVIII.
rita idem atque Apoftata . Prat.
(5 ) Hinc nofces Langobardos Principatus
non ad heredes pertranfiffe , fed ab electione
populi , & Principum concurfu dependere . Sed
hac de re fufius in Differt. de fucceff. Lan-
gob. Princ. Prat.
( 6 ) Per creventiam , videl. per focietatem ,
feu affociationem , ut ex Leg. Langob. evinci-
tur . Prat.
1
274 AD LEGES LANGOBARDICAS
XXVIII. Et cum pactum iftud firmatum
fuerit , reddam tibi Siconulfo præfentialiter
Petrum filium Landonis , & Poldefrit filium
Paldulfi , fi tu mihi reddideris Adelgifum ,
& Ladelgifum filios meos , & Potonem ne-
potem meum ( 1 ) .
Hactenus Capitulare Principis Radelchifi ,
de quo Anonymus Salern. in Hift. Lango-
bardorum non edita fic habet :
Ab illo denique tempore Salernitani pe-
culiarem obtinent Principatum & ipfum
fœderis Scriptum in hac Salernitana urbe
adhuc hactenus manet , & fufficienter ab
CAPITULARE
ADELCHIS PRINCIPIS
Index Capitulorum .
Incipit Cap. Dom . Adelchis Princ.
I. I fervus liberam uxorem tulerit .
De homine pagano .
II.SE
III. Si mulier (7 ) Morgicapud ( 8 ) fa-
Aum non habuerit aut factum perdiderit .
IV. Si quis teftem fe quifque manibusfuis
fubfcripferit .
CAPITULARE .
I. I cujufcumque fervus liberam u-
xorem tollere , qui ad Palatium
jufta Legem pertinebat , utique
peffima extitit confuetudo > ut
S
eas perfonas quifquis vellet ex-
peteret , a modo autem , & deinceps fta-
tuimus , ut tanta perverfitas nullum habeat
locum ; fed ipfe folummodo eos habeat fem-
per , cujus primum ille fuerat fervus , etiam
fi illos ad Palatium nunquam repetant . Nam
poteft fieri ut ipfum folum habeat domi-
nus fuus , quem fi hac occafione amiferit
efficietur pauperrimus . Sed fi unum , five
plures habuerit famulos & in uno quoli-
bet eorum iftud occiderit dominus fuus
(1 ) Quum jam pacis foedera firmata fuiffent
ab utraque bellantium factione , reliquum erat ,
ut dati obfides fuis dominis reftituerentur . Quod
& in hocce poftremo Capitularis numero fan-
citum eft . Prat.
( 2 ) Gualaici . Per.
(3 ) Roderfi . Per.
(4 De Radoaldis fuperius dictum eft . Prat.
(5 ) Fort. de genere Šadu&orum , quos fup. me-
moravi . Prat.
( 6 ) Sedit Adelchis ab A. DCCCLIV, ad
DCCCLXXXVIII . de quo Erchemp. a n. 20.
ufq. ad 39. Per.
(7) Non de folo Morgincap , quod fonat Ma-
illuftriffimis viris nimirum firmatum 2 &
tantum nomina illorum non prætermittam .
In primis Radelchifi Princeps propria manu
fcriptus inibi erat . Id ipfum Maielpoto ,
Rofrit , Bernardus , Toto , Joannes , Taffi-
lo , Guala , Dauferi Maienulfus Poto
Petrus , Caide , Laitu , Gualati ( 2 ) , Er-
mengardus , Adelchifi , Taffilo Rodelfci
( 3 ) , Joannes , Archifi , Adelchifi , Aduim ,
Epo , Adelpertus , Guaiferi Comes , Ra-
doalt ( 4 ) , Radelgari , Radelfrit Azzo >
Adelricus , Adelverto , Saductus ( 5 ) , Lan-
demari , Pandenulfo , Jugobrandus .
BENEVENTI ( 6 ) .
V. Si quis vem fuam obligaverit , eam
poftea vendiderit .
VI. Si juraverit quis , & perjuraverit .
VII. De munimine ( 9 ) perdito per ignem
aut depredationem poftea.
VIII. Ut Brebes ( 10) non nifi Notarii feri-
bant .
uti decretum eft eum cum illam , quant
fibi eam uxorem tulerit , poffideat perpetim
cum filiis eorum . Et fi quis temerarius eos
ad Palatio petere deinceps præfumpferit , pe-
titio illius caufa permaneant ( 11 ).
II. Si quis a quocumque fuerit plagatus ,
& plagam Judex præfentialiter factam afpe-
xerit , & adverfarius illam ei egiffe nega-
verit ; preveat facramentum plagatus , quod
certius ipfe , fuper quem proclamavit , il-
lam ei fecerit , quam oftenderit plagam ;
poftea vero improbus perfolvat illi jufta Edi-
ti tenore juftitiam abfque tergiverfatione
aliqua .
III . Si clarum , manifeftumque fuerit qua-
libet
tutinale donum , eftque idem ac quarta ; fed
de octava etiam loquitur hoc Capitulare infra
n. 3. Per.
( 8 ) Morgicapud erat quarta pars bonorum vi-
ri, quæ mulieri dabatur poft nuptias , & diceba-
tur donum matutinale . Prat.
( 9) Monumentum , libro di memoria . Prat .
(1 Stipulationes , Inftrumenta . Prat.
(11 ) Tales conjuges Palatio fub quadam con-
ditione adjudicavit Rex Luitpr. Leg. Langob.
lib. 2. tit. 9. 1. 1. quos pofteà Lotharius lege
4. ibid. ad anteriorem dominum reverti juffit .
Idem nunc ftatuit Prin. Adelchis . Per.
 APPENDICES .
libet feminam confuetudo , & legaliter ha-
buiffet maritum , & quartam , feu octabam
habuiffet ab eo fibi factam , eamque ( 1 )
perturbatione temporis perdidiffe quomodo-
cumque , vel fi etiam , ut accidere folens
multotiens , quartam eandem > vel octaba
non fuerit fcripta , propinquis mariti , vel
quilibet aliter eandem quartam , vel octa-
ba eidem mulieri rite competentem contrai-
re minime prefumat . De quibus fi ulterius
altercationem quifquam propofuerit , ejus
querelam nullum optineat fructum ; quo-
niam iniquum , & reprehenfibilem videtur ,
ut quod omnes de fuis retinent viris ali-
quante mulieres pro injuria , vel aliqua ac-
cidentia amittunt .
IV. Si quis fe teftem in quocumque mu-
nimine propriis manibus fubfcripferit de re-
bus , quibus forfitan facto ad fe pertinenti-
bus , ftatuimus , ut poftea nullo modo inde
valeat movere caufationem ; devet enim
follicite perquirere , & fcire , quod fit illut ,
ubi rogatur fubfcribere ( 2 ) .
V. Si quis rem fuam obligaverit cuicum-
que & denuo illam alteri vendiderit > &
emptor ipfam ante faciem , cui obligata fue-
rit prius anno uno expleto poffederit , poft-
ea exinde nullam controverfiam his , qui
eam obligata habuit , valeat movere ; quo-
niam neglectui ejus rite deputabitur , quod
emptorem infra tot fpatium exinde appella-
re contempfit , & quod ab illo obligatore
nullam prius acceperit firmitatem ; quoniam
juftum videtur ut magis his , qui illud
pretium dedit , eandem rem poffideat , quam
ille folam obligatione retinent , ( 3 )
VI. Si quis juraverit , & cognitum fue-
rit certius Judici , quod perjuraffet , aut fa-
mam habuerit perjurandi ; fi calumniator
intentionem propofuerit , quod tunc perju-
( 1 ) De quarta , five Morgincap , aperte Lex
Lang. lib. 2. tit. 4. 1. 1. Sed nufquam de octa-
va : nifi ea fit Methium , alias Meta , quæ ta-
men non eft octava ibid. 1. 2, Per.
(2 ) Minime Legem reprehendit , vel caffat ,
latam a Rege Luitpr. Leg. Lang. lib. 2. tit. 2.
1. 5. quæ eft de puellis fine parentum volunta
te nuptis . Per.
(3 ) Lotharius hoc ipfum conftituit Leg.
Lang. lib. 2. tit. 19. 1. unica . Per.
(4 ) In hoc Capitulari , ficut etiam alibi
275
raffet fallaciter & poftea ipfe , qui jura-
vit , perfolvat ei juftitiam , fi ceciderit , jux-
ta Edicti tenorem . ( 4 )
VII. Si quis cafam , vel quacumque rem
aliquis per munimen ( 5 ) habuerit , & illud
munimen per ignem aut depredationem
poftea amiferit , & caufator quicumque di-
xerit , quoniam eandem cafa , vel res , quam
poffidet , ei debeat pertinere , legaliter pre-
veat facramentum idem poffeffor cum pa-
rentibus , quod de eandem rem , vel cafa
veracem habuiffet munimina fed ea per
ignem , aut a zalatione ( 6 ) , feu depreda-
tionem perdidiffet . Si vero his , qui que-
rela movit , prius elegerit ille velle per pu-
gnam approbare , folus juret , qui ipfam te-
nuerit , quecumque fuerit res , & fic ad pu-
gna pergatur , etenim confiderandum eft , &
veraciter credendum , fieri potuiffe , ut mul-
tis ut muniminis , vel ut dictum eft , ami-
ferint , & ammittant , dun & oppida , &
ville plurime a Paganis ( 7 ) cremate funt ,
& noftris exigentibus meritis fepius creman-
tur , & difperduntur . Ideoque iniquum vi-
detur , ut talibus accidentibus amiffo muni-
mine aliquis it perdat , fi munimen inde
non oftenderit , quod jure ei competit has
habere ,
VIII . Inconveniens ufque modo confue-
tudo extitit , ut jam quifquis voluiffet , fi
noffe fcribere, Brevem ( 8 ) undecumque op-
portunitas exegiffet . A modo autem decerni-
mus , ut foli Notarii Brevem fcribant , ficut &
cetera munimina . Et quifcumque deinceps
Brebis fuerint abfque Notarii fubfcriptionem
oftenfus , nullam retineat firmitatem ; quo-
niam multos ex illis deprehendimus fuiffe
falfos , quod , Deo opitulante , cupimus , ut
ulterius non fiat .
nomine Edicti veniunt Leges Regum Lang. Lex
autem nunc denotata , habetur lib. 2. tit. 51.
1. 1. & tit. 58. 1. 1. Per.
(5 ) I. Stipulationem . Prat.
(6 ) I. Incendio . Prat.
(7 ) Saracenos dicit , omnem tunc cis-Tybe-
rinam Italiam dire vaftantes ; quo etiam no-
mine eos appellat Erch. N. 16. & Joannes
Papa VIII . in Epiftolis fæpe . Per.
(8 ) I. Notariorum Inftrumenta . Prat.
PA-

276 AD LEGES LANGOBARDI
PACT
A GREGORIO DUCE
In Indi?. XIV. boc eft anno Chrifti DCCCCXI. & a Duce JOANNE ejus nepote
non ante annum DCCCCXXXIII. rurfus initum eum PP.
Beneventi Landulfo I. &
Epromittimus , & juramus , &
jurare faciemus Nos Johannes
( 2 ) Conful " & Dux vobis
Dom. Landolfo , & Dom, Ate-
R ptionis , feu convenientie 2 vel divifionis
nolfo , feu & Dom. Atenolfo
( 3 ) Principibus , filiis , & nepos Dom. Ate-
nolfi Principis quia a modo , & femper fu-
mus & erimus vobis veri amici , abfque
omni mala deceptione , & abfque omni do-
lo 2 & fallacia , & malo ingenio ; & nul-
lam contrarietatem aut inimicitiam facie-
mus vobis in toto Principatu veftro Bene-
ventano cum omnibus fuis pertinentiis ; nec
in toto Comitatu ( 4 ) Capuano ; nec in
Teano cum pertinentiis fuis , nes in homi-
nibus veftris , nec vos , nec homines noftris
per noftram voluntatem , nec per qualecum-
que fubmiffionem noftram ; & fi factum fue-
rit abfque noftra voluntatem ✓ judicavimus
vobis exinde fecundum Legem Romanorum ,
aut Langobardorum abfque malitiofa occa-
fione .
De Sarracenis autem hoc vobis permitti-
mus quia fic per omnia , & in omnibus
pleno animo vos , & terram veftram con-
tra cos adjuvavimus , ubi neceffarium fue-
rit tamquam nos medipfos , & terram no-
fram ,
De Liburias autem hoc vobis permitti-
mus ; ut terras , fervos , & ancillas , feu
fundora per conceffiones habetis vos , & ho-
mines veftris in Liburias a fingulis Ducibus
Neapolitanorum , que poffidetis temporibus
Dom. Landenolfi ( 5 ) patrui veftri , & Dom
Sergi ( 6 ) abij veftri . Si parte noftra Nea-
politanorum , exinde requifitionis habueritis
intentionem yos , aut homines yeftris fi
aufi fueritis inde jurare , jurent a parte ve-
tra Langobardorum fex homines veftris qua-
les nos voluerimus ad Sancta Dei Evange-
lia, dicentes . Quia ifte ceffiones , que often-
dimus , veraces funt . Et tunc fiat vobis a
parte noftra firmitatis fcriptio exinde ut
amplius non fit vobis requifitionis caufatio
(1 ) Sequens Pactum Gregorii fubjungitur
Pacto Arechis Pr . in exemplari Cavenfi nulla
prorfus epigraphe , nec nota præfixa diftin-
tionis . Per.
( 2 ) De hoc Duce Oftienfis 1. 1. cap. 15. &
Mss . Acta Sancti Agrippini . Per.
(3 ) Atenulfus ifte a patre affumptus eft in
collegam , & fuccefforem Principatus an. CM-
XXXIII. poftquam Atenulfus eius patruus e
Principatu fuerat depulfus . Vide fup. Igitur
non antea renovatum hoc fuit Pactum a Du-
ce Joanne . Per.
(4 ) Capuæ itaque Principatus inftitutus non-
dum fuerat : quod alibi conjectabam . Per.
CAS
U M )
NEAPOLIS
'c.
de ipfis rebus , & fervis , & ancillis , quos ,
& quas predicti continunt ceffiones a partibus
noftris Neapolitanorum , & liceat vos eas
habere fecuriter . Et que per car. ( 7 ) em-
habetis & homines veftris a partibus no-
ftris Neapolitanorum , fi a parte noftra Nea-
politanorum exinde requifitionis intentio
nem habueritis vos , & homines veftris , fi
aufi fueritis inde jurare , jurent a parte ve-
ftra Langobardorum tres homines veftris de
fex hominibus , quales nos vobis querimus ,
ad Sancta Evangelia , dicentes · Quia ifte
cartule , quæ oftendimus , veraces Junt , &
ipfas terras , quas ifte cartule continunt
poffidemus eas Et tunc fiat vobis exinde
a parte noftra firmitatis fcriptio de cunctis
rebus illius , que prediete emptionis , feu
convenientie , vel divifiones continent , &
poffideatis eas fecuriter ,
De omnibus vero aliis caufis unde in-
tentionem habueritis vos , aut homines ve-
ftri nobifcum , aut cum noftris hominibus
judicavimus vobis exinde abfque omni di-
latione fecundum Legem Romanorum , aut
Langobardorum abfque omni malitiofa oc-
cafionem .. Si vero veftris hominibus inten-
tionem habuerint cum noftris hominibus Nea-
politani , aut aliis hominibus noftris de ter-
ris in Liburias , quam comparatas habent ,
oftendentes eis homines noftris cartulas , quo-
modo comparatas habent eandem terras a
Langobardis , & auctor paruerit , fi manife-
ftatum fuerint , & venditio ipfa vera fit , &
venditor ille juxta textum cartule . defende-
re potuerit , pars noftra habeat terram il-
lam . Et fi defendere non potuerit fecun-
dum ipfa carta , aut non voluerit , & nega-
verit , quod ipfe eam non feciffet , & pars
noftra terras illas poffederit ; a triginta ( 8 )
autem fol. infuper , juret pars noftra cum
ſex hominibus quales vos volueritis ad
Santa Dei Evangelia , dicentes . Ut carta
ipfa verax fit . A triginta vero fol . in ſub-
tus
(5 ) De hoc Landenulfo in Face dixi ad
Erchemp . n. 15. Per.
( 6 ) Nempe Ducis Neapolis . Cujus filiam
cum hinc conftet in uxorem ductam ab horum
PP. patre Atenulfo I., ipfe viderit Anonymus
Salern. quo pacto præfens Landulfus I. potue-
rit conjugem habere Gemmam filiam Athana-
fii Epifc. Neap. fratris antedi &
ti Sergii . Pri-
mum fane Atenulfum nil prohibet cenfere bi-
gamum , quod ex his & ex dictis in Stemm .
Principum fatis liquet . Per.
( 7 ) I. Chartam . Prat.
( 8 ) Rotharis Leg. Lang. lib. 2. tit. 55. I. 5.
ftatuerat duodecim &c. Per.
 TIPeg

SACRA CORONA FERRE A

O
 APPENDICES.
tus jurent tres , quales vos quefieritis , &
deftringat parte veftra nobis illum vendito-
rem juxta textum ipfius cartule . Nos vero
omnem compofitionem , & legem , & jufti-
tiam , que parti noftre facere debet auctor
ille , donamus omnia ea parti veftri Lango-
bardorum per Launegilt ( 1 ) receptum a
vobis exiguum ; & faciendum omnia exin-
de , que volueritis : & auctor ille defendat
parti noftre terram illam abfque omni re-
quifitione . Et fi pars noftra terras illas pof-
federit per ipfa car ( 2 ) & auctores non pa-
ruerit & aliquid nos a parte veftra exin-
de quefierint , comberemus parti veftre car
ipfa cum fex hominibus noftris , quales vos
nobis quefieritis ; & ipfas terras habeamus
abfque omni intentione . Hec autem omnia
APPENDIX
FORMULE
Liturgia ferme ante fexcentos annos in Mediolanenfi
Henrici coronatione ufurpata , atque e Ms. Codice defcripta .
Ita Murat. Tomo
Ncipit Ordo ad confecrandum Re-
gem . Veniant cum magna procef-
fione in Palatium Regis Epifcopi
fuffraganei Epifcopaliter parati , &
I
Chorus Majorum decenter adorna-
torum cum Crucibus , & & incenfo
incenfo , ut mos
eft in folemnitatibus incedere . Et illi de
centum cum Primicerio qui Primicerius
habeat pluvialem , & baculum cum thuri-
bulo , & Cruce . Ipfi vero habeant cottas
albas .
Modus Proceffionis talis eft .
Primo incedunt Vegloni , & Veglonæ de-
center ornati , & ornatæ , Secundo incedunt
Clerici de numero centum . Tertio Chorus
Ordinariorum cum fuis officialibus . Quarto
incedunt Epifcopi fuffraganei . Cum autem
pervenerint ad Palatium , ubi eft Rex , di-
cat unus Epifcoporum hanc Orationem :
Dominus vobifcum. Refp.Et cumfpiritu tuo.
Omnipotens fempiterne Deus , qui famu-
lum tuum Henrichum , Regni faftigio digna-
fublimare , tribue ei quæfumus , ut
Tom. I.
( 1 ) Ex Leg. Lang. lib. 2. tit. 15. 1. 6. irri-
tæ erant donationes , factæ abfque Launegild ,
id eft reciproco dono . Per.
( 2 ) I. Chartam , & fic fup. Prat.
( 3 ) De hoc Gregorio Oft. 1. 1. c. 49. & 52 .
Per.
(4 ) Nempe an . CMXI. ac fequenti ab obi-
tu Atenulfi primi , cum e Conftantinopoli re-
277
fuperfcripta qualiter continent in quantum
exinde apparuerit per omnia ita vobis obfer-
vabimus & ita vobifcum in antea fedebi-
mus , ficuti fedit Doms Gregorius ( 3 ) abius
meus vobiſcum ex quo cum illa fupra-
fcriptum Capitularium feciftis a fecundo die
menfis Julii Indic. XIV. ( 4 ) ufque in obi
tum ejus , unde folummodo nomina muta-
bimus . Hec omnia vobis obfervabimus , fal-
va fidelitate facrorum Imperatorum ( 5 ) .
Dom Johs Conful & Dux. Gregorius
thius ejus . Landolfus . Gregorius fil . dom.
Johi. Sergius fil. dom. Aligerni. Aligerņus.
Johs . Cefarius . Johs . Sergius . Gregorius .
Gregorius . Johannes . Gregorius . Sergius .
Petrus . Aligernus .
SECUNDA .
RITUALES .
Imperatoris
II . Anecd .
ita in ejus feculi curfu cunctorum in commu-
nem falutem difponat , quatenus a tuæ ve-
ritatis tramite non recedat . Per Dominum
c.
Poftea fufcipiant duo Epifcop¹ dextra
lævaque Clerici autem cantant refpon-
forium :
Dirumpam vincula populi mei , dicit Do-
minus, & difperdam omnia mala , quæ in-
duxi fuper eos , ut auferam univerfum dolo-
rem a facie terræ , & a Civitate ifta . Verfus .
Ifrael fi me audieris , non erit in te Domi-
nus recens , neque adorabis Dominum alie-
num .
Deducitur Rex ab ipfis Epifcopis cum pro-
ceffione ufque ad Ecclefiam Beati Ambrofii
Ducibus , Marchionibus , Nobilibufque cum
populo ipfos Epifcopos , & Regem comitan-
tibus , Clericis autem canentibus Pfallendas :
Benedices Coronam anni benignitatis tuæ ,
campi tui replebuntur ubertate . Pfalmus .
Te decet hymnus Dominus in Sion , & tibi
reddetur votum in Hierufalem . Antiphona
A a fe-
diiffet Landulfus I. ejus filius . Quo tempore
Dynafta cis Tiberim omnes in Saracenos coi-
vere . Vide Luitpr. 1. 2. c. 12. & feqq. Oft. 1.
I. c. 51. Per.
( 5) Conftantini , & Romani . Quibus præfati
etiam Principes tunc obtemperabant , ut dicam
ad Lupum an. CMXXIX. Per,

278 AD LEGES LANGOBARDICA
fecunda . Benedictus homo , Domine , quem
erudieris , & de lege tua docueris . Antiph.
III. Jucundus bomo qui difponit fermones
fuos in judicio , non movebitur in æternum .
Antiphona IV. In via peccatorum non fie-
tit in cathedra peftilentiæ non fedit ,
fed in lege Domini fuit voluntas ejus . An-
tiphona V. Erit juftus tanquam lignum fru
diferum , quod plantatum eft fecus decurfus
aquarum . Antiphona VI. Defiderabiliora
funt Deus mandata tua fuper aurum , la-
pidem pretiofum, dulciora fuper mel ,
favum . Antiphona VII. Et fi coram homini
bus infecutus eft , Deus tentavit illum , tan-
quam aurum in fornace probavit eum , &
ficut bolocaufti hoftias accepit illum , Anti-
phona VIII. Dicit Dominus : Super quem re-
quiefcam ? Super bumilem , & manfuetum
trementem verba mea . Antiphona IX. Sicut
fui cum Moyfe , ita era tecum , dicit Domi-
nus , Confortare populum tuum , ne timeas ,
ecce Dominus Deus tuus ante te , & non te
derelinquet . Antiphona X. Ecce mitto An-
gelum meum , qui præcedat te , & cuftodiat
femper . Conferva , & audi vocem meam ,
præcedat te Angelus meus .
Ad oftium autem Ecclefiæ Clerus fubfi-
ftat . Alter Epifcopus dicit Orationem hanc :
Dominus vobifcum . Refp. Et cum fpiritu
tuo .
Deus , qui fcis genus humanum nulla vir-
tute poffe fubfiftere , concede propitius ut
famulus tuus Henricbus , quem populo tuo
voluifti præferri , ita tuo fulciatur adjutore , atque juffionibus obtemperare velint
rio , quatenus quibus potuit præeffe , valeat & fi concordes taliter funt in confecratio-
prodeffe . Per Dominum &c. ne , qualiter fuerint in electione , & fi con-
Introgreffi cantent Clerici Antiphonam : cordes invenerint , agant gratias Deo , &
In virtute tua Domine lætabitur Rex , &
fuper falutare tuum exultabit vehementer .
Defiderium anime ejus tribuifti ei Domine .
Ufque ad introitum Chori . Illis autem fub-
fiftentibus dicat Dominus Archiepifcopus
Dominus vobifcum .
Omnipotens Jempiterne Deus coeleftium ,
terreftriumque moderator , qui famulum tuum
Henrichum ad Regni faftigium provehere di-
gnatus es , concede quæfumus , ut a cunctis
adverfitatibus liberatus Ecclefiaftice
pacis dono muniatur , & ad æternæ pacis
gaudia te donante pervenire mereatur . Per
Dominum & c.
Cantent Clerici Antiphonam poft Kyrie
cum Gloria . Exaltent eum in Ecclefia ple-
bis , & in Cathedra feniorum laudent .
Poft hæc inter manus Epifcoporum per-
ductus in Chorum ufque ad Altaris gradum
incedat , cunctoque pavimento tapetibus ,
& paleolis contesto , ibi afferantur Rega-
lia , & deponatur Corona in Altari . Tunc
interrogetur ipfe Princeps a Domino Archie-
pifcopo per hunc modum .
Vultis Santas Dei Ecclefias , ac Rectores
earum ( additiones tempore D. Ludovici
Regis Romanorum , canonice inftitutos , &
fecundum Religionem Chriftianam debitam
S
viventes ) nec non & cunctum populum fibi ,
vobis fubjectum jufte , ac religiofe regali
providentia juxta morem patrum defendere ,
ac regere ?
Refponfio Regis . Profiteor in quantum di-
vino fultus adjutorio , ac folatio omnium
Fidelium meorum valuero , ita me per omnia
effe acturum .
Dominus Archiepifcopus coram omnibus
addat legens : A vobis perdonari petimus ,
& unicuique de nobis Ecclefiis nobis
commiffis Canonicum Privilegium ( additio
ejufdem , Sacro Imperio , nobis , & fucceffo-
ribus noftris non obvians , nec derogans bo-
nori Imperiali in aliqua parte ) , ac debi-
tam legem , atque juftitiam confervetis ac
defenfionem exhibeatis , ficut Rex in fuo Re-
gno unicuique Epifcopo , & Ecclefiæ fibi
commiffa per rectum exhibere debet .
Ad hoc Rex refpondeat , & taliter dicat ;
Promitto vobis Sanctiffimi Patres , & perdo-
no , quia unicuique de vobis & Ecclefiis
vobis commiffis Canonicum Privilegium ( ad-
ditio ejufdem prout jam promiffum eft ) ,
debitam legem , atque juftitiam fervabo ,
defenfionem , quantum potuero adjuvante
Domino exhibebo , ficut Rex in fuo Regno
unicuique Epifcopo , & Ecclefiæ fibi com-
miffe per rectum exhibere debet .
Deinde alloquantur duo Epifcopi popu-
lum in Ecclefia , inquirentes eorum volun-
tatem , fi tali Principi ac Rectori ſe ſubji-
cere , ipfiufque Regnum firma fide ftabili-
omnis plebs cantet Kyrie eleifon , Poft hæc
ante Altare Rex totus in Cruce proftratus
cum Epifcopis
cum jaceat , & Presbyteris defu-
Epifcopis jaceat
per Choro Letanias agentibus . Domine mi-
ferere . Domine miferere . Domine miferere .
Chrifte libera nos · Salvator libera nos
Chrifte libera nos . Salvator libera nos
Chrifte libera nos . Salvator libera nos . San-
ta Maria . Sande Michael . Sancte Gabriel .
&
Sancte Raphael , Sancte Joannes . Sancte Pe-
tre . Sancle Paule . Sancte Andrea . Sandle
Thoma . Sancte Luca . Sancte Stephane . San-
de Clemens . Sancte Nazari . Sandle Celfe .
Sancte Gervafi . Sancte Protafi . Sancte Gri-
.
fante . Sanela Daria . Sande Pantaleon
Sancte Ambroft . Sandle Satire . Sanda Mar-
•
cellina . Sancta Candida . Sancta Juftina
Sante Benedicle . Omnes Sancti Exaudi
Chrifte . Voces nofiras . Exaudi Chrifte . Vo-
ces noftras . Exaudi Chrifte . Voces noftras .
Exaudi Deus . Et miferere nobis . Exaudi
Deus . Et miferere nobis . Exaudi Deus .
Et miferere nobis . Kyrie eleifon . Kyrie
eleifen . Kyrie eleifon .
Finitis Letaniis erigant fe Epifcopi , &
unus eorum dicat . Dominus vobifcum . Refp.
Et cum fpiritu tuo .
Te invocamus Domine Sancte Pater omni-
potens
 APPENDICES.
potens æterne Deus , ut bunc famulum tuum
Henricbum , quem tue divine difpenfatio
nis providentia in primordio plafmatum uf
que in hunc præfentem diem juvenili flore
latantem crefcere conceffifti , cum tuæ pieta
tis dono ditatum , plenumque gratia verita
tis de die in diem coram Deo , & bomini
bomini-
bus ad meliora femper proficere facias , ut
fummi regiminis folium gloria fuperna lar-
gitate gaudens fufcipiat , & mifericordie
tue muro ab hoftium adverfitate undique mu
nitus plebem fibi commiffam cum pace pro-
pitiationis , & virtute victoria feliciter re,
gere valeat , Per Dominum &c.
Tunc alius Epifcopus appropinquans di-
cet hanc Orationem ,
Deus qui populis tuis virtute confulis ,
amore dominaris , da buic famulo tuo fpi-
ritum fapientiæ cum regimine difcipline , ut
tibi toto corde devotus in Regni regimine ma-
neat femper idoneus , tuoque munere ipfius
temporibus fecuritas Ecclefie dirigatur , &
in tranquillitate devotio Chriftiana perma-
neat , ut in bonis operibus perfeverans ad
æternum Regnum te duce valeat pervenire ,
Per Dominum &c.
Alius Epifcopus ?
In diebus ejus oriatur omnibus æquitas ,
juftitia , amicis adjutorium , inimicis ob-
ftaculum, bumilibus folatium , elatis corre-
ptio , divitibus doctrina , pauperibus pietas ,
peregrinis pacificatio , propriis in patria
pax , & fecuritas unicuique fecundum fuam
menfuram: moderate gubernans fe ipfum fe-
dulus difcat , ut tua irrigatus compunctione
toti populo tibi placita præbere vite poffit
exempla , & per viam veritatis cum grege
gradiens fibi fubdito opes frugales abundan-
ter acquirat fimul , ad falutem non folum
corporum, fed etiam cordium , a te conceffa
cuncta accipiat , ficque vitæ cogitatum ani-
mi , confiliumque omne componens plebem gu-
bernare cum pace fimul ac fapientia femper
invenire videatur , teque auxiliante præfen-
tis vitæ prolixitatem percipiat , & per tem-
pora bona ufque ad fummam fenectutem per-
veniat , bujufque fragilitatis finem perfe
&um ab omnibus vitiorum vinculis tue pie-
tatis largitate liberatus , & infinite profpe-
ritatis præmia perpetua Angelorumque æterna
commercia confequatur . Per Dominum &c.
Tunc confecrat cum Metropolitanus in
hæc verba :
Omnipotens fempiterne Deus Creator , &
Gubernator Cæli , & Terræ , conditor , &di-
Spofitor Angelorum & bominum Rex Re-
gum, & Dominus Dominantium , qui Abra-
bam fidelem famulum tuum de boftibus trium
phare fecifti ; Moyfi , Jofue tuo popula cœlefti Regno perveniat . Per Dominum no-
prælatis multiplicem victoriam tribuifti , bu- ftrum Jefum Chriftum Filium tuum , qui un-
milem quoque David puerum tuum Regni
faftigio fublimafti , eumque de ore leonis , te Crucis poteftates aereas debellavit , Tar-
de manu beftiae , atque Golia , fed de tava deftruxit , Regnumque Diaboli fupera-
gladio maligno Saul , omnium inimico
rum ejus liberafti , & Salomonem fapien-
Tom. I.
279
tie , pacifque ineffabili munere ditafti , ve-
Spice propitius ad preces noftræ bumilitatis ,
&fuper bunc famulum tuum , quem fuppli-
ci devotione in Regnum pariter elegimus ,
benedictionum tuarum dona multiplica , at-
que dextera tuæ potentiæ femper ubique cir-
cumda , quatenus prædi& ti Abrabæ fideli-
tate firmatus , Moyfi manfuetudine fretus ,
Jofue fortitudine munitus , David bumilita
te exaltatus , fapientia Salomonis decoratus
tibi in omnibus complaceat , & per trami-
tem juftitiæ inoffenfo greffu femper incedat ,
& totius Regni Ecclefiam deinceps cum ple-
bibus fibi annexis ita enutriat , & doceat ,
muniat , & inftruat , contraque omnes vifi-
biles , invifibiles hoftes idem potenter
regaliterque tua virtute regimen Italicorum
adminiftret , ut Regale folatium Saxonum ...
que , aliorumque populorum fibi fubdito-
rum fceptra non deferat , fed ad priftinæ
fidei , & pacis concordiam eorum animos te
opitulante reformet , ut uterque borum popu-
lorum debita fubjectione fultus cum digno amo-
re per longum vitae fpatium paterne apicem
gloriæ tua miferatione unitum ſtabilire , &
gubernare mereatur , tue quoque protectio-
nis galea munitus ? fcuto infuperabili
jugiter protectus , armifque cœleftibus cir-
cumdatus optabilis victoria triumphum de
boftibus feliciter capiat , terrorem fuæ poten-
tiæ infidelibus inferat , & pacem tibi mili-
tantibus lætanter reportet virtutibus nec-
non quibus præfatos fideles tuos decorati
multiplici honoris benedictione condecora , &
in regimine Regni fublimiter colloca , & oleo
gratie Spiritus Sancti perunge . Per Chri-
ftum Dominum noftrum &c .
Tum ungatur Rex a Domno Archiepi-
fcopo ad modum Crucis in fpatulis de Oleo
exorcizato , & cantent Clerici Antiphonam .
Dilexifti juftitiam , & odifti iniquitatem ;
propterea unxit Deus Dominus tuus oleo la-
titie pre confortibus tuis . Unxerunt Salo-
monem Sadoch Sacerdos , & Nachaz Prophe-
ta Regem in Geon , & ambulantes læti di-
xerunt : Vivat Rex in æternum .
Qua finita profequatur Domnus Archie-
pifcopus :
Unde unxifti Sacerdotes, Reges , & Pro-
phetas , & Martyres , qui per fidem vice-
runt Regna, operati funt juftitiam , at-
que adepti funt promiffiones ; cujus facratif-
fima unctio fuper eum effluat , atque in in-
teriora defcendat , & cordis illius intima
penetret , & promiffionibus , quas adepti
funt victoriofiffimi Reges gratia tua , dignus
efficiatur , quatenus & in præfenti feculo
feliciter regnet , & ad eorum confortium in
tus eft oleo præ confortibus tuis , & virtu-
vit , & ad Coelos vidor afcendit , in cujus
manu victoria amnis , gloria , & poteftas
Да
A a 2 con-
1

289 AD LEGES LANGOBARDICAS

confiftunt , & tecum vivit , regnat in titudo virtute gladii fpiritualis frangatur
unitate ejufdem Deus per omnia fecula fe ac te pro illo pugnante penitus conteratur
culorum . Amen . per Filium tuum Dominum noftrum &c.
Poft unctionem dicatur : Poft hæc Domnus Archiepifcopus Coro-
Dominus Dei Filius Jefus Chriftus Do- nam Capiti Regis cum Epifcopis fuis impo-
minus nofter, qui a Patre oleo exultationis nat , & dicat :
unctus eft pre participibus fuis , ipfe per Accipe Coronam Regni , que licet ab in-
præfentem facrati unguinis infufionem Spi- dignis , Epifcoporum tamen manibus capiti
ritus Paracliti fuper te effundat benedictio- tuo imponitur , quamque fanctitatis gloriam,
nem , eamque denique ufque ad interiora & honorem , & opus fortitudinis expreffe
cordis tui penetrare faciat , quatenus vifi- fignare intelligat , & per hanc te partici-
bili , & temporali dono invifibilia percipe- pem minifterii noftri non ignores , ita ut fic-
re, & temporalia regere juftis mundamini- ut nos in interioribus Paftores , Retorefque
bus atque aternaliter cum ea regere merea- animarum intelligimus , tu quoque in exte-
ris , qui folus fine peccato Rex Regum vi- rioribus verus Dei cultor , ftrenuufque con-
vit , & glorificatur cum Deo Patre in uni- tra omnes adverfitates Ecclefiæ Chrifti de-
tate Spiritus Sancti Deus . Per &c. fenfor Regnique a Deo tibi dati , & per
Heic detur ei anulus a Metropolitano : officium noftre benedictionis vice Apoftolo-
Accipe Regie dignitatis anulum , & per rum , omniumque Sanctorum tuo regimini a
bunc Catholica Fidei in te cognofce figna- Deo commiffi utilis executor , 6 regnatorque
culum , quia ut bodie ordinaris caput , ac perfpicuus Jemper appareas , ut inter glorio-
Princeps Regni , ac populi , ita per fe ve- fos athletas virtutum gemmis ornatus ,
raciter actor , ac Stabilitor Chriftianitatis præmio fempiternæ felicitatis coronatus cum
Chriftiana Fidei, &per hunc fcias trium- Redemtore , ac Salvatore Jefu Chrifto , cu-
phali potentia boftes repellere , bærefes de- jus nomen vicemque geftare crederis , fine
ftruere , fubditos coadunare converti fine glorieris , qui vivit & imperat Deus
perfeverabilitati Fidei Catholicæ , ut felix in cum Deo Patre in unitate Spiritus Sancti .
opere , locuples in fide cum Rege Regum glo- Oratio : Deus perpetuitatis , lux virtutum,
rificeris in æternitate per eum , cui bonor , cunctorum hoftium victor benedic bunc famu-
gloria per infinita fecula feculorum . lum tuum tibi caput fuum inclinantem , &
Sequitur Oratio : prolixa fanitate , & profpera cum felicitate
Deus , cujus eft omnis poteftas & digni- conferva , & ubicumque , vel pro quibuf-
tas , da famulo tuo profperum fuae dignita- cumque auxilium tuum invocaverit , cito ad-
tis effectum , ut remunerante te permaneat , fis , & protegas , ac defendas ; tribue quæ-
femperque te timeat , tibique jugiter placere fumus Domine ei divitias gratiæ tuæ , com-
contendat . Per &c. ple in bonis defiderium ejus , corona cum
Poftea ab Epifcopis enfem accipiat , di- miferatione , & mifericordia , ut tibi Domi-
cente Metropolitano : no Patri pia devotione jugiter famuletur ·
Accipe gladium per manus Epifcoporum , Heic detur ei Sceptrum :
(1 ) licet indignus vice tamen , ac au- Accipe Sceptrum Regiæ poteftatis infigne ,
Etoritate Sanctorum Apoftolorum confecratus , virgam , fcilicet rectum Regni , virgam vir-
tibi regaliter impofitum , noftræque benedi- tutis , qua te ipfum bene regas , Janctamque
&
tionis officio in defenfionem Sancte Dei Ec- Ecclefiam , & populum Chriftianum tibi a
clefiæ divinitus ordinatum , & efto memor Deo commiffum regia virtute defendas ab
de quo Pfalmifta prophetavit dicens : A improbis , pravos corrigas , rectos pacifices ,
cingere gladio tuo fuper femur tuum poten- & ut viam rectam tenere poffis , tuo juva-
tiffime , ut in Henricho per eum vim exer- mine dirigas , quatenus de tempor ali Regno
ceas æquitatis , molem iniquitatis potenter ad æternum Regnum pervenias jo adju
deftruas , & Sanam Dei Ecclefiam , ejuf- vante , cujus regimen , & imperium fine
que fideles propugnes , ac protegas , nec fine permanet in fecula feculorum . Amen .
minus fub fide falfos , quam Chriftiani no- Oratio fequitur : Omnium Domine fons
minis hoftes execres , & deftruas , viduas , bonorum , cunctorum Deus inftitutor præfe-
pupillos clementer adjuves , & defendas , tuum , tribue quæfumus famulo tuo adeptam
reftaures defolata , conftruas reftaurata , ul- bene regere dignitatem , & a te fibi præ-
cifcaris injufta , confirmes bene difpofita , ftitum honorem corroborare dignare honori-
quatenus boc agendo virtutum triumpho ele fica eum præ cunctis Regibus Terra , verbi
riofus , juftitiæque cultor egregius cum Mun eum locupleta benedictione , & in folio Re-
di Salvatore typum geras in nomine , fine fine gni confolida firma ftabilitate , vifita eum
merearis regnare , qui cum Patre & 'c. in fobole , præfta ei prolixitatem vite in
Quo finito fequitur Oratio : diebus ejus femper oriatur juftitia , & cum
Deus , qui providentia tua cœleftia fimul , jucunditate , & lætitia aterno glorietur in
terrena moderaris , propitiare Chriftia- Regno .
niffimo Regi , ut omnis koftium fuorum for- Tunc detur ei Virga :
Acci-

(1 ) Aliqua deeffe videntur .

 APPENDICES . 281

Accipe virgam virtutis , atque æquitatis , to potiorem in locis congruis bonorem impen-
deve memineris , quatenus mediator Dei
qua intelligas mulcere pios , tervere re- >
probos , errantes viam docere , lapfifque ma- bominum te mediatorem Cleri & ple-
num porrigere , difperdafque fuperbos , bis in boc Regni folio confirmet , & in Re-
releves bumiles , & aperiat tibi Dominus gnum æternum fecum regnare faciat Tefus
N.J.C. os fuum , qui de fe ipfo ait : Ego C. D. N. Rex Regum , & Dominus Domi-
fum oftium , per me fi quis introierit , fal- nantium , qui cum Deo &c.
Poft hæc detur fibi Pomum aureum cum
vabitur; & ipfe , qui eft clavis David
fceptrum Domus Ifrael , qui aperit , Cruce , & dicantur hæc verba :
nemo claudit , claudit , & nemo aperit , fit Accipe Pomum aureum quod fignificat
tibi adjutor , qui eduxit vinctum de domo Monarchiam omnium Regnorum in nomine
carceris fedentem in tenebris , & umbra mor- Patris , & Filii , & Spiritus Sancti . Amen .
tis, & in omnibus fequi merearis eum , de Et dicat Domnus Archiepifcopus omnibus
quo Propheta David cecinit : Sedes tua Deus audientibus :
in feculum feculi , virga æquitatis , virga Rectitudo Regis eft noviter ordinati', &
Regni tui , & imitando fpiritum diligas ju- in folium fublimati bec tria præcepta popu-
ftitiam , & odio habeas iniquitatem , quia lo Chriftiano fibi fubdito præcipere . In pri-
propterea unxit te Deus Dominus tuus oleo mis ut Ecclefia Dei , & populus Chriſtian
lætitiæ ad exemplum illius , quem ante fe- nus veram pacem fervet in omni tempore .
cula unxerat oleo exultationis præ participi- Secundum eft , ut rapacitates , & omnes ini-
bus fuis Jefum Chr. D. N. &c. quitates omnibus gradibus interdicat . Ter-
Tunc benedicat eum Archiepifcopus ? tium eft ut omnibus judiciis æquitatem ,
Extendat omnipotens Deus dexteram fuæ mifericordiam præcipiat , ut illi , & no-
benedictionis effundat fuper te donum bis indulgeat fuam mifericordiam clemens ,
fue protectionis, circumdet muro felicita- & mifericors Deus , qui cum &c.
tis , ac cuftodiat , fuæ propitiationis Sante Et dicat Rex tertio : Sic fiat . Tunc det
Maria, & Beati Petri Apoftolorum Princi- Domnus Archiepifcopus pacem Regi , & Rex
pis , Sanctique Ambrofii , atque omnium San- det pacem omnibus , & Clerici cantent alta
&orum intercedentibus meritis . Amen . Al- voce : Te Deum laudamus , te Dominum
leluja . Victoriofum te , atque triumpbatorem confitemur &c.
de invifibilibus , atque vifibilibus hoftibus Tunc Domnus Archiepifcopus Miffam ce-
femper efficiat, & fancti nominis fui time- lebrat cum plena Proceffione ,
rem pariter & amorem continuo cordi tuo Oratio fuper Populum :
infundat , & in Fide recta , ac bonis operi- Deus qui miro ordine univerfa difponis
bus perfeverabilem reddat , pace in die ineffabili gubernas præfentia , quæfumus
bus tuis conceffa cum palma victoriæ te ad ut famulus tuus Henricbus in bujus feculi
perpetuum Regnum perducat , Amen . Alle- curfu implenda decernat , unde tibi in per-
luja . Benedic Domine bunc Regem noftrum , petuum placere valeat . Per c
qui Regnum omnium moderaris a feculo , & Epiftola , & Evangelium , Refponforium
tali eum benedictione glorifica , ut ... teneat in Miffa pro Rege , & dicto Evangelio Rex
fublimitatis fceptrum , glorificatus in ejus offerat panem , & vinum ad manus Domi-
protinus reperiatur merito , Amen . Alleluja . ni Archiepifcopi .
Honorifica eum præ cuntis Regibus gentium , Oratio fuper Syndonem :
felix in populo dominetur , & feliciter eum Omnipotens fempiterne Deus , qui de ple-
omnes nationes adorent , vivat inter gentium be tua Regni faftigio famulum tuum Henri-
catervas magnanimus , fit in judiciis æqui- chum dignatus es fublimare , fac eum bumi-
tatis fingularis . Amen . Alleluja . Præfta ei litatis , juftitiæ , ceterarumque virtutum bo-
prolixitatem vitæ per tempora , & in diebus no exuberare , ut a tuæ veritatis tramite non
ejus oriatur juftitia , a te robuftum regimi- recedat , ad te , qui vita es , gratiofus
ni folium teneat , & in æterno Regno glo- perveniat . Per &c.
rietur cum jucunditate , & juftitia . Amen . Super Oblationem :
Quod ipfe præftare &c. Concede quaefumus omnipotens Deus bis
Deindeoronatus honorifice deducatur ad facrificiis falutaribus placatus ut famulus
Solium 2 & accipiat ftationem a Domino tuus Henricbus ad peragendum regalis di-
Archiepifcopo dicente fic : gnitatis officium inveniatur femper idoneus ,
Sta , retine amodo locum , quem bu &cœlefti patriæ reddatur acceptus . Per Do-
cufque paterna fucceffione tenuifti , bæredi- minum &c.
tario jure tibi delegatum per auctoritatem Præfatio :
Dei omnipotentis , ( additio ejufdem : Tum Æterne Deus, qui es Auctor totius boni-
Dei myfterio mihi cum ceteris Epifcopis , de- tatis , Regum confecrator , bonorum omnium
voti, & religiofe adfiftimus cum ceteris Dei attributor , dignitatumque largitor , cujus
fervis, ) per præfentem traditionem no ineffabilem clementiam votis omnibus exora-
ftram , omnium fcilicet Epifcoporum , cetero- mus , ut famulum tuum Henricbum quem
rumque Dei fervorum , & quatenus Clerum regalis gloriæ culmine voluifti fublimari ,
facris altaribus propinquioremperſpicis , tan- Sapientiæ, ceterarumque virtutum ornamen-
Tom, I. A a 3 tis
 282 AD LEGES LANGOBARDICA
S

tis facias decorari , & ut tui eft muneris , Quatenus divinis monitis parentes , ad.
quod imperat , tuæ fit pietatis , quod id fe- verfitatibus carentes , bonis omnibus exube-
liciter agat , quatenus de vifibilibus , &in- rantes tuo Imperio fideli amore obfequen-
vifibilibus hoftibus triumphator effectus , & tes , & in præfenti feculo tranquillitate
tranfitorii Regni gubernacula inculpabiliter fruantur , & tecum æternorum civium con-
teneat , ad æterni Regni infinita gaudia fortio potiri mereantur , Amen . Quod ipfe
te miferante perveniat . Per Dominum &c. præftare &c.
Benedictio Archipræfulis : Poft Communionem :
Benedicat tibi Dominus , cuftodiatque to, Hec Domine falutaris facrificii perceptio
&ficut voluit te fuper populum fuum effe famuli tui Henrici peccatorum maculas di
Regem , ita in præfenti feculo felicem , & luat , & ad regendum fecundum tuam vo-
æternæ felicitatis tribuat effe confortem . luntatem populum tuum idoneum reddat , ut
Amen . boc falutari myfterio contra wifibiles , atque
Clerum & populum , quem fua voluit
invifibiles hoftes reddatur invictus , per quod
opitulatione in tua fan&tione congregari , fua mundus eft divina difpenfatione redemtus
difpenfatione , & fua adminiftratione per Per Dominum &c.
diuturna tempora faciat feliciter gubernari . Et finita Miffa Rex communicetur , &
Amen . fic ait. Deo gratias .

PRECES RITUSQUE

ADHIBITI IN PURGATIONE VULGARI

ORDO AD FACIENDUM JUDICIUM AD tacuerint , & nemo ullum fermonem dixe- iņ

AQUAM FRIGIDAM . rit tunc accedat Sacerdos ad Altare 2
communicet ex illis quemcumque vult mitte-
Oc eft verum Judicium ad ho- re in aquam • Quum communicant dicat
minem , qui debet exire in Sacerdos ad unumquemque per fingulos
aquam frigidam , quando Ro- Hoc Corpus , & Sanguis Domini noftri Je-

Hmani propter invidentiam tu- fu Chrifti fit tibi acceptum ad probationem

lerunt Domno Leoni Papæ ocu- hodie . Expleta Miffa faciet ipfe Sacerdos
los , & linguam , propter thefaurum Sancti aquam benedictam , & accipiat ipfam aquam ,
Petri Tunc venit ad Imperatorem Caro- vadant ad locum ubi bomines probati
lum ut eum adjuvaret de inimicis fuis . debeant effe . Quum autem venerit ad jam

Tunc Imperator duxit eum Romam , re-
ftituit eum in locum fuum , & thefaurum
fupradictum non potuit invenire aliter, nifi
per iftud Judicium , quod judicium fecere
Beatus Eugenius , & Leo , & Imperator >
ut Epifcopi , & Abbates , Comites fir-
miter teneant , credant , quod probatum
babuerunt illi fancti viri , quod invenerunt .
Quum bomines vis dimittere in aquam fri-
gidam ad probationem , ita debes facere .
Accipe illos bomines , quos vis mittere in
aquam , & duc eos ad Ecclefiam coram
omnibus . Et cantet Presbyter Miffam , &
facit illos ad ipfam Miffam offerre . Quum
autem ad Communionem venerint , antequam
communicent , interroget eos Sacerdos conju-
vatione ifta , & dicat : Adjuro vos homi-
nes per Patrem , & & Filium
Filium , & Spiritum
San&tum & per veram Chriftianitatem ,
prædi&um locum , præbeat illis omnibus de
ipfa fupra benedicta agua bibere . Ut au-
tem dederit , dicat ad unumquemque : Hæc
eft Aqua benedicta . Sit tibi ad comproba-
tionem fidei . Poftea vero conjuret Sacerdos
Aquam , ubi illos mittere debet . Adjuro
& benedico te , Aqua , in nomine Dei Pa-
tris omnipotentis , qui te in principio crea-
vit , & juffit miniftrari humanis neceffita-
tibus . Qui etiam te juffit fegregari ab aquis
fuperioribus . Adjura te etiam per ineffabi-
le nomen Domini noftri Jefu Chrifti , Filii
Dei omnipotentis , fub cujus pedibus mare
elemento aquarum fe calcabile præbuit ; qui
etiam fe baptizari in aquarum elemento vo-
lait Adjuro te etiam per Spiritum, San-
tum , cujus voluntate mare divifum eft
& Populus Ifrael per illud ficcis veftigiis
tranfivit : ad cujus etiam veftigii invocatio-

quam vos fufcepiftis , & per Unigenitum
Dei Filium & Sanctam Trinitatem & ra
per Sanctum Evangelium, & per iftas Re-
liquias , quæ in hac Ecclefia fancta funt
ut non præfumatis ullo modo communica-
re , neque accedere ad hoc fanctum altare ,
fi vos hoc feciftis , aut confenfiftis , aut fci-
tis , qualiter hoc egerint . Si autem bomines
gem Elias ferrum , quod de manubrio exie-
ratt , fuper Aquas natare fecit : ut nullo mo-
do fufcipias hos homines fi in aliquo ex
his funt culpabiles , quod illis objiciat , fci-
licet aut per opera , aut per confenfum
aut per fcientiam , aut per ullum ingenium .
Sed fac eos natare fuper te , ut nulla poffit
effe caufa aliqua aut nulla præftigiatio 2
quæ
 APPENDICES . 283

que illos poffit non manifeftare. Adjuro ve recipiantur

per nomen ejus obedias , cui omnis creatu tenus ab Aqua . Hæc Domine
ra fervit , quem Cherubin & Seraphin_lau- recipiatur
dant dicentes : San& tus
tus , San&us , San& Jefu Chrifte , ad laudem & gloriam & in-
Dominus Deus exercituum qui etiam do vocationem nominis tui ut omnes agno
minatur per infinita fæcula fæculorum . A feant , quia tu es benedictus Deus , qui vi-
men. Item poft conjurationem Aque appre vis & regnas in fecula feculorum . Amen .
bendat ipfos bomines , qui ad Judicium de Deinde accipiat modo Presbyter de ipfa Aqua
bent intrare . Exuat illos veftimentis eorum , benedi&a , quam prius fecerit . Afpergat fu
faciat ofculari fingulos Sanctum Evange- per unumquemque : & ftatim illos projiciat
lium, & Crucem Chrifti , Poft hæc ifta con- in Aquam.
juratio fiat per unumquemque : Adjuro , ho
mo , per invocationem Domini noftri Jefu BENEDICTIO AQUE FRIGIDÆ
Chrifti " & - per Judicium aquæ frigida . AD FURTUM .
VOS
Adjuro per Patrem & Filium &Spiri- quod Dom
Uftum nus Pap
Judicium a Euge,nius
bomines quiaconf tituiteft
verum ad,
te
J
tum San&
tum , & per Trinitatem infepara- faciendum , ut nullum liceat perjurarefuper
bilem , & per Dominum noftrum Jefum fancta Sanctorum , juftum faciant , Epifco
Chriftum ; & per omnes Angelos , & Ar- pi , Abbates , & Comites , & Vaffi Domin
changelos ; & per nomen Dei ; & per diem ci . Et eft conftitutum in omnem Regionem
tremendum Judicii ; & per viginti quatuor Romanorum . Adjuro te , homo , per Patrem
•
Seniores , qui cotidie Deum laudant ; & per & Filium & Spiritum Sanctum ; per diem
quatuor Evangeliftas Marcum & Matthæum , tremendum ; per viginti quatuor Seniores
Lucam & Johannem ; & per duodecim qui quotidie laudant Deum ; per centum
Apoftolos ; & per omnes Sanctos Dei , per quadraginta quatuor millia , qui Chrifti Mar-
Martyres & Confeffores arque Virgines , & tyres funt ; & per omnes fanctas Virgines ;
Principatus & Poteftates & Dominationes & per beatam Virginem Mariam , quæ Chri-
& Virtutes ; & per Thronos , Cherubin & ftum portare meruit ; & per illum Baptif-
Seraphin ; & per omnia fecreta cæleftia ; mum , quem Sacerdos fuper te regeneravit .
& per tres pueros Sidrac , Mifac , & Ab- In hoc tibi fupra dico cum Sanctis tibi
denago , qui cotidie Deum laudant; & per invocor , ut tuille de hoc furto aut
centum quadraginta quatuor millia qui confenfifti , aut bajulafti , aut confentaneus
pro Chrifti nomine paffi fuerunt ; & per fuifti . Cor incraffatum aut induratum . Si
Mariam Matrem Domini noftri Jefu Chri- culpabilis es , non fufcipiat eum hodie Aqua .
fti ; & per cunctum Populum fanctum Dei ; Pro hoc Domine , fac fignum tale , ut omnes
vos cognofcant , quia tu es Deus benedictus in
& per illud Baptifmum , quod Sacerdos fecula feculorum . Amen . Incipit Judicium ,
te quod fecit Beatus Eugenius cum Ďomno Pa-
VOS VOS pa Leone , Domino Karolo Magno Impe-
regeneravit : adjuro , ut fi hoc fatore , & Romani , propter thefaurum San-
te tu Ei Petri, & invidiam infimul tulerunt Leo-
fcitis audiftis bajulaftis ni Papæ oculos & linguam . Ille evafit vix
furtum aut aut de manibus eorum , & venit ad Imperato-
fcis audifti bajulafti rem Karolum , ut eum adjuvaret de fuis
domos veftras recepiftis confentientes inimicis . Et tunc Imperator reduxit eum
aut in aut Rome . Et thefaurum fupradi& tum non po-
domum tuam recepifti confentiens tuit invenire aliter , nifi per juftum Tudi-
confentanei fuiftis habetis cium , quod fecit beatus Eugenius , & Lea
aut aut fi cor incraf- Papa, & Imperator Karolus , ut Epifcopi ,
confentaneus fuiſti habes Abbates , feu Comites firmiter teneant &
inculpabiles eftis,eva- credant , quia probatum habuerunt illi San&i,
fatum vel induratum,aut fi quos invenerunt . Iftam facere debes , quum
inculpabilis es,eva hominem vis mittere in Aquam ad probacio-
nefcant corda veftra, yos nem . Tunc accipe illos bomines , quos in vo-
& non fufcipiat Aqua, luntate babes mittere in Aqua : & duc eos
nefcat cor tuum, te ad Ecclefiam . Et coram omnibus canant Mif-
neque ullum maleficium contra prævaleat . Fer fam , faciat eos ad ipfam Miffam offerre .
&c. Oratio . Propterea obnixe te deprecamur, Quum autem ad Communionem venerint , an-
Domine Jefu Chrifte ; tale fignum fac , ut tequam communicent , interroget eos Sacer-
culpabiles funt hi homines dos , conjurationem iftam dicat . Conjuratio
fi nulla- bominis . Adjuro vos , homines , per Patrem ,
culpabilis eft hic homo & Filium , & Spiritum Sanctum , &c. ( 1 )
Si

(a ) Formulam hanc conjurationis habes fupra in Ordine ad faciendum Judicium ,

 284 AD LEGES LANGOBARDICAS
Si autem omnes tacuerint & nullus bhoe di-
Merit , accedat Sacerdos ad altare , & com-
municet eos , quos vult mittere in Aqua ·
Quum autem communicat dicat Sacerdos
per fingulos : Corpus & Sanguis Domini no-
ftri Jefu Chrifti fit tibi hodie ad probatio-
nem . Poftea vero conjuret Sacerdos Aquam ,
ubi bomines mittendifunt . Conjuratio Aqua:
Adjuro te , Aqua , in nomine Dei Patris
Omnipotentis &c, ( 1 ) Poft conjurationem
autem Aquæ, exuat illos veftimentis eorum :
faciat illos ofculari fanctum Evangelium ,
Crucem Chrifti . Poft hæc de ipfa Aqua
benedicta afpergat Presbyterfuper unumquem-
que , projiciat eos ftatim in Aqua per
fingulos . Hæc autem omnia facere debent je
junando. Neque illi comedant cibos , neque
qui pro ipfis mittuntur in Aqua , Conjura
vos , homines
tio bominis : Adjuro ill. per in-
te, homo
vocationem Domini noftri Jefu Chrifti , &
per Judicium Aquæ frigidæ &c. ( 2 )
BENEDICTIO PANIS ET CASEI ,
A Gios , Agios , Agios
es invifibilis . Sanetepater,qui
, æterne Deus , omnium Panem
rerum Creator , Deus fpiritalium Orator
qui cunctorum conditor es , & arcana con- fis conftri&
fpicis . Qui fcrutaris corda & renes , Deus ,
deprecor te ; exaudi verba deprecationis ignem .
meæ , ut qui hoc furtum admiferit Panis
vel Cafeus ifte fauces & guttura eorum
tranfire non poffit . Amen . Alia Benedictio ,
Domine qui liberafti Moifen & Aaron a
dextra Ægypti , Davit de de manu
manu Golie?
Goliæ DusJudex
Jonam • de ventre ceti , Petrum de flucti.
Paulum de vinculis Theclam de judica quod juftum eft , Domine , et rectum
beftiis Sufannam de falfo crimine , tres
Pueros de camino ignis ardentis , Danielem
de lacu leonum , Paraliticum de grabato
Lazarum de monumento , oftende miferi-
cordiam tuam , ut qui hoc furtum commi,
ferunt , Panis vel Cafeus ifte fauces vel gut-
tura eorum tranfire non poffit . Per &c.
Conjuratio Panis & Cafei : Te igitur cle-
mentiffime Pater , per Jefum Chriftum Fi-
lium tuum Dominum noftrum fupplices ro-
gamus , & petimus , ut inhæreas linguas gut-
turibus iftorum hominum , qui hoc furtum
fecerunt vel commiferunt > aut numquam
manducent neque glutiant creaturam tuam
Panem & Cafeum iftum ut fciant , quia
tu es , & non eft alius Deus præter te . Sum,
Sum
me Deus , qui in cœlis moraris , qui habes
ob Trinitatem & majeftatem tuam juftos An-
gelos tuos , emitte , Domine , Angelum tu-
um Gabrielem 9 qui ora hæreat gutturibus
eorum , qui hoc furtum fecerunt , ut nec
ut nec
manducent nec glutiant creaturam tuam Pa-
(1) Conjuratio Aquæ hic eft eadem quam
accepifti in fupra laudato Ordipe .
nem & Cafeum iftum . Abraam , Ifaac , &
Jacob , hos Patriarchas invoco cum duode-
cim millibus Angelorum & Archangelorum .
Invoco quatuor Evangeliftas Marcum , Mat-
thæum , Lucam , & Johannem . Invoco Moi.
fen & Aaron , qui mare diviferunt : ut li-
gent linguas gutturibus iftorum hominum
qui hoc furtum fecerunt , aut confenferunt
Si hanc creaturam tuam Panem & Cafeum
guftaverint , tremulent ficut arbor tremulus
& requiem non habeant nec requiefcant in
faucibus eorum creaturam Panis & Cafei ;
ut fciant omnes , quia tu es Deus , & non
eft alius præter te . Per &c. Conjuratio bo-
minis : Conjuro
minis : te , borno , per Patrem &
Conjuro te
Filium & Spiritum San& tum & per tre-
mendum Judicii diem , per quatuor Evan-
geliftas , per duodecim Apoftolos , & per
fexdecim Prophetas , & per viginti quatuor
Seniores , qui cotidie in laudem Dei ado-
rant , per illum Redemtorem , qui pro no-
ftris peccatis manus fuas fanctas in Cruce
fufpendere dignatus eft ; fi in hoc furtum
mixtus es , aut fecifti , aut bajulafti , tali-
ter tibi ordinetur de manu Domini , vel
de tanta fua fancta gloria & virtute , ut
& inflato
care , nifi Calumore
ifum non
, cum poffismand
fpuma & gemi-
tu & dolore & lacrymis ; faucibufque tuis
conftrictus
tus per eum , qui venturus eft
judicare vivos & mortuos ? et feculum per
BENEDICTIO SUPER AQUAM
FERVENTEM ,
juftus , fortis et patiens , qui
xtures, ft
auctor pacis es , et judicas æquitatem ,
Judicium tuum . Qui refpicis fuper terram ,
et facis eam tremere . Tu Deus omnipo-
tens qui per adventum Filii tui Domini no-
ftri Jefu Chrifti Mundum falvafti , et per
tiffimam ejus Paffionem genus humanum
fan&
redemifti tu hanc Aquam igne ferventem
fan&tifica . Qui tres pueros , id eft Si-
drac , Mifac , et Abdenago , jubente Rege
Nabuchodonofor in camino ignis accenfa for-
nace falvafti , Tu , clementiffime Domina-
tor præfta , ut fi quis innocens de hoc fur,
10 , vel ftupro in hanc Aquam igne ferven-
tem manum miferit , falvam et illæfam edu-
cat . Ita , Domine omnipotens , fi quis eſt
culpabilis , incraffante Diabolo cor indura-
tum præfumferit manum fuam mittere
tu , juftiffime , qui es veritas , heic in cor-
pore fuo veritatem manifefta , ut anima per
pœnitentiam falvetur . Et fi culpabilis eft ,
et per aliquod maleficium , aut per herbas
peccatum fuum tegere voluerit , tua dexte-
ra evacuare dignetur . Per &c. Alia Bene-
di-
(2 ) Vide fupra formulam Conjurationis ho
minum .
 APPENDICES.
dictio. Benedico te , Creatura Aquæ igne
ferventis , in nomine Patris , ex quo cun-
&ta procedunt , et Filii , per quem facta
funt omnia , et Spiritus Sancti , in quo uni-
verfa fociantur . Et adjuro te per Eum , qui
te ex quatuor fluminibus totam terram ri-
gare produxit : nam et te in vinum muta-
vit , etiam in te baptizatus eft . Ut nulla
infidia Diaboli , neque maleficia hominis ini-
mici te a veritate Judicii feparare poffint ;
fed punias noxium , et illæfum purifices in-
nocentem ,, per Eum , cui nulla latent oc-
culta , et qui mifit te per Diluvium fuper
univerfum Orbem , ut peccatores deleres ;
er adhuc venturus eft judicare vivos et mor-
tuos , et feculum per ignem .
BENEDICTIO FERRI AD JUDICIUM,
FACIENDUM .
Nprimis benedicatur ignis : Domine San-
I &
te Pater omnipotens æterne Deus in
nomine tuo , et Filii tui Dei , et Domini
noftri Jefu Chrifti et Spiritus Sancti , be-
nedicimus , et fanctificamus ignem hunc .
Adjuva nos , qui vivis et regnas , per &c.
Sequuntur Letania . Poftea legitur Evange-
GLOSSARIOLA
EX HUGONE GROTIO
INDEX
Propriorum Nominum Gottbicorum , Vandalicorum ,
Langobardicorum ,
A Agilulf. Agel-bulf ; liber auxiliator . Idem
Chiulf. Agi-bulf . Sibi auxiliator 2
In vocabulario Alemannico : Egi-
A nolfus . Agen , proprius . Inde Agen-
bine , vel Agenhime , domefticus .
Adaloaldus . Adal-wald , Nobilitate pollens
Idem contracte , ut monet Paulus , Ado .
Adelgifus . Alal-gis . Nobilitate fortius . Ser-
vius : Viros fortes Galli gefos vocant . In
vocabulario Alemannico : Adalgis .
Efti Tacito , Efti Caffiodoro , Aifti ,
Haifti aliis : terra Estonia Bremenfi Eft-
land . Populi Orientales terra Orienta-
lis , Suedia refpectu fcilicet . Ab eadem vo-
cis origine Wandali Aiftingi , Dioni : Aif-
dingi , Jornandi .
Agatha , Haug-abth . Sublimiter æftimatus .
Agila • Agil , Jornandi A-geld liber , im-
munis 2 non folvens . Eigil in vocabula-
rio Alemannico , & Hegilo .
Agilmundus . Agel - mund . Egel-mund . In • Alatheus . Al-athe-wis . In omni juramento
vocabulario Alemannico liberum os . fidelis .
285
lium : In illo tempore ductus eft Jefus in
defertum &c. Alia Benedictio : Deus qui
tribus pueris mitigafti flammam ignium
concede propitius , ut nos famulos tuos non
exurat flamma vitiorum , per &c. Alia Be-
nedictio
nedictio :: Deus , quem omnia opera benedi-
cunt , quem cœli glorificant , quæfumus te
orantes , ut ficut tres pueros de camino ignis
incendio non folum illafos fed etiam in.
tuis laudibus conclamantes liberafti ita et
nos a peccatorum nexibus abfolutos , a de-
voragine ignis eripias . Ut dum te Dominum
Deum patrem benedictione laudamus cri-
minum flammas , operumque carnis incen-
dia fuperantes , facrificium tibi debitum fieri
mereamur , per Dominum &c. Alia : Deus ,
cui notitiam nullam umquam fecreta fu-
giunt , fidei noftræ tua bonitate refplende ,
et præfta , ut quifquis purgandi fe gratia hoc
igni tulerit ferrum , potentiæ tuæ indicio
vel abfolvatur innocens , vel obnoxius de-
tegatur , per &c. Alia : Benedic , Domine ,
per invocationem fanctiffimi nominis tui
ad manifeftandum verum Judicium tuum
hoc genus metalli , ut omni Dæmonum fal-
fitate procul remota veritas veri Judicii ma-
nifefta fiat , per &c.
EXCERPTA .
contracte Ago , Paulo monente . Sic Thiet-
marus idem & Timmo , apud Adamum.
Bremenfem ; multaque infrafimilia . Hacb-
burtus idem , & Hacho in Hiftoria Sue-
dica , quod alii pronuntiant Hugbertus , &
Hugo . Sic Ingemarys , Ingo . Sic Sigfidus ,
Sicco . Theodericus , Theodo , unde Theo-
donis villa Germanice Ditrichshove . In
vocabulario Alemannico Egil-olf.
Abiftulfus . Haift - bulf . Celer auxiliator
In Alemannico vocabulario : Heifl -olf.
Aii . Infulanus . Ai , Ei , infula ab ovi fimi-
litudine .
Alachis . Al-gis . Omnino fortis .
Alanowamuthis , Alan- wal-muth . Erga Ala-
nos optime affectus . Gotthus erat apud
Alanos eductus .
Alaricus , al-rijch . Omnibus rebus pollens .
In vocabulario Alemannico . Alarich , &
Alaricus .
Al-
 286 AD LEGES LANGOBARDICAS
Albos , Albifcb , Alpifch . Montanus . In vo-
cabulario Alemannico , Albi , & Alpinus
Alboin. Al-bewin , omnia regens .
Albilas . Albi-las. Montium derelictor . In
vocabulario Alemannico , Albolus .
Aligernus. Al-gern . Omnium amans . Pam-
philus . In voc. Alem. Alker , & Alca-
rius .
Alpfuinda. Foemininum in voc. Alem. Alf
fuind. Halfscbunie . Media forma ,
Alfi. Al-fie . Cuneta videns .
Amali , cœleftes . Familia Gotthicæ nomen .
Amal. In vocab. Alem. unde Amalrac ,
Amalfis , Amaltbruth , & alia .
Amalafridus . Mafculinum . Amal-fride . Cœ-
leftis pax . In voc. Alem. Amalfrid . Amil
frid.
Amalafrida . Fem. idem .
Amalefuenta . Fem. Jornandi . Græcis -
Aava , & Marcellino in Chronico Ama-
lafuntha , Amal-fchuente , cœleftis forma.
Amalafueniba , Caffiodoro : Amalafuinth
aliis minus recte .
Amaloberga . Femin. Amal-berge . Cœli ho-
fpita . In voc. Alem. Amulberg .
Amalricbus . Amal-rijck . In Cœlo pollens .
In yoç. Alem. Amalrib . Amalrich , A-
malricus .
Amalongus . Ameling . Cœlo ortus . In voc.
Alem. Amelongus : & Amilinling . Termi-
natio plerumque originem notat .
Ambri . In voc. Alem. Ambricho , Ambt-
reich , Minifteriis pollens .
Ammatas . Ambt-bais . Minifteriis imperans ,
Amo . Idem contracte , ut fupra alia .
Andagis . Hand-gis , manu fortis ,
Andala . Hindala , manu partiens .
Antfrid . Ans-frid . In voc. Alem. Ansfrid
& Ansfredus . Gratiofa pax . Ans , vel
Anft gratia , in novo Teftamento , & di-
&tionario : unde Anfericus , Anftgifus , &
alia .
Anfila. Ans-ile . Ad gratiam feftinans . Fe-
ftinatione , ilunge , in dict. & manet in
ufu Ilen , feftinare .
Anfprandus . Ans-brand . Gratia fervens .
Anful. Ans-buld . Gratia fidelis .
Aordus. Aurward . Campi cuftos .
Aoricus . Au-rijch . Campi pollens .
Appa . In vocab. Apa & Appo . Apertus .
Apen dicunt , pro quo alii Open . Inde A-
pennis , relata in publicum . In formulis .
Avaricus . Ara-rije, quod alias Ere-vijch , ut
folent illa vocales commutari . Honore
pollens . Erich , & Ericho in voc. Germ.
Ericus alias · Saxones Ara retinuere ho-
noris fignificatu . Nec minus Dani , un-
de Arnfafti nomen apud Saxonem Sie-
landicum , quod alia pronuntiarent Ern-
faßt , & contracte Ernft .
Ardaburis Ard-buren , indigena . In voc.
Alem. Arbirn .
Ardaricus. Ard-reich . Terrarum pollens .
Argaid . Argaitbus . Arg-bait . Ignaviam
exofus .
Arioaldus . Ar-walt . Honoris tenax . In voc
Aleman.
Arialdus . Contra&te Ario . In voc.
Arigis . Alias Aricbis . Ar-gis . Honore for-
tis .
Aripertus . Ar-prebt . Honoris copiofus .
Ariulf. Are-ulf. Honoris auxiliator. In voc.
Al. Arolf.
Arodus . Ar-oud . Honoris vetus .
Arnulfus . Aven-ulf. Idem quod Ariulf; ſed
a plurali . Honoris auxiliator .
Asbadus . Haif-bode : celer nuntius .
Afcalervus . Afcal-erf. Navium poffeffor . Ex
eadem origine . Askirib . In voc. Al.
idem Eskerich , & Afulf. Vox diu man-
fit apud Saxones , quibus Afcomanni funt
pirate , tefte Adamo Bremenfi .
Afcalrbamus . Afchal-rham . Navibus glo-
riofus .
Afdingi . Haift-dingen . Celer in judicio pu-
blico . Sic Theodinch , & fimilia .
Afpar . Haift-fpar . Cito comparcens .
A. Haif-ric. Celer ad videndum .
Athulfus . Alias Atbaulfus , & Athiulfus :
Atha- ulf. Juratus auxiliator .
Athalarichus . Aliis Atalarichus ? & Atba-
lavicus . Athal-rijck . Nobilitate pollens .
Contracte Atalo . In voc. Athal . Nobilis ,
Athanaricus . Aliis Atanaricus . Aten-rijc ,
Commeatibus pollens . Contracte Ato in
VOC.
Athanagildus . Aliis Atanagildus . Aten-gild .
Commeatus tribuens .
Atto . Contractum ex aliquo præcedentium, ut
fupra alia .
Audovin . Græcis dir , aliis Audoin . Aud-
vin. Vetus yincendi . In voc. Al. Autoin :
Aut-vin .
Aufufus . Auf
-baus . Patentis domus . Eft &
in voc. Alem.
Augis . Aud-gis . Vetus fortitudinis .
Aurona . Fem. Au-rna . Campeftris femina .
Runa femina , unde Friderun in voc.
Autarich , ut habet Abbas Biclarienfis Got-
thus . Aliis Aut-rich . Ab antiquo potens ,
Al. Autbaris.
B
BiAlthi.
bi. Familia Gotthicæ nomen . Au ,
В daces recte interpretatur Jornandes ,
& Otto Frifingenfis .
Baodolinus . Baud-lins . Audax , & mitis .
Baza . Idem quod Baffa , Baffus , Baffing :
Baas . Cuftos .
Berig . Idem quod Berg . Receptus . In voc.
Alem. Bericho .
Bertaridus . Brebt-reid. Late equitans . Berd ,
Brebd , Breed , idem funt . Reita , equi-
tatus in legibus .
Berto . Idem contractum ex præcedente .
Berimundus • Ware - mund . B pro W pofi-
to , ut fæpe latinis fcriptoribus , veracis
oris .
Beza . Idem quod Baza ·
Ble
 APPENDICES .
Bledas , frugifer . Blada & Blade nunc fer-
me folium , fed olim frugem fignificabat ,
ut apparet ex libris Saxonicis , & fermo-
ne Francorum ,
C Ermanarichus . Erman-vijch . Militibus pol-
Aco contractum ex Caganhart , ut in
CA voc. Al. aut Cakan-bart. Libo fimile
cor , id eft dulce .
Chindafwinthus , Chindafwindus , Chindaf-
winth. Liberis potens ,
Chintila . Plenius Chintilanus ; ficut in Hi-
ftoriis Hifpanicis . Idem Froyla , & Froy-
lanus . Chint-lands : filius regionis . Chind ,
quod nunc Kind , infans . Eft & alibi ?
& in dictionario Aleman. ut Chela Keel ,
Chinfi Kinne , & fimilia paffim . Chintilo
in voc. Aleman.
Claffo contractum ex Claf-maer . Refonantis
famæ . Idem alibi Cleph,
Cnivida . Cnijf-da . Cultro efficax . Cniva
contracte .
Cocus . Idem quod Caco mutatis vocalibus .
Coniberga . Fem. Coning-barge . Regum ho-
fpita .
Corvulus . In voc, Al, & fic , & expreffius
Ker-volch Promptus fequi . Ker & Ger
promifcue ponuntur , ut Kifal , Gifal , &
Cod pro God .
Crocus . Krook , quaffator ,
Cunibertus . Cun breet . Animi abundans . In
voc. Al. Chunibert : Cunipertus .
Cunimundus . Cun-mund . Animofus oris .
D
Iethmarus . Dieth-maar . Per populos
D famofus . Idem eft Diet , Deot , Theod ,
Theot , Thiet , Theud ,, quæ vocalibus &
literis cognatis mutantur .
Drotulf Drucht-ulf . Fidelis auxiliator
Druch , et Trud , Trouwe , fides . Truch-
tin dominus , fæpe occurrit in noyo Te-
ftamento vetere Germano , Truchtin in
Gloffario 2 et nunc quoque Suedis Regi-
na , Drot-ning puto quod fides ei data
fit , ut qui fidem dederunt , Drudos , Dru-
di, Druides . Scribitur hoc nomen in voc.
Al. Trudolf, Trubtolf , Thrutolf , con-
tracte Truto .
E manos , quæ matrimoniis præerat , per quæ
Brimur , Græcis pup . Jornandi Eber-
mor . Tranfmarinus , natus
a trans mare ;
quale cognomen regum quidam in Gallia
ab educatione habuit · Ebir quod nunc
Over ; unde Ebirmuot , Ebirwin , et alia in
Voc.
Ediulf. Idem quod Atha-ulf, Alii enim Atha ,
alii Ede pronuntiabant .
Egiga . Egi-gay . Sua conjuge , fcilicet con-
tentus ; unius uxoris , ut mos vetus Ger-
maniæ.
287
Eraricbus idem quod Avaricus , mutata vo
cali pro varietate dialecti .
Erelieva . Fem. Ere-lieve . Honeſti amans
In voc. Alem. Erleve , Erlivi , Erlevi
Erliup , Erlieb .
lens , In voc. Al. Ermenrib . Ermenricus ,
apud Ammianum . Ermenrichus , Erman ,
Herman , Arimani , Erimani , Ermini ( tot
enim modis fcribitur ) funt Manipulares .
Johannes Abbas Gotthus in Chronico a
fine Victoris Tununenfis > Habens fecum
gentes fortiffimas que barbarofermone Her-
man nuncupantur . Her exercitus, Man vir .
Nec aliunde Arminio nomen et ftatux
Irmanful dictæ .
Erminigildus • Erman-gild . Militibus tri-
buens .
Erwigius . Er-wig . Honoris refugium . Wig
et Wic in voc. Alem. promifcue ponun-
tur ,
Evarix , alias Evaricus . Ewa-riich , Legi-
bus pollens . In Gloffis Lex Ewa . Sic in
Cantico Canticorum vetere Germanico >
et in Evangeliis : et paffim in legibus Sa-
xonicis aliifque Eoricus . Sic fcribitur En-
nodio in vita Epiphanii .
Ethefpamara . Puto Ethos -pawara , Juramen-
ti cuftos .
Evages . Ewages . Pro lege fortis .
Evan , aliter Eva , Utrumque eft in voc. Al.
Equus .
Euricus . Ew -riich . Lege pollens .
Eutharicus . Euther-rijch . Either-reich . Gle-
ba pollens .
F
Aroald , Faraldus , et Faroaldus . In voc,
Far-wald . Familiæ potens . Fara , fami-
F
lia five generatio , Paulo interprete . Fa-
ro idem contracte ,
Faftida , Fafti-da , conftans factis . Ex ea-
dem origine femininum nomen Faftivada.
Ferdulfus . Ferd-ulf, longe auxilium ferens .
Filimer . In Voc, Al , Filemarus . Filima-
rus . File-mer . Multorum Princeps . Mer
Princeps Gregorio Turonenfi , et aliis .
Finni , Fenni . Finnon . Inopes . Vetuftiffi-
mi populi nomen etiam nunc manens
Tacitus: Fennis foeda paupertas .
Frea , libera . Deæ nomen apud veteres Ger-
virgines e manu parentum liberabantur .
Fredigerna . Fridigernus . Frid-gern . Pacis
•
Fridericus . Fredericus . Frigdaricus , Frid-
rijch . Pace pollens ,
G
Odaricus . Gader-reich , Advenis pol-
G lens • Gader peregrinus etiam nunc
Anglo - Saxonibus . Male alibi Gandari-
cus .
Gai-
 288 AD LEGES LANGOBARDICAS
Gaidoaldus . Gaide-wald . Conjugi imperans .
Gaidul . Gaid-ulf. Conjugi auxiliator .
Gailaf. Gai-lof. A conjuge laudatus .
Gambara . Fem. Ganc-baere . Cito pariens .
Gapt. Dator .
Geberich. Gebe-rich , Dando pollens .
Geiferichus Gaifericus . Gizerichus . Gize-
ricus . Gefaericus . Geis-reich , Viris for-
tibus pollens .
Gelilaris . Gela-wilar . Pecuniam exfpectans .
Gelimer . Aliis Gelfmer . Gilimer . Geld-mer
Pecuniofus princeps .
Genzo , contractum ex Genz-reich . Plane
pollens .
Gepide , Græcis nudes , Gepait . Cunetari .
Pigros interpretatur Procopius , et Jornan-
des , nomen gentis e Scandinavia .
Gefelicus . Gifelichus . Gefellich . Socialis .
Gibal . Gib-al . Dans omnią ,
Gibamundus . Gave-mond . Purum os .
Gifa . In voc. Al. Gifo . Gizo contractum
ex Gifalbreht . Vide mox .
Gifelberga . Fem. Gifel-berga . Comitum ho-
fpita . Germani principes fuos habebant
comites , ut Tacitus docet . Ii Germanis
dicti Gifal , Gifel , Gefel , unde corrupte
Vafalli.
Gifelbertus.Gifel-breht . Comitum copiofus .
In vocabul. Aleman. Gifalbert . Gijalbret .
Gifalbreht . Gifelbertus .
Gifelricus . Gefalricus . Gefel-veijch . Comi-
tibus pollens .
Gifulphus . Gifel-ulf. Comitum adjutor .
Goar . Go-ar . Regionis honor .
Goda . Bonus . Guda apud Caffiodorum ,
Godaricus . Goede-rijch . Bonis pollens .
Godebertus . Goede - breht . Bonorum copio-
fus . In voc. Al. Gotabraht : Gotapreht .
Godigifelus . Goed-gefel . Bonus comes , id
eft principi fuo fidus .
Godefcalcus Gode-fcalcus . Dei fervus . Nam
Deum non aliter quam bonum nominare
mos erat Germanis . Schalck fervus in nova
Teftamento fæpe ; hinc Marfchalk et alia .
Gontbaris . Idacio Gundericus . Gontba-rich .
Benevolentia pollens . Simile Theuderi-
chus , Theuderis ex duplici fcribendi mo-
do Rich , et Rih .
Gotthi , Græcis 27. Ptolemæo yo
Finn's proximi . Plinio , Saxoni , aliis ,
Guttones Gothones Tacito , adjecta ſci-
licet plurali terminatione , ficut iidem funt
Franci , et Francones ; Frifii , Frifones
five Frefones . Gutten , Guten , Goten , id
eft boni , id nomen a vicinis accepere ob
hofpitalitatem , ut a contrariis moribus
fuum Quadi .
Gotthæus . Got-hais . Gotthis imperans .
Gothifcanzia . Gotte-fchans . Gotthorum ca-
ftellum . Loci nomen apud Jornandem .
Grafulfus . Gros-bulf. Grande auxilium . Eſt
et in voc. Alem.
Grimoaldus . Grim - wald . Ire potens . Eft
et in voc. Al. et alibi .
Gudeboc . Gude-boc . Bonum latibulum .
Gundamundus . Gund-mund . Benevolum os .
Gundbertus . Gund-breht . Benevolentia ab
undans . Voc. Alem. Gunt-praht . Gunde-
bertus . Gundpertus .
Gundemarus , Benevolentia celebratus .
Gundualdus . Benevolentia potens .
Gundiberga . Benevola hofpita .
Gundulf. Benevolus adjutor .
Guningi . Benevoli , familiæ nomen .
Guntabundus . Gunt-bund . Benevolus in fœ-
deribus .
Guntherichus.Gundericus . Gund-rijch . Idem
quod Gontbaris. Benevolentia pollens . In
voc. Alem. Gunderich .
Guntbigis . Gunth-gis . Benevolus , et fortis .
?Guntruda . Fem. Gun - trude . Benevola et
fida .
Guodan . Wodan , Woeden . Ferus . Dei no-
men apud Germanos , cui humanis hoftiis
litabatur .
H
Hitan, furor
Langobar dica, in. manuſcripto legum
rum
H mala , idem quod Amalus .
Hardericus , idem quod Ardaricus . Hertbum
terra Germanis , ut fcribit Tacitus .
Helderich . Hilderich . Hildericbus . Viris exi-
miis pollens .
Hlmichis . Helm-gis . Galea fortis .
Herdwich. Aerd-wijck , Terræ refugium .
Hermenrich • Herman-rijck . , Militibus pol-
lens . Idem plane quod Ermanaricbus fu-
pra .
Herminigildus , idem quod Erminigildus .
Herferme . Hfe-mer . Equorum princeps .
Hibba . Habens .
Hildechis . Hilde-gis . Eximie fortis .
Hilderichus . Hilderis . Idem quod Helde-
rich .
Hildeprandus . Eximie fervens . Hildibrand ,
in voc. Al.
Hildibaldus , alias Ildibaldus . Hilde - bald .
Eximie audax .
Himmerit . Him-reit . Domefticum equitatum
habens . Reita equitatus in lege Bavara .
Hoberos , Curas ruptura , exponitur in manu-
fcripto legum Langobardicarum . Hobe-ris .
Hunilas , alias Lenilas . Hunne-las . Ab Hun-
nis liberatus .
Hunimundus . Centuria os , five præpofitus .
Centuria Hundreda , & contracte Hun
unde & Hunni a Germanicis dicti . Hinc
Humbert , Humfrid , & alia.
Hunulfus . Hun-ulf. Centuriis auxiliator . In
voc. Alem. Hunolf.
Hunericbus , Hunnericus , Hundrichus , cor-
rupte Honorichus . Hun - rijch . Centuriis
pollens . In vocab. Alem. Hurich .
I
Bor . In voc. Al. Iburc . Idaburg . In voc.
I Al. Idaburch . Familiæ munimentum ,
Ida
CES
NDI
Na PE
AP .

Ida , Hida , Beda interprete , familia .
Unde Hidenen , qui in familias fparfi vi-
vunt, non in populum collecti . Sumitur
& pro fundo . Burg , quod & Burc , &
Buruc fcribitur, unde Burgundiones , Burg
woners . Munimentum , caftellum . Simi-
lis fenfus in voc. Alem. Hebtolff; & alia
fcriptione , lerad .
Ildibaldus . Vide Hildibaldus , Corrupte Il
dibadus . Ildibold , in voc. Alem,
diges, idem quod Hildechis .
Indigifal . Indigefelus . Indigifilus . Inde-gi-
fal. Ultimus comitum .
Indulf. Irixo . Ind-ulf. Ultimum auxilium ,
Ifarna , Ifar-na . Ferro propinquus .
Itta . Portus . Aith Saxonibus . In vos. A.
lem. Ito.
L men Oftrogottba . Servat nomen pars Re-
-obn . Pifcina filius . Lan
Amiffio . Lamis f
ma , pifcina . Vide Paulum .
Langobardi.Lang-barden Longis barbis . Sic
Paulus , Longobardus ipfe , interpretatur .
Lappi . Loppi . Lupiones . In tabula Peutin-
geriana . Curfores . Gens eft curfu valida .
Leuderis . Leudericbus . Lidericbus . Liute-
vich . In voc. Alem. Leud P rijch : Subdi-
tis pollens .
Leupichis . Liup-gis . Amore fortis . Liup .
Amor . Hinc Liupman , & alia in voc.
Germ.
Liutpertus , Liut-prebt , vel Liutbrebt ; nam
utrunque idem eft . Subditis copiofus . In
Mitola . Mot -las . Turbe expers . Moth
ceetus etiam nunc Anglo-Saxonibus : &
inde Schiregemotum , Burgemotum , Folk-
motum .
Morras . Mor-bais . Mauris imperans . Na
tum in Africa nomen .
Munitaurius , Mun-thaur . Oris clauftrum .
O
Amer . Oam-mer . Cognatorum prin-
ceps ,
Ofaris , Oockt-bari . Adauftus dominus . Oo-
cken , augere . In Gloffario Alemannico :
augeamus , auchomes , Havi.Har . Domi-
nus .
Oftrigotthi , Gentis nomen , Ofter . Gottben.
Orientales Gotthi . Et hinc fœminæ no-
gni Suedici , Corrupte Auftrogottbi , Vor
pifco .
Ofrigottha , corrupte Auftrigottba , & Au-
frigofa , ficut ex Ooft-reich, imperio O.
rientali , tum apud Langobardos tum a-
pud Francos factum Auftria , & Auftrafia .
Ouida . Ou-ida. Vetere familia . Oud . Old.
Ald. Vetus fæpe in voc. & alibi , & ma-
net in dialectis Germanicis ,
P
Aldus , idem quod Baltbus & Baldus.
· & b, & d & t five th

voc. Al. Liutpert . Liutpres . Liutperth . permutari in Germanico fermone frequen-

tiffimum . Pald in voc. Al.
Liudepertus . Liutpertus .
Pemmo . Melius in voc. Al. penno . Penn-bob .
Liut-prandus . Liut-prand . Subditos accen-
dens . In voc. Alem . Liut-prand . Vertice eminens . Penne, vertex, unde Pen
Livva . Leo . ninus Jupiter . In Alpium vertice . Hob .
Hooch . Sublimis .
Liwigildus , Lewigildus . Leovigildus . Leo-
Peredeo . Pered-eu . Late patentis legis . Eft
nipar . & in voc. Aleman.
Lupus . Lup. Alias Leef. Quies . Eft & in
Peret pro Prebt . Sæpe in voc. Al, ut Pa
voc. Al. Hine Lupfrid , Lupwald , in
retbman , Perehterich , & fimilia .
eodem voc.
Peria. Perjag . Urforum venator . Per pro
urfo in multis nominibus voc. Al. Alii
M
Ber dicunt .
Pertarit . Perth-rith . Equo vectus .
Arcias , Mar-kies . Equorum dile-
Petzamin . Pet - zamin · Lecti fociator . In
M & tor .
dictionario lectulus Petum . Belgis Bed.
Malana . Fem. Maffe-na . Modo congruens .
Maffe, & Mate , idem : dialecto diffe- Phufcia . Fus-ga . Pedes . In voc. Alem.
runt : ut Waffer, Water , & mille alia . Fuffio.
Pitza, Procopio Pizia , Ennodio Punder .
Mathafuenta . Fem. Jornandi aliifque Ma-
In voc. Al. Piezo , & Pifo, & Piccius .
Maru
thefuenta . Ma raoó
di va
rð a . Mate-fcbuente
Mediocris pulchritudo .
Maurifco . Maurifch . Niger . R®
Miccas .Mick-bais . Multis imperans . Mich .
Meg ngol
Megien k no
, Megi
. Muc lf , nibu
. Saxo & alis amult
noimi;na
hinc
in Rebus .Rad -gash . Celer ire . Idem
alibi Ratebait .

voc. Alem . Radoaldus . Rad-wald . Celer & potens .

Minulf. Minn-ulf . Feminis auxiliator . A Raginbertus . Ragin-brebt . Puritatis copio
man femininum menne ; unde Meer-- fus. Ragin, & Regin , idem quod Rein
, >
minne , maris femina : & nutrix , femina purus . In voc. Al. Regimbert , Regin-
per excellentiam : & Minnen , feminarum brebt , Reginpret , Rekinpreht , Reinbrebt ,
amore tangi . Id enim proprie & anti- Reinbreth.
Ragnares . Regin-bare . Purus dominus . In
quitus fignificat .
Bb VOC.
Tom. I.
 290 AD LEGES LANGOBARDICAS
voc. Al. Reginbere , Reginberi , Reinbere .
Raligo . Ralig. Confilii patiens . Idem cum
augmento Perabtlo , in voc. Alem.
Ranigunda . Pura benevolentia . In voc, Re-
gnigund
Raptus . Raft . Rapax
Raberga . Fem. Rat-berga , Concilii celans .
In voc. Al. Ratbirg .
Ratcbis , alias Rat-gis . Confilio fortis . In
voc. Al, Ratgis & Ratkis , & Ratgifus ,
Raus . Raufch , Streperus ,
Recefuindus , Receffuindus . Reke-fwind . Ul
tione potens . Swind in novo Teftamen-
to fæpe , Potens ; inde Swin-thibold , &
fimilianomina . Rehchan , ultor , in dictio-
nario antiquo ; inde Rechinolf, in voc.
Reccaredus . Recaredus . Ricaredus . Reke
reden. Ultor cum ratione. Contracte Recco.
Regericus , Regin-rijck . Puritate pollens .
Reginbertus , Vide Raginbertus ,
Refp . Red-fpa . Loquens tarde ,
Rbadanas. Road-naft. Quieti proximus , Road,
Ruad , Rod , in nominibus Germanicis idem
valent , & quietem fignificant .
Richilanes . Ricb-lands . Pollens terrarum .
Ricimundus . Rijc-mund . Pollens ore . In voc,
Al. Rihmund . Richmunt .
Rifulfus . Reife-ulf. Itineris auxiliator ,
Rodelinda . Fem. Rode-linde . Quies tranquil-
la . In voc. Al . Ruadlind , Ruoadlind .
Ruodlind .
Rodericus . P&Sapiyas , Roderijch , Quiete
pollens . Alibi , & in voc. Al. Rodericus ;
homen etiamnum Hifpanis ex Gotthico
frequens ,
Rodoaldus . Rod-vvald . Quietis compos .
Romoaldus , Romvvaldus , Rumoldus , & Ru-
moaldus , in vocabulario Romvvald , veļ
Rum- vvald . Fama potens .
Rofimunda . Fem. Rofeum os .
Rotemer , Rote-mer . Quietis princeps , Ruad-
mer, in voc. Aleman, .
Rothar , Rothari , Rotharius . Rot-bari . Quie-
tis dominus . In voc. Aleman. Ruadba-
ri, Ruadbere , Ruadberi , Ruodbeve , Ruod-
biri .
Rotharie , Rotba-rijk. Quiete pollens . In voc.
Aleman, Ruadarib . Ruadrich . Idem quod
Rodericus fupra . Alibi Rudericbus
·Rugelant . Terræ nomen , quæ Rugia Lati- my Subo . Sus-bold , Suaviter audax . In voc,
nis , Ruge-lant . Hirfuta terra .
Rumetruda , Fem, Rume - trud Celebrate Suithones . Suetbones , Svvithen , Sudatores ,
fidei .
Rumilda . Rumbilda . Fame eximia , In voo
Al. Ruombilt . Rumbilt ,
S i ficut ex Dania Daciam fecere . Svvitger ,
Afrais, Saft-rais . Placide iter faciens ,
Safr ais;Safi
Ammiano -
rais .
Saphrax
Sallanes , Sal-lands . Salus terræ, Sal Ger-
manis Salus , unde Salach , beatus , Sale-
frid , falutaris pax , & fimilia .
Sandil . Sand-beil. Mittens falutem ; ut San-
dolf, mittens auxilium . In dictionario , Sa-
lus Heily ; unde Heilfrid, & fimilia no-
mina ,
Scanzia , Scandinavia . Schantze . Schant-
zenau . Caftellorum terra ; quod in exe-
fis rupibus velut in Caftellis habitarent .
Vide Jornandem .
Scipuar . Exiáp . Scip-vvard , Navium cu-
ftos.
Scritofinni , ut habet Paulus : male Scritobi-
ni . Scrit-finnen , Salientes Finni , inter-
prete Paulo .
Schoringia , infula , Scoring , locus erectis ri-
pis , ubi abluvio eft .
Segericus , Sege - rijc , Victoriis pollens , A-
lias Sigericus ,
Sefvvaldus . Sits-vvald , Sedum potens ,
Sigibrandus . Sige - brand , Victoria incen-
fus , In voc, Al, Sigeprandus ,
Sigifmundus . Siges-mund . Vincens os , In
yoc. Al. Sigimunt , Tacito Sigimundus.
Sigvvald , Sig-vvald . Victoria compos , In
voc, Aleman. Sigoaldus , Sigvvaldus ,
Silingi , Sulingen . Populi nomen . Ad latus
pofiti , ..
Sinderich . Sind-rich , Senfu pollens , Sind
fenfus , unde Sindavat , Sindpert , Sindi-
nand , & alia in voc, Al.
Sittones , Sitten . Sedentarii , nomen oppo-
fitum vicinis Suetonibus , id eft , laborio-
fis. Ejufdem nominis , credo , & originis
Sitini ad Viftulam Ptolemæo memorati
& Sidones inter Baftarnas Straboni . Sic
& in voc. Aleman, nomen viri Sito , quod
aliter Sizo fcribitur,
Sifebutus , Sife-but . Firma præda , Sife ,
firmus , unde Saifir , Seffen.
Sifenandus . Sife-nand , Conftanter celebra-
tus . Nand a nonfine , ut Ferdinand , Pro-
cul celebratus , Contracte Sizo in voc.
Siffridus . Sife-frid , Firma pacis ,
Stilicho . Sic in optimis libris , qui corr
ptius Stilico, nobiliffimus Romanorum dux ,
domo Vandalus . Stilkick , Modeftus . In
dict . Stille , Silentium . Inde Stillolf in
voc, & Stillimuor .
Suartus . Exprés , Svvart-aufer . A nigra
terra , loco natali : ut Suvartilab in yo
cabulario Alem, Nigro nemore , Suartau
vetus oppidi nomen non longe Lubeca .
Alem , Svvabold . Suabolt ,
laboriofi . Suethans , & Suetbidi apud Jor
nandem . Sueones corrupte apud Tacitum ,
Suedi " Adamo Bremenfi , Sueti Saxoni .
Unde Suetia , & corrupte Suecia et Sueci ,
laboris amans . In vocab. Aleman. Svvid-
rich , labore pollens .
Suintbila . Svointila . Svvint-las , Potentia
exutus .:
Suniericus , Sune-rijc , Concordia pollens
Sunen , pacificare . In confeffionis formula
Gifuonthai , conciliavi . Contracte Suno in
VOC .
ΤΑ-

APPEND
T
Afo . Tato . Tazo apud Paulum . Tra
T 20 apud Procopium . In voc. Al. Taf-
Jo , Tatto , coacervator .
Taunafis . Taun - bais . Collibus imperans .
Taun , Tun , Dun , collis ; et inde Thon
oppidum Anglo-Saxonibus , quod pleraque
in collibus fita erant .
Teia . Tuias . Tei . Lentus .
Tetraxite . Tetraug-Sitten . Sub induciis fe-
dentes ; quod nomen Græca voce exexcipias
reddidit , additque Scylaci , ut multa alia ,
exfcriptor aliquis · Gotthica
gens quietis
amans ad Pontum Euxinum . Sic dicti ab
Vturgaris . Vide Procopium Gotthicorum
quarto .
Theodemir . Theode-mer . Populorum prin-
ceps . De utraque voce , unde hæc compo-
fita eft , dictum fupra.
Theudas . Theud-bais . Populis imperans .
Theudatus . Theudatbus . Theodabadus
Theodabatus . Theodatus . Theud- abt ,
vel Theod-abt , Populis æftimatus . Ath ,
et Acht , idem .
Theudelapius . Theodelappo . Theud-tolapo ,
Ad populum accurrens .
Theudelinda . Fem. Theude-linda . Populis
mollis ,
Theudenanta . Fem. Theude-nanta . Per po-
pulos celebrata . Vox pofterior , et in Ĝu-
dinandi , apud Caffiodorum , et in Fer-
dinandi nominibus apparet .
Theuderada . Fem. Theude - rada . Populo
confulens ,
Theuderedus . Theudoridus , Theud - ered .
Populis honoratus .
Theuderichus . Theude-rijch . Populis pol-
lens . Sic fcribunt Græci Oudepix . La-
tinis Theodoricus , Theoderichus , Thiode-
ricus , Theudericus . Ex quo factum Theu-
doris apud Sidonium . In voc, Al. his mo-
dis , Theoterib , Theotirib , Thiotirib ,
Tbiotiribe , Thiorich , Tieterich , Tiete-
ribe , Tebtrich , Contracte Theudo , five
Theodo , ut apud Caffiodorum . Et fic Gre-
gorio Turonenfi dicitur Theudericus pri-
mus Wifigotthorum Rex ,
Theudichufa.Theud-chifa . Populos eligens .
Theudigifilus . Theud-gifil . Populorum co-
mes. Alias Theodigifilus, et corrupte Theu-
difclus .
Theudigottba . Theudi-gottha . Fem. Populo
bona . Scribitur et Theudicoda , g in c
mutato , ut fæpe in eadem boni voce , in
voc. Al,
Theudis . Thiodis . Theudifch . Popularis .
Thurus . Ferox .
Torifin . Thorifin . Thorifendus , Thori-
find .
Ferox fenfu . Id enim olim vox Thor figni-
ficabat , quod nunc pro ftolido fumitur .
Torifmund Thorifmund . Turiſmundus .
Thoris-mund . Ferox ore .
Torifmodus . Thurifmodus . Turifmodus .
Tom. I
ICES 191
.
Thoris-mod . Ferox animo .
Tadafcus , idem quod Theudas .
Toto , contractum ex Totilas . Varie fcribi-
tur in voc. Al. Totto , Tuto , Tuato ,
Tuoto , Todo .
Totilas . In voc. Al. Totila . Toutilo . Tot-
las . Morte liber . Athanafius .
afamundus . Trafemundus . Troft-mund .
folans os . Drafamunt , in voc. Al. et
Col.. munt .Contracte Thrufo , Thriufo,
Tbrajan.
ibidem . Trium dominus .
Triarius . Tri-bar . • Ifulca •
Tulca . Interpres . Alib.
Turicus . Turic . Durabilis .
Tzazo . Vide Tafo .
V
Alamer . Scribendum Germanice
WWal-ab- mer . Bene æftimatus , Prin-
ceps ; ut Walach , in voc. Nam Wale
mir eft Princeps externus five falfus ,
Wachilapus . Wachi-lap . Viæ curfor .
Wacho , idem contracte ,
Vaaces . Vacis . Græcis Ovaanns . Waack-bais .
Excubitoribus imperans . Latini vetuftio-
res W Germanicum per V exprimunt : ut
Vabalis , Waal : pofteriores notam pro-
priam fecere , Wabal , Winida .
Vacimus . Græcis Oványos . Waak-him . Ex-
cubans domi .
Vaccarus . Græcis Ovánnapos . Waker , Vigil.
In voc. Wachar .
Waladamarca . Wal-da-marca . Bene faciens
territorio .
Valdarus , Græcis Ουάνδαρος aliis Walta-
ri , vulgo Walterus . Wald-bar . Nemoris
dominus . In voc. Al. Wald-bere . Wald-
beri. Contracte Waldo .
Waleramus . corrupte alibi Valeravaris
alibi Valeranuus , Wale-ram . Bene cele-
bratus .
Walderada , Fem. Wal-rade . Bene confu-
lens . In voc. Al. Walerat et foni mi-
tioris caufa Waldrada .
Wallia . Wal-lia . Bene patiens . Scribitur
et Vallia .
Wamba . Ventrofus .
Wandali . Vulgo Vandali , Græce Bardino ,
Procopio . Zonaræ , Overdono , Obambu-
latores . Caffiodoro Wandalii .
Wandalarius . Wandal-bari . Wandalorum
dominus . Alibi corrupte Wandalaricus .
Warnecautius . In voc. Al. Warnegaufus ,
Warne-gaut . Cuftos auri . Unde et Gau-
foaldus , et Gaufvvinus , in voc. Al.
Warnefridus . Warne-frid . Cuftos pacis .
Varus . Waar . Verax .
Wetari . Wet-bari . Vigiliæ dominus . Wa-
ata alias , Wachta in Capitulari , Ofrido ,
<
& alibi ,
Vedacus . Ve - dack . Pecuniam tegens . Vee
olim pecus , poftea res omnis mobilis ?
ut Latinis pecus . Feb Saxonibus , et Fia.
Vernulfis . Vern-ulf. Longe auxiliator . Alii
Bb 2 fcri-
 292 AD LEGES LANGOBARDICAS
fcriberent Fern-ulfus , ut Ferd-nand . Ita
dialectis differunt .
Widin , Wijd - win . Late victor . Ex ea-
dem origine . Wignant , Late nominatus ,
in voc. Al. et Withram , late celeber .
Widigola . Wijd-gelant . Late poffeffor . Ali-
bi Widicula . In voc. Al. Wialand . Wie-
lant . Wiolant .
Widimer . Widemer . Late Princeps .
Widericus . Witrichus . Wijd-rijch . Late
pollens . Alibi Vedericus corruptius fcri-
bitur .
Widulf . Witulf. Wijd-ulf. Late auxiliator.
Sic habet Urfpergenfis ex Jornande , ubi
nunc male Wuldulf. In voc. Al. Witolf.
Wigilanda . Fem. In vocabulario Alem.
Wiclind . Wic- linde . Mollis ac lenis .
Molliti , Kervikheti , in dictionario .
Viliaris Oxides . Wil-gare . Volens prom-
pte . In voc. Al. Wol-ger .
Vilas . Græce Ovinas , Wil-las . Voluntatis
expers .
Winberta . Fem. Wun-breht . Partu copio-
fa . Bert pro Breht fæpe in nominibus
ut Albreht , Albert . Apparet in voc. Al.
Wunen , parere .
Wintharius . In voc. Al. Wintheri . Win-
thiri . Winithiri .
Wint-bari . Venedorum dominus .
Wijandus . Wijs-hand . Sapiens manu .
Wifegarda . Wife-garda . Sapientiæ colle
tio . Sic Boom-gaerd , arborum collectio .
& Aban . Zab-an .
Wifimar ·Wijfe-maar • Sapientia celebratus: Zaba,Zorican Stribica in
Alibi corruptius Vijumar .
Wifigottbi . Viligottbi vulgo . Vefegothe Jor-
nandi . Wift-Gotten . Occidentales Gotthi .
Servat nomen Suedici regni pars . Con-
cife Vifi apud Sidonium .
Wittichis . Vulgo , Vitigis . Græcis Ouinyos .
Wit-gis . Sapiens , et fortis . Sic Witichind .
Sapiens puer . Witrad in voc. Al. Sapiens
confilium ; nam t et s in hac voce , ut
in multis aliis , idem valent . Sic weten ,
fcire , wijs , is qui fcit .
Wittericus . Witte-rijc . Sapientia pollens .
Alibi corruptius fcribitur Vittericus . Apud
Ammianum Videricus .
Witiza . Wit-iza . Sapiens in metu . Izen ,
metuere ; unde multa nomina .
favii . Welf-hari . Luporum dominus .
Vlias , Oxi . Idem quod Wallia ; fed cor
ruptius elatum .
Vliphus . Origos . Welf . Lupus . Nomen
Germanis frequens , ut alia a feris . Eft
& in vocabulario Alemannico .
Vligifalus , Ouriyícanos . Wol-gifal . Bene
comitatus .
Vlitheus , Oxideos , Wel-ithe . Bene fami
liatus .
Vnilas . Vide Hunilas .
Vnilt . Hun-ild . In centuriis eximius . Hild ,
& Ild , virum eximium , Hilde feminam
eximiam fignificat . Vide fupra ex eadem
origine Vnolf. Vnpert in vocab. Alem.
Wodan . Sic rectius fcribitur quam Guodan ,
quod vide .
Vraias . Oupuias . War-jaag . Belli quæfitor .
Vfdrilas OvoSeixas . Wafre - las . Ex aqua
tum mitigando fono ,
liberatus . D interje&
ut in Waldrada .
Vthericus . Glebe pollens . Vther , & Either .
Pinguis gleba .
Wulflas . Wulfi-las . A lupo liberatus . Scri-
bitur & Gulfilas , W in G mutato , quod
frequens Italis , & Gallis .
Ꮓ
indutus .
& zus,
Zava in le-
Gloff.
gibus . Extat & apud Leonem , & Vibi-
cum .
Zaman . Zaam-man . In agmine vir . Pa-
pias Zavas interpretatur Rutas , Rotten .
Legendum Zamas ; pro quo in lege Lan-
gobardica itidem corrupte Lanas , id eft ,
adunationes .
Zangrulf. Zangr-ulf. Infirmis auxiliator .
Zotto . Suavis . Nunc ftultum fic vocant ,
mutata in pejus fignificatione , ut in
multis .
Zuchilo . Zuch-heilo . Quærens falutem . In.
de verbum Zucb- beilen , corrupte , Zu-
ckelen .
NO-
 APPENDICES.
NOMINA APPELLATIVA ,
ET VERBA
Gotthica , Vandalica ,
A Bunna . Bunda . Bodo . Terminus .
Ctogild , in manufcripta Lege Lango-
A bardica . Octuplum .
Adalingi . Athalingi . Nobiles, Paulo inter,
prete .
Aarbamire . Solemniter condicere . Ramen ,
Agagula. Lena . Manet in Langobardico fer-
mone Goochelen , præftigiis uti , unde &
cauculatores .
Aldius . Libertus operas debens . Halten . In
manufcriptis eft Haltius , id eft nutritus ,
alumnus .
Alode. Allodes . Allodium . Anlod . Sors hæ-
reditaria , quæ Allote in moribus Anglicis .
Aliorumna . Alvunna . Al-runna . Infernalis
mulier . Maga . Al olim , nunc Hel . Ru
na , mulier , in Gloffis .
Amond . A-mond . Extra poteftatem ,
Anagrif. An-grif. Aggreffio .
Andigavum . Hand-gave . Datum manu , ut
a Wa.
2 fanis fieri
Andigare . folet ; inde verbum barbarum
An-ranfcing . Aggreffio in via publica . Cor- · itos . Sacerdos in dictionario .
rupte pro eo in legibus Arafcild .
Aratreit . Har-treit . Pars tertia . Male Ara-
treib . In manufcripto bariraib . Sed fcri-
Arga . Ignavus ; nunc malitiofum fignificat .
une
Arimanus . Her-man . Miles gregalis , qui pu
blicum munus non habet . Poftea pro pau-
pere fumpta vox . Hinc jus Arimandie
in feudis .
Antigavum . Wort-gave . Quod voce datur,
ut ab ægrotis . Hinc verbum Artigare .
Aftalium. Deceptio . A latino aftus unde
afto animo apud Plautum ,
B henfio furis, dum rem furtivam penes fe
Andum . Vexillum . A binden , vincire .
BBannum . Jurifdiétio : & inde , muleta .
Barbanus . Patruus . Manet in Langobardico
fermone . In manufcriptis Barbas .
Baffus . Cuftos populi . Baes manet in Bel-
gicis .
Bellagines . Leges , Gotthis . By-lagen . Pa-
gi leges . Bi , pagus , lagen , leges .
Blus-rais . Sanguinis emotio . Male pro eo
in lege Langobarda Lib. 1. Tit. vIII. Cap.
24. Pluslaib , quod aliud eft . Ex vicino
fono nata confufio .
Blutare . Blooten . Spoliare , inanire .
Brunia . Lorica .
Bunnarium . Bunner . Menfura terre . Cor-
rupte bunnuarium .
Tom. I.
293
& Langobardica .
C
C Adarfida, Mendole, Cadarfireda , Car
Gederfde . Nam
Ca pro augmento hodierno Ge frequens
& derven , uti in dictionario . Ufus , pi-
derbi id eft bederf,
Campio , pugnator , a campo .
Carratium . Palus vitis , Gard-trun .
Caffus . In foro Hifpaniæ vertitur pierna .
Gafs , natos . Male capfum .
Comacin . Architectus , Gemachin . Gemach .
Domus .
D
DErzon . Sepis ruptura , Deer -zun ,
E
E.
Ε habetLex;
legis & teftamentum,
. Inde eu- werd , quia
legis vim
cu
F
FAderfium . Fader -
feb . Patorna pecunia ;
de bonispaterais
ritum attulit . Feb olim pecus , poftea res
omnis mobilis , ut pecunia Latinis .
Faja . Glans .
Faida Faith . Fede . Feithe . Inimicitiæ
teftatæ .
Fara . Generatio , familia . A verbo faren ,
quod eft progredi . Poft Chriftianifmum
dieta fic parœcia , unde far-ber .
Fegangi . Dum cum re mobili it . Depre
habet . Feb-gang .
Feld . Campus patens .
Ferquidum . Ferquiit . Compenfatum . Qui-
ten , par pari referre . Fer , præpofitis . Far-
fulia , verval , ferbannitur , verbannen ,
forbatitus , verboden .
Fodrum . Fæder . Annona militaris . Nunc
ferme de pabulo tantum dicitur .
Forbannuus . Ferbannen . Extra territorium
pofitus .
Foreftum . Forft . Nemus . Aliis dialectis
Hurft , Horft .
Fornacca , in manufcripto legum Langobar-
dicarum . Campus , arvus . Forn fulcus .
Frea . Libera femina ; inde fraw .
Freda , fredum . Pax : & inde compofitio
cum Rege .
Bb 3 Ful-
 AD LEGES LANGOBARDICAS
294
Fulboran Ful-boren . Plene natus , id eft opti-
mo jure .
Fulfreal . Ful-fre-al . Plene , & omnino li-
bera perfona , quæ nec operas debet .
G manumittat .
• co. Manet apud Langobardos , In Glof-
G Gebagium . Gebage , Silva fepta .
Garathinx . Gar-thinx . Univerfitatis dona-
tio in judicio . Thingen , judicare , Sed
inde fumptum pro actu legitimo omni
qualis ceffio in jure .
Gardingi , Wardingen . Vulgo Warders , Cu-
1 pto ,
ftodes , præfecti judiciis . G pro W po-
nunt Itali .
Gargatbingi exponitur , fecundum quali-
tatem perfonæ , compenfatio , vergoe-
thing.
Gamales exponitur Confabulari , a fabula ,
quod eft pactum nuptiale ; fignificat affi-
nes , vulgo gemalen , conjuges : inde Ge-
malifchen per conjuges conjuncti , Gama-
bales in manufcripto legum Langobardi-
carum .
Gapbans • Gafandus . In manufcripto Ga-
fand. Gaf -band . Manus donataria . Ha-
res, quia hæreditatis relictio per modum
donationis peragebatur ,
Gafindium , Gefinde, Familia , Inde Gafin-
dii , domeftici Regis
Gaffaldus . Gastalde . Exponitur qui cur-
tim gubernat . Proprie , Pofitus , qui vi-
cem gerat . Ga & Ge augmenta pro dia-
lectis variant . Alii Ca pro eodem ponunt,
unde Caftaldus .
Gildonia . Sodalitas , adunatio , Gilden . Ab
arca commune .
Gillonarii. Poculorum miniftri . Gillo , po-
culum .
Gifiles . Teltes . Item obfides : fed proprie
fodales .
Gravio . Comes , five Judex ; unde Dijc-
gravii , aggerum Judices , Landgravii , ter-
rarum , &c.
Giufa . Guipha . Wiffa . Signum ex panno .
Wippe . Unde verbum Guifare , infigne
proprietatis apponere .
H Mafca . Venefica , faga . Manet vox Lan-
Arnifcara . Harnis -fcare . Armorum
H ruptura : Gallis rotture , & inde mul-
Eta , quæ ea ignominia redimitur . Sca-
ren , abfcindere . Vide infra Obfcariones ,
& Scaviones . Ab eadem origine Lid/car-
ti , membri fciffio ; Orfcarti , auris fciffio ;
verbalia in ti.
Heribanum . Her-ban . Caftrenfe edictum
quo ad exercitum homines vocantur , &
inde muleta in emanfores .
Heriliz. Herisliz . Her-liz . Exercitus de-
fertio . In Gloffis exponitur armorum de-
pofitio . Item abfque licentia principis
ab hofte ( id eft exercitu , Gallice boft )
reverti .
I
Mpans. pand.Oppignoratus , id eft
En-
fervus Regi traditus fub fiducia , ut eum
Intopa , invafio, a Top , vel Zup Germani-
fario Herizup .
L
Aifcum , Cerrus arbor
Licum certus,arbor . In manuſcri
Labisclo
Lama , pifcina , Lada pofterioribus . Paulus
Langobardus in Fefti compendio Lacunam
fuæ gentis non Romana voce Lamam in-
terpretatur
Largica , coxa fupra, geniculum , a largitate .
Launchild . In manufcripto Launigild . Loon-
gild . Pecunia in pretium data . Dona-
tiones folemniter fieri in jure debebant .
Si quis privatim facere veller , induebat
& venditionis fpeciem , vel veram vel
first
dicis caufa , ut feftertio nummo
Romani loquebantur , rem addicerent . Id
eft Launechild . Inde eft quod Gloffe
Launechild exponunt , fine folemnitare .
Leudum, Leudis , Compofitio ; proprie qua
pro homine leude datur . Species Widri-
gildi .
Lidelaip , Lido-laip . In manufcripto Lidin-
laib. In derelictionem vita ; donatio mor-
tis caufa .
M
Allum . Placitum generale , id eft
M conventus totius Regionis unde
Mael-
fede
Mannire , Manen . Citare ; nomen a luna
nová aut plena , quæ tempora rebus agen-
dis captabant Germani , Tacito tefte .
Marchio contracté uti pleraque in o ,
Marck-Graef, limitis Judex .
Mar-bais . Strator . Qui equis imperat . Ita
meliores codices , pro Marpabis .
Marworphin , Merworphin , Mar-worfing .
De equo dejectio ..
gobardis in Italia . Proprie eft larva .
Methium Methe . Mede . Sponfalitia lar
gitas , & generaliter quævis merces , In
manufcripto , Metfio , dotali pecunia .
Morgengap . Morgen-gaf . Matutinum do-
num , quod poft primam noctem nova
nupta datur : ανακαλυπτήρια , θεώρησα
Hinc matrimonium ad Morgengabicam ,
minus juftum : male ad Morganiticam in
Feudis .
Morjoc . Mer-joc . Major junctura . Brachii
pars fupra cubitum . Mor , pro compara-
tivo paffim . Joc , Jugum . In dictionario
fcribitur lokbe .
Morth,
 APPENDICES.
Morth . Mord . Murd . Codes latrocinalis .
Latinis fequioris avi mordrum , murdrum .
Mund . Mundium . Poteftas ab ore ; quod
qui eam haberet , pro alio in jure loque-
retur . Inde Munt-bere , qui tali potefta-
te eft præditus : item Mund-wald :
Mundeburd. Mundbyrd . Mundboran . Un-
de vulgare Mamburn , ad poteftatem ob-
tinendam natus .
B /cariones
,Carcerumcuftodes, idem. Soga . Gloff: bene , Funis . Soren trahere ,
que , qui & Scariones a Inde in dictionario : Protrahendo farze-
Scaven cbanto .
& obfcaren : quod eft abfcinde-
. Quefcariones in manufcriptis , Sonopair • Gallicum Sanf- pair . Verres o-
mnium verrium victor .
P
Loum Vomer cum rotis , Plinio , Galli-
PL ca voce compofita , plammo-rati . Ploug ,
vulgo , vomer .
Pluslaib . Plus -laib . Defpoliatio corporis
Pluſſen , alia dialecto Blooten . Vide Blu-
tare. In manufcripto pro pluslaib eft plo-
draub , fpoliatio ad nudum .
R Corrupte fcribitur Sunnis , Sonnis , Sun-
Apuuorfin . In manufcripto legum Lan-
R gobardicarum Graef-roving : fepulturæ
defpoliatio .
S
Aje . Proprie Explorator , minifter pu-
blicus , qui merces explorat ; quod Sa-
Slic
jen Belga & Saxones , Franci Effayer vo-
cant . Significatio mox latius fluxit .
Sala. Domus ; hodie aula domus .
Scabinus . Scabineus . Scepeno . Verum no-
men Efcepen , electus , a Scepen eligere .
Efchevin Gallis , Alibi gefworen, & eleus .
Sunt adfeffores , ex quorum fententiis Ju-
ut in
dex pronuntiat , non promifcue
civitatibus magis popularibus , fed ad hoc
a principe confenfu univerfitatis electi .
Vide Capitulare .
Scacchum . Schaeken . Rapina : unde & lu-
do latrunculorum nomen quod a Ger-
manis ad Græcos & Perfas ufque per
venit .
Scamera. Explorator . A Scemer , tenebris .
Scariones . Vide Obfcariones .
Scematio . Schenden , Corruptio ,
Scbala . Patera . Facta olim quidem ex cal-
va interfecti hominis , ( quæ fchele , booft-
Schele ); poftea ex alia materia ad illius
modum .
Schilpor . Schilt-forer . Scutiger .
Sculd-Hais , Debiti præfectus . Qui non de
capite , fed de pecunia judicat , manente
in hunc diem nomine varie corrupto ,
Scultheizo , Sculdaftus , Scultes , Scultet ,
Scoutet, Scout .
295
Sculta , a latino Aufcultare . Hoc eft in ma-
nufcripto male in editis , Sculca . Vocem
1 effe latinam etiam Theophylactus notar .
Exponunt Gloffa vigiliam & cavalcatam .
Græci Aleppo par , Βουλανο
Selpmundio . Selp-mund , Suæ poteftatis ar-
bitrium ; in manufcripto Legis Lango-
bardica .
Snaida . In manufcripto corrupte Sinaida
Sciffio in fylva ; latine collucatio , Glof-
fis via . Galli effartum , id eft exertum
vocant .
Spata. Enfis , latus fcilicet a fimilitudine
ligonis ,
Stallarium . Stalle . Stabulum • Salicetum
Gloffa exponunt .
Stolizaz. Stoli-zaz. Solii infeffor , nomine 1
Regis fcilicet . Miffum Regis interpretan-
tur leges .
Strava , Straba , Straffe , ultio . Eximie di-
citur de inferiis ex captivis hoftibus .
Sumnis . Suimnis . Impedimentum , mora .
nia , unde exfoniare , moram purgare ,
T 1
THeclatura . Teecken . Signatura .
Thinx . Solemnis donatio >
five potius in
jure ceffio , a Thingen , quod eft judica-
re > aut rem in judicio peragere . Unde
Thinxdagh , dies dicatus judiciis . Hinc
thingare , in jure emancipare . Haftinum ,
domus judicii . Thanganare , in Gloffis ,
judicium petere . Thinc , Saxonibus effe
concilium teftatur Adamus Bremenfis .
Threus . Dicitur de eo , qui ex filio naturali
natus , quafi Thres , Tertius : connume-
rata ipfa femina, in qua fuit culpa ,
Tremum . Trimme . Redimirum etiam
nunc Saxonice . Sic dicta in legibus pars
brachii infra cubitum , quod armillis or-
nari foleret .
Trotingi . Troftinge . Solatia . Ita dicti Lu-
diones , quod luctum pellant .
Truftis. Toe-ruft . Expeditio .
Tyuphadi . Tyf- faden . Furum captores . La-
trunculatores : nomen minoris magiftra-
tus , Ghiulda , Thiob . Furtum .
V
Ad, Latino-barbaris Vadium . Wed-
W de , pignus . Unde Francis Gage .
Wadiare . Gager . Pignus dare , obligare .
Walapauz . Wala-pauz. Externus , five fal
fus ornatus . Waal , peregrinus , & inde
pro falfo , ut in annalibus Francicis Wa-
lamer , falfus princeps . Pauzen , ornare .
Val-
 296 AD LEGES LANGOBARDICAS APPENDICES .
Valvafores: Waldfefter , nemoris cuftos , Ea
fignificatione hanc vocem reperies femper
in Tabulis , quas Romanas vocant .
Warend . Waer- band . Verum faciens ma-
nus id eft qui auctoritatem præftar .
Warantus , Francis guarand .
Wardin . Warding . Cuftodia , Vide Guar-
dingi .
Warengang . Qui errando ambulat . War-
ren , oberrare .
Vaffi , Vaften , firmi , minus quam Drudi in
beneficiis . Etiam fidejuffores , fic dicti
quod alienam obligationem confirment .
Alii fcriberent feften . Faftermannes , fide-
juffores , ab eadem origine Saxonibus .
Vecorin . Wec-weren . Via , we . Ita fcri-
bitur in dictionario ; nunc wegh , Leges
vecorin exponunt , viam anteftare , In
manufcripto Wervorin . Sed fcribendum
Wec-worin , Saxonibus hoc dicitur Fari-
ftel .
Veftire , non Latino fignificatu , fed Ger-
manico , feften, confirmare , id eft jus ali-
cujus folemniter affirmare ut fine vitio
poffeffionem adipifci poffit .
Widerboren . Wider-borene . Renata : id eft
folemni modo manumiffa , ita ut nullum
fervitutis veftigium maneat .
Widrigilt , Weregilt , Weregil . Contracte
were, & Saxonibus Withe . Weder-gelt
retributio , pretium damni lati . Compo-
fitio , more veteri Germanorum , de quo
Tacitus : Pars mul&tæ regi , vel civitati :
pars ipfi qui vindicatur vel propinquis
ejus exfolvitur . Hoc eft Widrigilt , il,
lud freda.
Wifa . Wiffa . Wip . Vide Guipha , Scribi
tur & Hiupha.
Ꮓ
Ama. Adunatio . Corrupte Zana aut
Z Zacia . Gloffa bene interpretantur Rot-
te . Hinc Leudfamium , fubditorum con-
gregatio , in formulis .
CON-
CONSTITUTIONES

REGNI SICULI

EX EDITIONE

FRIDERICI LINDENBROGII

Cum nonnullis caftigationibus .

ADDITI SUNT

Quamplurimi Tituli Conſtitutionum Sicularum Græce ſcriptarum

Ex Manufcripto Codice Bibliotheca Barberina

cum Verfione Latina .
1
IN CONSTITUTIONES

REGNI SICULI

MONITUM COLLECTORIS,

Uo tempore Nortmanni Principes Tranftybering Italiæ partibus

O adjacentique Siciliæ dominabantur , incolæ adhuc antiquo ritu
alii quidem Romano , aut Græco-Romano , alii Langobardico jure
vivebant ; Nortmanni vero ipfi , cæterique Franci regebantur jure Francorum ,
Robertus autem Guifcardus Apuliæ & Calabriæ Dux novæ Conftitutionis
fundamenta jecit , territorialibus confuetudinibus invectis , quas ejus quoque

frater Rogerius Sicilia & Calabria Comes , Ugone Falcando tefte ( 1 ) , adopta-
verat . Quas confuetudines fcripto traditas , atque ad formam Statutorum fer-
vatas , eafque in confuetudinum libris , ab eodem Falcando ( 2 ) memoratis
quos Defetarios appellabant , contentas fuiffe , verifimillimum eft.
Exinde vero Rogerius Comitis Rogerii filius , qui Regni Siculi conditor
& primus Rex jure appellari poteft , leges tulit , quibus nova Conftitutionis
architectura promoveretur ; quem imitati filius , & ex filio nepos , Guil

lelmus fcilicet primus , & Guillelmus fecundus , leges & ipfi addiderunt , am-
pliorem , folidioremque formam Conftitutioni tribuentes . Ita Nortmanni Prin-
cipes Regni Siculi fundatores novum novo Regno intexuerant politicum &
civile fyftema ,

Opus abfolvis Fridericus II . Auguftus , paterno Svevorum , materno Nort-

mannorum Principum fanguine genitus , qui jure Conftantiæ matris , Rogerii
Rogis filiæ , in Siciliæ Regnum Nortmannis fuccefferat . Ipfe enim quampluri-
mis editis legibus , quibus vel nova edixit , vel vetera pleraque caftigavit ,
tandem exemplo Imperatorum Theodofii 11. ac Juftiniani juffit , ut tum ex
Nortmannorum legibus , tum ex propriis , unum Corpus Juris legali quodam
ordine digeftum conficeretur .
Codice a Petro de Vineis magne Curiæ Judice , qui ipfi Augufto a Con-
filiis & ab Epiftolis erat , concionato , Leges , five Conftitutiones in Codice
ipfo contentas ratas habuit Fridericus , atque fervandas propofuit in Conventu
Melphienfi anno MCCXXXI , celebrato ; ftatuitque ut caffatis legibus , & con-
fuetudinibus adverfantibus antiquatis ( 3 ) , Conftitutiones illæ in Siciliæ Regno
obtinerent . Eo tamen cauto , ut in Conftitutionum defectu jus diceretur fecun-
dum confuetudines approbatas , ac demum fecundum jura communia , Langobarda vi-
delicet & Romana ( 4 ) , prout qualitas litigantium exegiffet . Hinc Juris Lango-
bardici in Regno Siculo fera illa duratio , de qua in Præfatione hujus operis
a&tum eft.
Conftitutiones ipfas Commentariis profequuti funt Jurifperiti quamplures ' ;
inter quos memorandi funt Utriufque juris Monarcha , & Legum Evangeliſta ( ita
enim appellatur ) Andreas de Ifernia , Matthæus de Afflictis Jurifconfultus fat
celebris , & Nicolaus Superantius ,
qui infcribitur Patritius Venetus , Miles
Hierofolymitanus , & Legum Doctor . Sed , ut optime animadvertit Illußriffimus
Francifcus Tefta Archiepifcopus Montis Regalis ( 5 ) , borum ac cæterorum Com-
mentaria , etfi ad forenfem ufum aliquid valent , tamen ad ipfas Conftitutiones in-
`telligendas admodum parvo adjumento funt . Nam nec abſtruſa , & obfoleta vocabula
exponunt , nec mores illorum & præteritorum temporum , que ad legis fententiam
adi-

(1 ) Ugo Falcandus apud Murat. R. I. S. Tom. VII, pag. 291 .

( 2 ) Ibid. pag. 293 . (3 ) Procem. Conftit.
(4 ) Conftit. Puritatem. (5 ) Tefta , Differt. de Ortu ac progreffu Juris Siculi .
 300 IN CONSTITUTIONES REGNI SICULI

aditum aperire poffent , explicant : quum enim , ut animadvertit. fummi judicii vir
Hugo Grotius ( 1 ) , ba Conftitutiones pene omnes ex Legibus Langobardorum fluxif-
fent , bujus gentis ingenium , res geftas ac inftituta probe itidem callere neceffe
erat eum , qui ad lucem aliquam illis afferendam animum adjunxiffet,
Sed aliud magis dolendum occurrit . Conftitutionum Sicularum Autographa
a plurimo jam tempore defecerunt , regnantibus Andegavenfibus , ut creditur ,
expilata . Inde porro evenit ut quæ in vulgatis Editionibus prodiere , ex
exemplaribus depromptæ fint , quæ præ privatorum manibus verfabantur
amanuenfium incuria & mala verborum contracte fcriptorum intelligentia

adeo inquinatis , ut genuinum Codicem haud modicum labefactaverint .

Sed & quamplures Conftitutiones habemus in editis , quæ in Autographo

fruftra quærerentur . Cum enim Fridericus II. poft editum Codicem alias quo-
que leges Siculis tuliffet , placuit Jurisconfultis , nulla , ut arbitror , publica
auctoritate fuffultis , neque fimul , neque uno in tempore , Extravagantes illas
Codici interfperfim inferere; fub iis videlicet titulis , illifque in locis , quæ rei
magis videbantur accommoda , Ipfas autem Novas Conftitutiones infcripferunt ( 2) ,
Jurifconfultorum facinus id præftitit optimum , ut pleræque Conftitutiones
ab interitus periculo vindicarentur . Sed hoc exinde incommodum > quod
non omnibus ejufmodi legibus præmiffa leguntur verba : Nova Conflitutio ;
quo fit , ut hæ ægre fecernantur ab illis , quæ primitus claufæ fuerant in cor-
pore Juris . Neque in omnibus Codicibus omnes novæ Conftitutiones eundem
obtinent locum ; imo in quibufdam exemplaribus quædam leges occurrunt ,

quæ in aliis defiderantur . Adde , quod recte quis fufpicari poteft , leges illas
primum fparfim volantes , facilius interpolationibus , atque alterationibus ob-
noxias fuiffe ,

Exemplo fit Conftitutio Capitaneorum , quæ deeft in Lindenbrogiana Editio

ne , adeft in cæteris vulgatis , quas ego vidi ; neque tamen infcribitur , Nova
Conftitutio . Porro in illam hæc habet Andreas de Ifernia Gloffator non baket
bunc ordinem in Gloffis fuis . Sed ego profequor ordinem libri mei Et bac Con-

fitutio eft de novis , & plena additionibus ,

Ex huc ufque dictis colligimus , plurimum incuriæ relictum fuiffe , plurimum
arbitrio ; caufamque deprehendimus cæterarum varietatum infignium in variis
Siculi hujus Codicis exemplaribus occurrentium . Quædam enim exemplaria
in ampliorem , quædam in minorem titulorum numerum leges difpefcunt ; in
infcribendo Rege Conftitutionis Authore , atque in titulis ipfis quandoque
etiam erronee infcriptis ) haud femel inter fe non confentiunt ; & quod præ-
cipue obfervandum eft , Conftitutiones, ipfæ talibus aliquando refertæ mendis
Occurrunt ut legis fenfum omnino confundant , imo & in contrarium a Le-

gislatoris mente fenfum detorqueant .

Lege Conftitutionem Prædecefforum 9 in quam nuper Commentaria edidere
eruditiffimi viri Johannes Andreas Serraus , & Dominicus Alfenus Varius .

Hæc in vulgatis Editionibus titulum præfert ; De rebus ftabilibus Ecclefiafticis

non alienandis . In noviffima autem Editione Neapolitana ad fidem alterius an-
tique Editionis , qua bonæ notæ effe cenfetur , hic titulus infcriptus eft : Dẹ
rebus ftabilibus non alienandis Ecclefiis , In illis ita expreffa legitur Conftitutio ,
ut enunciet , bona Ecclefiaftica alienari non poffe ; in hac e contra legimus
bona ftabilia Ecclefiis alienanda non effe , Alii ita legiffe vifi funt , ut de bo-
nis iis intelligerent , ex quibus redditus Curiæ deberetur ; alii vero de iis bo-
nis intellexerunt , ex quibus redditus Curiæ minime deberetur . Et quod ani-
madverfione quoque dignum eft , in Conftitutionem ipfam antiqui Gloffogra-
phi nulla Commentaria edidere , non contemnendo argumento , illam in Co-
dicibus , quibus ufi funt , fcriptam non fuiffe ; ficuti re vera & in antiquo
Codice Græco Bibliotheca Regia Parifienfis titulus ipfe defideratur .
Quæ cum ita fint , Sicularum Conftitutionum emendatum Codicem edere
ego quidem non valeo . Lindenbrogianum edo , quem noviffimum Italia decus
Carolus Pecchia ( 3 ) commendat ut cæteris minus mendofum . Et ego fane
jam-

(1 ) Proleg. ad Hift. Goth. (2 ) Tefta L. c.

(3 ) Pecchia , Moria Civile , e Politica del Regno di Napoli , Lib. 2. cap. 32,
 MONITUM COLLECTORIS , 301

jampridem parum abeffe cogitaveram , quin Lindenbrogiana Siculi Codicis edi

tio inter emendatas recenferi poffet : fed quam nudo oculo afpectam pene
perpolitam videram , microſcopio confideratam nævis & ipfam undique fcate-
re deprehendi ,
Cum ergo præfto mihi effent alia earundem Conftitutionum Editiones duæ
vix inter fe diverfæ , altera Veneta anni MDLXXX . , altera Neapolitana anni
MDCCLXXIII . , atque infuper fub oculis haberem correctiones , quibus lauda-
tus Cl. Pecchia noviffimam hanc caftigavit , haud inutile judicavi , aliquantu
lum temporis autumnalibus otiis fubtrahere , & cum his omnibus Lindenbro-
gium conferre non quidem ut feverum pædagogum agerem , fed præcipue ,
ut quæ mihi vifa funt legum fenfum vel confundere , vel intervertere , notu-
larum ope aliquatenus caftigarem . Atque hinc factum fpero , ut Editio hæc
cæteris , quæ præ eruditorum manibus verfantur , longe emendatior prodeat .
Animus erat exactiora tentare , Etenim condifcipulus olim meus orna-

tiffimus P. M. Jofeph Maria Romano , Beneventanus , Ord. Serv. B. M. V. ,

S. Marcelli de urbe Parochus antiquitatum fcriptorumque patriorum fol-

lers indagator , cujus largam humanitatem ego fæpius expertus fum , fi-
gnificavit mihi , fe præ manibus habuiffe membranaceum Codicem aliquan
to mutilum ConftitutionumRegni Siculi in Bibliotheca Vaticana ferva-
tum , & fignatum N. 6770. , cui additæ • leguntur Conftitutiones nove Domini no-
Atri Regis Caroli ; ex quo colligere mihi vifum eft , Codicem ipfum fat remo-
tæ antiquitatis effe , & circa tempora Caroli I. Siciliæ Regis fuiffe confcri-
ptum . Significavit etiam , exftare in Bibliotheca nobiliffimæ Domus Barberina
earundem Conftitutionum Codicem Græce rubris characteribus exaratum in
ufum illorum , qui in Regno Siculo Græca lingua in publicis actibus uteban-
tur ; fed hunc in multis lacerum , ac initio & fine carentem ; cum incipiat
tantum a Titulo 26. Libri primi , & definat ad Titulum 4. Libri tertii .
Ex hoc porro Græco Codice á me rogatus quædam exfcribere cœperat V.
CI. D. Raphael Vernazza , in Sacro Collegio de Propaganda Fide linguæ Græ-
cæ Profeffor , & Bibliothecæ Vaticanæ Scriptor . Sed cum manum operi ad-
moviffet , violento morbo correptus fenex optimus defunctus eft .
Inter hæc autem fide digniffimo teftimonio accepi , Neapoli jam cogitatum
effe de corrigendis , atque ad genuinam lectionem , quam maxime fieri pot-
eft , redigendis Regni Siculi Conftitutionibus ; eamque fpartam Regio juſſu´de-
mandatam fuiffe præclaro & perdacto vira D. Francifco Daniele , qui exi-
miis ad hoc monumentis fuffultus eft , ac præfertim Græco exemplari tran-
fumpto ex integro , atque elegantiffimo Codice Bibliotheca Regia Parifienfis ,
ipfi Friderico II. forte coavo , cujus Titulos Græce & Latine in Palæographia
Græca exhibuit Montfauconius .

Ergo a tanto viro egregiam Conftitutionum Sicularum editionem literarius

.
orbis expectet ; atque interim gratam habeat , quam trado , ne fubtraxiffe vi-
dear præclarum hoc inter medii ævi Conftitutiones monumentum .

P. S. Hæc fcripferam , cum Roma accepi ea , quæ inter fehedas Cl . Ver-

nazza reperta funt , & quæ ipfe mei gratia ex Barberino Codice exfcribe-
bac cum noviffimo oppreffus morbo opus abrumpere coactus eft . Sunt tan-

tum Tituli , & omnes quidem in Codice illo exftantes , ab eodem viro præ-
ftantiffimo Latine redditi fed non omnes Græce exfcripti . Eos publici juris

libentiffime facio , præfertim cum in ipfis pleraque variantia occurrant ab illis ,

quæ Cl. Montfauconius tradidit ex Codice Parifienfi . Hinc porro deprehendere
eft in Græcis , non fecus ac in Latinis Codicibus arbitriis locum minime de-
fuiffe . Hi forte & adjumento effe poterunt corrigendis quibufdam Titulis , qui
in vulgatis Latinis editionibus inepte Legibus præfixi leguntur ,

Tom . I. * cc I N.
 INCIPIUNT
Conſtitutionum Neapolitanarum ,
LIBRI PRIMI.
I. DE bæreticis , & Patarenis ,
II. De Patarenorum receptatoribus , cre-
dentibus , complicibus , & fautoribus .
III. De Apoftatis
IV. Ut nullus fe intromittat de factis ,
feu confiliis Regum .
V. De crimine facrilegii .
VI. De ufurariis puniendis .
VII. De decimis .
VIII. De cultu pacis , ¿ generali pace
in regno fervanda.
IX. De illicita portatione armorum లో
poena percutientium cum eis .
X. De intrantibus regnum , ut arma de-
ponant .
XI. De pœna ejus , qui contra aliquem
tantum arma extraxerit .
XII. De percuffione illicita cum armis .
XIII. De homicidiis puniendis .
XIV. Ut Caftellani mittant fervientes ar-
matos pro fervitio Curiæ .
XV. De defenfis imponendis , & quis eas
imponere poffit , & contra quos .
XVI. De defenfis impofitis ab officialibus ,
poena defenfæ .
XVII. De defenfis impofitis , & contem-
pris , & de pana contemnentium ipfas .
XVIII. De defenfa injufte impofita .
XIX. De raptu , & violentia Monialibus
illata .
XX. De violentia meretricibus illata .
XXI. De raptoribus virginum , vel vidua-
rum .
XXII. Si quis mulieri violentiam patien-
ti , & clamanti non fuccurrerit .
XXIII. De poena mulierum injufte con-
querentium .
XXIV. De violentiis circa poffeffionem ad-
miffis.
XXV. De reftitutione poffeffionis .
XXVI. De maleficiis clandeftinis puniendis.
XXVII. De bomicidiis , & damnis clan-
deftinis , quorum actores inveniri non pof-
funt .
XXVIII. De furripientibus aliquid nau-
fragiis , vel incendiis .
XXIX. De injuriis Curialibus illatis .
XXX. De obfervatione juftitiæ .
XXXI. De cultu juftitiæ .
XXXII. De quibus caufis primitus cogno-
fcatur.
XXXIII. De dandis advocatis pupillis ງ
& aliis miferabilibus perfonis .
XXXIV. Ut caufe prius inchoate termi-
mentur .
TITULI
five Sicularum .
XXXV. De officialibus Reipublicæ .
XXXVI. De officio magiftrorum camera-
riorum , bajulorum .
XXXVII. De officio magiftri juftitiarii ,
& judicis magne curiæ .
XXXVIII. De impetrandis literis a curia
magiftri juftitiarii .
XXXIX. Ut poft renuntiationem infra de-
cem dies pronuntietur in caufis .
XL. Ut magifter juftitiarius poffit emen-
dare oppofitiones officialium, & revocare .
XLI. De officio juftitiariatus .
XLII. Ubi Clericus in maleficiis debeat
conveniri .
XLIII. De præftatione facramenti a ma-
giftro juftitiario, feu juftitiariis .
XLIV. De fervanda indemnitate Comiti-
bus , Baronibus , & militibus .
XLV. De probibita officialium noftrorum
occafione .
XLVI. Quod nullus Prælatus , Comes
Baro officium juftitiæ gerat .
> XLVII. Qua pœna univerfitates tenean-
tur , que creant Poleftates , & alios offi-
ciales .
XLVIII. De juftitiariis , affefforibus , &
actorum notariis ordinandis de officio
juftitiariatus .
XLIX. Qualiter juftitiarii fe gerere de-
beant in provincia fibi decreta .
L. De inquifitionibus faciendis .
LI. Ut juftitiarii , & univerfi officiales ,
feu ipforum familia , nihil a litigantibus
accipiant.
LII. Ut juftitiarii babeant certos advo-
catos .
LIII. De tranfa&tionibus .
LIV. Ne filius pro patre , vel e contra ,
vel frater pro fratre conveniatur .
LV. Ut juftitiarius alium loco fui ordi-
nare non poffit .
LVI. De juramentis non remittendis a
bajulis .
LVII. De officio magiflri camerarii .
LVIII. De officio fecreti .
LIX. De præftando facramento bajulis ,
& camerariis .
LX. De quæftionibus inter fifcum , &
privatos movendis .
LXI. De cognitione caufæ coram bajulis
curiæ regiæ .
LXII. De fure capto per bajulum jufli-
tiario affignando cum re furtiva.
LXIII. De officio bajuli .
LXIV. De mutatione , & recommendatio-
ne pecuniæ.
LXV. De clericis conveniendis pro poffef-
fionibus , quas non tenent ab Ecclefia.
LXVI.
 CONSTITUTIONES
LXVI. De facramento præftando a bajulis .
loca .
LXVII. De numero bajulorum per
LXVIII. Ut clerici , vel judices non fint
bajuli, de poena facientium contra .
LXIX. In quibus rebus petatur trigefima ,
LXX. De ordinandis judicibus , & quan-
do, & de quibus rebus poffit peti trigefima .
LXXI. De falario bajulorum , judicum ,
notariorum curiæ .
LXXII. De pœna contemptorum curiæ im-
perialis .
LXXIII. De feriis , & falariis judicum ,
notariorum inftrumenta fcribentium , &
fcribendorum , de eorum formafervanda ,
LXXIV. Infra quod tempus caufa debeat
determinari ,
LXXV. De fententiis in fcriptis ferendis .
LXXVI. De fummaria cognitione contra
gabellotos ferenda .
LXXVII. De judicibus , & notariis , &
corum numero .
LXXVIII. De inftrumentis conficiendis .
LXXIX. De judicibus per imperialem cel-
· XIII. De defiftentibus ab accufatione .
fitudinem promovendis
LXXX. De fide , auctoritate inftru-
s ant fubfcri-
mentorum , eg quot tefte debe
bere inftrumentis ",
LXXXI. De advocatis ordinandis .
LXXXII. De præftatione facramenti ab ad-
vocatis .
LXXXIII. De falario advocatorum .
LXXXIV. De officio magiftrorum procura
torum curiæ .
LXXXV. Forma qualiter locandæ funt res
ales
fifcLX XX. VI. De locatione demanii .
LXXXVII. De officio magiftrorum fundi-
cariorum .
LXXXVIII. De probibita Curialium com-
mercione .
LXXXIX. De officio caftellanorum , &fer-
vientium .
XC. De apparitoribus , & eorum falario .
XCI. Ut nullus officicialis cogat aliquem
ad oftendendum titulum fuæ poffeffionis , &
quod nullus occupet .
XCII. De numero officialium , & ufque ad
quod tempus eorum adminiftratio duret .
XCIII. Quanto tempore juftitiarii poſt offi-
crum depofitum in civitatibus maneant .
XCIV. De in jus vocando .
XCV. De literis citatoriis .
XCVI. De pæna contumaciæ in civilibus
caufis .II
XCV . De tractatu termini conftituti .
XCVIII. De pactionibus inhibitis , & de
volentibus a lite difcedere .
XCIX. De privilegiis eorum , qui citati
extra civitatem non veniebant , & privile-
giorum irritatione .
C. De contumacia alicujus univerfitatis .
LIBRI SECUNDI .
Titulus I. De poena contumaciæ in crimi-
malibus caufis .
Tem. I.
REGNI SICULI . 393
II. Ut univerfitas accufata , mulieres
in criminalibus caufis poffint ordinare pro-
curatorem .
III. De forbannitis , & forjudicatis .
IV. Ut bannito liceat intra duos menfes
redire , ſe juftitiario affignare .
V. De exhibendis malefactoribus , & fuba
tis .
fpe&
VI. De fifco fuccedendo forjudicatis .
VII. De poena forjudicatorum , & balia
dando filiis eorumdem .
VIII. De uxoribus forjudicatorum , &pa-
ventibus .
IX. Ut pater forjudicati ex delicto filii
non teneatur .
X. De bis , qui fidejuffores dare poffunt ,
ne incarcerentur .
XI. De eo , qui poft crimen adulterii in-
tentatum , uxorem recipit .
XII. Si quis petierit aliquem citari , ¿
citatus in termino fibi dato comparuerit , ac-
cufatore non comparente , condemnatur infex-
ta parte mobilium accufato .
XIV. De poena calumniæ contra calumnian-
tes ftabilita .
XV. Si accufator , reus dolo , vel frau-
de , dato fibi termino a judicibus , non com-
paruerint .
XVI. Lite non conteftata in criminali ju-
dicio , an poffit actor , reus inter fe com-
ponere , non dato termino aliquo , vel retento .
XVII. Dejure Francorum injudiciis fublato.
XVIII. De dilationibus , & exceptionibus
in judicio præcedentibus abbreviandis .
XIX. De exceptionibus , dilationibus
proponendis in judicio .
XX. De exceptione hoftici ponenda .
XXI. De litis conteftatione in criminali ,
vel in civili ab adverfario profequendo .
XXII. De accufato coram juftitiario , &
quomodo accufato .
XXIII. De litis conteftatione non tardan-
da exceptionis objectu .
XXIV. De proceffu judicii .
XXV. De exceptionibus malitiofe oppofitis .
XXVI. De interrogandis litigatoribus a
judice .
XXVII. De fide inftrumentorum teftium .
XXVIII. De revocatione privilegiorum .
XXIX. De privilegiis a curia Capuana
tempore turbationis indultis .
XXX. In quibus cafibus audientia teftium
committatur de pœna contravenire vo-
lentium & de dolo ejus , cui audientia
committitur .
XXXI. De legibus parilibus fublatis .
XXXII. De pugnis fublatis .
XXXIII. In quibus cafibus pugna locum
non habeat .
XXXIV. De caufa depofiti .
XXXV. De probationibus , & teftibus an-
te litem conteftatam producendis .
XXXVI. Que probationes in caufa boma-
gii exigantur .
Cc 2 XXXVII.
 304 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
XXXVII. De campionibus .
XXXVIII. De reftitutione mulierum .
XXXIX. De reftitutione minorum .
XL. De reftitutione Reipublicæ .
XLI. De alienationibus verum in judicio
deductarum .
XLII. De expenfis .
XLIII. De falario pro fcripturis fenten-
tiarum .
XLIV. De appellationibus .
XLV. De caufis in judicio cito decidendis .
XLVI. De pœnajudicis,qui malejudicavit.
XLVII. De pœna illorum , qui judices cor-
mperint , vel corrumpere voluerint .
XLVIII. De probationibus in appellatio-
nibus producendis .
LIBRI TERTII .
Titulus I. De juribus rerum regalium, & corum .
de perfonis quibuslibet fervilis conditionis a
clericali officio removendis .
II. De vafallis non ordinandis .
III. De his , qui debent accedere ad or-
dinem clericatus .
IV. De jure fuæ curiæ obfervando .
V. De revocatione feudorum , & rerum
feudalium .
VI. De revocandis tranfeuntibus ad alie-
nam habitationem .
VII. De hominibus demanii affidatis non
tenendis .
VIII. De probatione per inftrumenta pu-
blica fuper quæftione homagii .
· XLV. De probibita quæftione fœminæ .
IX. De bominibus non tenendis ratione ter-
ræ , vel feudi .
X. De bominibus Baronum poffidentibus
terram bominis demanii .
XI. De recommendatis , vel revocatis non
detinendis .
XII. De non opprimendis vafallis a do-
minis .
XIII. De adhibenda fidejuffione domino-
rum in vafallos .
XIV. De dotariis conftituendis in feudis ,
caftris .
XV. De fratribus obligantibus partemfeu-
di pro dotibus fororum .
XVI. De affiuratione dominorum a vafallis .
XVII. Defidejuffione dominozum a vafallis.
XVIII. De adjutoriis exigendis ab homi-
nibus .
XIX. De adjutoriis pro militia fratris .
XX. De matrimoniis publice contrahendis .
XXI. De uxore non ducenda fine permif-
fione curia.
EXPLICIUNT
XXII. De morte Baronis nuntianda Im-
peratori .
XXIII. De fucceffione filiorum Comitum ,
Baronum .
XXIV. De fucceffione nobilium in feudis.
XXV. De filiis clericorum .
XXVI. De rebus ftabilibus Ecclefiafticis
non alienandis .
XXVII. De jure balii .
XXVIII. De adminiftrationibus rerum Ec-
clefiafticarum poft mortem Prælatorum .
XXIX. De novis ædificiis .
XXX. De fervis , & ancillis fugitivis .
XXXI. De pecunia inventa , & rebus a-
lienis .
XXXII. De præfcriptionibus .
XXXIII. De injuriis curialibus perfonis ,
feu quibuslibet aliis irrogatis .
XXXIV. De probabili experientia medi-
XXXV. De confervatione aeris .
XXXVI . De fide mercatorum in venden-
dis mercibus adhibenda .
XXXVII. De furtis , & latrociniis .
XXXVIII. De animalibus in pafcuis af-
fidandis .
XXXIX. De nova militia .
XL. De falfariis .
XLI. De veneficis .
XLII. De correctione poculum amatorium
porrigentium , vel ementium .
XLIII. De adulteriis , & lenociniis .
XLIV. De poena adulterii .
XLVI. De fummota converfatione inter bo
nas fœminæ quæftuofæ .
XLVII. De repudiis concedendis .
XLVIII. De matribus fuas filias expo-
nentibus .
XLIX, De poena uxoris in adulterio de-
prehenfe .
L. De poena mariti , ubi adulter aufugit .
LI. De adulteriis coercendis per Ecclefiam .
LII. De lenonibus .
LIII. De pæna matris filiam publice pro-
ftituentis .
LIV. De venditione liberi hominis .
LV. De incendiariis .
LVI. Qui ramum de alto projiciens homi-
nem occiderit .
LVII. De his , qui ludunt ad dados .
LVIII. De blafphemantibus Deum &
Virginem Mariam ,
LIX. De perjuriis .
LX. Qui bominem mortuum fpoliaverit .
TITULI .
CON
CONSTITUTIONUM

NEAPOLITANARUM

SIVE SICULARUM

LIBER PRIMUS,

IMPERATOR FRIDERICUS II. ROMANORUM CÆSAR SEMPER AUGUSTUS ITALICUS

HIEROSOLYMITANUS , ARELATENSIS , FELIX , VICTOR , AC TRIUMPHATOR .

Oft mundi machinam , providentia divina formatam , & primordialem mate-

riam , naturæ melioris officio in rerum effigies diftributam , quæ facienda provi-
derat , facta confiderans , & confiderata commendans , a globo circuli lumina-
ris inferius hominem , digniffimam creaturam ad imaginem propriam , effi-
P
giemque formatam , quem paulo minus minuerat ab Angelis , confilio per-
penfo difpofuit præponere ceteris creaturis . Quem de limo terræ tranfumptum vivificavit
in fpiritu , ac eidem honoris , & gloriæ diademate coronato uxorem & fociam , par-
tem fui corporis , aggregavit eofque tantæ prærogativæ munimine decoravit , ut ambo
primitus efficerentur immortales , Ipfos veruntamen fub quadam lege præcepti conftituit
quam quia fervare tenaciter contempferunt , tranfgreffionis eofdem poena damnatos , ab
ea , quam ipfis ante contulerat , immortalitate profcripfit , Ne tainen in toto , quod ante
formaverat , tam ruinofe , tam fubito divina clementia deformaret ; & ne hominis for-

ma deftructa fequeretur per confequens deftructio ceterorum , dum carerent fubjecta præ-
pofito , & ipforum commoditas ullius ufibus non ferviret , ex amborum femine terram
mortalibus foecundavit , ipfamque fubjecit eifdem . Qui paterni di criminis non ignari ,
fcilicet , ipfos a patribus tranfgreffionis vitio propagatos , inter fe odia invicem concepe-
runt , rerumque dominia , jure naturali communia , diftinxerunt : & homo , quem Deus
rectum & fimplicem procreavit , immifcere fe quæftionibus non ambegit . Sicque ipfa
rum rerum neceffitate cogente , nec minus divinæ provifionis inftin &tu , Principes gen-
tium funt creati , per quos poffet licentia fcelerum coerceri : qui vitæ , necifque arbi-
tri , gentibus , qualem quifque fortunam , fortem , ftatumque haberet , executores quo-
dammodo divinæ providentiæ , ftabilirent . De quorum manibus ut villicationis fibi
commiffæ perfecte reddere valeant rationem , a Rege Regum , & Principe
, & Principum
ifta potiffime requiruntur , ut facrofanctam Romanam Ecclefiam , Chriftianæ Religionis
matrem detractorum fidei maculari clandeftinis perfidiis non permittant , et ut ipfam
ab hoftium publicorum incurfibus gladii materialis potentia tueantur , utque pacem popu-
lis , eifdemque pacificatis juftitiam , quæ velut due forores fe ad invicem amplexantur
pro poffe confervent . Nos itaque , quos ad Imperii Romani faftigia , et aliorum Regno-
rum infignia , fola divinæ potentiæ dextra , præter fpem hominum , fublimavit , volentes
duplicata talenta nobis credita reddere Deo vivo , in reverentia Jefu Chrifti a quo
cuncta fufcepimus , quæ habemus , colendo juftitiam , et jura condendo , mactare difpo-
nimus vitulum labiorum , ei parti noftrorum regiminum primitus providentes , quæ in præ-
fentiarum provifione noftra circa juftitiam magis dignofcitur indigere . Cum igitur Regium
Siciliæ , noftræ Majeftatis hereditas pretiofa , plerumque propter imbecillitatem ætatis no-
ftræ , plerumque propter abfentiam noftram , præteritarum perturbationum incurfibus exti-
terit hactenus laceffitum ; dignum fore decrevimus ipfius quieti , atque juftitiæ fummo-
pere providere , quod ad noftræ Serenitatis obfequia , refiftentibus aliquibus , etiam qui non
de ovili Regni præfati noftri erant , promptum femper invenimus , et devotum . Præfen-
tes igitur noftri nominis fanctiones in Regno noftro Siciliæ tantum volumus obtinere , quas
caffatis in Regno prædicto legibus , & confuetudinibus adverfantibus antiquatis his noftris
Conftitutionibus , inviolabiliter ab omnibus in futurum præcipimus obfervari . In quas præce-
dentes omnes Regum Siciliæ fan&tiones , & noftras , quas obfervari decernimus , juffimus effe
transfufas ; ut ex his , quæ in præfenti Conftitutionum noftrarum corpore minime conti-
nentur , robur aliquod , nec auctoritas aliqua in judiciis , vel extra judicia poffit affumi .

Tom. I. Cc 3 TL
 306 CONSTITUTIONES REGNI SICULI,
TITULUS
De Hereticis ,
Nconfutilem tunicam Dei noftri diffuere
conantur hæretici, & vocabuli vitio fer-
I vientes , quod fignificationem divifionis e-
nuntiat , & ipfius indivifibilis fidei unitati co-
nantur inducere fectionem , & oves a Petri
cuftodia cui pafcendæ a paftore bono funt
credita , fegregare . Hi funt lupi rapaces in-
trinfecus , et eo ufque manfuetudinem ovium
prætendentes , quoufque poffint ovile fubin-
trare Dominicum . Hi funt Angeli peffimi ,
Hi funt filii pravitatum , a patre nequitia ,
& fraudis autore ad decipiendas fimplices a-
nimas deftinati . Hi funt colubri , qui co-
lumbas decipiunt . Hi funt ferpentes , qui la-
tenter videntur inferpere , & fub mellis dul-
eedine virus evomunt , utut dum
dum vitæ cibum
cibum
miniftrare fe fimulant , cauda feriunt , & mor,
tis poculum , velut quoddam duriffimum a-
conitum immifcent , Horum fectæ veteribus
legibus , ne in publicum prodeant , non funt
notatæ nominibus , vel quod eft forte nefan-
dius , non contentæ , ut vel ab Arrio Arria-
ni , vel a Neftorio Neftoriani , aut a fimi-
libus fimiles nuncupentur ; fed in exemplum
Martyrum , qui pro fide Catholica martyria
fubierunt , Patarenos fe nominant , velut ex-
pofitos paffioni hujufmodi , Miferi Patareni ,
a quibus abeft fancta credulitas Trinitatis
æternæ , fub uno contextu nequitia infimul
tres offendunt , Deum videlicet , & proxi-
mos , & feipfos . Deum , cum Dei Filium ,
& fidem non agnofcunt ; decipiunt proximos ,
dum ipfis fub fpecie fpiritualis alimonia , hæ-
retica pravitatis oblectamentum miniftrant ·
Crudelius etiam fæviunt in feipfos , dum præ-
ter animarum difpendium , corpora denique
fævæ mortis illecebris , quam per agnitionem
veram veræ fidei poffint evadere , vitæ pro-
digi , & necis improvidi , fectatores invol-
vunt & quod eft ipfo dicto duriffimum
fuperftites etiam non terrentur exemplo . Con-
tra tales itaque , Deo , et hominibus fic in-
feftos , continere non poffumus motus noftros,
quin debitæ ultionis in eos gladium exera-
mus , et tanto ipfos perfequamur inftantius
quanto in evidentiorem injuriam fidei Chri-
ftianæ prope Romanam Ecclefiam , quæ ca-
put aliarum Ecclefiarum omnium judicatur ,
fuperftitionis fuæ fcelera latius exercere no-
cuntur adeo quod ab Italiæ finibus , præ-
fertim a partibus Longobardia , in quibus
pro certo perpendimus ipforum nequitiam am-
plius abundare , jam ufque ad Regnum no-
ftrum Siciliæ fuæ perfidiæ rivulos derivarunt .
Quod acerbiffimum reputantes , ftatuimus in
primis , ut crimen hærefeos , damnatæ fectæ,
(1 ) In Edit. Ven. & Neap. rectius hic in-
cipit nova pertodus, & jungiter cum fubfequen.
PRIMUS,
& Patarenis ,
cujuslibet quocunque nomine cenfeantur fe
&
tatores , prout veteribus legibus eft diftin-
tum , inter cetera publica crimina numere
tur ; imo crimine læfæ Majeftatis noftræ de-
bet ab omnibus horribilius judicari , quod in
divinæ Majeftatis injuriam dignofcitur atten-
tatum ; quamquam judicii poteftate alter al-
terum non excedat . Nam ficuti perduellio
nis crimen perfonas adimit damnatorum , et
bona , et damnat poft obitum etiam memo
riam defunctorum ; fic et in prædicto crimi-
ne , quo Patareni vocantur , per omnia vo-
lumus obfervari ( 1 ) , ut ipforum nequitia ,
quia Deum non fequuntur , ac in tenebris
ambulant , detegatur . Nemine etiam defe.
rente diligenter inveftigari volumus hujufmo-
di fcelerum patratores , et per Officiales no-
ftros , ficut et alios malefactores inquiri, ac
inquifitione notatos , etiam fi levis fufpicio-
nis argumento tangantur , a viris ecclefiafti-
cis , et prælatis examinari jubemus: per quos
fi evidenter inventi fuerint a fide Catholica
faltem in uno articulo deviare , ac per ipfos
paftorali more commoniti, tenebrofis Diaboli
relictis infidiis , noluerint agnofcere Deum
lucis , fed in erroris concepti conftantia per-
feverent , præfentis noftræ legis edicto da-
mnatos , mortem pati Patarenos decernimus
quam affectant : ut vivi in confpectu populi
comburantur , flammarum commiffi judicio .
Nec dolemus , quod in hoc ipforum fatisfa-
cimus voluntati , ex quo pœnam folummo-
do , nec fructum aliquem alium confequun-
tur erroris , Apud nos pro talibus nullus in-
tervenire præfumat : quod fi fecerit , in i-
pfum noftræ indignationis aculeos non im-
merito convertemus .
TITULUS II,
De Patarenorum receptatoribus , credentibus,
complicibus , & fautoribus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
complices , receptatores
Atarenorum & quocumque , credentes , &
modo fauro-
P
res , qui ut a poena poffint alios eximere ,
de fe veluti improvidi non formidant , pu-
blicatis bonis omnibus relegandos in perpe-
tuum effe cenfemus . Et ipforum filii ad ho-
nores aliquos nullatenus affumantur , fed in-
famiæ perpetuæ nota laborent , ut nec in te-
ftes , nec in caufis , quibus repelluntur infa-
mes , aliquatenus admittantur . Si tamen ali-
quid ( 2 ) de filiis receptatorum , vel fauto-
rum detexerint aliquem Patarenum , de cu-
jus
ti periodo , nemine &c.
( 2 ) Ed. V. & N. aliquis . • • detexerit .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI.
jus hujufmodi manifefte probetur perfidia, in
fidei præmium , quam agnovit , famæ pri-
ftine de Imperiali clementia reftitutionis in
integrum beneficium confequatur .
TITULUS III.
De Apoftatis :
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
APoftatantes a fide Catholica
cramus , infequimur penitus
ultione exe-
, bonis o-
mnibus fpoliamus , & a profeffione, vel voto
naufragantes legibus coarctamus , fucceffione
tollimus , & omne jus legitimum abdicamus ,
TITULUS IV.
Ut nullus fe intromittat de factis ,
feu confiliis Regum.
I, REX ROGERIUS .
Ifputare de Regis judicio , confiliis , &
inftitutionibus factis , non oportet . Eft
enim par facrilegii difputare de ejus judiciis
factis in conftitutionibus , atque confiliis , et
an is dignus fit , quem Rex elegit , & de-
crevit .
TITULUS V.
De crimine Sacrilegii .
Ultæ leges Sacrilegos fæviffime punice
MUrunt , fed poena moderanda eft arbi-
trio judicantis nifi forte manifefte templa
Dei deftructa , vel fracta fint violenter, aut
dona , & vafa facra nocte fublata fint . Hic
enim cafus crimen capitale eft .
TITULUS VI.
De Ufurariis puniendis .
I. REX ROGERIUS .
Tatuimus , ut juxta Decretum Domni Pa-
Statpæ de ufuris nuper in Romana Curia
promulgatum , quæftiones ufurariorum , quæ
ad curiam noftram adductæ fuerint ? in ca-
dem diffiniantur , & terminentur ,
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
Surariorum nequitiam, qui non tantum u-
USU
tuntur pecuniis , fed, ut loquamur pro-
prius, abutuntur, fanétorum Patrum fententiis
condemnatam , profequi difponentes, Imperialis
Celfitudinis motum , quem nos etiam ex ar-
bitrio cælefti fufcepimus , divinæ conjungi-
mus ultioni ; hujufmodi noftræ Conftitutionis
edicto omnibus regni noftri fidelibus , & qui-
buslibet aliis in regno morantibus , etiam fi
extra regnum fuerint oriundi , firmiter inhi-
bemus , ut nullus in pofterum pecunias fuas
per fe , vel per alios 9 mutuo fub magnis
ufuris , vel minimis, dare fœnori audeat pu-
blice , vel occulte . Et ut ipforum audacia ,
qui fuæ falutis immemores funt , & edicti
noftri extiterint temerarii contemptores , in-
ulta non maneat , præfenti lege fancimus, ut
quicumque amodo fœnerator in regno inven-
307
tus fuerit , omnium bonorum fuorum , tam
mobilium , quam ftabilium publicatione da-
mnetur . Omnibus etiam regni noftri fideli-
bus concedimus liberam poteftatem ufurario-
rum nequitiam in publicum deferendi . Nec
a delatione propterea aliquis repellatur , quod
damnum proprium , vel fuorum , vel fuam
injuriam minime profequatur ; crimen illud
præfenti lege fit publicum ; ita quod omni-
bus , qui in accufationibus in criminibus pu-
blicis admittuntur, ufurarios accufandi licen-
tia tribuatur . A nexu tamen præfentis Con-
ftitutionis noftræ Judæos tantum excipimus
in quibus non poteft argui foenus illicitum
divina lege prohibitum ; quos conftat , non
effe fub lege a beatiffimis Patribus inftituta,
quos etiam auctoritate noftræ licentiæ im-
probum foenus volumus exercere . Sed me-
tam ipfis imponimus , quam eis non licebir
tranfgredi , videlicet , ut pro decem unciis
per circulum anni integri unam ipfis tan-
tummodo lucrari liceat pro ufuris . Quidquid
autem ultra acceperint , in nonum Curiæ no-
ftræ componant , ut ex abufu licentiæ quam
eifdem propter neceffitatem hominum coacti
relinquimus , commodum ultra licitum non
fequantur .
TITULUS VII,
De Decimis .
FRIDERICUS .
I. IMPERATOR
Uanto ceteris terræ Principibus munifi-
Salvatoris in temporalibus
Q ca dextera
nos præfecit, tanto faltemjuris naturalis
inftinétu ad antidora ftrictius obligamur : cum
etiam , veritate dicente , ab eo , cui amplius
creditur , amplius exigatur . Quod in noftræ
mentis intrinfecus meditatione follicita revol-
ventes , & illud etiam adtendentes , quod fo-
lutio decimarum , quarum debitum ex utri-
ufque Teftamenti tabulis confirmatur , tanto
in Ecclefiis Dei pretiofior redditur , quanto
decimalis oblatio de bonis hominum , velut
electum quoddam fpirituale peculium, a Do-
mino reputatur : Officialibus noftris univer-
fis , & fingulis præfentis legis auctoritate man-
damus , ut decimas integre , prout Regis Gui-
lelmi tempore , confobrini & prædecefforis
noftri , vel ab antecefforibus Officialibus , &
bajulis exfolutæ fuerunt , locorum Prælatis ex-
folvere abfque omni difficultate procurent .
Nos enim , qui favente Domino inter homi-
nes fumus in preeminenti culmine conftituti,
quantum fine injuria noftrorum regalium pof-
fumus tolerare , Ecclefiarum jura , & præfer-
tim earum , quæ in regno confiftunt , & quas
fub protectione noftra recipimus , & habe-
mus , in nullo diminuere volumus fed au-
gere . Subjectis etiam noftris indicimus , ut
decimas , quas de feudis , & bonis fuis an-
teceffores eorum prædicti Regis Guilelmi tem-
pore præftiterunt , venerabilibus locis , qui-
bus decimæ ipfæ debentur , cum integritate
perfolvant .
TI-

TUTION
308 CONSTI
TITULUS VIII.
De cultu Pacis , & generali Pace
in Regno fervanda .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Acis cultum , qui a juftitia , & a quo
juftitia abeffe non poteft , per univer-
fas , & fingulas partes regni noftri præcipi-
mus obfervari , ut nullus auctoritate propria
de injuriis , & exceffibus dudum factis , vel
faciendis in pofterum fe debeat vindicare ,
nec præffalias , feu repræffalias facere ? vel
guerram in regno movere ; fed coram ma-
giftro juftitiario , & juftitiariis regionum, vel
locorum camerariis , vel bajulis , & dominis,
prout ad unumquemque eorum caufæ cogni-
tio pertinet , caufam fuam ordine judiciario
profequatur . Ceterum fi contigerit alicui
violentis injuriis provocato , ob tutelam fui
corporis , feu rerum , defenfionem neceffario
adhibere , ipfam eidem in continenti , prius
fcilicet quam divertat ad alios actus extra-
neos , non vetamus , cum moderamine ta
men inculpatæ tutelæ ; ita videlicet ut fi-
milibus , & æqualibus armis fe defendere va-
leat , quibus , & qualibus extiterit impugna-
tus . Ita ut , fi armis molitis impugnatus fue-
rit , liceat ei armis molitis fe defendere fi
five armis molitis , vel quibuslibet armis ,
adverfarius fuus eum impugnaverit , eodem
impugnationis genere fe defendat ; dum ta-
men in continenti hoc faciat , ut eft dictum .
II. IDEM .
Omes, Baro, miles, feu quicunque alius
qui publice guerram in regno moverit ,
confifcatis bonis fuis omnibus capite puniatur .
Qui autem præffalias , feu repræffalias fece-
rit , medietatis bonorum fuorum omnium pro-
fcriptione damnetur .
TITULUS IX.
‫ من‬pœna
De illicita portatione armorum , &
percutientium cum eis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ntentionis noftræ falubre propofitum , non
tam circa punienda maleficia commiffa
verfatur , quam ut in committendis eifdem
via , & materia præcludatur . Quia igitur
tam violentiis , & ( 1 ) homicidiis ipfis ar-
morum interdum prohibitorum portatio cau-
fam præftat , occurrere potius eligentes in
tempore , quam poft exitum vindicare , præ-
fenti lege omnibus regni noftri fidelibus pro-
hibemus , ut nullus arma molita , & prohi-
bita , cultellos , & enfes, lanceas, pancereas,
fcuta , vel loricas , clavas ferreas , & etiam
alia omnia , quæ nocendi magis caufa , quam
alterius cujufcumque liciti operis gratia funt
parata , fecum deferre præfumat . Curialibus
autem , & fervientibus eorum , quoufque no-
bifcum in Curia commorantur , vel domum,
(1) Et : lege quam . Ed. Ven. & Neap.
ES
REGNI SICULI .
aut domo redeunt , vel pro noftris fervitiis
tranfmittuntur , arma prædicta prohibita il-
lis deferre permittimus . A tenore etiam præ-
fentis fanctionis edicto eximimus milites, et
filios militum , et burgenfes , quibus enfes
deferre , cum ipfos extra loca , quæ inhabi-
tant , pro agendis fuis equitare contigerit
minime prohibemus ; ita tamen , ut cum ad
prædicta loca reverfi fuerint , vel alicubi hof-
pitantur , enfes ipfos in continenti deponant .
Quifquis autem poft hæc prohibita arma de-
tulerit , fi quidem Comes fuerit , quinque
uncias ; fi Baro , quatuor ; fi miles fimplex ,
tres ; fi burgenfis , duas ; fi rufticus fuerit ,
unam unciam fifco noftro componat . Quam
pœnam fi egentes propter inopiam forte de-
ludant , publicis operibus deputentur ad tem-
pus . Quæ omnia per magiftros Juftitiarios
debitæ executioni tradantur ,
TITULUS * X.
De intrantibus Regnum , ut arma in
Regno deponant ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
H mums ietvering , arma prohibita nul-
latenus deferre permittimus . Qui fi fcienter
detulerint , pœnæ, quam contra delatores ar-
morum edidimus , qui in regno morantur ,
fubjacebunt . Et ut ignorantiam fimulare non
poffint , ftatim per officiales noftros , cum
regnum intraverint , ipfis volumus hæc ex-
poni , ut pancereas , & loricas indutas non
deferant , & utut , poftquam ad loca defti-
nata pervenerint omnia arma deponant :
dum tamen intra civitates , & villas man-
ferint , cultellos , & enfes etiam portare non
poffint .
TITULUS XI.
De pœna ejus , qui contra aliquem tantum
arma extraxerit .
' I. IMPERATOR FRIDERICUS .*
Speritatem veterum legum , quæ con-
A ftringentes gladios , & extrahentes, &
percutientes cum eis indubitanter occidendi
animum habuiffe præfumunt , interpretatione
imperialis manfuetudinis lenientes , præfenti
lege in perpetuum Deo propitio valitura fan-
cimus : ut fiquis arma prohibita contra ali-
quem extraxerit , nec ipfum offenderit , du-
plicatam pœnam , quam fecundum perſona-
rum conditionem fuper portatione armorum
edidimus , noftræ Curiæ fe compofiturum a-
gnofcat . Nec enim indigne duplicatam pœ-
nam in cafu præfenti delator armorum fu-
ftinere debebit , utpote qui armis a nemine
provocatus , extrahendo ipfa in offenfionem al-
terius , malevolum fuæ intentionis propofi-
tum publicavit : quod ante per folam dela-
tionem eorum neceffariæ defenfionis obje-
Яtu ,
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
tu , dum alicujus infultum timere fe dice-
ret , forfitan poterat colorare .
TITULUS XII,
De percuffione illicita cum armis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Iquis aliquem cum armis prohibitis fupra
Squ dictis percufferit , ita quod percuffus ex
percuffione ipfa minime moriatur , percuffor
manum , cum qua percuffit , amittat . quum
eft enim in ea parte corporis plecti malefi-
crum , cum qua , legis , & imperii venera-
tione contempta , maleficium perpetravit .
TITULUS XIII .
De homicidiis puniendis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Erminum vitæ hominum a divina no-
TE bis providentia commifforum , quan-
tum poffibile fit , illius tantummodo judicio
refervantes , qui hominem condidit , & re-
demit , imperialis indignationis aculeis pro-
fequi pro firmo difponimus homicidas ; fan-
tionis præfentis edicto inviolabiliter ftatuen-
tes , ut quicumque alium protectionis augu-
ftæ defenfione fecurum fuerit aggreffus , & in
aggreffu ipfo eundem probabitur occidiffe ,
miles , vel in fuperiori gradu pofitus , ultore
gladio poenam fuftineat capitalem inferio-
res furca fufpenfi ultimo fupplicio fubjungen-
tur . Qui tamen aggrefforem , vel latronem,
in dubio vitæ difcrimine conftitutus , vel no-
Aturnum furem cum clamore , quem aliter
comprehendere non valebat , occiderit , jux-
ta divorum parentum noftrorum ftatuta pro-
pterea nullam calumniam fuftinere debebit .
Infans etiam fine malignitate animi , & fu-
riofus , fi hominem occiderit , non tenetur ,
quia alterum innocentia confilii , alterum in-
felicitas cafus excufat .
TITULUS XIV.
Ut Caftellani mittant fervientes armatos
pro fervitio Curiæ.
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Aftellanis , & fervientibus caftrorum no-
CAftrorum , cum ( 1 ) magiftris Juftitia-
riis , Juftitiariis , aut aliis Officialibus noftræ
Curiæ , fi extiterint requifiti , pro negotiis
aliquibus , quæ ex mandato culminis noftri ,
auctoritate imperiali , vel jurifdictionis eo-
rum ipfis Officialibus noftris incumbunt , ex-
tra caftra permittimus arma deferre . Alias
tam ipfos , quam alios fubjacere difponimus
noftræ prohibitionis edicto , ut abfque fpe-
ciali mandato Celfitudinis noftræ , vel licen-
tia , nullus fidelium noftrorum arma prohi-
bita deferre præfumat .
(1 )Corrige . Cum a Magiftris ... aut aliis officialibus noftræ curia extiterint requifiti . Ed. V. & N₁
309
TITULUS XV.
De defenfis imponendis , & quis eas
imponere poffit , & contra quos ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Juris gentium induxit auctoritas , & na-
turalis hæc ratio non abhorret , ut tutela
cuilibet fui corporis permittatur · Quia ta-
men fæpe contingit , aggrefforis in tantum
fupereminere potentiam , ut , fi oppreffo de
jure fe defendere liceat , tamen de facto fe
defendere non poffit ; præfentis legis auctori-
tate cuilibet licentiam impartimur , ut ad-
verfus aggrefforem fuum per invocationem
noftri nominis fe defendat , eidemque ex par-
te imperiali prohibeat , ut ipfum offendere
de cetero non præfumat . Quod non tantum
in præfcripto cafu locum habere decernimus,
cum is , qui prædictam defenfam imponit
offendi forfan metuit in perfona ; verum e-
tiam , cum rebus , quas poffidet , mobilibus,
immobilibus , aut fe fe moventibus , nec non
incorporalibus inferri fibi quifque ab aliquo
violentiam pertimefcit : ne vel res mobiles
per vim auferantur ab eo vel in aliis de-
ftitutionis injuriam patiatur . Præfentis noftre
Conftitutionis licentiam ad eos etiam proro-
gamus , qui in perfonis , aut rebus paren
tum , quos noftri veteres dixere majores , fi-
liorum nepotes , et ex eis , qui dulci filio-
rum vocabulo nuncupantur ; & in eis aut
rebus eorum denique , qui in eadem fami-
lia , & cohabitatione tenentur , vim , vel in-
juriam pati metuerint , qui defenfam impo-
r
nunt . Eadem licentia prædictis cafibus tri-
buenda vafallis , qui a dominis fuis in per-
fonis, aut rebus fuis , vel fuorum offendi vé-
rentur injufte . Verum fi occafione adjutorii
noftri in articulis noftris & prædecefforum
noftrorum conftitutionibus comprehenfis , aut
antiquis confuetudinibus , vel ex aliis caufis,
ex quibus vafalli dominis fuis aliquid dare ,
vel facere tenentur de jure , vel de confue-
tudinibus fupradictis defenfæ dominis impo-
nantur , licebit eis fuo jure uti , nihilomi-
nus poft defenfam . Ut tamen fi jure de-
fenfæ imponantur pro rebus mobilibus , ut-
pote bove ablato , vel fimilibus , dominus
qui contra defenfam venerit , & id , quod ,
poft defenfam abftulit , reddat , & aliud tan-
tum Curiæ noftræ componat . Et hæc tan-
tum fit in cafu ifto poena defenfæ . Ceterum,
fi injufte fuerit impofita , tunc ipfam impo-
nens & id, quod petebat , amittat , & a-
liud tantundem Curiæ noftræ folvat . Statuimus
etiam , ut ex defenfis hujufmodi factis a va-
fallis fuper mobilibus , contra dominos tantum
civiliter , & non criminaliter agi poffit : &
fi de his ad magnam noftram Curiam pro-
clamatio deferatur , caufæ ipfæ ad regionum
Juftitiarios remittantur . Si tamen inter duos
vafallos defenfæ imponantur ex parte noftra,
de
 310 CONSTITUTIONES
de tertia parte mobilium Curiæ noftræ de-
bita tantum domino acquiratur , quantum ei
ex qualitate delicti , pura ex violentia , vel
fimilibus ft defenfa non fuiffet impofita ,
deberetur , & reliquum noftris largitionibus
inferatur . Si vero ob alias caufas , puta ob
timorem perfonarum fuarum , aut fuorum ,
vel ne in uxorem , filiam , vel fororem ra
ptus crimen , vel adulterium perpetretur , aut
in fimilibus , ex quibus capitalis , et publi-
ca accufatio oriri poffet , defenfæ dominis im-
ponantur : tunc vafalli cum dominis habeant
in defenfis ipfis jus commune cum ceteris, &
eumdem in præfcriptis cafibus , quem
quem in o
mnibus aliis, defenfæ contemptæ impofitæ for
tiantur effectum .
TITULUS XVI,
De defenfis impofitis ab Officialibus ,
& pœna defenfæ.
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Idelium noftrorum injurias , quæ fola pro-
F¹ tectionis noftræ poft Deum defenfione
lætantur , pro poffe præcidere cupientes, ma-
giftris Juftitiariis ( 1 ) , & Juftitiariis , came-
rariis noftri regni , bajulis , & locorum Judi-
cibus , qui vice adminiftrationis noftræ gu-
bernacula fufceperunt , imponendi defenfas con-
cedimus facultatem , fiquando in locis ipfis ,
aut circa rixas , quæ vulgariter melfete di-
cuntur , injurias , violentias , aut hujufmodi
flagitia , forte prenoverint committenda . Ita
tamen de contemptoribus defenfæ impofitæ ,
ut defenfis per camerarios , bajulos , & ju-
dices , feu etiam per privatas perfonas indi.
&tis , non ipfi , fed magiftri Juftitiarii , & Ju-
ftitiarii noftri cognofcant . Ita enim fubjectis
noftris non oberit tuitionis noftræ licentia ,
cum per eos , quibus manfuetudinis noftræ
confertur auctoritas , ipfarum defenfio procu-
ratur : & fic nos etiam , qui prohibente in-
dividuitate perfonæ ubique præfentialiter effe
non poffumus , ubique potentialiter adeffe çre-
damur ,
TITULUS XVII.
De defenfis impofitis & contemptis
de poena contemnentium ipfas ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Iquis impofterum , noftri nominis invoca-
tione contempta , poft defenfam eidem
Sta
impofitam , fub quacunque quantitate , vel
forma , per perfonas publicas , vel privatas ,
in rebus violențiam vel in perfonis eorum
injurias , a quibus , vel pro quibus prohibi-
tio fuerit indicta , per teftes non pauciores
tribus fide dignos , & omni exceptione ma-
jores , ac aliis legitimis argumentis probabi-
tur commififfe ; fiquidem cum armis hoc fe-
cerit , in tertia parte omnium bonorum fuo-
( 1 ) Edit. V. & N. Magiftro Juftitiario , Ju
Bitiariis &c.
(2) Edit. Neap. non negamus ; Defenfiones
REGNI SICULI
rum puniatur , licet ex parte noftra , nulla
etiam quantitate adjecta , defenfa fimpliciter
imponatur . Si vero fine armis , in quarta
bonorum prædictorum parte omnino contem-
ptorem damnandum effe fancimus . De qui-
bus omnibus camerarios , & bajulos locorum,
cum ipfi defenfas indicunt , in bonis tantuni
mobilibus fexagefimam lucrari cenfemus , re-
liquis partium prædictarum mobilibus , & im-
mobilibus noftro ærario applicandis . Illud e-
tiam apertiffime diffinimus , ut , fi quando
tres teftes , aut plures ad probandam defen-
fam impofitam , & contemptam fuerint ab
imponente producti , contra ipforum dicta ,
videlicet , quod res fe aliter habuerit , per
teftes contrarios probari non poffit . Nam fi
teftes , per quos defenfa impofita contempta
probatur , erunt probatæ fidei , & opinionis
bonæ, & tunc promptum eft , ipforum tefti-
monio ftari debere ; aut pars contra ipforum
perfonas excipere poffe confidit ; quo cafu
parti obje tiones contra perfonas prædictorum
teftium non negamus ( 2 ) , defenfiones rei
judicatæ , pacti conventi , & fimiles . Qua
non dieto contra perfonas , fi dicta ipfc-
rum teftium opponantur , quod falfum vide-
licet depofuiffe dicantur , parti , quæ ipfas
objecerat , refervamus ; ut tantum quæftiones
ipfarum perfonarum, quarum impofitionem ( 3 ),
fi contra factum fuerit, jus eft noftræ Curiæ
acquifitum , per imponentes eafdem privata
conventione remitti non poffunt . Imo im-
ponentibus ipfas fpecialiter injungimus , &
expreffe mandamus , ut exactionem magiftro
juftitiario , & juftitiariis debeant nuntiare
Poenas præterea , quæ fuper aggreffuris , vio-
lentiis , & injuriis per leges veteres , vel con-
ft tutiones divorum parentum noftrorum in-
date nofcuntur , ac fupradicta præcedente
defenfa commiffa probantur ; per poenas præ-
fenti conftitutione ftatutas impofterum volu
mus effe novatas , ut , eis fublatis , pœna tan-
tum ex defenfa petatur ; excepto , fi aliquis
cum armis percufferit , vel occiderit . Quas
poenas , utpote corporales , præmiffa beatitu
dinis noftræ conftitutione fancitas non vo-
lumus minorari , fed pro defenfæ impofitione
in tertia , vel quarta parte bonorum , prout
fuperius eft expreffum , augeri . Judæis , &
Saracenis etiam , & pro eis aliis Officialibus
noftris , fcilicet in præfcriptis cafibus impo-
nendi defenfas concedimus facultatem : quos
non propterea quia Judæi , vel Saraceni funt,
arctari volumus innocentes , Prænominatas e-
tiam tertiam , & quartam per magiftros ju-
ftitiarios ( 4 ) noftros fic inftanter volumus
abfque alicujus diffimulationis vitio profliga
ri , & eifdem ab imponentibus nuntiari . Quod
fi ipfos in exigendis eifdem , aut imponentes
in denuntiandis invenerimus defides , aut re-
miffos quidquid aliquibus gratiofe dimife-
rint , de bonis ipforum proculdubio exige
mus ,
fimiles , quæ non directo &c.
(3 ) Corrige: impofitione , Pecchia .
( 4 ) Ed. V. & N. addit : & Juftitiarium ,
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
mus . Officiales enim , qui fcelera perpetrata
non vindicant , tegere ut confcii criminofa
feftinant .
TITULUS XVIII.
De defenfa injufte impofita .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Efenfas impofitas , & contemptas inftan-
D ter conftitutionibus noftris præfcripfi-
mus exigendas . Sed ne effrenata licentia de-
fenfarum in jure fuo alicui fidelium noftro-
rum poffit damnum afferre , ftatuimus , fiquis
injufte defenfam imponit , veluti creditori fuo,
qui auctoritate forte conventionis expreffe i-
pfum jure licito pignoravit : vel fi Officiali
noftro jura noftra forfitan exigenti defenfæ
hujufmodi imponantur , imponens hujufmodi
defenfam ( fi injufte ( 1 ) fiquidem is , cui
defenfa impofita eft , ob reverentiam culmi-
nis noftri à fuo jure defcendens defenfæ ob-
temperaverit ) nominatam pœnam , quam de-
fenfa obediens fubire fi contra ve-
niffet , fubeat , qui ipfam imponit . Ceterum, I bet mulieribus inferuntur, prædecefforum no-
fi nihilominus poft defenfam , cui impofita ftrorum Regni Siciliæ fanétiones , fub diſtin-
eſt , jure fuo , auctoritate legis , vel confti- tione quadam , videlicet
tutionis utatur, impunitum utrumque effe cen- eifdem conftitutionibus prætaxata ipfarum pro-
femus . Alterum , quia ex defenfa etiam fic
injufta nullum omnino commodum reporta-
bit ; nec ergo poenam fubire debebit . Alte-
, quia contra defenfam jure licito ve-
niens jure fuo utitur potius , quam conte-
mnat .
TITULUS XIX.
De raptu , & violentia Monialibus illata ,
I. REX ROGERIUS .
Iquis rapere facratas Deo virgines , aut
S nondum velatas , occafione etiam matri-
monii jungendi , præfumpferit , capitali po-
na feriatur .
TITULUS
XX.
De violentia meretricibus illata .
I. REX GUILIELMUS .
Mnes noftri regiminis fceptro fubjectos
O decet majeftatis noftræ gloria guber-
nari, & alterum ab altero, tam mares, quam
fœminas , vel a majoribus , vel æqualibus ,
vel minimis defendendo , pacis gloriam con-
fovere , nec pati aliquo modo vim inferri .
Miferabiles itaque mulieres , quæ turpi quæ-
ftu proftitutæ cernuntur , noftro gaudeant be-
neficio , gratulantes , ut nullus eas compellat
invitas fuæ fatisfacere voluntati . Contra hoc
generale edictum fatagentibus confeffis , atque
convictis ultimo fupplicio feriendis . Habito
tamen confiderationis ordine ( 2 ) . Quod fi
in locis habitabilibus fuerit illata , clamor op-
(1) Corrige : defenfam injufte (fi quidem c.
( 2 ) Ed. V. & Neap. conjungit periodum :
ordine , quod fi c.
( 3) Lege : Violentiarum , que quibuslibet &c.
311
preffa truculenter emiffus , quam citius po-
terit , • elucefcat . Alioquin non videbitur vis
illata , fi mora fuerit octo dierum fpatio fub-
fecuta ; nifi forfitan his diebus invita proba-
bitur fuiffe detenta ,
TITULUS XXI.
De raptoribus virginum , vel viduarum .
I, IMPERATOR FRIDERICUS .
Apitalem pœnam , quam contra rapto-
Cisres virginum , vel viduarum,, fponfa-
rum , vel etiam jam nuptarum , & eorum
complices , vel fautores divorum Auguftorum
ftatuta fanciverunt , inviolabiliter præcipimus
obfervari . Illis confuetudinibus , quæ in ali-
quibus partibus Regni noftri Sicilia hactenus
obtinebant , per quas raptores raptam fibi in
matrimonio collocando , vel alii eam traden-
dendo nuptui , fe capitali fententia exime-
bant , omnino fublatis .
II. IDEM .
N quæftionibus violentiarum ( 3 ) , quibusli-
fi infra tempora
clamatio probaretur , pugnæ judicium admit-
tebant : cum tam in cafu præfenti , quam in
omnibus aliis criminibus , tantum crimine
læfæ majeftatis excepto , & mortis abfconfæ 2
pugnæ non tam judicium , quam difpendinm
provifione fancta fancimus admoveri . Non
leve periculum accufantibus imminet , qui
communibus probationibus vix , aut nunquam
probare poterunt intentata ; cum hujufmodi
fcelera a confpectibus hominum , qui veri-
tatis ipfius poffint perhibere teftimonium , ab-
fcondantur ; & fic ordinariis probationibus cef-
fantibus de facto , & extraordinariis , pugnæ,
fcilicet , & legis paribus de jure noftro fub-
latis , caufæ hujufmodi fine remedio perma-
nerent . Nolentes igitur tam grande fcelus di-
mittere ob defectum probationis inultum, de-
cernimus , fiquando aliqui de hujufmodi vio-
lentiis accufati confeffionibus fuis , quas in pu-
blicum confcientia læfa producit , aut tefti-
bus , qui in ipfis venereis actibus invenerint
accufatos , quod tamen perraro poffet contin-
gere , fuerint forte convicti , nobis etiam in-
confultis , capitali pœnæ fubjaceant , priſcis ,
& noftris etiam conftitutionibus præftitutæ .
Quod fi non ipfa rei veritas probari valeat,
fed hoc folum , quod per mulierem , aut pro
parte fua per aliquos nuntiatum ter fuerit
alicui , qui fignis , aut modis aliquibus pu-
dicitiam mulieris attentet , quod a recitatio-
ne ( 4 ) hujufmodi illicitæ præfumptionis ab-
ftineat , & poftea cum muliere clamante, &
aliorum auxilium cum vociferationibus invo-
cante , tantum in colluctatione , vel fuga
etiam
Ed. V. & N.
(4 ) Lege : a reiteratione hujufmodi &c. Ed.
V. & N.
 312 CONSTITUTIONES
etiam in domo , vel prope domum mulie-
ris ejufdem inventus fuerit ; aut fi denuntia-
tione prædicta minime præcedente , mu-
lierem clamantem fub fe teneat violenter >
virginitatis fuæ feram fatagens aperire , &
ipfam corrumpere , aut jam corruptæ violen-
tiam inferre , caufam eamdem plene difcuf-
fam , & probationibus prædictis , aut fimili-
bus forfan inftructam , ad confcientiam no-
ftram remitti cenfemus , ut ex fententia mo-
tus noftri , quam de manu coelefti fumpferi-
mus , caufa terminum debitum confequatur ;
accufato tamen interim cuftodia fidejufforum,
vel carceris deputato .
TITULUS
XXII .
Siquis mulieri violentiam patienti , &
clamanti non fuccurrerit .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uicumque mulierem clamantem audie-
Q rit , cui forte violentia ingeratur , ad
currendum , & fuccurrendum ei volu-
mus audientem effe velocem . Quod fi non
fecerit , quatuor auguftales in pœnam tam
nocivæ defidiæ cameræ noftræ componat . Nec
ad evitandam pœnam aliquis fimulare potue-
rit ob auditum , qui aut fub eodem tecto ,
aut loco fuerit , unde vocem audire potue-
rit , qui furdus , aut mutus , five dolo malo
claudus , aut alias imbecillis , aut vocifera-
tionis tempore dormiens non probetur .
TITULUS XXIII.
De poena mulierum injufte conquerentium .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Effimam , & horrendam quæftus mate-
Priam,
, quæ hactenus in grave difpen-
dium fubje&
torum noftrorum invaluit , refe-
cantes ( dum mulieres , quæ raptus injuriam,
vel violentiam paffæ non erant , de aliqui-
bus per mendacium querebantur ; & fic ac-
cufationis inftituendæ , vel inftitutæ timore ,
dum judiciorum ftrepitus , vel eventus me-
tuunt accufati , imparia matrimonia fortiun-
tur , interdum etiam ftipem turpem a reis
velamento prædi& tæ accufationis acquirunt )
volumus , & mandamus , ut quæcunque poft
hac de tali fuerit falfa delatione convicta
tam per fe , quam teftes , mortis laqueis ir
retita in foveam incidiffe fe fentiat , quam
alterius cafui præparabat , fi ea , quæ detule-
rat , comprobaffet . Quæ fi fupplicii tempore
prægnans inveniatur , ufque ad quadraginta
dies poft partum ipfius poenam humanitate
fuadente volumus prorogari ; & partum ex
ea editum fi non habeat proximos cogna-
tos forfitan , vel affines , quos ad nutrien-
dum ipfum affectio proximitatis inducat , de
bonis noftris per officiales noftros , qui tunc
temporis in illis partibus præcerunt , educari
jubemus ,
(1 ) Inducunt , inter utrumque , fcilicet jus
Langobardum , & Commune , viam mediam &c.
REGNI SICULI .
TITULUS XXIV.
De violentiis circa poffeffionem admiffis ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Iolentias
urbationem defideratænoftrorum
fubjectorum , quæ,
pacis inducunt
fcilicet ( 1 ) communem viam mediam eli-
gentes , pœna legitima volumus coerceri . Sta-
tuimus , ut fiquis per violentiam deftituerit
aliquem rei immobilis poffefforem , poffeffio-
ne cum legitimis obventionibus omnibus pri-
mitus reftituta , violentum , vel univerfalem
fuccefforem ejus in medietate æftimationis
rei , in qua violentia commiffa probatur, mul-
tandum effe cenfemus . Deriforium namque
&
credimus , aliquem fex folidorum tantum pœ-
na damnari , & tunc demum , quando fuam
rem violentus probare non poffet ; & fic pof-
fefforium petitorio , a quo feparatum effe di-
gnofcitur , immifcere . Et illud etiam mo-
defte ferre nequimus , ubi pro violentia ali-
qua in poffeffione commiffa , proprietate rei
fuæ in totum aliquis , vel æftimatione , fi
non effet res propria , privaretur : jure Fran-
corum etiam, quod certas poenas in violen-
tiis ftatuebat
tiis ftatuebat , in hac parte fopito . Rapto-
rem autem rei mobilis , juxta quod jure com-
muni cavetur , in quadruplum , computata re,
damnandum effe cenfemus .
TITULUS XXV,
De reftitutione poffeffionis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Irca violentiarum pœnas , eas patienti-
C bus fatis credimus facris conftitutioni-
bus prædecefforum noftrorum , & noftris effe
provifum . Quemdam juris rigorem circa de-
ftitutores violentos inductum , quod deftitu-
to contra deftituentem tantum , vel ejus he-
redes reftituendæ poffeffionis beneficio fuccur-
rebat , nec contra eum , in quem ab ipfo
violento vel ejus heredibus transferebatur
poffeffio , ad recuperandam eamdem aliquod
remedium inducebat , imperiali providentia
lenire volentes , atque ipfius juris defectum
congruo , & neceffario fupplemento fuppleri,
difponimus , per violentiam deftitutum , non
ut olim provifione carere , fed electionem
habere , utrum ipfum deftituentem , vel ejus
heredes , fi poffeffionem in alium tranftulit ,
ad intereffe convenire , prout prædicto jure
cavetur , vel detentorem , qui ab ejectore
caufam habet , per quafcumque manus pof-
feffio ambulaverit , five fciens , five ignorans
fuerit , poffeffionem recuperare velit amiffam.
conditione ( 2 ) ex lege præfenti ad recupe-
randam poffeffionem ipfi indulta , Sæpe enim
contingebat , ut quis a poffeffione cadebat
dum vel probationes de dominio non habe-
bat , vel , cum dejector erat forfitan non fol-
vendo , omni remedio fe inveniebat exclufum
TI-
Ed. N.
(2 ) Ed. V. & N. condicione ,
 CONSTITUTIONES
TITULUS XXVI,
De maleficiis clandeftinis puniendis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Uper incifionibus arborum , & combuftio-
SUPnibus domorum , & ceteris maleficiis
quæ clam nocturnis temporibus committun-
tur , generalem conftitutionem noftris fideli-
bus promulgamus , ut fi commiffores inveniri
non poffint , aut , ficut multoties accidit
per locorum incolas occultantur , homines lo-
corum ipforum , in quibus maleficia commit-
tuntur , ad damnorum reftitutionem integre
arceantur ( 1 ) . Qua reftitutione tam illos ,
quibus pro noftris fervitiis talia acciderint ,
quam reliquos , quibus hoc ex inimicitia, feu
aliquo odio evenerit , & frui volumus , et
gaudere , Nec minus Judæos , et Saracenos ?
quofque Chriftianæ fecte diverfitas reddit in
feftos , omnique alio auxilio deftitutos , pro-
tectionis noftræ potentia pati non poffumus
defraudari . Prædicti autem clandeftini , et
nocturni malefactores , fi in ipfo facinore de-
prehenfi , vel aliter legitime convicti fuerint,
capite puniantur ,
TITULUS XXVII,
De bomicidiis , & damnis clandeftinis ,
quorum actores inveniri non poffunt ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
damna clandeftina patientibus , quorum
clan
S¹actores per probationes dilucidas inve-
niri non poffint , imperialis provifionis re-
mediis merito fubvenimus 9 ut univerfaliter
per poffeffores locorum , in quorum territo-
riis hujufmodi fcelera funt commiffa , eorum
indemnitatibus confulatur ; multo fortius ex-
pertes provincia ( 2 ) noftra relinquere cre-
deremus indignum , quorum patres , aut fi-
lii , cognati denique , vel affines ? in locis
aliquibus per homicidia perimuntur occulta,
cum tam horribilis fceleris patratores inve-
ftigatione qualibet , quamvis exactiffima ,
nequeant experiri ( 3 ) . Præfenti igitur fa,
fa
luberrima conftitutione fancimus , ut fi quan-
do hujufmodi maleficia in quorumcunque ter
ritoriis locorum , quod abominamur , conti-
gerit impofterum perpetrari , nec ipforum
commiffor appareat ; ita quod nullus de tali
facinore , ab his , qui defuncto attinuerint
vel a quolibet de populo arguatur , quo cafu
divæ conftitutionis noftræ fuper furtivis , &
abfconfis ( 4 ) homicidiis editæ ftatuta ferva-
mus ; tunc inquifitionem de prædicto facino-
re fieri volumus diligenter , per quam fi a-
liquid certum probabitur , juxta probata in-
quifitionis ejufdem procedendum effe cenfe-
mus . Quod fi ex inquifitione ipfa leves per-
fonæ aliquæ de homicidio ipfo notentur , li-
Tom. I.
(1 ) Id eft : coerceantur . Verbum arcere pro
Boercere alias quoque in hifce Conftitutionibus
occurrit , quod femel adnotaffe fufficiat ,
(2 ) Ed. V. & N. providentia ,
REGNI SICULI . 313
cet per eam contra ipfos non probetur ad
plenum ad tormenta ipfarum perfonarum
levium , & vilium poftremo decernimus de-
fcendendum ; per quæ omnia fi de delicto
conftare non poterit , quod confiteri per ni-
miam forfan , & folitam potentiam tormen
torum intrepidi , quibus ingeruntur tormen,
ta , non velint ; vel fi ob ipforum impoten-*
tiam , prout accidere novimus in plerifque ,
ultra modum timidi fateantur , nec in con-
feffione perdurent foluti tormentis , quæ ta-
men non timeant iterari ; tunc illius loci ,
in quo maleficium hujufmodi commiffum effe
dignofcitur , poffeffores ( fiquidem Chriftia-
nus fuerit , qui reperitur occifus ) centum
auguftalium multa feriendos effe jubemus .
Si vero Judæus , vel Saracenus fit " in qui-
bus , prout certo perpendimus , Chriftiano-
rum perfecutio nimis abundat ad præfens ,
in quinquaginta auguftalibus ærario noftro ap-
plicandis incolas prædi&torum locorum da-
mnandos effe cenfemus . Quæ poft inquifi-
tionis , & probationis ordinem , & tormenta
etiam ultimo facienda , in aliis damnis clan-
deftinis , & nocturnis fervari mandamus . Quod
fi conftet , univerfitatem eamdem occultare
velle forfitan hujufmodi fcelerum commiffo-
res , nec ipfos velle Officialibus noftris quæ-
rentibus exhibere , pœnam univerfitati ipfi
pro qualitate locorum , & commiffi fceleris
imponendam noftro judicio refervamus ,
TITULUS XXVIII.
De furripientibus aliquid naufragiis ,
vel incendiis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
R Apina s de rebus naufra-
gium , eorum
ince
in nd,
cend iuqui
iu m
m , aut ruinas fubitas
patientium rapere , invitis dominis , tentave-
rint aliquid , tanto feverius puniri cenfemus,
quanto fecurius perpetrantur , dum domini
perfonarum aliquando periculis irretiti , cir-
ca rerum cuftodias redduntur incauti , nec
ab illis damna pati verentur , quos ad ipfo-
rum defideratum auxilium , & opem necef
fariam exiftiment concurriffe . Tales itaque
in rapinis hujufmodi deprehenfos , aut fpon-
te confeffos , capitali fententia feriendos effe
cenfemus , ac de bonis ipforum , quæ ad le-
gitimos fucceffores pervenire debebunt , ra-
pta in quadruplum reftitui dominis debere
mandamus . Huic etiam faluberrimæ fanétio-
ni adjiciendum duximus , ut omnes , qui-
bis facultas erit fuccurrere talibus in tan-
tæ neceffitatis articulo conftitutis , fine mo-
ra , & occafione aliqua fubvenire , cum his,
quæ ad incidentes cafus neceffaria viderint ,
pro poffe feftinent . Negligentes autem, fi pro-
bata caufa legitime fe nequiverint excufare , u-
nius auguftalis pœna muletandos effe cenfemus .
Dd TI-
(3 ) Ed. V. & N. reperiri.
(4 ) Ed. V. & N. fuper furtivis do abfconfiş
maleficiis , vel homicidiis ,
 314 CONSTITUTIONES
TITULUS XXIX .
De injuriis Curialibus illatis .
I. IMPERÁTOR FRIDERICUS .
T participatio condecens honoris , &
UToneris inducatur , ftatuimus , fiquando
violentiæ , vel injuriæ in rebus , aut fami-
liis eorum , qui de mandato noftro intra re-
gnum , vel extra regnum in exercitu vel
qui nobifcum, aut Officialibus noftris in Curia
noftra commorantur ab aliquo inferantur ,
duplicatam pœnam , quam circa defenfas ,
& violentias , & injurias , & alia maleficia
facræ conftitutiones noftræ , vel jura com-
munia induxerunt , a committente præftan-
dam effe .
TITULUS XXX.
De obfervatione Juftitiæ .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
On fine grandi confilio , & deliberatio-
Nonne perpenfa , condendæ legis jus , &
imperium in Romanum Principem lege Re- riæ noftræ componat , Scituris pro firmo qui-
gia tranftulere Quirites , ut ab eodem , qui buslibet Officialibus noftris , quod fi ob gra-
commiffæ fibi Cæfareæ fortunæ faftigio per tiam alicui poenam dimiferint , nos de bonis
potentiam populis imperabat , prodiret ori- fuis propriis ipfam integre proculdubio pro-
go juftitiæ , a quo ejufdem defenfio procede- fequamur ,
bat . Ideoque convinci poteft , non tam uti-
liter , quam neceffario fuiffe provifum , ut
in ejufdem perfona concurrentibus his duo-
bus , juris origine fcilicet , & tutela , & a
juftitia vigor , & a vigore juftitia non a-
beffet . Oportet igitur , Cæfarem fore jufti-
tiæ patrem , & filium , dominum , & mini-
ftrum , patrem , & dominum in edendo ju-
ftitiam , & editam confervando ; fic & in
venerando juftitiam fit filius , & in ipfius
copiam miniftrando minifter . Hac igitur con-
fulta ratione commoniti , qui de manu Do-
mini fceptrum imperii , & inter alia regna
regni Siciliæ moderamen accepimus , noftris
fidelibus omnibus prædicti regni noftræ vo-
luntatis propofitum nuntiamus , quia nobis
cordi eft inter ipfos , abfque exceptione qua-
libet perfonarum , univerfis , & fingulis prom-
pto zelo juftitiam miniftrare , ut abunde ip,
fus copiam per Officiales noftros , quibus
ipfam commifimus adminiftrandam , undique
valeant invenire . Ipforum Officialium no-
ftrorum officia volumus effe difcreta ; civili-
bus quæftionibus alios , & alios accufationi-
bus criminalibus præponentes .
TITULUS
" XXXI.
De cultu Juftitiæ .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Ultus Juftitiæ filentium reputatur . Eo-
Curum igitur infolentiis occurrentes , qui
Judiciorum ordinem tumultuofis clamoribus
fæpe perturbant , ftatuimus impofterum liti-
(1 ) Quo : lege, quod . Ed. V. & N.
REGNI SICULI .
gantes , & quoslibet alios in judiciis exiften-
tes cum reverentia magiftratus jura redden-
tis quietem juftitiæ obfervare ; nec priufquam
licentiam ab eo , qui judicio præerit , con-
fequantur , jura fua proponere audeant , vel
pro alio poftulare . Sic modefte partes volu
mus pro fe , vel pro aliis in judiciis perora-
re, ut etiam fi advocato dicenti , quo ( 1 )
advocatus ejus , vel pars principalis aliquid
ad memoriam de jure , vel de facto reducat,
mature fine ftrepitu aliquo dicere ftudeat ,
quod intendit . Nifi forte celeris proteftatio-
nis neceffitas , aut quod in continenti quis
advocati corrigere velit errorem interru-
ptionem inducat , cum inferri fibi præjudi-
cium aliquis ex taciturnitate veretur . Siquis
autem poftquam ter per intervalla aliqua
a bajulo , vel a judice fuerit admonitus, vel
fi fit aliquis , prout affolet , judici , & ju-
dicio tædiofus , ( 2 ) femel , bis , & ter abf-
que intervallis aliquibus interdictus tacere
noluerit , fi rufticus fuerit , unum auguftalem ,
fi burgenfis , duos , fi miles , quatuor , fi Ba-
ro , octo , fi Comes , fexdecim auguftales cu-
TITULUS XXXII ,
De quibus caufis primitus cognofcatur ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ufti cultoris partes affumimus , cum jufti-
J tiæ telam ordinate teximus , ejufque po-
merium mifericordiæ rivulis irrigamus , Sta-
tuimus igitur , ut omnes regni Judices, quem-
cunque gradum Juftitiæ teneant , aut quoli-
bet nomine cenfeantur ordinem infrafcri-
ptum in audiendis , & decidendis litigiis ob
fervare procurent . Caufas Ecclefiarum pri-
mitus , deinde Fifcales , fubfequentes pupillo-
rum , orphanorum , & viduarum feu qua-
rumlibet debilium perfonarum , examinandas
accipiant , & ad debitum terminum dedu
cendas , priufquam aliorum litigantium cau-
fas audiant , & decidant .
TITULUS XXXIII .
De dandis advocatis pupillis , & aliis
miferabilibus perfonis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
LEge præfenti pietatis officio fuggerente
ftatuimus , pupillis , viduis , orphanis ,
pauperibus , feu quibuslibet debilibus , præ-
fertim contra potentes agentibus , aut defen-
dentibus caufas fuas , feu jura noftræ Curiæ
deferentibus , advocatos , & pugiles , fi caufa
popofcerit , de curia noftra gratis , & ex-
penfas alias victui neceffarias , dum neceffa-
riam in curia moram trahunt ; nec non ite,
rum
(2 ) Lege : qui femel &c. Pecchia .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
rum (1 ) producendorum impendia per cu-
riæ præfidem largiri debere cenfemus ; nullas
ab ipfis propterea fportulas ab apparitoribus,
vel tabellionibus noftris omnino aut pro
fententiarum fubfcriptionibus aliquid yolu-
mus poftulari .
TITULUS XXXIV .
Ut caufæ prius inchoate terminentur ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ræfenti lege decernimus omnibus omni-
PRno judiciis valitura , ut inchoatis cau-
farum audientiis nulla penitus aliæ mifcean-
tur , priufquam quæftionibus primis per dif-
finitivæ , vel interlocutoriæ fententiæ calcu-
lum finis legitimus imponatur , aut ad eum
dilationis terminum , quem caufæ natura po-
pofcerit , deducatur .
TITULUS
XXXV .
De Officialibus Reipublicæ .
1. REX ROGERIUS ,
Fficiales Reipublicæ , vel Judices , qui
Ο tempore adminiftrationis pecunias pu-
blicas fubtraxerint , obnoxii fint crimine pe-
culatus , ac capite puniantur , nifi eis regia
pietate indulgeatur ,
II. IDEM .
Fficialis ,qui fua negligentia bona publica
deperire, vel minui permiferit, in per-
fona propria , vel rebus fuis conftituetur ob-
noxius , & hoc afpectu regiæ pietatis .
TITULUS XXXVI.
De officio Magiftrorum , Camerariorum ,
Bajulorum.
I. REX ROGerius .
Uftitiarios , camerarios , caftellanos , & ba-
J julos , folicitos effe volumus, & devotos,
ut ubi neceffe fuerit , & pro commodis cu-
riæ noftræ , per duanæ fecretos , & quæfto-
rum magiftros , vel alios Officiales extite-
rint requifiti , confilium , & auxilium eifdem
debeant impartiri .
TITULUS XXXVII .
De officio Magiftri Juftitiarii , &Judicis
magne Curie .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Tihil veterum Principum auctoritati fub-
Nhi trahimus , fi juxta novorum temporum
qualitatem de noftro gremio nova jura pro-
ducimus et novis abufibus nova remedia
reperimus . Habet enim illud ex officii ne-
ceffitate præcipuum imperialis excellentiæ di
Tom. I.
(1 ) Iterum : lege , teftium . Ed . V. & N.
(2 ) Stipendia : lege , difpendia . Ed. V. & N.
( 3 ) Ed. V. & N. addit : & in faturum de
Batu pacifico noßrorum fidelium cogitare .
( 4) Hinc vulgo incipit nova conftitutio ; fed
una advestitur hanc alias non effe, nifi articu
315
gnitas , ut fi per rerum mutationes , et tem-
porum , ad eradicanda vitia , plantandafque
virtutes , non videntur hominibus vetera ju
ra fufficere , nova quotidie reperire confilia,
per quæ virtuofi ditentur præmiis , er vitiofi
continuis pœnarum malleis conterantur . Con-
fiderantibus igitur nobis , ad laudabilem ho-
minum regni vitam ftatuta prædecefforum
noftrorum Regum , et Principum quamdam
ex longæva guerrarum turbatione quodam-
modo contraxiffe rubiginem , dum uti paci-
fice ftatutis eifdem homines nequiverint ; in
parte etiam ut igitur falvo prædecefforum
noftrorum pudore loquamur ) propter fequen-
tium temporum nova difcrimina , ftatutis
ipforum defectu non modico laborantibus ;
ftatim poft noftri receptum imperii diadema
neceffaria nec minus continua nobis opor-
tuit excogitare remedia , per quæ poffemus
veterum ftatutorum caliginem provilionis no-
fræ lima detergere , & confilii plenitudine
fupplere defectum . Sicque nuperrime diebus
iftis , dum ab expeditione Ligurum ad re-
gnum noftrum Siciliæ quietem veniremus af-
fumere , licet brevem , iftius etiam modici
temporis fpatium dare nolumus ad requiem ;
quin etiam præterita nitamur abfentiæ no-
ftræ tempore ftipendia ( 2 ) commiffa corri-
gere ( 3 ); & ut fecundum ordinem fingula
tractaremus , curiæ noftræ prævidimus ordi-
nare Juftitiam , a qua , velut a fonte rivuli,
per regnum undique norma Juftitie derive-
tur . (4 ) Statuimus ut magnæ curiæ no-
ftræ magifter Juftitiarius nobifcum in curia
commoretur cui quatuor Judices volumus.
affidere . Et ut magifter Juftitiarius curiæ
noftræ fupradictus de crimine læfæ majefta-
tis noftræ , & de feudis quaternis ( 5 ) , &
de quarta parte ipforum feudorum " & de
appellationibus ordinariorum , feu delegato-
rum noftrorum ad noftram curiam interje-
&tis , & de quæftionibus noftrorum curialium,
qui immediate nobis affiftunt , de fpeciali
confcientia noftra in curia commorantium ?
qui de curia noftra fine fpeciali mandato no-
ftro non poffunt recedere , nec non & mife-
rabilium perfonarum , quarum eft privilegium
forum eligere , corporali præftito facramen
to , quod adverfariorum fuorum forte poten-
tiam perhorrefcunt , caufas audiat , & juſti-
tia mediante decidat , confolationes ( 6 ) in-
feriorum judicum pro fua jurifdi&tione reci-
piat , de jure confulentibus refponfurus . In
aliis autem nulli liceat adverfarium fuum in
noftra curia evocare , fed apud civiles , &
criminales Judices , prout eorum quilibet ad
caufam cognofcere ex officio fuo poteft , ad-
verfarios fuos citandi licentia concedatur .
Hoc addito , quod de crimine læfæ majeſta-
Dd 2 tis
lum præcedentis .
( 5) Ed. V. & N. quaternatis , de quota
parte &c.
( 6) Confolationes : lege , confultationes . Ed.
V. & N.

TI ONE
ST ITU
316 CON
tis noftræ apud juftitiarios regionum, fi hoc
accufator elegerit , caufas audiri volumus, &
decidi . Advenientibus etiam ad curiam no-
ftram pro quærenda Juftitia , feu literis im-
petrandis , primum inquiri præcipimus , fi
ad civiles Judices in civilibus caufis , vel de
majoribus ad majores primum recurfum ha-
beant . Quod fi forte negaverint , ad ipfos
cum rubore , & expenfarum factarum difpen-
dio , fine literis remitti jubemus . Ceterum ,
fi per eos denegatam , aut detractam fore
fibi juftitiam præftito facramento firmaverint,
nomine fupplicantis , & judicis , cum adje-
&tione dicti refcripti conceffi in memorabi-
libus actis , quæ fuper his fpecialiter fieri
mandavimus , annotato , tandem infrafcripta
forma literas obtinebunt , quæ talis eft :
Talis jure ( 1 ) ad te remittitur , quod de-
Super interclufo negotio a te petitam jufti-
tiam nequiverit obtinere , expediendus infra
ftatuti temporis fpatium per novas noftre
munificentie fanctiones . Is autem , ad quem
hujufmodi literæ tranfmittuntur , omnes quot-
quot in forma præfcripta , officio fuo duran-
te , acceperit , ab adminiftratione remotus in-
fra menfem continuum curiæ noftræ Judici-
bus , apud quos gefta de talibus refidebunt ,
priufquam ad alterius ratiocinii calculum ad-
mittantur ? per fe " non per procuratorem
præfentare debebit, redditurus de quolibet exa-
mine Judicii rationem , ut quilibet vel de ne-
gligentia redargutus poenam legitimam, quam
non formidavit , accipiat , vel de diligentia
comprobetur in præfentia ( 2 ) adverfario-
rum , vel contumaciter fugitivorum , quæ per
fuccefforem fuum ad inftantem requifitionem
ipfius peremptorie citari debebunt , cum ipfo
noftræ curia fe debeat præfentare , perjurii
pœnam probabili ratione refundat . Sane fi
poftquam inferiorum Judicum quæftionem ad
fe forte delatam ad jurifdictionem fuam du-
bitat probabiliter pertinere , dubitationis fuæ
caufam literis fuis " non per partes ad cu-
riam tranfmittendo , fed certum , infra quem
refponfionem expecter , partibus terminum
profigendo , curiæ noftræ fecure refcribat ju-
ri & qualitati negotii a noftra curia re-
fponfum idoneum recepturus .
TITULUS XXXVIII.
De impetrandis literis a curia Magiftri
Juftitiarii.
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Iteras de remiffione prædicta , vel de ci-
L
' tatione fuper caufis , & earum procef-
fibus ad magnam curiam noftram pertinen
tibus , nec non fuper inquifitionibus facien-
dis , & ad curiam noftram remittendis , &
demum de qualibet Juftitia , ordine fupradi-
( 1 ) Ed . V. & N. Talis juratus .
(2 ) Ita legendum cenfet Pecchia : In pra-
fentia adverfariorum , vel contumaciter fugitivo-
rum ; qui per fuccefforem fuum ad inftantem re
S
NI ULI
REG SIC .
to fervato , fub titulo noftri nominis , &
fpeciali figillo noftro , quod de Juftitia fieri
mandavimus , & quod apud Judices curiæ
noftræ refidere jubemus , de confilio prædi-
&torum omnium Judicum fcribi volumus, &
etiam figillari . Specialiter autem duobus Ju-
dicibus in curia noftra ftatutis , qui fecum
unum notarium ad hæc fpecialiter deputa-
tum habebunt , injunximus , ut inquifitio-
nes factas , & ad curiam noftram miffas cum
omni diligentia videant , probata difcutiant ,
& demum relatione ad magiftrum Juftitia
rium, & Judices noftros facta , fi quæ funt,
quæ confcientia noftra non egeant , caufas
Inquifitionum ipfarum , data copia partibus ,
que non fubterfugii caufam quærebant , re-
clamandi licentia, prædicti magiftri Juftitia-
rii , & Judices cum fumma celeritate deci-
dant . Denuntiationes autem pro nobis , vel
contra curiam noftram factas , quas impofte-
rum , denuntiatoris nomine non expreffo, re-
cipi prohibemus , per Judices ante factos dif
cuti volumus , & fecundum formam in de-
nuntiationibus ipfis inferiori noſtri nominis
lege firmatam commiffiones de eis factas fie-
ri , caufas ipforum inftrui , & ad finem de
bitum deduci jubemus .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Ræcipimus offerri magiftro Juftitiario o
Pamnes petitiones , tam de imperio, quam
de regno ; tam de juftitia , quam de gratia .
Ipfe autem , eodem die confilio habito cum
uno Judicum prædictorum , fecundo die na-
turam petitionum omnium examinabit , eaf-
que , quæ ad fuum officium pertinent , per
fe expediat , quæ funt figillandæ figillo Ju-
ftitiæ imperii , & figillo camera , eas vide-
licet , quæ funt de forma ; alias autem , quæ
confcientiam noftram requirunt , remittet ad
libellenfem noftrum fub figillo fuo per nun-
tium fuum , vel per aliquem ex fupplicantibus.
TITULUS XXXIX.
Ut poft renuntiationem infra decem dies
pronuntietur in caufis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
lege in perpetuum valitura cenfe-
Hmus , ut tam magifterJuftitiarius, quari
alii inferiores Judices , intra decendium , poft-
quam renuntiatum eft , pronuntient a re-
nuntiationis tempore numérandum . Et fi ta-
lis quæftio emerferit , in qua noftra confcien-
tia fit neceffario confultanda , vel fuperiorum
Judicum confilium expectandum , magiſter
Juftitiarius prædictus per fe vel per unum
ex Judicibus , circumfpectionis noftræ refpon-
fum exquirat in illis tantum cafibus , in qui-
bus
quifitionem citati , cum ipfo noftra Curia fe de
beant præfentare , ut perjurii pænam probabili
ratione refundant .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
bus nobis inconfultis procedi non poteft , ut
in his , quæ curia tantum ( 1 ) , vel fi no-
vus cafus emerferit . Alii vero Judices , &
fi fimilis cafus emerferit , fideli relatione fa-
eta fuperiorum fuorum refponfum exquirant ,
Idem in inquifitionibus , & appellationibus
dignofcitur obfervandum ; videlicet ut cur-
rat decendium in inquifitionibus , poft re-
fponfiones factas ( 2 ) in appellationibus, poft
earum receptionem . Nifi ambæ partes fint
præfentes , fed appellator tantum : ubi funt
præfentes poft renuntiationem factam, ut fupra .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Agnæ curiæ noftræ magiftrum Juftitia,
M rium , velut juftitiæ fpeculum in co-
gnitionum noftrarum judiciis collocatum , non
magis magifterii nomine Juftitiarium ceteris
præfici volumus , quam exemplo , ut in ipfo
ceteri gradus inferiores afpiciant , quod in
feipfis obfervent . Quædam tamen ejus in tan-
tum fpecialiter funt annexa judicio , ut de
eis abfque delatione ( 3 ) nominis fpecialius
cognofcere non præfumat : de comitatibus ,
videlicet , baroniis , civitatibus , caftris , &
magnis feudis , quæ in quaternionibus doanæ
noftræ baronum inveniuntur infcripta , Cu-
rialium etiam quæftiones , qui a curia no-
ftra difcedere fine mandato noftro , vel or-
dinariorum noftrorum , pro velle non pof-
funt . Qui tamen immediate nobis , vel of
ficialibus noftris , non pro ipforum fervitiis,
fed pro noftris affiftant in aliquo ( 4 ) , for-
fan ab ejus officio conftituti , five agant ,
five conveniantur , magiftri Juftitiarii exami
nent , & decidant . Qui etiam prærogativa
fpeciali lætantur , ut illic adverfarios fuos in
civilibus , & criminalibus caufis valeant evo-
care . Appellationes , & confultationes infe-
riorum Judicum , feu etiam delegatorum a
nobis , qui ad noftri culminis audientiam de- Joftitiam ( 7 ) contulerunt , quibus quanto
feruntur , dum nobifcum in noftra curia com- magis in nomine funt affines
morantur, pro jurifdictione fua fufcipiant au- veri , & foliciti debent effe cultores . Hine
diendas , & fine debito terminandas .
III. IDEM .
Onorem debitum, atque præcipuum no-
H ftræ curiæ refervantes edicimus , ut fi
quando etiam prædictus magifter Juftitiarius
civitatem aliquam, vel locum intraverit, quo-
ufque in eodem loco magifter Juftitiarius
ipfe una cum Judicibus noftris curiam no-
ftram tenuerit , Juftitiarii regionum , qui il
lic inventi fuerint , filere debebunt ; ut puta
minori lumine per luminare majus fuperve
niens obfcurato ,
Tom. I.
(1 ) Tantum. Lege, tenet . Ed. V. & N.
( 2 ) Hinc nova periodus incipit : In appella-
tionibus poft earum receptionem , nifi amba par-
tes &c. Ed. V. & N.
(3 ) Lege : noftri nominis . Ed. V. & N.
(4 ) Legendum videtur : in aliquo forfan ab
eis officio conflituti . Ed. V. & N.
(5) Ita legit Pecchia : Caufas Magifter Jufti
tiarius per Camerarios in Regno &c.
317
TITULUS XL.
Ut magifter Juftitiarius poffit mendave
oppofitiones Officialium , & revocare .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Agifter Juftitiarius injunctiones, oppref-
M fiones , & concuffiones inferiorum o-
main Judicum , deftitutiones etiam fine fpe-
ciali mandato noftro pro curia noftra factas,
faciat emendare , & poffeffiones reftitui de-
ftituto , nobis etiam inconfultis . Captivos e-
tiam , nobis non mandantibus , vel inconful-
tis , per Juftitiarios , vel per alios captos ,
& injufte detentos , faciat liberari .
II. IDEM .
Nova Conftitutio.
Aufas per magiftros Juftitiarios ( 5 ) ,
CA camerarios in regno , vel per capita-, į
neos in imperio , coram eis contra fifcum
motas , & ad curiam terminandas , delatas
fuper debitis , & rebus mobilibus fuo jure
diffiniat , Item de modicis immobilibus , fi-
cut de domo
cut de una ,, & vinea uņa , quæ non
domo una
funt magni pretii . Super aliis autem con-
fcientiam noftram , quam citius poterit, per
fe , vel per unum ex Judicibus , confultabit .
Hoc autem fpecialiter fuper curiæ debitis
obfervato , quod non tantum per inftrumen-
ta confeffionum , fed per teftes , qui natu-
rali numerationi interfuerint , de debito pro-
betur ; nifi Judex , & notarius , & teftes in
inftrumento fubfcripti , non de confeffione
tantum fed quod ipfi interfuerint numera-
tioni , teftentur .
( 6 ) TITULUS XLI.
De officio Juftitiariatus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uftitiarii nomen , & normam , Jus, & Ju-
tanto eorum
eft , quod ipforum Judiciis caufæ capitales
maxime refervantur , & quod ipforum offi-
cium debet effe gratuitum , nec ipfum licet
alicui pretii venalitate mercari . Quæ igitur
ad ipforum cognitionem pertineant , præde-
cefforum noftrorum affifiis comprehenfa , a-
pertius diffinimus . Latrocinia , fcilicet , ma-
gna furta , fracture domorum , infultus ex-
cogitati , incendia incifiones arborum fru-
tiferarum , & vitium , vis mulieribus illa-
ta , duella , crimina majeftatis , arma mo-
luta , defenfæ impofitæ , & contemptæ aliis
( 8 ) , vel pro aliis ab eifdem & generali-
ter omnia 2 de quibus convicti pœnam fui
corporis , vel mutilationem membrorum fu-
Dd 3 fti-
( 6 ) In Vulgatis adeft hic Conftitutio , quæ
deeft in Lindenbrogiana additione . Poft hanc
altera aderat, a Matthæo de Afflictis in Com-
mentario ad fuperiorem Conftitutionem ex inte
gro tranfcripta , quæ in omnibus editis deeft ,
Conftitutio porro quæ in aliis adeft , hæc eft p.37 .
( 7 ) Juftitiam . Lege : juftitia . Ed. V. & N.
Aliis , Lege ; ab aliis . Ed. V. & N.
C
ONES
ITUTI
318 CONST
ftinere deberent . Magnum autem furtum ac-
cipimus ultra viginti auguftales , etiamfi ci-
viliter de furto ipfo agatur ; ut etiam ta-
men de quantitate minori coram Juftitiario
ad corporalem poenam criminaliter poffit ac-
cufatio intentari . Cognitionem civilium e-
tiam caufarum , in defectu etiam camerario
rum , & bajulorum , ad officium fuum per-
tinere cognofcat . Defectus vero in camera-
riis , & bajulis , tunc effe videtur , videlicet,
cum poft duos menfes a die proclamationis
ad ipfos facte caufæ eis a fuperiori com-
miffe ( 1 ) fuerint , nec conquerentibus in
rationibus fuis fatisfaciunt , ut tenentur , &
debent , nifi inftructionis defideratæ neceffi-
tas terminum exigat largiorem . Eodem per
omnia obfervando in dominis , de quibus
conftiterit infra prædictum tempus ad requi-
fitionem fuperioris , vel mandatum noftrum,
homines ( 2 ) nolle facere juftitiæ comple-
mentum . De feudis etiam , & rebus feuda-
libus ipfi cognofcant ; præter quæftiones de
caftris , & baroniis , & magnis feudis , quæ
in quaternis doanæ noftræ fcripta funt ; quæ
omnia fingulariter cognitioni noftræ curia re-
fervamus .
TITULUS XLII.
Ubi Clericus in maleficiis debeat conveniri .
I. REX GUILELMUS ,
E perfonis Clericorum totius regni no-
Der volumus ,& jubemus , quod fide
aliquo forisfacto de quo perfona judicari ,
vel condemnari debeat , appellatus fuerit ,
non a nobis , vel a curia noftra , fed ab Ec-
clefia , & in curia Ecclefiæ , de eo , quod
ad perfonam fuam pertinet , judicetur , &
fecundum Canones , & Jus Ecclefiafticum con-
demnetur . Excepto , fi de proditione aliquis
fuerit appellatus , vel alio magno hujufmodi
maleficio , quod fpectat ad majeftatem no-
ftram . Quod fi acciderit , volumus , & præ-
cipimus , ut de hoc , quod fpectat ad cu-
riam noftram , in noftra curia judicetur .
TITULUS XLIII.
De præftatione Sacramenti a magiftro
Juftitiario , & Juftitiariis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Nter cetera capitula , quæ in facramento
I præftando a magiftro Juftitiario , feu Ju-
ftitiariis cum adminiftrationem fufcipiunt ,
continentur , hoc fpecialiter & expreffius
volumus contineri , ut Deum , & Juftitiam
habendo præ oculis , unicuique conquerenti
juftitiam faciant fine fraude , & quam citius
poterunt , litigantes expedire curabunt
(1) Commissæ fuerint, id eft remiffa . Gloffa .
(2 ) Ed. V. & N. bominibus .
( 3 ) Ut ficut. Lege : fit , ut . Pecchia .
REGNI SICULI .
TITULUS XLIV.
De fervando indemnitatem Comitibus ,
Baronibus , & militibus ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
T univerfis , & fingulis regni noftri no-
UTbilibus honor debitus integre confer-
vetur , Comitibus , Baronibus , ac ceteris mi-
litaribus viris eorum judicia fibi invicem
refervamus , videlicer , ut prædicti crimina
liter accufati , vel etiam conventi civiliter ,
non nifi per Comites , & Barones , & cos
qui a nobis tantum feuda in capite tenent ,
non qui Comtibus ? & Baronibus aliis te
neantur , diffinitivas & interlocutorias fen-
tentias , etiam quæ principali negotio præ-
judicium poffint afferre , recipiant , cum pro-
borum virorum judicio , & aliorum nobi
lium confilio proferendas , & per eofdem Co.
mites , & Barones , interdum etiam de com-
miffione ipforum per curiæ noftræ Judices
decidendas . Et quamquam Comites aliquan-
do examinationi totius negotii non interfint,
auditam tamen caufam , & plene difcuffam,
Juftitiarii , & Judices nobilibus , qui fenten
tiam debebunt ferre , feriatim enuntient, ut
ficut ( 3 ) antedicti Comites , & Barones fe-
cundum conftitutiones facras noftras , aut in
defectu ipfarum , fecundum confuetudines ap-
probatas , & demum fecundum jura , quibus
conftitutiones prædecefforum noftrorum > &
noftræ non obviant , ac denique recepto re-
fponfo celfitudinis noftræ , fi caufæ dubietas
hoc requirat , caufam fecundum Deum &
Juftitiam terminare procurent . A quorum fen-
tentiis , fi contigerit ad audientiam fuperio-
rum judicum , vel noftri culminis provocari,
appellationis Judex ordinarius , vel delegatus
a nobis ( qui Comes fimiliter fit , aut Baro )
de aliorum Comitum & Baronum ac Judi-
cum & proborum virorum confilio , appella-
tionis caufas honori noftro , & Juftitiæ defe-
rentes , confirmando vel infirmando prio-
rem fententiam decidere procurent ( 4 ) -
Quod non folum in judiciis cognitionum no-
ftrarum , fed in aliis etiam generaliter five
delegationis jure , five ordinarie cognofcatur,
inviolabiliter volumus obtineri . Et ut omnis
omnino ab antedictis judiciis poffit abeffe du-
bietas , Comites , & Barones , & fimiles , qui
vel in magna curia noftra vel alibi debe-
bunt de cetero intereffe fententiis corpora
lia volumus facramenta præftare, de ( 5 ) pu-
ræ confcientiæ gremio , nihil favori , vel gra-
tiæ deferentes , juxta facratiffimas prædecef-
forum noftrorum Regum Siciliæ , & noftri
nominis fanctiones , ac deinde fecundum re-
gni noftri obtentas confuetudines , & jura ,
& poftremo de confcientiæ noftræ confilio
fententias formare curabunt . Sententiæ ta
men ,
(4) Legė: decidere procuret . Pecchia .
(5 ) Lege: quod de pure &c. Ed. V. & N.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
men , que ante tempora præfentis legis , ci-
tra prædictam formam , contra Comites , &
Barones , & fimiles latæ funt , in fuo robo-
re perſeverent .
TITULUS XLV.
De probibita Officialium noftrorum occafione .. Eum vero , qui aliquid ( 3 ) de officiis fu-
I. IMPERATOR FRIDERICUS , pradictis fufceperit , capite puniri cenfemus ,
Duram, & diram pœnam , & qualitati
delicti minime congruentem , Regis
Guilelmi divæ memoriæ prædecefforis noftri
conftitutione contentam , qua ordinatores, &
ordinati in vicariatus , & juftitiariatus officio,
& ( 1 ) fine nutu , & licentia regiæ potefta-
tis , capitali fententia feriuntur , imperiali
manfuetudine mitigantes decernimus , fupra-
dictos , publicatis omnibus bonis fuis , ab of-
ficio , quod fic illicite ufurpaverant , removeri .
TITULUS XLVI.
Quod nullus Prælatus , Comes , Baro ,
officium juftitia gerat ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
A, quæ ad fpeciale decus , & merum
E imperium celfitudinis noftræ fpectare no-
fcuntur , per præfumptiones illicitas volumus
a nemine ufurpari . Hoc igitur pie noftræ
majeftatis edicto in perpetuum valituro fir-
miter inhibemus Prælatis Ecclefiarum , Co-
mitibus , Baronibus , & militibus , locorum
univerfitatibus , ne Juftitiariatus officium in
terris fuis exercere audeant , vel gerendum
alicui demandare ; fed de ( 2 ) magiftris Ju-
ftitiariis , & Juftitiariis ab excellentia noftra
ftatutis intendant . Contra præfentem autem
prohibitionem noftri culminis fatagentes, tam
ftatuentes Juftitiarios , quam ftatutos , totius
terræ fuæ publicatione multamus ,
TITULUS XLVII.
Qua poena Univerfitates teneantur , quæ
creant Poteftates , & alios Officiales .
I. IMPERATOR FRIDERICUs ,
Um fatis , abundeque fufficiant Officia-
C les a noftro culmine ftabiliti ad hoc 2
ut tam in civilibus , quam in criminalibus
caufis unufquifque Juftitiam valeat invenire
ufurpationem illicitam , quæ in quibufdam
partibus regni noftri invaluit , abolentes præ-
cipimus , ut amodo poteftates , confules, feu
rectores , in locis aliquibus non creentur ,
nec aliquis fibi auctoritate confuetudinis ali-
cujus , vel ex collatione populi , officium a-
liquod , aut jurifdictionem ufurpet . Sed Offi-
ciales tantum noftra majeftate ftatutos , vel
de mandato noftro magiftros Juftitiarios , Ju-
ftitiarios , camerarios , bajulos , & Judices ,
(1) Dele particulam . Ed. V. & N.
(2) Dele particulam de . Ed. V. & N.
( 3) Aliquid . Lege , aliquod . Pecchia .
( 4 ) Ita Ed. V. & N. In deftinatis fibi pro-
quinciis in familia non affumant , nec ante Magi-
319
ubique per regnum volumus effe , & tam
jura noftra , quam noftrorum fidelium mini-
ftrare . Quæcumque autem univerfitas impo-
fterum tales ordinaverit defolationem per-
petuam patiatur , & omnes homines ejufdem
civitatis augarii in perpetuum habeantur P
TITULUS XLVIII .
DeJuftitiariis , affefforibus , & actorum nota-
riis ordinandis , & de officioJuftitiariatus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
ftitiarii per provincias ftatuantur , qui
non fint de provinciis , quas fibi muni-
ficentia noftra decreverit oriundi , nec in
eis habeant incolatum > nec majorem fortu-
narum fuarum partem ftatuerint , ut affolet,
in eifdem ; nec ibidem per fe , aut filios
fuos , præfertim acceptis in dotem rebus im-
mobilibus , contraxerint parentelas . Affeffo-
res etiam , & actorum notarios de decre-
tis fibi provinciis oriundos , vel qui in præ-
dicta caufa fuerint , eifdem faluberrima pro-
vifione negamus . Et illud adjicimus , ut poft
affumptum officium originarios , five munici-
pes , deftinatis familiis ( 4 ) in familiam non
affumant . Nec ante magiftratum fufceptum
affumptus de criminibus , & offenfis contra
cum ante fuum officium perpetratis Juftitiam
audeat miniftrare , nec adverfarios eorumdem
ad querelam ipforum coram fua præfentia
venire compellat , nullo per hoc præjudicio
familiaribus fuis conqueri , vel accufare vo-
lentibus , in caufis , quarum cognitio præfen-
ti noftra conftitutione differtur , impofterum
generando . De criminibus autem , violentiis,
& injuriis illis , poft affumptum officium il-
latis de quibus ad eos cognitio pertinet ,
eis , ficut omnibus , de Jurifdictione fua Ju-
ftitiam miniftrare procurent . Deinde gene-
raliter prohibemus , ut in civilibus caufis ,
præterquam de feudis non quaternatis , feu
parte feudorum ipforum , nec principaliter ,
nec per appellationem officium fuum aliqua-
tenus interponant .
TITULUS XLIX.
Qualiter Juftitiarii ſe gerere debeant in
provincia fibi decreta .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uftitiarii non per Kalendas , ut affolent
hactenus , fed continue curias per fe, vel
per alios Judices fuos quibus nihil aliud ,
quam audientia quæftionum debebit commit-
ti , regere debeant , caufas audiant , & de-
cidant . Civitates , & loca fuarum jurifdi-
tionum continua difcurfione perquirant, pro-
&
vin-
fratum fufceptum aſſumptis , de criminibus & of
fenfis contra eum ante fuum officium perpetratis
juftitiam audeant miniftrare : nec adverfarios co-
rundem ad querelam ipforum coram fua præſen-
tia venire compellant . Nullo &c.
 ES
TUTION
CONSTI
320
vincialium difpendiis , ipfos ad remota loca
propter juftitiam non vocando , quanto fa-
lubriter poterunt parcituri . Flagrantia ma-
leficia non ulterius protrahant , fed ipfis in
locis, in quibus ea perpetrata repererint, pu-
nientes maleficos, ut puta famofos latrones ,
& fures , qui maleficia fua nulla nequeunt
tergiverfatione celare , publicorum itinerum
aggreffores , feu quosliber recentes, & publi-
cos homicidas , per nemora forfitan fugiti-
vos , vel aliter latitantes , ob confcientiam
criminum patratorum , per fe, interdum per
alios , expenfa etiam, fi viderint expedire ,
de curiæ noftræ pecunia , diligentiffime per-
quifitos , nullis delationibus , feu accufatio-
num folemnitatibus expectatis, fi deferentes,
vel accufantes defuerint de provincia, pœna
legitimæ feveritatis extirpent . Nec ( 1 ) præ-
fumptioni temerariæ per nos , noftrorumque
officialium credatur attribui id , quod officii
fui debito ad plenitudinem fragilitatis adjun
xerit .
II. IDEM ,
Nova Conflitutio ,
Aufas alias ordinario judicio audiant
C & examinent, & decidant infra trime-
ftris temporis fpatium , nifi forfitan inftru-
&tionis defideratæ neceffitas, veluti fi proba
tiones ex longinquo petantur, terminum exi-
gat longiorem . Super hoc fpecialiter a pe-
tente dilationem facramento præftando, quod
non caufa differendi judicii , fed ex neceffi-
tate præfcripta , dilationem expofcat . Nec
illud omittimus, quod occafione faciendarum
curiæ provifionum pro fententiis proferendis,
partes ultra debitum non aggravent , nec i-
pfos per provincias trahendo poft curiam ,
propter hoc laborum , & fumptuum vexatic.
ne fatigent , Sed illas provifiones reputent
competentes , quas Judex , & notarius acto-
rum , qui apud eos fuerint, fufficere pro ne-
gotiorum qualitate cenfebunt , Prædicti au-
tem actorum notarii , & non Juftitiarii , fi-
cut olim , pecuniam omnem , tam ex pro-
vifionibus, quam unumquemque ( 2 ) ex Ju-
ftitiariorum officiis proventuram ad generale
pondus recipiant , & confervent . Et de re-
ceptis infra diem receptionis gratis faciant
apodixas , & ipfi recipiant antapocham de
folutis ,
TITULUS L.
De inquifitionibus faciendis ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Nquifitiones,generales per provincias, &
partes provinciarum , ubi , & quando ex-
pedire viderint juftitiarii , facere non omit-
tant , de malefactoribus , & hominibus ma-
(1 ) Ita corrigit Pecchia . Nec præfumptioni
temeraria per nos noftrorum officialium credatur
attribui id , quod officii fui debito ad plenitudinem
Jua poteftatis adjunxerint .
REGNI SICULI ,
la converfationis , & vitæ , per feipfos
judices , & notarios fuos , & non per alios
fimplices , quibus eas hactenus committe-
bant , Comminabuntur autem prædictí jufti-
tiarii , & comminationes obfervent , quod
quicunque de his , qui præfentes coram eis
fuerint vel ad quorum notitiam edictum
de inquifitione generaliter facienda pervene-
rit , fuper injuriis fuis querela , aut de ma
la fua ( 3 ) converfatione cujufpiam , vel
de aliquo crimine , vel maleficio in provin-
cia patrato , veritatem non depofuerit , vel
querelam , donec inftantia faciendæ inquifi-
tionis duraverit de maleficiis , ufque ad il-
lum diem inantea perpetratis , & injuriis
fibi illatis ; ut accufator , aut teftis nullate-
nus exaudiatur , nifi juftam , & probabilem
timoris , vel ignorantiæ caufam oftenderit
repellendus ,, propter quem edicti tempore
conqueri , vel inquifitionem deponere minis
me potuiffet ,
II. IDEM .
Nova Conflitutio .
qui per inquifitiones hujufmodi ge-
H' nerales inventi fuerint notabiles fi
tale quid contra eos probatum appareat ,
fer quod mori non debeant nec membro
aliquo mutilari , & per decem , aut plures ,
quos juftitiarii communi fama & bona opi-
nionis invenerint , convicti fuerint , utpote
quod rixatores & frequentes delatores ar-
morum ( contra conftitutiones noftras ) , quod
lufores publici taxillorum ? aut tabernarum
frequentatores , quod ultra facultatem fuo-
rum proventuum , non ex mercationibus
aut artificiis largiorem , quam debeant , vi-
tam ducant , ad publicum opus deputentur
ad tempus per literas juftitiarii magiftro ope-
rum defignandum , & ejufdem juftitiarii ar-
bitrio juxta probata , & perfonæ qualita-
tem , provida deliberatione taxandum, Quo
tranfaéto 2 cum literis fuis magifter operis
teneatur dare gratis licentiam condemnatis
ad propria revertendi . Quod generaliter fer-
vandum cenfemus in omnibus , qui ad ope-
ra publica deputantur , ut defignetur eis con-
demnationis tempus , & caufa . Vel fi qua-
litas delicti popofcerit , quod in perpetuum
condemnati , publicis operibus deputentur
hoc ipfum & fententia præfidis manifefte
contineat , & literæ fuper hoc miffæ mani-
fefte declarent . Ceterum , fi tale quid con-
tra eos probatum extiterit , ex quo perfo-
nam amittere debeant , vel membrorum mu-
tilationem incurrere aut perpetuo carceri
maceratio , auna fi quidem is, contra quem
inquifitio facta fuerit , levis vitæ , & malæ
converfationis fuiffe non probabitur , vel per
quofcumque maleficus non probetur , inquifi-
tio-
(2 ) Unumquemque , Lege : undecumque . Ed,
V. & N.
(3 ) Lege : aut de mala fama , feu converfa
tione cujufpiam . Ed. V. & N.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI./
tionis ei copia tribuatur . Porro fi per ipfam
inquifitionem , aut alias contra eum factas ,
levis converfationis , & vitæ probetur , aut
quod propter manifeftam fugam ex malefi-
cio fuerit forbannitus & per decem bona
opinionis viros non inimicos delati , pro-
batum fuerit contra eum facta fibi copia
nominum tantum omnium teftium , non di-
&torum , nec eorum fpecialiter , qui contra
ipfum inquifitionem deponunt ad conde-
mnationem ipfius , juxta qualitatem proba-
ti criminis , procedatur . De fpecialibus au-
tem caufis & ad fingularium delationes
contra fingulares perfonas factas , ad inqui-
fitionem criminalem faciendam > minime
procedatur ; præterquam in crimine læfæ
majeftatis contra perfonam noftram , vel
noftrorum collateralium perpetrato , vel nifi
fpeciale confcientiæ noftræ mandatum fuper
inquifitione facienda habeatur . In quibus
caufis dandam vel negandam inquifitionis
copiam plene per inquirentem ad nos rela
tione præmiffa certificatum eft , noftræ ma-
jeftatis arbitrium provida deliberatione man-
dabit . Quæ quidem relatio continebit con-
ditionem deferentis , atque delati , & no-
men , & famam ipfius , criminis etiam qua-
litatem , teftium numerum , & ipfas depo-
fitiones eorum ; famam etiam eorumdem
quatenus ipfam per inquifitionem fumma
riam juftitiam ( 1 ) fcire poteft . In prædi
&tis etiam cafibus , & omnibus aliis , qui-
bus inquifitio facienda eft , fecundum jura
communia , vel noftri nominis fanétiones ,
exprimendum eft delatoris nomen ; & omnes
folemnitates fervandæ funt , quæ veteribus
legibus , & noftris conftitutionibus , fuper
delationibus , & delatoribus editis , conti
conti
nentur . Præterquam in eo tantum crimine
læfæ majeftatis noftræ , quod perfonam no-
ftram directo contingit , vel nifi jufta , &
probabilis per eum , apud quem delatio fa-
Eta eft , videbitur caufa timoris , propter
quam delator in publicum prodire formidet .
Nihilominus tamen inquifitor hoc cafu omnia
teneatur ex officio fuo circumfpecte profpi-
cere , tam in perfonis productorum teftium ,
quam in omnibus circumftantiis aliis , &
fpecialiter quis fit zelus delatoris , aut cau-
fa , quæ ipfum ad ipfam delationem indu-
cat ; & generaliter fic omnia ex officio fue
Suppleat inquifitor , quod in aliquo ignoran-
tia prædictorum delato nocere non poffit .
Que fi per inquirentem perfpicaciter obfer-
vata non fuerint , inquifitio irritatur denuo
facienda ; ipfo nihilominus de dolo , vel ne-
gligentia , prout ex arbitrio noftro procef-
ferit , condemnando ,
III. IDEM .
Tem dira , & dura obfervatio , quæ ha-
I &
tenus obtinebat , videlicet , quod fi per
( * ) Juftitiam . Lege : Juftitiarius . Ed. V. & N.
(a ) Lege: a litigantibus . Ed. V. & N.
( 3 ) Ed. V. & N. ſeu jojeētas , aut donationem.
321
inquifitionem contra aliquem factam per de-
cennarium numerum probatur , non dabatur
copia reclamandi , volumus , quod de cete-
ro non obfervetur fed per quemcumque
probetur , copiam habeat accufatus > & in
fuis defenfionibus audiatur .
IV. IDEM .
Ræfenti lege fancimus , ut nec magifter
juftitiarius curiæ noftræ , nec alii jufti-
tiarii regionum , accufatores , aut criminum
delatores aliter ad judiciorum ingreffum ad-
mittant > nifi prius vinculum infcriptionis
accipiant , prout veteribus legibus eft indu-
tum : ut defiftentiæ pœnam , atque calu-
&
mniæ in calumniantes , & defiftentes con-
ftanter obfervent .
TITULUS LI.
Ut juftitiarii, & univerfi officiales ,
feu ipforum familia nihil a
litigantibus recipiant .
I. IMPERATOR FRIdericus .
Pud juftitiarios regionum & omnes
A alios inferiores magiftratus & judi,
ces , difficultas , & ordo cancellariæ , quem
fpecialiter in magna curia noftra fervare
mandavimus , nullatenus obfervetur ; nifi
quo ad hoc , ut nec ipfi , nec officiales ,
aut familiares eorum , aliquid ab impetran-
tibus , feu litigantibus , omnino recipiant ;
nec efculentum nec poculentum etiam
infra triduum confumendum . Quod fi con-
tra præfentem conftitutionem noftram ali-
quid recepiffe fuerint dilucida probatione
ļ
convicti , fiquidem pecuniam , equos , aut
quælibet animalia > arma > vel hujufmodi
pretiofa , litigantibus ( 2 ) , aut non litigan-
tibus vel impetrantibus , præter efculen-
tum, & poculentum , quod infra duos dies
confumendum proximos femel tantum
dum in loco permanferint , recepiffe fuffi
ciat . Et fi a litigantibus , aut impetranti-
bus efculenta , & poculenta , ſeu injectas
aur deductionem ( 3 ) recepiffe , vel pro-
miffiones de eis admififfe probentur , fpo-
liati honoris cingulo , cum infamia eorum ,
quod in donatione , vel promiffione recepe-
rint , tanquam manifefti fures , quadruplum
curia noftræ componant .
TITULUS LII.
Ut juftitiarii babeant certos
advocatos .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uftitiarios regionum certis , & defignatis
advocatis in curia fua volumus effe con-
J
tentos ; fed omnibus qui jurifdictione
( 4 ) fua advocationis officium a curia noftra
receperint , coram fe poftulare permittent .
II.
(4 ) Forte legendum : qui in jurisdi&ione
fua &c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
II, IDEM .
Nova Confiitutio ,
Ræfides provinciarum de feudis non qua-
ternatis , & rebus feudalibus , que a
curia noftra tenent , nifi deftitutiones nobis
fpecialiter mandantibus factæ fint , fuo jure
cognofcant , inftituto procuratore pro parte
curiæ noftræ , præfentibus fifci patrono , ac
procuratore rerum curiæ noftræ , qui in pro-
vincia commorantur , & ipfas ufque ad cal-
culum fententiæ diffinitiva perducant de-
inde caufas inftru&tas dato parti petitoris
peremptorio termino 2 ad noftram curiam
tranfmiffuri .
1 non poffit .
III. IDEM .
Uftitiarii de cetero non compellant fibi
J continue bajulos locorum affiftere , cum
difcreta fint eorum officia , nec unius
exercitium debeat per alium impediri .
TITULUS LIII .
De tranfactionibus .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Poftquam citata partes coram juftitiario poffit , multo minus prædictarum caufarum
compareant , liceat ipfis legitimas con- univerfitas poterit delegari . Quifquis autem
ventiones & tranfactiones inire , præterquam contra prædicta fecerit , ordinator , & ordi-
in enormibus injuriis . Ex quibus illas tan- natus capitali fententia fe noverint fubjacere ,
fum reputari cenfemus enormes , quæ per
jura communia defignentur atroces .
TITULUS LIV.
Ne filius pro patre , vel e contra , vel
frater pro fratre conveniatur .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Atres pro filiis & e contra , præter-
PA quam in crimine læfæ majeftatis , fra-
tres pro fratribus , aut pro conjugibus con-
juges in dotibus , aut in dotalitiis
aut in fuis di-
dotalitiis fuis di-
fpendium minime patiantur ; nifi forte pa-
tribus , filiis , fratribus aut viris exulibus
vel forfitan fugitivis , aut forjudicatis , præ-
fentes alimoniam fubminiftrent publice , vel
occulte quo quidem cafu bona per excel-
lentiam noftram dimiffa præfentibus publi-
centur . Patribus tamen humanitate nobis
2
fuadente , permittimus , ut cum ipforum filii
pauperes pecuniarias poenas eludunt , & funt
corporaliter puniendi , ficut omnes 2 qui
propter paupertatem poena pecuniaria puniri
non poffunt , pœnam pecuniariam exfolven-
do filium liberare ; non tamen ipfos ad hoc
tamus invitos
coar&
II. IDEM .
Uftitiarios regionum , prout prædecefforum
noftrorum Regum Siciliæ conftitutionibus
eft inductum , folicitos effe volumus , &
( 1 ) Lege , & auxilium . Ed. V. & N.
(2 ) Confuetudinis . Legendum cenferem ,
manfue tudini s ; Titulo quoqu e 59. & 73. hujus
libri eadem occurrit expreffio .
devotos , ut magiftris camerariis , bajulis ,
& aliis officialibus , cum per eos extiterint
requifiti , confilium ( 1 ) , auxilium , prout
ad jurifdictionem fuam pertinet , debeant
impartiri . Ceterum ad hoc › ut juftitiarii
ipfi , cum perfonis fibi per noftram curiam
deputatis , in difpendium rei familiaris fuis
laborare impendiis non cogantur , per fpe-
ciales , & facros noftræ confuetudinis ( 2 )
apices , prout ftatus cujuslibet pro tempore
fuerit , ftatuimus eifdem in expenfis annali-
bus & fufficientibus providere ,
TITULUS LV.
Ut juftitiarius alium loco fui ordinare
I. REX GUILELMUS ,
Fficia , quæ perfonis perfonaliter con-
O feruntur , perfonas tranfgredi , quibus
funt collata , ne poffint , magiftrum juftitia-
rium , juftitiarium ( 3 ) , qui alios hactenus
loco fuo vicarios ftatuebant , a licentia præ-
di&tæ præfumptionis illicita coarctamus . Cum
enim caufa aliqua fingularis , quæ criminalis
fit , ab aliquo alii regulariter committi non
TITULUS LVI.
"
De juramentis non remittendis
a bajulis ,
1. REX GUILELMUS .
Rebra noftrorum fidelium excellentia
noftræ relatio patefecit , quod quidam
bajuli noftri ufque adeo fuæ bajulationis ex-
tendunt officium , quod facramentales , quos
caufarum qualitatibus per fententiam judi-
cum
cum præftari
præftari contigerit
contigerit , bajuli ipfi inter-
dum gratis , & fæpius pecunia recepta re-
mittant . Quod reputantes iniquum , impo-
fterum prohibemus , poenam unius libræ auri
in bajulum , qui contra fecerit , ftatuentes ,
TITULUS LVII.
De officio magiftri camerarii .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Fficiorum periculofa confufio privato,
rum jura , qui juftitiam fitiunt , plu-
rimum confundunt . Sane cum prædeceffo-
rum noftrorum difcreta provifio ad hæc di-
ligenter intenderit , ut publicarum perfona-
rum oficia fegregaret ; provifionem ipforum
effectu debito profequentes ftatuimus , ma
giftros camerarios , feu camerarios qui a
curia noftra officium camerariatus in creden
tiam recipiunt vel concludunt ( 4 ) , de
cau-
( 3 ) Ed. V. & N. Magiftros juftitiarios ,
juftitiarios .
(4 ) Vel concludunt . Ed. V. & N. vel cons
ducunt .
 CONSTITUTIONES
caufis civilibus tantum , præterquam de feu-
dalibus , pro fua jurifdictione ad requifitio-
nem bajulorum , vel in defectu ipforum
ipforum ,
tantum poffe cognofcere , & ipfas rationa-
biliter diffinire caufas , quas inter bajulos
gabellatos ( 1 ) , fuæ jurifdictioni fubjectos ,
oriri fæpe contingit , ipfos ( 2 ) audiri volu
mus & finaliter terminare . Appellationes
etiam , quas in caufis civilibus in præfentia
bajulorum , a fententiis judicum ordine ju-
diciario cognofcentium , ad ipforum audien-
tiam prout affolet ) contigerit interponi ,
ipfos fufcipere volumus . Et fufceptis eifdem ,
ad confirmationem , vel infirmationem fen-
tentiarum earunt, , prout viderint , de fure J bajulos effe volumus follicitus , ne
procedant , a quibus ad nos , & non ad ju-
ftitiarios " ficut olim , provocationes volu-
mus interponi ,
II. IDEM .
Agiflros camerarios regionum affifias
MA rerum venalium per fingulas civita-
tes , & loca volumus ordinare , cum confi-
lio bajulorum , aliorumque noftrorum fide-
lium loci , quos ad hoc viderint opportu
nos .
TITULUS LVIII,
De officio fecreti .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
ut officium
PRufenti lege das conftitution
decernimus , es , & no
ftras dohannæ de fecretis 2 & quæftorum
magifter hactenus exercebant , a porta Ro-
feti citra , magiftri camerarii exerceant in
futurum .
II. IDEM ,
Nova Conftitutio .
Ohanna de fecretis , & quæftorum ma
D giftri difcretum officium ab aliis fepa-
rantes , fuper quibus , & de quibus per fe ,
vel per alios , quibus hoc fpecialiter deftina-
ret , fe intromittere debeat , præfentis conftitu-
tionis noftræ tenore duximus advertendum ;
in primis videlicet de thefauris inventis , &
de pecunia abfconfa ab aliquo , quorum do-
mini per probationes dilucidas reperiri non
poffunt . Item de his , quæ de naufragiis
curiæ noftræ debentur ; cum ex naufragio ,
quorum res funt , aliqui , vel ex eis fuccef-
fores legitimi non fuperfunt , intromittere fe
debebit . Præterea fi aliquis clericorum , qui
hereditaria poffederit , vel laicorum de ter-
ra demanii noftri fine herede decefferit , nec
filium , vel filiam legitimam , aut aliquem
afcendentium vel defcendentium , aut ex
latere venientium , qui ad fucceffionem ipfius
ab inteftato poffit de jure venire , relique-
rit , nec teftamentum fecerit , cum ejus he-
( 1 ) Lege : gabellotos . E. N.
(2 ) Rectius: ipfas . Ed. V. & N.
( 3 ) Ed. V. & N. & refiduum prænominati
REGNI SICULI . 323
reditas libera , & abfque fervitio euria fue-
rit , cum omni juris folemnitate publice fub-
haftata vendatur , & tertia pars pretii , pro
quo vendita fuerit , pro morientis anima
pauperibus erogetur & refiduum quæftoris
( 3 ) officio noftræ curiæ refervetur . Nifi for
te prænominatus fecretus , & quæftor nobis
viderit expedire , ut æftimatione prædicte
tertiæ pro defuncti anima erogata , ipfæ res
hereditariæ in fifci noftri poffeffione ferven-
tur .
III. IDEM .
Uftitiarios camerarios &
& devo
tos ut ubi neceffe fuerit pro commo-
dis curiæ noftræ , ac per dictum de fecre-
tis , & quæftorum magiftros , vel officiales
alios extiterint requifiti , confilium , & au
xilium eifdem debeant impartiri .
TITULUS LIX .
De præftando facramento bajulis ,
camerariis,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uritatem , quam nos ipfi fectamur , ab
P officialibus noftri judicii maxime præ-
ftolamur . Et ut in poenam eorum , qui con-
tra fecerint , ultionis divinæ judicium noftræ
indignationis aculeis aggregemus , præfenti
lege fancimus , ut omnes camerarii , & ba-
juli , priufquam, in gabellam vel creden-
tiam bajulationes noftras adminiftrandas fu-
fceperint , tactis corporaliter facrofanctis E-
vangeliis , in publico corporalia fubeant fa-
cramenta , quod pure , fine fraude " non
amore , non odio , non prece , non pretio ,
nec timore , omnibus conquerentibus , abf-
que perfonarum acceptione , prompto zelo
juftitiam miniftrare curabunt i & quod fe-
cundum conftitutiones noftras > & in defe-
tu earum fecundum confuetudines approba-
&
tas , ac demum fecundum jura communia
Longobarda videlicet & Romana , prout
qualitas litigantium exegerit judicabunt
Curiæ noftræ demania , & jura quælibet il-
læfa fervabunt , & quod ipfa non negligan-
tur , nec ea in alios nullo alienationis › vel
locationis titulo transferant , nec pro fe oc
cupabunt , aut occupari permittant ; fed OC-
cupata , & detenta ab aliis noftræ curiæ nun-
tiabunt . Illud etiam in facramento bajulo-
1
rum expreffim inferendum effe volumus
ut pœnas , feu muletas noftris conftitutioni-
bus comprehenfas , ab his , qui in eas inci-
feu co-
derint , prout ad eorum officium
gnitionem caufæ pertinere nofcuntur nihil
omnino honori & gratiæ deferentes > &
fine diminutione requirant , & recipiant re-
quifita . Nec a partibus pro fcriptura fenten-
tia-
fecreti , Quaftoris , officio noftræ curia refer-
vetur .
 324 CONSTITUTIONES
riarum , præter infra fcriptas quantitates ta-
xatas , non plus recipiant , nifi quod eft no-
ftra conftitutione provifum . Et jurare præ-
dicti faciant gabellatos fuos , quod nil ultra
veterem formam , & nova ftatuta requi-
rant , vel ab aliis extorqueant , nifi quod
eis conftitutio regni , & noftra permiferit ,
II. IDEM ,
Nova Conflitutio,
Agiftri camerarii , qui per quoruinli-
MA ber præfidatuum regiones amodo fta-
tuentur , non vendant bajulationum officia ,
quæ ad adminiftrandam juftitiam pertinent ,
in audiendis > & diffiniendis quæftionibus ,
quarum ad eos cognitio ex jurifdictione
vel mixto imperio partium , feu veteribus
legibus , & noftris conftitutionibus deraan-
datur . Indignum namque fore decernimus.
ut facratiffimum quifquam juftitiæ minifte
rium pretii venalitate mercetur . Sed baju-
lationes eafdem committant viris fidelibus ,
& opinionis electæ prudentioribus , & gene-
rofioribus , ac ditioribus , prout locorum
conditio miniftrabit , qui fint de demanio
noftro tantum . Per loca quælibet unum tan-
tummodo ftatuant , non plures ; adeo ut nec
focietatis occultæ velamine , prædictæ baju
lationis officium a pluribus adminiftrari per-
mittant . Ex parvis autem civitatibus lo-
cis & municipiis , in quorum fingulis ba-
julus unus , judex , atque notarius funt ne-
ceffarii ne (1) fine magno curiæ no-
ftræ difpendio caufari valeant , plura vo-
lumus infimul combinari , unius bajuli , ju-
dicis , & notarii , qui non fint de ipforum
locorum aliquo municipes , vel etiam ori-
undi , jurifdictione regenda ; ut tantum non
de uno loco ad alium advocent litigantes
fed per vices , & tempora ( 2 ) locorum ipfo-
rum fedeant 9 & ibidem , prout caufarum
qualitas , & numerus exegerit , commoran-
tes petentibus juftitiam fubminiftrent . Ba-
julorum proceffus per fingulas civitates , &
loca frequenti difcurfione perluftrent , defe-
&tus ipforum , quos frequens , & diligens
inquifitio revelabit ,, fuppleant , & emen,
dent : quorum finguli judices ( 3 ) unum de
fidelioribus , & prudentioribus loci , de crea-
tis a nobis , aut creandis ab eis , continuum
adjicient affefforem , & notarium unum acto-
rum fimiliter fidelem , & cautum ex his
qui a nobis tabellionatus officium fufcepe-
runt ; qui tam pro fe per curiam noftram
expenfas ftatutas accipient , quam pro præ-
dictis bajulis , judicibus , atque notariis per eifdem in expenfis annalibus & fufficienti-
loca quælibet ordinatis ordinata ftipendia , bus provideri ,
miniftrabun . Concedimus etiam magiftris
t
camerariis fupradictis , bajulos , judices , at-
que notarios , quos in non recipiendis offi-
ciis forfitan invenerint pertinaces , pignori-
(1 ) Ne . Lege , ut . Pecchia .
2 ) Adde in quolibet . Ed. V. & N.
REGNI SICULI .
bus captis , vel per impofitiones , & exa-
&tiones muletarum , prout melius viderint
expedire ; & demum , fi hæc contumaciacla-
rior , & pertinacia durior prædictorum exe-
gerit , per captionem perfonarum ad præfen.
tiam noftram , nobis in regno morantibus ,
alioquin ad regionum Juftitiarios , fub fida
cuftodia mittendarum , ipfos ad fubeunda præ-
dicta publica munera coercere . A quibus
etiam bajulis , judicibus , & notariis , in pu
blico facramentum recipient , fecundum for-
mam veteribus legibus , & noftris conftitu-
tionibus comprehenfam . Doanas autem tam
terræ , quam maris , foreftagia , plateatica ,
paffagia , & alia tam vetera jura, quam no-
va curiæ noftræ , noftrorum fidelium fidei
committere poterint , vel locare , prout me,
lius fifci noftri profectibus viderint expedire ,
TITULUS LX.
De quæftionibus inter fifcum , privatos
movendis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Nova Conftitutio .
Uæftiones omnes , inter fifcum noftrum ,
Q& privatos movendas ? tam perfona-
les quam reales , quæ non fint de
feudis , vel rebus feudalibus , cognitiones, at-
que judicia magiftri camerarii accipiant , &
ipfas , adjunctis Juftitiariis , cum contra fi
fcum agitur , & præfente fifci patrono , &
inftituto provido , & fideli procuratore , pro
parte curiæ noftræ , ufque ad fententias exa-
minatas , dato parti alteri peremptorio ter-
mino , per nuntium , & literas fuas ad cu-
riam noftram mittant . Ut tamen fuper qui-
buslibet debitis , quæ a curia noftra petun
tur , & quæ confiftunt in numero , pondere ,
& menfura , hanc formam obfervent ; vide-
licet , quod non per inftrumentum tantum-
modo , fed per teftes , qui numerationi na-
turali , menfuræ 2 vel ponderi perfonaliter
interfuerint , non pauciores quinque , fi pe-
tita quantitas auri libram excedat ; alioquin
per legitimum numerum petita probentur .
Ceterum ad hoc , ut ipfi magiftri camerarii
cum perfonis fibi per noftram curiam depu-
tatis in difpendium rei familiaris fuis labo-
rare ftipendiis non cogantur , per fpeciales
facros noftræ manfuetudinis apices , prout fta-
tus cujuslibet pro tempore fuerit , ftatuimus
TI-
(3 ) Pecchia legendum cenfet : quorumfingu
lis judicem unum &c.
 CONSTITUTIONES REGNI
TITULUS LXI,
De cognitione caufae coram bajulis
Curia Regiæ .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ocorum bajuli , qui a magiftris camera-
quamquam in
riis , & a curia noftraa,, quamquam
credentiam vel in extalium bajulationem re-
cipiuntur ( 1 ) , civiles caufas omnes , reales
videlicet , & perfonales , quæ fuper feudis ,
& rebus feudalibus minime moveantur ad
Jurifdictionem fuam noverint pertinere . Su-
per minimis etiam furtis , & aliis offenfis ,
de quibus comprobati poenam fui corporis ,
vel ablationem membrorum incurrere non de-
berent , audientiam fuam impartiri debebunt .
TITULUS LXII,
De fure capto per bajulum Juftitiario
affignando cum re furtiva .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ajulus ,
Baliqsa
В , fifurem
aliquatenus coeperit,
non dimittat abire
: fed , fiipfum
qui-
dem fur extraneus fit, ipfum cum toto fuo,
& te furtiva Juftitiariis noftris affigner , Si
autem civis fuerit , feu villisus fur cum
quod fuerit furatus , Juftitiariis fimiliter
noftris affignet ; res autem mobiles ipfius fu
ris , quafcunque habuerit , per bajulos ejuf-
dem loci fifci juribus vindicentur
TITULUS LXIII,
De Officio bajuli .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
D officium bajulorum præcipue volu
A mus pertinere , contemptas affifiarum
a ven-
poenas , fuper ponderibus , & menfuris a ven-
ditoribus rerum , & locatoribus operarum e- ab aliis , vel aliquo per patrimonium , five
xigere , ac irremiffibiliter extorquere :
. quas aliunde teneat , appellatus fuerit , volumus ,
fi in toto , vel in parte dimiferint , de bo ut de hoc in curia illius , in cujus terra
nis fuis proculdubio fifco noftro perfolvent .
Habebunt autem apud fe bajuli prædicti men-
furas , pondera , & affifias fcriptas , per fe-
ipfos , & Judices fuos menfe quolibet cum
fumma diligentia perquirendas , ne diu graf
fari valeant per ipforum negligentiam trans-
greffores . Poenas bannorum etiam ab eifdem
de confilio Judicum , & aliorum noftrorum
regni fidelium non ultra unciam puniendo-
rum exigant , & fine remiffione recipere non
omittant . De quorum baimorum numero
fore cenfemus pœnas per ipfos partibus co-
ram fe litigantibus indicendas , quæ forfan
irreverenter ad ipfos , vel invicem infolen
niter ( 2 ) in judicio litigabunt ; quæ tamen
poenæ quantitatem auguftalis unius per vi-
ces fingulas non excedant .
Tom. I.
(1 ) Recipiuntur . Lege : recipiunt . Ed. V.
& N.
( 2 ) Infolenniter . Lege , infolenter . Ed. V.
SICULI , 325
TITULUS LXIV.
De mutatione , & recommendatione pecuniæ,
I. REX GUILELMUS.-
Egiæ majeftatis prudentia exigit re-
R gni fubjectorum confuetudines fuper-
vacuas radicitus extirpare . Hac igitur edi
Etali lege fancimus , univerfos noftræ Jurif
dictioni fubjectos , qualifcunque fit , qui rem,
vel pecuniam mutuo acceptam , vel apud fe
depofitam, commodatamque , vel quamliber
aliam rem , illis , quorum res effe conftite-
rit , invitus ( 3 ) ultra terminum , vel legi-
timum tempus detinere tentaverit , credito-
re , depofitore , five commodatore illæfis
tertia rei in caufam deductæ debere mul-
&tari , & eamdem compendiis bajulationis
noftræ acquiri . Sane per præfentis pragmati,
cæ fanétionis edictum noftris fidelibus duxi-
mus diftinguendum , quod fi debitor non
fuerit ad callida argumenta converfus " ani
mumque non habuerit creditorem fuum cre-
dico, & debit
dio creditoris ,, defraudare , &aliqua
& fatigatione fine difpen
in cu-
ria veritatem confeffus fuerit , nulla varia
exactione debitorem prægravari jubemus . Si
autem veritatem debiror negaverit , & fuis
calliditatibus petitorem circumvenire volue-
rit , victus de toto eq , in quo fuerit ad-
verfario condemnatus , integram tertiam cu
riæ noftræ perfolvat .
TITULUS LXV.
De Clericis conveniendis pro poffeffionibus ,
quas non tenent ab Ecclefia ,
I. REX GUILELMUS .
Iquis Clericus de hereditate , vel aliquo
tenimento , quod non ab Ecclefia fed
poffeffionem , vel tenimentum habuerit , re-
fpondeat , & quod juftum fuerit faciat : non
tamen ut perfona fua exinde capiatur , vel
incarceretur .
TITULUS LXVI.
De facramento præftando a bajulis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Ajuli locorum , & Judices publice , fu-
BA er
Bjjuper juftitia miniftranda facramenta
præftabunt , quæ præftanda per magiftros ca-
merarios præmiffa conftitutio noftra decre-
vit . Illud tamen facramento bajulorum ex-
preffe vidimus inferendum ut pœnas , &
muletas veteribus legibus , & noftris confti-
tutionibus comprehenfas , ab his , qui in eas
inciderint , prout ad ipforum jurifdictionem
Ee &
& N.
(3) Invitus, Loge : invitis , Pecchia
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
326

& cognitionem caufæ pertinere nofcuntur ,
nihil omnino gratiæ, & honori penitus de-
ferentes, fine diminutione requirant , & re-
cipiant requifitas .
II. IDEM ,
Nova Conftitutio ,
E burgenfaticis , petitorio , vel quolibet
D poffefforio adipifcenda , recuperandæ ,
vel etiam retinendæ poffeffionis , Clericum ,
feu etiam quemvis religiofum pecuniaria a-
Atione conventum , in
in civili volumus exa-
mobilium , quam immobilium , & quarum
cunque rerum , quæ non cadunt in nomen
contractuum prædi& torum , fi perfonali qua-
libet , vel alia actione reali petuntur tri-
gefimam tantum quantitatis , vel æftimatio-
nis rei petita , bajuli ipfi exigant , & reci-
piant a damnato , cum caufa per fententiam
dicitur ( 3 ) : fic ut Judicibus novella noftri
nominis conftitutio introduxit . Si vero caufa
tranfactionis remedio decidatur , tunc ab utra-
que parte litigantium recipiant trigefimam
fupradictam . Bajulus autem contra prædicta ,
vel aliquid fupradictorum veniens > quæ in

mine refpondere ; rei qualitate potius in hac noftris , & regni affifiis continentur , præter
perjurii pœnam in articulis jurisjurandi con-
parte , quæ petitur , quam perfonæ condi-
tentam , de quo divina fententia condemna-
tione , feu judicii qualitate penfata ,
rur , duas libras auri puriffimi ærario noftro
TITULUS LXVII,
fe noverit illaturum ,
De numero bajulorum per loca , II. IDEM .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Irca men compilationes ( 4 ) Neapo
tatra
ca ta
Epe contingit , quod multitudo officia
eniri non pof- fani , ( quibus cognofcere licet de crimini-
S lium , qui de facili conv
fu nt , li ti ga nt ib us in ip fo ru m rationibus im- bus ) de fpeciali , & antiqua prærogativa
pedi me nt um indu ca t . Stat ui mu s igitur , ut & regni noftri obfervatione dignofcitur effe
tr es ta nt um mo do ( 1 ) ba ju li , & non plu conceffum , ordinatione conftitutionis præfen
res , in locis quibuslibet ftatuantur : & ipfos tis nihil omnino ( 5 ) innovari .
etiam de demanio , & homines demanii effe TITULUS LXX.
præcipimus ,
De ordinandis Judicibus , & quando , &
TITULUS LXVIII ,
de quibus rebus peti poffit trigefima ,
Ut Clerici , vel Judices non fint bajuli ; I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
de pœna facientium contra ,
Um circa juftitiæ tramites imperialis
I, IMPERATOR FRIDERICUS ,
C clementia oculos fuæ provifionis ad-
Lerici quoque , quos a forenfibus nego vertit , & fui regiminis extollit faftigium ,
tiis ipfe ordo clericalis excludit ad armando legum munimine imperatoriam
CL
adminiftrationem bajulorum , vel ipforum of- majeftatem , & fubje& torum gravamina , &
ficia nullatenus admittantur . Quod etiam ad oppreffiones relevat , qui fola poft Deum

Judices extendentes , ipfos a bajulationibus , magnificentia Principis lenitate refpirant .

& bajulorum confortiis privatis , & publicis
removemus , Eofdem etiam publicatíone bo-
norum fuorum fi contra fecerint , conde
mnantes ( 2 ) , bajulationes omnes ubique per
regnum Kalendis Septembris inchoari præci-
pimus , five in extalium , five ad credentiam
collocentur ,
TITULUS LXIX,
dum
Difcreta itaque viciffitudine temporum,
poft bellorum ftrepitus , obtenta victoria ,
fuccederet quies pacis , ad hoc fe noftri no.
minis principalis ingenii erexit proviſio , ur
paci juftitiam fociaret . Ad quod itaque dum
perpenfæ deliberationis confilio vacaremus
ta poftmodum moderatione præfcripfi.
diftin&
mus , quot , & quales bajuli , Judices , atque
notarii , per urbes fingulas juftitiam mini-

In quibus rebus petatur trigefima ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
"Onftitutionum prædecefforum noftrorum
tum neceffario fupplemento fup-
C defec
plentes , quæ in certis tantum quæftionibus,
& perfonis , commodato videlicet , mutuo ,
& depofito , bajulos tertiariam recipere fta-
tuebant nec de aliis aliquid , fanctiones
ipfis non modicam malignandi materiam of-
ferebant , ftatuimus , ut de caufis aliis tam
ftrarent , videlicet , ut his , quos dudum in-
vaforum regni noftri per diverfas provincias
concreavit iniquitas , penitus antiquatis , &
in ipforum loco de mandato noftro , aut duo-
bus , aut tribus , aut quinque , in locis ali-
quibus , qui contractibus tunc interfint " &
uno tantummodo , qui una cum bajulo cau-
fas examinent , & decidant , viris providis ,
& fidelibus fubftitutis , ut in novi Regis vi-
&toria novella juftitiæ propago confurgat . Qui
juxta tenorem noftrarum conftitutionum , &
jura ,

(1) Pecchia legendum cenfet : ut tres tan-
tummodo Judices , & unus Bajulus , & non plu-
res .
(2 ) Ed. V. & N. addit , & ..
(3 ) Dicitur . Ed. V. & N. decidetur ,
(4) Compilationes . Ita legendum docet Pec-
chia : Circa tamen Compalatios ( feu potius Com
palatium ) Neapolis , & fraticotos qui-
bus cognofcere etiam de criminibus defpeciali &c.
(5 ) Omnino . Ed . V. et N. volumus .
 CONSTITUTIONES
jura , & confuetudines approbatas , caufas
audiant , auditas examinent & a gratia-
rum ( 1 ) munerum fordibus abftinentes , de
puræ confcientiæ gremio gratuitas fententias
proferant , non venales : nihil omnino, præ-
ter efculenta , & poculenta , femel tantum
in caufis , per fe , vel per alium a litigato-
litigato-
ribus capientes , fed de munificentia noftræ
gratiæ falarium a curia noftra recipiant, pro-
ut unicuique prædictorum in locis fingulis
per noftram excellentiam eft provifum . Sta-
tuimus etiam , ut trigefimam partem quan-
titatis in petitione deductæ , vel æftimatio-
nis petitæ rei , fub facramento partis, & ta-
xatione Judicum , ex utraque parte litigan-
tium , poft diffinitivæ fententiæ calculum
vel caufas tranfactione , vel amicabili com-
pofitione decifas , pro Judicaturis fuis, & fub-
fcriptionibus confequantur . Et ftatim oblato
libello ,& parti porrecto , in pecunia vel
"
in pignore , pro curia noftra , pro fe de-
mum , lite fententia ? vel tranfactione fini-
ta, centefimam ( 2 ) inter ipfos æqualiter di-
videndam bajulus , Judex , atque notarius
pro fcriptionibus , & fubfcriptionibus fuis con-
fequantur præterquam in actione injuria-
rum ,
in qua de eo tantum , quod in taxa-
tione , & condemnatione deducitur , vigefi-
ma perfolvatur . Verum fi poffeffionis in Ju-
dicio fola reftitutio poftuletur tunc fexa-
gefimam tantum recipiant , reliquam trige-
fimam fub decifione pleniffima in petitorio
percepturi , æftimatione poffeffionis cum fa-
cramenti folemnitate præhabita , ut eft di-
tum; ut fic cum qualitate caufæ viciffitu-
do falarii compenfetur , & Judices curiæ non
cogantur laboribus vacuis laborare . Ex com-
pofitionibus maleficiorum etiam , quæ pri-
vatis perfonis , vel parti reipublicæ inferun
tur , eamdem partem a partibus , vel offi-
cialibus curia Judicibus percepturis , circa
quafi poffeffionem jurium , his omnibus, quæ
in Judiciis poffeffionum rerum corporalium
diximus , obfervandis . Ad cujus falarii præ-
ftationem partes , aut fponte præftitis , vel
fuffragio curiæ receptis pignoribus , protinus
arceantur .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
E quæftionibus , quas inter homines Præ
D latorum , Comitum , & Baronum , in
terris noftri demanii , prout affolet , habi-
tantes moveri contigerit , de quibus iidem
Prælati , Comites , & Barones Jurifdictionem,
aut curam habere nofcuntur volumus " ut
Judex per noftram curiam pro tempore con-
ftitutus ad curiam Prælatorum , five nobi-
lium fe conferat requifitus , caufas ipforum
audiat , & debito fine decidat : tam trigefi-
ma , quam pœna legitima , Live muleta per
Tom. I.
( 1 ) Adde, & . Ed. V. & N.
(2 ) Centefimam . Ed. V. & N. tricefimam .
( 3 ) Ed. V. & N. inter Curiam noftram , Pra-
latos &c.
REGNI SICULI , 327
officium Judicis inferenda , inter curiæ no-
ftræ ( 3 ) Prælatos , & nobiles fupradictos ,
quorum vafalli litigantes extiterint , æquali-
ter dividendis . Ceterum fi contigerit , ex li-
tigantibus alterum hominem effe demanii
tunc trigefima tota , nec non & pœna , quam
vafallum noftri demanii debere pati conti,
gerit , ad bajulum noftri demanii redigentur :
pœna vero , qua vafallus alterius punietur
prout in fuperioribus dictum eft ) inter fi
fcum noftrum, & dominum condemnati pro-
portionabiliter dividetur . Statuimus etiam ,
ut fi quando Judex fuper examinandis quæ-
ftionibus ordinatus , abfens neceffario fuerit ,
vel adverfa valetudine præpeditus , tunc fi
quidem longa futura fuerit infirmitas , vel
abfentia Judicantis , magifter camerarius re-
gionis ftatuat interim unum ex aliis Judici-
bus civitatis , & loci , fuper conficiendis con-
tractibus ordinatis , cui pro rata temporis in
ftatutis expenfis valent provideri .
TITULUS LXXI.
De falario bajulorum , Judicum , &
notariorum curiæ .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Um juxta providum , & falubre confi-
C lium antiquorum , viam præcidere cu-
piditatibus cupientes , de camera noftra fa-
laria bajulis , Judicibus , atque notariis exhi-
benda non injufta recompenfatione providi-
mus ; ut obventiones omnes , , quæ de trige-
fimis pœnis legitimis , feu judicialibus mul-
tis , bannis , aut quibuslibet fimilibus aliqui-
&
bus , noftris fidelibus inferuntur , bajulis, feu
Judicibus ipfis obveniunt , integre noftris æ-
rariis applicentur . De quibus omnibus ma-
giftri camerarii per fingulos menfes cum ba-
julis diligentem rationem expurgent , & re-
lictis fibi pro fe Judice , atque notario pro
rata temporis ftatutis expenfis , quod fupe-
rerit pro curia noftra fervetur . Et ut cujuf-
libet peculatus via cuilibet præcludatur, mo-
dum ( 4 ) prævidimus , ut obventiones præ-
dicta fub infrafcripta forma per præfatos ba-
julum , Judicem, & notarium recipiantur, &
receptæ ferventur : videlicet , in fcrinio uno
tres claves diverfas , & foramen obliquum
ad immiffionem auri habente . Quarum præ-
dictorum quilibet unam apud fe retineat, ubi
percepta pecunia deponatur ; quod non nifi
in præfentia magiftri camerarii per omnes
prædictos , aut ipforum aliquem , valeat a-
periri . Per fingulos etiam menfes quatuor
a magiftro camerario de bajulis , Judicibus,
atqué notarii ( 5 ) proceffibus inquiretur, &
demum anno perfecto per generales inquifito-
res a noftra curia deftinatos , exactiffima fiet
inquifitio contra eos . Qui autem inventi
fuerint per magiftrum camerarium fupradi-
Ee 2 &um ,
( 4 ) Ed. V. & N. Et ut cujuslibet peculatus
via cuilibet præcludatur , & modus : providimus
& c.
(s ) Ed. V. & N. atque notariis, proceffibus &c.
 NES
TU TIO
STI
328 CON
&
tum , vel inquifitores culpabiles , videlicet,
quod odio , vel amore , prece , vel pretio
alicujus juftitiam facere petentibus denegaf-
fent
? aut per fraudem infra ftatutum tem-
pus juftitiam facere petentibus denegaffent ,
vel quod fuæ Jurifdictioni fubjectos per ve-
nales fententias aut fimilibus aliis grava-
minibus manifeftis opprefferint , remiffa in-
quifitione ad magnam curiam noftram > de
perjurio manus mutilatione mulcentur . Et
fi durante officio per camerarios in manife-
fta defidia inventi fuerint , non in dolo ,
tertia parte mobilium puniantur . Et ad of-
ficium fuum bajuli , & Judices prædicti per-
tinere cognofcant malefactores , in ipfis ma-
leficiis deprehenfos , & forbannitos , fine li-
centia curiæ redeuntes , & fcientes recepta
tores eorum , capere de perfonis , Juftitiæ ( 1 )
affignandos . Ab aliis autem malefactoribus
in terra præfentibus fidejuffores recipiant , fi
eos dare potuerint , præterquam in crimini-
bus exceptis ; aut fi ipfos dare non potue-
rint , eos perfonaliter capiant , Juftitiariis fi-
militer affignandos .
TITULUS LXXII .
De pœna contemptorum Curiæ imperialis
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Um juftitiæ copiam per Officiales no-
C ftros cunctis regnicolis mandaverimus
elargiri , pœnam in eos , qui noftra Jurifdi-
&tione contempta ad forum aliud , de his ,
quæ ad curiam noftram pertinent , convola-
verint , conftitutione præfenti duximus fta-
tuendam ; videlicet , ut five clerici , five lai-
ci fint , confifcatione bonorum mobilium , &
immobilium five fint patrimonialia , five
feudalia , puniantur ,
TITULUS LXXIII .
De feriis , & falariis Judicum , & notario
rum inftrumenta fcribentium , &fcriben-
dorum , de eorum forma fervanda .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
notarios&omnes Judices , d vefperas, ciales ,
BAjulos,
a mane ufque ad vefperas , ciales , & facros noftræ manfuetudinis api-
præter neceffarias horas comeftionis , & fo- ces , prout ftatus cujuslibet pro tempore fue-
mni , fui copiam omnibus præftare præcipi- rit , ftatuemus eifdem in expenfis annalibus
mus officii fui partes petentibus omnibus
& fufficientibus provideri .
præbituros . Exceptis diebus nativitatis Do-
mini , Pafchalibus , atque Dominicis , ac Bea-
tæ Virginis , & Apoftolorum feftivitatibus Infra quod tempus caufa debet determinavi .
dedicatis ; in quibus & Judices alii , qui an-
nales erunt , fe de audiendis , & dicendis ( 2 )
quæftionibus nullatenus intromittant ; fed de
contractibus , & inftrumentis conficiendis per
notarios , prout eft juris , & moris , profcri-
ptionibus & fubfcriptionibus fuis tarenum u-
num , fi libram auri contractus excefferit >
alicquin dimidium recepturi . Huic conftitu-
(1 ) Juftitia . Ed. V. & N. Juftitiariis .
( 2 ) Et dicendis . Ed. V. & N. decidendis .
( 3 ) Ed. V. & N. conftituti .
NI ULI
REG SIC .
tioni falubriter providimus inferendum ut
Judices , atque notarii infra hebdomadam a
die , quo fuerint de fcribendo rogati , in-
ftrumenta fcribere & fubfcribere teneantur
neceffitate rogantibus imponenda , ftatutum
pro fcribendis & fubfcribendis a curia no-
tra falarium exhibere ; ac pœna dupli fala-
rii conftitutis ( 3 ) partibus , nifi priufquam
fuerint inftrumenta confcripta , de non fcri-
bendis eifdem fub atteftatione folenni re-
nuntiationem emiferint ; & Judicibus , atque
notariis imminente , fi infra terminum præ-
ftitutum notarii five Judices inftrumenta
non fecerint , vel facta per eos non recol-
legerint , qui rogarunt . Ceterum , fi cafu
contigerit , Judicem , five notarium prius in
fata concedere , quam inftrumenta fint ( pro-
ut ad eorum quemlibet pertinet ) confum-
mata , decernimus , ut , fi quidem partes fu-
perfint , vel ipfarum heredes , quarum roga-
tu contractus iterum valeant celebrare , per
competentis coercitionis modos , indictiones
muletarum videlicet aut pignorum captio
nes 2 ad reficiendos contractus per bajulo-
rum officium compellantur , Quæ partes fi
forte defuerint , fiquidem notarius qui ge-
fta confcripferit , integræ vitæ , famæ &
opinionis extiterit , & manus ejus, qui fche-
dam confcripferit , nota fit aliis Judicibus ,
atque notariis civitatis , & loci , placet ido-
neorum teftium , qui interfuerint , duorum
neorum
ad minus jurata teftificatione recepta , per
alium ejufdem loci notarium fchedam eam-
dem recipi , & inftrumentum , prout eft ju-
ris , & moris , ab ipfo confcribi , a Judice ,
qui contractui , five negotio fe interfuiffe fa-
tebitur , fubfcribendum , vel ab alio Judice
civitatis ejufdem , fi forte prius ( 4 ) extite-
rit humana forte fublatus ; qui tamen rei
agendæ non fe interfuiffe defcribet , & fe (5)
qualiter inter acta præmortuorum Judicum ,
atque notariorum teftium depofitionibus ro-
borata , nec fcripti ( 6 ) negotii feriem rece-
piffe , teftetur . Ceterum ad hoc , ut ipfi ba-
juli cum perfonis fibi per noftram curiam
deputatis in difpendium rei familiaris fuis
TITULUS LXXIV .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Mnes bajuli locorum , & Judices, cau-
Ο fas in eorum Judiciis inchoatas , intra
bimeftris temporis fpatium , a die citationis
emiffa, diffiniant , nifi aut probationes ex
longinquo petantur , ( facramento fpecialiter
fuper hoc præftito per petentem vel alia
ma-
( 4 ) Lege; fi forte prior . Pecchia .
( 5 ) Et fe . Lege , fed . Ed. V. & N.
( 6 ) Necfcripti. Lege : defcripti . Ed . V. & N.
 CONSTITUTIONES
manifeftiffima caufa fit , propter quam caufa
intra prædictum terminum finiri non poffit .
TITULUS
LXXV,
De fententiis in fcriptis ferendis ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
B omnibus regni noftri fidelibus, quem-
ABcumque dignitatis gradum , aut jurif-
dictionis obtineant , obfervare præcipimus
quod omnes fententias diffinitivas in fcri-
ptis proferant . Quod fi forte facere negle-
xerint , nullius momenti verbales , & non
fcriptæ fententiæ reputentur . Ipfi quoque de
fuo damnum quodlibet , & expenfas liti
gantibus refarcire cogantur .
TITULUS
LXXVI.
De fummaria cognitione contra gabellotos
ferenda ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uctoritatem etiam bajulis impartimur,
A ut ad querelas noftrorum fidelium fum-
maria cognitione præmiffa fuperexactiones
reftitui faciant , & rapinas , quas gabelloti ,
foreftarii , platearii , portionarii , feu paffa-
gerii , contra veterem formam aut contra
nova noftræ curiæ ftatuta in fideles noftros
exercent ; fuperexactionis , & rapinæ pœna
magiftris camerariis , qui prædictos officia-
les inftituerint , obfervata .
TITULUS LXXVII.
DeJudicibus , & notariis , &eorum numero ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
N locis demanii noftri ubique per re-
IN gnum Judices non plures tribus , & no-
tarios fex , volumus ordinari ; civitatibus
Neapolis , Salerni , & Capuæ tantum exce-
ptis , in quibus quinque Judices , & octo
notarios effe volumus ftatuendos , in quibus
fere contractus omnes coram Judicibus , &
notariis celebrentur . Quos non ( ut olim )
a magiftris juftitiariis , vel camerariis , fed
a nobis tantummodo ordinari fancimus : præ-
ter Judicem , & actorum notarium , quos ,
( ut prædictum eft ) poterunt magiftri ca-
merarii ordinare , Quos omnes etiam fub
tali cautela decernimus promovendos , ut
nullus Judex , vel notarius publicus , nifi for-
te fit de demanio , & homo demanii , fta-
tuatur ; ita quod nulli fit fervitio , vel con-
ditioni fubjectus , nec alicui alii perfonæ Ec-
clefiafticæ , vel feculari , fed immediate no-
bis tantummodo teneatur . Prædicti autem ,
tam Judices , quam notarii , cum literis te-
ftimonialibus hominum loci illius , in quo
ftatuendi funt , ad præfentiam noftram, vel
ejus , qui vicem noftram in abſentia noftra
Tom. I.
( 1 ) Mores . Lege : morum . Ed. V. & N.
( a ) Nofcuntur . Ed. V. & N. debebunt .
(3 ) Coram bajulis . Pecchia docet in antiquis
Mss. fcriptum fuiffe, coram Compal. ; quod Mat-
REGNI SICULI . 329
in regno univerfaliter procurabit, accedant ÷
quæ literæ teftimonium fidei , & mores ( 1 )
Judicis , & notarii ftatuendorum continere
nofcuntur ( 2 ) , & quod in ipfius loci con-
fuetudinibus fit inftructus . Examinationem
autem literaturæ , & etiam juris fcripti ,
noftræ curiæ refervamus .
TITULUS LXXVIII.
De inftrumentis conficiendis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Onfuetudinem
quam olim in aliqui-
C bus regni noftri partibus audivimus
obtinere , dilucida conftitutione caffantes de-
cernimus , inftrumenta publica , & quaslibet
cautiones, per literaturam communem , & le-
gibilem per ftatutos a nobis notarios fcribi
debere ; fcribendi modo , qui in civitate Nea-
polis , Ducatu Amalfiæ , ac Surrenti , atque
eorum pertinentiis hactenus fervabatur
mnino fublato . Volumus etiam , & fanci-
mus , ut prædicta inftrumenta publica , &
aliæ fimiles cautiones , non nifi in pergame-
nis impofterum confcribantur . Cum enim
eorum fides multis futuris temporibus dura-
tura fperetur , juftum effe decernimus ? ut
ex vetuftate forfitan deftructionis periculo
non fuccumbant . Ex inftrumentis in char-
tis papyri , vel alio modo , quam ut di-
tum eft , fcriptis , nifi fint apochæ , vel an-
tapocha , in judiciis , vel extra judicia nul-
la omnino probatio affumatur : fcripturis tan-
tum præteritis in fuo robore duraturis . Quæ
tamen in prædictis chartis bombacinis funt
redactæ fcripturæ , in prædictis locis , Nea-
poli , Amalfiæ, & Surrenti , intra biennium
a die editæ fan&tionis iftius , ad communem
literaturam , & legibilem redigantur .
TITULUS LXXIX .
De Judicibus per imperialem Celfitudinem
promovendis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Nova Conftitutio .
Um nova noftri nominis fanctione fta-
C tutum fit , ut Judices de quæftionibus
cognofcentes , per noftram celfitudinem de-
beant promoveri , juntos etiam admezato-
res , qui per privatorum confenfus ad decis
dendas quæftiones in prædictis locis , Nea-
poli , Amalfiæ , & Surrenti , & circumftan-
tibus eligebantur hucufque , qui nullam a-
liam jurifdictionem habebant , nifi quæ ab
eligentibus conferebatur eifdem , impofterum
eligi prohibemus . Sed per Judices tantum a
nobis ftatutos coram bajulis ( 3 ) caufas
mnes examinari volumus , & per fententiam
terminari . A quorum fententiis appellatio,
Ee 3 nes
thæus de Afflictis interpretatus eft in plurali nu-
mero , fed expedit in fingulari intelligere , quo-
nam unicus erat Compalatius , five Comes Pas
lati Neapolitani ,
 330 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
tos , ut di-
nes non ad compares , vel adjun&
&tum eft , fed ad celfitudinem noftram , vel
officiales noftros camerarios juftitiarios , ma
giftrum juftitiarium , ficut in reliqui s regni
reliquis
partibus , defera ntur . Arbitr is fuper rebus ,
de quibus poteft de jure in arbitros compro-
mitti , propterea non negandis .
TITULUS LXXX .
De fide , & auctoritate inftrumentorum ,
& quot teftes debeant fubfcribere
in inftrumento .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Nftrumentorum robur & folennitatem
I augentes , ut de eorum fide nulla omni-
no impofterum dubietas poffit oriri , ftatui-
mus , ut fi quantitas , quæ in contractu de-
ducitur infra libram auri fubfiftat de mo-
bilibus , vel immobilibus , & quibuslibet re-
bus aut caufis , in inftrumento duo teftes
bonæ , & probatæ opinionis fubfcribant
? num
præter judicem , & notarium , Si autem li-
bram auri excedat , tres teftes probatæ fidei
( ut eſt dictum ) præter judicem , & nota-
rium fimiliter in eodem inftrumento fub-
fcribant ; qui debent effe ( ut dictum eft )
omni exceptione majores , & fcientes lite-
ras in locis in quibus literati poterunt
inveniri alioquin alii etiam affumantur •
Contra prædictam autem formam inftrumen-
ta confecta impofterum nullam habeant fir-
mitatem ; illo tenaciter obfervando , ut in
aliquo locorum noftri demanii clerici cu-
jufcunque fint ordinis , in judices , & nota-
rios nullatenus ftatuantur .
TITULUS LXXXI.
De advocatis ordinandis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Dvocatorum officium , qui dubia diri-
A munt fata caufarum , non tam utile
quam neceffarium reputantes , noftris confti-
tutionibus duximus inferendum ; quos fub
tali forma volumus ordinari ut non nifi
examinati per judices curiæ noftræ & per
noftram celfitudinem approbati , in eadem
in eadem
curia noftra audeant poftulare . Coram ju-
ftitiario ( 1 ) fimiliter regionum per judices ,
qui eis pro tempore affidebunt , examinari
& per eofdem juftitiarios poftea approbari
debebunt .
TITULUS LXXXII.
De præftatione Sacramenti ab
advocatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Dvocatos tam in curia noftra , quam
A etiam coram provinciarum juftitiariis ,
& bajulis ftatuendos , nec non & per par-
( 1 ) Legendum cenfeo : Coram juftitiariis &c.
tes fingulas regni noftri , ante receptum of-
ficium tactis facrofanctis Evangeliis corpora-
lia volumus facramenta præftare ; quod par-
tes , quarum patrocinium fufceperint
tes cum
omni fide , & veritate , fine tergiverfatione
aliqua adjuvare curabunt ipfas de facto
non inftruant > contra veram confcientiam
nullatenus allegabunt ; & quod caufas non
recipiant defperatas ; & fi quas forte recepe-
rint , partis fortaffe mendaciis coloratas , que
juftæ fibi in principio videbantur , & in pro-
ceffu judicii , vel de facto , vel de jure com-
pareant ipfis injufte , ipfarum patrocinium in
continenti dimittent , fpreta parti ( prout
prifcis legibus eft ftatutum ) licentia conyo-
landi ad alterius patrocinium deneganda
Jurabunt etiam , quod augmentum falarii in
proceffu judicii non requirent , nec de parte
litis ineant pactiones . Quod facramentum
non tantum femel præftitiffe fufficiat fed
coram magiftro juftitiæ , & juftitiario regio-
anno quolibet renovabunt . Si quis
autem advocatorum contra prædi & tam for-
mam facramentorum venire tentaverit in ali-
qua caufa parva , vel magna , ab officio cum
perpetuæ infamiæ nota remotus , tres libras
auri puriffimi fifco noftro componat . Deni-
que clericos in fecularibus caufis , & judi-
ciis omnino præftare patrocinia prohibemus ,
præterquam in caufis fuis propriis confan-
guineorum , vel affinium item in caufis
Ecclefia rum ac mife rabi lium perfonarum ;
ita ut tunc etiam fine pretio valeant poftu-
lare . Si quis autem noftrorum fidelium of-
ficium ad advocandum ipfum admiferit
præfenti noftra conftitutione contempta , li-
bram unam auri facro ærario noftro fe illa-
turum agnofcat , advocato nihilominus , qui
illicitum patrocinium recipere præfumpferit ,
eadem pœna muletando ,
TITULUS LXXXIII .
De falario advocatorum .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ac edictali lege jubemus , advocatos
H omnes pro eorum falariis , quandocun-
que ipfos in privatorum caufis oporteat po-
ftulare non amplius exigere , vel a liti-
gantibus ftipulari , quam fexagefimam par-
tem caufæ , pro qua fuffragium fpoponde-
rant , fi res , quæ petitur , æftimationem re-
cipiat . Ceterum fuper his , quæ non pote-
runt æftimari , volumus , advocatorum fala-
ria judicis arbitrio diffiniri , quemadmodum
caufæ ftatus , & etiam rei facræ nec non
& hominum dum contra ipfos accufatio
inftituitur de tali crimine , de quo convicti
capitaliter puniantur , vel alias contra ipfos
procedi poffit , juxta criminum qualitatem :
in qua
præterquam in actione injuriarum
volumus , a tempore oblati libelli , bajulos ,
& ju-
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
& judices advocatorum falaria prætaxare ,
& ceteris aliis his fimilibus , quæ jura vete-
ra præfcripferunt ,
TITULUS LXXXIV.
De officio magiftrorum procuratorum curiæ ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Nter multas , & arduas follicitudines no-
I' ftras quibus ordinata difpenfatione di-
fponere regno noftro fatagimus noftrarum ( 1 )
rerum fifcalium curam , quæ velut res no-
ftræ quodammodo privatæ cenfentur non
improbabiliter vidimus collocandas earum
procurationibus perfonas ( idoneas præpone-
re cupientes ) per quas nobis fic jura noftra
reddantur ? ut in eorum juribus fideles no-
ftri propterea non graventur . Statuimus igi-
tur , ut per quemlibet præfidatum unus ma-
gifter procurator rerum noftrarum , & unus
magifter fundicarius debeat ordinari , qui
jura fifci noftri percipiant , & percepta con-
fervent . Qui etiam magifter , procurator vi-
delicet , per fingulas jurifdictionis fuæ par-
tes ad denuntiationes fidelium delatorum ,
vel nullis deferentibus ? etiam ( fi viderit
expedire ) inquifitiones facere ftudeat dili-
genter . Et data poffefforibus , poft inquifi-
tionis copiam , de jure fuo contradicendi li-
centia , quæ ad jus curiæ noftræ pertinere
compererit fifci noftri juribus ftudeat vin-
dicare . Ut tamen poft caufam fufficienter
inftructam , & ad confcientiam noftram fide-
li relatione deductam > fi poffeffor in con-
tradicendo perftiterit , non aliter ad occu-
pandam poffeffionem manus extendat , quam
fi fuper hoc de curia noftra mandatum re-
ceperit fpeciale . Prædicta autem poftquam
revocata ( 2 ) per curiam noftram reperit pof-
fideri ; demania etiam , & mortitia , exca-
dentias , granaterias , pifcarias , herbas alu-
minis ( 3 ) , & generaliter omnia , quæ per
noftram curiam procurantur , ad procuratio-
nis fuæ follicitudinem revocabit . Animalia
autem curiæ noftræ , & omnes beftias maf-
farias ( 4 ) per curiam , & alias , quæ præ-
fenti pro tempore fuerint > cum diligentia
debita faciat procurari . Et ex eorum pro-
ventibus tam curiæ noftræ , quam caftro-
rum noftrorum neceffitatibus , & utilitati-
bus , ad requifitionem proviforum fuper ca-
ftrorum noftrorum provifionibus ftatutorum ,
faciat provideri . Stipendia autem , quæ in
pecunia numerata confiftunt , caftellanis , &
fervientibus , ac perfonis aliis ftatutis in ca-
ftris , per magiftros camerarios regionum vo-
lumus miniftrari .
(1 ) Hæc ita leguntur in Ed. V. & N. No
Ararum rerum fiscalium curam que velut res
noftra quodammodo private cenfentur , non im-
probabiliter vidimus collocandam : earumprocura-
tionibus perfonas idoneas præponere cupientes
per quas nobis &c.
( 2 ) Ed. V. & N. Predicta autem poftquam
revocata legitime fuerint , & alia quæ per præ-
deceffores officii revocata per Curiam noftram re-
331
TITULUS LXXXV.
Forma qualiter locandæ funt res
fifcales.
I. IMPERATOR FRIDERICUS ..
Nova Conftitutio .
I quando forte contigerit , a magiftris
''procuratoribus locationes excadentiarum
S
noftrarum per privatos , & fideles noftros
pro tempore poftulari in ipfarum locatio-
nibus formam hujufmodi volumus obferva-
ri , videlicet , ut procurator privatus a lo-
catione feudorum militarium , five fint qua-
ternata , vel non , prorfus abftineat ; & ab
his , quæ funt caftrorum noftrorum munitio-
nibus , vel noftris folatiis deputata , nifi fu-
per hoc de re petita ( 5 ) confcientiæ no-
ftræ fcrineis mandatum recipiat iteratum .
In aliarum autem excadentiarum locationi-
bus fic ipfos procuratores procedere præfenti
conftitutione fancimus , videlicet , ut de fide ,
& converfatione petentis conditione , ac va-
lore petite rei , quae fcilicet ex eis præven-
tibus ( 6) proveniat annuatim , per fideles
noftros primitus inftruantur ; & fi petentem
fidelem noftrum invenerint , eumdemque bo-
num cultorem , & frugi , ac res fuas falu-
briter , ac perfpicaciter difponentem , nec in
offenfionem , vel malevolentiam alicujus lo-
cationem expetere fupradictam , placet tam
fuper fubhaftatione , quam aliis legitimis fo-
lennitatibus obfervatis , quas & cautela ju-
ris antiqui , & noftri ( 7 ) confuetudo depo-
fcit ( confilio magiftri camerarii provincia
nihilominus accedente ) expetitas excaden-
tias locationis perpetuo jure concedi , & pof-
feffores earum , quibus prædicto modo con-
ceffæ fuerint
, perpetua fecuritate gaudere .
Aut fi eorum aliquis ad cautelam majorem
fuam , feu fuccefforum fuorum , fuper loca-
tionibus ipfis confirmationem a nobis impe-
trare voluerit , idem magifter procurator ,
una cum magiftro camerario fupradicto , fub
figillis fuis , judicum , aliorumque noftrorum
fidelium loci , qui fuper hoc confilium de-
derunt , per literas fuas curiæ noftræ diftin-
&te defcribant locum , valorem , qualitatem ,
& quantitatem, rei locatæ , quid , & quan-
tum curia noftra de re ipfa perceperat an-
nuatim , cujufmodi cenfum " five fervitium
percipere debeant de eadem , quid denique
per locationem ipfam curiæ noftræ utilitatis
accrefcat , ut ex eorum plena relatione per-
docti deliberare poffimus , an prædictam con-
firmationem concedere nobis expediat , an
ne-
pererit poffideri &c.
( 3 ) Herbas aliminis , id eft , pafcua . Pecchia .
(4 ) Lege : Et maffarias per curatolos , qui de-
putati pro tempore fuerint &c. Ita legebatur in
Mss. Matthæi de Afflictis . Pecchia .
( 5) Pecchia legendum cenfet de repetita.१
( 6 ) Pecchia : ex ejus proventibus .
( 7 ) Ed. V. & N. & noftri Regni .
 CONSTITUTIONES
332
negare , Ceterum ad hoc , ut magiftri pro-
curatores cum aliis perfonis fibi per noftram
curiam deputatis , in difpendium rei fami-
liaris fuis laborare impendiis non cogantur ,
per fpeciales , & facros noftræ manfuetudi-
nis apices , prout ftatus cuiuslibet pro tem-
pore fuerit ftatuimus eifdem in expenfis
annalibus & fufficientibus provideri .
TITULUS LXXXVI,
De locatione demanii ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS ;
Nova Conftitutio .
Uctoritatem magiftris procuratoribus
A indulgemus , demania noftræ curice fi-
non
delibus noftris ad modicum tempus ,
ultra quinquennium ftatuenda , & ad certam
fructuum partem , prout popofcerit qualitas
temporum , & locorum > colenda concede-
re . Paludes etiam , & nemorofa loca , quæ
defenfis noftris , & publicis pafcuis , feu li-
gnorum incidendorum ufibus deputata non
fint cum indemnitate noftra , nec non de
confilio noftrorum fidelium extirpanda , &
colenda concedant . Ceteris fuper his pro-
ventuum parte , vel cenfu , prout melius ex-
pedire viderint , conftitutis , veteri nullate-
nus diminuto . Quæ fi fubhaftatione , & qua-
libet alia juris folennitate fervata , prædicto
modo fuerint etiam in perpetuum colenda
conceffa etiam perpetuo jure fubfiftant
;
præfertim cum a nobis , feu fuccefforibus no-
ftris iidem procuratores locandum ( 1 ) pa-
ludes , & nemora fupradicta nacti fuerint
pro tempore poteftatem , nec auctoritate no-
ftra deceptos fe doleant poffeffores , & labo-
rum fuorum & fumptuum incommoda per-
tuliffe triftentur . Quæ in prædictis ( 2 ) lo-
cationibus etiam per procuratores noftros ›
fubhaftationis & alia debita folemnitate
fervata , confectis volumus obfervari .
II. IDEM .
Agiftris procuratoribus noftræ curiæ
M fpecialiter prohibemus , ne eorum ali-
quis fideles noftros compellat invitos jura cu-
riæ noftræ , vel res alias jufto etiam pretio
comparare . Illud tamen eis pro curia no-
ftra permittimus , quod eft ubique terrarum
generaliter confuetum , quod eifdem noftris
fidelibus interdicant " quod non ipfi prius
jura fua quam noftra ,, quæ in loco ipfo
celeri pretio
& celeri
fuerint , communi , jufto , &
diftrahant .
TITULUS
+ LXXXVII,
De officio magiftrorum fundiariorum .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Agiftros fundicarios curia noftræ , fic-
M ut quoslibet officiales noftros , puri-
(1 ) Ed. V. & N. ad lacandum.
( 2 ) Mss . M. de Afdictis : Quæ in præteritis .
Pecchia .
REGNI SICULI .
tatem omnimodam tam circa nos , quam
circa fideles noftros volumus confervare . Id-
eoque præcipimus , ut iidem magiftri fun.
dicarii nihil emant , aut emptum in fundi-
cis intromittant , fine teftimonio bajuli , &
judicis civitatis , & loci , publicæ fcriptura
fuffragio roborando , Procurabunt autem ma-
giftri fundicarii fundicos falis , ferri , & aza-
rii , & mercium exituras , quæ fundicandæ
per curiam noftram funt ftatuta : præter vi "
Atualia , quorum exitus aliis officialibus per
noftram curiam fpecialiter eft commiffus ·
Volumus autem prædictos fundicarios ab in-
frafcriptis noftrorum fidelium gravaminibus
abftinere ; quod non compellant eos in ma-
jori quantitate fal emere , quam ipfi volue-
rint , dummodo prohibeant ,& diligenter
obfervent , quod extra provinciam fibi de-
cretam provinciales fui vel in magna , vel
in modica quantitate fal non emant in pro-
vinciam deferendum ; pœna publicationis
bonorum omnium emptoribus , feu quibus-
liber alienis ( 3 ) , fal præter mandatum fpe-
ciale curiæ noftræ deferentibus , præftituta ;
nifi ab ultramarinis partibus in navigiis fal
deferatur , quod non alii , fed curiæ affigne-
tur pro pretio , quo cum curia convenire
poterunt deferentes . Mercatoribus ementi-
bus fal ab eis , & ipfis jura curiæ noftræ fol-
ventibus permittatur , quo voluerint intra
provinciam , & pretio , quo poterunt , di-
ftrahere , nec certo loco , feu a certo ven-
ditore tantummodo fal homines comparare
compellant . Mercatores etiam ad civitates ,
ubi funt fundici , venientes , exoneratis , &
depofitis mercibus , quæ fundicari debent
in fundicis , ubi , vel quo voluerint per ci
vitatem hofpitari , permittant . Poena publi-
cationis mercium mercatoribus imminente
qui alio loco merces fundicandas , fine fpe-
ciali mandato fundicarii , depofuerint , vel
modo quolibet jus fundici fraudare , feu fu-
rari tentabunt : dum tamen fundicarii ca-
veant , quod nullas res alias , præter eas
quæ in novis ftatutis fundicari , feu donari
(4 ) mandavimus mercatores > feu quosli-
bet diftrahentes , fundicare , feu donare com-
pellant .
TITULUS LXXXVIII.
De prohibita Curialium commercione ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ommuniter tam juftitiarii , quam ca
C merarii , omnefque alii provinciarum
annui officiales , ab infrafcriptis abftinere de-
bebunt • Videlicet , quod durante prædicto
tempore magiftratus eorum , nec ipfi , nec
judices , aut notarii , nec familiares eorum ,
mutuum in provinciis fibi decretis a fuis pro-
vincialibus in pecunia , vel rebus aliis acci-
piant , Domos , vel quafcunque poffeffiones
ab
(3 ) Alienis . Ed. V. & N. aliunde .
(4 ) Ed. V. & N. dohanari ; & infra , dos
banare .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
ab eis in provincia ipfa nullo prorfus alie-
nationis titulo , etiam in emphyteutico jure
accipiant , matrimonia , five fponfalia , nec
etiam contractus ineant cum eifdem ; pœna
publicationis bonorum omnium , & amiffio-
nis officii cum infamia officialibus contra hoc
venientibus imminente . Quod ( 1 ) præter-
quam de victui neceffariis
, quemcumque
contractum de mobilibus , vel immobilibus ,
feu fe moventibus , cum hominibus inierint ,
cum ( 2 ) fuæ jurifdictioni fubjectis credi-
toribus autem alienantibus , ac contrahenti-
bus omnibus publicationem pecuniæ mutua-
tæ , & conventi pretii , dotium etiam præ-
miffarum quarumlibet , deinde rerum in con-
tractu venientium , eis imminere cogno-
fcant .
II. IDEM ,
Nova Conftitutio .
T officialibus , & procuratoribus noftris
quibuslibet propter
U quibuslibet
propter expenfarum defe-
Aum negligendi res noftras non fit occafio ,
vel meliorandi caufa non defit > volumus >
& mandamus , ut ad requifitionem ipforum
omnes proventuum noftrorum actores pro
reparandis caftris , & domibus noftris , plan-
tandis , & colendis vineis , feu quibuslibet
aliis poffeffionibus noftræ curia procurandis
fufficientem pecuniam fubminiftrent . Cete-
rum > fi ad requifitionem ipforum actores
noftri eis petitam pecuniam fubminiftrare no-
luerint , mandato celfitudinis noftræ nulla-
tenus expectato , volumus , ut caftellani
vel procuratores ipfi pecuniam de proventi-
bus adminiftrationis fuæ , vel de fuo pro-
prio , in neceffitates , vel utilitates noftras
confidenter expendant ne (3 ) occafione
mandati noftri , quod fuper hoc a nobis non
habent , aut difpendia vereantur ; quin ex-
penfam ipfis de ærario noftro reftitui facia-
mus vel in ratiocinio fuo per rationales
noftros excomputetur eifdem .
III. IDEM .
Nova Conftitutio .
Mnes officiales noftros abflinere præci
pimus a gravaminibus , quæ noftris fi-
delibus hactenus inferebant , mittendo ipfos
interdum pro deferenda pecunia ad ærarium
noftrum , feu pro quibuslibet aliis curiæ no-
ftræ fervitiis , interdum ipforum animalia ca-
piendo , & nec ipfis perfonis ftatutis ( 4 )
per curiam noftram expenfas , nec pro ve-
Aturis animalium mercedes fimiliter diffini-
tas aliquatenus exfolvebant . Quod qui fe-
cerint , de bonis fuis expenfas , & mercedes
eifdem hominibus ( 5 ) curiæ noftræ tantun-
dem exfolvere compellantur .
( 1 ) Ed. V. & N. imminente , qui præter-
quam &c.
( 2 ) Ed, V. & N. cum hominibus inierintfue
jurifdictioni fubjectis .
(3 ) Pecchia legendum cenfet : nec occafione
333
TITULUS LXXXIX .
De officio caftellanorum , & fervientium .
I. REX GUILELMUS .
Aftellani " & fervientes ab incarcera-
C tis , qui ab eadem ( 6 ) incarceratione
quacunque hora extiterint liberati , nihil
omnino recipiant . Si autem in eodem car-
cere noctem incarceratus fecerit non plus
quam dimidium tarenum pro liberatione ab
incarcerato ipfo volumus poftulari .
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ι
Siultra
quis id
Caftellanorum , vel fervientium,
, quod ab incarceratis ipfis re-
cipere regia conftitutione permiffum eft , re-
ceperit , in nonuplum id , quod injufte per
ceperit , fifco noftro componat , fimplo , quod
a prædictis fic injufte receptum eft , ipfis omni
modo reddendo ,
III. IDEM .
Uftodes de quorum cuftodia captivi
C per negligentiam ipforum evaferint
bonis fuis omnibus publicatis , per annum
fqualore carceris decernimus macerari ut
carcerem incarcerati i fimet non deferant
qui incarceratis cuftodiendis aliis negligen-
tiam commiferunt . Hi autem , qui per frau-
dem incarcerates abire permiferint , juxta
antiqua jura capitali fententia feriantur .
IV. IDEM .
Ulpam non immerito reputantes , ali-
C quem immifcere fe rei ad fuum offi-
cium minime pertinenti , præfenti conftitu-
tione inviolabiliter prohibemus magiftris ca-
ftrorum , Caftellanis , & fervientibus eorum-
dem , ut extra caftrorum fitus fine fpeciali
confcientiæ noftræ mandato nullo negotio
terræ ipfius , in qua caftrum fitum eft , ſe
aliquatenus palam intromittere audeant , vel
occulte . Si quis autem de prædictis contra
fecerit , ab officio ipfo remotus pœna quin-
quaginta Auguftalium , fifco noftro inferen-
da 2 muletetur . Servientibus etiam expref-
fius inhibemus , ut extra caftrum non exeant
fine licentia fpeciali Caftellani . Et cum ipfos
de caftellis ob aliquam caufam exire conti-
gerit , plures quam quatuor infimul poteſta-
tem non habeant exeundi . Servientes autem
contra prædicta temere attentantes pœna qua-
tuor Auguftalium puniri volumus ; aut fi non
habent de peculio aliquid , per dimidium
annum ad opera publica deputari .
V. IDEM .
Nova Conftitutio .
Aftellanorum civiles exceffus per ma-
C giftros camerarios regionum , crimina-
les
ea difpendia vereantur .
(4 ) Legendum puto : ftatutas .
(5 ) Ed. V. & N. & curia noftra .
( 6 ) Ed. V. & N. eodem incarcerationis die .
 334 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
les vero per provinciarum juftitiarios , du-
rantibus etiam ipforum Caftellanorum officiis ,
audiri volumus & fecundum juftitiam e-
mendari .
TITULUS XC.
De apparitoribus , & eorum falario .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
N civilibus caufis bajulos , & judices re-
IN
gni noftri formam hujufmodi volumus ob-
fervare ; videlicet , quod ad petitionem age-
re volentis bajulus reum futurum citari fa-
ciet per apparitores fuos , qui jurent de ve-
ritate dicenda , de quibus unum , aut duos ,
tres , aut plures , prout qualitas loci exiger ,
habere debebit . Apparitori autem pro qua-
libet citatione infra civitatem , aut locum
facienda granum auri ab actore præbeatur ,
extra civitatem , aut ( 1 ) pro quolibet mi-
liari , granum unum . Et erit quælibet cita-
tio bajuli peremptoria , continens terminum
tertii diei in civitate , computatis die cita-
tionis , & die , quo fifti debebit in judicio ,
Extra civitatem vero , fi citandus in eadem
provincia fuerit , quarti aut quinti , aut
demum octavi ; extra provinciam vero men-
fis unus , prædictis diebus fimiliter compu-
tatis . His , quæ per facras noftri nominis
fanctiones in citationibus per magiftrum ju-
ftitiarium curiæ noftræ , vel juftitiarii regio-
num ediximus , fuo robore duraturis .
II. IDEM .
Nova Conftitutio;
Ic noftra fervitia perfici volumus , ut oc-
Slccafione ipforum fidelium noftrorum ali-
quis contra juftitiam non gravetur . Ideoque
præfenti conftitutione decernimus , ur nullus
officialis ipfe ( 2 ) equos habeat , aut occa-
fione fervitiorum , vel nuntiorum noftrorum
compellat aliquem equum , vel jumentum ?
afinum , vel quodcunque vehiculum alicui
commodare ; fed pretio pro fervitiis noftris
licet ( 3 ). Quod fi non habet , licentiam ha-
beat aliqua compellendi animalia pro fervi-
tiis noftris pretio unius tareni auri per diem
cum homine ; vel fine homine pro dimidio
zareno locare ' . Ceterum fi locata animalia
per manifeftam ductoris negligentiam , vel
quod ipfa ultra ftatutam diætam per mali-
tiam duxerit , mori contigerit , juxta æfti-
mationem trium , vel quatuor bonorum pro-
borum virorum fidelium , per quos , priuf-
quam locatio fiat , æftimationem locandi ve-
hiculi volumus fieri , per curiam noftram
domino refarciri jubemus . Nullus etiam of-
ficialis compellat aliquem equos fuos vende-
re , nifi jufto pretio curiæ noftræ ; quos &
per quatuor bonos viros volumus æftimari ,
(1 ) Forte legendum : extra civitatem autem
pro quolibet &c.
( 2 ) Ed. V. & N. fi ipfe equos habeat .
TITULUS XCI.
Ut nullus officialis cogat aliquem ad often-
dendum titulum fuæ poffeffionis , Ö
quod nullus occupet .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
B officialibus noftris fidem exigimus ,
A & induftriam expectamus . Cujufdam
tamen fuperftitiofæ folicitudinis caufam ab
ipfis vidimus removendam , per quam zelo
folicitæ fidei , quam non habent , fideles no-
ftros indebitis vexationibus interpellant, quæ-
rendo ab eis titulum poffeffionis fuæ , & cau-
fam , cum nihil per curiam noftram de fpe-
ciali , vel communi jure contra pacificos pof-
feffores proponatur ab eis vel propofitum
approbetur , nifi quod occafione dominii ge-
neralis , quod in rebus , & juribus omnium
fubje&torum noftrorum habemus , fpeciales
ab eis rationes exigimus . Volentes igitur
talium verfutiis obviare , vexationes hujuf
modi fidelibus noftris illatas , vel impofte-
rum inferendas præfenti conftitutione no-
ftra , Deo propofitio valitura perpetuo, pro-
hibemus : fed fiquas rationes & jura Cæ-
fariani noftri curiam noftram in rem cujuf-
libet poffefforis habere confidunt , privilegiis
fifci noftri fervatis , illa fideliter , & folici-
te profequantur . Nihilominus fidelibus no-
ftris omnibus , fub pœna fidelitatis , qua no-
bis tenentur aftricti , mandamus , rationes ,
& jura noftra ut de cetero non occultent .
Sed nullis aliis delatoribus expectatis , ipfi
fe deferant , procuratorum noftrorum igna-
viam forfitan fua diligentia recludant , &
fidelitate compenfent . Ceterum fiquis im-
pofterum jura noftra fcienter quadam occul-
tatione fupprefferit , in quadruplum omnium
fructuum a die fententiæ perceptorum pof-
feffores hujufmodi condemnamus .
TITULUS XCII.
De numero officialium , & ufque ad quod
tempus eorum adminiftratio duret .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ocupatis nobis circa totius rei noftræ
publicæ curas , delitiofum nihil aut
modicum cogitantibus , non funt laborum
additamenta , fed requies , quæ de compo-
nendo ftatu regni noftri Siciliæ cogitamus .
Utpote cum inter cetera , quæ juribus no-
ftris paternæ fucceffionis reliquerit debitum,
vel fortunæ felicitas acquifitionis poftmodum
aggregavit , regnum Siciliæ præ ceteris , ve-
tum quoddam viridarium inter agros,
lut ele&
cura præcipua colere difponimus ; ad illud
potiffime fatagentes , ut eradicatis in totum
amaritudinibus , fructibufque nocivis , in eo
pacis , & juftitiæ robora affluant , & pro-
vide
( 3 ) Ed. V. & N. locet . Pecchia autem les
gendum arbitratur : feu pretio pro fervitiis no-
Aris locare .
 CONSTITUTIONES
vide nutriantur ; ut fit admirantibus omni-
bus fimilitudinibus fpeculum , invidia Prin-
cipum , & norma regnorum . Et cum fta-
tum pacificum populorum juftitia roboret
& ordo decoret , id ordinarium ( 1 ) fore
prævidimus ordinare juftitiam , quam co-
piofe mandavimus regni noftri fidelibus mi-
niftrari , ut non tam ordo , quam copia fa-
crum , & providum noftræ voluntatis pro-
pofitum præconizet . Ad cujus confumma
tionem cura perfpicua laborantes , neceffa-
rium duximus officialium omnium , per quos
juftitia colitur & culta petentibus mini-
ftratur , taxare tempus officii , & numerum
præfinire , ne vel confufione numeri pluribus
præftet prædæ materiam , vel infinitas tem-
poris graffandi licentiam tribuat longiorem .
Statuimus igitur , ur per provincias fingu.
las , quæ certis juftitiariatuum , & camera-
riatuum terminis limitantur , non plures quam
unus Juftitiarius , & unus magifter came-
rarius ordinetur ; quorum Juftitiarius quili-
bet Judicem unum continuum , & notarium
unum actorum habebit : in civitatibus fin-
gulis unum tantummodo bajulum , & Judi-
cem unum , qui caufarum cognitionibus pro-
fit (2 ) juxta præmiffam noftræ manfuetu-
dinis formam , per magiftrum camerarium ,
& tres Judices , qui gefta conficiant , per
noftram excellentiam volumus ordinari : ci-
vitatibus Neapoli , Meffana & Capua
tantum exceptis , in quibus propter contra
&
tuum multitudinem , quinque Judices , &
octo notarii creabuntur , ita quod nullus ma
gifter Judex aliquatenus fit in regno . Ho
rum officialium omnium tempora , præter
notarios , qui ubique terrarum perpetui fta-
tuantur , anni circulo præcipimus terminari ;
nifi vel eminens adminiftrationis induftria ,
vel fubftituendi defectus , nobis aliquando ,
quibus folum ordinationem Juftitiariorum ( u-
bicumque fuerimus ) refervamus , temporis
fpatium de neceffitate , prout fuaferit ( 3 )
prorogandum .
II, IDEM .
"
Udices ubique locorum , remotis perpetuis
J hactenus ordinatis , ut eft dictum, annui
viri illuftres & fideles , & Jurifperiti , fiun-
quam in regno reperiantur , idonei decer-
nantur. Quod fi competitores habeant forfi-
tan promovendum , de utriufque meritis te-
ftimonio fuorum concivium , & examinario-
ne follicita doceatur ita quod in officiali
promovendo difcretio , & in remoto juftitia
confervetur . De notariorum , & Judicum ma-
nibus in conficiendis publicis documentis ve-
ritas intemerata procedat , in quibus fifal
( 1 ) Ed. V. & N. ordinatum .
(2 ) Ed. V. & N. præfint.
(3 ) Pecchia legendum docet : de neceffitate
fuaferint prorogandum .
(4 ) Ed. V. & N. addit : apud fucceffores .
(5 ) Ed. V. & N. producendi .
( 6 ) Ed. V. & N. feu privatorum jura .
REGNI SICULI . 335
fitas fuerit , vel corruptela probata
mutilationis manus , ur olim , fed decapita-
tionis fupplicium ultimum temerarius patia-
tur . Judices fecundum formam conftitutio-
num noftrarum , & jura communia , & con-
fuetudines approbatas , quæ conftitutionibus
non refiftunt , de puriffima confcientia cau-
fas audiant , ut tamen ipfas nec alibi quam
apud bajulos civitatum , in curiæ noftræ præ
torio , ubi confueverunt jura decerni vel
apud alium , qui jurifdictioni præeft, difcu-
tiant , & audiant quæftiones . Quod enim Ju-
dicibus fupradictis ordinariis jurifdi&tiones
concedimus infra annum , non fic accipi vo-
lumus , ut apud ipforum prætoria , ex liti-
gantium forte confenfu , quæftiones accipiant,
fed in præfentia bajulorum noftrorum ipfas
examinent , & fine debito ftudeant terminare ,
TITULUS XCIII.
Quanto tempore Juftitiarii poft officium
depofitum in civitatibus maneant .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Volumus , & præfentis legis edicto fan-
cimus , ut juxta formam juris antiqui,
poft finitum officium Juftitiarii , & camera-
rii degradati cum officialibus fuis per quin-
quaginta dies ( 4 ) continue commorentur ,
infra quos omnibus de jurifdictione fua li-
centia libera tribuatur , defectum ipforum in
publicum producendum ( 5 ) , quod circa man-
data noftra, vel fifci noftri commoda , ferva-
torum ( 6 ) jura fraudulenter , aut perperam
proceffiffent . Nec minus contra ipfos inqui-
fitiones , juxta folitum morem , cum omni
diligentia fieri mandamus ; & demum , fi-
mul ( 7 ) per inquifitionis officium , vel de-
lationes aliquorum , officialis inventus fuerit
culpabilis , aut dolofus ? propter ( 8 ) da-
mna , quæ per ipfum nobis , aut fubditis in-
tegre volumus refarciri , tranfgreffionis fuæ
pœnam , quam noftra fententia dictaverit ,
fuftinebit . Nec illud omittimus , quoniam
ficut maleficos & injuftos querelarum vo-
cibus accufari , & cenfuræ noftræ vigore fe-
riri mandamus ; fic juftiffimos , & vigilan-
tiffimos Judices publicis acclamationibus col-
laudari , & munificentiæ noftræ præmiis de-
corari velimus .
TITULUS XCIV.
De in jus vocando ,
I. IMPERATOR FRIDERICUs .
Iquem noftrorum fidelium ad proclama-
S¹tionem ( 9 ) de aliquo , coram magiftro
Juftitiario curiæ noftræ , vel regionum Ju-
fti-
(7 ) Ed. V. & N. & demum fi per &c.
( 8 ) Ed. V. & N. præter .
(9 ) Ed. V. & N. Si quem noftrorumfidelium
ad proclamandum de aliquo coram MagiftroJufti-
tiario Curia noftræ, vel regionumJuftitiariis, ne-
efitas forte compulerit vel voluntas .

336 CONSTITUTION
ftitiario , neceffitas forte compulerint , vel
voluntas ; fi quidem adverfarium fuum in
curia ipfa repetierit , quem ob aliamfpecia-
lem caufam , & juftam non veniffe confti-
terit vel quod ibidem ea perfecta fubfi-
ftat , de ipfo recepturus juftitiam , protinus
conqueratur . Ob aliam autem caufam ve-
miens , five civiliter , five criminaliter im-
petatur , revocandi domum jus poterit im-
petrare , verumtamen recepto prius termino
peremptorio , quam recedat , in quo fe de
beat curia præfentare . Cujus fpatium , ut
omnis omnino fruftrationis occafio a judiciis
excludatur , præfentis legis ferie duximus an-
notari , & pro locorum diverfitate diftingui .
Ut fi conventi domus a curia diftet per octo
diatas , aut pauciores octo , tanti temporis
dilatio concedatur , quod per fex dies domi
moratus , diætis competentibus numeratis
pro qualitate itineris , & perfonæ ad curiam
revertatur . Si autem per decem diætas do-
micilium ejus a curia diftare nofcatur , per
prædictum modum de numeratione dierum,
& diætarum habita diligenti ratione > tan-
tum temporis impetret ad regreffum , quod
deducto tempore itineris , & reverfionis ad
curiam , per octo dies domi valeat commo-
· rari . Ceterum fi ultra decem diatas diftat
a curia domicilium fugitivi , quantumcun-
que diftantia allegetur dinumeretur tem-
poris ( 1 ) ad iter , & reditum competens ,
ut eft dictum . Quo ftudiofe , & diligenter
dimiffo , dato ( prout dictum eft ) perem-
ptorio pro reditu tam in cafu præfenti ,
quam in omnibus fupradictis , domi fibi li
ceat per dies duodecim commorari . In qui-
bus omnibus dilationibus fi venire contem-
pferit impeditus , contra ipfum ex perem-
ptorio , quantum de jure procedi poterit ,
procedatur .
TITULUS XCV,
De literis citatoriis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Di&
torum ordinem prifcis legibus ftabi-
ad breviorem modum reducere
Eliton nd
Ε
cupientes , ut ex eis impofterum nulla qua-
tionis materia poffit oriri , apertiffima con-
ftitutione fancimus ut citatoriæ literæ per
Judicem , & bajulum deftinandæ , non ut o-
lim ad ipfum eundem , qui citandus fuerit
ab aliquo , per adverfarium fuum tranfmit-
tantur ; fed per aliquem bonum virum, qui
in illis partibus , ubi reus degere dicitur ,
commoratur , affignentur eidem ; vel per fpe-
cialem citantis nuntium eædem literæ defti-
nentur , vel per quodlibet edictum aliud ci-
tatorium etiam fine fcriptis fiat . In quibus
literis debet dilucide contineri , coram quo ,
& a quo , & de qua re , ac cujufmodi que-
rimonia deferatur, & tempus expreffum , in
( 1 ) Ed. V. & N. tempus .
2 ) Ed. V. & N. in limine .
ES
REGNI SICULI .
quo per fe tantum , fi criminalis fit acou
fatio , vel per fe , vel per alium , fi civilis
quæftio moveatur , citatus debeat in cu
ria comparere . Citatio fiat una pro omni-
bus , quæ peremptorium continebit terminum
triginta dierum ad plus a die citationis re-
ceptæ continue numerandorum , in quacun
que parte regni citandus manere dicatur
plerumque etiam brevius fpatium indicetur,
ex qualitate temporum , & proximitate lo-
corum , vel fi caufa fit urgens , propter quam
tam longum tempus concedi non poffit . Si
vero extra regnum is , qui citandus eft , de-
gat , fexaginta dierum fpatium citatio´con-
tinere debebit . In termino autem perem-
ptorio citatus comparere tenebitur per fe
vel per alium , fi civilis eft quæftio ; & le-
gitime principalis caufa defendi , aut pro ipfo
excufatio legitime allegata probari debet
propter quam in termino prædicto fibi da
to non potuerit , vel non debuerit , in cu
ria præfentari ,
II. IDEM ,
Itationis literæ , tam per Juftitiarium ,
quam per bajulum tranfmittendæ , ipfi
eidem , qui citandus fuerat , fi ejus copia
haberi poterit , fub publicæ perfonæ teftimo-
nio , vel præfentia duorum vel trium te-
ftium affignentur . Quod fi , ubi fit , qui ci
tandus fuerit , ignoretur , vel inventus ha-
beri ad fe aditum non permittat , fufficere
volumus , quod denuntiatio domi fiat , in
qua uxor, ejus , vel filii , vel alia fpecialis
familia commoretur ; recepto a familiaribus
facramento , quod citationem factam , quam
primum poterunt , ad notitiam citati perdu
cant . Si vero domus non aperiatur citare
volenti , literas citatorias in limite ( 2 ) do-
mus poni jubemus , fub teftimonio fupradi-
Ao ; & ex tunc triginta , vel quadraginta
dierum tempus , quod in fe literæ conti-
nent , continuum numeretur Quæ omnia
per eum , cui fuerit commiffa citatio Vo-
lumus expediri , & feriatim citanti refcribi ,
Illa impofterum dubietate fummota , quod
is , cul facienda citatio extiterit denuntia-
ta , mandatum ipfum , tam per fe , quam
per alium fide dignum , cui fpecialiter hoc
commiferit , exequatur cum hoc ( 3 ) , non ut
Judex caufæ , fed ut quilibet miniſter alius ad
faciendum aliquid affumatur , nec caufæ co-
gnitionem hoc continet , quod mandatur ,
ut per libellum non valeat expediri . Quæ
omnia volumus impofterum obtinere , five
civiliter quis , five criminaliter impetatur .
Prædictis autem modis vel quolibet præ-
dictorum citatus , fi per fe non compareat,
nec ab alio legitime defendatur vel pro
ipfo legitima excufatio proponatur , a Judi-
cibus contumax reputetur .
TI-
( 3 ) Ed. V. & N. exequatur ; cum hic non ut
judex &c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI,
TITULUS XCVI.
De pena contumaciæ in civilibus caufis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Enam novem unciarum auri , & tertiæ,
P qua contramove contumaces hactenus in ju-
diciis obtinebat , a noftra republica profcri-
bentes , contumacem , cujufcunque conditio-
nis fit , conventum civiliter , vel criminali-
ter accufatum , tertia parte bonorum mobi-
lium noftro ærario inferenda impofterum mul-
Atari cenfemus . Sic enim & judiciorum vi-
gor augebitur, & perfonarum competens dif-
eretio inducetur . Plerumque etenim contin-
gebat , aliquem vilem , & pauperem in præ-
dictis novem unciis condemnari , qui non
tantum aliquando , & aliquando amplius non
habebat, in quo muleta prædicta nedum fi-
nes modeftiæ , fed feveritatis etiam termi-
nos excedebat , Contingebat interdum , no-
bilem aliquem , & in facultatibus opulen-
rum , pœnam ipfam eludere , dum nihil fere
diminui de patrimonio providebat ; ( 1 ) fed
quota detracta mobilium æqualem pro qua-
litate perfonarum contumacibus poenam im-
ponit . Civilibus autem caufis coram bajulis
agitandis citatus contumax , pro qualibet con- tione probata , continuo facienda , fervanda
tumacia , & per quemlibet menfem , quo in contra evidentem , & expreffum contuma-
ipfa duraverit , auguftalem unum euria no- cem
fre perfolvat .
. IDEM .
IL
Ontumacem civili , & perfonali actio-
C ne conventum , ex nova conftitutione
nota tertia mobilium parte mul& tatum, an-
tiqui juris regulis inhærentes , ante litem con-
teftatam , miffionem in bonis pro menfura
debiti declarati , quod ab ipfo exigitur, pati
cenfemus . Si tamen contumax hereditaria-
rum rerum 9 & feudalium poffeffor extite
rit in poffeffionem hereditariarum primi
tus , deinde feudalium actorem inducendum
effe cenfemus .
III. IDEM .
quis poft litem fuper perſonali actione
S in civili judicio conteftatam contumax
fuerit ; fi quidem judici ex his , quæ coram
eo acta funt , poffit de cauffa liquere , ad
diffinitivam fententiam contra contumacem ,
vel pro eo , prout qualitas quæftionis exe-
gerit , procedatur : ei , qui prædictis modis
contumax fuerit , quos nova noftri nominis
conftitutio introduxit , appellationis reme-
dio , juxta divorum Principum prædeceffo-
rum noftrorum placita , denegando . Si vero
ex his , que acta funt , ad diffinitivam fen-
tentiam procedi non poffit , fecundum ordi-
nem proximæ conftitutionis noftræ , in pof-
feffionem bonorum contumacis , pro modo
debiti declarati , miffione fecuta , liceat pe-
Tom. I.
(1 ) A verbo plerumque ufque ad providebat unica periodus . Inde alia incipit a verbo : Sed
quota . Pecchia .
337
titori judicem competentem , qui edictum
citationis emifit adire , & de adverfario
fuo , qui ad judicium venire contempfit ,
latitationem probare : videlicet quod fe fpe-
cialiter animo & propofito fubterfugiendi
judicium abfentaverit ; quo probato , vendi-
tionem rerum hereditariarum a judice , quas
pro prædicta contumacia poffidebat , pote-
it impetrare . Quod fi de latitatione pro-
bare actor non velit , forte nec poffit , fed
abfentiam tantum contumacis incufat ; tunc
ufque ad annum integrum a die commif-
fe contumacia ipfum præcipimus expecta-
ri ; quo tranfacto , venditionem heredita
riarum rerum a judice , quasob adver-
farii fui contumaciam prædicto modo pof
federit , impetrabit . In feudalibus autem
cum hereditaria non fuperfunt , five contra
latitantem , ftatim latitatione probata , five
poft annum , contra contumacem tantum-
modo diftrahendis noftræ celfitudinis con-
fcientiam , & mandatum , fi nobis hoc man-
dare placuerit , requiri cenfemus ; ita ut præ-
dicta feudalia ex decreto noftro tantummo-
do , non alterius judicis diftrahantur . Ea-
dem cenfura , quæ contra latitantes inven
ta eft , de venditione bonorum latita-
qui ad judicium aperte dicat fe ve-
' nire omnino non velle , ita ut nihilominus /
etiam , fi judex viderit commode fieri pof-
fe , per eumdem reipfa , & perfonaliter ve
nire ad judicium compellatur . Captus au-
tem per judicem modo prædicto in con-
temptus fui pœnam in tantum debet cufto-
dia carceris mancipari , quamdiu inſtantia
cæpti judicii , quo impetitur , perfeveret
Contra prædiétam autem formam vendi-
"
tionem tam rerum hereditariarum , quam
feudalium , per obreptionem , vel gratiam
impetratam , ipfo jure nullam effe cenfemus .
IV. IDEM .
Uæftiones jurifperitorum , fuper decla-
ratione debiti facienda competenti
Q
moderamine decidentes fancimus > f
quando declaratio debiti , pro cujus menfu-
ra miffio in poffeffionem bonorum contuma-
cis eft facienda , petatur , mixtam confide-
rationem habere volumus perfonarum nec
non etiam & quantitatis in judicio decla-
randæ . Nam fi quidem Comes fuerit , qui
quantitatem ipfam debeat declarare , facra-
mento ipfius Comitis tantum ufque ad quan-
titatem centum unciarum auri credatur
Baroni autem de quinquaginta unciis : fim-
plici militi de vigintiquinque ; Burgenfi au-
tem bonæ opinionis , & diviti , de libra au-
ri una . Aliis autem ufque ad tres uncias ,
jurantibus tantum , nulla alia impofterum
probatione quæfita , volumus effe credendum .
F f Ul-
 TIONES
338 CONSTITU
Ultra autem prædictas fingulas quantitates ,
ab actoribus communis juris probatio exiga-
tur per authentica inftrumenta , videlicet
per ( 1) teftes fide dignos , & omni exce-
ptione majores.
V. IDEM .
Ei vindicatione conventus , lite non-
R dum in judicio conteftata 2. fi contu-
max fuerit , præter prædictam poenam ter-
tiæ partis mobilium curiæ noftræ debitam ,
item miffionem in poffeffionem rei petite
adverfario affignandam caufa cuftodia patie-
tur , ita videlicet , ut anno tranfacto actor
verus & perpetuus poffeffor , per lapfum . De pactionibus inhibitis , & de volentibus
temporis fpatium , efficiatur . Lite vero con-
teftata fuper actione reali , fi de caufa non
( 2 ) liquet , rei petitæ poffeffio petitori ve-
ra , & perpetua affignetur . Ceterum fi de
prout in perfonalibus
in perfonalibus
caufa non liquidum , prout
cautum eft , judex ad decifionem caufæ
prout viderit de jure , procedat .
VI. IDEM .
Ive reali , five perfonali actione conven-
STVEtus , & contumax reputatus , fi infra le-
gitima tempora poffeffionem rerum feuda-
lium ob fuam contumaciam affignatam re-
cuperare voluerit , tantum minus nomine
fructuum a poffeffore requirat , quantum pro
fervitio , quod curiæ noftræ de re poffeffa
debetur , poffeffor exfolvit . Ad hoc enim ,
ut fervitiorum noftrorum exactio , non fru-
ftretur , ab illis feudorum fervitia debita vo-
lumus exigi , qui feuda ipfa quolibet titulo
detinere nofcuntur • Illud nihilominus præ-
fenti conjungimus fanctioni , quod poffeffio-
nem citatus contumax nullo modo recupe-
ret affignatam , nifi prius auguftali , vel au-
guftalibus debitis curiæ noftræ folutis pro con-
tumacia jam contracta ; & fiquid de his ba-
julus citato dimiferit , de proprio fuo curia
noftræ componat .
TITULUS XCVII.
De tractatu termini conftituti .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ontingit interdum actorem fimul , &
reum civilibus caufis , recepto ab eis
peremptorio termino vel per curiam ipfis
dato , ad judicium non venire ; quo fit , ut
eorum difpendium judicii proceffum impe-
diat , & honori , & auctoritati judiciali il-
ludat . Igitur manifeftius diffinimus , utrum
que , fcilicet actorem, & reum , in decima
parte motæ litis pro æqualibus portionibus
effe muletandos , fi expreffo confenfu fine li-
centia curiæterminum prorogaverint ; vel non
veniendo tantummodo defides arguantur .
(1 ) Lege : vel per teftes . Pecchia .
(2 ) Delenda omnino particula non . Pecchia .
( 3 ) Ed. V. & N. inficiationis .
REGNI SICULI .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Ulieres ad curiam noftram , vel ali-
M cujus officialis noftri præfentiam ve-
nientes , nullatenus admittantur ; fed in ipfa-
rum pœnam , quod præfentare fe confpecti-
bus publicis non verentur > expediri cas ,
priufquam ad propria redeant , prohibemus,
nifi tanta perfonarum vel rerum inopia
prægraventur , quod in aliorum defectum
ipfas oporteat perfonaliter laborare .
TITULUS XCVIII.
a lite difcedere .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ponte volentibus a lite difcedere ,
etiam, vel tranfactiones inuire pofacia
rationem emiffam ante litem conteftatam ?
tantum in civili judicio , abfque ullius con-
Jumaciæ pœna , licentiam partibus non ne-
igamus: poft conteftationem vero litis habi-
tam , fine licentia , & jure curia expreffius
hoc partibus inhibemus . Quod fi hoc face-
re in fraudem juris noftri tentaverint , ejus
tertiam quod pro tranfactione actori ex-
folvit conventus , abfque diminutione ali-
qua fifco noftro componat • Si autem reus
aliquid actori pro prædicta occafione dede-
rit , & nihil , aut minus fe dediffe ( in di-
fpendium curia ) mentiatur , in ejufdem in-
fifcationis ( 3 ) poenam duplum tertiæ fupra-
dicta , quam confeffus dare debuiffet ex-
folvat . Quæ omnia diligenter per officiales
noftros inquiri volumus ut ficut cuilibet
jus fuum inviolate fervamus , fic in jure no-
ftro ( 4 ) perpeti non poffumus .
TITULUS XCIX .
De privilegiis eorum , qui citati extra
civitatem non veniebant , & pri-
vilegiorum irritatione.
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Rivilegia quibufdam locis a nobis , vel
prædecefforibus noftris indulta , nec non
confuetudines in locis ipfis obtentas , velut
Meffanæ , Neapoli , Averfæ , Salerni ? vel
aliis quibufcunque , per quae citati a curia
noftra, vel a juftitiariis regionum fuper cau-
fis , quæ ad eorum jurifdictionem fpectare
nofcuntur , fe hactenus tuebantur ne loca
ipfa tenerentur exire ? ad juftitiam facien-
dam ; ac propterea citationibus fpretis pœ-
nam contumaciae evitabant , & fic licentius
maleficia committebant ; præfenti conftitu
tione irrita , & inania effe cenfemus . Sed
omni omnino difcretione fubmota quicun-
que , & undecunque fuerit a judice compe-
ten-
( 4 ) Ed. V. & N. fic in jure noftro defe&um
perpeti non poffumus .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI.
tenti citatus , fi contumax fit in civilibus ,
vel in criminalibus caufis , pœnis fubjaceat
noftris conftitutionibus introductis .
TITULUS C.
De contumacia alicujus Univerfitatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ubitationem jurifperitorum non tam
benigna , quam neceffaria legum in-
terpretatione tollentes , ftatuimus , fiquando
Univerfitas aliqua regni noftri, perfonaliter ,
& civiliter conventa , & citata , contumax
apparuerit , nec inveniatur commune ejus
aliquid , quod propter ipfius contumaciam
ab adverfario valeat coerceri , vel fuper quo
diffinitiva fententia valeat executioni man-
dari , fingulos de Univerfitate prædicta ad
collectam compellendos effe jubemus ; qui
in collecta ipfà conferant pro modo facul-
tatum fuarum , ut fic ex eo , quod ex col-
EXPLICIT LIBER
CONSTITUTIONUM
NEAPOLITANARUM
SIVE SICULARUM
LIBER SECUNDUS.
TITULUS PRIMUS .
De pœna contumaciæ in criminalibus caufis ,
L IMPERATOR FRIDERICUS .
Randis utilitas , ac neceffitas evi-
dens nos inducunt , et accufatio-
num ordinem prifcis legibus infti-
G
tutum , maleficiorum crefcente ne-
quitia , in ea parte potiffime corrigamus ,
qua malefactores interdum contemptus , &
contumacia vitium , vel poenam patratis fce-
atisfce-
leribus aggregantes , fine temporis præfini-
tione vagari , in ipforum etiam plerumque
difpendium , & aliorum injuria permitte-
bant , defenfionem eifdem nullo temporis fpa-
tio præcludentes . Quo fiebat , ut ipfi pur-
gare fuam innocentiam non curarent , & ac-
eufatores arguere eorum nocentiam non
valerent . Hac igitur editali lege no-
ftri nominis titulo præfignata perfequimur
contumaces , & qualiter contra ipfos in ju
diciis criminaliter , & capitaliter accufatos
qui fui copiam in jure non faciunt , proce-
datur , manifeftiffime declaramus . Eos nam-
Tom. I.
( 1 ) Hæc ita leguntur in Ed. V. & N. Que
anni circulo a die annotationis elapfo > cum per
annotantis litteras publice innotuerit , fifci noftri
339
lecta ipfa redactum in commune fuerit , in-
terlocutoriæ , vel diffinitivæ fententiæ fatis-
fiat . Circa pœnam etiam contumacia cu-
riæ noftræ debitam , hanc formam in Uni-
verfitatibus volumus obfervari , ut contuma-
cia ab Univerfitate contracta , pro dinume-
dimidius augu
ratione cujuslibet focularis
ftalis noftræ curiæ debeatur : ita videlicet
ut fi mille focularia ipfa Univerfitas habeat ,
quingentos auguftales pro pœna contumacia
Univerfitas tota fifco noftro perfolvat . Qua
quantitas inter habitatores loci ipfius pro
modo facultatum proportionaliter divide-
tur , ficut in collectis aliis hactenus fieri
confuevit . Quod etiam in criminalibus cau-
fis locum habere cenfemus , tam circa con-
tumaciæ pœnam , quam etiam circa diffini-
tivas fententias proferendas in caufis › ex
quibus condemnatis pecuniaria pœna ex ea-
rum qualitatibus , yel ex noftro judicio ir-
rogatur .
PRIMUS .
que in primis tertia parte bonorum mobi
lium , ficut in noftris conftitutionibus eft ex-
preffum 9 muletandos effe jubemus , quam
facri ærarii noftri compendiis aggregamus =
bona reliqua juxta antiquam formam , quæ
contra abfentes requifitos eft prodita , vo-
lumus annotari . Quæ anni circulo a die an-
notationis elapfo , cum per annotantis lite-
ras publice innotuerit fifci noftri commo-
ditatibus acquirantur . ( 1 ) Si vero habeat
liberos annotatus , ipfos denique per magi-
ftrum Juft
ftru Justitiæ
itiæ , & Juftitiarios , quibus de
contumacia, eorum contracta liquebit , ban-
niri mandamus , & divulgari publice fore
bannitos . Bannum etiam , & caufam ban-
ni , pro qua bannitus aliquis fuerit , et diem
bannitionis etiam in præfentia magiftri Ju-
ftitiarii et Judicum curiæ noftræ in actiş
volumus contineri , fi quando per magnam
curiam noftram citatus , et contumax, ban-
nitionis poenam incurrit . Humanitate tamen
antiquis legibus annotato fervata a noftra
celfitudine volumus non negari , ut eis fci-
licet infra annum prædictum redeuntibus bo-
na recuperare liceat annotata tertia tan
Ff 2 tum
commoditatibus acquirantur , fi non habeat liberos
annotatus . Ipfos denique per Magiftrum juftitia
rium , & juftitiarios &c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
340
tum parte mobilium in omnem eventum a-
pud noftram curiam remanente ut impu-
nitam fore contumax fuam contumaciam
non lætetur .
TITULUS II.
Ut Univerfitas accufata , & mulieres in
criminalibus caufis poffint ordinare
procuratorem ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Eneralia jura condentes tam in caufis
GE J ( 1 ) contra fingulares perfonas, quam
in his, quæ contra Univerfitates moventur,
interdum noftræ celfitudinis ftudium excita-
mus . In criminalibus igitur caufis et ca-
pitalibus accufationibus, quas contra Univer-
fitates locorum a privatis perfonis, vel Uni-
verfitatibus contra Univerfitates alias , vel
privatas perfonas moveri contingit , alterca-
tionem jurifperitorum in perpetuum deciden-
tes , fyndicum , quemadmodum in civilibus
caufis , permittimus , & præcipimus etiam
ordinari , juris civilis rigore in perpetuum
quiefcente , quod in publicis judiciis procu-
ratorem fruftra intervenire debere præfcri-
pferat . Nam cum difficultate > & impoffi-
bilitate quadam interveniret, dum Univerfi-
tas tota per fe fine ingenti periculo conve-
fire , vel conveniri non poffit , de neceffi-
tate oportebat inferri , quod maleficia con-
con-
tra ipfam , vel ab ipfa commiffa impunita
manerent ; quod nec honori noftro , nec
fubjectorum noftrorum commodis dignofci-
tur expedire . Hujufmodi etiam noftræ hu-
manitatis gratiam ad mulieres conjugatas ex-
tendimus ut in criminalibus & capitali
bus caufis per maritos , & alios , quos vo-
luerint , procuratores legitimos , & fufficien-
ter inftructos , fi hoc elegerint , valeant in
judiciis comparere , five ipfæ accufent, fuam,
aut fuorum injuriam profequentes , five ab
aliis accufentur , Sententia tamen in crimi-
nalibus tam in præfenti , quam in cafu præ-
fcripto , contra ipfas principales perfonas efe
fectum debitum fortiatur .
TITULUS III.
De forbannitis , & forjudicatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Enam eorum, qui in contumacia perfe-
P verant, dignis difpendiis profequi cupien-
tes ftatuimus ; fiquis infra annum a die banni
edicti numerandum coram magiftro Juftitia-
rio , ( 2 ) & Juftitiario , qui eum bannie-
rat , minime comparuerit , vel etiam coram
fucceffore ejufdem , bonis fuis , ut præfcri-
ptum eft , infifcatis , poft ipfius anni decur-
fum eumdem forjudicari debebit , nulla o-
mnino licentia poftea remanente fe fuper
principali caufa criminis defendendi . Sed
( 1 ) Ed. V. & N. in caufis , que contra &c.
( 2 ) Ed. V. & N. coram MagiftroJuftitiario ,
vel Juftitiario & c.
perinde habeatur , ac fi confeffus de crimi-
ne, de quo accufatus fuerat , effet per diffi-
nitivam fententiam condemnatus . Sic for-
judicatus habebitur , prout in aliquibus no-
ftri imperii partibus nuncupatur , quafi foris
omnem aditum judicii conftitutus Interim
fibi judicii limina præcludentur , quod fe
contumacem etiam fuiffe negare non poffit ,
qui nec per fe tempore tanto comparuit ,
nec per alium prætendentem legitimam cau-
fam fuæ abfentiæ , & probantem , extitit ac-
cufatus . Nulla fibi appellationis , feu fup-
plicationis remedia forjudicatus fupereffe co-
gnofcat , quo ad omnia fere pro mortuo ha-
beatur , & hoftis publicus reputetur , fic ut
ab omnibus offendatur impune , Adeo quod
fi ipfum occiderit aliquis , nullam proinde
calumniam vereatur , fed præmium a gratia
ferenitatis noftræ expectet ; ad hoc videli-
cet , ut fi occiderit , aut acceperit bannie
tum , vel forjudicatum , fi quidem ipfe ban-
nitus , aut forjudicatus fuerat 2 qui banni-
tum aut forjudicatum prædictis modis of-
fenderit , aut detexerit latitantem banni ,
vel forjudicationis poenam , quam incurre
rat , in præmium fuæ fidei , & probitatis e-
vitet . Secus autem fi forjudicatus bannitum
tantum receperit ; quo cafu , quia eum, qui
minori vinculo tenebatur , offenderit , majo-
rem pœnam , forjudicationis fententiam fci-
licet , non evitet . Sed in cafu præfenti pro
Comite , quem ceperit aliquis , qui forju-
dicatus , vel bannitus non fuerat c. augu
ftales , pro Barone L. , pro milite fimplici
ruftico vi.
xxv. , pro Burgenfi XII, , pro
de liberalitate noftri culminis confequetur ;
offenfionis , vel occifionis etiam , ut dictum
eft , capienti licentia non negata . De licen-
tia namque legis offenditur , qui fubterfu
giendo judicium legis præcepta contempfe-
rit . Quod fi forte motus clementia ? qui
forjudicatum ceperit , offendere , vel occi-
dere noluerit eumdem , fed ipfius mortem
Judici , cujus audientiam fugiendo pœnam
promeruit , refervare fi voluerit , Juftitiario
qui ipfum banniverat , affignet eumdem
Quod fi alii Juftitiario , vel etiam magiftro
Juftitiario affignatus fuerit , vel fi ipfe ma-
gifter Juftitiarius , aut Juftitia ( 3 ) eum re-
ceperit , remittatur ad eum Juftitiarium fub
fida cuftodia puniendum , qui in ipſum ban-
nitionis , & forjudicationis fententiam pro-
mulgavit . Forjudicari autem bannitus debe-
bit per Juftitiarium , qui bannitionis , & for-
judicationis poenam edixit , vel fi ad ipfum
Juftitiarium ex locorum forte diftantia non
poffit facilius haberi recurfus , auctoritatem
iftam noftræ præeminentiæ refervamus > ut
nobis , vel
a nobis eo ,, cui vices noftras pro-
vel ab co
pter abfentiam noftram gerendas commiferi-
mus , forjudicationis poffit fententiam impe-
trari ( 4 ) ; ut tamen ad ordinarium ( ut di-
&um
(3 ) Ed. V. & N. aut Juftitiarius .
(4 ) Lege , fententia impetrari , velfententiam
impetrare . Pecchia .
 CONSTITUTIONES REGNI
&um eft recurfus primitus habeatur . Si-
mili pæna bannitionis , aut forjudicationis
in receptatores , aut occultatores eorum , qui
tales occultaffe dicantur , proculdubio immi-
mente , fi reos hujufmodi exhibere non cu-
raverint requifiti . Quod fi Univerfitas ali-
qua hoc fecerit noftro judicio refervetur ,
ut ex qualitatibus perfonarum , & locorum
ipforum , in Univerfitatem ipfam , juftitia
prævia , procedatur .
TITULUS IV.
Ut bannito liceat intra duos menfes redire ,
fe juftitiario affignare .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Lementiæ imperialis veftigiis inhæren-
C tes , præfentis legis auctoritate banni-
to concedimus poteftatem infra duos men-
fes a die bannitionis continue numerandos ,
abfque alicujus offenfione , libere auctorita-
te propria magiftro juftitiario , vel juftitiæ ,
( 1 ) qui eum banniverat , fe confpectui præ-
fentare , omnibus regni noftri fidelibus ex-
preffius inhibentes , quod infra prædictum
tempus in perfona , vel rebus ipfumipfum offen-
dere non præfumant ; quod qui fecerit , pro
qualitate delicti perinde puniatur , ac fi quem-
libet alium , qui fubjectus banno non effet ,
per injuriam offendiffet . Poft prædictum ve-
ro temporis fpatium liceat bannito intra re-
liquam partem anni denuntiare cuicunque
officiali noftræ curiæ , & officium quodcun-
que gerenti , cujus opportunitatem majorem
habere potuerit , & cui magis exegerit ( 2 )
nuntiare quod paratum fe offerat accufa-
ori fuo in judicio refpondere , & per cu-
jus officialis literas hæc omnia curia noftræ ,
vel juftitiario , qui eum bannitum bannie-
rat , nuntientur, fub expenfis tamen banniti
prædicti . Et fic poftea per magiftrum ju
ftitiæ ( 3 ) , vel juftitiarios literis fecuritatis
obtentis , ac ei , qui prædi& ta fibi denuntia
verit deftinatis receptis prius fub certa
poena de facienda juftitia fidejufforibus ido,
neis a bannito per officialem prædi& tum ,
qui nuntiaverat omnia prædicta , quorum
nomina & fidejuffionis forma per eum-
dem magiftrum juftitiæ refcribentur , vel in
defectu fidejufforum , fub fideli cuftodia ban-
nitus præfatus fecure redeat ad juftitiam fa-
ciendam , Dum tamen , antequam ejus de-
fenfio admittatur , accufatori fatisfaciat in
expenfis & damnis omnibus eidem vitio
contumaciæ ejus inflictis , facramento accu-
fatoris ipfius
clarandis . cum taxatione judicis , de-
Tom. I.
( 1 ) Ed. V. & N. Magiftri Juftitiarii vel
Juftitiarii, qui eum banniverat, fe confpectui præ-
fentare .
(2 ) Exegerit . Lege : elegerit . Ed. V. & N.
( 3 ) Ed . V. & N. Magiftrum juftitiarium ·
( 4 ) Ed. V. & N. nuntiamus eifdem fub in-
terminatione gratiæ noftræ firmiter injungentes ,
SICULI . 341
TITULUS V.
De exhibendis malefactoribus ,
& fufpectis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ordi nobis eft per univerfas partes ,
C & fingulas regni noftri viros bonæ opi-
nionis agnofcere , & non ignorare notatos .
Ideoque omnibus juftitiariis noftris per di-
verfas provincias conftitutis præfentis confti-
tutionis noftræ programmate nuntiamus , eif-
dem fub ( 4 ) terminatione gratiæ noftræ fir-
miter injungentes , ut quoties ipfos contige-
rit , aliquos ipforum contumaciam faciendo
banniri , banniti nomen , atque cognomen ,
banni edicti caufam , formam , & tempus ,
curie noftræ per eorum literas notarii ma-
nu fcriptas , ac judicis , qui affederit , fub-
fcriptione fignatas , nec non figillorum fuo-
rum impreffione munitas mora qualibet ,
& occafione ceffantibus , debeant nuntiare .
Eodem etiam obfervando quoties aliquos
in eorum contumacia perdurantes forjudica-
rint , juxta nuper editæ noftræ conftitutio-
nis tenorem . Quod fi forte de banno ban-
nitos infra legitima tempora duxerint ex-
trahendos hoc ipfum , per eorum literas
fub forma præfcripta confectas , noftræ cu-
riæ nuntietur . Simili forma per omnia ob-
fervanda , fi quando per diffinitivas fenten-
tias infamiæ macula notaverit aliquos , aut
ipfo jure , vel pœnæ macula pronuntiaverit
effe notatos . Nos etiam magiftro juftitiæ ma-
gnæ curiæ noftræ firmiter dedimus in man-
datis , ut de his fpecialiter fpecialia acta
confcribi faciat , quibus bannitorum ( 5 ) ,
vel quomodolibet notatorum nomina &
eorum etiam filios , fi quos per inquifitio-
nem ( 6 ) per fe , vel juftitiam factam reos ,
aut fufpectos invenerint , fcribi faciant , &
in archivo noftra curiæ fideliter cuftodiri
ut quoties de alicujus fama vel exigente
judicii ftrepitu vel confcientia ferenitatis
noftræ quærente , fuerit forte tractatum, non
tam per probationes extrinfecas , quæ mo-
ram judiciis , & difficultatem inducunt , quam
per monumenta publica curiæ noftræ , & or-
dinatorum noftrorum fide firmata , probatio
efficax , & dilucida poffit affumi .
TITULUS VI.
De fifco fuccedendo forjudicatis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
? veluti damnato-
Frjudicatorum bona
, vel parentes ufque ad
tertium gradum nifi habeant , fifci noftri com-
Ff 3 mo-
ut quoties ipfos contigerit , aliquos ob ipſorum con-
tumaciam banniri facere &c.
( 5 ) Ed. V. & N. addit : vel forjudicatorum
( 6 ) Ed. V. & N. fi quos per inquifitionem a
Je vel a Juftitiario factam reos aut fufpectos ins
venerit , fcribi faciat &c.
 ES
TUTION
342 CONSTI
modis volumus applicari , nifi feuda fint ex
conceffione noftra , vel alio jufto titulo ac-
quifita , in quibus afcendentes liberis non
fuccedunt . Si autem liberos ante bannum
edictum , aut forjudicationem emiffam , vel
jam natos habeant , vel conceptos , perfona
forjudicati liberis connumerata , pro rata ,
& numero liberorum ad bona ipfa fifcum
noftrum volumus annotari . Ita videlicet
quod fi unicum filium tantum habeat , bo-
na prædicta inter fifcum , & ipfum pro æqua-
libus portionibus dividantur ; fi autem duos
filios habeat fifcus nofter in tertia admit-
tatur . Et fic per confequens , fi plures fint
liberi , eadem cenfura fervetur ; electione
noftræ curiæ refervanda , utrum partem bo-
norum ipforum habere voluerit , vel æfti-
mationem ipfius partis , fi æftimatio offe-
ratur .
TITULUS VII.
De pæna forjudicatorum , & balio dando
filiis eorumdem .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
quando aliquem forjudicari contigerit ,
Squi liberos habens inveniatur feudale ali-
quid poffidere , fi quidem liberi ejus , vel
eorum aliqui in pupillari ætate confiftant
qui protectione balii indigere nofcantur , ipfo-
rum balium cum adminiftratione bonorum
eis contingentium curia noftra fufcipiat ,
quemadmodum in cafu mortis balium ipfum
habere deberent . Eis autem pubertatis tem-
pus excedentibus > & in tutelam propriam
venientibus , fructus partis illius
ventem patrem , licet pro mortuo
mortuo habitum,
habitum ,
fecundum prædictum modum , dinumeratio
ne liberorum attenta , fi res acquifita de feu-
do foret , dividua contingere debuiffet , pa-
tre ipfo adhuc fuperftite , curiam noftram
percipere volumus , & habere ; pro ca ta
men parte de fervitio nobis pro feudo ipfo
debito diminuto , pro qua curiam noftram
fructus percepiffe conftabit . Patre autem
forjudicato naturæ debitum exfolvente , pars
illa , cujus fructus curia noftra perceperit
ad integritatem feudi libere revertatur . Sa-
ne fi forjudicatum a Comite , vel Barone
feudum habere contigerit , ipfo parentes, vel
liberos non habente , feudum ad eum, a quo
ipfe forjudicatus tenebit , fine contradictione
aliqua redire debere cenfemus . Fructus non
( 1) partis contingentes forjudicatum de eo,
quod ab illo tenet , fi liberos habeat , pro
numero liberorum , forjudicato vivente, cu-
ria noftra percipiat fecundum modum fupe-
rius declaratum ; quemadmodum & alia bo-
na mobilia damnatorum fecundum genera-
lem affifiam regni noftri ad curiam noftram
(1 ) Ed. V. & N. Fructus tamen partis con-
tingentis &c.
(2 ) Addenda videtur particula fi . In Ed.
autem V. & N. hæc tantum habentur : Sed Co-
REGNI SICULI .
fpectarent . Sed ( 2) homo Comitis , vel Ba
ronis capitalem fententiam incurrat ; exce-
ptione tantum fructuum partis prædicta ,
Comiti , vel Baroni , a quo feudum tene-
tur , nullum omnino volumus præjudicium
generari ,
TITULUS VIII.
De uxoribus forjudicatorum , & parentibus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ena carere volentes innoxios , & punire
Pa nocentes , generali lege fancimus , for-
judicatorum uxores , & matres in earum
rationibus , dotibus fcilicet , donationibus pro-
pter nuptias , & quarta , atque dotarii (3 ) ,
occafione forjudicationis , aut damnationis
prædicte , nullam omnino moleftiam fufti
nere ; fed eas integre habeant , & ab omni
inquietatione fecuras ; ita tamen ut perfonæ
prædictæ , & etiam forjudicatorum filii, feu
parentes , forjudicato , quem egere volumus,
non fuftentationem ab aliquo poftulari (4) ,
de bonis ipfius , eifdem pietatis noftræ leni-
tate fervatis , in nullo penitus providere præ-
fumant . Quod fi fecerint , gratia , qua vi-
dentur abuti , ipfos privari cenfemus , & bo
na ipfa noftro ærario applicari .
TITULUS IX.
Ut pater forjudicati ex delicto filii non
teneatur .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
B filiorum culpas innocentes patres are
OBceri , non tam injuftum quam im-
pium reputantes , præfentis noftræ pietatis
decreto decernimus , patrem fuperftitem ex
delicto filii in nullo prorfus affligi , vel pu-
niri debere . Mortuo vero patre , fi liberos
alios præter forjudicatum non habeat , bo-
na , quæ ei ex fucceffione patris mortui de-
berent deferri , fifci noftri juribus vindicen-
tur . Si autem liberos alios habeat , fi qui-
dem res tales fint , quæ dividi poffint , he-
reditariæ , vel feudales , in parte contingen-
te forjudicatum pro numero liberorum fifcus
nofter fuccedat . Si quidem fratrem forjudi-
catus 2 vel fororem denique in capillo non
habeat , in bonis ipfis fifcum noftrum effe
decernimus fuccefforem ; omnibus , quæ fuper
criminibus læfæ majeftatis veteres juris au-
tores , tam contra ipfos reos , quam fuccef-
fores eorum fpecialiter induxerunt , in fuo
robore duraturis ,
TI-
miti , vel Baroni , a quofeudum tenetur , nullum
omnino volumus præjudicium generari .
( 3 ) Ed. V. & N. atque dotariis .
(4 ) Corrige : poftulare . Pecchia .
 CONSTITUTIONES
TITULUS X.
De bis , qui fidejuffores dare poffunt ,
ne incarcerentur .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Umanitate nobis fuggerente fancimus
quod fiquando accufatus , vel delatus
fuper criminalibus , & capitalibus caufis , fi-
dejuffores dare paratus fit , fi pro qualitate
criminis , & perfonæ , nec minus facilitate
conveniendi fufficientes , & idonei reputen-
tur, tradi militibus, vel fqualore carceris ma-
cerari non volumus accufatum ; nifi crimen
adeo vel confeffione fua , vel ipfa flagranti
deprehenfione fit evidens , aut publice facta
inquifitione fit publicum , aut notorium ha
beatur , ut jam conftet reum ad nihil aliud
inficiari propofita , nifi ut pœnam differat
quam levis , & infamatæ perfonæ temeritas,
& propofitæ qualitas accufationis expofcit .
Ab hujus autem noftræ fanétionis humani-
tate præcludimus accufatos , vel delatos cri-
minis majeftatis contra perfonam noftram
feu noftrorum collateralium fatagentes, quos
velut fufpectos interdum nos ipfi ante fup-
plicium carcerali cuftodia fpecialiter , & ex-
preffim detineri mandamus ; vel Juftitiario
rum noftrorum aliquis hoc injungat , cum
vel perfonæ levitas , & immanitas criminis
iftud exegerit , quod contra falutem noftram
aliquid attentaffe dicatur . Quod fi fidejuf
forum committeretur cuftodia , non tanti ha-
beret fidejuffores relinquere pœnæ , quanti
quod pro commiffo facinore pœnam debi-
tam poffet evadere , aut non commiffum a-
liquando facinus , quod effer acerbius , con-
firmaret : vel fi levis converfationis , & vi-
tæ per publicam famam , vel inquifitiones
de eis aliquando factas , accufati forte exti-
terint , aut delati , aut aliquando , quod fui
copiam fubtraxerint forbanniti . Prædictis
autem ceffantibus , de regulari , & commu-
ni jure fufficientiam fidejufforum fidei com-
mitti decernimus accufatos , vel ( 1 ) non
incarcerentur , propterea quod accufati ſunt
tantum , qui in nullo forfitan deliquerunt ;
& incarcerati etiam , qui incarcerationis tem-
pore fidejuffores idoneos dare non poterant ,
datis fidejufforibus liberentur
enim aliquando , quod ob timorem carceris
accufati etiam innocentes fe a judiciis fub-
trahebant , et pœnæ nocentium, qui carce
rali cuftodiæ tenebantur , differebantur : ( 2 )
interdum dum caufam in vinculis non dice-
bant , contingebat hoc fæpe propter accufa-
torum abfentiam , qui ad victoriam fibi a-
bunde fufficere credunt , quod adverfarios fuos
faciunt carceri mancipari . Illud etiam præ-
fenti adjungimus fanctioni , ut fi quando ac-
cufati , vel delati propterea in carcere te-
neantur , quod fidejuffores dare non poffint,
(1 ) Vel. Lege : ut . Ed. V. & N.
( a ) Ed, V. & N. hanc habet interpunctio
REGNI SICULI . 343
& fe defendere fint parati , foluti vinculis
judicio præfententur , ne ex vinculis caufam
dicant , & deinde poft inftantiam foluti ju-
dicii ad vincula deducantur . Accufatores in-
ftanter accufationem volumus profequi infti-
tutam , a qua fi forte in odium incarcerati
deftiterint , ut fupplicio carceris affligant, de-
fiftentiæ pœnam noftris conftitutionibus fta-
bilitam ipfos decernimus fuftinere . Cufto-
diantur autem in curia Juftitiarii incarcerati
cum expenfis fuis , vel fi nimium pauperes
fint , cum expenfis curiæ . In utroque cafu
cuilibet cuftodi per diem XIII . grana ( fe-
cundum affifiam curia ) tribuantur ut in
captivorum cuftodiis , ficut hactenus , homi-
nes, non graventur · Eorum tamen caufas
quos de confcientia noftra capi , & detineri
mandamus , inconfultis nobis examinari non
volumus , nec decidi . Maluimus enim ali-
quando reum criminis carcere detineri, quam
perdere . Et vidimus aliquos jufte captos ,
& deinde mifericorditer liberatos , poftea fa-
&tos bonos , & frugi , dum ipfis vexatio præ-
buit intellectum . Ab illo potiffime Juftitia-
rii noftri prorfus abftineant ut unum pro
alio , velut patrem pro filio , vel e conver
fo , feu fratrem pro fratre vel quamcum-
que conjunctam perfonam pro reo , fidejuf
fores forfitan non præftante carceri non in-
trudant .
TITULUS XI.
De eo , qui poft crimen adulterii intentatum
uxorem recipit .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ui poft crimen adulterii intentatum u-
Qxorem acceperit , deftitiffe videtur ;
ideoque fufcitare quæftionem ultra non
poterit ,
TITULUS XII.
Și quis petierit aliquem citari , & citatus
in termino fibi dato comparuerit , accufa-
tore non comparente , condemnatur inſexta
parte mobilium accufato .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ccufatorum temeritatem antiquis le-
A gum latoribus odiofam " tanto magis
nos ipfi perfequimur , quanto in noftra Re-
publica ipfam magis invenimus abundare .
Hac igitur conftitutione fancimus , ut fiquis
a curia noftra , vel Juftitiario regionis ali-
quem citari petierit , citatus tanquam obe-
dientiæ filius in peremptorio fibi dato com-
pareat , accufatori fuo legitime refponfurus .
Accufatore in accufati difpendium , & in de-
lufionem curiæ noftræ minime comparente ,
accufatorem in fexta parte mobilium bono-
rum mulctari cenfemus , expenfis nihilomi-
nus accufato , facramento fuo cum taxatione
ju-
nem : differebantur interdum , dum cauſam in
vinculis non dicebant ; contingebat &c.
 CONSTITUTIONES
344
fudicis declarandis , integre reftitutis . Quæ
omnia per eum , qui reum ipfum coerceri
mandaverit , perfecta executioni mandentur .
Abolitionem namque accufator > fi voluerit
ab accufatione defiftere , a nobis poterat im-
petrare , quam jufta de caufa petitam no-
ftra ferenitas non negaffet .
TITULUS XIII.
De defiftentibus ab accufatione .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ccufator poft litem fuper criminali ac-
A cufatione in judicio conteftatam in ter-
minò peremptorio fibi dato nifi venerit ac-
cufationis folennia impleturus , tertia parte
bonorum mobilium decernimus effe muletan-
dum . Et fi in delicto alio fibi denuo de-
ftinato inchoatam accufationem detrectaver
rit exequi , contumaciam contumacia aggre-
gando , quia fecundum veterum legum fci-
ta deftitiffe videtur , in centum auguftales
condemnetur . Quam pœnam loco quinque
librarum auri , in quibus defiftentes hacte-
nus damnabantur fuccedere debere cenfe-
mus . Eadem multa fortius obtinente fi
accufator expreffim accufationi renuntiaverit
inftitutæ .
TITULUS XIV .
De pæna calumniæ contra calumniantes
Atabilita .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Enam calumniæ contra calumniantes an-
P tiquis fanétionibus provide ftabilitam ,
& de confuetudine quadam abolitam inno-
vantes , univerfis judicibus , ad quorum co-
gnitionem criminales caufæ fpectare nofcun-
tur , injungimus , ut ad accufandum , vel e-
tiam defendendum ( 1 ) accufatores , vel de-
latores aliquos non admittant , nifi primitus
cingulum infcriptionis arripiant accufatores ,
vel etiam deferentes , quo fe ad pœnam c-
bligent per calumniam , non probantes quam
expofcunt accufatis , aut delatis infligi . Ju-
dices autem hujufmodi judiciis refiftentes (2 )
nihil omnino gratiæ , vel potentatui defe
rentes, accufatores, vel delatores, quos in evi-
denti calumnia deprehenderint , eadem poena
condemnent , quam accufatis imponi , fi in
tentata probaffent , objecti criminis qualitas
requirebat . Ita tamen , ut non ex hoc folo,
quod accufantes , vel delatores in probatio-
ne defecerint , calumniantes ipfos effe præ-
fumant Subeffe namque poteft caufa pro-
, propter quam fperatas probationes
babilis ,
inducere nequeat accufator > vel forte dela
tor ; fed ( ut dictum eft ) calumniam evi-
dentem exigimus , ut accufator temerarius.
arguatur . Quanto enim durius nocentes pro-
fequimur , tanto libentius abfolvimus inno-
centes .
(1 ) Defendendum . Lege, deferendum . Ed.V.
& N.
REGNI SICULI .
TITULUS XV.
Si accufator , reus dolo , vel fraude dato
fibi termino a judicibus non comparuerint ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Epe contingit accufatorem cum accuſato
P
SEcolludere , ut non in totum ab accufa
tione difcedant , fed ut terminum judicii pro-
rogent fine licentia curia neutro ad judi-
cium veniente ; quem terminum ante vel
ipfi fponte receperant , vel quem ipfis auto-
ritas judicialis indulfit . Nolentes igitur li
tes fieri aliquorum machinationibus immor
tales , ftatuimus, utrumque , accufatorem, &
accufatum , pro æqualibus portionibus eam-
dem poenam in cafu præfcripto fubire ( cen-
tum auguftalium fcilicet ) noftris utilitati-
bus applicandam ; quam alter eorum fubire
deberet , fi in ftatuto fibi termino profecu
turus accufationem non veniffet ad curiam .
TITULUS
• x XVI.
Lite non conteftata in criminali judicio , an
poffit actor reus inter inter fe com-
ponere , non dato termino aliquo , vel
retento .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Oft citationem emiffam 2 lite nondum
Port in criminali judicio conteftata , nec a-
liqua partium comparente , fi accufatus , &
accufator voluerint inter fe componere, tran
figendi eis licentiam impartimur . Quod fi
aliquid , ut ab accufatione defiftat , accufa-
tor receperit , quia fine licentia curia hoc
præfumpfit , duplum ejus , quod proinde eum
accepiffe conftabit , abfque diminutione ali-
qua curiæ noftræ folvat ; nifi forte pro æfti-
matione damni commiffi accufatorem ali,
quid accepiffe conftiterit , cum damnum rei
familiaris inftituenda accufatio continebat ,
Quod fi ufque adeo fit proceffum , ut ex ci-
tatione facta partes in judicio fint præfen-
tes , fine licentia , & mandato curia com-
ponendi , partibus tunc ( 3 ) concedimus po-
teftatem : contra quod fi factum fuerit, ac-
cufator decem auguftales fifco noftro com-
ponat . Poft litem vero conteftatam fi tran-
figant , aut componant , XXIV. auguftales ac-
cufator , & accufatus ærario noftro fe nove-
rint illaturos : caufa nihilominus fuo ordine
peragenda , fi tranfactionem , aut compofi-
tionem eamdem curia non acceptat . Qua
omnia in illis criminibus locum habere cen-
femus , quæ fanguinis poenam imponunt, in
quibus tranfactiones , vel pactiones fieri ve-
tera jura permittunt ; aliis , quæ fanguinis
poenam non irrogant , excepta falli accufa
tione , in fuo robore duraturis .
TI-
(2) Refiftentes.Lege , præfidentes . Ed .V. & N.
(3 ) Tunc . Lege , non . Pecchia .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
TITULUS XVII.
De jure Francorum in judiciis fublato .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
'Peciale quoddam Francorum jus , imo ut
Specia
proprius loquamur , injuriam , quæ in
judiciis tam civilibus , quam criminalibus ha-
&tenus obtinebat , de medio tollere cupien-
tes , præfentis noftræ fanctionis programmate
cunctis regni noftri fidelibus volumus effe no-
tum , quod nos , qui fingulorum jura.jufti-
tiæ libra penfamus , in judiciis aliquam dif-
cretionem haberi non volumus perfonarum ,
fed æqualitatem , five fit Francus , five Ro-
manus , aut Longobardus , qui agit, feu con-
venitur juftitiam fibi yolumus miniftrari .
Cavillationes , & captiones antiquas jure
Francorum , qui ( 1 ) nofcentias , & momen-
ta temporum , quæ inter Francos litigantes
in judiciis hactenus fervabantur , nec non quaf-
dam alias fubtiles obfervationes , tam in ci-
vilibus , quam criminalibus caufis fubmove-
mus ; pœnam etiam , per quam Francus an-
te litem conteftatam contumax bonis mobi,
libus omnibus privabatur , in pœnam tertiæ
partis mobilium noftra conftitutione conten-
tam , volumus effe transfufam , Illud nihilo-
minus , quod acerbius reputamus , præfenti
lege corrigimus , videlicet quod Franeus, li-
te cum eo in pecuniaribus litibus , vel in
caufis criminalibus conteftata , contumax ,
bonam vel malam caufam habeat , ipfam
amittat . Hoc enim & ab omni juftitiæ tra-
mite difcrepat , & hoc omnis ratio æquita-
tis abhorret , ut propter alicujus abfentiam,
quæ Dei debet repleri præfentia , firma ju-
ftitia vel etiam in fui perpetuitate deficiat,
vel inconftantia varietur . Prædicto igitur
tempore Francus contumax , qui ( 2 ) non
ut olim ) caufam amittat , fed juxta nu-
per editam noftri nominis fanctionem vi-
delicet , poffeffionem , & venditionem bono-
rum , aut perpetuo poffeffionis jacturam, vel
decifionem principalis caufæ , remedio appel-
lationis exclufo , fecundum jus , & juftitiam
patiatur ,
TITULUS XVIII.
De dilationibus , exceptionibus in judicio
præcedentibus abbreviandis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Ilationes in judiciis hactenus obferva-
DTtas , quæ non tantum jura noftrorum
Fidelium differebant , verum etiam perime-
bant , præcidere difponentes præcipimus , u-
traque parte præfente , quocunqne jure aga
tur , five etiam quis criminaliter privato ,
( 1 ) In Ed. V. & N. deeft particula, qui .
( 2 ) Hic quoque in Ed. V. & N. deeft par-
ticula , qui .
(3) Litem conteftatam , id eft , litis conteftatio-
nem . Ed. V. & N. & Pecchia .
( 4) Ed. V. & N. & quo etiam impetitionis
345
aut publico judicio accufet , ftatim oblato
libello , quem in judiciis omnibus offerri yo-
Lumus , prout actionis qualitas , vel accufa-
tionis forma depofcit , nifi caufa valde fit
modica , infra duos auguftales feilicet , qua
ipfum non defiderat offerendum , litem con-
teftatam (3 ) , quæ in principalibus perfonis
per negationem , vel confeffionem , in pro-
curatoribus , & defenforibus aliorum per igno-
rantiæ verbum fieri poteft , fequi debere ,
Ut tamen in caufis civilibus , quæ coram
bajulis , vel locorum dominis aguntur , prie
die ante futurus reus citari debeat , & in
ipfa citatione contineatur expreffim , a quo,
& de qua re , & de quo etiam impeditio-
nis ( 4 ) genere , impetratur , nifi dilatoria
competens exceptio opponatur . Deliberato
riis tamen judiciis omnino fublatis ; fed in-
continenti gaudiis ( 5 ) datis in civilibus ju-
diciis , ut eft juris , & fidejufforibus poft tri-
duum præftitis ( nifi conventus poffeffor re-
rum immobilium inveniatur , quo cafu fide-
jufforiam cautionem judicio fifti ceffare de-
bere cenfemus ) in ipfo loco judicii cum a-
micis , & advocatis fuis fuper principali cau-
fa conventus deliberet refponfurus Mobi
lium etiam rerum poffeffor , fi fidejuffores
dare nequiverit , cautioni juratoriæ commit-
tatur ; nifi pauper , aut chirographus ( 6)
aliquis injuriarum , aut de quolibet alio ma-
leficio , cujus cognitio fpectat ad bajulum ,
impeditus ( 7 ) fidejuffores dare nequiverit ;
qui ufque ad finem litis per bajulum carce
ris cuftodia mancipetur ,
TITULUS XIX.
De exceptionibus , & dilationibus proponen-
dis in judicio .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Xceptiones dilatorias , prout communis
juris regulis eft introductum , in ipfo
judicii exordio proponendas infra triduum a
die oblati libelli , vel in civili , vel in cri-
minali judicio objici poffe cenfemus ; in qui-
bus fi de eis incontinenti conftare non pof-
fit , fed dilationem requirat is , qui eas ob-
jicit , facramento prius ( fi hoc Judex de-
creverit ) præftito , quod non tantum caufa
differendi , vel fruftrandi judicii ipfas con-
ventus opponat ; fed quod eas ad levamen
caufæ fuæ fe probare pofse confidit , ad pro-
bandum eidem octo dierum terminus con-
cedatur . Nifi reus in longinquis probatio-
nes fe habere juraverit ; quo quidem cafu
confideratis locorum diftantiis , caufarum qua-
litatibus , & conditionibus perfonarum , ter-
minus longior debebit , & poterit indulgeri .
Et fi in eorum probatione reus defecerit , in
omnes
genere impetatur , nifi dilatoria &c.
( 5 ) Gaudiis . Lege : guadiis . Pecchia .
( 6 ) Chirographus . Lege : girovagus . Ed.. V.
et N.
(7) Impeditus . Lege , impetitus . Ed. V. et N.
 ES
TUTION
346 CONSTI
omnes expenfas facramento actoris cum ta-
}
xatione Judicis declarandas ab eo occafione
prædictæ dilationis factas ipfum decernimus
condemnari .
TITULUS XX.
De exceptione boftici ponenda .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Oftici exceptionem , quam in judiciis
Hof noftris frequentius audivimus deter-
minare volentes ftatuimus , fi quandofubmo
nitus ad exercitum citatus extiterit exce-
ptionem prædictam per fe , vel per alium
coram eo , qui ipfum citavit , opponat ; qua
oppofita , & probata , quindecim diebus an-
tequam iter arripiat , & quindecim poſt-
quam reverfus fuerit , immunitatem refpon-
fionis habebit , ita quod nullus per
per procuratorem , quena teneatur relinque -
re, refpondere cogatur . Quod inviolabiliter
obtinere cenfemus , etiam cum litis conte-
ftatione fequuta fubmonitione facta reum rei
publica caufa prædicto modo abesse debere
contingit . Si tamen ambæ partes ( actor fci-
licet , & reus ) in exercitu inveniantur
exceptionem hoftici alter alteri non opponat ;
dum tamen is , qui voluerit alterum in e-
xercitu convenire munitus fir in exercitu
competentibus equis , & armis , & aliis o-
mnibus opportunis , & neceffariis , quæ op
portunitas , & neceffitas moris exercitalis in-
ducunt . Illo etiam non omiffo , ut fi con-
ventus in exercitu per fe , & fuis expenfis
militat , is , qui eum impetit , ut adverſa-
rium , poffit hoftici exceptione privare , eo-
dem modo , & fuis expenfis militare debe-
bit , ne alterius tædio , fub cujus expenfis ,
& neceffariis fuerit in exercitu fuftentatus ,
eum , qui cum expenfis fuis nobis laudabi-
Quæ omnia per Ma-
liter fervit, impugnet . Quae
refcalcum noftrum , vel per alium , qui e
xercitui de mandato noftro pro tempore præ-
erit , cui omnes , qui ad exercitum vene-
rint , abfque difcretione aliqua volumus præ-
fentari , probari debebunt . Tamen fi eorum
amborum conditio fit æqualis, ut ambo fci-
licet alienis expenfis in exercitu commoren-
alter alteri tenebitur refpondere . Ut
tamen occafione inchoati ( 1 ) litigii , etiam
& peremptorium fuerit miffum , a fervitio
fpeciali , quod ei per nos , vel per præfa-
rum Marefcalcum noftrum in exercitu fue-
rit injunctum , is , qui citatus eft , nullate-
nus advocetur ( 2 ) . Banniros , & forbanni-
tos etiam fecure in exercitu , & abfque ali-
cujus offenfione
etiam ut , dumvolumus commorari
in exercitu fint , adeo
privile-
gium habeant commune cum ceteris , quod
a nemine valeant conveniri . Banniti tan-
tummodo non forjudicati ab accufatoribus
? J
( 1 ) Ed. V. et N. tam inchoati , quam incho-
andi litigii &c.
( 2 ) Advocetur . Lege , avocetur . Ed. V. et N.
REGNI SICULI .
fuis , & his , qui eodem modo muniti , e
quis , & armis fcilicet in exercitu fuerint ,
intra
intra annum
annum juxta pridem a nobis ftatu
tum modum poterunt conveniri . In for-
judicatis autem idcirco hoc non concedimus ,
quia cum ipfis nulla fit ( 3 ) defenfio non
effet aliud eos conveniri permittere , quam
fufpendi mandare . Salvis per omnia his ,
quæ in exercitu contrahuntur , aut commit
tuntur , ad quæ præfentem non extendimus
fan&tionem , fed ea juxta exercitalem ritum
volumus terminari .
TITULUS XXI.
De litis conteftatione in criminali vel in
civili ab adverfario profequendo .
1. IMPERATOR FRIDERICUS ,
civiliter agens ab
S accufetur, dels an adverfario
criminaliter criminaliter
accufans ab ad-
veifario fimiliter de majori crimine impetatur,
non, ut olim, litis conteftationem, vel procef
fum judicii volumus impediri, fed abfque præ-
judicio aliquo in utraque caufa fimiliter proce-
dendum effe cenfemus ( etiamfi crimen maje-
ftatis fuerit objectum ) & in utroque judi-
cio , fecundum quod juris eft , et caufarum
qualitas exegerit , procedatur . Evidens enim
videtur effe accufantis nequitia , & fruftra-
tio manifefta , quod non prius adverfarium
fuum voluerit accufare , vel de majori cri-
mine convenire , nec etiam crimen , quod
majeftatem noftram læferit , zelo fidelitatis
accenfus proponere voluerit , quam effet ab
eo , qui jura , vel injuriam fuam profequi-
tur , in judicio laceffitus . Eadem cenfura
fervanda in quibuslibet præjudicialibus aliis ,
etiamfi tales fint , ex quibus probatis nul-
lum retro judicium redderetur : dummodo
petitorum juris ( 4 ) varietate decifa , fuper
criminali caufa tantummodo diffinitiva con-
demnationis , vel abfolutionis fententia pro-
feratur , In emergentibus tamen quæftioni-
bus , velut fuper incompetentia judicis al-
legata , aut fuper dilationibus dandis vel
fuper perfonis teftium , qui interdum a di-
cendo teftimonio repelluntur , & fimilibus
quæftionibus terminandis , in quibus commu-
nis juris altercatio conquievit , præfenti lege
nihil volumus innovare .
TITULUS XXII.
De accufato coram Juftitiario , & quomodo
accufato .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Contingit
capitali interdum aliquem accufatum
coram Juftitiario de crimine
,
pendente caufa ipfa , per magiftrum Juftitia-
rium magnæ curiæ noftræ citari de pari cri-
mine , vel minori , aut etiam de quæftione
ci-
(3 ) Ed. V. et N. fit refervata defenfio .
(4 ) Ed. V. et N. peritorum juris varietate
decifa , fuper principali caufa tantummodo & ' c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
civili caftrorum vel aliorum feudalium
quorum cognitio fpecialiter ad curiam no-
fram fpectat , ficque prorogativa ( 1 ) ma-
, quæ aliquando coram
joris auditorii caufa ,
Juftitiario ufque ad calculum diffinitivæfen-
tentiæ jam devenerat neceffario præro
gatur , nec innocens abfolvendus detegitur ,
nec puniendus debita pœna damnatur .. San-
cimus itaque priorem caufam coram Juftitia
rio motam terminari debere : quæ omnia
( fcilicet , qualiter , & in quantum fit in
quæftione proceffum ) per literas Juftitiarii
magiftro Juftitiario patefiant . Ac tunc de-
mum , fi hoc eventus prioris judicii patia-
tur, puta , quod ex priori fententia non fit
mortuus accufatus ( quo cafu jam poenam
aliam fufferre non poteft ) citatus ad curiam
noftram venire debuit ( 2 ) . Ceterum, fi de
majori crimine per magiftrum Juftitiæ ( 3 )
citabitur accufatus , privilegio majoris audi-
torii cum majoritate judicii concurrente, nifi
coram priori judice ufque ad diffinitivam
fententiam fit proventum (4) , citatus fi con-
tumax videri noluerit " coram magiftro Ju-
ftitiæ fe præfentet . In omnibus fuperioribus
crimina læfæ majeftatis excipimus , de qui-
bus convicti , & damnati vitam cum bonis
amittant : in quibus quovis alio capitali cri
mine coram Juftitiariis accufati , vel citati
per fuperiorem Judicem , ad evitandam con-
tumaciæ pœnam fui copiam facere non de-
tractent .
TITULUS XXIII.
De litis conteftatione non tardanda exce-
ptionis objecu .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Xceptione filiationis , generis , five gen- Striplicatio etiam opponatur , quæ ex qua-
E tis & quod heres non fit , quia-
tum ( 5 ) , vel accufationem intendit , tam
& litate perfonæ opponentis , vel caufæ , Judici
in civilibus , quam in criminalibus caufis con-
teftationem litis continuo faciendam nolu
mus retardari ; fed eis propofitis , in caufa
principali nihilominus procedatur , eo ( 6 )
quod ipfas opponit ad probationem . Ad-
miffio cujus probationis eventus judicii
qualiter in caufa procedere debeat , demon-
ftrabit .
TITULUS XXIV .
De proceffu judicii .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ite legitime conteftata , facramentum de
calumnia volumus ab utraque parte præ-
ftari , divales Principum fan- Artes in judicio litigantes , tam ante li-
PA
ftiones . Cauoiemifibiliter fubfecuro, prin- Prem
( 1 ) Ed. V. et N. prærogativa ; et infra :
prorogatur .
( 2 ) Debuit . Lege , debebit . Ed. V. et N.
( 3 ) Id eft , Magiftro Juftitiario ; quod alias
quoque occurrit , neque amplius annotabo .
(4 ) Proventum: id eft , perventum . Ed. V.
et N.
347
cipalis actoris , aut accufatoris perfona fimul
omnia , quæ ad probationem , feu admini-
culum fuæ probationis faciunt , per fe , vel
per advocatum fuum offerat aut ( 7) co-
dem die , vel fequenti ad plus , proponat
in fcriptis : ulterius autem de communi jure
nullatenus audietur nifi perfonæ minoris
aut mulieris privilegium , vel caufa alia fu-
perveniens allegetur . Reus fimiliter princi
paliter conventus , aut accufatus defenfiones
omnes fibi de jure competentes in judicio
proponere ftudeat fimul , & femel , aut ( 8)
in fcriptis per fe , vel per advocatum fuum
in prædicto fpatio curia dare procurer ; eume
demque terminum ad oblata probanda reci-
piant ambæ partes. Quod fi per procurato-
res , aut defenfores in his , in quibus inter-
venire poffunt , caufa agantur , ea jura pro-
curator alleger , aut defenfor illas defenfio-
nes opponat , quæ principali parti compete-
re non ignorat . Ceterum fignorantiam for-
te prætendat , jura fua principalis, partis con-
fcientiæ poterit refervare ; ut tamen infra
prædictum terminum , quem ambæ partes ad
probandum acceperint , procurator tam ea ,
quæ primo oppofuit , probet , quam ea , quæ
per dominum poftea ad ipfius fcientiam per-
venerunt , Terminum autem ad probandum
in omnibus fupradictis , & aliis , quæ judi-
ciorum natura requirit , quantum fine cau-
fæ periculo , & rerum difpendio fieri poteft,
per Judices , qui cognitionibus præfident ,
in caufis omnibus breviari jubemus .
TITULUS XXV.
De exceptionibus malitiofe oppofitis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
peremptoria , replicatio , vel
malitiofa , vel frivola videatur non prius
objicientem ad eam probandam admittat
quam facramentum præbeat corporale , 募 quod
non malitiofe , nec caufa tantum prorogan-
di judicium eas opponat , fed quod ipfas pro
firmo fe credat poffe probare . Quas poftea
fi non probaverit ad terminum fibi datum ,
opponentem ad expenfas omnes , facramen-
to partis cum taxatione judicis declarandas,
condemnandum effe cenfemus .
TITULUS XXVI. "
De interrogandis litigatoribus a judice .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
conteftatam, quam poft, prout ju-
(´5 ) A&tum , id eft , a& tionem . Ed. V. et N.
( 6 ) Pecchia : co , qui ipfas opponit , ad proba
tionem admiffo: cujus probationis eventus Judi-
ci , qualiter in caufa procedere debeat , demon
Arabit .
( 7 ) Aut . Lege , . Pecchia .
(8) Aut. Lege , . Pecchia .
 ES
TION
TITU
348 CONS
ris ratio , & æquitas Judicem moverit , de
facto interrogari poffe decernimus , & inter-
rogatos per fe , vel per alium cum advoca-
torum confilio refpondere . Plerumque etiam
vel pro qualitate perfonæ , vel caufæ , vel
fi Judex , quod falfum refpondeat , fufpe-
Aum habeat refpondentem , ad facramenti
religionem adducere eum poffe cenfemus ,
TITULUS XXVII.
· De fide inftrumentorum teftium ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Nftrumenta de donationibus , aut concef-
fionibus , vel quibufcunque contractibus ,
in quibus nomen alicujus hoftis , vel prodi-
toris noftri & generaliter cujuslibet inva-
foris regni fcriptum fit , caffa , & inania re-
putantes , nullam ex eis volumus in judi-
ciis , vel extra judicia probationem affumi ,
fed ea igne cremari mandamus .
TITULUS XXVIII,
De revocatione privilegiorum ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Rivilegia , & inftrumenta proditorum no
Pivotima (1) regni noftrh quorumlibet
nomina continentia , & quæ a judicibus fa,
tis ab eis , aut tabellionibus fcripta , & fub
& que propterea terminum exigat prorogari ;
fcripta inveniuntur , ufque ad annum a die
infinuationis conftitutionum noftrarum " de-
clarari , & renovari decernimus , ac appofi-
tione noftri nominis roborari ; nulla ex in-
ftrumentis prædictis , ex præfenti juffione no-
ftra non declaratis , in judiciis , aut extra
judicia fide impofterum affumenda .
TITULUS XXIX,
De privilegiis a caria Capuana tempore
turbationis indultis ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Um conceffiones , & privilegia omnia
C tam a divis Auguftis parentibus no-
ftris , quam nobis ( 2 ) ante curiam Capua-
nam indulta , quæ per nos poft eamdem cu-
riam confirmata non effent , nec non ea ,
quæ proxima turbationis tempore poft trans
fretationem noftram ufque ad feftum Puri-
ficationis ( 3 ) a nobis , aut Raynaldo Duce
Spoleti conceffa fuerint , mandaverimus re-
re-
vocari , edicto præfentis legis edicimus , præ-
dietis privilegiis , & conceffionibus nullam
omnino fidem haberi ; fed malevolum eo-
rum propofitum , qui ipfa poft prohibitio-
nem noftram retinent , profequentes , jube-
mus prædictos omnes in ranta æftimatione
damnari noftræ camera applicanda , quanta
id , quod conceffum fuerat , dignofcitur ex-
titiffe ,
1 ) Ed. V. et N. proditorum noftrorum , aut
invaforum Regni noftri &c.
(2 ) Nobis id eft , a nobis . Ed. V. et N.
(3 ) Ed. V. et N. ufque ad feftum Purifica-
tionis Beate Virginis a nobis c,
>
I I
REGN SICUL .
TITULUS XXX.
In quibus cafibus audientia teftium commitsa
tur , depoena contravenire volentibus, &
de dolo ejus , cui audientia committitur .
I, IMPERATOR FRIDERICUS .
pecuniariis litibus omnibus , præterquam
INin quæftionibus caftrorum , & feudorum ,
quæ fpecialiter in curia noftra tractantur ,
audientiam teftium permittimus delegari : in
criminalibus autem
& prædictis civilibus
caufis , teftes in curia noftra præcipimus præ-
fentari , nifi teftes adeo fenes , & valetudi-
narii fint , quod fine ipforum periculo cu
·
riæ præfentari non poffunt ( 4 ) Quo qui-
dem cafu ipforum audientia judicibus electis
a partibus , vel datis a curia committatur
qui eos tantum teftes recipient , quos ad cu
riam viderint venire non poffe . Contra quos
auditores , ideft per electionem partium , vel
a curia approbatos , probationes in contra-
rium nullatenus admittantur ; videlicet fi
pars receptos teftes fanos 1 & juvenes fore
contendat . Sane , fi in termino ad proban-
dum dato pars , quæ probare debuerat , in
probatione deficiat per defectum teftium,
qui fibi venire promiferant , vel ipfius Ju-
dicis , aut coactoris alleget nequitiam , at-
non aliter ad hoc ipfum audiri decernimus
quam fi infra prædictum terminum hoc al
leget , quod infra eumdem diem Judex , el
coactor alius dari pofcatur . Tunc poftquam
parti alteri fuerit per cognofcentes literas
intimatum , ex jufta caufa , & neceffaria pro-
rogatio termini poterit impetrari , Is ta
men , cui commiffa eft audientia , feu coa-
Atio teftium prædictorum , fi in commiffo
fibi officio dolofus , aut negligens inventus
fuerit , curiæ noftræ in tertia parte mobi-
lium condemnetur , & nihilominus parti læ-
fæ omnem damni æftimationem fatisfacere
teneatur , Eadem pœna teftibus irroganda ,
fi per cogentem admoniti venire detractent ,
nifi certa poena ab eo , cui hoc commiffum
fuerit , teftibus fit inducta ( 5 ) , quæ præ-
dicta poena fit major , quo cafu poena im-
pofita exigetur . Hæc in civilibus caufis vin-
dicant fibi locum . In criminalibus autem ,
in quibus aliquando , videlicet cum quis
capitaliter accufatur , æftimatio caufæ haberi
non poteft , pœna tertiæ partis mobilium
omnino curiæ noftræ foluta , teftes , aut Ju-
dices impetrati ( 6 ) parti læfæ in viaticis ,
& fumptibus litis , facramento fuo cum ta-
xatione Judicis declarandis volumus effe
damnandos : principali caufa nihilominus
non obftante lapfu termini , fuo ordine per-
agenda . Eodem etiam obtinente in civili-
bus caufis , fi teftes , aut coactores eorum
non
( 4) Non poffunt . Lege , non poffint , Ed. V,
น
( 5 ) Inducta . Lege , india . Ed. V. et N,
( 6 ) Impetrati . Lege , impetratos , Ed. V.
et N.
 CONSTITUTIONES
non folvendo fuerint , ut parti læfæ per re-
ftituendæ caufæ beneficium fuccurratur .
TITULUS XXXI.
De legibus paribilibus fublatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Lees,quae a quibufdam fimplicibus funt
paribiles , quæ nec rerum natu-
ram refpiciunt , nec veritatem attendunt ,
nos , qui veram legum fcientiam perfcruta-
mur , & ( 1 ) errores a noftris judiciis fepa-
ramus , præfentis noftri nominis fanctionis
edicto in perpetuum inhibentes omnibus re-
gni noftri judicibus , ut nullus ipfas leges
paribiles , quæ abfconfæ a veritate deberent
potius nuncupari , aliquibus fidelibus noftris
indicet ; fed communibus probationibus funt
( 2 ) contenti , tam antiquis legibus , quam
noftris conftitutionibus introductis . Eorum
etenim fenfum non tam corrigendum duxi-
mus , quam ridendum , qui naturalem can-
dentis ferri calorem tepefcere , imo ( quod
eft ftultius ) frigefcere , nulla jufta caufa fu-
perveniente , confidunt ; aut qui reum cri-
minis conftitutum , ob confcientiam læfam
tantum afferunt ab aquæ frigida elemento
non recipi , quem fubmergi potius aeris com-
petentis retentio non permittit .
TITULUS XXXII.
De pugnis fublatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Rofequentes benevolum noftræ volunta-
PRtis propofitum , quo pugnas a noftra re-
publica , præterquam in quibufdam paucis
admodum cafibus perexceptis , prævidimus
fubmovere , ingerente fe cafus præfentis ma-
teria circa Francos , qui perfonarum fuarum,
plurimumque rerum fuarum omnium , aut
majoris partis earum fortunam in monoma-
chiam , quæ duellum vulgariter dicitur , re-
ponebant , quid de eis celfitudo noftra pro-
viderit ftatuendum , conftitutioni præfenti ma
nifeftiffime declarantes . Prædi&
tum igitur pro-
bationis modum, per pugnam videlicet , quo
jure Francorum viventes hactenus uteban-
tam circa principales perfonas , eam fi-
bi invicem offerendo , quam circa perfonas
teftium invicem productorum , tam in civi-
libus , quam in criminalibus caufis , de ce-
tero volumus effe fublatum . Sed fi Francus
aliquis Franco ( 3 ) , vel etiam Longobardo,
fuper aliqua quæftione civili , vel etiam cri-
minali extiterit impetitus , per probationes
teftium , vel inftrumentorum , & fimilium
fimilium ,
per quos poffet plene probari veritas , con-
vincatur . Probationes verumtamen teftium,
pro perfonarum qualitatibus , videlicet &
caufarum , volumus effe amodo pinguiores .
Tom. I.
( 1 ) Ed. V. et N. perfcrutamur , & infpici-
aus , errores a noftris judiciis feparamus &c.
(2 ) Sunt . Lege : fint . Ed. V. et N.
REGNI SICULI . 349
Præftituentes inprimis , quod nullus angaria-
rius vel villicus , feu quicunque villanus
qui in villis , & cafis habitat , & poftremo
nullus vilis conditionis , contra Comites, aut
Barones , aut etiam fimplices milites , capi-
taliter accufatos vel de perfonæ conditio
ne , utpote de homagio , aut de omnibus
vel etiam
bonis , feu majori parte eorum
de uno caftro conventos , in teftem poffit
induci , aut inductus contra prædictos fidem
aliquam in judiciis , vel arbitrio , vel extra
judicia in contractibus , feu quafi contracti-
bus , fidem aliquam faciat ; fed perinde ha-
beatur , ac fi non effet inductus . Sed con-
tra prænominatas perfonas , milites tantum-
modo , & Burgenfes bonæ , & honefta opi-
nionis inducantur in teftes , contra quos nul-
la omnino pugna de cetero offerri valeat
ab eifdem . Numerum etiam teftium in præ-
dictis perfonis , & caufis volumus effe ma-
jorem . Videlicet , ut contra Comitem cri
minaliter accufatum , vel de ftatu perfonæ ,
aut de omnibus bonis fuis , vel de majori
parte bonorum , feu etiam ad caftrum ( 4 )
conventum
conventum , duo Comites fidem faciant
vel quatuor Barones , aut octo milites , &
fic per confequentiam fedecim Burgenfes ,
probationem plenam inducant . Et fic gra-
datim , contra Baronem duo Barones aut
loco duorum Baronum quatuor milites &
vice quatuor militum octo Burgenfes ( &
idem in inilite , prout inferioris gradus fe
habeat conditio ) inducantur in teftes . Pau-
çiores autem numero in perfonis prædictis ,
& caufis , nullam omnino fidem inducant ;
& contra prædictos , aut plures nulla omni-
no pugnæ probatio vindicet fibi locum . In
omnibus tamen prædictis crinen læfæ ma-
jeftatis excipimus , in quo omnium accufa-
torum , & teftium fit conditio exæquata
Militaribus tamen privilegiis in omnibus fu-
pradictis , & aliis caufis , & cafibus , in qui-
bus prærogativæ militum aliquid indulge-
tur , eos tantummodo milites uti volumus ,
qui honorem dignitatis militaris & onus
decenter obfervent , in equis , & armis vi-
delicet , & aliis militaribus fignis , quibus
Barones , & milites condecet decorari . Con-
fuetudinem autem , quæ in quibufdam regni
partibus obtinebat , per quam hi , qui Fran
ci non funt , fed de jure com nuni cenfen-
tur teftibus contra fe productis in
quocun-
que judicio poffint pugnam offerre , funditus
extirpamus : fed perfonarum , & caufarum
diftinctione fervata in eorum caufis juxta
nova conftitutionis noftræ ftatuta , juftitia
prævia , & æquitate fervata , ad diffiniti-
vam fententiam procedatur
Gg TI-
(3 ) Franco . Lege : a Franco . Ed. V. et N.
(4 ) Ad Caftrum , Lege : de Caftro . Ed. V.
et N.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
359
TITULUS XXXIII ,
In quibus cafibus pugna locum non habeat .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Onomachiam , quæ vulgariter duellum
M dicitur , paucis quibufdam cafibus ex-
ceptis , inter Barones regni noftræ ditioni
fubjectos , in perpetuum volumus locum non
habere : quæ non tam vera probatio , quam
quadam divinatio dici poteft , quæ naturæ
non confonans , a jure communi deviat , æ-
quitatis rationibus non confentit . Vix enim,
aut nunquam duo pugiles inveniri poterunt
fic æquales , ut vel in totum non fit alter
altero fortior vel in aliqua parte fui vi-
gore majori , & potiori virtute , vel faltem
ingeniis alter alterum non excedat . Ab hu-
jus autem fanctionis humanitate præcludi-
mus homicidas , qui veneficio , vel quolibet
genere furtivæ mortis , alium extinxiffe di-
cuntur , in quibus etiam a pugnæ probatio-
ne non permittimus inchoari fed per pro-
bationes ordinarias , fi fuperfint aliquæ, pro-
મારી
cedi primo debere jubemus . Et denique of-
સોને
રાયથોડા
ficio curiæ , fubtili prius inquifitione præ-
miffa , fi per probationes aliquas , vel per
inquifitionem plene non poterit facinus com-
probari , tunc demum ad pugnæ judicium
indiciis præcedentibus defcendatur . Quæ o-
mnia per officium Judicis provide cogno-
fcentis volumus explicari , ut inquifitionis
probata caute , & diligenter difcutiat . Et fi
probatum non invenerit ( ut eft dictum )
offerendi pugnam licentiam tribuat accufan-
ti , nullo ex eo , quod ipfe ex officio fuo
fecit , accufatoris juri præjudicium generan-
do ( 1 ) . Si tamen accufator in crimine prius
offerat fe probare per teftes , & in eorum
probatione deficiat ; tunc inquifitionis , &
pugnæ probatione minime locum habente ,
reus , qui nocens non convincitur , & præ-
fumitur innocens , abfolvatur . Quod jus in-
ter omnes , tam Francos , quam Longobar-
dos , & in caufis omnibus volumus effe com-
mune . Satis enim militibus , & nobilibus
regni noftri probationum impugnationes (2 )
providimus , & aliis etiam , qui poterunt pu
gnam offerre , prout novella conftitutione
noftra evidentius eft ftatutum : crimen etiam
læfæ majeftatis excipimus , in quo infra fcri-
ptis capitulis pugnæ judicium refervamus .
Nec mirum, fi læfæ majeftatis reos , fortius
( 3 ) homicidas furtivos , atque veneficos fub
jicimus non tam judicio , quam terrori ; non
quod in ipfis noftra ferenitas juftum æfti-
met , quod injuftum in aliis reputavit ; fed
quod in eorum pœnam , & aliorum exem-
plum , publice in confpectibus hominum ,
( 1 ) Ed. V. et N. præjudicio generato .
(2 ) Impugnationes . Lege : impugnatione . Pec-
chia .
(3 ) Ed. V. et N. Nec mirum fi læfa ma-
jeftatis reos , homicidas furtivos , atque veneficos
fub tremenda probationis fpecie tales confti
tui volumus homicidas , qui occultas , atque
furtivas infidias vitæ hominum , quos fola
poteft creare divina potentia , parare mini-
me timuerunt , Eos enim ( 4 ) extra omnes
modeftiæ terminos ftabilimus , qui adverfus
fecuritatem noftram , per quam omnibus a-
liis præftatur fecuritas , moliri aliquid non
verentur .
1
TITULUS XXXIV.
De caufa depofiti .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
N caufa depofiti , in qua olim
pugna lo-
I cum
IN ca habebat pug
pugna
næ prorfus interdici-
mus facultatem . Sed ut de ea dubietas ori-
ri non poffit , fub tali cautela volumus de-
pofitum amodo celebrari ; videlicet , ut in
depofito , cujus quantitas infra libram unam
auri fubfiftit , tres teftes fide digni , & omni
exceptione majores , debeant intereffe . Ul-
tra libram autem auri fi confiftat depofi-
tum , debet fieri publicum inftrumentum per
manus tabellionis , qui interfit tempori ( 5 )
depofito , non qui juffione Judicis inftru-
mentum feciffe fe dicat , & trium Judicum
in depofitione præfentium fubfcriptione fi-
gnatum ; vel fi unus Judex tantum interfit ,
fimul cum eo debent intereffe tres teftes ,
qui fpecialiter una cum Judice , & tabellio-
ne prædictis fe inftrumento fubfcribant .
TITULUS XXXV.
De probationibus , & teftibus ante litem
conteftatam producendis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Robationum incurfibus competenti reme-
PR dio fuccurrentes permittimus , lite etiam
nondum in judicio conteftata teftes vale-
tudinarios , & fenes , de quorum proxima
morte futura timetur , vel eos , de quorum
peregrinatione , & longa abfentia dubitatur,
ab eo , qui fibi per depofitiones eorum ca-
vere defiderat , poffe produci , præfente ta-
men eo , qui adverfarius futurus fperatur ,
fi ejus præfentia facilis poffit haberi , vel
vel eo fe per contumaciam abfentante , 0-
mni jure ( 6 ) ei , qui præfens non fuerit ,
contra perfonas , & dicta productorum te-
ftium refervato , Quarum depofitionum vi-
gorem intra annum tantum valere difponi-
mus , & non ultra annum extendi , cum li-
tis conteftatio non intercefferit , nec præfens
fuerit adverfarius , vel abfenti parti denun-
tiari potuit , ut receptioni teftium intereffet ,
TI-
pugnæ fubjicimus , non tam judicio &c.
(4 ) Enim . Forte legendum , etiam .
( 5 ) Tempori . Lege : ipfi. Ed. V. et N.
( 6 ) Lege : omni jure , & proteßatione ei ..
fervata . Pecchia , quem vide .
 CONSTITUTIONES
TITULUS XXXVI.
Quæ probationes in caufa homagii exigantur ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Robationum defectum in caufis , quas fu-
per homagiis movere contigerit , com-
petenti munimine fulcientes ftatuimus fi-
quando aliquis fuerit ab aliquo de homagio
impetitus , ipfe autem hominem noftrum im-
mediate fe effe contendat : fi quidem per
privilegia prædecefforum noftrorum, aut no-
ftra , vel alia legitima , & authentica inftru-
menta , five per teftes fide dignos , & omni
exceptione majores , qui forte conceffioni
interfuerint , probare poffit , qualiter peti-
tor aur prædeceffores fui , hominis petiti
dominium > vel prædecefforum adepti fuif
fent ; fi nullaş exceptiones conventus oppo-
& probet , per quas poffit fe ab ejus
dominio liberare , pro actore Judex compe-
tens ferre fententiam non moretur . Quod
fi probationes legitima de dominio haberi
non poffint , fufficiat petitori probare, quod
homo petitus temporibus Regum prædecef-
forum noftrorum , prædecefforibus noftris
fuis , vel fibi fidelitatis , & homagii præfti-
terit facramentum ; & quod ut vafallus ejus
ei fervierit in omnibus , & per eum in cu-
ria fua de perfona conventus juftitiam fece-
rit conquerentibus ; & quod prædictorum
Regum tempore ufque ad ea tempora , qui-
bus de homagio retulerit quæftionem , ter
ram ab actore tenuerit , ne alius ( 1 ) re-
commendatus præfumatur potius , quam va
fallus . Quæ omnia in militibus, & Baroni-
bus de vafallagio conventis volumus obfer-
vari . Prædictis autem omnibus ( 2 ) ceffan-
tibus , conventus immediate majeftatis no-
ftræ communi dominio relinquatur . In o
mnibus tamen prædictis libertatis favorem,
ac interpretationem benignam pro libertate
in dubiis faciendam , prout veteribus legi-
bus eft inductum , integre refervamus .
TITULUS XXXVII,
De Campionibus ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Ullus campio 2 fi devictus fuerit , ad
Nufaciendam bellum denuo pro aliquo
admittatur , nifi pro fe ; non cum ipfe im-
petic alium , fed cum fuerit ab aliquo im-
petitus . Statuimus præterea , ut amodo cam-
piones habeant clavas equales , non fpino,
las , nec cum aguzonibus , nec habentes cor-
nua , nec ex parte fuftis ad modum unguis ,
II. IDEM .
Ræfenti lege decernimus , ut campiones
PRamodo poftquam circulum pugnato-
Tom. I.
( 1 ) Alius . Lege : alias . Ed. V. et N.
( 3 ) Ed. V. et N. Prædi&is autem omnibus ,
vel aliquo predictorum ceffantibus &c.
REGNI SICULI . 351
rum fuerint prout eft moris ) ingreffi
corporalia fubeant facramenta , quod juxta
probabilem credulitatem eorum credunt, do-
minos , pro quibus pugnam intraverint , ve-
ritatem fovere , & non per calumniam , ſeu
per aftum ad accufationem propofitam , vel
defenfionem adhibitam proceffiffe ; & quod
cum omni virtute , & potentia , ftudio , &
vigore , partes , pro quibus pugnaverint ,
adjuvabunt . Pugilibus etiam expreffis in-
hibemus , quod fe non debeant invicem af-
fidare , quod manibus , vel dentibus , & mo-
dis quibuslibet poterunt , alter alterum non
offendat immo unus ad confufionem alte
rius toto poffe conetur .
III. IDEM .
Ummo periculo , quod ex pugilum frau-
S dibus , inertia , vel timore hactenus con-
tingebat , provifione neceffaria fuccurrentes
decernimus , ut fi is , qui pugnæ præerit ,
videat cum aliorum confilio , qui tunc tem-
poris inveniantur effe præfentes , quod cam-
pio in pugnando fraudem adhibeat , aut ſe-
gnitiem manifeftam " vel quod melius po-
tuerit fe defendere , nec tam cito jure ce-
dentis ( 3 ) vocem erumpere debuiffet : fi
quidem is , pro quo pugnat , excufatus ( 4 )
extiterit , cum , fi pugnæ fuccumbar morz
debeat ( utpote reus habitus criminis maje-
ftatis , vel de homicidio abfconfo convictus )
campio fimiliter periculum mortis incurrat .
Ceterum fi is , pro quo pugnat , accufat
quia forte dolorem juftum profequitur pa-
ter , vel forte mater , aut filius de morte
fuorum , qui fuccumbit in pugna, mori non
deber
cum nec ad pugnam fuiffet admif
fus , nifi quia ipfum jufti doloris impetus
& indiciorum præcedentium probatio admi
ferunt . Campio ramen manum amittat
quam exigente legitima pœna perjurii qui-
libet alius fcienter perjurus amittat Vide-
batur etenim impium in caufa præfenti ca-
pitali fupplicio fubjacere campionem , cum
is , cujus caufam principaliter agit , per ca-
fum fuum periculo capitis non fuccu bat ,
In crimine tamen læfæ majeftatis accufato-
rem etiam , qui in pugna fuccumbit , ficut
& reum , fi fuccubuiffet in ea , ultimo fup..
plicio fubjugamus .
IV. IDEM .
Onfuetudinem pravam , & a tramite
C rationis cujuslibet alienam ‫ ܕ‬que in
regno noftro obtinuit hatenus , funditus ex-
tirpantes ftatuimus , ut is , qui alii pugnam
obtulerit in his cafibus in quibus eft pu-
4
gnæ judicium refervatum juxta conditio
nem , & qualitatem ipfius pugnare debeat ,
quem convincere per oblatam pugnam inten-
dit , non, ut olim, ad electionem illius, qui
G g 2 ipfam
( 3 ) Jure cedentis . Lege : in recedentis . Ed.
V. et N.
(4 ) Excufatus . Lege : accufatus . Pecchia .
C
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
352
ipfam pugnam obtulerit , fieri debere , Præ-
meditari namque deberet primitus accufa-
tor , & fecum perpenfa deliberatione penfa-
re , quis , & qualis conditionis exiftat is ?
cui pugnam intendit offerre ; & reus , qui
favorem jure promeruit , & præter fpem o-
mnem
fe pugnæ
adat
defend difpe
ab alio ndium
propul fatus , atur
advoc fuæ ,defen-
fionis modum non debet admittere eum ( 1 ) ,
qui antequam veniret ad pugnam , con-
1
filio forfitan fraudulento tractaverat impu-
gnationis fpeciem , contra omnem ( 2 ) ve-
ritatem , aliquando confundere valeat accu-
fatum . Sed fi miles fuerit is qui pugna
impetitur , & eques fe voluerit defendere ,
adverfarius ejus , quamvis miles non fit ,
eques fimiliter ipfum impugnet . E contra-
rio , fi pedes fuerit is , qui fe defendere ni-
titur , licet is , qui pugnam obtulerit , fue-
rit miles non ut miles , fed ut quilibet
alius pugil , accufatum impugnet . Defen-
dentis namque debet effe electio , qualiter
melius fe defendere valeat ab alio impeti-
tus . Illud etiam præfenti fanctioni duximus
anne& tendum ut fi is , qui pugnam obtu-
lerit læfus fuerit in aliqua parte fui cor-
poris , propterea is , qui pugna impetitur ,
in nullo fe defendere ( 3 ) auxilium mino-
rabit . Ceterum fi impetitus forte fit læfus
in quacunque parte corporis , quæ neceffa-
ria fit ad pugnam ; is , qui eam obtulit ,
in ea parte fe debilitare debebit in qua
debilitatus eft , cui duellum offertur , Vel-
uti fi unum tantum oculum habeat impeti-
tus , is , qui pugnam offert , aliquibus die-
bus antea illum oculum appofito aliquo fibi
claudet , in quo pati dignofcitur accufatus ,
Similiter & in digitis , & in membris aliis ,
hoc volumus obtinere , juxta proborum vi-
rorum confilium , & difcretionem providam
judicantis . Nec illud prætermittendum vi-
dimus , quod neceffario gratiam noftræ be-
nignitatis expofcit ; ut qui ætatis annum
fexagefimum tetigerint , & qui nondum vi-
ginti quinque annorum curricula impleve-
runt , per fe pugnare minime teneantur ;
fed poffint ad defenfionem fuam , non cum
alios impetunt , fubjicere campiones ; ne
vel ætates ( 4 ) , in altero naturali frigefcen-
te calore , vel juveniles virtutum in altero
robore non impleto , non tam incerto , quam
periculofo pugnæ judicio , quod effet afper-
rimum , relinquamus ,
TITULUS XXXVIII.
De reftitutione mulierum .
1. REX ROGERIUS .
Ulieribus , ubi non modice læfæ funt ,
Μ' propter fragilem fexum , legum æqui-
( 1 ) Admittere eum , Lege : amittere per eum .
Ed. V. et N.
(2 ) Pecchia legendum cenfet : contra omnem
alioquin veritatem , qua confundere valeat accu-
fatum .
tatem fectantes tam per nos , quam per
officiales noftros , vifceribus pietatis fubve-
niendum effe decernimus ficut & decet
quatenus & oportet ,
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
fcuritatem legis divi Regis Rogerii
avi noftri de reftituendis mulieribus
editam declarantes , mulieres Longobardo ,
feu Francorum jure viventes in judiciis tan-
tum reftituendas effe fancimus , cum per
negligentiam , vel fraudem mundualdorum
feu procuratorum fuorum , enormiter læfæ
probantur , & adverfus prædictos mundual-
dos , vel procuratores , dum forte non fint
folvendo , indemnes fervari non poffunt : item
fi propter nimiam fimplicitatem ipforum enor-
me damnum incurrant . Nam licet præfcri-
ptorum fimplicitas ipfos excufet , fimplici-
tas tamen eorum in damnum mulierum re-
verti non debet . In contractibus autem
in quibus non tam ipfæ præfentes effe pof-
funt , quam & aliorum præfentiam judi-
cum , & mundualdorum , atque procurato-
rum habere , ipfis non vidimus fuccurren-
dum ; nifi forte per circumventionem , aut
fragilitatem fexus , immoderatam dotem ul-
tra patrimonium , vel ultra vires patrimo-
nii fui , videlicet promififfe , vel conftituif-
fe probentur . Cafus etiam , in quibus anti-
qua jura mulieribus jus ignorantibus fuccur-
rebant , in fuo robore refervamus . Videli-
cet , fi per errorem , non pretio accepto , ab
accufatione defiftant ; fi inceftus crimen per
ignorantiam juris committant ; vel fi inftru-
menta edenda per fragilitatem fexus igno-
rantes non edant , Succurritur etiam eis , fi
in fatifdationibus in judiciis præftandis per
juris ignorantiam inveniantur effe decepta :
item fi folverint ex interceffione , ignoran-
tes fe beneficio Vellejani munitas . Quos
omnes , & fi quos alios probata juris anti-
quitas introduxit , in fuo robore volumus
remanere ,
TITULUS XXXIX ,
De reftitutione minorum .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Inorum jura , qui in judiciis vel
M extra judicia in modico ( 5 ) læfi
probantur , præcipimus inviolata fervari .
Quibus in illis cafibus tantum fuccurrimus
beneficio in integrum reftitutionis indulto
in quibus eifdem leges veteres fuccurrebant .
Videlicet , fi facilitate fui , tutorum , cura-
torum , feu etiam procuratorum fraude , vel
negligentia , aut dolo adverfariorum fuorum
læfi probantur . Eis autem delinquentibus
fi delictum procedat ex animo , nifi quate-
nus
(3 ) Se defendere . Lege : fua defenfionis . Ed.
V. et N.
(4 ) Lege : vel ætatis veljuvenilis vir-
tutis &c. Pecchia . Ed. V. et N.
( 5 ) In modico . Lege : immodice . Pecchia ,
 CONSTITUTIONES REGNI
nus miferatio ætatis judicem moverit , mi-
nime fubvenimus . Illud etiam expreffim
conftitutione præfenti duximus admittendum ,
ut in caufis non tantum civilibus ? verum
etiam criminalibus , & publicis , tutorum
vel curatorum feu bajulorum autoritas ipfis
affiftat . Abundantiorem etiam providentiam
de finu gratiæ noftræ pupillis volumus im-
partiri ; ut caufas criminales , & publicas ,
etiam per tutores , aut accufatores ( 1 ) eo
rum ad lites datos in judicibus deducere
valeant , dum fuam
fuam , vel fuorum injuriam
profequuntur , five accufent five ab aliis
accufentur , pœnis exactionibus ( 2 ) debitis ,
conftitutionibus noftris , & antiquo jure fta-
tutis , perfonis principalibus infligendis . Mi-
nores autem tam mafculos , quam fœminas ,
intelligimus eos , qui , vel quæ nondum æta
tis fuæ decimum octavum annum exceffe-
rint ; quo completo , ipfos tam in contra-
tibus , quam in judiciis , & in omnibus ,
perfectæ ætatis volumus reputari ,
TITULUŞ XL.
De reftitutione Reipublicæ ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Eneficium reftitutionis in integrum no-
B fte Reipublicæ in judiciis , & contra-
tibus antiquis legibus refervatum , non ipfi
procidimus , fed illud nobis integre referva-
mus fan&tioni præfenti manifeftius inferentes ,
ut ad petendam reftitutionem eamdem fpe-
cia e mandatum , quod in minoribus , &
mulieribus exigitur , quorum procuratores ,
& defenfores reftitutionem implorant , a pro-
curatoribus ftatutis a nobis , vel a magiftro
juftitiario noftro , aut regionum juftitiario ,
quibus in caufis civilibus & criminalibus
ftatuendi procuratores , & defenfores conce,
dimus facultatem , nullatenus exigatur ,
TITULUS XLI.
De alienationibus rerum in judicia
deductarum .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Orum fraudibus occurrentes , qui res mo-
E biles , vel immobiles , feu etiam incore
porales , ante litem conteftatam , vel etiam
ante citationem factam , in alium quemli-
bet potentiorem tranftulerint , caufa mutan-
dig judicii decernimus ipfos non ut olim
tantum ad intereffe , cujus probatio eft dif-
ficilis & incerta , fed in tertia æftimatio
nis rei , quam tranftulerint , condemnari ,
quam facro noftro ærario præcipimus appli
cari . Quod fi poft litem motam res in ju
dicium litigiofi cadentes aliquis fcienter tran-
Tom. I.
( 1 ) Ed. V. et N. aut curatores eorum ad li-
tes datos in judicium deducere valeant &c.
(2 ) Exa&ionibus . Ed . V. et N. ex accufatio-
nibus .
(3 ) Ed, V. et N. Contradus tamen caufa tran
SICULI , 353
ftulerit , ut proceffum judicii valeat impe-
dire , venditor pretio rei vendita , emptor
etiam fciens alio tanto pretio rei vendita ,
utroque fifco noftro applicando , muletetur .
Si autem fciens emptor probari non poffit ,
cum præfumatur ignorans , propter bonam
fidem fuam pretium recuperare volumus
quod exolvit , & de toto pretio , in quo
venditor , qui femper fciens invenitur ut
prædiximus , eft damnandus ; quartam lucri
facere volumus ignorantem emptorem , aliis
tribus partibus fifci noftri juribus fociandis .
Quæ omnia non tantum in venditionibus
fed in quibuslibet contractibus locum ha
beant . Contractus tamen de donationibus
( 3 ) dotium , & donationum propter nu-
prias , nec non divifionum rerum heredita
riarum, & alienationum , legati , vel fidei-
commiffi caufa factarum , excipimus , te-
nore etiam veteris legis excepto .
TITULUS XLII,
De expenfis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Nova Conftitutio ,
Ivorum Principum prædecefforum no-
Dftrftror
orum um veftigiis inhærentes , univer-
faliter omnibus judicibus noftris injungimus ,
ut victoribus victos , quos ignorantiæ caufa
probabilis , & evidens non excufat , conde-
mnare debeant in expenfis : fic ut eas vo-
lumus de facultatibus propriis elargiri . In
victoris fane judicio ponimus , utrum ex-
penfarum ipfarum quantitatem nulla taxa-
tione judicis muniendam , probationibus di-
lucidare voluerit vel proprio facramento
firmare , proinde judicialis taxationis arbi-
trio moderandas ..
TITULUS XLIII.
De falario pro fcripturis fententiarum ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ro fcripturis , & fcriptoribus fententia-
P rum recipiant bajulus , judex , & nota-
rius centefimam partem æftimationis rei in
litem deducta , pro juribus eorum æquis in-
ter eos portionibus dividendam , & fuis uti-
litatibus applicandam ; quam a victore , vel
eo ( 4 ) recipient , qui fententiam ipfam ad
fui cautelam voluerit in fcriptis habere . Sa-
larium autem prædictum inter eas expenfas
computari cenfemus , quas præftandas fore
præfcripfimus a victo victori
Gg TI-
3
factionum , dotium . factos excipimus , teno-
re etiam veteris legis exceptos .
(4) A vi&ore vel eo , Ed. V, et N. ab aces
re, vel reo ,
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI ,
354
TITULUS
2 XLIV.
De appellationibus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Appellationum tempo ra , por quas diffi-
nitivæ fententiæ fufpenduntur , certo
dierum fpatio juffimus limitari ; ftatuentes ,
ut in quacunque parte regni fententia exti-
terit per quofcunque officiales , feu judices
quofcunque prolata , delegationis jure , vel
ex officio ordinario cognofcentes , a qua fue-
rit ad audientiam noftri culminis appella-
tum quinquaginta dierum fpatium a die
appellationis interpofitæ habeat appellator
infra quod proceffum judicii , & appellatio
nis noftræ curiæ præfentet . Et ut omnis o
mnino allegandæ difficultatis occafio in po-
fterum conquiefcat , appellationes ipfas ma-
giftro juftitiario , feu judicibus magnæ curie
noftræ fufficiat prafentari . Ceterum fi ad
alios majores judices a minorum fententia
fuerit appellatio interjecta , qui nobifcum in
curia commorantur tunc pro locorum di-
ftantiis , & caufarum qualitatibus , nec non
& perfonarum pronunciationibus , judicibus
præfentandarum appellationum tempora præ
ftitui volumus appellanti ; dummodo prædi-
&torum quinquaginta dierum fpatium non
excedat indulta dilatio . Quæ omnia in ipfo
apoftolorum tenore volumus contineri . Il-
lud etiam præfenti conjungimus fanctioni
quod fi poft appellationem præfentatam ap-
pellator fine licentia judicis , ad quem ap-
pellavit , difcefferit , nec inftanter inftet
ut rurfum debitum confequatur , quafi nun
quam appellaverit , rata fententia permane-
bit , nifi ipfo jure nulla a judice fuperiore
dicatur .
TITULUS XLV.
De caufis in judicio cito decidendis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Niverfos , & fingulos judices regni no-
UN ftri volumus cum voto noftro concur
rere , ut caufas in eorum examine ventila
tas cito decidant , advocatorum allegationi-
bus , qui philateria fua perorando dilatant ,
nifi quatenus defideratæ inftructionis neceffi-
tas exegerit > nullatenus indulgentes ; fed
poft dicta teftium publicatorum in judicio ,
& ex eis rubricas affumptas , in qualibet
caufa duorum dierum fpatium tantum ha-
beant advocati ad difputandum de jure , &
concludendum in caufa . Quorum fegnitiem
fi judex caufæ forte repererit evidentem
expenfas omnes , quas parti propter tardi-
tatem ipforum afflixerint ( 1 ) , cum inte-
gritate perfolvant . Quod fi per advocatos
forte non fteterit , fed per partes , quæ con-
( 1 ) Affixerint . Lege : affixerint . Pecchia .
(3 ) Quomodolibet . Ed. V. t N. quoslibet .
( 3 ) Ed . V. et N. Ceterum fi incertum fit ,
cludere forte non volunt , expenfas omnes
fimiliter pars conclufionem , & renunciatio
nem differens adverfario fuo in utroque
cafu facramento partis cum taxatione judi-
cis manifeftandas exolvat . Partibus autem
judices ad decifionem cau-
concludentibus
fæ fecundum Deum & juftitiam inftanter
intendant quibus propter caufarum multi-
tudinem certum pronunciandi tempus nequi
vimus diffinire : ita quod infra decem die-
rum fpatium a die conclufionis numerandum ,
& falubri noftræ conftitutionis provifione ju
dicibus præftitutum , caufam ftudeant fen-
tentiali calculo terminare .
TITULUS XLVI.
De poena judicis , qui male judicavit ,
I. REX ROGERIUS ,
judex fraudulenter , atque dolofe con-
S'
tra leges fententiam protulerit , ab au
ctoritate judiciaria irrecuperabiliter cadat >
noteturque infamia , rebus fuis omnibus pu-
blicatis . Quod fi ignorantia juris in fenten-
tia oberraverit , & per fimplicitatem animi
manifeſtam , pro noftræ voluntatis arbitrio
puniatur .
II. IDEM ,
Udex ,
fi accepta pecunia reum aliquem
criminis , & mortis fecerit , periculo cas
pitis fubjacebit .
III. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Nova Conftitutio .
Corruptela crimen præfenti fanctione
publicum omnibus effe decernimus , ur
accufandi , vel deferendi quomodolibet ( 2 )
de donatione , vel promiffione corruptos ,
quibuslibet libera licentia concedatur Pro-
miffa pecunia de corruptione legitima pro-
batione convicta , in præmium detur defe-
rentibus > vel accufantibus corruptelas : vi-
delicet , ut fi certum quid officialem ali-
quem in corruptelam fui recepiffe , vel pol-
licitum admififfe conftiterit , denuntians , vel
accufans , accufatione , vel denuntiatione pro-
bata , tantundem ab officiali recipiat , quan-
tum fibi promiffum fuiffe conftiterit , vel ab
ipfo receptum Ceterum fi incertum fit >
quod ( 3 ) fibi promiffum extiterit , vel re-
ceptum , poenam pollicitationis incerti , pro
qualitate perfonarum > & caufæ arbitrio
permittimus judicantis . Verum fi promif-
for , aut dator infra triduum denuntiare
data
vel promiffa diftulerit , tantundem
quantum ab eo datum , vel promiffum con-
ftiterit , fifco noftro componat .
TI-
quid fibi promiſſum extiterit , vel receptum, porn
nam pollicitationis inserta , pro qualitate &c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI ,
ULUS
ITU
TI XLVII .
•
De pœna illorum , qui judices corruperint ,
vel corrumpere voluerint .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Itigator autem,qui judicem dando corrum-
pit, vel corrumpere promittendo volue-
rit , etiamfi bonam caufam habeat , in ipfa fuc-
cumbat . Hoc idem in eifdem magiftro juftitiæ,
& juftitiario, fi contra prædictam prohibitio-
nem noftram receperint aliquid volumus
obfervari . Et ut in talibus quæliber omni-
bus delinquendi materia fubtrahatur , edici-
mus " ut officialis cui in corruptelam fui
promiffionem fieri contigerit , promittentis
nomen , & promiffi etiam quantitatem , &
modum nobis , vel alicui , per quem ad nos
notitia facti perveniat , ftudeat nuntiare ,
TITULUS XLVIII,
De probationibus in appellationibus produ-
cendis.
I, IMPERATOR FRIDERICUS ,
Urifperitorum altercationes determinare vo-
J lentes fancimus , fi quando teftes in prin-
EXPLICIT LIBER
CONSTITUTIONUM
NEAPOLITANARUM
SIVE SICULARUM
LIBER TERTIU S.
TITULUS PRIMUS ,
De juribus rerum regalium , & de perfonis
quibuslibet fervilis , & vilis conditionis
clericali officio removendis .
I, IMPERATOR FRIDERICUS , ( 2 )
Cire volumus Principes noftros , Co-
mites, Barones , Archiepifcopos, uni
verfos Epifcopos , & Abbates , quod
S
quicunque de regalibus noftris ma-
gnum , vel parvum quid tenet , nullo mo-
do , nullo ingenio , poffit ad noftra regalia
pertinens alienare > donare vel vendere ,
aut in totum , vel in partem minuere , un-
de jura noftra regalia minuantur , aut fub-
trahantur , aut dainnum aliquod patiantur ,
( 1 ) Prius . Lege : pars , Ed. V. et N.
(2 ) Ed. V. et N. Rex Rogerius . Quæ vera
355
cipali caufa producti fuerint , & etiam pu-
blicati , fuper eodem articulo a producen-
te , vel adverfario teftes amodo produci non
poffe , propter falfi fabricandi materiam ,
Propter cujus timorem poft publicationem
reflium teftes produci denuo jura in princi-
palibus judiciis vetuerunt
bus etiam removentes . Quod fi nulli teftes
fuerint in caufa principali producti , ita de-
mum in appellationum judiciis eos appel-
lanti producere liceat , fi is , qui terminum
ad probandum in principali caufa receperit,
jufta ex caufa impeditum fe doceat , pro-
pter quam fperatos teftes producere nequi-
viffet ; alioquin ad probandum denuo nulla-
tenus admittetur . Præfenti etiam fanctioni
illud edicimus afcribendum , fi quando in
caufis appellationum probationes inducenda
funt , vel interrogationes , & confeffiones fieri
de iderantur , in eis ambæ partes neceffario
fint præfentes , ut eis cominus conftitutis
caufa plenius inftruatur . Quod fi in termi-
no peremptorio prius ( 1 ) appellata citata non
venerit ; nihilominus appellatore præfente ,
altera parte contumaciter abfente , ad con-
firmationem fententiæ fecundum jus , & ju
ftitiam procedatur ,
SECUNDUS ,
TITULUS II.
De vafallis non ordinandis .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
ADoritoseorum , quorum juri fubditi funt, &
poteitati , nullus Epifcoporum ordinare præ-
fumat . Hi , quorum adfcriptitii funt , fi quod
præmium ob licentiam ordinandi , vel con-
fecrandi fufcepiffe convicti fuerint , jus afcri-
ptitium perdant , & qui dederit pecuniam ,
ab ordine motus fifco noftro cum rebus o
mnibus fuis vindicetur , Ne tamen finiftrum
aliquod aliquando poffit noftris conftitutio-
nibus obviare , fi forte in rure vel vico Ec-
clefia conftituta affignatos habuerit facerdo-
tes , quibus decedentibus funt aliqui fubro-
gandi , & pertinaces domini ruris vel vici
fu-
effe lectio videtur ex Tit. V.
 ES
TUTION
356 CONSTI
fuper afcriptitiis fieri fubrogationem nega-
verint , præfertim cum ex ipfis afcriptitiis
perfona idonea facerdotio ab Epifcopo expe-
titur , dignum clementiæ noftræ videtur , at-
que juftiffimum , ad juftam petitionem Ec-
clefiæ , adfcriptitiorum dominum jure co-
gendum . Filii vero adfcriptitii ordinati ad
adfcriptitiorum conditionem redeant omni
eccafione remota .
TITULUS II,
De bis, qui debent accedere ad
ordinem clericatus
I. REX ROGERIUS .
Rrores eorum , qui villanos quoslibet fi-
ERne licentia dominorum ad ordinem cle-
ricalem accedere regia conftitutione dicunt
effe prohibitum , interpretatione benevola
corrigentes decernimus , cos tantum villas
nos prædicta conftitutione intelligi fore pro
hibits clericari , qui perfonaliter , intuitu
perfonæ fuæ fcilicet , fervire tenentur , ficut
funt adfcriptitii , & fervi glebæ , & hujufe
modi alii . Qui vero refpectu tenementi a
licujus beneficii fervire debent , fi voluerint
ad ordinem clericatus accedere , liceat eis
fine voluntate etiam dominorum , prius ta-
men his ? que tenent a dominis fuis in
eorum manibus refignatis .
TITULUS IV.
De jure fuo curiae obfervando ,
I, IMPERATOR FRIDERICUS .
gnum fore credimus , & confentaneum
rationi , ur qui juftitiæ folio præfide-
mas , & conftanter , atque perpetuo jura fua
quibuslibet confervamus , rationum noftra
rum non fimus immemores ; fed eas ab aliis
temeritate quadam , & ( ut ita loquamur
apertius ) illicita præfumptione detentas, ad
dominium noftrum , atque demanium re-
vocemus. Hajus igitur legis edito inviola-
biliter obfervando , regni
regni Siciliæ omnibus
fidelibus noftris edicimus , ut omnes civita
tes , caftra , munitiones , cafalia , villas , &
quidquid in eis intus , aut foris effe dema-
nium , vel de demanio confuevit , in no-
ftras manus integre debeant refignare . Red
ditus etiam & fervitia nobis debita deti-
neri ab aliquibus amodo vel fupponi ( 1 )
prohibemus : fcituris firmiter cujufcunque con-
ditionis hominibus , regni noftri fidelibus uni-
verfis , quod qui de prædict's tenuerit ali-
quid , de quo non habet privilegium Divo-
rum Regum Rogerii , & Guilielmi primi ,
aut fecundi prædecefforum noftrorum ? aut
oraculum noftræ celfitudinis fpeciale a nobis
ex certa fcientia impetratum , vel indultum
a prædecefforibus noftris divis parentibus no-
ftris , & ex certa fcientia noftra confirma-
( 1 ) Supponi . Ed. V. et N. fupprimi .
(2 ) Et juftitia . Lege & juftitiariis . Pec-
REGNI SICULI ,
tum, & ufque ad feftum Nativitatis proxi-
mum in manus noftras vel ordinatorum
noftrorum , irrequifitus etiam , non refigna-
verit , quadruplum etiam fructuum , vel red-
dituum , feu cujufcunque utilitatis , quod de
detentis fic injufte perceperir , proculdubio
curia noftræ cum integritate perfolvet .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Erfonas rebus aliis præferentes , quanto
PEeas pretiofiores habemus > tanto ipfa
rum derentoribus , quæ ad demanium no
ftrum immediate fpectare nofcuntur , pœ-
nam imponimus duriorem . In hoc enim
non tam nobis profpicimus , quam libertas
tis favori favemus , cum omnes merito li-
beri cenfeantur , qui nullo medio ad impe-
rialem celfitudinem , & regiam pertinent po-
teftatem , Hoc igitur prohibitionis noftræ
decreto omnibus regni noftri nobilibus ex-
preffim prohibemus , ut nullus Comitum vel
Baronum , ad noftrum demanium pertinens,
vel Baroniam aliquam , quæ noſtri demanii
fit , ulterius detinere præfumat . Alioquin fi-
quis de cetero fub diffimulatione tranfiens
hoc noftræ curia non exponat , publicatio
ne bonorum omnium mul& tandum effe cen-
femus ; detentorem vero fcientem alio æqua-
valenti puniri cenfemus ,
TITULUS V.
De procuratione feudorum , & rerum
feudalium.
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Onftitutionem divæ memoriæ Regis Ro-
Co gerii avi noftri fuper prohibita dimi-
nutione feudorum , & rerum feudalium am-
pliantes decernimus , omnes alienationes, feu
quofcunque contractus fuper feudis , & rebus
feudalibus ininuendis , aut commutandis , nul-
lam omnino firmitatem habere , nifi de fpe-
ciali noftræ celfitudinis licentia confirmen-
tur . Tranfactiones etiam , fiquæ fuper eis
fine mandato noftræ curia factæ fuerint ,
jusjurandum interpofitum , feu etiam ftipu-
lationem poenalem , nullius decernimus effe
momenti . Eifdemque contrahentibus , & a-
lienantibus concedimus poteftatem , jure pro-
prio prædicta omnia revocare . Arbitria e-
tiam ex compromiffo fuper præmiffis facta,
nulla cenfemus , cum de eis conftitutione no-
ftra certis perfonis magiftro juftitiario , &
juftitiæ ( 2 ) tantum cognitio fit delata . Ex-
cadentias autem Baronibus , & militibus lo-
care permittimus , dummodo fub eo annuo
fervitio , & redditu locentur fub quo an-
tiquo locari confueverunt ; ita quod in nul-
lo debitum fervitium vel redditus minuantur ,
II.
chia .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Ac edictali lege in perpetuum valitu-
HA ra in ( 1 ) omnibus regni noftri fide-
libus expreffius inhibemus ut nullus Co-
mes , Baro , vel miles vel etiam quilibet
alius , vel clericus res qualitercunque fer-
vitutibus obligatas , de quibus redditus , &
fervitia curiæ noftræ debeantur , quocunque
alienationis titulo , inter vivos vel in ulti-
mis voluntatibus , in alium pro parte vel
in totum transferre præfumat , vel etiam
commutare , unde fervitium ipfum aut red
ditus curia noftra perdat .
TITULUS VI.
De revocandis tranfeuntibus ad alienam
babitationem ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uifquis de Burgenfibus aut villanis ad
Q noftrum demanium pertinentibus, tem-
poribus retroactis ad Ecclefiarum lo-
ca , Comitum , feu Baronum , vel aliorum
quorumlibet , quacunque occafione tranfie-
rit , incolatu feu habitatione noftri demanii
derelicta , intra tres menfes , fi in eadem
provincia fuerit , & fi extra provinciam fue-
rit , intra fex menfes poft requifitionem or-
dinatorum noftrorum ad terram demanii ,
quam deferuit , redire præcife cum tota fa-
milia compellatur . Quicunque autem hujuf-
modi homines receperint fcienter , aut rece-
ptos ab initio forfitan ignoranter contempfe-
rint reddere requifiti , libram unam auri pu-
riffimi camera noftræ componant ; & rece-
pto ( 2 ) nihilominus cum omni commodo ,
quod inde admiferint curiæ noftræ refti-
tuantur (3 ) . Equa etiam lance fancimus ,
ut Ecclefiarum homines , Comitum Baro-
num , vel militum , qui tamen dominis fuis
de perfonalibus fervitiis minime (4) tenean-
tur fi a tempore noftræ felicis coronatio-
nis fe ad terras noftri demanii ? feu alio-
rum quorumlibet tranftulerint > ab eodem
tempore , fpatio trium vel fex menfium ,
fcilicet, a tempore requifitionis emiffæ , re-
dire ad terras dominorum fuorum , mora
qualiber , & occafione depofitis , compellan-
tur . Prælatus , feu Comes , Baro , vel mi-
les , feu quilibet alii fupradictorum homi-
num detentores , fi fcientes extiterint , vel
fiti poft temporis fpatium fupradictum , in
dimidiam libram auri puriffimi fentiant fe
fore damnandos ; cujus medietas noftro æra-
rio , reliqua medietas damnum paffis volu-
mus applicari .
( 1 ) Dele particulam , in . Ed. V. et N.
(2 ) Recepto . Lege : receptum. Ed. V. et N.
(3 ) Reftituantur . Ed. V. et N. reddere com-
357
TITULUS VII.
De bominibus demanii affidatis non tenendis ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Um univerfis & fingulis regni noftri fi-
CU delibus credamus in tantum fufficere
præeminentiæ noftræ favorem ut adverfus
quorumlibet impetus valeant clypeo noftræ
defenfionis defendi , grave non immerito fe-
rimus , & molefte , quod aliqui ad aliorum
patrocinia tranfeuntes , a nobis & officia-
libus noftris in eorum præfertim judiciis pro-
tegi fe poffe diffidunt . Nolentes igitur hæc
fub diffimulatione tranfire , & quæ in no-
ftram perpetrantur injuriam æquanimiter to-
lerare , præfentis legis edicto firmiter inhi-
bemus , ut in terris demanii noftri nulli
omnino liceat affidatos , vel recommenda-
tos habere , vel dudum non fine offenfa no-
ftræ celfitudinis habitos retinere , nifi de
habitis a quocunque tempore retroacto, vel
in pofterum habendis a nobis vel divis
Regibus , vel Auguftis prædecefforibus no-
ftris privilegium , vel fcriptum debita folen-
nitate munitum oftendat . Præfcriptionem e-
tenim aliquam eis prodeffe non volumus
qui fidei debita ( 5 ) facramento contempto,
quo non ufurpare fifcalia , fed defenfare te-
nentur , homines ad noftrum demanium per-
tinentes , 1 vel qui fi ab eis recepti non ef-
fent , in noftro demanio remanfiffent , quan-
tolibet tempore tenuerunt . Quifquis autem
temerario aufu recipere aliquos tentaverit in
pofterum , vel retinere receptos , poft men-
fem a die infinuatæ fan&tionis iftius decem
libras auri puriffimi fifco noftro componat .
Quod fi iterato alios vel eofdem affidatos
fufceperit , vel etiam commendatos , bona
fua omnia mobilia , & immobilia publicen-
tur • Iterum fi temeritatem eamdem reite-
rare tentaverit , volentes acerbius profequi
confuetudinem delinquendi , puniri decerni-
mus fupplicio capitis contemptorem ; con-
traria confuetudine , que hactenus in qui-
bufdam locis regni noftri obtinuiffe dicitur,
omnino fublata .
TITULUS VIII.
De probatione per inftrumenta publica fuper
quæftione homagii .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
dubitatio aliqua fuper hominibus oria-
tur , quod eos Cæfariani noftri ad no-
ftrum demanium pertinere contendant , qui
poffeffiones , aut feuda in civitatibus tenent,
vel hereditagia fua afferant pertinere ? hu-
jufmodi formam volumus obfervari ut o-
mnes omnino ad noftrum demanium perti-
nere nofcantur , communi jure dominii pro
no-
pellantur .
(4) Minime . Lege : minimo . Vid. Pecchia .
( 5 ) Debita . Lege : debito . Ed. V. et N.
 NES
TU TIO
STI
358 CON
nobis prima facie faciente, quos poffeffor per
privilegia , ut noftra lex fanxierit , aur per
emptionis alia publica & authentica inftru-
menta ad fe non probaverit pertinere , vel
feliciam Regum tempore prædecefforum no-
ftrorum prædecefforibus fuis , qui feudum
ipf.m retinuerunt , juraverint , & de feudo
fuo retinuerint , & hodie inveniantur de feu
do ipfo aliquid pro certo tenere . Duo igi-
tur funt neceffario requirenda ad hoc , ut
homines , quos aliquis in civitatibus & ca-
ftris noftri demanii tenet , affidatorum , vel
recommendatorum jure ad noftrum dema-
niam nequeant advocai ; videlicet quod
prædictis prædecefforum noftrorum tempori-
bus homines ipfos ipfi vel anteceffores fui
tenuerint , & quod in eifdem temporibus ,
vel ab ipfis vel prædecefforibus fuis , de feu-
do , vel hereditagio fuo tenuerint aliquid ,
propter quod homines ipforum merito cen-
feantur ;
TITULUS IX.
De bominibus non tenendis ratione terræ ,
vel feudi .
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Uia frequenter fub prætextu liciti illi-
cita attentantur , viam omnem & ma-
Q
teriam fraudibus præcludentes decer-
nimus , nemini licere occafione alicujus ter-
ræ vel feudi , quod teneat vel recipiat a
Comite , Barone , feu milite ? vel perfona
ecclefiaftica , aut etiam feculari , conventio
ne qualiber , quavis juris folennitate valla-
ta , perfonam propriam aliquibus fervitiis
obligare , & fic fub occafione hujus ad al-
terius commendationem feu dominium con-
volare : fed tantum redditus in pecunia, vel
rebus aliis , pro eo , quod receperit , agno-
fcat . Nos etenim , qui fumus domini per-
fonarum , abfque noftræ ferenitatis affenfu
perfonas fervitiis perpetuis aut conditioni-
bus nolumus obligari ,
TITULUS X,
De hominibus Baronum poffidentibus terram
hominis demanii .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
I quando contigerit aliquos Ecclefiarum
S ' homines , Comitum , feu Baronum, aut
S¹
militum , five etiam angariarii fint , five e-
tiam villani fimpliciter , aut cujufcunque con-
ditionis effe nofcantur , hereditagia ( vel par-
tem eorum ) ab hominibus noftri demanii ,
aut quibuslibet aliis, qui ea in terra dema-
nii aut pertinentiis ejus poffideant , compa-
rare , aut aliter acquirere , fub ea conditio-
ne emptorem habere comparanda vel com-
parata difponimus , fub qua venditor ipfe
tenebat . Videlicet ut proinde domino fuo
( 1 ) In ea . Lege : linea . Ed. V. et N.
(2 Quod de feudo , tum ab eo . Lege : quod
e feudo tenet ab eo . Ed. V. et N.
NI ULI
REG SIC .
in nullo penitus teneatur , & fine ipfius li-
centia , & mandato ea eis vendere dona-
re , aut qualitercunque alienare inter vivos,
vel ultima voluntate liceat , quæ fine ipfius
licentia jure licito comparavit . Et fi con-
tigerit talem emptorem ab inteftato dece-
dere , hi ad fucceffionem ejus veniant in
prædiétis , qui alias poffent ad fucceffionem
ejufdem ex defcendenti , vel afcendenti ,
aur collaterali in ea ( 1 ) ab inteftato ve-
nire . Quod fi de prædictis nullus omnino
fuperfit in eo , quod de feudo , tum ab eo
( 2 ) dominus feudi fuccedat : in heredita-
giis autem defun&ti quolibet jure quæfitis
fifcum noftrum effe decernimus , ficut & in
omnibus aliis bonis vacantibus, ultimum fuc-
cefforem . Poftquam autem ad fifcum no-
ftrum pervenerint res prædicta , per nos ,
prout noftræ majeftati , & fub quibus con-
ditionibus , vel redditibus , & fervitiis pla-
cuerit , poterunt collocari . A tenore autem
hujus facratiffimæ fanétionis excipimus ba
julos dominorum , qui res ipfas adminiftran-
das fufceperint ; quos non prius hujufmo-
di acquifita alienare volumus aut quo-
libet modo transferre , quam de admini-
ftratione fua fatisfaciant dominis , vel per
eos fteterit
fteterit , quominus fatisfactionem reci-
piant requifiti ,
TITULUS XI.
De recommendatis , vel revocatis
non detinendis ,
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
D fubje& orum noftrorum invidiam non
convenit revocare , fiprivatis aliquan-
do commodis noftris intendimus , fi jura no-
ftra non pat mur ab aliis ufurpari . Hinc
eft , quod Prælatis Ecclefiarum , Comiti-
bus , Baronibus , feu quibusliber aliis noftris
fidelibus firmiter inhibemus , quod nullus
recommendatos vel ad noftram revocatio-
nem ( 3 ) in pofterum retinear : fed ipfos
in civitatibus noftri demanii bajulis , vel
aliis officialibus noftris , fine difficultate af-
fignent , vel ad loca ipfis revocatis deftina-
ta remittant Quod fi hujus conftitutionis
noftræ quifpiam violator extiterit vel ei-
dem fraudem fecerit , bonorum fuorum o-
mnium mobilium publicatione damnetur
Ceterum ne Prælati Comites 9 vel Baro-
nes , feu quilibet alii detentores , occafione
præfentis conftitutionis contra juftitiam in
poffeffionibus aggraventur, quas revocatos ab
ipfis tenere contigerit, dummodo alibi com-
morantes poffeffionibus ipfis libere perfiuan-
tur ; & ne revocați pradicti per nos pof-
feffionum fuarum emolumento priventur ,
dum ipfi uti non permittantur a dominis
vel uti nequiverint , ad remotiora forfitan
loca translati ; utrifque difcreta provifione
pro-
(3) Vel ad noftram revocationem . Ed, V,
& N. vel ad noftram Curiam revocatos ,
 CONSTITUTIONES
providimus ut rigore juris communionis
( 1 ) in hac parte fopito , revocati poffef-
fiones eafdem hominibus aliis vafallis prifti-
ni detentoris diftrahere compellantur , &
domini vaffallos fuos emere jufto pretio di-
ftrahendo compellant .
TITULUS XII .
De non opprimendis vafallis
a dominis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ræfenti conftitutione decernimus
ur
P nullus dominorum vafallos fuos contra
juftitiam opprimat , vel ab eis contra con-
ftitutionem noftram illicitum auferat ; quod
qui fecerit , expenfas vafallo fuo victori re-
farciat , & ablati duplum curiæ noftræ com-
ponat . Vafallus autem , qui dominum fuum
occafione prædicta contra juftitiam impete-
re calumniofe tentaverit , in expenfis victo-
ri dominus ( 2 ) condemnetur . Sic enim
utrique confulimus , & nequitiam domini ?
& vafalli calumniam condemnamus .
TITULUS XIII .
De adhibenda fidejuffione dominorum
in vafallis:
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
I dominus vafallum fuum qui pro eo
Stin criminali caufa fidejufferit , a fidejuf-
fione non liberaverit ipfo jure homagium
amittat . Si vero in civili caufa , vel pro
debito , ipfum fidejubentem liberare non cu-
rarit , ad omne damnum , quod proinde va-
fallus incurrerit dominus teneatur : data
licentia pignorandi vafallis dominos fuos in
mobilibus > aut deinde in hereditariis , &
ultimo in feudalibus > & etiam vendéndi
mobilia , poftquam pro dominis fuis folve-
rint , & hereditaria per annum a die folu-
tionis & pignorationis ea tenuerint , ut ex
prædictorum pretio fuæ indemnitati provi-
deant . Feudalia tamen capta pignori obli-
gare non poterunt ,fed ex corum fructibus
indemnitati fuæ fimiliter profpicere curabunt .
E contrario > fi vafallus dominum pro cri-
minali ( 3 ) caufa fidejubentem liberare ne-
glexerit , quidquid ab eo tenet amittat :
in quæftione civili , feu pro debito , fi do-
minum fidejufforem fuum vafallus detracta-
verit expedire , data plena licentia domino
pignorandi , ad omne damnum , quod pro-
inde incurrerit dominus , vafallus ejus inte-
gre teneatur .
( 1 ) Juris communionis . Lege : Juris commu-
nis . Edit. V. & N.
(2 ) Victori dominus . Lege : victori domino ,
REGNI SICULI .
359
TITULUS XIV.
De dotariis conftituendis in feudis ,
& caftris .
I. REX ROGERIUS .
I quis Baro vel miles uxorem duxerit ,
S '& tria feuda habuerit , liceat ei unum
dotarium uxori fuæ de tribus feudis confti-
tuere . Si autem pauciora habeat , fecundum
qualitatem feudorum , dotarium ei in pecu-
nia conftituere permittimus . Ceterum > fi
plura tribus habeat , proportione , quæ fu-
perius ftatuta eft , habita , dotarium ipfum
conftituere licebit . Comes autem vel Ba-
ro , qui caftra tenet , de caftris ipfis dota-
rium conftituere poterit , dum tamen caftrum ,
unde Baronia vel Comitatus nomen affum-
pfit , in dotarium conftituere non poffit .
II. REX GUILELMUS .
Ulier , quæ dotarium habuerit in ter-
M ra , poft mortem viri heredem vel
dominum Baronia de dotario affecurare te-
netur , videlicet de vita , membris & ca-
ptione corporis fui , & quod non quærat ar-
tem , vel ingenium , qualiter prædictum do-
tarium de Baronia vel Comitatu fubtraha-
tur ; falvo per omnia mandato fuperioris do-
mini . Filios tamen communis matrimonii
mulier affecurare non tenetur . Ad fubmo-
nitionem præterea domini Baroniæ domi-
na , quæ dotarium tenet , tantum fervitium
curia tenetur præftare ; quod fi non præfti-
terit , ter fubmonita , per dominum poterit
diffaifiri . Injufta etiam gravamina homini-
bus dotarii illata domina per dominum Ba-
roniæ vel feudi emendare tenetur . Homi-
nes dotarii debent affecurare dominam , fal-
vo jure per omnia dominii Comitis vel Ba-
ronis fimiliter & Comitem feu Baronem
affecurare tenentur falvo jure dotarii do-
minæ fupradictæ .
III. IMPERATOR FRIDERICUS .
&
pertimur , pole etiam de duobus in-
litibus feu-
dis dotarium conftituere : & fi unum tan-
tum , & dimidium habeant , dimidium feu-
dum ei in dotarium conftituere licebit . Ce-
terum , fi unum tantummodo non in ter-
ra , fed in pecunia uxori fuæ , pro qualita-
te feudi facultatem conftituendi dotarium
in pofterum Barones , & milites fibi nove-
rint fore permiffam .
ΤΙ-
Ed. V. & N.
(3 ) Pro criminali caufa . Lege : pro eo in
criminali caufa , Ed. V. & N.
 ONES
360 CONSTITUTI
TITULUS XV.
De fratribus obligantibus partem feudi
pro dotibus fororum .
I. REX GUILELMUS .
Ratribus ob dotes fororum fuarum fi
F mobilia , vel hereditagia non habeant ,
fororibus fuis partem feudi permittimusob-
ligare & fi etiam tria feuda ? aut plura
habeant , unum ex eis in dotem forori da-
re poffunt . Ut tamen in omnibus fupradi-
&tis , quando feudum alienatur , vel obliga-
tur , aut in dotarium conftituitur " matri
monium ipfum de fpeciali noftra licentia
contrahatur . Aliter omnes conventiones nul-
las vires habebunt .
TITULUS XVI.
De affecuratione dominorum a vafallis .
I. REX GUILELMUS .
Omini a vafallis fuis affecurari debent ,
D videlicet , de vita , membris , & ca-
· bus fuis adjutorium petant ; videlicet , pro
ptione corporis fui , & terreno honore
Confilium , quod eis crediderint , nulli re-
velent ; & fi aliquod finiftrum de eis au-
dierint , quod per fe vel per alium diftur-
bare non poffunt , eis , aut aliis pro parte
corum , per fe , vel per alios , qnam citius
poterunt , nuntiare curabunt . Non erunt in
arte › confilio vel confenfu , qualiter do-
mini terram , quam habent , amittant ; imo
eam ipfis contra omnem hominem defende-
re pro poffe curabunt , falvo per omnia fi-
delitate & mandato 9 & ordinatione no-
ftra , & heredum noftrorum .
TITULUS XVII.
De fidejuffione dominorum a vafallis .
I. REX ROGERIUS .
I vafallus a domino fuo publice requifi-
STtus , pro eo fidejubere noluerit , vel fe-
loniam contra ipfum filios > vel uxorem
commiſerit , vel fervitium , quod ei debet ,
ter fubmonitus non præftiterit , vel rationem
pro eo in curia fua conquerentibus de eo ,
quod ad dominum fpectat , per fententiam
judicis facere noluerit , dominus poteft de
co , quod tenet ab ipfo , ipfum per exguar-
dium diffaifire . E contra fi dominus
pro
vafallo fuo qui fit in curia criminaliter
accufatus de eo , quod ad regiam majefta-
tem non fpectat , fidejubere noluerit vel
ipfum fine jufta caufa verberaverit , vel cum
uxore fua adulterium commiferit , vel filiam
ejus invitam defloraverit , homagium ejus
amittat & homo prædictus immediate ad
curiam noftram pertineat.
(1 ) Et expenfarum , etiam quantitatis . Lege :
Neap.
REGNI SICULI .
TITULUS XVIII.
De adjutoriis exigendis ab hominibus .
I. REX GUILELMUS .
Uampu riuum
luri m regni noftri fidelium ad
QUampl
nos querela pervenit , quod Prælati
Ecclefiarum , Comites , Barones & milites
in neceffitatibus fuis pro fuæ voluntatis ar-
bitrio ab hominibus fuis adjutoria exigunt
& extorquent · Volentes igitur tam dura
fubjectorum noftrorum oppreffioni mifericor-
diter providere , ftatuimus , dominos non nifi
in fubfcriptis cafibus ab hominibus eorum
adjutorium petere : videlicet , in redimenda
perfona domini , fi forte ab inimicis noftris
in fervitio noftro captus fuerit , pro facien-
do filio milite , pro maritanda filia vel fo-
rore , pro emenda terra ,. videlicet ea tan-
tum vice > cum eam emerit pro fervitio
noftro vel exercitus noftri , moderate ta-
men in his , quæ pro noftro corredo dan-
tur . De Prælatis tamen Ecclefiarum ftatui-
mus , ut in his tantum cafibus ab homini-
confecratione fua , cum ad concilium a do-
mino Papa fuerint vocati , pro fervitio ex-
ercitus noftri ( fiquidem in exercitu fuerint ) ,
vel fi vocemus eos , vel miferimus eos pro
fervitiis noftris , vel corredo noftro cum
in terris eorum nos hofpitari , vel corredium
ab eis recipere contigerit . In omnibus præ-
dictis cafibus , moderate tamen , domini ab
eis adjutorium exigant , & requirant .
TITULUS XIX .
De adjutoriis pro militia fratris .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Omitibus , Baronibus , ac univerfis mi-
C litibus regni noftri , qui feuda tenent ,
concedimus facultatem pro militia fratris ,
cum Comes , vel Baro , aut miles fuis ex-
penfis militem fecerit > ab hominibus fuis
adjutorium exigere moderatum , pro facul-
tatibus hominum & expenfarum etiam
quantitatis ( 1 ) ; tamen pro faciendo fratre mi-
lite non minus quam pro fororibus mari-
tandis , occafione corum , quæ a communi
patre frater major habere dignofcitur , ex
debito teneatur . Et licet frater minor a fa-
milia fratris 2 fratre etiam contradicente
difcefferit dum forte ad fortunæ melioris
rediens tamen quo-
ndium
compendium adfpirat
libet tempore militiam fibi debitam abf-
que alicujus repulfe timore , de bonis pa-
tris a fratre majore petere poterit , & ha-
bere .
TITULUS XX .
De matrimoniis publice contrahendis .
I. REX ROGerius .
Ancimus lege præfenti volentibus omni-
S bus contrahere matrimonium , neceffita-
tem
expenfarum etiam quantitate . Edit. V. &
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
tem imponi univerfis hominibus regni no
ftri , & nobilibus , maxime poft fponfalia
fponfalia
celebrata , folennitate debita , & facerdotali
benedictione præmiffis , matrimonium folen-
niter , & pub.ice celebrari . Alioquin nove-
rint amodo , morientes contra noftrum re-
gale editum neque ex teftamento , neque
ab inteftato fe habituros heredes legitimos ,
ex clandeftino matrimonio & illicito con-
tra noftram fanétionem procreatos ; mulie-
res etiam dɔtes aliis nubentibus legitime de-
bitas non habere . Rigorem cujus fanétionis
omnibus illis remittimus , qui promulgatio-
nis hujus tempore jam matrimonium con-
traxerunt . Viduis etiam volentibus ducere vi-
rum hujus neceffitatis vinculum relaxamus .
TITULUS XXI.
De uxore non ducenda fine permiffione
curiæ .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Onorem noftri diadematis debitum.con-
H ſervantes , præfenti conftitutione fan-
cimes ubique per regnum , ut nallus Co-
mes , Baro , vel miles , vel quilibet alius ,
qui Baronias , caftra , vel feuda in capite a
nobis tenet , vel ab alio , quæ in quater-
nionibus doanæ noftræ inveniuntur in fcri-
ptis , fine permiffione noftra uxorem duce-
re , aut maritare filias , forores , aut neptes ,
vel quaslibet alias , quas ipfi poffent , aut
debeant maritare , ant filios uxorare , cum
immobilibus aut mobilibus præfumat ; huic
legi confuetudine quæ in aliqu bus regni
partibus obtinuiffe dicitur , non obftante .
II. IDEM .
Nova Conftitutio .
Um hereditarium regnum noftrum Si
ciliæ cujus præclara nobis hereditas
C
Ja biles mores fuorum incolarum confue-
verit enutrire , ac proceffu temporis habita,
tores ipfius fervitii & fidei exhibitione clar
ruerunt ( 1 ) in neceffitatibus dominorum ;
fæpe jam contigiffe dolemus , quod poft di-
verfarum mixturam gentium paffa eft ex
alienis moribus regni finceritas corruptelam .
Itaque ex quo homines regni Sicilia fe cum
alienarum (2 ) filiis mifcuerunt , denigrata
eft puritas hominum ; & excrefcente die-
rum malitia & infirmitate mentium in-
quinata , converfationibus , ac ufibus cetero-
rum, veritas decrevit in populis , & ab il-
lorum fermento grex eft fidelium macula-
tus . Ne timeatur ergo deinceps cohabitan-
tium in regno diverfitas nationum magna
illatura difcrimina , vel ad regni magna in-
commoda progreffura ; volentes hominum
Tom. I.
( 1 ) Claruerunt . Lege : claruerint . Pecchia .
( 2 ) Alienarum . Lege : alienigenarum . Ed.
V. & N.
(3 ) Et quid , five quantum . Ed. V. & N.
quid quantum .
361
diverfitatibus competens adhibere remedium
præfertim ne in regno noftro gentium infir-
mitas nutriatur edicto generali folenniter
duximus ftatuendum , univerfis de regno &
fingulis inhibendo > ut nulli liceat amodo
de filiis , & filiabus regni matrimonium cum
exteris , & alienigenis , qui , vel quæ non
funt de regno , abfque fpeciali requifitione ,
& mandato , ac confenfu noftræ curia con-
trahere . Eo videlicet modo , ut nec aliqua
de regno nubere alienigenis audeat , nec ali-
qui filias alienigenarum ducere in uxores .
Eos , qui contra præfumpferint , bonorum
omnium fpoliatione mulctamus .
TITULUS XXII.
De morte Baronis nuntiande Imperatori .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Oft mortem Baronis , vel militis , qui
Po a Comite vel Barone alio Baroniam
aliquam , vel feudum tenuerin , quæ in qua
ternionibus doanæ noftræ inveniuntur in fcri-
ptis , defunéti morte.n per Co nitem , vel
Baronem , a quo prædita tenuerit , excel-
lentiæ noftræ volumus nuntiari 5 & quid
five quantum ( 3 ) fit illud , quod defun tus
ab ipfo tenebat ; mobilia etiam decedentis
fcribi volumus feriatim . Et ea omnia in
publica documenta redacta ad noftram cu-
riam deftinari jubemus , ut ex juffione no-
ftra , quibus prælita affignari debeant , in-
jungantur ( 4 ) . Baroniam etiam , five feu-
dum , quod ad conceffionem munificentiæ
noftræ fpectar fi quando a nobis concedi
contigerit , ut eft moris , literas noftras ad
eum , a quo feudum tenetur , curabi nus de-
ftinare : & quod id , quod tenet ab eo
five fit caftrum , five fit terra plana , ei
cui nos concefferimus , debeat affignare : fu-
fcepto tamen mandato noftro , & nulla mo-
ra protracta , Comes , vel Baro illud exe-
qui procurabit . Recepto verumtamen ali-
quo relevio ( ut eft moris ) quod quanti-
tatem decem unciarum auri non excedat
pro affignanda poffeffione terra conceffe .
TITULUS XXIII.
De fucceffione filiorum Comitum , &
Baronum .
I.* IMPERATOR FRIDERICUS .
N aliquibus regni noftri partibus confue-
I tudinem pravam audivimus hactenus ob-
tinuiffe , quod in bonis Comitis ( 5 ) , vel
militis , qui decefferit , filiis mafculis non
relictis , filiæ non fuccedunt ; fed confangui-
nei quantumcunque remoti mafculini fexus
tam balium puellarum ipfarum poft mortera
Hh pa-
(4 ) Injungantur . Lege : injungatur . Ed. V.
& N.
( 5 ) Ed. V. & N. Comitis , Baronis , vel mi-
litis &c.
 ES
362 CONSTITUTION
patris accipiunt , quam fucceffionem ufur-
pant , & ipfas pro ipforum difpofitione ma-
ritant . Quod quidem & naturæ dignofcitur
effe contrarium , quæ parentum votis abf-
que difcretione fexus tam mafculos quam
foeminas commendavit , & juri tam commu-
ni quam noftro fpecialiter derogatur . Hac
igitur lege noftra per univerfas partes & fin-
gulas regni noftri valitura fancimus , patre
mortuo , tam filios ,, quam filias , puberes ,
aut majores , minorefve , ad parentum ( 1 )
fucceffiones abfque fexus difcretione vocari .
Si autem filii mafculi una cum filiabus foe
minis , aut etiam fororibus , patri deceden-
i fuperfint , cujufcunque conditionis pater
fuerit , Francus videlicet , aut etiam Longo-
bardus , vel miles ( 2 ) burgenfis, in fuccef-
fione bonorum præferrri volumus mafculos
fœminis ; dum tamen forores , aut amitas ,
fratres , aut nepotes , pro modo facultatum
fuarum , & filiorum fuperftitum numero
fecundum paragium debeant maritare . Ce
terum fi tantum fœminæ fuperftites fuerint ,
ipfas , fi majores fint , exclufis aliis confan-
guineis , volumus ad fucceffionem admitti
Si vero minores filiæ Comitum , Baronum ,
aut militum fuperftites fuerint , ipfarum ba
lium noftra excellentia recipiat , ipfum vel
fibi tenendum vel alii , qui ex fide illud
gerere debeat , juxta approbatam regni con-
fuetudinem , concedendum . Ac deinde ipfas ,
quum ad nubilem ætatem pervenerint , &
balium noftrum , vel alterius fupervenien-
tem , quintumdecimum annum excefferint ,
de provifione manfuetudinis noftræ , Deum
habentes præ oculis cum bonis omnibus
quæ patris fuerunt , fecundum paragium cu-
rabimus maritare .
TITULUS XXIV.
De fucceffione nobilium in feudis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Omite vel Barone viam univerfæ car-
C nis ingreffo , filii eorumdem , aut ne-
potes eorum recipere ab hominibus facra-
menta non audeant , nifi prius de facramen-
tis ipfis recipiendis ab excellentia noftra ,
prout moris eft , obtentis licentia , & man-
dato. Quod qui contra fecerit tam Baro-
niam prædictam , & feudum , quam reliqua
bona fua , tam mobilia , quam ftabilia , no-
verit publicanda .
II. IDEM .
T de fucceffionibus Comitum , & Ba-
UTronum , & eorum omnium , qui feu-
da a nobis in capite tenent , vel ab aliis
etiam , nulla omnino in pofterum dubietas
( 1 ) Pecchia ( quem vide ) legendum docet :
ad parentis fucceffionem .
(2 ) Vel miles burgenfis . Lege , miles , vel
burgenfis . Ed. V. et N.
(3 ) Pecchia legendum doset hac interpun-
REGNI SICULI.
poffit oriri , dilucida conftitutione fancimus ,
feuda tenenti filios , & nepotes , & ex eis
pronepotes , trinepotes , & ufque ad infini-
tum , ex defcendenti linea defcendentes , cu-
jufcunque fexus fint , libere & abfolute
poffe fuccedere ; fervata tamen fexus præ-
rogativa , ut mulieri mafculus præferatur .
Nec non majoris ætatis inter eos , qui vi-
vunt in regno fpecialiter jure Francorum ,
( 3 ) ex collaterali linea venientes , ut fra
tres , five ex utroque parente , five ex al-
tero tantum , & forores in capillo , exclufo
etiam communi patre fuperftite , omnino
fuccedunt : conjugatæ autem , & dotatæ at
fratrum fucceffionibus repelluntur . Filii au-
tem fratrum in his , quæ communis patris
fuerunt , avi eorum fcilicet , idem jus , quod
pater eorum , habeant . In acquifitis autem
patruo ex largitione noftra , vel quolibet ti-
tulo jure fuo , nepotes ex fratribus non fuc-
cedunt . In ulteriori autem gradu pofitis
& fe-
fcilicet filiis nepotum ex fratribus
quentibus , in his etiam , quæ communis
proavi fuerunt , fucceffio non defertur . Fi
liæ autem in capillo poft mortem patris in
domo manentes , majores forores conjuga-
tas , & dotatas de bonis patris excludunt ,
Ceterum fi de bonis paternis dotatæ non funt
majores , minoribus præferuntur , fi Franco-
rum jure vivant . Si autem vivant jure Lon-
gobardo , collatis dotibus in viriles partes
fucceffione divifa , portionem fuam conjuga-
ta , feu conjugatæ , quæcunque fint , pote-
runt vindicare . In omnibus autem , in qui-
bus prædiximus aliquos velut ulteriores gra
du , five in communium prædecefforum re-
bus , five in acquifitis , excludi debere , fpem
noftræ gratiæ petentibus non negamus : im-
mo ipfos aliis in liberalitate noftra præfer-
re difponimus , fi ejufdem feudi ad nos ra-
tionabiliter devoluti fimul competitores exi,
ftant ; dummodo a confanguineis tantum no-
ftræ curia offeratur , quantum ab extraneo
eft oblatum . Si tamen nos vel in demanio
noftro feuda ipfa tenere velimus , vel aliis
ex mera liberalitate donare injuriam nul
lus fibi fieri exiftimet , fi quod ad jus no
ftrum jufte devolvitur vel retineamus no
bis , vel aliis , qui a nobis præftolantur be
neficia , conferamus .
TITULUS XXV,
De filiis clericorum .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Icut accepimus , noftrorum fervitia fub-
ditorum , & ipfos , quoties expedit , ad
noftra mandata , & beneplacita noftra in
perfonis , & rebus expofitos invenimus ; ita
fpe-
tione fervata : fervata tamen fexus prærogati-
va ut mulieri mafculus præferatur , nec non
majoris etatis inter eos , qui vivunt in Regno
Specialiter jure Francorum . Ex collaterali lines
venientes c.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
fpectat ad noftri culminis dignitatem , ipfo
rum commoda digna provifione penfare ; ut
fiquis defectus impediat , auctoritate noftri
remotus edicti , commodum curiæ noftræ
proveniat , unde noftrorum fidelium utilitas
procuretur . De ordinatione igitur noftra pro-
cedit , ut quia filii clericorum in paternis ,
& maternis bonis , vel rebus , pro legitimo
defectu natalium jus fucceffionis amittunt 7
beneficio curia de poteftatis plenitudine ,
quam habemus , fubveniatur eifdem ; ut ea
quæ per fucceffionem habere non poffunt ,
jure locationis a noftra clementia recogno-
fcant . Quare mandamus , quatenus per to
tam jurifdictionem tuam , in quibuslibet ci-
vitatibus , villis , & caftris , fuper poffeffio-
nibus , quæ paterno , vel materno jure de-
bentur filiis clericorum objectione prolis
illicitæ non obftante certum 2 & annuum
redditum , videlicet pro quantitate rerum ?
adjici facias , ficut commodius videris ex-
pedire . Deinde de auctoritate noftræ curiæ
"
filios clericorum in farcinam paternarum , &
maternarum rerum , & poffeffionum immit-
tas ; falvo certo , & annuo redditu , de quo
teneantur annis fingulis in fefto Natalis Do-
mini noftræ curiæ refpondere ; ita quod fi
in conftituto cenfu defecerint , a paternis ,
& maternis bonis penitus excludantur . Ad-
jicimus infuper , ut donec parentes ipforum
vixerint nifi de bonis ex poffeffionibus
fuis cenfuerint fpontanea voluntate bona ,
& p ffeffiones fuas libere teneant ufque ad
obitum eorumdem ; cenfu in quaternionibus
curiæ nihilominus annotato , quem filii
poftquam ad eos paterna & materna bo-
na pervenerint , noftræ curia folvere tenean
tur ; nec bona ipfa poffint devolvi ad alios ,
vel alias , vel alienare ( 1 ) in præjudicium
filiorum per parentes eorum ? nifi quatenus
noftris legibus eft permiffum .
TITULUS XXVI. ( 2 )
De rebus ftabilibus Ecclefiafticis non
alienandis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Rædecefforum noftrorum veterum Prin
Pipum conftitutionem › quam antiqua
turbatio præteriti temporis antiquarat , no-
va provifione novantes edicimus , quod nulli
torum noftrorum clerico , vel laico li-
fubje&
ceat de domibus templi , vel hofpitalis , feu
quolibet alio loco religiofo , de quo noftræ
curiæ fervitium minime debeatur , poffeffio-
nes hereditarias vel patrimoniales vende-
re , vel donare inter vivos , feu aliquo do-
nationis modo , nifi ex æquali caufa permu-
tationis , transferre . Ceterum , fi in ultima
voluntate aliquem de prædictis locis here-
dem inftituerit , vel aliquod fibi legaverit ,
Tom. I.
( 1 ) Alienare . Lege : alienari . Edit. V. &
Neap.
( 2 ) Aliam hujus Conftitutionis valde diver-
353
tunc domus , quæ inftitutionem , vel lega-
tum acceperit , teneatur infra annum alicui
de proximioribus defuncti , vel de Burgen-
fibus noftris , relicta ftabilia vendere. vel
locare . Quod fi ultra annum facere prædi
eta diftulerit , poffeffiones ipfas poft anni
lapfum fifci noftri juribus volumus applica-
ri . De rebus autem quibufcunque mobili-
bus quantumcunque pretiofis , relinquendi
prædictis domibus , & aliis religiofis locis ,
concedimus omnibus liberam facultatem ,
TITULUS XXVII.
De jure balii .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Inoribus , qui ætatis fuæ fuffragio ju-
MTvari non poffunt , imperiali remedio
providentes ftatuimus , fi quando balium im-
puberum mafculorum aut fœminarum ge-
rendum alicui ferenitas noftra concefferit, hi
qui balium gefferint pupillorum , poftquam
balium , pubertate fuperveniente , dimiferint,
de adminiftratione balii reddere debeant ra-
tionem , præfente juftitiario regionum , aut
alio , cui hoc fpecialiter duxerimus delegan-
dum ; ita videlicet quod deducto co , quod
curia pro ipfo balio , prout moris eft , )
dederit , nec non deduis juftis , & mode-
ratis expenfis , quas pro victu , & veftitu
fuo , & quas in perfona , aut rebus pueri
vel pro fervitio debito curiæ noftræ , de his ,
quæ minor tenet , ipfum balium feciffe con-
ftabit , reliqua pupillo integre reddere te-
neantur ( 3 ). Quod fi fraudulenter eum res
minoris adminiftraffe fuerit manifefte com-
probatum , omne damnum , quodcumque per
fraudem ipfam pupillo contigerit , eidem de
rebus fuis refarcire cogatur , & tantundem
facris noftris largitionibus inferre : prava con-
fuetudine , quæ hactenus balios a ratiociniis
eximebat , in poftérum quiefcente .
TITULUS XXVIII .
De adminiftratione rerum ecclefiafticarum
poft mortem Prælatorum
J. REX ROGErius .
Ervenit ad audientiam noftram , quod
PEbajuli , qui olim ftatuti fuerant fuper
Ecclefiis paftoribus carentibus , ad cuftodien-
das , & falvas faciendas res Ecclefiarum
quamdiu eifdem de paftoribus providebatur ,
non ita fideliter , & ftudiofe ficut a no-
ftra curia erat injun&
tum , ipfum fervitium
peragebant ; fed male tractabant & cufto-
diebant res ipfarum Ecclefiarum . Verum ,
quia omnes Ecclefias regni noftri , & fpe-
cialiter ipfas , quæ paftoribus carent in
?
manu , & protectione noftra habemus , no-
lentes , ut res Ecclefiarum illarum in aliquo
Hh 2 mi-
fam
2 lectionem habes in Appendice .
( 3 ) Rectius legendum teneatur . Ed. V.
& Neap.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
364
minuantur , vel defraudentur : ftatuimus &
fancimus ut deinceps fi quis Archiepifco-
regni noftri
pus vel Epifcopus regni noftri decefferit
decefferit ,,
res ipfius Ecclefiæ in cuftodia trium de me-
lioribus , & fidelioribus , nec non & fapien-
tioribus ipfius Ecclefiæ , ad cuftodiendas , &
confervandas eas , ad opus Ecclefiæ , ufque
dum de paftore in eadem Ecclefia providea-
tur , committantur : & tantummodo de red-
ditibus , & proventibus ipfius Ecclefiæ , ad
ufum fervientium ibidem morantium ne-
ceffaria rationabiliter & fufficienter mini-
ftrentur . Et ( 1 ) ex eis ipfi Ecclefiæ mul-
tum bene & rationabiliter ferviatur : refi-
duum ab ipfis cuftodibus ad opus ipfius Ec-
clefiæ , falve & integre cuftodiatur , donec
ibi paftor fuerit conftitutus . Conftituto au-
tem in Ecclefia paftore , quidquid de rebus,
& introitibus ipfius Ecclefiæ remanferit, ipfi
paftori eorum affignent , & ei rationem red-
dant .
TITULUS XXIX.
De novis ædificiis .
1. REX ROGERIUS , ( 2 )
Aftra , munitiones , & turres , ab obitu
CAdivæ memoriæ Regis Guilielmi confo-
brini noftri , erecta , fuper quibus minime
diruendis majeftatis noftræ licentia non præ-
cefferit prout in Capuana curia per nos
extitit ftabilitum , revocata ( 3 ) conftitutio-
ne noftra denuo dirui debere mandamus ;
publicationis pœna ipfius caftri , vel novi
ædificii , conftitutionis noftræcontemptoribus
imminente fi ufque ad Nativitatem Do-
mini proximam diruere ædificia contemnant .
Illud etiam præfenti adjungimus fanctioni
ut nec munitiones alicui reficere dirutas li-
ceat , fine noftri culminis juffione .
II. IDEM .
N locis demanii noftri ædificia erigi in
' 1. REX GUILELMUS .
I pofterum prohibemus , per quæ ipforum
locorum defenfio , vel munimen , aut liber
introitus aut exitus valeat impediri In
prædictis locis turres erigi amodo per pri-
vatos expreffius inhibemus . Munitiones ete-
nim noftras & quod eft fecurius , prote-
&tionis noftræ munimen , regni noftri fideli-
bus plene fufficere credimus ad tutelam .
TITULUS XXX .
} furti pœna tenebitur . Scire etenim debet
De fervis, & ancillis fugitivis .
I. REX GUILELMUS .
Ervos , & ancillas omnes fugitivos ab a-
Sliquo ' capi generaliter omnibus prohibe-
mus ; nifi captos , quam citius poterint ,
domino fuo reftituant ; vel fi dominum igno-
( 1 ) Legendum videtur : miniftrentur ; & ex
eis ipfi &c.
(2 ) Conditor hujus legis ex legis ipfius
verbis fuiffe videtur Fridericus Imperator . In
raverint , bajulis curiæ noftræ affignent , &
bajuli magnæ curiæ noftræ tranfmittant eof-
dem . Scituri quod quicunque amodo aliquo
modo fervum aliquem vel ancillam fugiti-
vam capere , vel quomodolibet detinere præ-
fumpferit , ipfe cum omnibus bonis fuis pœ-
næ curiæ fubjacebit ; bajulis , nifi magnæ
curiæ noftræ tranfmiferin
curiæ t , eamdem pœnam
tranfmiferint
laturis .
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ancipia fugitiva , quæ conftitutio re-
MAgia per bajulos ad magnam curiam
noftram debere tranfmitti conftituit , nec
quid de eis fieri debebat ftatuit , per an-
num præcipimus dominorum commodis re-
fervari : ut fi intra annum , is , qui legiti-
mis documentis dominium probare potuerit,
appareat , fupradicta mancipia ei reftitui de-
bere cenfemus : falvo jure , quod ex obten-
ta veteri confuetudine proinde curiæ noftræ
debetur . Alias fi domini non appareant, pri-
vatis noftris utilitatibus aggregentur . Statui-
mus etiam ? ut inventas res , & pecunias ,
quarum veri , & legitimi domini non appa-
rent & quas per inventores earum confti-
tutio regia ad magnam curiam debere de-
ferri præfcripfit , locorum bajulis fufficiat af-
fignari . Nec enim æquum vidimus , ut is ,
qui zelo fidei , quo tenetur , curiæ totum
quod invenit , affigner, propter fidem fuam
incommodum fentiat , ut cogatur invitus ad
curiam remotam multis locorum diftantiis
forfitan laborare . Quicunque autem res in
ventas hujufmodi bajulis noftris non affigna-
verint , & bajulis ( 4 ) etiam , qui affigna-
tas ad curiam noftram non miferint , furti
pœna noftro ærario inferenda pro certo fe
noverint fore damnandos .
TITULUS XXXI.
De pecunia inventa , & rebus alienis .
Ecuniam fi quis invenerit aurum vel
Erge
PE ntum
argentum ,
, lapides pretiofos , vel quaf-
libet res alias , quæ fuæ non fint ( anima-
libus exceptis , de quibus fiat , ficut præor-
dinatum eft ) inventor juftitiariis noftris , vel
bajulis ipfarum partium ftatim oftendat , &
fine dilatione ipfemet ad magnam noftram
curiam deferat , & affignet ; alioquin & ipfe
unufquifque , inventiones omnes regni no-
ftri , quarum dominus non apparuerit , ad
fifcum fpecialiter pertinere . Pietas enim no-
ftra propter abfentes mifericorditer ftatuit ,
res ipfas , poftquam ad manus noftra curia
pervenerint , ufque ad annum completum
per fe confervare ; ut fi quis forte intra an-
num
Edit. V. & N. ea Regi Guilelmo adfcribitur .
(3 ) Revocata . Lege : renovata . Pecchia .
(4 ) Et bajulis . Lege ; & bajuli . Edit. Y.
& Neap.
 CONSTITUTIONES REGNI
num venerit , & de rebus ipfis aliquas fuas
fore probaverit , quod fuum fuerit , con-
fequatur : alioquin poft tranfactum annum
fifcalibus utilitatibus adfcribantur .
TITULUS XXXII ,
De præfcriptionibus .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Uram & diram confuetudinem & ini-
D quam , quæ circa præfcriptiones in a-
liquibus regni noftri partibus obtinet, in po-
fterum filere præcipimus , & præfentem le-
gem circa ipfas inducimus , omnibus aliis
ipfi contrariis inter regni noftri fideles omni-
no fublatis . Sancimus igitur præfcriptionem
anni , menfis , diei , & hora , per quam a-
liquis de dominio fuæ rei cadebat , & Fran-
cus de diffafina quæri non poterat , penitus
amoveri : fed generales præfcriptiones com-
munis juris locum habere , fcilicet inter præ-
Tentes decennii , inter abfentes vicennii , præ-
cedente fcilicet titulo , & bona fide ex utra-
que parte undique concurrente . Per tricen-
nalem etiam præfcriptionem inter privatos
( excepta hypothecaria actione , cujus vita
interdum in annos quadraginta protenditur )
omne jus , & omnem actionem volumus fub-
moveri . Quadragenaria etiam præfcriptione,
inter fratres lege Longobardorum inducta , fu-
per adæquatione ftantium partium minime . xagenariam , quæ contra fifcum in pu-
facienda , & fuper rebus , quas alter ex fra-
tribus tempore prædictæ poffeffionis aliunde
habere fe jurat , in fuo robore duratura , &
ad omnes regni noftri fideles per præfentem
conftitutionem noftri culminis prorogata : u-
fucapionibus , quæ in rebus mobilibus juris
communis induétæ funt , in fua firmitate
fervatis ,
II. IDEM .
Onfuetudinem pravam hactenus in ju-
C diciis obtinentem de medio tollere di-
fponentes , per quam feuda quamvis magna
temporum longinquitate poffella , præfcribi
non poterant , & fic poffeffio poffeffori , vel
etiam petitori ad probandum dominium re-
rum , quas forfitan ipfi , & anteceffores fui ,
tempore cujus memoria non extabat , pof-
federant , in nullo valebat : præcipimus eum ,
qui in pofterum triginta annis feudum in-
tegrum , vel quotam partem feudi , de quo
certum , & defignatum fervitium noftræ cue
riæ , vel cuilibet alii debeatur , continue ,
& fine interruptione civilis , vel naturalis
temporis , vel minoris ætatis adverfarii , Eillatis (2 ) ipfis injuris volumus pra-
præfente etiam in regno adverfario fuo , rogativa lætari , qui officium exercendo com-
poffederit , in perpetuum fore fecurum : &
actionem ei contra quemlibet poffefforem
fi a poffeffione ceciderit , exceptionem ( 1 )
contra petentem quemliber indulgemus . Quod
etiam ad illos porrigimus , qui ufque ad hæc
Tom. I.
( 1 ) Exceptionem , Lege : & exceptionem . Ed.
V. & Neap.
SICULI . 365
tempora triginta annis præteritis tenuerunt ;
in quibus , etfi non plene juftitiam potue-
runt confequi conquerentes , in hoc faltem
de evidenti defidia excufari non poffint ,
quod interruptionem præfcriptionis apud eos ,
qui a nobis adminiftrationem habebant , per
conventionem legitimam , aut conteftatio-
nem litis , prout veteribus legibus eft indu-
&tum , inducere potuerunt . Prædicta autem
omnia ita fane accipi volumus ut tricen-
nalis præfcriptio in feudis integris " & eo-
rum quotis partibus , locum habeat : ex qui-
bus præfcriptionibus nullum poteft reipubli
cæ præjudicium irrogari , cum apud quem-
cunque refideat fervitium defignatum , &
debitum quod non tam perfonæ , quam
rei ipfi adfcriptum effe dignofcitur mini-
me amitti poterit , vel in aliquo minorari .
vel præ-
Ceterum fi fuper aliquo prædio ,
diis ad feudum feu partem feudi certam
pertinentibus , quæ velut libera a fervitiis
vel qualitercunque aliter quis præfcribat , de
quibus nullum eft certum fervitium præta-
xatum , præfcriptionem quanticunque tem-
poris in nullo prodeffe fibi cenfemus : cum
his de feudo fubtractis
fubtractis , de neceffitate per
confequens ipfum fervitium minoretur .
III. IDEM .
Uadragenalem præfcriptionem , & fe-
blicis hactenus competebat , ufque ad
centum annorum fpatium prorogamus , mi
noribus præfcriptionibus adverfus fifcum in-
ductis ; quadriennii fcilicet in rebus donatis
a nobis , & triennii a fententiis contra nos
latis , in fuo robore duraturis .
TITULUS XXXIII.
De injuriis curialibus perfonis feu
quibuslibet aliis irrogatis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Bfervent diligentiffime judices , ut in
accufatione injuriarum curialium pers
fonarum dignitatem confiderent , & juxta
perfonarum qualitatem eorum , quibus fue-
rit facta injuria , & eorum , qui faciunt
& quando , & ubi hujufmodi temeritates
præfumuntur , fententiam ferant . Ipfis au-
tem facta injuria , non ipfis duntaxat fed
etiam ad regiæ dignitatis fpectat offenfam .
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
Os tamen officiales noftros officialium
miffum, injurias aliquas patiuntur , non qui
inimicitiarum fuarum vindictas vel fua
privata negotia pertractando , dum aliquos
fubjectos noftros indebite perfequuntur , ipfo-
rum exigente nequitia a fidelibus noftris
Hh 3 in-
( 2 ) Illatis , Lege : de illatis . Ed. V. & N.

366 CONSTITUTIONES
injuriam patiuntur . Interdum vero nedum
officiales hujufmodi in cafu præfenti prærogati-
va officii gaudere velimus ( 1 ) , imo in tanto
ipforum exceffus velamento adminiftrationis
oftræ commiffos perfequi defideramus in-
ftantius , quanto in grave difpendium fub-
jectorum , & noftræ majeftatis injuriam ,
ipforum diffimulata facinora qui noftram
effigiem repræfentant , reduci valeant , &
experimento vifibili nos ipfi perfenfimus jam
reducta . Eos itaque , qui occafione officio-
rum quorumlibet , ipfis ab ordinatis noftris
a noftra ( 2 ) munificentia commifforum
aliquid per injuriam a fidelibus noftris ab-
ftulerint , quibus diu forfitan ante fufceptum
officium deprædationis infidias præpararunt ,
eo quod acceperint primitus integre reftitu-
to paffis injuriam , in quadruplum damnan-
dos effe fancimus . Quod fi aliter ipfos af-
flixerint , eos forte injuriis propulfando , ter-
tiæ partis bonorum omnium publicatione
damnandos effe cenfemus . Et in utroque
cafu nihilominus cum perpetua infamia ab
officio illos , qui fic officiis abutuntur , de-
cernimus amovendos ; ita quod nullo un-
quam tempore ad noftrarum adminiftratio-
num officia a nobis , vel a noftris admini-
ftratoribus admittantur .
III. IDEM .
Arietates pœnarum fuper compofitioni-
V bus injuriarum , fecundum diverfas ho-
minum conditiones , ad unitatem juris com-
munisprævidimus reducendas ; legibus , & con-
fuetudinibus , quæ fuper hujufmodi conditio-
nibus hactenus obtinebant omnino fubla-
tis . Statuimus igitur providentiam juris com-
munis in omnibus obfervari debere , videli-
cet ut circa paffos injuriam habeatur difcre-
tio perfonarum , quæ injuriam inferunt , &
quæ injuriam patiuntur , fi fint publicæ ,
vel private , & in quo dignitatis fpeculo
conftitu . Temporis etiam commiffæ in-
juriæ confideratio eft habenda : nec minus
in quo loco , quibus præfentibus , an in ju-
dicio , vel extra judicium , injuria fit com-
miffa . Illam etiam loci confiderationem ju-
bemus habendam , in qua parte corporis
is , qui injuriam patitur , injuriam patiatur .
Et fic omnibus diligenter attentis & fin-
gulariter jufte penfatis , is , qui in judicio
præfidet , fententiam ferre debebit ; videli
cet a paffo injuriam cum ( 3 ) facramento
recepto , quod tantum voluiffet de fuo pro-
prio amififfe potius , quam injuriam fufti-
nere voluiffet illatam ; & in eo quod actor
prædicto modo juraverit , condemnatio fub-
fequatur . Appellationis remedio actori , qui
in taxatione a judice forfitan gravatus ex-
( 1 ) Velimus . Lege : nolumus . Pecchia .
(2 ) A noftra. Lege : vel a noftra . Ed. V.
& Neap.
(3 ) Ed. V. & N. cum taxatione præceden-
te, facramento recepto , &c.
}
REGNI SICULL .
titerit & a reo , qui in quantitate taxa-
tionis condemnationis fententia comprehenfa
fe fenferit fore gravatum , a diffinitiva fen-
tentia ad fuperiores judices non negando
Illud etiam noftræ providentiffimæ fanétio-
ni duximus inferendum , quod in quibufdam
regni noftri provinciis correctione etiam ne-
ceffaria indigebat quod pafsus injuriam
nullam omnino partem compofitionis habe-
bat , fed totum fifco noftro , vel ei , cujus
erat curia , quærebatur : quod corrigentes
decernimus , injuriam paffum , ubique per re-
gnum , ejus , quod in condemnatione deve-
nerit , five per facramentum , five per ta-
xationem judicis , five per poenas certas le-
gibus comprehenfas , tertiam partem omni-
no habere debere reliquis duabus partibus
domino facientis injuriam , cujus eft jurifdi-
&tio , relinquendis . Indignum namque fore
credimus , paffum injuriam in recompenfa-
tionem doloris nullam fibi partem compo-
fitionis accipere , quæ per eum aliis eft quæ
fita , fed tantum illatis injuriis , aut convi-
tiis effe contentum .
IV. IDEM .
T dignitatum gradus , & hominum
UT qualitates , injuriis ( 4 ) apertius diftin-
guantur , ftatuimus , Burgenfem , feu rufti-
cum , qui militem verberaverit , nifi proba-
bitur quod fe defendendo hoc fecerit , ma-
nus detruncatione puniri : eadem pœna val-
leto imminente , qui militem nobilioris gra-
dus verberare tentaverit . Ceterum fi æque
nobilem verberare tentaverit , honore mili-
tiæ ipfum in perpetuum volumus effe pri-
vatum , & ut nobilium judiciis non inter-
fit , & quod per annum effe debeat extra
regnum . Si vero minus nobilem verberare
tentaverit , eadem poena , privationis mili-
tiæ & judiciorum fcilicet , teneatur . Æquum
eft enim , eum militiæ decore privari , qui
militiæ ( 5 ) dignitatis cujuslibet fundamen-
tum , pudicitia nefcius , & pudoris ignarus
dedecorare tentaverit . Denique fi miles mi-
litem verberaverit , extra regnum fpatio an-
nali profcriptum injurias inferentem , armo-
rum ,, & equorum fuorum omnium amiffio-
ne mul& tandum effe jubemus . Ceterum fi
Burgenfem , aut rufticum , qui vafallus fuus
non fit , verberaverit miles , confideratis a
judicibus fingulis , quæ in examinatione ( 6)
injuriarum confideranda effe prædiximus , ta-
xatione judicis & facramento injuriam paffi
præcedentibus , pro qualitate injuriæ reum
puniendum effe cenfemus .
TI-
( 4 ) Injuriis . Lege : in injuriis . Ed. V. & N.
(6 ) Militia . Lege : militiam . Pecchia .
( 61 In examinatione . Lege : in æftimatione
Ed. V. & N.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
TITULUS XXXIV.
De probabili experientia Medicorum .
I. REX ROGERIUS .
Uifquis amodo mederi voluerit offi-
cialibus noftris & judicibus fe
Q præ-
fentet , eorum difcutiendum judicio ;
quod fi fua temeritate præfumpferit , carce-
ri conftringatur , bonis fuis omnibus publi-
catis . Hoc enim profpectum eft , ne in re-
gno noftro fubjecti periclitentur ex imperi-
tia medicorum .
II. IMPERATOR FRIDERICUS .
Tilitati fpeciali profpicimus , cum com-
U muni faluti fidelium providemus . At-
tendentes igitur grave difpendium , & irre-
cuperabile damnum , quod poffet contingere
ex imperitia medicorum jubemus in po-
fterum nullum medici titulum prætenden-
tem audere practicari ( 1 ) aliter , vel mede-
ri , nifi Salerni primitus , & in conventu
publico magiftrorum judicio comprobatus
cum teftimonialibus literis de fide , & fuffi-
cienti fcientia , tam magiftrorum , quam or-
dinatorum noftrorum ad præfentiam no-
ftram , vel nobis a regno abfentibus , ad il-
lius præfentiam , qui vice noftra in regno
remanferit , ordinátus accedat , & a nobis ,
vel ab eo medendi licentiam confequatur :
pæna publicationis bonorum , & annalis car-
ceris imminente his , qui contra hujufmodi
noftræ ferenitatis edictum in pofterum aufi
fuerint practicare .
III . IDEM .
Uia nunquam feiri poteft fcientia me-
dicinæ nifi de fcientia logicali præ-
Q
fcribatur ( 2 ) , ftatuimus , quod nul-
lus ftudeat in medicinali fcientia , nifi prius
ftudeat ad minus triennio in fcientia logi-
cali : poft triennium , fi voluerit , ad ftu-
dium medicine procedat : ita quod chirur-
giam , quæ eft pars medicina , infra prædi-
tum tempus addifcat . Poft quod , & non IN
& rifdictioni fubjecta , duos viros circum-
ante concedatur fibi licentia practicandi , fpectos & fide dignos volumus ordinari , &
examinatione juxta curiæ formam præhabi- corporali per eos præftito facramento tene-
ta 2 & nihilominus recepto pro eo de præ- ri , quorum nomina ad curiam noftram mit-
dicto tempore ftudii teftimonio magiftrali . tentur , fub quorum teftificatione
Ifte medicus jurabit fervare formam curia "
hactenus obfervatam , eo adjecto , quod fi
pervenerit ad notitiam fuam , quod aliquis
confectionarius minus bene conficiat , curiæ
denuntiabit ; & quod pauperibus confilium
gratis dabit . Ifte medicus vifitabit ægrotos
fuos ad minus bis in die , ad requifitionem
: a quo non recipiet
infirmi femel nocte
per diem , fi pro eo non egrediatur civita-
tem vel caftrum , ultra dimidium tarrenum
auri . Ab infirmo autem , quem extra civi-
tatem vifitat , non recipiet per diem ultra
( 1 ) Pradicari . Ed. V. & N. pradicare .
(2 ) Ed. V. & N. nifi de fcientia logicali
367
tres tarrenos , cum expenfis infirmi ; vel ul-
tra quatuor tarrenos , cum expenfis fuis .
Non contrahat focietatem cum confectiona-
riis , nec recipiat aliquem fub cura fua ad
expenfas fuas pro certa pretii quantitate ;
nec ipfe etiam habebit propriam ftationem .
Confectionarii vero facient confectionem ex-
penfis fuis cum teftimonio medicorum
juxta formam conftitutionis : nec admitten-
tur ad hoc ut teneant confectiones , nifi
præftito juramento , quod omnes confectio-
nes fuas fecundum prædictam formam fa-
cient fine fraude . Lucrabitur autem ftatio-
narius de confectionibus fuis fecundum iftum
modum de tionibus
confe& & fimplicibus
medicinis , quæ non confueverunt teneri in
apothecis ultra annum , a tempore emptio-
nis , pro qualiber uncia poterit & licebit
tres tarrenos lucrari . De aliis vero , quæ
ex natura medicaminum , vel ex alia cau-
fa , ultra annum in apotheca tenentur , pro
qualibet uncia licebit lucrari tres ( 3 ) tar-
renos . Nec ftationes hujufmodi erunt ubi-
que , fed in certis civitatibus per regnum ,
ut inferius defcribitur . Nec tamen poft com-
pletum quinquennium practicabit , nifi per
annum integrum cum confilio experti me-
dici practicetur . Magiftri vero infra iftud
quinquennium libros authenticos , tam Hip-
pocraticos quam Galeni , in fcholis doceant ,
tam in theorica quam in practica medici-
næ . Salubri etiam conftitutione fancimus
ut nullus chirurgicus ad practicam admitta-
nifi teftimoniales literas offerat magi-
ftrorum , in medicinali facultate legentium ,
quod per annum faltem in ea parte medi-
cinæ ftuduerit , quæ chirurgia inftruit facul-
tatem ; & præfertim anatomiam humano-
rum corporum in fcholis didicerit , & fit in
ea parte medicinæ perfectus , fine qua nec
nec fa-
incifiones falubriter fieri poterunt ,
&
tæ curari .
IV. IDEM .
N terra qualibet regni noftri noftræ ju-
ele qua-
ria , & firupi , ac aliæ medicinæ legaliter
fiant , & fic facta vendantur . Salerni maxi-
me per magiftros in phyfica hoc volumus
approbari . Præfenti etiam lege ftatuimus
ut nullus in medicina vel chirurgia nifi
apud Salernum vel Neapolim legat in re-
gno , nec magiftri nomen affumat , nifi di-
ligenter examinatus in præfentia noftrorum
officialium , & magiftrorum artis ejuſdem .
Conficientes etiam medicinas facramento cor-
poraliter præftito volumus obligari , ut ipfas
fideliter juxta artes & hominum qualitates ,
in
aliquid præfciatur .
( 3 ) Tres . Ed. V. & N. fex .
 ES
CONSTITUTION
368
in præfentia juratorum conficiant ; quod fi
contra fecerint , publicatione bonorum fuo-
rum mobilium fententialiter condemnentur .
Ordinati vero , quorum fidei prædicta funt
commiffa , fi fraudem in credito ipfis officio
commififfe probentur , ultimo fupplicio fe-
riendos effe cenfemus .
TITULUS XXXV.
De confervatione aeris .
1. IMPERATOR FRIDERICUS .
Alubritatem aeris divino judicio referva-
SAL tam , ftudio provifionis noftræ , in quan-
tum poffumus , difponimus confervare : man-
dantes , ut nulli amodo liceat in aquis cu-
juslibet civitatis vel caftri vicinis , quantum
miliare ad minus protenditur , linum vel ca-
nabum ad maturandum ponere , ne ex eo ,
prout pro certo didicimus aeris difpofitio
corrumpatur : quod fi fecerit , linum ipfum
immiffum & canabum amittat , & curiæ
applicetur Sepulturas etiam mortuorum ,
quæ urnas non continent , profundas , quan-
tum menfura dimidiæ cannæ protenditur
effe jubemus . Si quis contra fecerit , unum
auguftalem curiæ noftræ componat . Cada-
& fordes , quæ fœtorem fa-
vera etiam
ciunt , per eos , quorum fuerint coria ex-
tra terram ad quartam partem miliaris , vel
in mari aut in flumine projici debere man-
damus . Si quis autem contra hæc fecerit ?
pro canibus aut magnis animalibus , quæ
majora funt canibus unum auguftalem ,
minoribus vero dimidium curiæ noftræ
pro
componat ,
TITULUS XXXVI .
De fide mercatorum in vendendis
mercibus adbibenda ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Agiftros mechanicarum artium , quo-
rum operibus homines carere non pof-
funt legaliter & fideliter fua opera exer-
? fraudes noftræ curia nuntientur . Quorum
cere jubemus . Artifices autem , qui in auro
& argento laborant , fellarios & fcutarios ,
frenarios atque armerios ( 1 ) , candelarics ,
fabros , qui æris & ferri quæcunque opera for-
mant , baliſtas etiam facientes & arcus & nos per locorum dominos volumus deftina
generaliter omnes artifices , cum fide & ftu-
dio , prout artificium uniufcujufque melius
noverit volumus operari , Specialiter au-
" qui minus idonei vifi fuerint , in fubfcripta
tem fcutariis & fellariis injungimus , ut em-
ptores certiorare fideliter ftudeant , utrum ar-
gento ( 2 ) vel auro fuppofitæ fint picturæ ,
& quod fellas & fcuta munire debeant ne-
ceffariis & fortibus guarnimentis . Buzerios
autem & pifcium venditores , qui vitæ hu-
jufmodi neceffaria fubminiftrant , ex quorum
( 1 ) Armerios . Pecchia legendum cenfet :
lamerios .
( 2 ) Argento . Ed . V. & N. in argento .
(3 ) Uncias . Ed. V. & N. unciis ,
REGNI SICULI .
fraudibus magnum poffet non rebus tantum ,
fed perfonis etiam damnum inferri in eo-
rum mercibus & mercationibus volumus ef-
fe fideles , videlicet ut fcrophas pro porcis ,
vel carnes morticinas , aut ab uno die in
alium refervatas fi hæc emptoribus non
prædixerint feu qualitercunque corruptas
vel infectas 7 in damnum & deceptionem
emptorum vendere non præfumant . Vendi
tores etiam pifcium in corruptis piſcibus non
vendendis , & ab uno die in alium fine præ-
dictione fimiliter refervatis fidem præcipi-
mus obfervare . Et ut prædicti omnes & fin-
guli fuperius nominati rerum vitium ven-
dendarum ex fide prædicent ; & ut cibos
pridie præparatos , & in die altera calefa-
tos fimiliter fine prædictione non ven-
dant . Venditores etiam candelarum eas fi-
deliter facient , nec in eis in emptorum di-
fpendium immifceant aliquid cere , nec in
eis nifi bombacinum papyrum includant :
vel fi aliter fecerint , emptores exinde cer-
tíorare curabunt . Tabernariis autem , & ven-
ditoribus vini quibuslibet prohibemus , ne
vendere audeant vinum lymphatum pro pu-
ro . Sic nullus in regno noftro laboret au-
rum , quod per libram de puro auro minus
teneat , quam octo uncias . Similiter argen-
tum aliquis non laboret , quod minus un-
cias ( 3 ) undecim puri argenti per libram
habere nofcatur . Quod obtinet , five vena-
le opus hujufmodi artifices per fe faciant
five ab alio recepta materia opus fingant ;
ut anulos , fibulas , parapfides , vel cuppas
aureas aut argenteas , in quibus aliquid
vel ( 4 ) ultra prædictam quantitatem & for-
mam a materiaruni dominis immifceri mi-
nime petatur . Et ut omnibus artificiis ( 5 )
ipfis committendarum fraudium via & ma-
teria præcludatur , per loca qualibet duos
eligi volumus fide dignos , per terræ baju-
los ordinandos , quibus imminentibus præ-
dicta omnia in ftatu confervare debeant , &
debitæ executioni mandate , & contradicen-
tibus fe opponere ; ac per eos artificum
officialium nomina etiam per literas fub figil
lis & fubfcriptionibus eligentium , & eorum
qui in his confilium dederint eligendis , ad
vel alio-
ri : & ex approbatione noftra ,
rum , quorum intererit , retineantur idonei ,
& non idonei refutentur , in eorum locum
forma idoneis fubrogandis . Quos officiales ,
ut officium eis commiffum fideliter , & di-
ligenter exerceant , tactis facrofanctis Evan-
geliis facramenti religione volumus obliga-
ri . Electorum etiam nomina prædictorum
in quaternis noftræ curiæ volumus contine-
ri ,
1
(4 ) Deleatur particula , vel. Ed. V. & N,
(5 ) Artificiis . Lege : artificibus . Ed. V. &
Neapol.
 CONSTITUTIONES REGNI
ri , ut de eis in pofterum dubitatio oriri
non poffit . Statuimus etiam conftitutione
præfenti , ut bajuli noftri , qui pro tempo-
re fuerint , operariorum operas , mefforum
fcilicet , vindemiatorum , & fimilium , fub
certa mercede conftituant . Cujus conftitu-
tionis metam tranfgredi operariis non lice-
bit ; quam fi tranfgreffi fuerint & rece-
ptam mercedem amittant & quadruplum
curiæ noftræ folvant · Et ut fraudes artifi-
cum fingulorum pœna non careant , fi con-
tra prohibitionem & ordinationem noftram
in eorum artificiis fuerint inventi dolofe ver-
fari ; prima vice deprehenfus in dolo , falfa
opera faciens , vel cibaria prohibita vel cor-
rupta , vel vinum lymphatum pro puro ven-
dendo , libram unam auri puriffimi fifco no- Er
ftro componat : quam fi
1 propter inopiam Plumus infrafcriptas
forte dare non poterit , fuftigetur . Iterato
vero deprehenfus in fimili , manum perdat :
tertio deprehenfus talia perpetrare , fufpen-
fus in furcis , mortis periculum fubeat , quod
jufto judicio meruit toties illicita perpetran-
do ? & non corrigendo commiffa . Eadem
pæna præfatis officialibus imminente , fi pre-
ce , vel pretio , amore delinquentium mer-
catorum vel artificum aut timore corru
pti , magnæ curiæ noftræ , vel regionum ju-
ftitiariis , commiffa neglexerint nuntiare .
II. IDEM .
Ercatores quosliber regni noftri fub
M eifdem ponderibus & menfuris , in
rebus magnis & minimis , & fub eifdem
cannis , quas ipfis curia noftra dederit , ven-
dere volumus merces fuas : ita tamen , ut
ex menfuris majoribus , in jure , quod ex
menfuris ipfis curiæ vel cujuslibet loci do-
mino debebatur , nullum collatoribus da
mnum ſeu præjudicium afferatur : fed pro-
portione minoris menfuræ diligenter atten-
ta , non plus proinde folvatur , nifi quan-
tum primitus folvebatur . Illud etiam præ-
fenti noftræ conftitutioni conjungimus , ut
vendentes pannos in pofterum ipfos ultra
non diftrahant , nifi quantum canna proten-
ditur : fed fine abftractionis alicujus violen-
tia , ficut melius cum emptore poterint con-
venire nulla alia fraude vel machinatione
?
adhibita , pannos ipfos vendere procurabunt .
III . IDEM ,
D legitima pondera & menfuras mer-
ADces quaslibet vendere volumus vendi-
tores . Quicunque vero falfitatem aut frau-
dem aliam in menfuris feu ponderibus ,
vel cannis , inventus fuerit commififfe , aut
qui pannos extraxerit , libram unam auri
puriffimi fifco noftro componat ; quam fi
dare non poterit condemnatus , cum ponde-
re aut menfura ad collum ejus appenfis , in
fui pœnam & aliorum exemplum, per ter-
ram , in qua fraudem commiferit , publice
( 3 ) Conſcientiam . Ed. V. & N. & fcientiam .
SICULI . 369
fuftigetur . Manum ejus deinde , fi fecundo
fuerit deprehenfus in fimili , decernimus am-
putandam: & fi tertio iteraverit , ipfum fu-
fpendi jubemus .
IV . IDEM .
Enas contra mercatores , corruptas mer-
P ces & vetitas , feu ad falfas menfuras
cannas & pondera diftrahentes , noftris con-
ftitutionibus præftitutas , peregrinis deceptis
ab eis , volumus duplicari . Defenfionem
etenim confcientiam ( 1 ) noftram fuccede-
re volumus loco imbecillitatis , & ignoran-
tiæ prædi&orum .
V. IDEM .
noftri
infrafcriptas las
regniviolabili
affifias inviolabili-
ter obfervari , quas in curia noftra delibera-
tione perpenfa de falubri confilio noftrorum
fidelium determinari mandamus , & fingulo-
rum minifteriis confiderata qualitate taxa-
ri ; quas etiam fingulis camerariis regionum
fub figillo noftræ celfitudinis præcipimus de-
fignari .
TITULUS XXXVII,
De furtis, latrociniis .
I, IMPERATOR FRIDERICUS .
Ervenit ad aures noftri culminis , quod
P furta plurima & latrocinia in Apulia
hactenus committebantur de animalibus "
quæ quadam vana & inani excufatione ve
lata remanebant pariter & inulta . Nam
apud aliquos animalia reperiebantur hane
excufationem prætendentes , videlicet quod
ea invenerint oberrantia , vel de manu la
tronum arripuerant , cum non poffent la-
trones oftendere fures ipfi vel furti ( 2 )
confentientes , de animalibus ab eorum do
minis ( quod erat iniquum ) redemptionem
extorquentes , fraudulenter cum lucro pœ-
nam & maculam evadebant . Verum cum
noftrum fit amplecti juftitiam , fovere pa-
cem , & quæ paci contraria funt refecare ;
placuit majeftati noftræ , ipforum fraudulen-
tam nequitiam conftitutione noftra ex fu-
perabundanti juftitia reprimentes , hujufmo
di velata furta detegere , & perpetua feçu
ritate delere . Præfenti itaque conftitutione
noftra in perpetuum valitura præcipimus &
fancimus , nulli omnino licere aliena ani-
malia , ubicunque invenerit , cujufcunque
fint , capere , vel apud fe modo quolibet
detinere , nifi ea forte cum latrone cépe-
rit ; & tunc ftatim ea juftitiariis noftris in
illis partibus conftitutis , cum eodem latro-
ne affignet . Quod fi non fecerit , apud quem-
cunque animalia ipfa inventa fuerint , qui-
cunque fit , ipfum pro latrone , & fure car
pi , & judicari præcipimus . Satis enim con-
ftat ipfum furtum commififfe , qui aliena
ani-
(2) Furti. Lege : Furts . Ed. V. & N.
 ONES
370 CONSTITUTI REGNI ASICULI .

animalia invito domino ufui fuo detinuiffe re , accipiat ab eis affidationem , juxta af
probatur cum manifeftum fit , neminem fidaturam , quam recipiunt alii vicini ejus ,
poffe fugitiva animalia fua perdere , fi a ne- & nihil aliud Si vero noluerit eis pafcua
mine ,capta fuerint vel detenta . Quod fi impartire , juxta affidaturam ( 3 ) , ad fas
quis in laboribus , vineis , & poffeffionibus cramentum illius , qui animalia cuftodierit ,
fuis damnofa animalia cujuslibet intercepit , de tot diebus , quot ibi pafcua acceperint ,
non liceat ipfa apud fe detinere , fed tan- ad rationem totius anni affidaturam reci
tum capere, & juftitiariis noftris affignare , piat , & non aliud , & ea fine impedimen
ut de illicito damno , quod probare pote to abire permittat . Si vero fine paftore in
rit, juftitiam , confequatur . Quod fi non fe- venta fuerint , fiquidem animalia ipfa ( 4 )
cerit , & animalia hujufmodi intercepta apud ultra decem dies in terra fteterint , accepto
fe detinuit , ipfe ficut & ceteri , poena furti facramento a domino vel paftore , quod
teneatur . Illos autem , qui animalia cum ipfi prædicta animalia in terram ipfam non
latrone ceperint , & ea cum eodem latro duxerint , nec per confcientiam fuam ibi in-
ne ( ficut præfcriptum ) ( 1 ) juftitiariis no- ducta fuerint , fine aliqua donatione domi
ftris affignaverint , pro labore eorum & ftu- nus de terra ipfa animalia in pace abire
dio , quod ad ea capienda appofuerunt , in permittat . Si autem ultra decem dies ibi
decima parte ipforum anim alium abipforum pafcua fumpferint , ficut prædictum eft , jux-
domino remunerari ftatuimus , & jubemus . ta affidaturam , quam recipiunt aliqui con-
TITULUS XXXVIII . vicini fui , vel eorum , qui affidaturam re-
4
cipiunt , ad facramentum illius , qui ani-
De animalibus in pafcuis affidandis . malia ipfa cuftodierit , de
" tot diebus , quor
I. IMPERATOR FRIDERICUS , ibi pafcua fufceperint , ad rationem torius
anni affidaturam recipiat , & nihil aliud ,
Um per partes Apuliæ feliciter tranfi- & ea in pace abire permittat . Inter con
C remus , communis undique clamor, & vicinos & convicinales ftatutum eft
querimonia propofita eft celfitudini noftræ , animalia vicini in terra alicujus vicini , &
videlicet qued forefterii graviffimas mole- convicinalis fui in fraudem vicini in die ac
ftias , & injufta gravamina plurima genera- nocte pafcua fumpferint , vicini in cujus
liter omnibus inferebant , & variis ac di- terra pafcuntur , oftendant illud vicino fuo
verfis exactionibus totam terram intolerabi- cujus animalia fuerint , una vel duabus vi-
liter opprimebant . Volentes igitur hujufmo- cibus , coram viris bonæ opinionis , ut il-
di maleficia corrigere , & fubjectorum paci lud emendet . Quod fi non emendaverit ,
ac tranquillitati mifericorditer providere ; ad & deinde in terra fua animalia invenerit
coercendam malitiam , & iniquitatem eo- ficut prædictum eft , & de aliis eft ftatu
rum ftatuimus , ficut fuperius annotatum eft, tum , juxta affidaturam quam recipiunt alii
videlicet ut in unaquaque contrata , tam in vicini ejus , qui affidaturam recipiunt , ad
terris demanii noftri , quam in terris Comi facramentum illius , qui animalia cuftodie-
tum , Baronum ( 2 ) , ultra quatuor forefte- rit , de tot diebus , quor ibi pafcua recepe
rii non ftatuantur ; quibus non liceat ani- rint ad rationem totius anni affidaturam
malia aliquorum ( ficut hactenus ) injufte recipiat , & nihil aliud , Hujus autem con-
capere , vel tractare fed fi oves , vel alia ftitutionis noftræ quicunque temerarius vio
animalia de una contrata in aliam ducta lator extiterit , poft iram noftri culminis
fuerint in tranfitu , fi una die tantum , vel amiffionem perfonæ , & publicationem bo
una nocte , & non ultra , in terra alicujus norum omnium fuftinere debebit , Si foma-
pafcua fumpferint , non liceat domino illius rii , bordonarii , vel alii cuftodes aliquorum
terræ , vel bajulo ejufdem loci aliquid inde animalium , ducentes animalia in tranfitu a
accipere ; fed fine impedimento vel datione liquomodo in terram alicujus aut nemus di
aliqua animalia ipfa dimittant tranfire . Si verterint , & damnum in eo non fecerint
vero animalia alicujus in serra alterius lon fed forte de nemore tortam aliquam , vel
ge a contrata fua per diætam unam vel virgam inciderint ; a domino ipfius terræ ,
duas inventa fuerint , fiquidem laboribus vel vel nemoris non impetantur , nec in aliquo
fructibus damnum intulerint , juxta æftima inde teneantur , fed fine impedimento ali-
tionem proborum hominum dominus anima quo tranfire dimittat .
lium domino laborum vel fructuum damnum
II. IDEM .
reftituat , & in nullo alio teneatur . Si qui-
dem animalia inventa fuerint , non inferen Nimalia in vineis & poffeffionibus cu-
tia damnum , fed pafcentia , & inventa fue- A juslibet damnum facientia , interce-
rint cum paftore & cuftode eorum ; fi do- pta , locorum bajulis feu dominis , ut per
minus terræ , in qua inventa fuerint , vo, eos illati damni reftauratio fubfequatur , fuffi-
uerit eis pafcua in terra inantea concede ciat affignari : conftitutione regia , quæ ipfa
pro-

(1 ) Ed. V. & N. ficut præfcriptum eft . vicini ejus , qui affidaturam accipiunt , adfacras
( 2 ) Ed . V. & N. Comitum , & Baronum . mentum illius &c.
( 3 ) Ed . V. & N. Si vero noluerit eis pafcua ( 4 ) Hic addenda videtur particula , non
impartiri , juxta affidaturam , quam recipiunt alii
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
provinciarum juftitiariis affignari debere man-
dabat , in hac parte remota . Notum dif-
pendium effet , propter damnum forte mo-
dicum , provinciam circuire . Nec juftitiarii
de talibus etiam , prout prædecefforum no-
ftrorum & noftris conftitutionibus eft expref-
fum , intromittere fe debent .
III. IDEM .
T delicti fines pœnæ crudelitas non
UTexcedat
U rem honorem nullus accedat
, capitalem pœnam & publi-
cationem bonorum omnium ftatutam in eis,
qui affidaturarum occafione etiam pafcuorum
homines in animalibus fuis ultra licitum, &
in rebus aliis gravare nofcuntur , divæ me-
moriæ Regis Guilielmi prædecefforis noftri
conftitutione fancitam , competenti mode-
ramine moderantes decernimus , eos qui oc-
cafione prædicta ultra licitum aliquid ab ho-
minibus vel animalibus vel rebus aliis ,
homines , quorum animalia fuerint , grava-
re tentaverint D in quadruplum ejus , quod
taliter extorquere præfumpferint , fifco no-
ftro folvendum , fore muletandos : ita vide-
licet ut dominis fic injufte exacta refti-
ruant , & folitum quadruplum curiæ noftræ
componant ,
IV. IDEM ,
quando neceffitate cogente contigerit ,
S'aliquem cun équita turis tuis ? aut qui-
busliber animalibus , forfitan oneratis , & ex
itinere prout affolet ) fatigatis , in alte-
rius agrum frugibus plenum velle divertere,
dum forte herbas alias , vel fænum lo-
da ipfa non invenerit, unde animalia fua
ca
valeant confortari , omnem materiam fibi
præcidimus malignandi : ftatuentes, prout in
aliquibus imperii noftri partibus obfervatur,
ut non nifi medietatem equi , vel cujusli-
bet alterius animalis , in agrum ipfum in-
tromittere audeat , ita quod pofteriores pe-
des animal ipfum in via vel in loco non
laborato teneat , & anteriores in agro : ita
tamen ut nihil omnino de fegetibus ipfis
ad hofpitium fuum deferat , fed de eo con-
tentus fit tantummodo , quod pafcendo e-
quum abfumpfit.
TITULUS XXXIX .
De nova militia ,
I. REX ROGERIUS ,
Ivinæ juftitiæ confentientes pr
probanda
probamus , & contraria refutamus . Si-
cut enim nullatenus fpernendi funt boni
ita beneficio non funt fovendi mali . Sancimus
itaque , & tale præponimus ( 1 ) edictum
ut quicunque novam militiam acceperit, fi-
ve quocunque tempore arripuerit , ad regni
beatitudinem, pacem atque integritatem, a
militiæ nomine et profeffione penitus deci
(1)Præponimus. Lege : proponimus , Ed.V. & N.
371
dat ; nifi forte a militari genere per fuccef-
fionem duxit profapiam . Idemque ftatui-
mus de fortientibus cujufcunque profeffionis
ordinem , utputa fi autoritatem judicis ob-
tinuerint , five notarii officium , ceterifque
fimilibus .
II. IDEM .
Onftitutione præfenti in pofterum va-
CClitura fancimus , ut amodo ad milita
qui non fit
de genere militum , fine manfuetudinis no-
ftræ licentia , et mandato : militibus , qui
hactenus contra prohibitionem divæ memo-
riæ avi noftri dignitatem fuerint militarem
adepti , ex ferenitatis noftræ gratia fuam re-
tinentibus dignitatem , dummodo vivant mi-
litariter , ut dictum eft . Præfenti etiam e-
dicto illud edicimus , ut Judex ,
rius publicus aliquis , qui vilis conditionis
fit , villanus aut angariarius forfitan , item
filii clericorum , fpurii , aut modo quoliber
naturales , in poſterum dari ( 2 ) non pof-
fint , aut aliquatenus promoveri .
TITULUS XL.
De falfariis .
I. REX ROGERIUS .
Ui literas Regias aut mutat , aut eas
Quinoto figillo fignat , capitali fententia
feriatur
II. IDEM .
Dulterinam monetam cudentibus , vel
Afcienter
Α accipientibus , poenam capitis
irrogamus , & eorum fubftantiam publica-
mus . Confentientes etiam hac poena ferimus .
III. IDEM .
Ui nummos aureos vel argenteos rafe-
Qu rint , vel quocunque modo minuerint,
tam perfonas eorum , quam bona o-
mnia publicamus .
IV. IDEM .
Ui falfo inftrumento nefcius utitur, falfi
crimine non tenetur .
Q
V. IDEM .
Ui falfitatem aftruxerit teftibus falfi
QUpœna coercetur .
VI. IDEM .
Eftamentorum publicorum deletor , cœ-
Tlator, provifor, cadempoena tenentur .
VII. IDEM .
Iquis patris teftamentum aboleverit ut
Squafi ab inteftato fuccedat , patris he-
reditate privatur ,
VIII.
(a ) Dari . Rectius : creari . Ed. V. & N.
 ES
CONSTITUTION
372
VIII. IDEM .
Ualitas perfonæ gravat , & relevat pœ-
Ο nam falfi .
Q u
TITULUS XLI.
De veneficis .
1. REX ROGERIUS .
Ala & obnoxia ( 1 ) medicamenta ad
MAalienandos animos feu venena qui
dederit , vendiderit , vel habuerit , capitali
fententia feriatur .
II. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Uicunque toxicum aut malum venenum,
Qquod ad confectionem utile vel neceffa
rium non fit , habuerit , vel vendide-
rit , fufpendatur . Taxum etiam vel herbas
hujufmodi , de quibus pifces mortificantur
aut moriuntur , a pifcatoribus in aquas pro-
jici vetamus : propter quod etenim & ipfi
pifces redduntur infecti , & aquæ , de qui-
bus homines & beftiæ interdum , fi fæpius
potum adfumunt ( 2 ) , nocivæ redduntur .
Quod qui fecerit , per annum cum ferris o-
peribus publicis deputetur ,
TITULUS XLII .
De correctione poculum amatorium porrigen
tium vel ementium ,
1. REX ROGERIUS .
pocu lum amatorium , vel quemlibet ci-
bum nocivum , fi quis inftruxerit " e-
tiamfi neminem læferit , impunis non erit .
II. IMPERATOR FRIDERICUS ,
Adem pœna ferire debet emptorem ,
EAdem
III. IDEM .
Matoria pocula porrigentes , vel cibos
A quoslibet noxios , illicita vel exorcif-
mata aftruentes , tali decernimus pœna con-
ftringi , ut fi hi , quibus talia funt porrecta,
vitam proinde vel fenfum amittant , mor,
tis periculo fubjici volumus talia perpetran-
tes . Si vero qui prædicta fufceperint 9 in
nullo lædantur , tunc voluntates inultas non
volumus remanere > fed publicatis bonis i-
pforum omnibus carcerali per annum cu-
todia ipfos decernimus mancipari . Et quam-
quam veritatem & rerum naturam intuen-
ribus videri poffit hoc frivolum , & , ut
proprie loquamur , fabulofum , quod per ci-
bos aut potus ad amores vel odia mentes
hominum moveantur > nifi quatenus reci-
(1 ) Obnoxia . Reftius : noxia . Ed. V. & N.
(2) Ed. V. & N. Et aqua , de quibus ho-
mines , beftia interdum fæpius potum affu-
munt , nocive redduntur .
(3 ) Pecchia : Nifi quantum recipientis læfa
fufpicio boc inducat .
4) Pecchia legendum cenfet : Sed ad ul-
tionem thori viplati , nafi truncationem , quod
REGNI SICULI .
pientur , ( 3 ) læfa fufpicio hoc inducat :
ipforum tamen præfumptionem temerariam,
etfi nocere
qua faltem nocere defiderant
non poffint , relinquere nolumus impunitam .
TITULUS XLIII.
De adulteriis , & lenociniis ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Egum afperitate lenita non ut olim con-
L tra adulteratas & adulteros ad aliorum
conjuges accedentes gladio eft agendum, fed
rerum ad eos pertinentium confifcatio in
ducetur , fi filios legitimos ex eo matrimo
nio violato , vel alio non habueria : perini
quum enim eos fucceffione fraudari , qui nati
funt eo tempore , quo hujus thori lex le-
galiter fervabatur . At viro tradenda eft
mulier , nullatenus vitæ periculum fubitura ,
fed ultionem (4 ) thori violati , nafi trun
cationis , quod fævius , & atrocius induci-
tur , perfequutura ultra enim neque viro
neque parentibus fervire licebit , Quod fi vir
ejus in eam vindictam dare noluerit no's
hujufmodi maleficium non finemus inultum,
fed ipfam præcipimus publice flagellandam ,
TITULUS XLIV.
De pœna adulterii ,
1. REX ROGERIUS .
Ui coram , fe fpectante , alii permit
non
tit cum conjuge fua lafcivire
Q
facile poterit eam judicio accufare ,
Viam quippe mochandi aperit , qui cum
poffit prohibere , confentit .
TITULUS XLV.
De prohibita quæftione fœminæ ?
1. REX ROGERIUS .
Uamvis uxorem fuam fufpectam quis
habeat ,
eum lenociniis non deputa
mus ( 5 ). Quis enim alieni thori ju-
re inquietat quietem ? Quod fi patenter de-
prehenderimus , quem iam habere uxorem
quæftuofam , digna noftris temporibus mox
fequatur pœnæ vindicta ; eum quoque infa,
miæ condemnamus ,
TITULUS XLVI.
De fummota converfatione inter bonas
fœminæ queftuofa .
I. REX ROGERIUS ,
•
Un paffim venalem formam exhibuit ,
Q & vulgo proftitutam fe prohibuit ( 6 ),
hujus criminis accufationem amovit :
vio-
Jevius & acerbius inducitur non fequatur .
( 5 ) Ed. V. & N. Quamvis uxorem fuam
fufpectam quis habeat , fi tamen ei fidem adhibeat
eum lenocinii non dam amus ; quis enim alienț
hori jure inquietet quietem ? &c.
(6 ) Se prohibuit . Lege : fe præbuit . Ed. V,
& N.
 CONSTITUTIONES
violentiam tamen ei ingeri prohibemus ; &
inter boni teftimonii fœminas ejus habita-
tionem vetamus .
TITULUS XLVII.
De repudiis concedendis ,
I. REX ROGERIUS ,
RPEpadium in hac accufatione femper eft
RE permittendum , neque violentia feu
detentio adhibenda .
( 1 ) TITULUS XLVIII .
De matribus fuas filias exponentibus ,
1. REX ROGERIUS .
Atres , virgines filias proftituentes ,
M & maritalia fœdera fugientes , ut
lenas ipfas profequimur , & nafus eis fimili-
ter abfcindatur . Caftitatem enim fuorum
vifcerum vendere inhumanum eſt " & cru-
dele.. Quod fi filia feipfam proftituerit , &
mater folummodo confentit , judicis arbitrio
relinquatur ,
TITULUS XLIX,
De pœna uxoris in adulterio deprehenfæ .
1. REX ROGERIUS ,
I maritus uxorem in ipfo actu adulterii
S'deprehenderit ,tam adulterum quants
xorem occidere licebit : nulla tamen mora
protracta .
TITULUS L.
De pæna maviti ubi adulter aufugit ,
I. REX ROGERIUS .
Aritum lenocinii poena coercet , qui
M uxorem in adulterio deprehenfam re-
tinuit , adulterumque dimifit : nifi forte fine
fua culpa aufugit ,
TITULUS LI.
De adulteriis coercendis per Ecclefiam ,
I. REX GUILELMUS .
Majeftati noftræ , quorumdam prælato-
rum querimonia patefecit , quod Ec-
clefiæ fuæ a juftitiariis , cameraris & ba-
julis regni noftri privantur , & minuuntur
jure fuo ; videlicet de adulteriis , quæ non
permittunt judicari , & corrigi in curia Ec-
clefiæ , ficut debent ; & de perfonis clerico-
rum , quæ ab eis ut laici judicantur , &
incarcerantur , Quod fi verum eft , nobis
difplicet , & grave videtur ; non enim de-
cet neque volumus , ut ea , quæ ab Eccle-
fia judicari , & coerceri debent , ab eis pu-
Tom. I.
(1 ) Deeft hic Conftitutio , quæ in Vulgatis
adeft , quæ incipit : Lenas follicitantes alie-
nam ; quæ porro a Gloffatoribus antiquis non
gloffatur . Ejus tamen mentio fieri videtur in
Conftitutione : Lenas follicitantes pudicitias . -
tam habebis in Appendice .
REGNI SICULI . 373
niantur & judicentur , aut corrigantur
Quare mandamus & præcipimus firmiter
ut amodo de adulteriis judicandis juftitiarii ,
camerarii & bajuli non fe intromittant :
fed fi quis de parochia alicujus Ecclefiæ de
adulterio accufatus vel deprehenfus fuerit
ad judicium ipfius Ecclefiæ > in quo ipfa
adulteria judicare debet ( 2 ) , confiftat " &
a curia ipfius Ecclefiæ judicetur , & corri-
gatur . Excepto fi per infultum , vel per vio-
lentiam adulterium committatur : quod fi
acciderit , judicetur ab Ecclefia de adulte-
rio , quod fpectat ad judicium Ecclefiæ : &
hoc quod fpectat ad judicium feculare , vi-
delicet de infultu , & violentia , in curia ( 3 )
judicetur . Præterea mandamus omnibus no-
ftris officialibus ut adulteriis coercendis o-
mnibus prælatis , quibus opus fuerit , auxi-
lium tribuant .
TITULUS LII.
De lenonibus .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Enas follicitantes pudicitias uxorum , fi-
L liarum , fororum , & poftremo quarum-
libet virginum , vel aliarum honeftarum mu-
lierum , quas vir bonus aliquis intra fepta
domus fuæ tenere nofcitur detruncatione
nafi ipfas tanquam adulteras , juxta diva
memoriæ Regis Rogerii avi noftri ftatura
puniri cenfemus . Aliarum tamen mulierum
animos attrahentes , quæ velut fui arbitrii
exiftentes , nemine cuftode , virorum volun-
tatibus , & voluptatibus fe dederunt " ali-
quando licet non effet jufte credibile quod
dare fe vellent , prima vice quæ talia per-
petrant , fi fuerint legitima probatione con-
vi&
tæ , fuftigari cenfemus & ipfas in co-
gnitionem femel attentati facinoris in fron-
te fignari . Scituris firmiter lege ( 4 ) huju
modi , quod fi tentaverint denuo reiterare
commiffa , detruncationis nafi pœna ( 5 ) pro,
culdubio fubjacebunt .
TITULUS LIII.
De poena matris filiam publice
proftituentis.
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Atres , quæ publice proftituunt filias ,
M pœnæ nafi truncati a divo Rege Ro
gerio ftatutæ fubjacere fancimus : alias etiam
confentientes , & filias , quas forte propter
inopiam , nedum maritare , fed etiam nu-
trire non poffunt , alicujus voluptatibus ex-
ponentes , a quo & fuftentationem vitæ >
& gratiam præftolantur , pœnæ fubjacere non
tam injuftum credimus ,, quam feverum .
Ii TI
( 2 ) Judicare debet . Lege : judicari debent ,
Ed . V. et N.
( 3 ) In curia . Lege : in noftra curia . Ed. V,
et Neapol.
(4 ) Lege . Ed. V. et N. benis .
( 5 ) Poona . Lege : pana . Ed. V. et N,
 374 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
LIV.
TITULUS
De venditione liberi bominis .
I. REX ROGERIUS .
Ui fciens liberum hominem vendide-
Q rit , hac pœna legitima teneatur , ut
ex bonis fuis , fi poffibile eft , venditus re-
dimatur ; ipfe vero maleficus curiæ fervus
fiat , bonorum fuorum refiduo publicato .
Quod fi non poterit redimi , pro fervo tra-
datur parentibus venditi , bonis fuis curiæ
additis ( 1 ) Quocunque autem cafu ven-
ditus redeat , maleficus curiæ fervus fiat ;
filiis etiam poft hunc cafum nafcentibus cu-
riæ fubjectis perpetuæ fervitutis ( 2 ) .
TITULUS LV.
De incendiariis .
I. REX ROGERIUS .
Ui dolofe domum incenderint , capitis
QUpœna plectentur , velut incendiarii .
TITULUS LVI.
1
Qui ramum de alto projiciens hominem
occiderit .
I. REX ROGERIUS .
།*
Ui de alto
minem feipfum &
occiderit præcipitat in-
, & ho-
qui ramum
2 riofam , linguæ maliloquæ mutilatione
cautus projiciens non proclamat , feu
lapidem projicit , hominemque occiderit
pœna capitali fuccumbat .
II . IMPERATOR FRIDERICUS .
Enam præcedenti fanétione ftatutam im-
P perialiter mitigantes decernimus eum
qui fe de alto præcipitat , vel ex alto
incaute aliquid projicit , & proinde occide
rit aliquem , fiquidem in loco habitabili hoc
contingat , per annum carceri mancipari :
quod fi hæc in campeftribus acciderint , fa-
cramento ab ipfo præftito , quod tranfeun-
tem non viderit , omni calumnia abfolutum
ipfum effe cenfemus . Quod fi ex prædictis
percuffus minime moriatur omnes expen-
fas juftas & moderatas , quas in ipfa ipfir-
mitate fecerit , tam pro fe , quam pro me-
dicinis , incaute projiciens ei reddere tenea-
tur . Abfurdum iftud ( 3 ) prævidimus , pu-
nire æqualiter fimplicem & dolofum .
TITULUS LVII .
De bis , qui ludunt ad dados .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Ores diffolute viventium interpofitæ
M pœna formidine ad frugem melioris
( 1 ) Additis . Lege : additis . Ed. V. et N.
( 2 ) Servitutis . Lege : fervituti . Ed.V. et N.
( 3 ) Ed. V. et N. Abfurdum enim in cafu
ifto prævidimus &c.
vitæ reducere cupientes , ftatuimus Cos
qui ad dados fic ex quadam confuetudine
ludunt & in ludo ipfo continue conver
fantur , ut nulli alii vacent officio , de
quo
vivant : tabernarios etiam , qui tabernas vel-
ut naturales lares & proprios elegerunt ; eos
dados tenent , ut ea
& dados
etiam , qui aleas , &
prædictis ludentibus accommodent , inter in-
fames haberi , ita ut nec ad teftimonium ?
nec ad officium aliquod publicum admittan-
tur. Judices etiam , & advocatos , & nota-
rios publicos , qui hujufmodi vilitatem ( 4 )
& fordidam vitam ducunt , infamia prædi-
Eta notatos
a fufceptis etiam officiis in
perpetuum volumus admoveri ( 5 ) . Poftre-
mo etiam milites , quos faltem equeftris
dignitatis decus deberet a talibus coercere
fi famæ fuæ prodigi , & pudoris ignari , ad
utilitatem ( 6 ) hujufmodi deduxerint vitam
fuam , in perpetuum a teftimonio fubmove-
mus , ab eis judicia etiam , quæ viris mili
taribus funt conceffa " in perpetuum abdi-
cantes .
TITULUS LVIII.
De blafphemantibus Deum , & Virginem
Mariam .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
BLafphemantes Deum , &Virginem glo-
punimus .
TITULUS LIX.
De perjuriis .
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
Os , qui fcienter perjurant in judiciis
१
ES aut extra judicia , detruncationem ma-
nus volumus fuftinere , nifi ipforum perju
rium in crimen læfæ majeftatis inciderit ; in
quo jura vetera & divorum Principum in
ftituta fervamus .
TITULUS LX.
Qui bominem mortuum fpoliaverit ,
I. IMPERATOR FRIDERICUS .
I quis aliquem occifum , vel obitum for-
S¹te repererit , vel ad quem fpecialiter fe
forte contulerit , fpoliare tentaverit aut
nudum aut verendum reliquerit , mutilatio
ne manus ipfum volumus effe plectendum .
Pœna , quæ in violatores fepulchrorum , &
eis violatis cadavera fpoliantes veteribus
legibus eft ftatuta , in fuo robore perma-
nente .
Epi-
( 4 ) Vilitatem . Ed. V. et N. vilem .
(5 ) Admoveri . Lege : amoveri . Ed.V.et N.
( 6 ) Ad utilitatem . Lege : ad vilitatem . Ed.
V. et N.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 375

EPILOGUS IMPERATORIS .

D laudem & gloriam Dei noftri fub fpe divini favoris opus inceptum & ejuf-
A dem gratia profequente completum , Univerfitas veftra recipiat , que auguftalis no-
minis titulo præfignatur . In reverentiam ferenitatis auguftæ , & honorem regiæ dignita-
tis , accipite gratanter , o populi , Conftitutiones iftas , tam in judiciis , quam extra ju-
dicia , potituri ; quas per magiftrum Petrum de Vineis Capuanum , magnæ curiæ noftræ
judicem , & fidelem noftrum mandavimus compilari . Nec fubfequentis feculi pofteritas
præfentium Conftitutionum librum compilaffe nos exiftimet , ut famæ tantummodo fervia-
mus , fed diebus noftris temporum præteritorum injuriam , quibus juris lingua fubticuit ,
deleamus , ut in novi Regis victoria novella juftitiæ propago confurgat .
Actum folenni confiftorio Melfienfi , Anno Dominica Incarnationis millefimo ducente-
fimo vigefimo primo ( 1 ) , menfe Augufti , Indictionis quartæ . Infinuatum vero menſe
Septembri , fequentis quinte Indictionis . Amen .

CONSTITUTIONUM NEAPOLITANARUM , SIVE SICULARUM

LIBER TERTIUS EXPLICHT .

( 1 ) Millefimo ducentefimo vigefimo primo , Le- Codex Vaticanus n. 6770. in quo legitur : An.
ge : millefimo ducentefimo trigefimo primo . Vi- Dominica Incarnationis MIIXXX. primo .
deatur Pecchia , aliique eruditi . Confonat et

Tom. I. I i 2 СА-
 ES
TION
TITU I I
CONS REGN SICUL .
376

САРІТА

COMNIUM CONSTITUTIONUM

SICULARUM , SIVE NEAPOLITANARUM

Editionis Lindenbrogiane ,

Primus numerus indicat Librum , fecundus Titulum ,

tertius Conftitutionem .

Confuetudinem pravam hactenus . III. 32. 2.

A Confuetudinem , quam olim. I. 78. I.
Conftitutione præfenti . III. 39. 2.

AB B Officialibus noftris . I. 91. 1 . Conftitutionem dive memoriæ , III. 5. I.

Ab omnibus regni . 1.75.1. Conftitutionum prædecefforum . I. 69. 1 .

Accufatorem poft litem . II. 13. 1. Contingit interdum actorem . I. 97, 1.
II. 22. I,
Accufatorum temeritatem . II. 12. 1. Contingit interdum aliquem .
Ad laudem & gloriam . Epilogus . Contumacem civili . I. 96. z.
Ad legitima pondera . III. 36. 3 . Cordi nobis eft . II. 5. I.
II.46. 3.
Ad officium Bajulorum . 1. 63. 1. Corruptele crimen .
Adfubjectorum noftrorum invidiam . III. II.1. Crebra noftrorum fidelium. I. 56.1.
Adulterinam monetam . Culpam non immerito . I. 89.4 .
III. 40. 2.
Advocatorum officium . 1.81 . 1. Cultus juftitiæ. I. 31. I.
Advocatos tam in Curia noftra . 1.82.1. Cum circa juftitiæ tramites . I. 70. I.
Cum conceffiones . II. 29. I.
Amatoria pocula porrigentes . III.42.3.
Animalia in vineis . III. 38.2. Cum bereditarium . III. 21.2 .

Apoftatantes a fide . I. 3. I. Cum juftitie copiam . I. 72. I.

II. 44. I. Cum juxta providum . I. 71. I.
Appellationum tempora .
Apud juftitiarios regionum . I. 51. I. Cum nova noftri nominis . I. 79. I.
III. 2. I. Cum per partes Apuliæ . III . 38. I.
Afcriptitios.
Afperitatem veterum legum . I. II . I. Cum fatis , abundeque . I. 47. I.
Auctoritatem etiam Bajulis . I. 76. I. Cum univerfis, & fingulis . III. 7. I,
Cuftodes , de quorum cuftodia , I. 89.3.
Auctoritatem magiftris procuratoribus . 1.86.1 .

B Ꭰ .

I. 66. I. DE E Burgenfaticis , I. 66.2.

Ajuli locorum .
BAjuli
Defenfas impofitas . I. 18. I.
Bajulos , & omnes Judices . 1.73.1.
I. 62. I. De perfonis clericorum , I. 42. I.
Bajulus fi furem .
Beneficium reftitutionis . II. 40. I. De quæftionibus . I. 70.2 .
III.4.1
III. 58. 1. Dignum fore credimus , .
Blafphemantes Deum .
Dilationes in judiciis . II. 18. 1.

C Difputare de Regis judicio . I. 4. I. "

Divine Juftitiæ confentientes , III. 39. I.
Capi tallem I. 21. 1 . Divorum Principum , II. 42. I.
Apita em pœnam .
I. 89. 1 . Doane de Secretis . I. 58.2.
Caftellani & fervientes .
I. 14. I. Domini a vafallis fuis . III. 16. 1 .
Caftellanis & fervientibus .
Caftellanorum civiles exceffus . I. 89. 5. Dubitationem Jurifperitorum . I. 100. I.
Cafira , munitiones . III. 29. I. Duram , & diram confuetudinem .
III. 32. 1 .
Caufas alias ordinario judicio . I.49.2. Duram , & diram pœnam . I. 45. I.
Caufas per Magiftros Juftitiarios . I. 40. 2.
Circa tamen compilationes . I. 69.2. E
Circa violentiarum pœnas . I. 25. I.
1 Adem poena.
Citationis litera . I. 95.2 . Eadem III. 42.2 .
Clementia Imperialis . II. 4. I. Ea , que ad fpeciale decus . I. 46. 1.
Clerici quoque , quos . I. 68. I. Edictorum ordinem . I. 95. I.
Comes , Baro , Miles . I.8.2 . Eorum fraudibus. II. 41. I.
Comite , vel Barone viam . III. 24. I. Eos , qui fcienter perjurant . III. 59. I.
Comitibus , Baronibus . III. 19. I. Eos tamen officiales . III. 33.2.
Communiter tam Juftitiarii . I. 38. I. Errores eorum . III. 3. I.
Confuetudinem pravam , a tramite. II.37.4. Exceptione filiationis , II. 23. I.
Exce-
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 377

Exceptiones dilatorias . II. 19.1. Literas de remiffione . I. 38.1.

Litigator autem , qui , II. 47. I.
F Locorum Bajuli , 1. 61. 1 .

Idelium noftrorum injurias .

Fidel I. 16. I. M
Forjudicatorum bona. II. 6. I.
Fratribus ob dotes fororum . III, 15. I. MAgiſterjuftitiarius injunctiones.1.40.1.
Magiftri Camerarii . I. 59.2.
G 1.86.2.
4 Magiftris procuratoribus ,
Magiftros Camerarios regionum . I. 57.2 .
GEneval
ia juva . II. 2. 1. Magiftros mechanicarum artium . III , 36. I.
Grandis utilitas . I. 87. I.
II. 1. 1. Magiftros fundicarios .
Magne Curie noftræ . L. 39. 2.
H Majeftati noftra quorundam . II I. 51. 1.
Malanoxia medicamenta . III. 41. I.
HAC III. 30. 2.
Ac edicali lege inperpetuum . III . 5. 2. Mancipia fugitiva .
Hac edicali lege jubemus . I. 83. 1. Maritum lenocinii pœna . III. 50. I.
Hac lege in perpetuum valitura , I. 39. 1 . Matres , quæ publice . III. 53. I.
Hi , qui per inquifitiones · I. 50. 2. Matres , virgines filias . III. 48. I.
Homines extra Regnum . I. IO. I. Mercatores quoslibet Regni , III. 36. 2.
Honorem debitum . Minoribus , qui ætatis fuæ, III. 27. I.
I. 39. 3 .
Honorem noftri diadematis , III. 21. I. Minorum jura . II. 39. I.
Hoftici exceptionem . I,
II. 20. 1, Monomachiam . II. 33. I
Humanitate nobis Juggerente , II. 10. 1 . Mores diffolute viventium , III. 57. I.
Mulieres ad Curiam , I. 97.2 .
I * Mulieribus , ubi . II. 38. I.

* Mulier , quæ dotarium . III. 14.2,

Naliquibus Regni noftripartibus , III.23.1 . Multæ leges , 1.5.1:
In caufa depofiti. II. 34. I.
In civilibus caufis . I. 90. I; N
Inconfutilem tunicam . I. I. I.
In locis Demanii noftri ubique . I. 77. I, Nihil veterum Principum « I. 37. I.
In locis Demanii noftri edificia . III. 29. 2. Non fine grandi confilio , I. 30. 1 .
In pecuniariis litibus . II. 30. 1. Nullus Campio . II. 37. I.
In quæftionibus violentiarum , I. 21.2.

Inquifitiones generales . I. 50. I, O

Inftrumenta de donationibus II. 27. I,
Inflrumentorum robur . I. 80. I , OB filiorum culpas . II. 9. 1.
Intentionis noftræfalubrepropofitum , I. 9. 1 . Obfcuritatem legis . II. 38. 2.
Inter cætera capitula . I. 43. 1. Obfervent diligentiffime . III. 33. I.
1.
Inter multas Garduas . I. 84. 1, Occupatis nobis , I. 92. I.
In terra qualibet Regni , III. 34.4. Officia , quæ perfonis . I. 55. I.
Item dira , & dura , I. 50. 3. Officiales Reipublicæ . 1.35. I.
Judex fi accepta. II.46.2. Officialis , qui fua negligentia , 1.35.2.
Judices ubique locorum . I. 92. 2. Officiorum periculofa confufio . 1. 57. I.
Juris gentium induxit autoritas , I. 15. 1. Omnes Bajuli locorum . 1. 74. I:
1.88.3.
Jurifperitorum altercationes , II.48 . 1, Omnes officiales noftros .
Juftitiarii de cætero . I. 52. 3. Omnes noftri regiminis fceptro . I , 20, I ,
Juftitiarii nomen , & normam , I. 41. I.
Juftitiarii , non per Calendas , I. 49. I. P
Juftitiarii per Provincias , I. 48. I ,
Juftitiarios , Camerarios . 1.58.3. P Acis cultum . 1. 8..1,
Partes in judicio litigantes , II. 26. I.
Juftitiarios , Camerarios, Caftellanos . L. 36.1.
I. 52. I. Patarenorum receptatores . I. 2. I.
Juftitiarios regionum certis .
Juftitiarios regionum , prout , 1. 54. 2. Patres pro filiis . I. 54. I,
Jufti cultoris partes , I. 32. 1. Pecuniam fi quis invenerit , III. 31. I,
III.4.2.
Perfonas rebus aliis .
L Pervenit ad audientiam noftram . III . 28. 1 ,
Pervenit ad aures noftri culminis , III. 37. I.
LEge præfenti pietatis officio , I.33.1, Per univerfas Provincias , III. 36. 5.
Leges , que a quibufdam . II. 31. 1. Peffimam & borrendam . 1. 23. I.
I. Pœna carere volentes . II. 8. I,
Legum afperitate lenita. III. 43. 1.
III . 52. I. Pænam calumniæ . II. 14. I.
Lenas follicitantes pudicitias ,
Licentiam Baronibus , III. 14. 3. Pœnam eorum , qui , II. 3. I.
Lite legitime conteftata. II. 24. I. Pænam novem unciarum . I. 96. 1.
Tom, I. 1i 3 Pœ-
 ES
I ON
T UT
S TI I LI
78 ON GN CU
3 C RE SI ,

Pœnam præcedenti fan& tione . III. 56.2.

Ponas contra mercatores . III. 36.4. S
Poculum amatorium . III . 42. 1.
II. 16. 1. Alubritatem aeris .
SA III. 35.1.
Poft citationem emiffam .
Poft mortem Baronis . III . 22. I. Sancimus lege præfenti . III. 20. I.
Poft mundi machinam . Prologus . Sæpe contingit , quod multitudo . 1. 67. I.
Poftquam citate partes . 1.53.1. Sæpe contingit accufatorem . II. 15. I.
Præcipimus offerri . 1.38. 2. Scire volumus . III. I. I,

Prædecefforum noftrorum veterum . III . 26. 1 . Servos & ancillas . III. 30. I,
Præfenti conftitutione decernimus . III. 12. 1. Sic noftra fervitia . I. 90.3 .
II. 21. I.
Præfenti lege decernimus omnibus . I. 34. 1. Si civiliter agens .
Præfenti lege decernimus , ut officium . I. 58. 1 . Sicut accepimus . III. 25. I,
Præfen lege decernimus ut campiones . Si damna clandeftina . 1.27. I.
II. 37.2. Si dominus vafallum fuum . III. 13. 1.
Præfenti lege fancimus . 1. 50.4. Si dubitatio aliqua . III. 8. I.
Præfides Provinciarum . I. 52. 2. Si exceptio peremptoria . II. 25. I.
Privilegia , & inftrumenta . II. 28. 1. Si judex fraudulenter . II. 46. I.
I. 99. I. Si maritus uxorem .• III. 49. I,
Privilegia quibufdam locis .
Probationum defectum . II. 36. I. Si quando aliquem , II. 7. I.
Probationum incurfibus . II . 35. I. Si quando contigerit . III. 10. I.

Pro fcripturis, & fcriptoribus . II . 43. I. Si quando forte. 1.85 . I.

Profequentes benevolum . II. 32. I. Si quando neceffitate cogente . III. 38.4.
Puritatem , quam nos ipfifectamur . I. 59. 1 . Si quem noftrorum fidelium . I. 94. I.
Si quis aliquem cum armis prohibitis . 1. 12. 1 .
Si quis aliquem occifum . III. 60. I.
Q
Si quis Baro vel miles . III. 14. I.
Quadrage
Uadragenalempræfcriptionem.
nalem III . 32.3 . Si quis Caftellanorum . I. 89. 2.
Quæ paffim venalem . III. 46. 1. Si quis Clericus de bæreditate . 1. 65. I.
Quæftiones jurifperitorum . I. 96.4. Si quis in pofterum . I. 17. I.
Queftiones omnes inter fifcum . I. 60. I. Si quis patris teftamentum. III. 40.7:

Qualitas perfonæ gravat . III. 40. 8. Si quis poft litem . 1. 96.3 .

III. 18. 1. Si quis rapere facratas . I. 19. H.
Quamplurium Regni noftri
Quamvis uxorem fuam. III. 45. 1. Si vafallus a domino fuo . III. 17. I.
Quanto cæteris terræ Principibus . 1.7.1 . Sive reali , I. 96. 6.
Quia frequenter. III. 9:
9. 1. Speciale quoddam , 11. 17. I.
Quia numquam fciri poteft . III. 34. 3. Sponte volentibus . I. 98. I.
Qui coram fe fpectante . III. 44. I.
1. Statuimus , ut juxta decretum . I. 6. I.

Quicumque mulierem clamantem . I. 22. 1. Summo periculo quod : II. 37. 3.

Quicumque toxicum . III.41.2. Super incifionibus arborum . I. 26. I.

Qui de alto feipfum præcipitat . III . 56. 1 .

Qui dolofe domum incenderint . III. 55. I. T
Qui falfitatem aftruxerit . II I. 40. 5.
III. 40. 4. T Erminum vitæ . I. 13. 1.
Qui falfo inftrumento .
Qui literas regias . III . 40. 1. Teftamentorum publicorum delator . III. 40. 6.
Qui nummos aureos . III. 40. 3:

Qui poft crimen . II. 11. 1. V

Qui fciens liberum bominem . III. 54. 1.
Quifquis amodo mederi . III. 34. I. V. Avietates pœnarum . III. 33.3:
Quifquis de burgenfibus . III. 6. 1. Violentias fubjectorum noftrorum . I. 24. 1.
Univerfos & fingulos . II. 45. I.
R Volumus , & præfentis legis . I. 93. I.
Ufurariorum nequitiam. I. 6.2 .
R Apinas eorum . I. 28. 1. Ut delicti fines, III. 38.3.
Regiæ majeftatis prudentia . I. 64. I. Ut de fucceffionibus Comitum . III. 24. 2.
Rei vindicatione conventus . 1.96.5. Ut dignitatum gradus . III. 33: 4.
Repudium in hac accufatione . III. 47. I. Utilitati Speciali profpicimus . III. 34. 2.
Ut officialibus , & procuratoribus . I. 88. 2.
Ut participatio condecens . I. 29. I
Ut univerfis , & fingulis . I. 44. I.

F IN I S.

A P-
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
APPENDIX.
Conftitutio, quæ deeft in Lindenbrogiana Editione ; habetur autem in vul-
gatis , ac locus illi eft immediate poft Conftitutionem ,
Caufas per Magiftros Vide tamen
Conftitutiones . Ea porro in noviffima Neapolitana Editione anni 1773.
fic effertur .
De officio Capitaneorum , & Magiftri
Juftitiarii.
IMP. FRIDERICUS .
Apitaneorum autem , & Magiftrorum
Juftitiariorum officium tale erit : cir-
C
cuire Provincias fibi decretas , & in
dies folemnes Curias in locis , & terminis ,
prout ea melius videbitur expedire . Cogno-
fcere de magnis maleficiis , videlicet , per
Univerfitates locorum, Comites , & Barones
publice perpetratis . Super illis etiam male-
ficiis cognitionem fuam impartiri debebunt,
quæ præfentibus ipfis in locis , vel parum
ante adventum ipforum contigerit perpetra-
ri . Ut tamen fi regionum Juftitiarii fint præ-
fentes , caufas ipfas per eos fine mora qua
libet audiri jubeant , & fin ri . Abfentibus
autem Juftitiariis , fi periculum evidens in
cognitionis dilatione præviderint , confequen-
tes audiant , & definiant quæftiones . Alio-
quin non ( 1 ) Officialium ordo fervetur ad
Juftitiarium primum : deinde ad Magiftros
Juftitiarios , & demum in defectum omnium,
ad magnam Curiam noftram volumus pro-
clamari Appellationes a fententiis inferio- , lanorum noftrorum , quæ in confervandis
rum Judicum ad ipfos volumus interponi & medicandis ) caftris , & Demaniis no-
& ab ipforum fententiis ad noftram audien-
tiam provocari . Ex generali etiam commif-
fione noftra fpecialiter eis facta committi-
mus Magiftris Juftitiariis antedictis , ut no-
bis circa Imperii noftri partes extra Re-
gnum agentibus , appellationes a fententiis
Juftitiariorum feu quorumlibet inferiorum
Judicum ad noftram audientiam interjectis ,
ipfi fufcipiant , & prout viderint de jure ,
decidant . Ita quod nulli noftrorum fidelium
liceat occafione appellationis ad auditorium
noftrum facta adverfarios fuos extra Regnum
expenfis , & laboribus fatigare nifi forfitan
fuper crimine læfæ majeftatis , vel fuper eo
crimine , de quo condemnatus vitam , vel
membrum amitteret , vel forfitan exularet
aut exilii judicio ftatum , aut omnia bona
fua , vel majorem partem ipforum , deberet
amittere condemnatus , appellationes ad nos
contingeret interponi : tunc enim in electio-
ne effe volumus appellantis , utrum ad præ-
fentiam noftram adire voluerit vel cupie-
(1 ) Alioquin non Officialium . Corrige : A-
lioquin ut Officialium &c. Pecchia .
(2 ) Audient . Corrige : audiant . Pecchia .
*
379
quæ incipit ;
quæ diximus in Monito ad has
rit ipforum judicium experiri . Querimonias
etiam , quæ fient contra Juftitiarios regio-
num , Secretos Cameræ , Caftellanos " Pro-
curatores Demaniorum noftrorum , & alios
Officiales , audient ( 2 ) , & ex officio fuo
ipforum exceffus , & negligentias puniant ,
& interdum defectum eorum, juxta fubfcri-
ptam formam , prout expedierit , fupplere
procurent .
Specialiter autem fi Caftellanos , vel Pro-
curatores Demaniorum feu animalium no-
ftrorum , & cuftodes defenfarum noftrarum ,
inveniunt ( 3 ) per fraudem , vel manifeftam
negligentiam male fibi commiffa traétaffe ; ;
ipfos capiant de perfonis , & nobis fignifi-
cent tranfgreffionem ipforum , ut inde fieri
mandemus , prout noftro beneplacito refide-
bit . Ut tamen Caftellanos de noftra con-
fcientia deftitutos de caftris non amoveant
fine caufa , quorum aliquem , qui fe ex
prædictis caufis removere contigerit, per eof-
dem remoti delictum , & fubftituti nomen
nobis fignificent feriatim , ut de fubftituto
ipfo , aut de fubftituendo alio mandatum de
fcrinio confcientiæ noftræ procedat . Indu-
ftriam , folicitudinem , & diligentiam Caftel-
ftris habuerint , per ipfos Celfitudini no-
ftræ frequentius volumus intimari, ut quem-
admodum injuftos , & iniquos pœnis affi-
ci , fic bonos , & juftos Imperialibus præ-
miis volumus decorari . Prædictis præterea
Magiftris Juftitiariis , & Capitaneis noftris
injunximus , ut fi invenerint aliquem Offi-
cialium noftrorum per gratiam , aut odium
manifeftum , juftitiam detraxiffe , feu pecu-
niam , feu jojectas , feu canes , aut accipi-
tres , aut aliquid aliud , præter efculentum
aut poculentum , quod ad plus duobus die-
bus femel in anno tantum , fibi fufficiat re-
cepiffe , ut tamen a litigantibus nihil omni-
no nec efculentum recipiat fi de jurifdi-
&tione fua ab aliquo litigante receperit , cum
infamia privatus officio , per ipforum ( 4 )
bonorum fuorum omnium infifcationem mul-
ctetur . Ceterum fi de aliis non litiganti-
bus , qui tamen de jurifdictione fua fint Of
ficiales , receperit aliquas res , accepta do-
mino reftituta in quadruplum fifco noftro
da-
(3) Inveniunt . Corrige : invenient . Pecchia .
(4 ) Per ipforum &c. Corrige : per ipfos bo-
norum fuorum infifcatione mulctetur . Pecchia .
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
380

damnatur . Litigator autem , qui judicem a- mnibus delinquendi materia fubtrahatur , e-

liquem dando corruperit , vel corrumpere
promittendo voluerit , etiamfi bonam cau,
fam habebat , in ipfa fuccumbat . Hoc idem
in eifdem Capitaneis , & Magiftris etiam
Juftitiariis , fi circa prædictam prohibitionem
noftram receperint aliquid , volumus obfer-
vari . Et ut in talibus quibuslibet , vel or
dicimus , ut Officiales ( 1 ) cui in corruptelam
fui promiffionem fieri contigerit , promitten-
tis nomen & promiffionis etiam quanti-
tatem , & modum nobis , vel alicui alicui , per
quem ad nos notitia perveniat , præcipimus
( 2 ) nunciari .

Conftitutio , quæ in Lindenbrogiana Editione habetur Tit. XXVI. Libri

Tertii ; de qua in Monito ad has Conftitutiones aliqua dicta funt .
Diverfo prorfus fenfu habetur in Editione noviffima
Neapolitana , in qua fic legitur .

De rebus ftabilibus non alienandis Ecclefiis .
IMPER. FREDERICUS .
Rædecefforum noftrorum veterum Prin-
cipum Conftitutionem , quam antiqua
Pcipum Conflitutionem , quam antiqua
turbatio præteriti temporis antiquarat,
nova promiffione ( 3 ) novantes , edicimus ,
quod nulli fubje&torum noftrorum Clerico
vel Laico , liceat Domibus Templi , vel Hof-
pitalis , feu cuilibet alii loco religiofo , de
quo noftræ Curiæ certum fervitium minime
debeatur , poffeffiones hereditarias , vel
vel pa-
pa-
trimoniales vendere , vel donare inter vivos
aliquo donationis ( 4 ) , nifi ex æquali caufa
permutationis transferre . Ceterum fi in ul-
tima voluntate aliquem de prædictis locis
heredem inftituerit , tunc domus , quæ in-
ftitutionem , vel legatum acceperit , tenea-
tur infra annum alicui de proximis defun-
tur
&ti , vel de Burgenfibus noftris relicta fta-
bilia vendere ; at fi ultra annum facere præ-
dicta diftulerit , poffeffiones ipfas poft anni
lapfum Fifci noftri juribus volumus appli-
cari . De rebus autem quibufcumque mobi-
libus , quantumcumque preciofis , relinquendi
prædictis
prædictis Domibus , & aliis religiofis locis
concedimus facultatem . CIƆCCXXXVIII.

Deeft apud Lindenbrogium hæc Conftitutio , cui locus eft poft Titulum

XLVII. Libri Tertii . Vide ibi notata . Ea porro his verbis

deſcribitur in Editione noviffima Neapolitana .

De lenis . caftitatem , genus criminis peffimum , tan-

REX ROGERIUS . quam ipfas adulteras puniendas effe , præ-

fenti lege fancimus .
LEA S , follicitantes alienam , fcilicet ,
Enas

( ) Ut Officiales . Pecchia legendum cenfet : (3) Promiffione . Corrige : provifione . Pecchia .

ab Oficiali. (4) Aliquo donationis . Lege : aliquo dona-
(2 ) Præcipimus nunciari . Delendum to pra- tionis modo . Pecchia .
cipimus . Pecchia .

FINI S.

TI-
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 381

TITULI

CONSTITUTIONUM SICULARUM

GRACE SCRIPTARUM

Ex Manufcripto Codice Bibliothecæ Barberinæ .

NB. Priores Tituli defunt in Codice .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ και CAPUT XXVI.

E pœna non fuccurrentium mu-

Περίποινος τα αι μὴ σιωτρεχόντων ταῖς DE
γυναιξὶ βιαζομβίαις . lieribus , quibus vis infertur .
καὶ περὶ τῶν ἀδίκως γογγιζόντων XXVII. De mulieribus injufte con-
γωαικών . querentibus .
κη. Περί της τοῖς ακινήτοις πράγ XXVIII. De vi rebus immobilibus
μασι γυομβρίης βίας . illata .

κθ. Περὶ τῇ ἔχειν ἐπιλογω τ XXIX. De opinione habenda ab his ,

βιαίως ἀπεκδυθέντων & ... εἴτε και το
シ
βιας , ἢ καὶ τω κληρονόμων εἰς τὸ δια
φέρον , εἴτε και το κατέχοντος .
1. Περί των κρυφίως γινομβίων ζημιών .
λα. Περί φόνε κρυφία .
qui violenter fpoliati funt , five contra
eum qui vim intulit, five contra hæredes
indifferenter , five contra poffidentem .
XXX . De damnis clam faltis .
XXXI . De homicidio occulto .

λβ. Περὶ ποινής τῇ ἁρπαζόντων τὶ ἐκ XXXII. De pœna rapientium aliquid

ναυαγίε . ex naufragio .
λγ. Περὶ ποινῆς ὑβριζόντων Οφ- XXXIII. De poena injuriis afficien-
φικιαλίας τινας , ἢ τὰς αὐτῇ φαμιλίας . tium Officiales , vel ipforum familias .
λδ. Περί διαφορᾶς Ὀφφικίων . XXXIV. De diverfitate Οfficiorum .

λε. Περὶ ποινής τῇ ἑκταραττόντων τὸ XXXV . De poena perturbantium Tri-

δικατήριον . bunal .
λε. Περὶ ποινής τ Ὀφφικιαλίων , οἵτινες XXXVI . De pana Officialium , qui
αμελ τι ει 7 δημοσίων πραγμάτων . publicas res habent negle &
tui .
λζ. Περὶ ποινῆς των Οφφικιαλίων ἀφε XXXVII. De poena Officialium qui
λόντων τὶ ἀπὸ τῷ δημοσίων πραγμάτων . auferunt aliquid e publicis rebus .
λη. Περὶ των ανηκόντων τῷ Ὀφφικίῳ XXXVIII . De fpectantibus ad Offi
τῶν Λογοθετῶν , cium Logothetarum .
λθ. Περὶ τὸ δίδους θα οφ- XXXIX . De auxilio ab Officialibus
φικιαλίων τοῖς Λογοθέταις βοήθειαν . præbendo Logothetis .
μ. Περὶ των ανηκόντων τῷ Οφφικίῳ XL. De fpectantibus ad Officium Fa-
της Πρακτήρων . &
torum .
μα. Περί Πρακτόρων , ὅταν κλέ XLI. De Factoribus quando furem
πτίων κρατήσωσι , τί μέλλεσι ποιών . comprehendunt , quid facere debeant .
μβ. Περὶ ποινῆς τῶν Πρακτόρων οί XLII . De poena Faftorum , qui dan-
τινες τὰς ἐξ ἀποφάσεως διδομένες ὅρκος da juramenta ex fententia remittunt .
συμπαθέσιν .
μγ. Περὶ τὸ πότε ὁ ἐναγόμΘ πα XLIII. De eo quod aliquando con-

ρὰ τὸ Πράκτορος χάριν το δικαίω τῆς ventus apud Factorem pro jure Curia
Κόρτης αρισφίγγεται . conftringitur .
μδ. Περὶ τε , ποῦ δὲν τὰς κληρικός XLIV . Ubi oportet Clericos conve-
nire .
ἀνάγες .
με. Περὶ των ανηκόντων τῷ Ὀφφικίῳ XLV. De iis quæ pertinent ad Offi-
* Καμμερλίγγων . cium Cammerlingorum .
με. Περὶ τὸ ὅρκος Καμμεςλίγε XLVI . De jurejurando Cammerlin-
γων καὶ Πρακτόρων . gorum & Faltorum .
XLVII.
 S
IONE
T ITUT I LI
382 CONS REGN SICU .

μζ. Περί 18 αριθμό τω Πρακτόρων , XLVII. De numero Fa&

torum , & a

κατω από την πράξεων οι κληρικοὶ ἀπο- quibus Faftoriis Clerici removentur .
κινόνται .
μη. Περί δικαίω τω Πρακτόρων καὶ XLVIII. De jure Faftorum & iplo-
ποινής αυτω , εἰ ὑπὲρ τὸ δίκαιον τὸ π- rum pona , fi præter jus ipfis prafcri-
τυπωμβίον αὐτοῖς ἀπαιτήσεσιν . ptum aliquid flagitarint .
μθ. Περί τω πεφυλακομβύων , καὶ ἐν XLIX. De carceratis , eademque die
τῇ ἡμέρᾳ ἐλευθερωθέντων . liberatis .
ν. Περὶ ποινής ή Κασροφυλάκων L. De poena Cuftodum Caftrorum
ὑπὲρ τὸ δίκαιον τετυπωμθύον αὐτοῖς λαμ- quid accipientium fupra jus ipfis præ-
βανόντων . fcriptum .
να. Περὶ ποινῆς ἐκείνων , οι τινες και LI . De poena illorum , qui carcera-
ταφρονήσι των πεφυλακομύων . tos negligunt .
β. Περί των Κασροφυλάκων . LII. De Caftrorum Cuftodibus .

γ. Περί της ανηκόντων 1ῷ Ὀφφικίῳ LIII. De ſpectantibus ad Officium

το δικαιότε . Judicis .
ιδ . Περί δικασηρία τῶν κληρικῶν , καὶ LIV. De Foro Clericorum , & ubi

πᾶ τὰ ἐγκλήματα τόυτων ἐξετάζεσθαι corum accufationes dijudicari debent .

μέλλεσι .
νε. Περὶ τὸ ἀποφαίνειν της μαΐστες LV. De caufis breviter declarandis
δικαιότας συντόμως τὰς υποθέσεις . a Magiftris Judicibus .
νς. Περὶ τῶν ἀνηκόντων τῷ Ὀφφικίῳ LVI. De convenientibus Officio Ma-
το Μαΐστρο δικαιότε . giftri Judicis ,
ζ. Περὶ τῶν ἀποφάσεων τῶν προφεσ Lvil . De fententiis proferendis con-
ρομβρίων και Κομήτων , καὶ Βαρενίων . tra Comites , & Barones .
νη . Περὶ 7 καθισάντων Βικαρίας χων LVIII. De pena conftituentium Vi
ρὶς εἰδήσεως τῆς ῥηγικῆς ἐξεσίας . carios inconfulta Regia auctoritate .
νθ. Περὶ ποινῆς ἐκείνων , οι τινες πλη- LIX. De poena illorum , qui Officium
ρᾶσι τὸ Οφφίκιον τῇ δικαιότου ἐν ταῖς dickolæ gerunt in fuis Provinciis .
ἰδίαις χώραις .
ζ. Περὶ ποινῆς τῶν καθισάντων Κον LX . De poena conftituentium Con
σέλος , ἢ κυβερνήτας ἐν ταῖς κοινοταΐς fules , aut Gubernatores in locorum com ,
τῶν τόπων . munitatibus .

ξα . Περὶ τὸ ἀριθμὸ τῶν δικασῶν , LXI. De numero Judicum , & qui ,

τίνες , καὶ πῶς ὀφείλουσι καθίσας . & quando debeant conftitui .
ξβ. Περὶ τι , πῶς δεῖ τὰ ἔγγραφα LXII . Quomodo difponi debeant fcri
έσεις . pturæ .
ξγ. Περὶ τοῦ μὴ τυποῦς Ατζιοΰν LXII [. De non defignandis Altori
Ίας , καὶ Ἀμμετζάτορας . bus , & Adminiftratoribus .
ξδ. Περὶ το , πόσες μάρτυρας ἐν τῷ LXIV. Quot teftes in fcriptura o
ἐγγράφω προσλαμβάνει χρή . portet adhibere .
ξε. Περὶ τὸ σαλαρία τῶν δικατῶν . LXV. De Salario Judicum .
5. Περὶ ποινῆς ἐκείνων οι τινες εἰς ἕτερον LXVI. De poena illorum qui ad ar
φόρον ὑπὲρ τὸν ἀνήκοντα ἀπελθεῖν θαῤῥῶσι . liud forum incompetens migrare audent ,
LXVII. De Officio Advocatorum .
ξζ. Περὶ τῇ Ὀφφικία 7 συνηγόρων .
ξη. Περὶ 18 ὅρκο του γενομής LXVIII. De juramento præftito ab
τοτο
τῶν σιωηγόρων , ὅτι τὸ Ὀφφίκιον τοτο Advocatis , quando illud Officium fus
δέχονται . fcipiunt .
Εθ. Περὶ τ μὴ γινωσκόντων & 7ῇ LXIX. De his qui nefciunt in Cus
Κέρτη κατηγορίας ria patrocinari .
6. Περὶ γραμμάτων αναζητήσεως . LXX . De literis requifitoriis .
οα . Περὶ τι , πῶς δεῖ τὰ τῆς ἀναζη LXXI. Quomodo literas citationis
τήσεως γράμματα προδίδους . tradere oporteat .
2
β . Περί ποινῆς τῆς κοντοματζίονος . LXXII. De poena contumaciz .
ογ. Περὶ τὸ ἀπειθέντος προ προ LXXIII. De inobediente ante cœ-

κατάρχειθαι δίκην . ptam litem .

οδ. Περὶ τ απειθέντων με προτά LXXIV. De inobedientibus poft co
ταρξιν . ptam litem .
LXXV.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 383

οε . Περὶ φανερώσεως ... LXXV. De notorietate debiti .

ος. Περὶ τῆ , τί μέλλει γίνει πε LXXVI . Quid oporteat facere de bo-

ρι να πραγμάτων τὸ ἀπειθοῦντος εἰς nis inobedientis ad aliam poffeffionem
νομίω ἑτέραν διδομύων , οπότε μέχρι πα- traditis, quando ufque ad annuum fpa-
ραδρομῆς ἐνιαυτὸ τῇ ἀπειθίᾳ διμέ- tium perhifterer in inobedientia .
νόσιν .
οζ. Περὶ το, πόσον ἔλαττον ὀνόματι τ LXXVII. Quanti minoris nomine fru-
καρπῶν ἀπὸ τὸ νεμωμηθέντος φίς άπο- tuum ab co qui feudum poffidet , re-
λάβῃ ὁ ἀπειθείς , εἰ ἐντὸς τῇ νενομισμέων cipiat inobediens , fi intra tempus le-
χρόνων ἀπολαβῶν θελήσοιε τὴν νομίω . gitimum recuperare velit poffeffionem .
ση. Περὶ ποινής διδομένης κατά τε ἄκ- LXXVIII . De poena data contra a-
τωρα ρές σωενέντος . Etorem , & reum confentientem .
ο). Περὶ τῇ ἐκεσίως ἀναχωρέντων ἀπὸ LXXIX . De fponte recedentibus ab
* αγωγών . actionibus .
π. Περὶ Σιγίλλων & συνηθειῶν ἐν τις LXXX . De Sigillis & confuetudi-
σι τόποις ἐπικρατέντων τῆς τέτων ανα- nibus , quæ quibufdam in locis obti-
τροπῆς . nent , & eorum revocatione .
πα . Περὶ κοινότητος πόλεως , ὅταν κόν LXXXI . De Communi urbis , quam-

τιμαξ ὀφθῇ . do contumax videbitur .

Αρχή σὺν θεῷ τε δευτέρα βιβλία . Principium Deo juvante fecundi Libri .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ α. CAPUT I.

E profcriptis fub præcone propter

ΗΕρὶ τῆς ἀποκηρυττομθύων διὰ κοιτα-
ματζίωνα . DE contumaciam .

β. Περὶ τὸ σιωνος σιδίκως α II. De conftituendis Syndicis a Com-

των κοινοτήτων των πόλεων , ὅταν ἐνάγ- munitatibus Urbium , quando vocan-
σιν , ἢ παρ' ἄλλων κατηγορηθῶσιν . tur in jus , aut accufantur .
γ. Περὶ φερτζιεδικάτων . III . De foris judicatis .
δ. Περὶ τὸ ετηρημθύς καιρός τῷ ἀπο- IV. De confignato profcriptis tem-
κηρύκτῳ . pore .
ε. Περὶ τὸ γνωρίζειν τῇ Κόρτῃ τις V. De notificando Curia foris judi-
Φυρτζιεδικάτες . cato .
5. Περὶ διαδοχῆς ἀποκηρύκτων . VI. De fucceffione profcriptorum ·
ζ. Περὶ πω ανήβων παίδων τῶν ἀπος VII. De pueris impuberibus profcri-
κηρύκλων , οι τινες φία νέμονται . ptorum , qui feuda poffident .
η . Περὶ τῷ δικαίω τῶν γυναικῶν τῶν VIII. De jure uxorum profcripto-
ἀποκηρύκτων & μητέρων . rum , & matrum .
θ. Περὶ τῇ μὴ κωλάζεις τις πατές IX. De non puniendis patribus cau-
μας χάριν τῶν πταισμάτων ἢ τέκνων . fa delictorum a liberis patratorum .
ι. Περὶ τὸ ἐγκληματικό κατηγορ X. De reo accufato & vades dante .

μούς , καὶ ἐγγυητὰς διδόντος .

ια. Περὶ τῶν κατηγορώντων γυναῖκας XI. De accufantibus adulterii mulie-

πει μοιχίας , ε μὲ ταῦτα λαμβάνον . res , & poftea ipfas ducentes .

τις αυτής .
ιβ. Περὶ ποινῆς τῶν κατηγορώντων , κ XII. De poena accufantium , nec in
ἐν τῇ δοθείση διορία μὴ ἐρχομένων . termino dato venientium .
ιγ. Περὶ ποινῆς ἐκείνων , οι τινες α XIII. De poena illorum , qui in fe.
τῇ δευτέρα διορίᾳ τῇ δοθείση αὐτοῖς & cundo termino ipfis affignato non ad-
αγίνονται ἐπὶ τὸ συςῆσαι τὰ παρ' funt ad conftituendum feu confrman-
αὐτῶν προτεθέντα . dum ea , quæ propofuerunt .
ιδ. Περὶ ποινῆς τῶν συκοφαντών . XIV. De poena calumniantium .
με . Περὶ ποινῆς τιθεμθύης και τα και XV. De poena pofita adverfus accu-

τηγορέντος καὶ 13 κατηγορυμών , ὅτι σωε fantem & accufatum , qui confentien-
νῦντες τὴν διορίαν παρεκτείνωσιν . tes terminum protendunt .
ι . Περὶ τῶν σιωενόωτων προ προ XVI . De confentientibus ante vel poft
κατάρξεως , με προκαταρξιν . conteftationem litis .

XVII.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI .
384
.
ιζ. Περὶ ποινῆς τῶν ἀπειθέντων , καὶ XVII . De poena inobedientium , ne.
ἐν τῷ δικασηρίῳ μὴ ἐρχομβύων . que venientium ad tribunal .

. Περὶ τῇ γίνει προκάταρξιν τις XVIII. De facienda conteftatione li-

δίκης μὲ τὸ δοθῆναι τὸν λίβελλον , κι tis poft datum libellum , & in qua quan.
Ο ποια ποσότητι ὁ λίβελλο ουκ όφε- tirare libellus dandus eft ,

λεῖ δοθῆναι .
ιθ. Περὶ δηλατηρίων το δαγραφών , κ XIX, De exceptionibus dilatoriis , &

πότε προτίθενται . quando proponuntur .

κ . Περὶ τῆς ἐν τῇ τρατεία αγρα XX . De exceptione ob militiam .

φῆς .
και Περὶ τῇ χρηματικῶς ἐναγόντος ,
καὶ ἐγκληματικῶς κατηγορεμλύν .
κβ. Περὶ τὸ κατηγορηθέντος ἐνώπιον τῆ
δικαιότε , θα το ματςορα ανα-
XXI. De civiliter conveniente , & cri-
minaliter accufato .
XXII . De accufato coram Judice , &
a Judice majore convento ,

ζητεμούς .
κγ. Περὶ γραφῆς υἱότητος . XXIII. De fcriptura filiationis .

κδ . Περὶ τὸ προτίθεας τας δικαιο- XXIV. De proponendis allegationi-

λόγες τόν τε ἀκτορα καὶ τὸν ῥέον έσω bus ab aftore ac reo intra triduum

τριῶν ἡμερῶν τὰς πρὸς ... και βεβαίωσιν ad conftitutionem & probationem ipfius
τῆς αὐτῆς ὑποθέσεως ποιόντες . caufæ facientibus .

κε. Περὶ περεπτορίας ταγραφής αν XXV. De peremptoria exceptione op-

τιτεθείσης , ε πότε ὁ δικασὴς τῷ προ- pofita , & quando Judex jusjurandum
τιθέντι ὅρκον ἐπάγει . defert proponenti .
κς. Περὶ τὸ ἐρωτᾷν τὸν δικασὴν τὰ XXVI . Quando Judex interrogat par
μέρη περὶ φάκτο . tes fuper falto .

κζ. Περὶ ... τῶν ἐγγραφῶν τῶν περ XXVII. De reprobatione Scriptura-
ρὶ δωρεῶν , καὶ σέρξεων , και συναλλαγμά- rum , circa donationes , acceptationes &
των – οἷς περιέχεται ὄνομα λινὸς τῶν contra &tus , & quibus nomen contine
ἐχθρῶν , ἣν τῶν προδότων το βασιλέως , tur alicujus ex inimicis , aut prodito
ribus Regis ,

κη . Περὶ τῇ ἐμφανισθῆναι τὰ πριβε XXVIII. De manifeftandis privile-

1
λέγια καὶ ἔγγραφα τὰ γινόμενα τα 2* giis conceffis a noftris inimicis per an-
ἡμετέρων ἐχθρῶν ἔσω ἐνιωτὸ ἀπὸ τῆς num a die notificationis noftrarum Con-
ἡμέρας τῆς φανερώσεως τῶν ἡμετέρων δια- fitutionum ,

τάξεων .
κθ. Περὶ ποινῆς οἵτινες τὰ σιγίλλια XXIX. De poena illorum qui figil
καὶ τὴν νέαν διάταξιν τῇ χόρτῃ ἐκ ἐμ- la fecundum novam Conftitutionem Cu-

φανίζεσιν . riæ non pandunt .

λ. Ἐν ποιοις θέμασιν ἡ τῶν μαρτύ XXX. Quibus caufis teftium auditio

ρων ἀκρόασις ἀνατίθεται . reponitur .

λα . Περὶ τὸ μὴ ἀναφαίνειν και τι XXXI. Ne Judices renuntient adver

τὰς δικασὰς νόμος της λεγομβύους Ha- fus aliquem leges diftas Parebile .
βήβιλε .
λβ. Περὶ μονομαχίας . XXXII . De duello , feu fingulari cer-
tamine ,

λγ· Ἐν δις θέμασιν ἡ μονομαχία τό- XXXIII. In quibus caufis duellum

που έχει . habeat locum .

λδ. Περὶ καταθήκης ο κὶ πόσοι XXXIV. De depofito , & quot te-

μάρτυρες προσλαμβάνονται . ftes accipiantur .

λε. Περὶ τὸ πότε πρὸ προκατάρξεως XXXV. Quando ante litem cœptam
της δίκης οι μάρτυρες προσκομίζονται , και feu conteftatam teftes producantur , &
ο ποιοις θέμασι . quibus de caufis .
λς. Περὶ οχλομένω περὶ ὀματζίου , XXXVI . De turbato de homagiis ,
ἐνιαυτὸ βεβαιέται . & ut anno probatur .
λζ. Περὶ ἡττηθέντων πολεμάρχων . tis prælio ,
XXXVII. De vitis Præfe &

λη. Περὶ τὸ ὅρκε το γινομένο παρα XXXVIII. De juramento præftan

Τα πολεμάρχων 9 ὅτε τὸν κύκλον της do a Præfedis prælio , quando fingula

μονομαχίας υπεισέρχονται . ris certaminis circulum ingrediuntur ,
XXXIX
1
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 385

λθ. Περὶ ποινής τι δόλο που XXXIX . De poena doli Prafcito-

λεμάρχων . rum prælio .
μ. Περὶ τὸ ἔχειν ἐπιλογὴν τὸν και XL. Quod accufans non habeat ele-

τηγορηθέντα , ως βέλεται πολεμεῖν . &tionem feu optionem pugnandi ut vult ,

ad libitum.

μα. Περὶ 78 συντρέχειν ταῖς γιωα XLI. De fuccurrendo mulieribus

ξι καθώς δεν ὲ ὅσον δεν . quemadmodum , & quantum decet .

μβ. Περὶ ἀποκατασάσεως ἐλαττο- XLII. De reftitutione minorum .

μλύων .
μγ. Περὶ ἀποκαταςάσεως το δημοσία , XLIII. De reftitutione rei publica .
XLIV. De reftiturione mulierum .
μδ. Περὶ ἀποκατασάσεως γωαικών .
με. Περὶ ποινής τ εις δυνατὸς τὰς XLV. De poena lites transferentium

δίκας μεταφερόντων . in potentiorem ,

με. Περί διορίας διδομένης τοῖς ἐκε XLVI. De termino præfcripto dato
κλητέυσασιν . illis qui appellarunt .
μζ. Περὶ τοῦ ἀποφαίνειν τοὺς δικα XLVII . Cito a Judicibus dijudican-

τὰς ταχέως τὰς ὑποθέσεις , καὶ μὴ πα- das efle materias : neque permittendum
. effe Advocatis lites producere variis
ραχωρεῖν τοῖς συνηγόροις , παρεκτείνων
της υποθέσεις ματαίαις δικαιολογίαις . juris Arophis & verbis .
μη. Περὶ ποινής των δικασῶν κ XLVIII. De poena Judicum fenten-
* νόμων τω ἀπόφασιν δολερῶς διδόντων . tiam dolofe ferentium contra leges .
υθ. Περὶ ποινής τῇ δικας , ότε λα XLIX. De poena Judicis , qui acci-
τῶν δῶρα ποιήσῃ ἔνοχον τινὰ ἐγκλήμα- piens dona obnoxium quem faxit cri-
τι θανάτου . mini lethali .
L. De non ferendo teftimonio in cau-
ν. Περὶ τῇ μὴ προφέρεται μαρτυ-
είας ἐπὶ τῇ πριγκιπαλίᾳ υποθέσει με fa principali poft declarationem depo-
τὰ Πω φανέρωσιν * καταθέσεων . fitionum .
να . Περὶ τοῦ μὴ ἐκποιεί ποι τὰ ῥης LI. Ut ne regia bona alienentur ab

γικά πράγματα σε τινα εἰς ἐλάτε aliquo ad jurium noftrorum diminutio

ἢ ἡμετέρων δικαίων χρεωσημείων pem ab ipfis debitorum .
παρ ' αυτών .
νβ. Περὶ τὸ μὴ χειροτονείσθαι της LII. Ut ne ordinentur cenfiti fine

εναπογράφες χωρίς βολῆς , καὶ σμυαί- confilio , & confenfu dominorum .

σεως των δεσποτών .

να. Τίνες τῶν ἐναπογράφων χειροτο LIII. Qui cenfitorum ordinari pro-
νεῖσθαι κωλύονται . hibentur .

νδ. Περὶ ποινῆς τῶν κατεχόντων τα LIV. De poena occupantium ea , qua

ἀνήκοντα τῷ Δεμανίῳ . pertinent ad Domanium .

νε . Περὶ ποινῆς τῶν κατεχόντων ἀνθρώ- LV. De pœna ufurpantium homines
πως τινὰς το Δεμανία , καὶ μὴ ἀπαγ- Domanii , & id non denunciantium , &
γέλλοντας τοῦτο καὶ τὰς κατεχομβώες * ufurpatorum , nec id renunciantium .
μὴ ἀπαγγέλλοντας τοῦτο .
νς. Περὶ κεκωλυμένης ἐλαττώσεως LVI. De prohibita Feudorum dimi.
nutione .
Φίων .
κ . Περὶ τὸ μὴ ἐκποιεῖσθαι παρά τις LVII. De non alienandis ab aliquo

τα πράγματα τὰ ἐνοχοποιηθέντα τῇ bonis oppignoratis Cyriæ ob fervitium

Κόρτῃ ὑποδελείαν τινὰ τὰ καθόλ8 , ἔπε aliquod , five univerfim , five in par-
ἐν μέρει , πρὸς ἐλάττωσιν τῆς Κόρτης . te , ad Curiæ detrimentum .

νη . Περὶ ποινῆς Τιθεμβύης κατ' ἐκείνων , LVIII. De pena impofita contra il-
οιτινες ἀποδέχονται ὲ κρύπτεσι τους los , qui fufcipiunt & occultant homi-
ανθρώπες τὰς ἀνήκοντας τῷ Δεμανίῳ . nes ad Domanium fpectantes .
15. Περὶ τὸ ξεναι ἔχειν ἀφφιδάτες, LIX. Quod non liceat alicui habere
ή αρακατατιθεμώες ἀνθρώπες . affidatos , aut fequeftratos homines .
ξ. Περὶ τὸ πῶς δεῖ ἀποδεικνύειν τοὺς LX. Quod non oportet renunciare

ἔχοντας φία αυτοῖς ἀνήκειν τὰς ἀμφι- eos , qui Feuda habent , ambiguos homi-
βαλλομένες ανθρώπες 9 . οπότε οι ἄνθρω- nes ad eos pertinere , quando homines
ποι 18 Δεμανίς λέγεσιν ἀνήκειν τῷ Δυ- Domanii dicuntur fpectare ad Doma-
nium .
μανίῳ .
Tom. I. K k LXI,
 UTIONES
CONSTIT REGNI SICULI .
386

ξα . Περὶ τοῦ μὴ ἐνοχοποιῆσαι Τινὰ LXI. Ut ne quis propriam perfo-

τὸ οἰκεῖον πρόσωπον τισὶ δελείας δι ' nam oppignoret quibufdam fervitiis ob
αιτίαν γῆς τινὸς ἢ φία . caufam terræ , vel feudi alicujus .
ξβ. Ὑπὸ ποιαν αἵρεσιν χρὴ τὰς ἄνω LXII, Sub qua conditione oporter

θρώπους τῶν Ἐκκλησιῶν , Κομήτων , ἢ homines Ecclefiarum , Comitum , auc

Βαρανίων αγοράζειν τα πράγματα τῶν ἀν- Baronum , vendere bona hominum Do
θρώπων το Δεμανία . manii .
LXIII. De Baroni conftituente dota-
Εγ. Περὶ Βαρένα ποιῶντος δυδάριον Τῇ
αυτό γυναικί . litium uxori fuæ .
LXIV. De domino non fidejubente
ξδ . Περὶ δεσπότε μὴ ἐγγυἕντος τὸν
Βασσάλλον αυτὲ ἐγκληματικῶς κατηγο- Vafallum ipfius criminaliter accufatum ,

ρέμενον .
LXV. De licentia data Baronibus ha
ξε. Περὶ αδείας διδομένης τοῖς Βαρδ
νίοις τοῖς ἔχεσι δύο φία ποιήσαι δι- bentibus duo Feuda Doarium confi-
δάριον . tuere .
LXVI. De juramento facto a mulie,
ξε. Περὶ τὸ ὅρκο τι γινομένα ....
ribus habentibus Doarium fuper ali-
quod feudum aut regionem , aut villam
alterius .
LXVII. De licentia data Baronibus

oppignerandi ac in dotem donandi pro

priarum fororum gratia partem feudi .
LXVIII. De juramento dominis de-
bito a Vaffallis .
LXIX. Quibus ex cauffis Vaffalli a
dominis re , quam ab ipfis tenent , ſpo-
liantur .

LXX. Quibus de cauffis domini Val

"
fallorum homagium amittant .
LXXI. In quibus cafibus domini
poffunt a propriis hominibus fubfidium
petere .
LXXII. De debita militia fratri Ba-
ronis in bonis fratris fui .
LXXIII. De obfervatione cohabita-
tionis .
LXXIV. Quod non poffit aliquis du-
cere uxorem mulierem habentem feu-
dum feu caftrum fine benignitate Ba
ronis .
LXXV. Ne filii Comitum feu Ba-
ronum ab hominibus exigant jusjuran-
dum ipforum patribus decedentibus .
LXXVI. De fignificando Curiæ mor-
tem Baronis aut Militis , qui ab alio feu
dum obtiner .
LXXVII . De fucceffione Comitum
feu Baronam .
LXXVIII. De prærogativa fuccef-
fionis Comitum feu Baronum .
LXXIX. De Ballio impuberum .
LXXX. De Factoribus conftitutis in

Ecclefiis , quæ Paftoribus carent .

LXXXI. De turribus erectis poft
mortem Guillelmi deturbandis .
LXXXII. De non erigendo ex nunc
in aliquibus locis munimenta , & turres ,
LXXXIII. De fervis fugitivis .

LXXXIV.
 CONSTITUTIONES REGNI SICULI . 387

LXXXIV. De thefauris inventis

LIBER TERTIUS .
& aliis quibufdam bonis , & quid de
beat fieri de ipfis .
LXXXV. De eo quod oportet fieri I De Burgenli
E diverfis , quiinjuriarum
pœnis ,
afficit inju-
II.
de fervis fugitiviş.
LXXXVI. De præfcriptionibus & ria militem , aut alio aliquo injuriam
inferente Nobili .
poffeffione temporali ,
LXXXVIL , De feudis , & quomodo III. De Medicis , & quis eorum de-
ea per temporalem præfcriptionem ad beat privari .
Domanium rediguntur . IV. De conftituendis in qualibet ur-
*
LXXXVIII. De præfcriptionibus be duobus viris fidis > ut coram ipfis
contra fifcum datis . fiant electuaria.
LXXXIX . De differentia perfona

rum injuria affe &

tarum , utque difpi-
ciant Judices eorum differentiam. Cetera defunt .
XC. Quomodo Officiales in illatis

in ipfos injuriis fruantur Officii privi-

legiɔ.

EXPLICIT VOLUMEN PRIMUM

ci .

Tom. I. Kk 2 IN-
 388
INDEX
A Adfcriptitii non ordinentur clerici . 355. c.2.
Bactor animalium alienoram , vel
gregum atque pecorum gladio fe-
riatur. Pag. 8. columna 2. Qua
ratione, puniendus , fi equos , bo-
ves , capras , porcos , unum aut
A plures abegerit . ibid. Furti reus
erit , fi bovem vel equum errantem abdu-
xerit . 9. c. I.
Abbates in litibus quomodo facramentum da-
re debeant . 147. c. 2. Per Monafteria ho-
fpitale faciant . 156. c. 2. Ad fecularia ju-
dicia non trahantur . 161. c. I. Juftitiam fa-
ciendam curent . 177. c. 1. Ad Palatium ve-
nientes . ibid. c. a. Res ablatas reftituant .
191. c. 2. Centenarium Comitis Advocatum
non habeant , 193, c. 1. Non crudeles Ad-
vocatos ibid.ic. Juftitiam faciant ante
Comitem . 195. c. 2. Ad placita Mifforum
conveniant . 207. c. 1. Directi Monafteria ,
& Senodochia circumeant . 218. c. 1. & 2.
Res Ecclefiæ inter parentes non dividant .
220, c. 2. lifdem duos Advocatos habere li-
ceat . 196. c. I.
Abbatiffa in fuo Monafterio refideat . 149. C.
1. Centenarium Comitis Advocatum non ha-
beat . 193. c. I. Habeat Advocatum , & ju-
ftitiam faciat ante Comitem . 195. c. 2. Duos
etiam Advocatos habere poffit . 196. c. 1 .
Abiaticus , nepos ex filio . 236. c. 2.
Accipitrem de filva alterius fi quis furatus fue-
rit . 91. c. 1. In compofitione guidrigild ac-
cipitri non fit locus . 186. c. 2.
Accufati dare poffint fidejuffores , ne incarce-
rentur . 343. C. I.
Accufator non audiatur , nifi eam pœnam ,
quæ reo debetur , fe fubiturum promiferit,
fi accufatus innocens evadet , 6, c. 2. Sub
alterius nomine non accufet . ibid,
Accufator , qui comparente accufato , ad cu-
riam non compareat , condemnetur . 343. c.
2. Item fi ab accufatione defiftit . 344. C. 1.
multoque magis calumniator . ibid.
Accufator uxoris de adulterio , fi eam reci-
pit , quæftionem nequit fufcitare , 343. c. 2.
Accufator , fi cum reo colluferit , puniatur . 344.
c. 2. lite non conteftata , poteft cum reo com-
ponere ; conteftata , non poteft . ibid.
Accufatores quomodo repellendi . 64. c. 2.
Accufatus , fi cum accufatore colluferit , punia-
tur. 344. c. 2, Lite non conteftata , poteft
cum accufatore componere ; conteftata , non
poteft , ibid. Accufatus ad duos judices de
duobus aut pluribus criminibus , quomodo
fe defendere debeat . 346, c. 2,
Actionarii qui fuerint apud Langobardos . 265,
C. I. 2,
Actionarii Regii . 120. 177, C. I.
Actor publicus idem ac Procurator Regis . 111.
C. 2. 129. C. J.
Actor Regis fi ex Curte Regia aliquid dona-
rit. 114. C. 2.
Actor Regis fi quid per donationem acquifie-
rit . 96. c. I.
Actorem Regis fi quis occiderit , ibid.
Actores , Caufidici . 147. c. 2.
Adelchis Principis Beneventi Capitulare. 274.
Adelehis Augufta , Ottonis II, mater, 228. c. 2.
Adjutoria quando a vaffallis exigenda . 360.
c. 2, Pro militia fratris . ibid.
Adjuvare hominem in judicio . 161. c. 2.
RERUM .
Adrhamire facramenta in Palatio . 152. c.2.
356. C. I.
Advena homo fi in aliena Judiciaria inventus
"fuerit . 1. c. 2.
Advena & peregrini ad Sanctorum corpora
falvi vadant . 176. c. 2.
Adulter cum adultera comprehenfus . 207. c. 3.
Sanctimonialis adultera . ibid.
Adulterantem cum uxore fua marito occidere
liceat . 8o. c. 2.
Adulteri interitum non evadant . 7. c. 2. 17.
C. 24t : at
Adulteria , homicidia , furta non concelentur.
176. C. I.
Adulteria quomodo punienda 372. c . 2. Per
Ecclefiam coerceantur . 373. c. I.
Adulterinus fi quis appellatus fuerit . 74. C. 2.
Adulterinus filius vivat qualem Legem volue-
fit. 224. c. 4. i
Adulterium qui fuaferit , aut manus dederit
capite puniatur . 7. c. 3.
Adulterium liberi hominis cum uxore aliena .
195. c. 1. De eo Comes cognofcat . ibid.
Adulterium Sanctimonialis . 118. c. 1. 122. C.
2. 195. C. 2.
Adulterium uxoris fuæ fi quis confentiens ad-
probarit . 131. c. 1. Si cum aldia aut ancil-
la conjugata . 135. c. I.
Adunationem facere per facramentum . 194.
c. I. Ad malum facere adunationem 201.
c. 1. Vide Collecta , & Confpiratio .
Adunationes contra judicem fuum . 142. c. 1 .
Advocati præfentent latrones ad placita . 149.
c. 2. Pravi tollantur . 151. c. 1. Meliores eli-
gantur . 156. c. 1. Eligendi , quales Lex ju-
bet. 157. c. I.
Advocati Ecclefiafticorum pro iis juramentum
calumniæ præftent . 237. c. 2.
Advocati eligantur ab Epifcopis una cum Co-
mite . 195. c. 2. Duo Epifcopis , & Abba-
tibus dentur . 196. c. 1. Advocatos habeant
Epifcopi . 175. c. I. Laicos , non Clericos .
ibid. c. 2. Et univerfi Sacerdotes . 179. c. I.
208. c.2. Qui pro eis pugnam faciant . 230.
C. 2.
Advocati & pugiles dentur pupillis aliifque
perfonis debilibus . 314. c. 2. Quomodo or-
dinandi . 330. c. I. Juramentum præftent .
ibid. eorum falarium . 330. c. 2.
Advocatos bonos habeat Epifcopus , 193. c. 2.
Advocatum , five Advocatorem , five Cam-
pionem ad pugnam pro fe cui dare liceat .
233. C. 2. 235. C. I.
Advocatus Ecclefiafticorum non fit Centena
rius Comitis . 193. c. 1.
Edificia nova non conftruantur . 364. c. I.
Edificium fi quis in folo alieno conftruxerit ,
fumptus recipiat . 13. c. 1,
Emilia Provinciæ pars in Regno Italico . 176.
C. 2. 212. C. 2.
Aeris confervatio . 368, c. I.
Ætas legitima Langobardo homini fit in an-
no XIX . 196. c. I.
tas juvenilis aut decrepita a pugna per ſe
fufcipienda excufat . 233. C. I. 235. C. I.
Etatis veniæ Formula . 49. c. 2.
Affidatura , 370. 371. c. I. Animalia quomodo
in pafcuis affidanda , ibid.
Agapeti , & Synifacti . 218. c. z.
Aggagula quæ fit . 8, c. z.
Agnati atque cognati gradu proximi fuccedant
mortuis inteftatis . 7. c. 1.
Ai-
 INDEX
Aiftulfi Regis leges . 143.
Alamannia ; illuc dirigere Miffos Langobardis
interdictum . 141. C. 2.
Alba Civitas . 212. c. I.
Albingana Civitas . 212. c. 1.
Aldia , aut ancilla , fi furtum fecerit . 86. c. I.
Illas appellare Strigas non liceat . 96. c. 2.
Aldiæ alienæ fi quis violentiam fecerit , 8o. c. I,
Eam fi quis rapuerit . ibid. c. 2. Ei non li-
ceat fervo nubere . 81. c. I.
Aldiæ filii , fi aldius ex ea non fecerit mun-
diam , fint ejus , cujus & mater, 130, c. I.
Aldiam fi quis ducere voluerit . 124. c. 2.
Aldiam conjugatam fi quis adulterio çorrupe
rit . 135. c. I.
Aldii quale hominum genus fuerint , 66. c. 2.
84. c. I. Aldii & fervi minifteriales . 69,
c. 2. Si Aldius liberam uxorem duxerit. 81.
C. 1. Si ancillam . ibid. Aldii faciendi for-
ma . 82.c. 1. Aldius nondum factus amunt ,
84. c. I.
Aldii , five Aldiones , non fervi , fed neque
plena libertate donati , 124. c. 2.
Aldionem alterius fi quis per conludium com-
prehenderit . 125. C. 2 .
Aldiones & Aldie qua lege vivere debeant .
159. c. 2. Subtrahentes fe de publico feryi-
tio . 161. c. 2.
Aldiones , Aldii , quinam fuerint . 272. c. 1,
Aldiones Placentini . 180. c. I.
Aldiones adhuc obnoxii dominis fuis . 116, c. 2.
Vide Alii . Si Aldius in cafam alterius fu-
gerit . ibid.
Aldionum patroni . 164. c. 2, De Aldionibus
fiat , ficut lex habet . 198. c. I. 207. c. I. lis
nova conditio non imponatur . 209. c. I.
Aldium alterius fi quis battiderit . 129. c. 2.
Aldium , aut fervum fuum in cafa alterius co-
pulatum fi quis non requifierit . 136. c. 1. Si
Aldius in Ecclefiam confugerit . ibid. c. 2.
Aldium fuum fi quis contenderit effe quem-
piam . 141. c. I.
Aldium facere per chartam , non autem in
Ecclefia . 107. C. 2.
Aldius fuo patrono obedientiam impendat . 99.
c. 1. Si conyentionem fecerit fine notitia
domini fui . 121 , C. I.
Aldius fi cum libera muliere fornicatus fue
rit . 115. C. I.
Alienatio rerum in judicio deductarum prohi,
betur . 353. c. 2.
Alpes Noica . 172. c. 2.
Amalfis Ducatui Neap. fubjectus , uti & Sur-
rentum . 266. c. 2 .
Amatoria pocula aut alios cibos noxios porri
gentes puniantur . 372. c. 1.
Ambulans intra provinciam ? aut extra " fa-
ciat fcire per Judicem , aut per Miffum fuum,
105. C. 2 .
Amitæ fuccedant in portione nepotibus , fi for
rores nepotes defuncti exiftant . 144. c. I.
Amund , id eft a fe extraneus , & liber . 81.
C. 2. 144. C. 2.
Anagriph , id eft culpa præfumptionis , 78, c.
1. 130. C. I.
Ancilla fi furtum fecerit . 100. c. 2 .
Ancillæ alienæ fi quis in via antefteterit . 66. c.
2. Cum Ancilla gentili fi quis fornicatus fue-
rit . 78. c. 2.
Ancilla filii naturales ad dominum pertineant ,
9. c. 2. Si ancilla furtum fecerit . 86. c. 1 .
Ancillam fi quis comparaverit . 83. c. 1. Gra-
vidam fi quis percufferit . 92. c. I.
Ancillam alienam religiofa vefte indutam fi
quis ad uxorem ducat . 122. c. 1. Aut adul
teraverit . ibid. c. 2.
Ancillam alterius fi quis tulerit fraudulenter .
132. C. I.
Ancillam non velari poffe , nifi fecundum men-
furam . 170. c. 2.
Ancillam alterius fi quis fervus uxorem tule
Tom. I.
1
RERUM. 389
rit . 123. c. 1. Suam fi quis matrimoniare
voluerit . 81. c. 2.
Ancillam fi quis fervus fuper uxorem induxe-
rit . 124. c. 1. Si quis loco pignoris tenue-
rit , & eam adulteraverit . 125. c. 2.
Ancillam fugitivam fi quis ceperit . 364 c. 1.2.
Ancipitris & fpate in compofitione guidrigild
exceptio fiat . 186. c. 2. Vide Accipitrem .
Angariæ quæ fint . 269, c. I.
Animal alicujus fi alienum animal occiderit .
91. c. 2. Si lupus illud occiderit . 92. c. 1.
Si animal in flumine mortuum fuerit . ibid.
Vide Quadrupes . Peculium .
Animalia fua fuper aliquem reperire . 232.
C. 2 .
Animalium furta . 369. c. 2. Animalia in pa-
fcuis affidanda . 370. c. I.
Annona non nimis caro yendenda . 170. c. 1 .
Antiano fuggerente , Formula . 54. c. 2.
Apes fi quis furatus alteri fuerit . 91. c. 1 .
Apoftata a Fide Catholica puniuntur . 307 c. I.
Apoftolici , id eft Romani Pontificis , effe fub
defenfione . 198. c. 2. Eidem in omnibus ob-
fervetur obedientia . ibid.
Apparitorum officium & falarium , 334. c. I.
Appellationes fufcipi debent a judicibus . 8. c. 2
negentur fecundo in eadem caufa , 18, c. 1 .
Appellationis tempus conftitutum . 354. c. I.
probationes in appellationibus produci pof-
funt . 355. c. I.
Aquæ ferventis judicium . 116. c. 1. 185. c. I.
202. c. 1. Benedictio fuper aquam ferventem .
284. C. 2.
Aqua frigida judicium interdicatur . 201. c. 2 .
Ordo ad faciendum judicium ad aquam fri-
gidam . 282. c. 1, Benedictio aquæ frigidæ
ad furtum . 283. c. 2. Judicium ad aquam
frigidam fublatum . 349. c. 1.
Aqua Civitas . 212 c. I.
Aquitania & Wafconia . 172. c. I.
Arafcild , cavalcata . 132. c. I.
Arbor communiter incifa , & inde fi homną
occifus fuerit . 71. c. 2.
Arbor Sanctiva fuperftitiofe adorata . 120. c. I.
Arbores , ubi theclature ad fines difcernendos .
84. c. I.
Arbores alienas fi quis inciderit , 89. c. 2.
Archipresbyter Dioecefis . 170. c. I.
Arechis Principis Beneventi Capitulare . 260.
Pactum ejufdem cum Judice Neapolitano-
rum . 263.
Argam , hoc eft inertem , fi quis alium cla-
mayerit . 97. C. I.
Argelatus ( Philiprus ) laudatus . 221 .
Argentina Civitas ; ibi Comitia habita ab Hen-
rico I. Augufto . 234.
Arimanni quale hominum genus . 112. c. I.
Ingenui & nobiles fuere . 140. C. 2. 142. C. I.
157. c. 2. Ab iis Comes aut Sculdafius il
per vim exigant , 225. c. 2. Ad defenfionem
patriæ accurrant . ibid.
Arioli & ariola , five magicis , & divinato
riis artibus ftudentes , 119. c. 2. Inquirendr
a Judicibus . 120. c. i.
Arma fua fi quis alii præftiterit . 90. c. 1. St
quis aliena tollere præfumferit . ibid.
Arma facrata , ad quæ juramenta defereban-
tur . 94. C 2. 95. C. I.
Arma infra patriam non portanda . 150. c. 2.
170. c. 2. Non ad mallum , neque ad pla
citum . 180. c. 1. nullo modo portentur , fta-
tuta poena percutientibus cum eis : 308. c. I.
qui in regnum intrant , arma deponant . 308.
c. 2. pœna ejus , qui contra aliquem arma
tantum extraxerit . ibid. Et percutientis
309. c. I. Arma portare poffint Caftellani
& caftris fervientes . ibid.
Armentarius fervus . 71. c. 2 .
Armis depofitis publicam agere poenitentiam ,
166. C. 2.
Arramire facramenta . 152. c. 2. 188. c. 2.
Kk 3 Ars
 INDEX
390
Arramire fe in mallo . ibid. Vide Adrbamire .
Artis nomine Grammatica defignata . 211. c. 2.
Afilum Civitas . 212. c. 2.
Affalire iterantem collecta manu . 150. c. I.
Affigiæ , tabulæ fectiles ligneæ . 88. c. 2.
Afta Civitas . 212. C. 1 .
Aftalia alterius fi quis capellaverit . 112. c. 1.
Afto animo , id eft voluntarie . 73. c. 1.
Attendere ad gafindium . 175. C. 2.
Athalaricus Rex in Simoniacos Conftituta pro-
mulgat , datis litteris ad Joannem II. Pa-
pam 14. Jubet Salvantio , ut Edictum fuum
de Simonia tabulis marmoreis incidatur .
15. c. 2. Alterum ejus Edictum . 16. Sua &
Theoderici Edicta jubet obfervari . 18. c. I.
Scribit Senatui urbis Romæ , fe Edictum xII.
Capitum edidiffe , jubetque ut in Senatu
recitetur & locis celeberrimis proponatur .
ibid. Idem jubet univerfis Judicibus Provin-
ciarum . 18. c. 2.
Avaria , hoc eft Hungaria . 141. C. 2.
Avarorum partes . 170. c. 2.
Auctor , id eft venditor . 83. c. I.
Auguria , incantationes tollantur . 171. c. I.
Augufta Civitas . 172. 2.
Auguftana Vallis . ibid.
Aurem libero homini abfcindere . 68. c. 2.
Aurum fignare fine juffione Regis non liceat .
1
84. c. I.
Auftria Provincia Italia . 101. 102. 114. C. I.
116. c. 2. Pars Orientalis , ubi Forum Julii .
125. C. 1. 139. 176. c. 2.
B Bergomum Civitas . 212. c. 1.
Ajoaria illuc dirigere miffos Langobar-
dis interdictum , 141. c. 2.
Bajuli officium . 315. c. 1. 325. c. 1. Bajulus
juramentum non remittat . 322. c. 2. Jura-
mentum ipfe præftet . 323. C. 2. 324. C. I.
325. c. 2. Quas caufas judicare debeat . 325.
c. 1. fures juftitiariis remittat . ibid.
Bajulorum numerus . 326. c. 1. Clerici vel ju-
dices non fint bajuli . 326. c. 1. trigefimam
tantum in caufis recipiant . 326. c. I. quan-
doque fexagefimam . 327. c. 1. Eorum fala-
rium . 327. č. 2. 328. c. 1. Eorum ferix . 328.
C... Caufas inira bimeftre diffiniant . ibid.
c. 2. Summarie reftituere faciant quæ ra-
piunt gabelloti aliique exactores . 329. c. I.
Balium . Quomodo ratio de balio reddenda .
363. C. 2.
Baluzii ( Stephani ) præfatio in Chartam Ca
roli M. de Regnorum divifione . 171.
Banniatur nullus ad placitum , nifi qui cau-
fam fuam quærit . 164. c. I.
Bannire , vocare in jus . 186. c. 2.
Banniti contumaces forjudicentur • 340. C. I.
Poffunt intra duos menfes fe juftitiario præ-
fentare . 341. c. 1. Et etiam intra annum
ibid.
Bannum . Res mittere in bannum . 187. c. 1 .
Per fuftem & wantonem . ibid. c. 2.
Baptifmales Ecclefiæ . 174. c. I. 178. c. 1. A
laicis non gubernentur . 178. c. 2.
Baptifmalis Ecclefia . 207. c. 2. Fontes baptif-
males . ibid. & 220. c. 1 .
Barbanus , id eft patruus . 74, c. 2. Idem etiam
barba . 137. C. I.
Barbari ubicumque teftamentum facere poffint .
7. c. 2. Barbarus & Romanus rem alienam ,
fi fubripuerint , reddant . ibid. Barbarus Po-
tens nullo titulo alienas recipiat actiones .
ibid. Nec alicujus defenfor fit aut fuffraga-
tor . 8. c. 1. Tertio a judice conventus " fi
ad eum venire neglexerit , contumax decla-
retur . 13. C. 2 .
Barbaricum , id eft bellica expeditio . 265. c. 2.
Barones a Baronibus judicentur . 318. c. 2. Ba-
ronis mors , qui feudum habeat , nuntietur
RERUM .
Imperatori . 361. c. 2.
Baronis homicida cui poenæ obnoxius . 65. c.
2. Qui Barones appellati . ibid. 66. c. 1 .
Bafilicæ fub Palatii defenfione . 147. c. I.
Bafilicæ in laicorum folo , five beneficio .
220. C. I.
Baffi . Vide Vali .
Battere pro percutere . 93. C. 2. 129. C. 2.
Battiderit hominem liberum fi quis furore ac
cepto . ibid. Si aldium , aut fervum . ibid.
Bellagines , five Gothorum Statuta . 1.
Beneficia perdant Vaffi , nifi præfentent latro-
nes ad placita . 149. c. 2. Si tractorias Re-
gis defpexerint . 189. c. 1.
Beneficia injufte non tollantur . 217. c. 1. Sed
quidem inftaurentur . ibid. Non deftruantur .
218. C. I.
Beneficia quomodo Milites & Seniores cufto-
dire debeant . 236. Militibus ea diftrahere
vetitum . 239.
Beneficiarii fervi . 185. c. I.
Beneficiarius fervus aliquem in Ecclefia occi-
dens . 202. C. I.
Beneficium Ecclefiafticum habentes . 161. c. 2.
Si quis occafione proprii beneficium defer-
tum habuerit . 164. c. 2.
Beneficium contradicatur non facienti jufti-
tiam . 176. c. I.
Beneventani Principatus divifio . 270.
Beneventi Principes Langobardi fuis vivebant
legibus . 61.
Beneventi fi fervi fuerint quærendi . 121 , c. I.
Beneventum dirigere miffos Langobardis in-
terdictum . 141. c. 2. 180. c. I.
Binorum & Ternorum , fi per judicem agan-
tur , Formula . 44. c. 2.
Binorum & Ternorum , fi per officium agan-
tur, Formula . 45. c. 1 ,
Blafphemare , a fententia data appellare . 203 .
C. I.
Blafphemi linguam amittant . 374. c. 2 .
Breves , quid apud Langobardos . 274. c. 2.
275. C. 2 .
Brixia Civitas . 211. c . 2.
Bruneas extra regnum vendere nullus præfu-
mat . 150. C. 2. 151. C. 2. 170. C. 2.
Bruttare cafam alicujus . 110. c. 2.
Bunnarium , menfura terræ . 203. c. 1.
Burgundiæ Provincia . 172. c. I.
Byfantii aurei & argentei , qui . 172. c. 2.
C
Aballicare equum alienum . 92. c. 2.
Ca OCaballo alieno fi quis aurem aut oculum
excufferit . 92. c. 1. Si caudam capellaverit .
ibid. Si caballum alienum quis caballicave-
rit . ibid. c. 2. Si quis diffiguraverit , aut cir-
cinaverit . ibid.
Caballum fi quis emerit , & auctorem ignora-
verit . 83. c. 2.
Caballum alienum fi quis in damnum fuum
invenerit . 120. C. 2.
Caballum in mercato fi quis comparare volue
rit . 118. c. 2.
Caballum fi quis apprehenderit . 92. c. 2.
Caballus fi hominem iterantem fequutus fue-
rit . 93. c. 2. Perditum Caballum fi quis quæ-
rere rogatus fuerit . ibid.
Caballus , bos , porcus , canis fi damnum fe-
cerit . 91. c. 2. Præftitus fi homicidium aut
damnum fecerit . ibid. Si eum quis damnum
facientem invenerit . 92. c. 2. Si quis in a-
lienam meffem immiferit . 93. c. I.
Cadarfreda , confuetudo . 118. c. 1. 132. c. 2.
Caldaria aquæ ferventis ad judicium . 112. c. 2,
Calumniæ duæ pro una eaufa . 132. c. 1.
Calumniantes puniantur . 344. c. I.
Camerarii officium . 315. c. 1. 322. c. 2. Jura-
men-
 INDEX
mentun præftet . 323. c. 2. 324. c. 1. Quan-
to tempore poft officium depofitum in civi-
tate ma nere debeat . 335. c. 2.
Campio nullus ad pugnam vadens , herbas ,
quæ ad maleficia pertinent , habeat . 95. c. 2.
Cainpio & Camphio ad pugnam receptus . 158.
C. 1. 183. C. 1 .
Campione n pro pugna dare . 64. c. 2. 79. c. 2.
Pro fe d are ad pugnam cui liceat 233. c.
2. 135. c... De Campionibus Leges Sicula .
351. C. I. 2.
Campo vel cruce contendere . 157. c. 1. Cum
fuftibus pugnare . ibid. 166. c. 2. 173. c. 2 .
183. C. I. 186. c. 2. 189. c. 1 .
Campum alienum fi quis araverit . 94. c. 1 .
Campus Ma rtius , ubi Comitia Regni habe-
bantur . 113. C. I.
Cancellarii veraces electi chartas confcribant
fecundum legem . 196. c. 1. Quid pro char-
tis recipere debeant . 204. c. 2.
Cancellarii naanu charta firmata . 184. c. 2.
Ab iis cha rtæ confcribantur ante Comitem .
195. C. 2.
Canes alteri is fi quis incitaverit . 91. c. 1. Si
quis furatus fuerit . 91. c. 2.
Canonici feci indum Canones vivant . 156. c. I.
Clerici can onico ordine vivere cogantur
174. c. 1. Eorum habitationes Epifcopi præ-
paratas habeant . 213. c. 1 .
Canonicus ner no fieri perfuadeatur propter res
adipifcendas 221. C. 2,
Capella & Ecclefiæ emendentur . 156. c. 2.
Capellani Regis miffi ad vifitanda Monafte-
ria . 178. c. I.
Capellare , id eft frangere . 73. c. I.
Capiftrum cabatili fi quis abftulerit . 89. c. I.
Capitanei officium . 379. c. I.
Capitulare Langobardicum . 57. 60. 61. Ejus
elenchus 24.8 . & feq.
Capitularia Principum Beneventi . 57. 61. 62 .
260.
Capitularia non omnia vim Legis communis
habebant . 167' . c. 2.
Capfum , id eft thorax . 68. c. 2.
Carlomannus frater Caroli M. Augufti . 172.
C. 2.
Caroli Magni Leges . 148. Epiftola ad Pippi-
num filium . 168. c. 2. Additamenta ad Ca-
pitularia Caroli Magni. 169. Præfatio ad Le-
ges . 170. c. I.
Caroli Magni charta de divifione Regnorum .
171. 212. C. 2.
Carolus M. Francorum Rex , num Ticinenfe
Gymnafium inftituerit . 211. c. I.
Carolus Caroli M. filius . 172. C. 1 .
Carrucare , nunc far de' carreggi . 164. c. 2 .
Cafa Dei , id eft Ecclefia . 159. C. I. 163. C. 1.
Cafam alienam fi quis incenderit . 72. c. 2.
Cafam mancipatam fi quis comparaverit . 82.
C. 2 .
Cafam tributariam loco pignoris tollere non
liceat . 85. c. 1 .
Cafati , homines fervilis conditionis . 170. c. I.
Cafei & panis benedictio . 284. c. I.
Caffinam alterius fi quis difturbaverit . 96. c. 2.
Caffiodori Formulæ . 19. & feq.
Caftaldius in exercitu . 66. c. 2 .
Caftaldus Regis . 65. c. 2. Id eft Procurator
regius . ibid. Si quid per donationem acqui-
fierit . 96. c. 1. 169. c. 1. Vide Gaffaldius .
Caftellani poffint arma portare . 309. c. 1. Eo-
rum officium . 315. C. L. 333. C. 2.
Caftrare aliquem fi quis præfumferit . 159. c. 2.
Caftri aut Civitatis per murum fi quis fine no-
titia Judicis exierit , aut intraverit . 84. c. 2.
Caufa , id eft res , cofa . 143. C. 2. 177. C. 2.
Caufa fi coram Comite non fuerit finita . 164.
C. 2.
Caufa leviores a Vicariis decernantur . 157.
C. 2.
Caufæ minores campo vel cruce dijudicandæ .
J
RERUM .
391
157. c. 1. Potentiorum caufæ , & pauperum .
154. C. 2.
Caufæ , quæ primitus cognofcendæ in judiciis .
314. c. 2. Prius inchoatæ , primo terminen-
tur . 315. c. I. Caufarum terminus . 338.
c. 1. Cito decidantur . 354. c. I.
Caufam alterius agere aut caufare fi quis præ-
fumferit . 142. C. 2.
Caufam fuam fi quis Sculdafio adduxerit , &
ipfe juftitiam facere neglexerit . 107. c. 2.
Caufam judicatam fi quis repetere in mallo
præfumferit . 160. c. 2.
Caufidici ad judicia non acquiefcentes . 203.
C. I.
Cautio pro mutuo quando expiret . 105. c. I.
Cautionem facere non nominative de rebus ,
116. C. I.
Ceneta Civitas . 212. c. 2.
Cenitum , hoc eft hominem nihili , fi quis a-
lium clamaverit . 97. c. I.
Cenfualem terram fi quis habuerit . 190. c. 2 .
Cenfum reddere pro cafa alterius . 132. c. 2 .:
Cenfus Regalis perfolvatur . 171. c. I.
Cenfus relevandi Formula . 50. c. 2.
Centenarii , Judices minores . 151. c. I. 169.
c. 1. Placitum Centenarii · 154. C. 1. 156.
C. 1. 158. C. 1. 171. C. 2 .
Centenarii , fi furones celaverint , judicentur .
193. c. 1. Propter juftitiam munera non ac-
cipiant . ibid. Mali abjiciantur . 194. c. 1. De
iis inquifitionem faciat Comes . 202. c. 2.
Centenariorum placita . 193. c. 1. Centenarius
Comitis . ibid.
Centenarius centum familiis præpofitus . 111 .
C. 2. 169. C. 1 .
Cerarii fervi , aut liberti . 150. c. 1.
Certamina fingularia . Vide Pugna .
Cervus ab aliquo fagittatus , cujus effe dica-
tur. 90. c. 2.
Cervus domefticus . ibid.
Cefpites , prædia ruralia . 145. c. I.
Charta ingenuitatis . 163. f. 1.
Charta venditionis quomodo facienda . 141. c. 1.
Chartæ factæ fine inveftitura legitima . 226.
C. 1. Si falfæ appellentur , quomodo defen
dendæ . ibid. c. 1. & 2. 228.
Chartæ fine menfe , & die menfis . 206. c.2.
Chartæ publicæ a Cancellariis confcribantur
ante Comitem . 195. c. 2. Oftendantur ante
Epifcopum . 196. c. I.
Chartæ fcribantur fecundum Leges . 121. C. 2 .
Chartam per vim factam fi quis dixerit , pu-
gna fiat . 231. c. 2 .
Chartam convenientiæ fi plures fecerint . 125..
c. 1. Falfam fi quis fcripferit . 84. c. 1.
Chartas nullus Presbyter fcribat . 161. c. 1 .
Chartula ingenuitatis . 184. c. 2. Cancellarii
manu firmata . ibid.
Chartula
Chartula obligationis eorum , qui in fervitio
obligationis eorum
fe tradiderint . ibid.
Chartularii liberti . 150. c. 1. 177. C. I.
Chrifma datum ad judicium fubvertendum .
156. c. 1.
Cinifius mons . 172. C. 1.
Circinare caballum alienum . 92. c. 2.
Civitas Nova apud Mutinam . 172. c. 2.
Civitatis aut Caftri per muros fi quis fine no-
titia Judicis exierit , aut intraverit . 84. c. 2.
Clariffimatus Formula . 48. c. 2.
Clericare , hoc eft Clericum facere . 112. C. 2.
Clerici vel alii fi damnatos judiciis eruerint ,
ipfi ad pœnam teneantur . 12. C. I ..
Clerici Romana Lege viventes . 138. c. 2. Ca-
nonico ordine vivant . 174. C..
Clerici non fint bajuli . 326. c. 1. nec advoca
ti. 330. c. 2. Qui ex adfcriptitiis poffint ef-
fe Clerici . 355. c. 2. Et ex villanis . 356. c. 1.
Clerici non fint Advocati Epifcoporum . 175.
c. 2. Clericis nullus, laicus crimen audeat
inferre . 184. c. 1. Clericus Curiam non in-
tret . ibid. A fuo Epifcopo judicentur . 167 .
C. J.

INDEX
392
c. 1. Sine eius literis ad Regem fuas cau-
fas non deferant . 168. c. I.
Clerici fagitivi ad fua loca revertantur . 193.
c. 1. Lege Romana vivant . ibid. Vide Ec-
clepaftici.
Clericis quarta pars Decimarum detur . 161.
c. i. Clerici ad fecularia judicia non tra-
hantur . ibid. Ubi debeant conveniri in ma-
leficiis ? 318. c. 1. Et ubi pro poffeffionibus .
325. c. 2. 326. c. 1 .
Clerico nulli introductam mulierem habere li-
ceat . 218. c. 2.
Clericorum filiis interdictum fieri Notarios ,
Sculdafios , Comites , Judices . 133. c. 1. bo-
na parris habeant jure locationis . 362. c. 2.
Clericorum nemo jurare audeat . 237. c. 1. Jus-
jurandum præftent per Advocatos . ibid.
Clericum alterius Epifcopo non liceat ordina-
re fine dimifforia 149. C. 1. 156. c. 2. Ei
illata vulnera in Ecclefia quomodo compo-
nenda . 184. c. 2. 185. c. 1 .
Clericus fi quis Langobardus fiat , filii vivant
lege , qua is vivebat . 138. c. 2.
Clerus omnis fuo fungatur minifterio . 217.
C. I.
Codicillorum vacantium Formula . 27. c. 1 .
Cognati atque agnati gradu proximi fuccedant
mortuis inteftatis . 7. c. 1.
Cognationum gradus quomodo in fucceffione
numerentur . 73. c. 2.
Collata & Priftina , quæ . 267. c. 1 .
Collecta ad malum faciendum prohibeatur .
201. c. 1. Vide Adunatio , Confpiratio .
Collectio hominum ad inalum faciendum .
133. C. I.
Coludium facere . 78. c. 2.
Colonus æque ac dominus de frugibus fubla-
tis agere poteft . 13. c. 2 .
Colonus traditionem facere non poffit . 152. c. 1.
Coma quando pofita a puellis Langobardis
101. C. I.
Comacinus Magifter , faber murarius . 72. c. I.
Comam deponere in Monafterio regulari . 164.
C. I.
Comes idem interdum ac Judex . 75. c. I. An-
te eum chartæ fcribantur , aut oftendantur.
195. c. 2. 196. c. 1. Una cum Epifcopo con-
temtores correctionis reprimat . ibid. Eccle-
fiafticos ad pontium reftaurationem compel
lat . 199. c. 1. Ecclefias reparandas curet .
ibid. Poftquam de hoftili expeditione fuerit
reverfus , heriliz fit reiciffum . 201. c. 2. In-
quifitionem faciat de Vicariis & Centena
riis . 202. c. 2. Non excufetur a placitis Mif-
forum . 207. c. 1. Ad juftitiam faciendam
compellat Epifcopos . 175. c. 1. Faciant &
ipfi ubicumque . 175. c. 2.
Comes ab Arimannis nil per vim exigat . 225.
c. 2. Eos ad defenfionem patriæ convocet
ibid. Comiti liceat Campionem pro fe dare
ad pugnam . 233. c . 1. Comitem fieri non
liceat Clericorum filiis . ibid. c. 2.
Comites Franci , & Langobardi . 175. c. 2. Ad
Palatium venientes . 177. c. 2. Nemini tefti-
monia tollant . 178. c. 1. 2. Placita in Ec-
clefiis non habeant . 164. c. 2. Partem He-
ribanni recipiant . 166. c. I. Comitum judi-
cia effugere . 166. c. 2. Incantatores Comes
reprimat . 171. c. 2. De homicidiis compofi-
tionem folvere faciat . 188. c. 2. Ubi mal-
lum & placita tenere debeat . ibid. Ejus Mi-
nifteriales . 189. c. 1. Comites Mifli Regis .
193. C. 2.
Comites teftem malam famam habentem non
admittant . 157. c. 1. De latronibus plenan
juftitiam faciant . 157. C. 2. ita & Regi in
eorum minifteriis . ibid. Pauperes per placi-
ta non fatigent . 158. c. 2. Pleniter juftitiam
diligant . 156. c. 1. Pauperum caufas primi-
tus deliberent . 156. c. 2. Cum Epifcopis con-
cordiam alant . ibid. In eorum præfentia Ad-
1
RERUM .
vocati eligantur . ibid. Curent , ut parricida
ac homiciae poenitentiæ fubdantur . 220. c.
1. Comiti nullum obfequium liberi homines
faciant . 220. c. 2. Uniti fint cum Epifcopis
pro pace regni . 224. c. 1. Curent , ne pau-
peres crucientur • 214. c. 2. Ab inceftuofis
wadias recipientes . 215. c. 1. Legalem po-
pulo juftitiam faciant . 217. c. 1. Curent ne
moleftentur incolæ . ibid. c. 2.
Comites_Palatii potentiorum caufas fine juſ-
fione Regis non finiant . 154. C. 2.
Comites a Comitibus judicentur . 318. c. 2.
Comiti quid agendum , fi damnum in immu-
nitate fiat . 162. c. I. Placitum non habeat
pifi jejunus . 164. c. 1. Si coram eo caufa
non fuerit finita . 164. c. 2.
Comiti tertia pars compofitionum detur . 179.
c. 1. Liberos homines Comes non opprimat .
179. c. 2. Pauperum caufas prius audiat . 185.
c. 2. Mannire ad eum fpectat . 186. c. 2 .
Comitia Regni Langobardici quando facta .
113.
Comitis Centenarium Clerici non habeant Ad-
vocatum . 193. c. 1. Propter juftitiam Comi-
tes munera non accipiant . ibid. Foreftam
novam inftitui non finant . ibid. Qui bonam
juftitiam factam habent . ibid. c. 2. In Mif-
fatico Comes direct s . ibid. Qui juftitiam
facere noluerit . ibid. De caufis adulterii
cognofcat . 195. c. 1. Ad ejus placita cum
collecta & fcuto nemo eat . 195. c. 2.
Comitis Archiatrorum Formula . 31. c. 2..
Comitivæ Romanæ Formula . 42. C. 2.
Comitiva Ravennatis Formula . 43. c. 1.
Comitiva Infulæ Curritanæ & Celfina Formu-
la . 43. c. 2.
Comitiva diverfarum Civitatum Formula . 46.
C. I.
Comitivæ facrarum largitionum Formula . 24.
C. 2.
Comitiva privatarum Formula . 25. c. 1.
Comitivæ patrimonii Formula . 26. c. 1 .
Comitiva primi ordinis Formula . 27. c. 2. & .
28. C. I.
Comitive Syracufanæ Civitatis Formula . 34-
C. I.
Comitiva Neapolitana Formula . 34. c. 2 .
Comitiva Principis militum Formula . 35. c. 2 .
Comitiva Provinia Formula . 36.
Comitiva Gothorum per fingulas provincias
Formela . 37. C. 2.
Comitiva Formarum urbis Formula . 39. c. 1.
Comitiva Portus urbis Rome Formula . 41 .
C. I.
Comitum placita . 149. c. 2. In eorum præfen-
tia homines vendantur 150. c. 1. Juftitias
faciant . ibid. c. 2. Si caufas inter fe habue-
rint , Regem adeant . 154. c. 2. Latronem
forbannitum Comes denuntiet aliis Comiti-
bus . 155. c. 2. Juftitiam non dilatent . ibid.
Commeatalis ad tea.pus Formela . 48. c. 2.
Commeatus , licentia , commiato . 179. c. 2.
181. c. 2 .
Commendandorum Comiti Principum Formu-
la . 46. c. I.
Commendare res fuas in cafa alterius . 132.
C. I,
Commendare fe alicui . 178. c. 2.
Commentarienfis Formula . 53. c. 2.
Commonitorii illi & illi Scriniariis Formula .
45. C. I.
Commutatio terræ , prati &c. 126. c. 2.
Commutationes irrationabiles , & inutiles Ec-
clefiis , diffolvantur . 200. c. 2 .
Comparare res alienas . 202 c. 2.
Comparatio terræ, prati &c. 127. c. i.
Competitorum Formula . 50. c. 2.
Componere hominem occifum in fui tutelam .
151. C. 1.
Compofitio confilii illiciti . 117. c. 1. Pro cul-
pa fervi quomodo facienda . 99. c. 1. Pro
ho- .
 INDEX
homicidio . 106. c. 2. 115. c. 2. Pro plagis li-
bero homini inlatis . 68. c. 1..2. 69. c. 1. Al-
dio alieno , aut fervo minifteriali . 69. c. 2.
Servo alieno rufticano . 70. c. 1.
Compofitio fecundum Legem Salicam . 183. c.
1. Si proprietas non fufficit , de immobilibus
fuppleatur . 187. C. 1 .
Compofitiones caufarum quomodo folvenda .
1158. c. u. 160. c. 2. Quae ad manum Regis
pertinent . 95..c. 12. 96. C. (L.
Compofitiones vulnerum & cædium in Tem-
plo factarum . 185. c. 1.
Compofitiones widrigilt . 185. c. 2. 187. c. 1.
Compofitionum tertia pars Comiti detur. 179.
C. I. 2.
Concedendorum Delegatoriorum Formula . 54.
C. L.
Concilium fub Carolo M. in Galliis habitum .
148.
Conclamatores , & Clamatores , vel Caufidici
non acquiefcentes ad judicia . 203. C. L
Concubinam habere an liceat . 208. c. ' I.
Concubinarii & concubinæ puniantur . 17. c. 2.
Conductor & dominus , fi mulierem in fua
poffeffione rapi non prohibuerint, ille occi-
datur, bic poffeffionem amittat. 16. c. 2.
Congregationes fuperfluæ non fiant. 179. c. 2.
Conjectum facere pro exercitali caufa . 161.
C.L Ad heribannitorem . ibid. Infra Judicia-
riam fuam nero de aliorum conjedu acci-
piat . 193. C. 2,
Conjectum facere Comiti nemo ex liberis ho-
minibus cogatur . 220. C. 2.
Conjugi fuæ fi quis metam dare voluerit , 121.
c. 1. Quantum maritus donare poffit . 123.
c. 2. Vide Uxor,
Conjugi fuæ fi quis malam licentiam dederit .
131. Col
Conjugia fervorum non dirimantur . 166. c. I.
Conjunctiones incefta tollantur , 208. c. 2. 216,
C. 2. 218. C. L.
Conjuratores , id eft Sacramentales . 115. c. I.
Conliberti fi inter fe de lite convenerint . 103.
C. I.
Conliberti ,shomines ejufdem foci & conditio
nis . 121. C. 2. 130. C. 2. 132. C./ I.
Conradi I. Augufti Lex . 236.
Conradus Burgundiæ Rex . 228.
Confentia urbs , finis Princ, Salerni . 271. c. 2.
Confilium de perjurare , aut caſam alienam
incendere . 7. C. 1.
Confilium malum , aut mortis . 133. c. 1, 134,
C. 2.
Confobrina Formula , ut legitima fiat uxor .
51. C. I.
Confobrinam , neptem , novercam , &c. nemo
in uxorem ducat . 209. c. 1.
Confpirationes quicumque facere præfumferit.
203. 1. 2. Vide Adunatio , Collecta .
Conftitutiones Regni Siculi . 297, 299. 305 , ear
rum Grace fcriptarum Tituli quamplurimi .
.297. 301. 381. Commentariis a variis illu-
ftrata, 299. Novis Conftitutionibus aucta a
Jurifconfultis . 300. Confufæ & mendis re
ferta . ibid. Earum Codex Vaticanus . 301.
Earumque Græcarum Codex Barberinus &
Parifiens , ibid. 381 , Earum Tituli , 302, Di
& etiam Neapolitana . 302. 305.
Confuetudo longa pro lege fervetur . 168. c. 2.
Si tamen lex defit . 179. e. 2.
Confuetudines injufte tollantur . 191. C. 2.
Confularitatis Formula . 32, C. 2.
Confulatus Formula . 19.
Contemtores correptionis a Comite , & Epi-
fcopo coerceantur . 196. c. 1,
Contemtores Curiæ Imperialis puniantur. 328.
C. I.
Controverfia omnis coram Centenariis defini
ri poteft . 154. C. 1.
Contumacium poena in civilibus caufis · 337.
C. L. 2. 338. c. i. Et in criminalibus . 339. c. 1.
RERUM. 393
Convenientia per chartam factam . 139. Č. 2.
140. C. I.
Convenientiæ chartam fi plures fecerint . 125.
C. I.
Convenientiam fi quis fecerit cum Pontifici-
bus . 146. c. 2.
Conventio facta cum fervo alieno fine noti-
tia domini fui . 121. C. 1.
Converfari turpiter cum uxore aliena fi quis
inventus fuerit . 128. c. 2.
Copulati contra Canones feparentur . 168. c. 2.
Cornicularii , qui egreditur , Formula . 52. C, 2.
Cornicularii , qui accedit , Formula . 53. c. 1.
Corona , qua Henricus Imperator Mediolani
coronatus fuit . 277.
Corruptor virginis ingenua , nobilis & plebe-
jus , quo fupplicio puniendus . 9. c. L. Qui
viduæ ftuprum infert , adulterii poena affi-
ciatur . ibid, Flammifque exuratur , etiamfi
vidua confenferit . ibid. Ingenuus corruptor
ancillæ alienæ vel originariæ , quomodo pu-
niatur. ibid.
Corfica Infula ; illuc fontes in exilium miffi .
195. C. L.
Credentes homines , fide digni . 176. c. 1.
Creditor fi pignoraverit debitorem . 125. c. I.
Servum aut ancillam fi loco pignoris tenue-
rit. 125. C. 2.
Creditorem inter & debitorem fi intentio fue-
rit . 95. c. 2. 104. C. 2.
Creditores coloni vel fervi , dominum non im-
petant , fed illorum peculium . 12. c. 1. Qui
potentibus tradiderint cautiones debitorum
fuorum , repetitionem debiti amittant . 12.
c. 2. Si debitori res fibi non obligatas ra-
piant , reddere debeant . ibid. Debitum amit-
tant , fi centefimam a creditore popofce-
rint . 12. C. 2.
Cremona Civitas . 212. c. I.
Creventia idem ac focietas 273. c. 2.
Criminales caufas agere Judicibus liceat etiam
feftis diebus . 234. C. 1 .
Cruce vel campo contendere . 157. C. c. 1. 173,
C. 2. 186. c. 2. Tollatur . 208. c. 1.
Crucis experimentum . 150. C. 1. 156. C. 1 .
Cuma , five Novocomum , Civitas . 212. C. I.
Cura Epiftolarum Formula . 53. C. 1.
Curatoris Civitatis Formula . 41. C. 1 .
Curia fuo Curiali inteftato fuccedat , 7. c. 1.
Curia a cruore dicta , 184. C, 1.
Curia fua ferventur jura . 356. C. 1. 2. 357.
C. I.
Curia Palatii Formula . 38. c. 2 .
Curialibus illata injuriæ quomodo punienda
314. C. I.
Currum & boves alienos in filva fua fi quis
comprehenderit . 119. c. 1.
Curtem alienam fi quis afto animo fuerit in-
greffus . 88. c. 1,
Curtes Regiæ Gaftaldiis commiffa . 205. c. 1 .
Curtis rupturam mulier facere non poteft . 88.
C. I.
Curtis Qlonna . 203. C. 1. 210.
Curtis Regia , id eft Camera , feu Fifcus Re-
gis. 73. c. 2. Quando ipfa defunctis fucce-
dat . 74. c. 2. Pars Curtis Regis fi facramen-
tum deducere debeat . 147. c. 2. Dominatio
Curtis Regiæ in Oratoriis . 174. c. I.
Cuftodiendarum Portarum Civitatis Formula .
46. c. 2.
D
prohibentur , & ludentes puniuntur ,
Adi prohi
374. C. I.
Damoniaca fi facta fuerit fponfa . 76. c. 2.
Dæmoniacus homo fi damnum fecerit . 91.
C. I.
Damnatorum bona propinquis , vel fi defint ,
fifco cedant . 12 c. 1. Item Curialis damna-
ti ,
 394 INDEX RERUM .
ti, excepto crimine læfæ majeftatis . ibid. Dextras dare ad jurandum . 176. c. 2.
Damnietas pro damno . 106. c. 1 . Diacones honore privati , pœnitentiæ fubdang
Debita patris filius folvere quando non cogatur . 220. c. 2.
tur . 114. C. I. Diaconiæ olim prædiis ditatæ . 216. c. 2,
Debita , id eft multa pecuniaria , quomodo Dies Dominicus honoretur . 167. c. 1 .
folvenda . 158. c. 1. 160. c. 2. Digitum libero homini excutere . 69. c. I.
Debitor non habens nifi caballos , aut boves , Difcordiis & contentionibus qui ftudere fo
quomodo pignorandus . 85. c. 1. Non liceat lent . 201. c. I.
cafan tributariam loco pignoris tollere de- Diftringere , émendare . 174. c. 2. 178. C. I,
bitori . ibid. Divinationes tollantur . 171. c. I.
Debitor publicus , fi ad ecclefiam confugerit , Divifio rerum infantis . 117. c. 2.
compellatur egredi aut folvere . 9. c. 2. Divortium qua ratione debeat fieri . 8. c. 2.
Debitor fi pignus recolligere neglexerit . 125. Doctrinam reftaurate in Italia conati Impera-
C. I. tores Franci . 211. ç. 1 .
Debitor debitum negans . 219. c. 2. 325. C. 2. Dohannæ de fecretis & Quæftorum officium
Quomodo muletandus , fi folutionem callide 323. c. 1. 2.
diftulerit . 325. c. 2. Domini non opprimant vafallos , nec deferant
Debitorem pignorare , quando in exercitum in fidejuffione , & e contra . 359. c. 1. Ho-
ambulandum eft , nullus præfumat . 148. c. I. magium amittant , fi vafallos iniuria affece-
Debitorem pignorare quando liceat . 84. c. 2. rint. 360. c. 1. Quando à fuis hominibus ad-
Debitorem inter & creditorem fi intentio or- jutoria exigere poffint . 360. c. 2.
ta fuerit . 95. C. 2. 104. C. 2. Dominicum , hoc eft Regium , foreftum . 157.
Debitores intra duos menfes a lata fententia C. 2. 193. C. I.
folvant . 12. C. 2. Dominicus dies honoretur . 167. c. I. Et ob-
Debitum poft mortem patris fi quis a filio exi- fervetur . 219. c. 2. Dominico die & diebus
gat . 95. c. 2. pafchalibus nullus conveniatur . 14. c. I.
Debitum vadiatum ad opus Regis . 193. C. 1 . Dominum fuum fi quis occiderit . 65. c. I.
Decalvare fures . 119. c. 1. Dominus , qui mulierem rapi in fua poffeffio
Decanus decem familiis præpofitus . 111. c.2. ne non prohibuerit , illam amittat . 6. c. 2.
120. c. J. 76. c. 2. pro fervo aba& tore animalium alienorum &
Decimæ dentur , & pro luminaribus ac elee- raptore aut fatisfaciat , aut reum judici tra-
mofynis difpenfentur , 219. c. 1. Propriis dat . 8. c. z. & 11. c. 2. Servum furti reum ,
Bafilicis non dentur . 229. c. I. nifi ipfe furtum reddat , dare cogitur , iti-
Decimæ Ecclefiis folvantur . 307. c. 2. demque animal , fi damnum fecerit . 13.
Decimam unaquæque Ecclefia de villis acci- c. J. Cum fervum tradit , illa etiam quæ ad
piat. 208. c.1. 221. c. 2. Dare nolentes di- eum ex ejus furto pervenerint , exfolvere
Aringantur . 213. c. 1. Excommunicentur debet , ibid. Mancipia etiamfi originaria ad
215. c . I. juris fui loca transferre , imo & alienare po-
Decimas unufquifque donet . 149. C. 2. 156. C. 2 . teft . 13. c. 1. Dominus æque ac colonus de
In quatuor partes dividantur . 160. c. 2. De frugibus fublatis agere poteft . 13. c. 2. De
rebus Ecclefiarum dentur . 170. c. 1. Nona fervi fui vel ruftici morte agere poteft cri-
& decima exigantur . 190. C. 2 , 199. C. 2. minaliter , aut civiliter. ibid.
200. c. 1. 2. Non redimantur . 200. C, 2. Domo coltiles , domus a colonis agrorum ha
Defenfæ funt imponenda , & quis eas impo- bitatæ . 219, c. I.
nere poffit , & contra quos . 309. c. 2. Ab Domum alienam fi quis exercitalium freger
Officialibus imponi poffunt . 310. c. 1. Po rit . 153. c. 1.
na in contemptores defense . ibid. Defenfa Dona annualia Regi offerenda . 218. c. 1 .
injufte impofitæ . 311. c. 1. Donantes Ecclefiis fibi non refervent jus do
Defenfio ; qui fub defenfione Imperatoris , & nandi , vendendi . 158. c. 2.
" Apoftolici funt . 198. c. 1. Donantes , & poftea in hoftem euntes : 159;
Defenforis cujuslibet civitatis Formula . 42. c. I. c. 1. Ufumfructum rerum donatarum fibi
Dei judicium in pugna per Campionem . 79: refervare liceat . 196. c. 1 .
c. 2. Donantes fraudulenter . ibid. c. 2.
Delationibus occultis non credatur . 8.་ ་ c. 1. Donantes Ecclefiis , unde liberi exheredari pof-
Delator falfus flammis abfumatur . 7. c. 2. Si fent . 215. c. 2. 221. C. I.
quod detulit , non potuerit adprobare , ca Donare quid liceat patri , fi filias habeat
pite puniatur . 8. c. I. 116. c. I.
Delegare res fuas in alienam perfonam . 207. Donatio fine thingatione aut fine Launechild ,
C. I. non fubfiftit . 117. c. 1. Excepto fi in Ec
Delegatio & delegati , quid fint . 12. c. 3. 1 clefia , aut loco Sanctorum , aut Xenodochio .
Delegatoria Formula . 54. c. 2. al ibid. c. 4.
Deliciofi Regum , nunc Confidenti . 143. C. 7. Donatio irrita fit , fi filii fuperveniant . 75. C.
Demanium quomodo locandum . 332. C. 1. De 2. Aut fi culpam donatus faciat . 76. c. I.
manii jura fervanda . 356. c. 1. 2. Homines Donatio rei mobilis vel mancipii fola tradi-
demanii alio tranfeuntes revocentur , & vi- tione largientis fit perfecta . 8. c. 1. Prædii
ce verfa . 357. c. 1. Homines demanii affi- vero , fcriptura & teftibus . ibid.
dati non teneantur . 357. c. 2. Quomodo ali- Donationes non extorqueantur terrore . 17.
qui ad demanium pertinere nofcantur . ibid. C. 2.
fi , qui hereditagia emunt in demanio , le Donationis charta per garathinx facta . 113.
gibus , quibus venditor fuberat , fubjaceant . C. I.
358. c. I. Donator fi rem defendere donatam non po
Denarialis homo , libertus . 177. C. I. tuerit . III. C, 2.
Denarium merum & bene penfantem fi quis Dotarium quomodo ex feudis & caftris con-
recipere noluerit . 189. c. 2. ftituendum , 359. c. 2. 360. c. I.
Dentes libero homini excutere . 68. c. 2. Draconcellus , Draco , fluvius . 266. c. z.
Depofitum quomodo probandum . 350. c. 2. Ducatus Rhætiarum Formula . 38. c. i.
Deprædationes facta defuncto Romano Pon- Duces exercitus . 64. c. 2. 66. c. I.
tifice . 198. c. 2. Ducibus & Judicibus Romani Pontificis obe
Derthona Civitas . 212. c. I. dientia præftetur . 198. c. 2.
Deveftire aliquem de rebus immobilibus . 224. Ducum Juniores . 169. c. 1.
C. 2. Duellum . Vide Pugna.
Duel,
 INDEX
Duellum neganti homicidium concedatur . 235.
C. I. 238. C. I.
Dungallus , feu Dungalus , Monachus Ticini
literarum Magifter . 211. c. 2. 212. c.1. Con
tra Claudium Taurinenfem fcripfit . 212,
C. I.
E fiafticis de rebus inquifitio . ibid. & 216. c. 1.
ludum Civitas
E Borja . 172.
literarium aperiat Ibi Epifcopus
c. 2.. 212. C. I.
Ebrius nullus caufam fuam in mallo poffit con-
quirere . 164. C. I.
Ecclefia , fi ad eam homicida confugiant , non
excutiantur . 149. c. 2. Ibi juramenta dan-
da 154. C. 1. Juftitiæ Ecclefiarum fiant .
156. c. 1. Nonas & decimas iis unufquifque
perfolvat . 156. c. 2 .
Ecclefia , id eft Templum Dei ; quomodo com-
ponatur fanguinis effufio ibi facta . 184. c. 2,
Ejus portæ Reliquiis Sanctorum confecrata .
185. c. 2. Si quis res fuas Ecclefiæ tradere
voluerit . ibid."
Ecclefia Dei ; fi quis fervus in eam confu-
gium fecerit . 136. c. 2. Ibi mallum non ha-
beatur . 188. c. 2. Eidem honor exhibeatur .
192. c. 2. Fraudulenter iis fuas res delegan-
tes . 196. c. 2.
Ecclefia fuis Clericis inteftatis fuccedat . 7. c.
1. Si quis de Ecclefiis homines vel aliquid
abftulerit , capite puniatur . 12. c. 2. Nullus
in Ecclefia refidens pictacia delegationis emit
tat . ibid.
Ecclefiæ Rector , in quam mancipium confu-
gerit , ipfum reddat . 87. c. 1 .
Ecclefiæ fub immunitatis regie tuitione . 217.
C. I.
Ecclefiæ deftructæ , & plures quam fit necef-
fe 200. c. I. In Ecclefiis homicidia facta
quomodo componantur . 201. c. 2.
Ecclefiæ emendandæ . 203. c. I.
Ecclefiæ deftructe reftaurentur . 219. c. I.
Ecclefiæ , ubi Baptifmus , & prædicatio . 220.
C. I.
Ecclefiæ Baptifmales femper fub Epifcopo .
207. C. 2. 220. c. 1. Templa conftruere in
fua proprietate . 219. c. 2. Decimam acci-
piant de villis . 208. c. 1 .
Ecclefiæ res inter parentes non dividant Epi-
fcopi , Abbates &c. 220. c. 2. Pro Ecclefia-
rum rebus pugnam facere licebat earum
Advocatis . 230. C. 2.
Ecclefie Minifterialis , 165. c. I.
Ecclefiæ fuas res poft confecrationem acquifi-
tas Presbyter relinquat . 167. c. I. 219. c. I.
Ecclefiæ res ftabiles non alienentur . 363. c. 1.
380. Quomodo poft mortem Prælatorum ad-
miniftrande . 363. c. 2.
Ecclefiæ Baptifmales . 174. c. I.
Ecclefiæ inter cohæredes divifæ . 200. c. 1.
Ecclefiarum Dei juftitia inquiratur . 217.c. 2.
Ecclefiarum res injufte invafæ reddantur . 217.
c. 2. Earum reftauratio curetur . 199. c. I.
Presbyteros in Ecclefiis fine confenfu Epi-
fcopi conftituere . 200. c. 1. Rei Ecclefiafti-
cæ invafor . 220. c. i.
Ecclefiarum ordo omnis Lege Romana vivat .
193. c. 2. Rectores irrationabiliter facientes
precarias . 196. c. 2.
Ecclefiarum reftauratio fiat . 174. c. 1. De Ec
clefiis juftitiæ pleniter fiant . 177. c. I. Ba-
ptifmales ordinentur . 178. c. 1. Neque a
Laicis gubernentur . 178. c. 2.
Ecclefiarum mancipia . 179. c. 2. Cuftodes
147. C. I.
Ecclefiarum Viduarum &c. juftitiæ fiant ,
220. c. i. Homicidis ad Ecclefiam confu-
gientibus nemo victum donet . ibid.
Ecclefiarum Dei oppreffiones tollantur . 169.
C. 1. Ille emendanda , non neceffaria tol-
RERUM . 395
lendæ • ibid. Iis quæ præfcriptio noceat .
182. c. I.
Ecclefiafticæ militiæ mancipatus . 197. C. I.
Ecclefiaftici ad pontes & reliqua opera reftau-
randa concurrant . 199. c. 1. Inobedientes
liceat Comiti pignorare . ibid. Vide Clerici.
Ecclefiaftici res ab iis non accipiant , quorum
liberi exhæredari poffent . 215. c. 2. Eccle-
Ecclefiafticis dare pro fe Campionem ad pu-
gnam liceat . 233. c. 2.
Ecclefiafticis hereditatum indebitarum vena-
tores repreffi . 221. c. I.
Ecclefiafticorum homicidis quæ pœna indicta .
161. C. 2.
Ecclefiafticus , id eft Lidus , interfectus fi fue-
rit . 163. c. 2. 185. c. I. 202. c. I.
Ecclefiafticus fervus , aliquem in Ecclefia oc-
cidens . 202. C. I.
Ecclefiafticus nullus foeminam fecum habere
præfumat . 218. c. 2.
Ecclefiis donationes facta ab iis , quorum li-
beri exhæredari poffent . 215. c. 2. Earum
bona non dilapidentur . 216. c. 1. 1
Ecclefiis donatio facta fine Launechild fubfi-
ftit . 117. c. 2.
Ecclefiis res donatæ , refervato ufufructu . 158.
c. 2. 196. c. 1. Pax Ecclefiarum Dei . 159.
C. 1. 169. c. 2. Immunitas quæ Templis con-
ceffa . 162. c. 1. 2. Neque in Ecclefia , ne-
que in terris Ecclefia placita habeantur
164. C. 2.
Ecclefiis res fuas diftribuere . 145. c. 1.
Edicti ad Quæftorem Formula . 5o. c. 1.
Electio Romani Pontificis ad Romanos fpe-
&at . 198. c. 2.
Eleemofyna ex decimis diftribuendæ . 219. c. 1.
Ab Epifcopo difpenfentur . 179. C. 2.
Elitigare rem . 219. c. 2.
Emere rem a venditore ignoto . 181. c.I.
Emphyteofeos contractus . 193. c. 2.
Emptionem futuram nemo fibi præparet . 156,
C. I.
Emptionis & venditionis leges . 82. c. 3. 83.
C. I. 2. 84. c. I.
Emptor , fi de re ,quam emit , quæftionem pers
tulerit , quid agere debeat . 13, c. 1.
Emunitas , idem ac immunitas . 149. c. 2. Vi-
de Immunitas .
Epifcopi propinquis fuis Ecclefiarum bona do-
nantes . 216. c. 1. Bona ab ipfis conquifita
poft Epifcopatum in Ecclefiæ jura deveniant .
ibid. c. 2.
Epifcopi ad Palatium venientes . 177. c. 2. E
leemofynas mortuorum difpenfent . 179. c.
2. Pontes emendandos curent . 191. C, 2.
Epifcopi minifterium fuum peragant . 156. c.
1. Concordiam cum Comitibus nutriant .
156. c. 2. Ecclefias & Capellas emendent .
ibid. Hofpitalia faciant . ibid. In eorum præ-
fentia mancipia vendantur . 158. c. 1 .
Epifcopi fuffraganei fuis Metropolitanis fint
fubjecti . 149. C. 1. Ubi defunt Epifcopi , or-
dinentur . ibid, Suos Presbyteros fecundum
Canones regant . ibid. Inceftuofos eis emen-
dare liceat . ibid. Non autem ordinare Cle-
ricos alterius fine dimifforia . ibid.
Epifcopi fi caufas inter fe habeant , Regem
adeant . 154. C. 2.
Epifcopi Vicedominos bonos habeant . 193. c.
2. Sanctimonialem adulteram in Monafte
rium trudant . 195. c. 2. Suos Advocatos
habeant . ibid. Confenfu Comitis electos . ib.
Ante eos chartæ publicæ oftendantur . 196.
c. 1. Curent ne moleftentur incolæ . 217.
C. 2.
Epifcopi Advocatos habeant bonæ opinionis
208. c. 2. Canonicorum habitationes præpa
ratas habeant . 213. c.1. Ab inceftuofis gua
dias recipientes . 215. c. 1.
Epifcopi una cum Comite contemptorem cor-
re-
 X M
DE
396 IN
reptionis coerceant . 196. c. 1. Advocatos
duos ei habere liceat . ibid. Ecclefias reftau-
randas curent . 199. c. I.
Epifcopi de Ecclefiis deftructis inquifitionem
faciant . 200. c. 1. Vetent , ne redimantur
decimæ . ibid. c. 2. Ad placita Miflorum Re-
gis conveniant . 207. c. 1. Si Xenodochia &
Monafteria indebite in emphyteufim con-
cefferint . ibid. c. 2.
Epifcopi res & libertates injufte ablatas refti-
tuant . 191. c. 2. Advocatum non habeant
Centenarium Comitis . 193. c. 1. Si juftitiam
facere noluerint . ibid, c. 2. Mifli Regis . ib.
Epifcopis quarta pars decimarum detur . 160.
c. 2. De Clericis ipfi juftitiam faciant . 161.
c. 1. De fervis criminofis . 161. c. 2. Poena
eos occidentis . ibid.
Epifcoporum , & Abbatum Vaffalli . 236. c. I.
Epifcoporum nulli res plebium in proprio ufu
habere liceat . 219. c. 2. Eorum confenfu
Presbyteri in Oratoriis conftituantur . ibid.
Res Ecclefiæ inter parentes non dividant .
220. C. 2.
Epifcopus aut Sacerdos mancipium in Eccle-
fiam fuga elapfum reddat . 87. c. 1. Ab eo
excommunicatus a nullo recipiatur . 166. c.
1. Clerici a fuo Epifcopo judicentur . 167 .
C. 1. Sine litteris Metropolitani Epifcopi non
litigent apud Regem . 168. f. 1. Clericos ca-
nonico ordine vivere cogant . 174. C. I.
Epifcopus fi terrain commutaverit . 223. c. I.
Epifcopus cum Comitibus unitus fit pro pa
ce & falvatione Regni . 224. c. 1. Ariman-.
nos ad fui tutelam habeat . 225. c. 2 .
Epifcopus . Si quis fuper eum fe reclamave-
rit . 175. c. 1. Advocati Epifcoporum . ibid.
Juftitiam faciendam curent Epifcopi . 177.
f. 1. Sine eorum dimifforia Presbyteri non
recipiantur . ibid.
Equam prægnantem fi quis percufferit . 92 .
C. I.
Eriliz , nunc defertare . 159. c. 2. Bannum ar-
morum . 201. c. 2.
Erogator , executor teftamentarius . 179. c. 2 .
Evangelia Sancta , ad quæ juramenta defere-
bantur , 94. c. 2. 95. c. I. 115. C. I.
Evocatoria Formula , quam Princeps dirigit .
48. c. I.
Evocatoria Formula , quæ petenti conceditur .
48. c. I.
Exactiones indebitæ tollantur . 169. c. 1 .
Exactor , vel fufceptor , & negotiator injufta
pondera vel menfuras non adhibeant . 13.
C. 2.
Examen Aquæ frigidæ interdicatur . 201. c. 2 .
Similiter examinatio Crucis . 208. c. I.
Excommunicationis contemtores corrigantur .
196. c. I.
Excommunicatus ab Epifcopo fuo , a nullo re-
cipiatur . 166. c. I.
Excubiæ publicæ . 195. c. 2.
Excufaticum , exclufaticum , feu efcaticum ,
quid fuerit . 265. C. 2.
Exercitalibus interdicta omnis rapina atque
violentia . 153. c. 1. Si venire contempfe-
rint . ibid. c. 2 .
Exercitalis caufa . 161 , c. I.
Exercitalis fi Ducem fuum contemferit . 66.
c. I. Si Dux moleftaverit injufte exercita-
lem. ibid. c. 2.
Exercitum petere fi quis contemferit . 153;
c. 2. 159. C. 1. 204. c. 2. Si quis dimiferit .
159. C. 2. 201. c. 2.
Exercitum omnes petant , paucis exceptis
qui Judici , Sculdafio , & Saltario fervitium
præftent . 119. c. 2. Tunc debitorem, pigno-
rare nullus præfumat . 148, c. I.
Exercitus Duces . 64. c. 2. 66. c. I.
Exheredare filium fine certa caufa nulli li-
ceat . 75. c. 1. Que juftæ caufæ eum exhe-
redandi . ibid.
RU
RE .
Expeditionem facere quis ex fratribus debeat .
197. C. I.
Expenfæ in judiciis a victis folvendæ . 353.c. 2.
Extranei ad Regni Italici vaftationem venien-
tes . 224. c. 2. Si occidantur , faida non cre-
fcat . 225. C. ↳
F
Fabrica Ecclefiæ . 156. c. 2. In eam detur
quarta pars Decimarum . 161. c. 2. Vide
Opera ,
Fabula , pactum conventionis , 72. c. 2. 76.
C. 2 .
Fabulati , nati ex legitimis nuptiis . 95, c. 1.
Facinus ubi commiflum fuerit , ibi vindican-
dum . 11. c. 2.
Factorum armorum Formula . 44. c. I.
Faderfium . Vide Phaderphium.
Faida . Pro faida pretium recipere , aut fol-
vere fi quis noluerit , 150. c. 2. Faidofus fi
quis fuerit . ibid.
Faida , quæ eft inimicitia . 69. c. 1. 74. C. 2,
130. c. I. 150. c. 2.
Faida coercendæ . 214. c. 2.
Faidam per facramentum pacificare . 188. c.2 .
Faidam pagare . 192. c. 2.
Falconarii , & Venatores . 169. c. 1 .
Falfa perfona non habeat licentiam accufan-
di . 167. c. 2.
Falfarii quicumque puniantur . 371. c. z. 372 .
C. I.
Falfitas chartis attributa quomodo repellenda .
226. C. 1. 2. 228. 229. C. I.
Falfum qui nefciens allegaverit , non punia-
tur. 7. c.2. Sed qui falfum fecerit , aut fua-
ferit , capite feriatur . ibid. Falfum teftimo-
nium qui dixerit , mittatur in exilium . ibid.
Fame urgente , infantibus liceat vendere de
rebus fuis . 137. c. 2.
Fames , clades , aut inæqualitas aeris fi evene-
rint . 170. c. 2,
Familiares non fint delatores , excepto crimi
ne majeftatis . 8. c. I.
Fara , id eft generatio , five familia , 76. c.1 .
Fatigium pro fatigatione . 110. c. I.
Fegangi , reus furti manifefti . 137. c. 2.
Feltrum Civitas . 212. c. 2 .
Femina velata . Vide Sanctimonialis ,
Feminæ , quæ velamen fanctæ Religionis in
fe recipiunt , 199. c. 1 , 118. c. 1. 122. C. I.
165. c. 2.
Feminæ fuccedant patri , cum mafculos non
reliquerit . 361. c. 2. 362. c. 2.
Femina maturæ ætatis copulantes fibi pueros .
130. C, 7.
Feminæ fe lavanti fi quis pannos abftulerit .
133. C. I.
Feminæ libertæ , quæ fe fervis copularint .
149. C. 7.
Feminam fecum habere nullus Ecclefiafticus
præfumat . 218. c. 2.
Feminis cum licentia viri vendere ac donare
liceat . 179. c. 2. De his , quarum mariti in
Francia funt . 181. c. 2.
Fera plagata fi hominem occiderit . 90. c. I.
Tenta in taliola aut pedica . ibid. Feram ab
alio plagatam quærens fi occidatur . ibid.
c. 1. 2. Occidens , aut falvans , dextrum ar-
mum lucretur . 90. c. 2. Si celaverit , ibid.
Ferquidi quinam fuerint . 272. c. 1. 2.
Ferquidum, id eft fimile . 72. c. 2.
Ferri benedictio ad judicium faciendum . 285.
c. I. Ferri candentis judicium fublatum . 349.
C. I.
Feftis etiam diebus criminales caufas agere ac
dirimere Judicibus liceat . 233.
Feuda eorumque jura nemini ufurpare liceat .
356. c. 2. 357. c. 1. Quæ in dotarium confti-
tui poffint . 359. c. 2. Quæ fororibus a fras
tris
 INDEX RERU M. 397

tribus . 360. c. 1. Feuda Imperator concedat dat . 341. c. 2. Eorum pœna qui habent feu-
poft mortem poffefforis . 361. c. 2. Succef- . dum > & de balio dando eorum filiis . 342 .
fionis ordo in feudis . 362. c. 1. Præfcriptio c. 1. Forjudicatorum uxores & matres nul-
lam moleftiam fuftineant . 342. c.2. Neque
nes de feudis . 365. c. I.
Fidejuffor pignora redempta , oblata fibi pecu- pater . ibid.
Formula Rituales . 57. 62. 277.
nia , reftituat . 13. C. 1.
Fidejufforem dare de facramento , 94. c. 2. Fornicatus fi quis fuerit cum aldia poft fpon-
95. C. I. falia cum altero inita . 135. c. I.
Fidejuffores plures de una caufa . 221. c. 2. Qui Forum-Julii Civitas . 212. c. 2.
non habuerit . ibid. Foffatum in via fi quis fecerit . 138. c. 1. In
Fidejuffores quales effe debeant . 130. c. 1 , terra aliena fi quis fecerit . 112. c. 1 .
Fidejuffores adducere . 111. C. I. Francia ; dirigere illuc miffos Langobardis in-
Fideiuffori anteftare . 111. C. 2. terdictum . 141. c. 2.
Fideles Regis , id eft Vaffalli . 142. c. 2, Francorum Regum providentia . 164. c. 2.
Filia aut foror fit contenta de dote ei a par Francorum jura in judiciis abolita 345. c. 1.
Frater fi decefferit abfque filiis , forores re-
tre aut fratre data . 76. c. 2,
linquens . 144. c. 1. Si fratrem occiderit .
Filiæ fi contra voluntatem patris egerint , 101 ,
C. 2. 105. C. I.
Filiæ legitimæ quomodo fuccedant patri in con- Fratres fi poft mortem patris in cafa commu-
1 ni remanferint . 75. C. 1.
curfu naturalium . 74. C. I.
Filiam fuam fibi bene fervientem liceat pa- Fratres duo fi thingati fuerint , hoc eft manu-
tri meliorare . 145. c. 2. Filiarum legitima- miffi . 118, c. 1.
rum fucceffio in bonis paternis IOI. C. I. Fratres inter fe æqualiter diyidant , 194. c. 2.
Una cum fororibus patris fuccedant , ibid. Fratres , qui in noftris & Romaniæ finibus funt .
C. 2 . 196. c. 2. 197. c. 1. Qui in expeditionem ire
Filiafter & filiaftra . 167. C. I. debeant . 197. C. I.
Filii naturales ancillæ & originariæ ad domi- Frea , mulier fub mundio alicujus . 122, C. 1.
num pertineant . 9. c. 2. Et filii originarii 128. C. I.
& originariæ partim ad originarii dominum , Freda , muleta pecuniaria . 160. c. 2. 165. c. 2.
partim ad originariæ . ibid, 183. c. 1.
Filii hominis liberi ex uxore fervi aut aldii , Fridericus II. Siciliæ Rex Conftitutiones edi-
non fuccedant patri . 116, c, I. dit Regni Siculi . 299. Quibus in calce Epi-
Filii legitimi in concurfu naturalium quomo- logum addit . 375.
do fuccedant . 73. c. 2. 74. C. 2. Nulli liceat Frixo aut Saxo fi Salicum occiderit . 158 , c. 2.
fine certa culpa eos exheredare . 75. c. 1. 183. C, 1.
Filiis fuis bene fervientibus fi quis largiri ali- Frodum pro Fodro . 236. c. 2 .
quid voluerit . 126. c. 1. Fugacem hominem fi portunarius tranfvexe-
Filiis vivo patre non liceat cuicumque res fuas rit , 86. c. 2.
thingare . 75. c. 2. Fugaces in partibus Beneventi . 180. c. I.
Filiis Diaconorum , aliorumque Clericorum non Fugax fervus fi in alia Judiciaria inventus fue-
liceat Notarios , Sculdafios , Comites , Judi- rit . III. c. 2.
ces fieri . 233. c. 2 . Fugere foris provinciam fi quis tentaverit . 64-
Filium fuum per fraudem ad confirmandum C. I.
tenere . 166. c . 2 . Fugiens liber aut fervus foris provinciam , com
Filius pro patre non conveniatur , nec pater prehendendus . 86. c. 1.
pro filio . 322 , C. 1 . Fugitivi fervi diftringantur . 163. c. 2.
Filius , fi a patre in crimine non defendatur , Fugitivi . Vide Servi .
tradendus eft judici , aut fe ipfe defendat . Fulfreal , id eft liber ac ingenuus . 81. c. I.
12. C. 2. 82. C. I,
Filius ex conjuge bona acquirens , non pulfe- Functiones publicæ minime fraudanda. 196. c. 2.
tur ob debita patris . 114. C. I. Fundicarii officium . 331. C. I. 332. C. J.
Filius aldii & aldiæ , cujus fit aldius , 130, c. 1. Fur pecuniæ publicæ reddat in quadruplum .
Filius Langobardi facti Clerici vivat Lege Lan- 12. C. 1. Qui aliqua a fure fervanda fufce-
gobardorum . 138. c. 2. perit , eadem poena qua fur teneatur . ibid.
Fines difcreti per theclaturas arborum . 84. c. I. Ut &qui confenferit . ibid. Quod promiffum
Fines Beneventani & Salernitani Principatus . fuerit , ut fur comprehendatur , oportet ex-
271. C. 2. folyi . 12. c. 2.
Firmum Civitas . 212. c. 2. Furem fi portunarius fciens tranfmiferit . 86.
Fifcalini ; homicidia a Fifcalinis facta . 214. c. 2. Si fur rem commendatam in cafa al-
C. I. terius rapuerit . 132. C. 1 .
Fifcalinus , qui prædium Fifci excolit , 152 , c. 1 . Fures carceri tradendi , decalvandi , cædendi ,
Similis Aldionibus . 160. c. 2. 163. C. 2. fignandi , 118. c. 2. 119. c. I.
Fifci Regii res inquirantur per teftes veracio, Fures & malefactores infeftentur . 157. c. 2 .
res . 216. c. 1. Non celentur a Vicariis , 193 , C. I.
Fifcus mortuis inteftatis fuccedat , cum nullus Fures animalium . 369. c. 2.
exftet agnatorum nec cognatorum , nec uxor Furones , qui . 265. c. 1 .
aut maritus . 7. c. 1. Quemlibet poffefforem Furones pro fures . 86. c. 2. 118. c. 1.
apud judicem pulfare poteft , ibid. Furti fi quis liber homo accufatus fuerit . 221 .
Fifcus Regis . 149. c. 1. Quæftiones inter Fifcum C. I.
& privatos quomodo movendæ . 324, ç. », Furtive mortis genere quemquam occidere
Fifcus fuccedat forjudicatis . 341. c. 2. 237. C. 2.
Flebilis , nunc fievole . 186. c. 2. Furtum lignorum , aut horti . 88. c. 2. Affe-
Florentia Civitas . 212. c. 2. rum , aratri &c. ibid. Apum , accipitrum &c.
Focum longe a foculari , aut in itinere fi quis 90. c. 2. 91. c. 1. Canum . 91. c. 2 .
fecerit . 72. c. 2. 73. C. I. Furtum inquirere fiJudex neglexerit . 119. c. I.
Forbannita tolonea . 150. C. L. Furtum , homicidium , adulterium non conce-
Forbanniti , qui . 340, c. I. lentur . 176. c. I.
Forefta nulla noviter inftituatur , 193. c. I. Furtum , compofitione facta pro eo , fi apud
Foreftum Dominicum . 157. C. 2. 193. C. I, alium hominem inventum fuerit . 113. c. 2.
Forfactæ res ad Palatium pertineant . 179. c. 2. Si de eo quis fuerit accufatus , 188. c. . Si
Forjudicati , qui . 340. c. i . Illis Fifcus fucce- fervus patrarit , quomodo puniendus , 138. c.2.
Tom. I. LI Fur-
 X M
DE
398 IN
Furtum quis liber homo fecerit . 85. c. 2.
Si fervus fecerit . ibid. Si mulier libera . ib.
Si aldia , aut ancilla . 86. c. 1. Si liber ho-
mo per alium . ibid. Si plures homines fi-
mul . ibid.
Furtum , vel minores caufæ , quomodo campo
vel cruce dijudicanda . 157. c. 1. Rei inter-
tiatæ , 166. c. 2.
Fuftare , nunc fruftare . 136. c. I.
Fuftibus pugnam facere . 157. c. 1. 183. C. 1 .
186. c. 2. 189. c. 1.
Fuftibus & fcuto pugna . 198. c. I.
Fuftis & wanto ; per ea res in bannum mit-
tebantur . 187. c. 2.
G Heredes furis pro delicto fui auctoris in nullo
Ajum , five Gagium Regis , id eft fyl-
G va , nemus 91. C. 1 .
Gamali , nati ex legitimis nuptiis . 95. +c. I.
Gaphans , id eft coheres . 84. c. 2 .
Gafindii Regis . 115. c. 2. 142. C. 2. Judicis .
142. C. I ,
Gafindium Ducis , hoc eft familiaritas ac fer-
vitium . 82. c. 2.
Gafindium attendere . 175. c. 2.
Gastaldii juftitiam faciant . ibid. Curtes Re-
gias providentes . 205. c. I.
Gaftaldius Regis fi ex Curte Regia aliquid do-
narit . 114. c. 2. Vide Caftaldius .
Generationes diverfæ hominum per Italiam ,
179. C. I.
Geniceum , feu Gynæceum . 207. C. 2 .
Gentilis ancilla , id eft Langobarda . 78. c. 2 .
Genua Civitas . 212. c. J.
Genucula parentelæ in fucceffionibus . 73. c. 2 .
Gildonia , adunatio illicita . 150. c. 1.
Gifeles , id eft teftes . 82. c. 1.
Gloffariola duo ex Hugone Grotio excerpta . 57 .
62. 285. & feq.
Gobi antiquas leges habebant , fed in Italia
Romanis vivebant legibus . 1.
Grammatica Artis nomine defignata . 211. c. I.
2. Quæ per ipfam traderentur , 211. C. I.
Grammaticus idem ac Literatus . ibid.
Gregorii Ducis Neapolis & Joannis ejus ne-
potis Pactum initum cum Principibus Bene-
venti . 276.
Grimoaldi Regis Leges . 98.
Guadiam fi quis alii dederit , & recipere ne-
glexerit . 85. c. 1. Wadia , feu Guadia fide-
jufforem , aut vadimonium fignificat . ibid.
Guadiam dare de facramento . 94 c. 2. Eam
dare in præfentia teftium . 104. c. 1. Si quis
datam recipere neglexerit . 111. c. 1. Si quis
violenter abftulerit . ibid. Si recipere yolue
rit . ibid.
Guadiam fi quis dederit in præfentia Regis vel
Judicis . 140. c. I.
Guadiam fi quis dederit , & poflea abftulerit .
III. c. 2. Qui reddere neglexerit . 130. c. 1.2.
Guadiare , & reguadiare . 165. c. 2.
Guargangi , banniti e patria fua , fi in Regnum
advenerint . 97. C. 2.
Guiderbora , id eft libera . 81. c. 1. 2.
Guiderbora , id eft plena libertate donata . 124.
C. 2.
Guido Imperator ; illius Leges . 224.
Guidrigild. Vide Widrigild .
Guidrigild nullus exigat , nifi cum Miffo Pa-
latii . 225. C. 2.
Guiffare , fignum imponere . 137. c. 2.
Guillelmus I. Siciliæ Rex leges tulit . 299.
Guillelmus II. Siciliæ Rex leges tulit . 299.
Gundebanda Lex . 154. c. 1.
Gynæceum , feu Geniceum . 207. c. 2 .
RU
RE .
H
HEretici morte puniantur . 306.
Henrici Imperatoris Coronatio . 277-
Henrici I. Augufti Leges . 234.
Henrici II. Augufti Leges . 237.
Herbam negare itinerantibus non liceat . 94.
C. I.
Herbas , quæ ad maleficia pertinent , nullus
Campio habeat ad pugnam yadens . 95. c. 2.
Heredem , deficientibus filiis , fi quis fibi fa-
cere velit , 160. c. 2.
Heredes facere de illicito matrimonio natos
non licet . 124. C. I.
teneantur obnoxii . 1o. c. 2.
Hereditagia quid fint . 358. c. 1.
Hereditatem qui fperat ab inteftato , fi tefta-
mentum prohibeat facere , hereditate fpo-
lietur . 7. c. 2.
Hereditatum indebitarum venatores reprefli .
221.
Heres , vel legatarius , fi teftamento falfo con-
fenferint , hereditate & legatis priventur
aliifque poenis puniantur . 7. c. I.
Heribannitor , qui colligit heribannum. 161. c. 1 .
Heribannitoribus conjectum detur . 220. c. 2 .
Heribannum de liberis hominibus Comes non
recipiat . 16. c. 1. Qui folvere debent , fa-
ciant ad heribannitorem . ibid.
Heribannum quomodo exactandum . 151. c.3.
Heribannurn plenum . 153. C. 2. 159. C. 1 .
Heribergare , nunc albergare . 166. c. 1 .
Heriliz . Vide Erilix .
Herimanni . Vide Arimanni .
Heroldus (Johannes Bafilius ) titulos Legibus
Langobardicis præpofuit . 240 .
Homagii caufæ quas exigant probationes . 351 .
c. . Homagii quæftio . 357. C. 2.
Homicida non habetur , qui percufforem ad
fe venientem ferro repulerit . 6. c. 2. Itidem
qui ad poffeffionem fuam violenter intrantes
occiderit . ibid. Homicidii reus fit , qui ho-
minem jufferit vel fuaferit occidi . 11. c. 1 .
homicida puniendus . 18. c. 1.
Homicida fratris , 105. c. 1":
Homicidæ pœnitentiam agere nolentes . 220.
c. 1. Ad Ecclefiam confugientes . ibid. Si
ad Ecclefiam confugiant , non excutiantur .
149. C. 2.
Homicidia quomodo componenda . 106. c. 2.
115. C. 2.
Homicidia , furta , adulteria non concelentur .
176. c. 1 .
Homicidia & alia damna clandeftina quomo-
do inveftiganda . 313. c. 1 .
Homicidia Subdiaconi , Diaconi Presbyteri ,
161. c. 2. Propinquorum . 162. C. 2.
Homicidia quomodo componantur . 158. c. 2 .
184. c. 2. 185. C. 1. Facta in Ecclefia . 185. c. I.
Homicidia in Ecclefiis , five Templis facta ,
quomodo componantur . 101. c. 2 .
Homicidia cogente neceffitate commiffa . 188.
c. 2. Prohibenda . 192. c. 2 .
Homicidia punienda . 309. c. I.
Homicidia a Fifcalinis facta . 214. C. 1 .
Homicidia fortuita quomodo punienda . 374.
C. I.
Homicidii pœna qualis . 65. c. I.
Homicidii fimplicitas . 208. c. J.
Homicidium aldii , aut fervi . 71. c. 1 .
Homicidium ad fui tutelam . 106. c. 2. A fer-
vo peractum juffu domini . 107. c. 1. A li-
bellario factum quomodo puniendum . 121.
C. 2 .
Homicidium per venenum . 127. c. 2. Patris ,
matris , fratris , qua poena puniendum . 209 ,
C. 2. 235. C. 1
Homicidium domini a fervo factum inftiga-.
tio-
 INDEX
tione alterius . 134. C. 2.
Homines ratione feudi fervitio non obligen-
tur . 358. c. 1 .
Homo Regis , id eft Fifcalinus . 163. c. 2. 185.
C. 1. 202. C. 1 .
Homo de ftatu fuo pulfatus . 194. C. I.
Honor , beneficium , publicum munus. 189. c. I.
Honoratorum Poffefforum & Curialium Civi-
tatis Neapolitanæ Formula . 35. c. I.
Honoratorum Poffefforum & Curialium For-
mula . 46. c. 2.
Hofpitalia pauperum in montanis . 218. c. 2.
Hofpitalia Epifcopi & Abbates faciant , 156.
C. 2.
Hofpitaticum quid apud Langobardos . 264. c. I.
Hofpitibus indigene tectum , focum non dene
gent . 217. c. 2 .
Hoftem faciant liberi homines . 213. c. I.
Hoftici exceptio in judiciis . 346. c. I.
Hoftis pro exercitu . 153. c. 2. 159. c. I.
Hoftis ; quis ex fratribus in hoftem ire debeat .
197. C. L.
I
I Doneare , & edoniare . 64. c. I.
Idoneare fe fecundum legem . 95. c. I.
Jejuni juramentum præftent . 151. c. 1.
Jejuni Judices caufas audiant . 154. c. 2.
Ignem in filva fi quis accenderit . 206. c. 2.
Illicito de Matrimonio natos non licet here-
des facere . 124. C. I.
Illuftratus vacantis Formula . 27. c. 2.
Immunitas non anteponatur , ne ulla occafio
perveniat . 175. c. I.
Immunitas , ac emunitas . 149. c. 2. Si in im-
munitate damnum fiat . 162. c. I.
Immunitates conferventur , 178. c. I. 193. c. 2.
196. c. 1 .
Impans , id eft yotum Regis , 82. c. 1.
Impetratis careat , qui callide & perverfe ime
petravit . 17. c. 1.
Impuberes , ac diffimilis ætatis matrimonio noņ
jungantur . 168. c . I.
Incantationes , auguria tollantur . 171.
Incendere cafam alienam . 72. C. 2.
Incendiarii capite damnentur . 374. c. 1.
Incendium domus , &c. , inimicitiarum caufa ,
11. c.1. Et illud quod fervus alienus incau
te immiferit . ibid.
Incendium filvale . 197. c. 1. 206. c. 2.
Inceſta conjunctiones Bollantur . 118. c. 1. 219.
C. I.
Inceftuofos homines Epifcopis emendare li-
ceat . 149.
Indiculum , Epiftola præceptoria Regis . 152.
C. 2.
Indulgentix Formula , qua Senator multos in
carceribus detentos liberat . ss. c. I.
Infans in utero matris fi occifus fuerit . 69. c. I.
Infans res fuas cum parentibus quomodo di-
videre debeat . 117. c. 2. Si is caufam ha-
beat cum aliquo . ibid. Vide Puer .
Infans fi res fuas vendiderit , aut infiduciaye-
rit . 114. C. I.
Infanti ante XVIII. annos liceat uxorem du-
cere . 127. C. I.
Infantibus tempore famis liceat vendere de re-
bus fuis . 137. c. 2.
Infiduciare res fuas . 114. c. I.
Infirmitas a pugna per fe fufcipienda excu
fat . 233. C. 1. 235. C. I.
Infrenate viventes coerceantur . 217. c. 2.
Ingeniofe res fuas Ecclefiis delegantes . 196,
c. 2. Se in fervitium alicujus tradentes .
197. C. 2.
Ingenuitatis ftatus quomodo defendendus . 179.
C. I.
Ingenuitatis chartula . 184. c. 2. Cancellarii
manu firmata . ibid.
Tom. I
RERUM. 399
Ingenui/homines , quæ placita cuftodire de-
beant . 157. c. 2.
Ingenuo homini fe dare in vadia liceat . 197.
C. I.
Ingenuus ad judicium non deducatur , fine ju-
dicis præcepto . 6. c. 1. Si ancillam rapuerit ,
occidatur . 6. c. 2. Qui ingenuum donaverit ,
aut vendiderit > aut fuum fervum fecerit ,
occidatur aut exilio puniatur . 10. C. 1. & 2.
Si ingenuus fui venditori confenferit , præ-
judicium conditionis incurrat , 10. c. 2.
Inimicus publicus idem ac Regis inimicus .
64. C. I.
Injuria Curialibus illatæ quomodo puniantur .
314. C. I. 365. c. 2. Juxta perfonarum con-
ditionem vindicentur . 365. c. 2. 366. c. 1. 2.
Injufte occafiones & confuetudines tollantur .
191. C. 2.
Inquifitio de rebus ecclefiafticis , & ad Fifcum
pertinentibus . 215. C. 2 , 216, c. I.
Inftrumenta , & privilegia, in quibus nomen ho
ftis regni fcriptum fit , fint caffa & inania .
348. c. I. Renoventur . ibid. Quomodo con-
ficienda inftrumenta . 329. c. 2. Quot teftes
debeant inftrumentis fubfcribere . 330. c. 1 .
Intentio , pro contentio , & lis . 103. c. 1.
Intentiones , unde per legem poteft haberi pu-
gna . 222. c. 2.
Interficere aliquem infra treugam . 235. c. 2,
Morte furtiva . 237. c. 2. 238. c. a . In Ec-
clefia . 185. c. 1. Ex levi caufa . 186. c. 1.
Intertiata res fi furto ablata fuerit . 166. c. 2.
Intricare , pro in laqueos conjicere , aut vuls
nerare . 90. C. 2.
Introductam mulierem nulli e Clero habere li
ceat . 218. c. 2.
Invafor rei ecclefiafticæ . 220. c. I.
Invenienti in via aurum , aut quamlibet rem
quid agendum . 86. c. 1. 364. c. 2.
Joannes XII. Papa . 228. c. I.
Joannes Albinus ad literas tradendas Ticinum
miffus . 211. c. 2.
Joannis Ducis Neapolis & Gregorii Pactum ini:
tum cum Principibus Beneventi . 276.
Italia fere tota legibus Langobardoruin rege-
batur . 59.
Italia , quæ & Langobardia . 172. c. I.
Iterantes , hoc eft iter facientes ad Palatium ,
150. C. I.
Iteror pro itineror . 93. c. 7. 94. c. I.
Itinerantibus herbam negare nulli liceat. 94. c. I.
Judæi legibus ufurariorum exempti . 307. c. 2.
Judæi inter fe jurgantes Judæos habeant Judi-
ces . 13. c. I.
Judex fi juftitiam vendiderit , aut fi quid ra-
puerit, varie pro quoquo ' crimine puniatur .
3. c. 2. Si fententiam non præfentibus par-
tibus dixerit , fit nulla . ibid. c. 2. Exfequen
dum curet quod judicaverit . ibid. Secun-
dum leges judicet . 6. c. 1. Rei cujuslibet
poffeffores injufte exfpoliatos defendat . ibid.
Appellationes non impediat . 8. c. 2. Quo
modo puniendi qui judicem pretio corrupe-
rint . 11. c. I. Judex , qui damnatos erue-
rit judiciis , puniatur . 12. c. 1. Edictum Theo-
derici obfervari curet . 14. C. 2.
Judex idem interdum ac Comes . 75. c. 1 .
Judex jurare ad Dei judicia homines creden
tés faciat . 176. C. 1 .
Judex fi caufam deliberare minime poffit , ad
Regem contendentes mittat . 108. c. 1. 2.
Si contra legem judicaverit . ibid. c. 2. Con-
tra Judicem fi quis feditionem levaverit .
110. C. 2.
Judex fi caufam dilataverit . 108. c. 1. Unus
Judex , duo Sculdafii . ibid.
Judex fi furta inquirere neglexerit , 119. c. 1 .
Quot homines mittere in exercitum debeat .
119. C. 2.
Judicare pro anima fua Langobardis liceat .
102. C. 1.
LI ? Ju-
 EX
400 IND
Judicare de rebus fuis pro falute animæ fuæ , Juftitiæ pauperum non remaneant . 154. c. 2 .
158. c. 2 .
Judicare pro anima fua in Sanctis Locis lice- Juftitiæ pleniter fiant , 177. c. 1. A Miffis Re-
bat etiam pupillis ac minoribus Langobar-
dis . 106. c. 2 .
Judicare de rebus fuis pro anima fua quomo- Juftitiam Populus univerfus fufcipiat , 175. C,
do liceat mulieri . 123. c. 2. Quomodo viro
habenti filios . ibid.
Judicatum , charta judicii . 164. C. I.
Judicatus fi quis fuerit ad mortem , & poftea
dimiffus . 154. C. 2. 155. C. I.
Judices inquirantur nobiles , fapientes , Deum Juftitiariatus officium . 317. c. 2. & 319. c. 2,
timentes . 208. c. 1. Dilcant pleniter legem .
215. c. 2. De qualibet caufa fredam non exi- Juftitiarii , affeffores , & notarii , quomodo or
gant . 160. c. 2. Quid eis agendum in Cleri
caufis . 161. C, I,
Judices præfentent latrones ad placita . 149 .
c. 2. Meliores eligantur . 156. c. 1.
Judices fub Comite . 157. c. 1. Jejuni caufas
audiant . 154. C. 2. Mali abjiciantur . 194. c. I.
Judices juramentum præftent . 325. c. 2. Non
fint bajuli . 326. c. 1. Trigefimam in caufis
exigant . 326. c. 2. 327. C. 1. Quandoque fe-
xagefimam . 327. c. 1. Eorum falarium . 327.
C. 2. 328. c. 1. Eorum feriæ . 328. c. 1. Cau-
fas inta bimeftre diffiniant . 3 : 8. c. 2. Eo-
rum numerus . 329. c. 1. Ab Imperatore pro-
movendi . 329. c. 2. Idonei eligantur . 335.
c. I. Caufas cito decidant . 34. c. 1. Poena
Judicis , qui male judicat . 354. c. 2 .
Judici fi quis aliquid dederit , & vivente eo
requiferit . 122. c. 2 .
Judici infervire per XXX. annos . 148. c. 1. 2 .
Judicia Dei quæ olim appellarentur . 156. c. 1.
Ad novem vomeres ignitos exainen . 162 . LAbrum libero homini abfcindere , 68. c. 2 ,
c. 2, Crux , campus , vel pugna . 173. c. 2 .
181. c. I.
Judiciaria pro districtu Civitatis . 111. C, 2.
175. C. 2 .
Judicibus fi quis minas aut convicia intule- Laicus Clericis crimen inferre non audeat .
rit . 227. c. 2. Si quis eos falfidicos dixerit .
ibid. Judicem agere non liceat Clericorum
tiliis . 233. C. 2.
Judicibus & Ducibus Romani Pontificis obe-
dientia præftetur . 198. c. 2.
Judicibus liceat etiam feftis diebus criminales
caufas agere . 233. C. 2 .
Judicis magnæ Curia officium . 315. c. 1. 2 .
Judicium Dei per Campionem in pugna . 79 .
C. 2 .
Judicium Aquæ frigidæ interdicatur . 201. c.
2. Aqua ferventis . 201. c. I. Crucis , 208.
C. I.
Judicium quomodo procedere debeat . 347. c. 1.
dilationes & exceptiones in judicio abbre-
vientur . 345. c.1. Et quæ proponendæ . 345 .
C. 2 .
Judicum præcepta exequantur . 10. c. 1 .
Juniores Comitum qui forent . 164. c. 2.
Juniores Ducum . 169. c. 1. 177. C. 2.
Juramenti ufus tollatur . 218. c. I.
Juramentum a jejunis præftetur . 151. c. 1. Vi-
de Sacramentum . Non deferatur infantibus .
154. C. I.
Jurare per vitam Regis . 164. c. 1 .
Jurare ad Dei judicia . 176. c. 1. Ad Evange-
lia Sancta . 94. C, 2. Ad arma facrata . ibid.
& 95. C. I.
Juratores omnes fingulariter jurent . 197. c. 2.
Jus Romanum , Qftrogothis regnantibus , in Ita-
lia obtinebat . 1.
Jusjurandum calumniæ . 237. c. 1. Illud Cleri-
ci per Advocatum præflent . ibid . c. 2 .
Juffionem Regis fi quis in defpectione habue-
Fit . 219. C. 2.
Juftitia obfervetur . 314. c. 1. Quomodo colen
da . ibid.
Juftitiæ dilata a Sculdafio , aut Judice , quæ pœ-
na . 107. C. 2. 108. c . 1 .
Juftitiæ Ecclefiarum , Viduarum &c. fiant ,
220. C. I.
UM
RER .
Juftitia Ecclefiarum . 156. c. I.
giis . 191. c. 2 .
Juftitiam nemo dilatare præfumat . 155. c. 2 .
2. 177. C. I.
Juftitiam dilatare . 205. c. 1. 2. Recte juftitia
miniftretur . 215. c. 2. Legalis Populo fiat ,
217. C. I.
Juftitias Comes faciat . 150. c. 2.
A nemine ufurpetur . 319. c. I.
dinandi . 319. C. 2.
Juftitiarius ejus officium . 315. c. 1. 2. 379.
Quomodo ab ejus curia litteræ fint impe-
trandæ . 316. c. 1 , 2. Quomodo & quando
fententiam pronuntiare debeat . 316. c. 2.
317. c. 1. Oppofitiones Officialium emendet
& revocet . 317. c. 2. Quod juramentum præ-
ftare debeat . 318. c. 1. Quomodo fe gerere
debeat in provincia fibi decreta . 319. c. 2.
Inquifitiones de malefactoribus faciat , &
quomodo . 320. c. 1. 2. Nihil a litigantibus
recipiat . 321. c. 2. Certos habeat advoca-
tos . ibid. 322. c. 1. Alium loco fui ordina-
re non poffit . 322. c. 2. Quanto tempore
poft officium depofitum manere debeat in
civitate . 335. C. 2,
L
Laicalis ordo . 196. c. 2,
Laici noviter converfi . 170. c. 2 .
Laici tam liberi , quam fervi adjuvent Comi-
tem contra prædones . 225. c. I.
184. C. J.
Langobarda fi Romano nubat . 130. c. 1 .
Langobarda puellæ quando comam ponerent .
101.
Langobardi fecundum fuam legem vivant . 181,
c. 2. Quo anno in Italiam irruerint . 63.
Langobardicæ Legi addita a Carolo Magno
169.
Langobardici Regni Comitia publica quando
facta . 113. C. J.
Langobardis infantibus judicare pro anima fua
res fuas licebat . 166. c. 2.
Langobardorum Leges . 57. 59. Varie ordina-
tæ . 60. Earum Tituli ex Joanne Heroldo .
240. In eas variæ Lectiones & Note Fride-
rici Lindenbrogii . 244. Ad eafdem Appen-
dices . 260. 277.
Langobardorum Lex apertiffima , & pæne o❤
mnibus nota . 121. C. 2 .
Langobardus habens filios , fi Clericus efficia-
tur . 138. c. 2. Filiis fuis bene fervientibus
aliquid largiri habeat licentiam . 126. C, 1 .
Latro de uno furto probatus . 160. c. I.
Latrones ad placitum præfententur . 149. c. 2.
Pro prima culpa non moriantur . 154. c. 2.
Forbanniti denuntientur vicinis Comitibus .
155. c. 2. Plena de iis juftitia fiat . 157. c.
2. Vindicta in eos facta a Comitibus . 159.
c. 2. Si quis latronem traditum ad mortem
fervaverit . 160. c. 1. Si quis dimiferit . ibid.
Poft Miffam S. Johannis Baptiftæ latroni-
bus manfio non detur . 180. c. 2.
Latrones coercendi . 192. c. 2.
Launechild , remuneratio . 76. c. 1. Sine Lau-
nechild donatio minime ftat . 117. c. 1 .
Launechild , donum . 111. c. 2. 113. c. 1 .
Laus Pompeja Civitas . 212. c. 1.
Legare res fuas in Monafterio . 164. c. I.
Legatorum Gentium diverfarum Formula . 48.
C. J.
Lege Romana Clerici vivebant . 138. c. 2.
Le
 INDEX
Legem fervare fi quis contemferit . 160. c. 2 .
Legem fuam fequantur Romani , & Lango-
bardi . 181. c. 2. Etiam in aliena patria ,
182. C. I.
Leges paribiles fublatæ . 349. c. I.
Legitima ætas filiorum qualis . 73. c. 2.
Lena nafum amittant . 373. c. 2. Tamquam
adulteræ puniantur . 380,
Lenocinia quomodo punienda , 372. c. 2, 373.
C. 2 .
Leprofa fponfa fi facta fuerit . 76. c. 2 .
Leudis , Vaffallus nobilis . 158. c. 2 .
Leudum , multa pecuniaria . 176. c. 2.
Leudum interfecti folvatur . 201. c. 2.
Lex Romanorum . 121. C. 2.
Lex Langobardorum . ibid. De Lege fua dis
fcedere liceat . ibid.
Lex Gundebada . 154. c. I.
Lex ; mulieres ad fuam revertantur legem >
viris defunctis . 196. c. I.
Lex Romana & Langobarda, 181. c. 2. Omnis
Ecclefiafticus vivat Lege Romana . 193. c. 2 .
Libellarii fubtrahentes fe de publico fervitio .
161. c. 1. 2. Non inquietentur . 177. c. 2.
Libellario nomine in terra aliena refidere .
121. C. 2 .
Liber in fervitute , aut ad fervitutem voca-
tus , quid agere debeat pro libertate . 11. c. I.
Liber homo fe ipfum ad fervitium implicans .
194. c. 1. Adulterium cum aliena uxore com-
mittens. 195. C. I.
Liber aut fervus uxorem alienam fibi in con-
jugio focians , una cuin ea occidatur . 8o. c. 2.
Liber homo , qui fe loco wadix in alterius pɔ-
teftatem commiferit . 163. c. 2. Qui in Mo-
nafterio comam depofuerit . 164. c. 1. Qui
ad fervitium Dei fe tradere vult . 165. c. 1.
Libera mulier fervo nubens libertatem amit-
tat . 81. c. 1. In fcandalum fi cucurrerit .
96. c. 2.
Liberæ mulieri fi quis in via antefteterit . 66.
c. 2. Libera mulier fi fine voluntate paren-
tum nupferit . 77. c. 2. Si fornicata volun-
tarie fuerit . 78. c. i . Si furtum fecerit . 85.
C. 2 .
Liberi homines ad placitum , vel ad mallum
non cogantur . 155. c. 2. A Comite in fer-
vitio non opprimantur . 179. c. 2. Quæ pla-
eita obfervare debeant . 192. c. 2.
Liberi homines res fuas fraudulenter Ecclefiis
delegantes . 196. c. 2. Aut etiam Laicis . ibid.
In alienam poteftatem fua transferentes .
197. C. I.
Liberi homines fecundum qualitatem rerum
hoftem faciant . 213. c. 1. Mediocres liberi .
ibid.
Liberi homines fuper alterius terram refiden-
tes . 207. I.
Liberi homines uxori ancillæ factæ alterius co-
pulati . 207. c. 2.
Liberi homines nullum obfequium Comitibus
faciant . 220. c. 2. De furto accufati . 221 .
C. I.
Liberi homines licentiam habeant commen-
dandi fe ubi voluerint . 178. c. 2. Ingeniofe
fe fervitio tradentes . 197. C. 2.
Liberi homines proprium non habentes in te-
ftimonium non recipiantur . 202. c. 2. Pau-
peres non opprimantur . 203. c. 2 .
Liberis hominibus nihil fuperponatur . 195. c. 2.
Liberis e parentibus natus , etiamfi ferviat ,
liber præfumendus . 148. c. 1.
Libero homini fi quis in via antefteterit . 66. c.
2. Si quis eum de caballo in terram jactave-
rit . 67. c. 1. Si homo liber noctis tempore
in curte alterius inventus fuerit . ibid. Si
fcandalum in civitate , ubi Rex præeft , per-
petraverit , 67. c. 2.
Libero homini fi quis fuerit infidiatus . 68. c.
1. Si eum ligaverit , aut percufferit , aut pla-
gaverit . ibid. Plaga inlata quomodo compo-
RERUM. 401
nantur . 69. c. I.
Libero homini migrare quo voluerit liceat in-
tra dominium Regis . 76. c. I.
Liberos homines in bobus pignorare non li-
ceat , 205. c. 1. Neque cogere ad placita ,
nifi ter in anno . ibid.
Libertas ; fi quis de ea interpellatus fuerit .
162. C. 2.
Libertate quomodo donandi effent fervi . 81 .
C. 2. 82. c. I. 103. C. I. 144. C. 2.
Libertatem vendere non liceat . 184. c. 2. Pro-
bare quomodo conveniat . ibid.
Libertatem pertinentibus fuis donare . 145. c. I.
Libertates injufte ablatæ . 191. c. 2.
Liberta alienæ fi quis violentiam fecerit . 8o.
C. I.
Libertæ feminæ , quæ fe fervis copularint .
140. C. 2.
Libertum facere , ac ejus fervitium fibi reti-
nere . 144. C. 2 .
Libertus originarius dominum aut patronum
non deferat . 8. c. 1 .
Libertus factus fi ad fervitutem rurfus coga-
tur . 163. c. 1. Homo denarialis . 177. c. 1 .
Libertus fulfreal factus fi filios reliquerit . 82.
c. 2. Liberti lege dominorum vivant . ibid.
Libertus ad fervitium interpellatus . 184. c. 2.
Quomodo ei libertas probanda . ibid.
Libertus libertatem acceptam Judici & vicinis
manifeftare debet . 113. c. 2.
Liberum hominem poenitentiam agentem fi
quis interfecerit . 185. c. 2 .
Liberum hominem fi quis foris provinciam
vendiderit . 112. c. 2. Pœna liberum homi-
nem vendentis . 374. c. 1 .
Liberum fe dicenti non profit poffeffio XXX.
annorum . 194. C. I.
Liberum hominem fi quis battiderit . 129. C. 2,
Si aldium , aut fervum . ibid.
Liberum hominem fi quis impingerit . 97. c. 1.
Si quis per barbam traxerit. ibid. Si quis ei
brachium ruperit . ibid. c. 2. Si quis cafu fa-
ciente occiderit , ibid.
Licentia placitum habendi in privatis locis Co-
miti neceffaria . 188. c. 2.
Lidi , feu Liti , fimiles Aldionibus . 159. c. 2 .
163. c. 2. 185. c. I. 207. C. 1.
Limitotrophi fundi , qui . 272. c. 1 .
Lindenbrogius ( Fridericus ) . Ejus variæ lectio-
nes & notæ in Leges Langobardorum . 244-
feq. Conftitutiones Siculas edidit . 297.300.
Literæ quomodo impetranda a Curia Magiſtri
Juftitiarii . 316, c. 1. & 2.
Literæ citatoriæ quomodo mittenda . 336. c. 1.2.
Litera tractatoriæ Regis . 189. c. I. 193. c. 2 .
Litigantes interrogari poffunt a Judice . 347-
C. 2 .
Litigantes , qui Judices corrumpunt, puniantur .
355. c. I.
Litigiofa res non detur , antequam elitigetur .
319. C. 2 .
Litis conteftatio non tardanda exceptionis ob-
jectu . 347. c. 1. 2. Poft conteftationem , non
liceat a lite difcedere . 338. c. 2.
Litis conteftatio in civili , vel in criminali non
impediatur . 346. c. 2.
Liturgia in Mediolanenfi Imperatoris Henrici
coronatione ufurpata . 277.
Litus maris , nunc Genuenfium ditio . 176. c. 2.
Liutprandi Regis Leges . fol. 102. 104. 106.
109. 113. Ejus nomen Liutprandus , non ve-
ro Luitprandus . 104. c. 2.
Liutprandus Rex duella improbat . 127. c. 2.
Loca femel Deo dicata , non fiant ultra fæcu-
larium habitacula . 167. c. 1.
Loci Servatores . 160. c. 1.
Locis venerabilibus res fuas diftribuere 145.
C. I.
Loco pofitus , five Vicarius . 225. c. 2 .
Locorum præpofiti juftitiam faciant . 175. C. 2.
Loco pofiti . 176. c. 2.
Lo-
 INDEX
402
Lotharii I. Imperatoris Leges . 194. Capitula
ab ipfo Rome facta . 198. c. 1. Excerpta per
ipfum de Capitulari Caroli . 204. c. 2. Ad-
ditamenta ad ejus leges . 210.
Lotharii I. Augufti Capitula ad Olonam fa-
ta . 210.
& Manum in caldariam ponere . 112. c. 2.
Lotharius II. Auguftus ; illius Lex inter Lan-
gobardicas . 238,
Lucania idem ac Præftum urbs . 271. c. 2.
Ludovici II. Augufti Leges . 215. Additamen
tum primum ad ejus leges . 216. Addita
mentum alterum . 218. Ejus Leges promul-
gate in Concilio Ticinenfi . 216. c. I.
Ludovicus Pius Caroli Magni filius , 172. c. 1.
Ejus Leges . 182.
Ludus dadorum prohibetur . 374. C. I ,
Lugdunenfis pagus . 172. c. I.
Luminaria Ecclefiæ . 219. c. I.
M
M Agarizare , quid . 273. c. 2,
Magifter Comacinus , faber murarius . 12. C. 1 ,
Magifteria Dignitatis Formula . 23. c. 2 .
Magiftri Scrinii Formula . 18. c. I.
Mala tractatio freæ fuæ quæ fit . 128. c. 1.
Malefactorum & fufpectorum nomina Curia
Imperatoris exhibeantur . 341. c. 2.
Malefici puniantur , 17. c. 2.
Maleficia clandeftina punienda , 313. c. 1 .
Maleficia fuper fe nullus Campio habeat , ad
pugnam vadens . 95. c. 2 .
Mallare aliquem de aliquo negotio . 205. c. I.
2. 206. C, I ,
Mallum non refugiat mannitus . 152. c. 2. Il-
luc arma non portentur . 180. c. I.
Mallum ; ad illud mannire . 186. c. 2. Ibi fa
cramenta adrhamire , 188. c. 2. In Ecclefia
non habeatur . ibid.
Malo ordine res alienas fi quis poffederit .
121. C. 2.
Mancipata çaſa , id eſt ad auctionem vendita ,
82. c. 2.
Mancipia non vendantur , nifi in præfentia
Epifcopi , aut Comitis . 150. c. I. 158. c. I.
Vide Servus , Non extra Marcas . ibid. In
furto non emantur . ibid. Adventitia & fu-
gitiva nemo recipiat , ilid.
Mancipia Palatii , & Ecclefiarum . 179. c. 2.
Mancipia fugitiva ; pro iis nullum præmium
recipiat is , in cujus poteftate inventa fue-
rint . 190. c. 1. 2. Si in Villam Regis con-
fugerint , 191. c. 1. Si quis ceperit , 364
C. I. 2.
Mancipio fugaci fi quis opem dederit ad fu
gam . 87. C. 2.
Mancipium alienum fi quis follicitaverit , tres
alios & ipfum cum peculio domino reddat ,
10. C. 1. Si quis nefciens a plagiatore com-
paraverit , reus plagii non erit , 10. C. 2 ,
Mancipium fugitivum fi portunarius fciens
tranfpofuerit . 86. c. 2. Si mancipium ad
dominum redeat , vindicta in eum non ex-
erceatur . 87. c. I. Fugitivum quifque re-
ftituat , ibid. Si in Ecclefiam fugerit , refti-
tuatur . ibid. Si in Curtem alterius . ibid,
c. 2. Si fugax in cafa alterius malum per-
petraverit . ibid. Vide Servus .
Mancipium leprofum aut dæmoniacum . 83 ,
C. I.
Mandare , id eft notum facere . 105, c. 2,
Manentes , & commanentes . 219. c. I.
Mannire , vocare in jus . 158. c. 2. 186. c. 2.
Mannitus ad mallum . 152. C. 2.
Manfionatica , & paravereda . 169. c. 1.
Manfionem vetare venienti ad Regem non
liceat . 150. C. I.
Manfus cum XII. bunuariis . 203. c. 1.
Mantua Civitas . 212. c. 2. Capitulare ibi fa
Aum. 213. c. I,
RERUM .
Manumiflio fervorum in man : Regis rer ma-
nus Sacerdotis . 103. c. 1. Quomodo facien-
da manumiflio 107. c. 2. 135. c. I.
Manumiflionum formæ fecundum Langobar-
dos . 81. c. 2. 82, C, I , 144. C. 2,
Manum libero homini abfcindere . 69. c. 1.
Manus mortua , id eft Fifcus poffeffor . 200.
C. 2. 201. C. 1.
Marcha & Marchia , quæ . 272. c. I.
Marcha Regni Italici . 158. c. 1 .
Maritum fi mulier occiderit . 8o. c. I.
Maritus fi confenferit in adulterium uxoris .
131. c. I. Si in adulterio deprehenſam re-
tinuerit . 373. C. 1.
Mafca , id eft Striga , feu venefica . 79. c. I.
96. C, 2 .
Maffarius fervus . 71. c. 1. Ei peculium fuum
dare in focio liceat . 83. c. 2.
Matres , quæ filias proftituunt , nafum amit-
tant . 373. c. I. Quando huic pœnæ non fub-
jaceant . 373. c. 2 .
Matrimonia quomodo folvenda . 8. c. 2. In
eos , qui matrimonium nituntur dividere ,
pœnæ . 17. C. I ,
Matrimonia inter pueros & adultas feminas
interdicta . 194. C. 2.
Matrimonia ante pubertatem ac in diffimili
ætate non fiant . 168. c. 1. Illicita rumpan-
tur . 168. c. 2.
Matrimonia puellarum ante completum an-
num XII . interdicta . 126. c. 1. Inter pue-
ros , & feminas maturæ ætatis improbata .
130. c. 2. Illicita , ex quibus nati non fint he
redes patri fuo . 110. C. 1. 2. Vide Incefta
conjunctiones .
Matrimonia publice contrahantur . 369. c. 2.
Nec fine permiflione Curiæ . 361. c. I. Cum
alienigenis prohibentur Siculis . ibid.
Matrimoniare fi quis ancillam fuam voluerit .
81. c. 2.
Matrimonii confirmandi Formula . 49. c. I.
Matrimonium inter viduam & ejus affines il-
licitum . 238. c. 2.
Matrinam , id eft novercam , nulli liceat du-
cere uxorem . 77. c. 2.
Medici non nifi adprobati medicinam exer-
ceant , & quomodo . 367. c. I. 2.
Mediolanum Civitas ad Scholas Ticini con-
veniat . 211. c. 2.
Mendacium , ut aliquid impetretur , non pro-
fit . 12. c. 2.
Melfetæ vulgariter dicuntur rixa . 310. c. J.
Memorfin , aliquem de equo dejicere , 96. c. 1 .
Menfuræ æquales fiant . 164. C. 1.
Mephium idem ac methium , & meta , 123 .
e. 2. Vide Meta . 131. C. I.
Mercata non fiant Dominico die , 167. c. I.
Mercatorum & quorumcumque venditorum
fides & difciplina . 368. c. I. 2. 369.
Mercatum fiat , ubi antiquitus fieri folet . 155.
C. 2 .
Meretricibus violentia non inferenda . 311.
C. I.
Meffem aut annonam fi quis in hofte rapue-
rit . 153. c. 2.
Meta , donatio propter nuptias facta . 75. C. I.
76. c. 2. 80. c. 2. 121. C. I. 126. c. 2.
Metam conjugi fuæ fi quis dare voluerit . 121.
C. I, 123. C. 2. Vide Mephium . 127. c. 1,
145. C. 2 ,
Methium , idem ac meta , & mephium . 123,
C. 2. 131. C. I.
Metropolitanis fuis Epifcopi fubjecti fint , 149.
C. I.
Milites a militibus judicentur , 318. c. 2,
Milites novi ne fiant . 371. C. I. 2.
Milites nullum furtum , nullam violentiam fa-
ciant . 153. c. I. 2.
Milites , hoc eft Vaffalli , & Seniores . 236. c,
1. lis beneficia diftrahere vetitum . 239. C, 1,
Mi-
 INDEX
Militis mors , qui feudum habeat , nuntietur
Imperatori , 361. c. 2.
Minifterialis Ecclefiæ . 165. c. 1. Reipublicæ ,
hoc eft Fifci Regii . ibid. 169. c. 1. Comitis .
189. c. 2.
Minores , qui in judiciis læfi fuerint , in fta-
tum priftinum reftituantur . 352. c. 2.
Miffa Sancti Johannis Baptifta . 180. c. 2.
Miffaticum contradicere Miffo dominico . 153 .
C. 1. In eo fi quis Comitum directus fue-
rit . 193. C. 2.
Miffi Regis . In eorum præfentia homines ven
.dantur . 150. c. 1. 2. Juftitias faciant . 150.
c. 2. Heribannum legitimum exigant . 151.
c. 2. Si quis ei contradixerit . 153. c. I.
Mifi Regis iuftitiam dilatare non præfumant .
155. c. 2. Monafteria vifitent & corrigant .
178. c. I.
Miffi Regis curent , ne pauperes crucientur .
214. c. 2. Miffatici conjectum habeant . 220.
C. 2 .
Miffi Regis pontes emendandos curent . 191 .
C. 2. Legatio eorum qualis effe debeat , ac
juftitia . ibid. Gratiam , & odium a fe aver-
tant . 192. c. 2. Aut Epifcopi , aut Abbates ,
aut Comites , fuere . 193. c. 2. Miffi Regis ,
ubi bona juftitia facta eft , diutius non mo-
rentur . ibid. Placitum in Comitis minifte-
rio non habeant , fi is in Miffatico eft . ib.
Juftitiam facere nolentes reprimant , de il-
lorum rebus vivendo . ibid. 'De Ecclefiis de-
ftructis inquifitionem faciant . 200. c. 1. Ma-
los Scabinos ejiciant . ibid. c. 2. Ad eorum
placita Epifcopi , Abbates , & Comites co-
eant . 207. C. I.
Miffi commonitorii . 225. C. I. 2,1
Miffi Palatii . 225. C. 2 .
Miffi Fifcalini de qualibet caufa fredam non
exigant . 160. C. 2. 165. C. 2 ,
Miffi Dominici , 160. c. 2. Pippini Regis . 161 .
C. I.
Mifli difcurrentes . 164. c. I. Caufas requi-
rant . 179. C. I.
Miti Regis recipiendi . 189. c. I.
Mobile fuum in alienam poteftatem transfe
rentes . 197. c. I.
Modiaticum , quid . 266. c. 1 .
Molinum alterius fi quis incenderit . 73. c. 1.
Si quis in terra aliena ædificaverit : ilid.
Monachi fecundum Regulam vivant . 156. c.
1. Si pro exercitu fugiendo quifquam fe Mo-
nachum faciat . : 65 . c. 1.
Monachi Mifli Regis ad vifitandà Monafte-
ria . 178. c. 1. Fugitivi ad fua revertantur
193. C. I.
Monachi de Francia venientes . 177. c. 1. Re-
gularem teneant ordinem . 217. C. I.
Monachi & Clerici ad fæcularia negotia non
tranfeant . 167. c. 1. Novitii pulfentur , hoc
eft examinentur , fecundum Regulam , 167 .
c. 2. Noviter converfi ad negotia non mit-
tantur . 170. c. 2,
Monachus fieri nemo perfuadeatur propter res
adipifcendas , 221. c. 2.
Monafteria virorum & puellarum in mundio
Palatii , aut Epifcopi . 174. c. 2. A Miffis
Regis corrigenda . 178. c. 1 .
Monafteria regularia fecundum Regulam vi-
vant . 149. c. 1. Puellarum ordinem fuum
cuftodiant. ib. Ab Epifcopis curentur . 156.
c. 1. Per Monafteria hofpitale fiat . 156. c. 2.
In Monafterio regulari comam deponere .
164. c. I. Monafteria femel facta , non fiant
amplius fæcularia habitacula . 167. c. 1.
Monafteria in defenfione facri Palatii . 147. C. I.
Majora Monachos L. nutriebant . ibid. c. 2.
Monafteria Regalia in beneficium dentur . 179.
c. 1. Si Epifcopus Monafteria indebite in
emphyteufim concefferit . 207. c. 2. Ibi re-
gularis ordo teneatur . 217. C. I.
Monafteria Monachorum & Puellarum . 218,
RERU M. 403
c. 2. In Monafteria Clerici pœnitentes! mit-
tantur . 220. C. 2.
Monafteria ædificata in folo proprio . 219. c. 2 .
Moneta committenda Formula . 47. c. 2.
Monetam confingere fine juffione Regis . 84.
C. I ,
Monetam falfam fi quis percufferit . 190. c. I.
Moneta nova & falfa . 192. c. 2.
Moniales non rapiendæ neque violandæ . 311 .
C. J.
Morgicapud quid fuerit . 274. c. 1. & 2.
Morgincap , donum matutinale uxori a mari-
to factum > non excedat quartam partem
bonorum . 102, C. 1. 121. C. I. 123. C. 2. 127.
C. I ,
Morienna . 172. c. I.
Mulier , fi intra annum mortis mariti ad fe-
cundas nuptias migraverit , aut fe mifcue-
rit illi , cujus poft annum erit uxor , rea
ftupri fit . 7. c. 2. Si alienum debitum fe
reddituram fpondeat , non tenetur . 12. c. 2 .
Mulier , mortuo marito , poteftatem habeat ad
alium maritum ambulandi . 77. c. 1.
Mulier Curtis rupturam facere non poteft .
88. c. 1. Libera fi fervum duxerit , & pa
rentes ejus vindictam neglexerint . 107. C. 2.
Mulier homini uxorem habenti nubens . 100.
c. 2. Uni fponfata , alteri non nubat ante
biennii tempus . 127, C. 2 .
Mulier fi per campum feminatum yiam fece-
rit . 137. c. I.
Mulier ad quid circa dotarium teneatur . 359.
C. 2.
Mulier proftituta inter bonas feminas non ha-
bitet . 372. c. 2.
Mulierem liberam fedentem ad neceffitatem
corporis fui fi quis pungere præfumpferit .
130. c. 1. In alterius mundio pofitam fi quis
in facramentum mittere præfumpferit . 122.
C. I.
Mulierem poft mortem mariti ante anni fpa-
tium Sanctimonialein facere non liceat . 123.
c. 1. Liceat . 165. c. 2. Invitam fi quis tu-
lerit ad uxorem . 77. c. 2. Si quis eam Stri-
gam appellaverit . 79. c. 1. Aut fornicariain .
ibid. Aut occiderit . 8o. c. I.
Mulieres res fuas vendere & commutare pof-
fint . 227. C. 2.
Mulieres collectæ ad malum faciendum . 135.
c. 2. Viris defunctis , ad fuam legem rever
tantur . 196. c. I.
Mulieres non violentur . 311. c. 1. & 2. Suc-
currendum mulieri , qui violentiam patitur
& clamat . 312. c. 1. Poena mulierum , quæ
falfo de vi fibi illata conqueruntur . ibid. Ad
curiam non veniant . 338. c. 2.
Mulieres , ubi læfæ fuerint in judiciis , in fta-
tum priftinum reftituantur . 35. c. 1. In cri-
minalibus caufis procuratores poffint ordina-
re . 340. c. 1.
Mulieri fine liberis decedenti Mundualdus
quomodo fit hæres . 123. c. 2. Liberæ fi quis
injuriam intulerit . 66. c. 2. Mulier fponfa-
ta fi leprofa , aut dæmoniaca , aut caca fa-
cta fuerit . 76. c. 2. Vendere res fuas vo-
lenti quæ folemnitates neceffariæ fint . 107 .
C. I ,
Mulieri nulli fine mundio vivere non liceat .
80. c. 1. Liberæ aut aldiæ non liceat fer-
vum ducere . 81. c. 1.
Mulierum Morgincap quale effe debeat . 102.
C. I. 123. C. 2. 145. C. 2.
Mundiare fuam mundoaldam . 224. c. 2 .
Mundium , id eft tutelam , uxoris alienæ fi
quis fibi tribuerit . 75. c. 1.
Mundium facere . 77. c. 2.
Mundium 'puellæ liber
liberæ fi ad Curtem Regis
ceciderit . 97. C. 2.
Mundium ponere ancillæ factæ liberæ . 103. c. I.
Mundoaldus , hoc eft tutor mulieris . 103. c. 2.
122. c. I. Quomodo mulieri , cujus habet
mun-
 INDEX
404
mundium , fuccedat in bonis . 123. c. 2.
Munimina monumenta , quæ apud Lango-
bardos . 274. C. 2.
Muratorius Ludovicus Antonius ) optimam
omnium editionem Legum Langobardica-
rum adornavit . 60.
Mutina Civitas . 172. C. 2. 212. c. 2. Civitas
Italici Regni . 212. C. 2.
Mutuum cautione data quomodo repetendum .
105. C. I.
N
N Afum libero homini abfcindere . 68. c. 2 .
Nati de illicito matrimonio , non fint here-
des patri fuo . 110. C. I. 124. C. 1.
Naturales filii quomodo patri fuccedant . 73 .
c. 2. Ex ancilla alterius nati . ibid.
Naufragus , aut pauper faciens malum . 138.
C. 2.
Negotiator injufta pondera vel menfuras non
adhibeat . 13. C. 2.
Negotiatores , qui ad Sclavos , & Avares per-
gunt . 170. C. 2.
Nepotum fucceffio in bonis avi . 99. c. 2.
Neptis fucceffio , exiftentibus amitis . 137. c. I.
Neuftria Provincia Italiæ . 101. 102 , 104. 116.
c. 2. Pars Occidentalis . 125. c. 1. 139. 176.
C. 2.
Nicani Concilii Canon . 171. C. I.
Nivernenfis Civitas . 172. c. I.
Nobiles quomodo fuccedere debeant in feu-
dis . 362. c. 1.
Noffus , farcophagus . 65. c. 2 .
Nomina propria Gotthica , Vandalica , Lango-
bardica . 285.
Nomina appellativa , & verba Gotthica , Van-
dalica , & Langobardica . 293 .
Nonas & decimas unufquifque Ecclefiæ per-
folvat . 156. c. 2. 170. C. I. 190. C. 2. 199. C. 2 .
Vide Decima .
Notarii legibus eruditi conftituantur . 208. c. 2 .
Si chartas perdiderint , reftaurent . ibid. Vi-
de Cancellarii .
Notariis quæ formulæ adhibendæ in chartis ex-
emplandis . 223. c. 2. Chartas veras quomo-
do probare debeant . 226. c. 2. Eorum fala-
rium . 327. c. 2. 328. c. 1. Et feriæ . 328. c.
1. Inftrumenta , ibid. Eorum numerus . 329.
C. 1.
Notariorum Formula . 29. C, 2.
Notarium agere non liceat Clericorum filiis .
233. c. 2. Neque Presbytero . 161. c . I.
Novaria Civitas . 212. c. I.
Novercam fuam nulli liceat ducere uxorem .
77. c. 2. Nuptiæ illicitæ inter viduam , &
ejus affines . 238. c. 2. Vide Matrimonia .
Nuptiæ inceftæ . 208. c. 2. Ad Nuptias non
legitimas fi quis adfpiraverit , legitimos fi-
lios non habeat . 7. c. 2. Nulla ad fecundas
nuptias intra annum mortis mariti migret .
ilid.
Nuptiaticum quid . 265. c. 2 .
O Parentes , qui filios vendiderint , eorum inge-
Beros , Curtis fractura . 88. c. 1. 96. c. 1.
97. C. J.
Obligare res nominative . 116. c. 1 .
Occafio pro indebito tributo . 175. C. 2. 191 .
C. 2.
Occidere aliquem poft pacificationem ISI.
C. I.
Octava dierum feftorum . 234. C. I. 1. 2.
Oculum libero homini excutere idem crimen
atque necare . 68. c. z. Unum habenti fi quis
alterum excufferit . 96. c. 2.
Officiales vel Judices pecuniæ publicæ ratio-
nem reddant . 316. c. 1. Quomodo punien-
RERU M.
di . 319. c. 1. Nullum commercium exer
ceant 332. c. 2. Quidquid pro Imperatore
impenderint , eis de ærario reftituetur. 333.
c. 1. Ab imponendis gravaminibus abfti-
neant . ibid. 334. c. 1. Et a vexationibus
334. c. 2. Eorum numerus , & ad quod tem
pus duret eorum adminiftratio . ibid. Quan-
to tempore poft officium depofitum in civi-
tatibus manere debeant . 335. c. 2.
Olonna , Curtis Regia . 203. c. I. 210.
Opera Ecclefiarum , nunc la Fabbrica . 156.
c. 2. In eam detur quarta pars Decimarum .
161. c. I. Vide Fabrica .
Opera , five reftauratio Ecclefiarum . 199. c. 1 .
Opera fervilia Dominico die ceffent . 219. c. 2.
Operarios fi quis conduxerit , & ex iis aliquis
mortuus fuerit . 73. c. I.
Oracula ,, id eft Oratoria , reftaurentur . 174.
C. I.
Oratoria ædificata in folo proprio . 219. C. 2 .
Originaria , fi difcefferit , intra vicennium
repetatur . 9. c. 2.
Originariæ filii naturales ad ejus dominum
pertineant . 9. c. 2.
Originarius , qui virginem ingenuam corrupe-
rit , aut viduam ftupraverit , capite feria-
tur . 9. c. 1. Si originariæ alienæ fe mifcue-
rit , duæ filiorum partes ad originarii domi-
num , tertia ad originariæ pertineat . 9. c. 2.
Orphani & viduæ fuos habeant tutores . 175.
c. 1. Juftitiæ pleniter iis fiant . 177. c. I.
185. c. 2.
Orphanorum & Viduarum tutela . 209. c. 1 .
215. C. I.
Offis fractura homini libero facta quomodo
componatur . 68. c. I.
Oftrogothorum Regum Edicta . 1. 3 .
Ottonis I. coronatio Romæ peracta . 228.
Ottonis II. Augufti Leges . 228. Comitia ab
eo Veronæ habita . ibid.
Ottonis III. Augufti Lex . 233 .
P
Ace facta fi quis hominem occiderit . 72 .
PAc
C. e
I.!
Pagare , feu pacare faidas . 192. c. 2 .
Pagenfes , habitatores Pagi . 157. c. 1. Eccle-
fiis baptifmalibus fubveniant . 179. c. 2.
Palatia qui debeant reftaurare . 218. c. 1.
Palatii mancipia . 179. c. 2. Ad Palatium per-
gentes tributum non folvant . 193. c. 1 .
Palatii fub defenfione Loca venerabilia . 147.
C. 1. 2.
Panis & Cafei benedictio . 284. c. I.
Papa Urbis Romæ , qui in omni mundo ca-
put Ecclefiarum Dei eft . 110. C. 1. Vide .
Pontifex Romanus .
Papia Civitas . 172. c. 2. Ibi fchola literarum
a Lothario I. inftaurata . 211. c. 2.
Paranymphi in nuptiis qui forent . 146. c. 1.
Paravereda , & manfionatica . 169. c. I.
Paraveredæ , equi publici . 218. C. I.
Parentela omnis in feptimum genuculum nu-
meretur . 73. C. 2.
nuitati non præjudicant . 11. c. 1. Nec pro
pignore dare poffunt , ibid.
Parentes , id eft agnati , quomodo fuccedant
in bonis defunctis agnati . ibid.
Parenti , id eft agnato , fi quis infidiatus fue
rit fpe hereditatis . 74. c. 2,
Parium judicium . 236. c. 1,
Parma Civitas . 212. c. 2.
Parricidæ hæreditas ad quem spectet ; ipfe ve-
ro poenitentiæ fubdatur . 235. C. I.
Parricidæ pœnitentiam agere nolentes . 220 .
C. I.
Parricidis ne mortis quidem poena olim im
pofita . 209. c. 2 .
Pa-
 INDEX
Pafturiæ , nune paftoje & balze da cavallo .
89. c. I.
Pafturiam de caballo alieno fi quis abftulerit .
ibid.
Patareni hæretici , vivi comburantur , 306, Pa-
tarenorum receptatores & fautores relegen-
tur in perpetuum . 306. c. 2.
Patavium Civitas . 212. c. 2.
Pater pro filio non conveniatur , nec filius
pro patre . 322. C. I.
Pater non det invitus in matrimonium fami-
liam fuam . II . C. I.
Patriciatus Formula . zo. c. 1,
Patroni Aldiorum . 164. c. 2. 207. C, I,
Patrum terminos nemo tranfcendat . 167. c. 1.
Pauper aut naufragus faciens malum . 138. c. 2.
Pauperes & Orphani fi hereditatem amiferint
pravo aliorum confilio . 221. C. 1 .
Pauperes non crucientur . 214, C, 2,
Pauperes fiberi homines non opprimantur . 293 ,
C. 2.
Pauperes in Xenodochiis pafcendi . 178. c. 2.
Eorum caufæ prius audiendæ . 185. c. 2,
Pauperum juftitiæ non remaneant . 154. C. 2,
Eorum caufæ primitus in placito delibeten-
tur. 156. c. 1. 2. Per placita non fatigentur ,
158. c. 2.
Pauperum pacem fi quis ruperit . 159. c. I.
lis detur quarta pars Deciinarum , 161, c. 1.
Juftitiæ de iis fiant . 177. C. I.
Pauperum res malo ingenio nemo emat . 168.
c. 1. Pauperes fi hæreditatem amiferint , ib.
C. 2.
Pax Ecclefiarum Dei . 159. c. 1. 169. c. 2. Qui
in pace vivere noluerint . 201. C. I.
Pax fervetur . 308. c. 1.
Peculia minuta , id eft pecora . 83. c. 2,
Peculium alienum fi quis apprehenderit .. 92.
c. 2. Si quis damnum fibi inferens invene-
rit . ibid. Si fuu:n in alienam meffem im-
miferit . 93. c. 1. Si quis alienum de damno
fuo in claufuram minaverit . ibid.
Peculium fuum fi quis de claufura aliena oc-
culte tulerit . 97. c. 1 .
Peculium fi in fepe alterius fe impinxerit ,
89. c. 2. Si in claufura alterius fe impala-
verit . ibid. Si in foffatum alterius incide-
rit . ibid. Si in puteum alterius , 90. c. 1 , Ra-
biofum fi damnum fecerit , 91. c. 1. Vide
Quadrupes , Animal .
Pecunia depofita fi negetur , pugna fiat . 231,
C. I.
Pecuniam qui commendavit , pecuniam reci-
piat . 167. c. 2.
Pedem libero homíni excutere , 69. c. 1,
Pedica ad capiendas feras . 90. C, I. 157. C, 2.
Pentapolis provincia . 180. c. I.
Peregrini & advenæ diftringantur , 163. c. 2,
Ad Sanctorum corpora falvi vadant , 176.
C. 2.
Perjuria quomodo punienda . 136, c, 2,
Perjuria caveantur . 151. c. 1,
Perjuria avertantur , perjuri puniantur , 218.
C. I. 374. C. 2.
Perjuria non perpetrentur . 157. C. I.
Periuris nulla fit redemtio . 181. c. 1.
Perjuros teftes fi quis induxerit . 201. c. 1,
Perjurus femel , non fit teftis poftea . 154. c. 1,
Perjurus poenitentia facta inculpabilis videa-
tur . 168. c. 2.
Perjurns manum perdat . 149. C. 2.
Pertinentes appellati Servi , & Aldiones . 121,
C. 1. 144. C. 2. 145. C. I. 148, c. 2.
Pervafores bonorum alienorum puniantur , 16,
c. 2. Eo magis , fi nomine publico titulos
affixerint , 17. c. I.
Petitor , fi litem moverit injufte , fumptus li-
tis folvere cogatur . 10. c. I.
Phaderfium , dos mulieris ex paternis bonis .
77. C. 1. 79, C. 2.
Tom. I.
RERU M. 405
Pignora ad creditorem dare , tum auferre .
III. C. 2.
Pignorare ante conftitutum . ibid. Si debitor
recolligere neglexerit pignus . 125. c. 1. Quo-
modo pignora cuftodienda . ibid. Servus aut
ancilla loco pignoris , ibid. c. 2.
Pignorare aliquem pro debito quando liceat ,
84. c. 2. Si per errorem quis alium pigno-
raverit . ibid. Si greges equarum , five por-
corum , ibid. Si caballos aut boves . 85. c. I.
Cafam tributariam loco pignoris tollere non
liceat . ibid.
Pignorare liberos homines in bobus non li-
ceat . 205, C. I.
Pignorare debitorem nullus præfumat , quan
do in exercitum ambulandum eft . 148. c. I,
Pignus capere nemini liceat , 12, c. 2.
Pippini Regis Leges . 174.
Pippino Regi quam Rgnorum partem Carolus
M, reliquerit . 172 , c. 1.
Pippinus Rex Caroli Magni filius . 161. c. 1 ,
Ad eum Caroli Epiftola . 168. c. 3.
Placentia Civitas . 213. c. I.
Placentini homines . 180. c. I.
Placita Comitum , 149. c. 2. Centenariorum .
154. c. I. Ad Placitum liberi homines non
cogantur. 155. c. 2.
Placita Dominico die non fiant . 167. c. 2. H-
luc arma non portentur . 180. c. 1. Ubi fint
habenda . 188. c. 2.
Placita tria ab ingenuis cuftodienda . 157, C. 2.
Non habeantur a Comite nifi jejuno . 164.
c. 1. Non in Ecclefia , nec in terris Ecclé-
fiæ. 164. c. 2.
Placita tria generalia in anno . 192, c. 2. Cen-
tenariorum placita . 193. c. 1. Ad placitum
Comitis nemo cum fcuto eat . 195. c. 2.
Placitum ; ad illud nemo banniatur , nifi qui
fuam caufam quærit . 202. c. 2.
Placitum effugere . 207. c. I.
Plage liberi hominis & compofitio pro eis ,
68. c. 1. 2. Aldii alieni , aut fervi minifte-
rialis . 69. c. 2. Servi alieni . 70. c. 1 .
Plebes fingulæ reftauratæ fiant . 196. c. 2.
Plebium res immobiles Epifcopo habere in fuo
fu non liceat . 219. c. 2.
Plovum , id eft aratrum . 88, c. 2,
Poenitentes Presbyteri & Diacones in Mona-
fteria mittantur . 220. c. 2.
Pœnitentiam armis depofitis agere , 166. c. 2,
Perjuri pœnitentia . 168. c. 2,
Pollenus , nunc Puledro . 134. C. I ,
Ponderofus ex ferita fieri . 129. c. 2.
Pontifex Romanus ; qui fub ejus defenfione
funt . 198. c. 1. Ei in omnibus obedientia præ-
ftetur , ib. c. 2. Deprædationes in ejus mor
te interdicuntur . ibid. Electio illius ad fo-
los Romanos fpectans . ibid. Ei ab omnibus
reverentia exhibeatur . 199. c.1. Vide Papa .
Pontifex pro Epifcopus . 174. c. 1. Vide Epi-
fcopus .
Pontificium pro poteftate & jure . 81. c. 2.
Pontium reftauratio fiat . 175. c. I. 178. c. 1 .
191 , C. 2. 193. c. 1. Ad id etiam Ecclefiafti-
ci conveniant . 199. c. 1. Eorum reftauratio
neglecta . 214. C. 1,
Pontonarius , nauta tranfvehens viatores . 86.
C. 2,
Populi totius querimonia audiatur . 217. C. 2.
Porcarii fi inter fe battiderint . 94. c. 1.
Porcarium de libero homine fi quis battide-
rit , ibid.
Porcarius fervus . 71 .
Porcos fi quis in damnum alterius miferit ,
93. c. 1, 138. c. 1. Si quis eos damnum fa-
cientes invenerit . 93. c. 2.
Portonarius , qui viatores ultra flumen tranf-
mittit . 86. c. 2.
Portora , five portus , emendentur . 178. c. 1.
Cuftodiantur , 180. c. 1.
M m Pof-
 406 INDEX
Poffeffio inter fratres per XL. annos . 116.
c. 2. De Publico per LX . 118. c. I. 2.
Poffeffio per chartam falfam non valeat . 126.
c. 2. XXX. annorum vim habeat contra Lo-
ca venerabilia . 147. C. I,
Poffeffio , quæ per violentiam amittitur . 312.
c. 2. Quomodo reftituenda . ibid.
Poffeflio XXX . annorum non profit fe libe-
rum dicenti . 194, C. I,
Poffeffio curialis , aut collegiati , aut fervi per
triginta annos . 9. c. 2.
Poffeffiones , five Præfcriptiones . 222. c. 2,
Poffeffores rei cujuslibet in judicium licet tra-
here . 6. c. 1. Injufte exfpoliati , a judicibus
protegantur . ibid. Legibus pulfati , expenfis
litis damnentur ibid. Qui per triginta an-
nos rem aliquam jugiter poffidet , non ex-
fpolietur . 6. Quilibet a Fifco in jus rapien-
dus 7. c. 1. Poffeffor non cogatur dicere
unde poffideat . 12. C. 2.
Poflidere res alienas malo ordine fi quis fue-
rit convictus . 121. C. 2.
Potentiorum caufæ a Rege judicentur . 154.
C. 2.
Prædia , fi de iis contentio emerferit . 228.
Si de prædii inveftitura contentio fuerit .
229. c. 2.
Prædones in Italicum Regnum venientes , 224.
c. 2. Contra eos Laici fe Comiti adjungant .
225. C. 1.
Præfecti Prætorio Formula . 20. c. 2. 21 .
Præfecti Annone Formula . 30. c. 2 ,
Præfecti Vigilurn urbis Roma Formula . 40. c. 1.
Præfecti Vigilum urbis Ravennatis Formula .
40, C, 2,
Præfecti Urbis de Architecto publicorum For-
'mula . 43. c. I,
Præfecti Prætorio de armorum Factoribus For-
mula . 44. c. 2,
Præfecti Prætorio Formula , ut fub decreto
?
curiali prædia vendat . 51. c. 2 .
Præfectura urbanæ Formula . 22. c. 1.
Præpofiti Calcis Formula . 44. c. I.
Præpofiti locorum juftitiam faciant . 175. c. 2.
Prærogativarii Formula . 53. C. 2.
Præfcriptio domus aut terræ emta , & poffeffa
ય
per quinque annos , 82. c. 2. 83. c. 1. Ser-
yoruin , & aldiorum ' per XXX . annos . 99.
c. I. Libertatis . ibid.
Præfcriptio bonorum per XXX. annos . 99. c.
2. 113. c. I. Inter fratres per XL. annos •
116. c. 2. Contra Regem per LX. annos
118. c. I. 2,
Præfcriptio poffeffionis per chartam falfam non
currit . 126. c. ». XXX. annorum 9valeat con-
tra Loca venerabilia : 147. c. 1,
Præfcriptio XXX . annorum non opponatur re-
ligiofis domibus . 182. c. 1 .
Præfcriptio XXX. annorum non profit fe li-
berum dicenti . 194. c. 1. Inter fratres non
currat . ibid. c. 2. •
Præfcriptiones fecundum Langobardos . 222 .
C. 2, 223. C. I. *
Præfcriptiones ftatuuntur . 365. c. 1. 2.
Præfidatus Formula . 37. c. I.
Pratum alienum fi quis fecuerit . 94. c. I.
Precaria renoventur , fcribantur , 170. c. 1. A
Rectoribus Ecclefiarum irrationabiliter factæ
%%
tollantur . 196. c. 2. 213. c. I.
Preces Ritufque adhibiti in purgatione vul-
gari . 282,
Presbyter acquifita poft confecrationem Ec-
clefiæ relinquat . 219. c, 1. Cum Epifcopi
confenfu conftituatur . 219. c. 2.
Presbyteri chartas non fcribant , neque condu-
&tores exiftant . 161 , c. 1. Ad fecularia ju-
dicia non trahantur . ibid.
Presbyteri nati fervi . 162. c. 1. Poft confe-
crationem res acquifitas relinquant Eccle-
fiæ . 167. c. I.
RERUM .
Presbyteri quidam negligentes . 215. c. 1, Res
Ecclefiarum dilapidantes . 216. c. 2.
Presbyteri res Ecclefiæ inter parentes non di-
vidant . 220. c. 2. Honore privati pœniten-
tiæ fubdantur . ibid.
Presbyteri fine dimifforia Epifcopi . 177. c.1.2,
Eorum Adyocati . 179. c. 1. Eorum vulnera
quomodo componantur . 184. c. 2.
Presbyteros fine confenfu Epifcopi de Eccle-
'fiis ejicere . 200. c. I.
Primicerii Exceptorum Formula . 53. c. 2.
Primicerii Deputatorum & Primicerii Augu
ftalium Formula . 54. c. I.
Primicerii Singulariorum , qui egreditur , For
mula . 54. C. I.
Primicerii Singulariorum , qui accedit , Formu-
la . 54. C, 1.
Primifcrinii , qui egreditur , Formula , 53. c. J.
Primifcrinii , qui accedit , Formula . 53. c. 1.
Principis Dalmatiarum Formula . 45. c. 2.
Principis Militum Comitiva Formula . 46. c. 2.
Privilegia , per quæ aliqui citari fe poffe ne-
gant , fint irrita . 338. c. 2.
Privilegia & inftrumenta , quæ hoftium regni
nomina continent , declaranda & renovan-
da 348. c. 1. Privilegia a Curia Capuana
indulta revocantur . 348. c. I.
Probationes & teftes ante ".liten conteftatam
producantur . 350,
Probatoria Chartariorum Formula . 5o. c. I.
Procinctos habere . 194. c. 2.
Procuratoris Curia officium . 331. c. 1. Quo-
modo res fifcales locare debeat , 331. c. 2.
Et demanium . 332. C. I,
Promotionum
2 Officii Prætoriani Formula . 52,
C. I ,
Propinquæ non accipiendæ in conjugio , 219 c.1.
Propinquorum homicidium . 162. c. 2.
Proprietas alicujus fi in bannum miffa fue- 1
rit . 186. c. 2.
Proprietates fuas alicui fponte delegans . 197.
C. 2 .
Proprium , proprietas , 164. c. 1 , 2. 166. c, 3,
Proprium Regis fi quis alteri reddiderit . 190,
C. I.
Publica bona , id eft Fifcalia . 236. c. 1 .
Publicus Actor idem ac Procurator Regis ,
III. C, 2. 129. C. I.
Publicus , id eft Minifter Regis , 115. c. 2 .
138. c. 2. De Publico , id eft de Curte Re-
gis , 118. c. 1.
Publicus inimicus idem ac Regis inimicus .
64. C.. I.
Publicus pro Miniftro Regis . 136. c. 1.
Puella libera fi fine voluntate parentum ad mar
ritum ambulaverit . 77, c. 2. Si voluntarie
fornicata fuerit . 78. c. 1. Si eam quis ra
puerit . ibid. Si quis occiderit . 8o. c. 1.
Puella libera fi foris Provinciam fervum fe-
quuta fuerit . 78. c. 2.
Puella ante XII. annos non eft legitima ad
maritandum fed quidem poft XII . annos ,
126. c. 1. Si fine voluntate parentum nupfe
rit . 126. c. 2.
Puella defponfatæ , & poftea raptæ reddantur .
165. c. 1. 186. c. 2. 207. c. 1. Infantilis ata-
tis non velentur . 154. C. 2.
Puella libera fi quis crimen adulterii injece-
rit. 78. c. 2. Si quis in animam ipfius infi-
diatus fuerit . 79. c. 1. Eam Strigam fi quis
appellarit . ibid.
Puella liberæ mundium fi ad Curtem Regis
ceciderit . 97. c. 2.
Puellam ante annos XII. fi quis fponfaverit .
103. c. 2. Invitis parentibus fi quis velave-
rit . 190. c. 1.
Puellarum Monafteria . 218. c. 2. Vide Monas
feria.
Puer intra ætatem Regi donare non poteft .
123. c. 1. Vide Infans .
Pue
 INDEX
Pueri adultæ feminæ non conjungantur . 194.
C. 2 .
Pueri & puellæ impuberes , ac diffimilis ata-
tis non focientur . 168. c. I.
Pueris feminæ maturæ ætatis nubentes . 130.
C. 2.
Puerorum ætas legitima . 131. C. I.
Puerum invitis parentibus fi quis totonderit .
190. C. I.
Pugiles dandi pupillis aliifque debilibus per-
fonis . 314. C. 2.
Pugna per Campionem ad Dei judicium cau-
fam decernere . 79. c. 2.
Pugna non liceat fervo fe vindicare de domi-
no . 99. c. 1. Liberi per XXX. annos nul-
lam per pugnam patiantur violentiam . ibid.
Qui bona per XXX. annos poffedit , ad pu-
gnam non perveniat , ibid. c. 2.
Pugna fine juramente præmiffo non liceat .
116. c. 2. A Liutprando Rege improbata ,
fed tolerata . 127. C. 2.
Pugna cum fuftibus & fcutis . 166. c. 2. 173.
C. 2. 183. c. I. 198. C. I.
Pugna fiat , fi quis chartam per vim factam
dixerit . 231. c. 2. Pro furto & fcacho . 232,
C. 1. Si quis aliquem de fervitio appellave-
rit . 233. c. I. Campionem dare pro fe cui
liceat . ibid.
Pugna neganti homicidium concedatur . 235.
C. I. 238. c. I. Permiffa etiam ab Epifco-
pis . 235. c. 2.
Pugnæ ad judicium faciendum fublatæ . 349.
c. 1. 350. c. I. In quibufdam cafibus pugna
locum habet . 350. c. 1. In caufa depofiti
pugna interdicitur . 350. c. 2.
Pugnam habere quibus de caufis liceat . 222.
C. 2. 224. Pro charta falfi accufata . 229.
c. 1. Pro inveftitura prædii . ibid. c. 2. Pro
Ecclefiarum rebus , 230. c. 2. Pro pecunia
negata . 231. c. I.
Pugnam per alium facere liceat uxori afto
animo accufatæ a viro . 100. c. I. 2.
Pullus equi præftiti fi quem occiderit . 134 .
C. I.
Pulfare pro examinare . 154. c. 2. Pro vocare
in judicium . 167. c. 2.
Pulfare aliquem de fervo , quod malum fece-
rit . 122. C. 2.
Pupillorum contractibus & caufis quomodo af
fiftendum . 117. C. 2.
Pupillorum tutela . 215. c. 1. Protegantur a
Comitibus . 217. c. 1. Eorum juftitia inqui
ratur . 217. C. 2.
Purgatio vulgaris . 282.
Purificare fe ad legem Dei . 107. c. I.
Purificare fe facramento , aut per Campionem .
80. c. 2.
Q
Quadrupes fi damnum fecerit , 91. c. 2 .
Vide Peculium . Animal .
Quæftiones ac monita veterum Jurifperitorum
in Leges Langobardicas . 221 .
Quæftorum officium . 323. c. 1 , 2.
Quæfturæ Formula . 22. c. 2.
Quercum alienam fi quis inciderit , 89. c. 2.
R-
Rabiofus hom damnum· fecerit . 91. c.
Rachis Regis Leges . 139.
Radelchifi Principis Beneventi Capitulare. 270.
Rapinæ in Regno Italico compefcendæ , 17 .
C. I. 2.
Rapta mulier ingenua aut virgo , fi raptori
confenferit , occidatur . 6. c, 2. Raptæ pa-
rentes aut curator , qui vindicare neglexe-
Tom. I.
RERUM . 407
rint , in exilium mittantur . ibid.
Rapta puellæ fuis reddantur . 165. c. 1. 207.
C. I.
Raptor publica poenitentia multetur . 165. c. 2.
Bannum perfolvat . 186. c. 2 .
Raptor feminæ liberæ fecularis . 109. c. 2. 165.
C. 1.
Raptor puellæ . 165. c. 1. 186. c. 2 .
Raptor fponfæ alienæ . 207. c. 1. 215. c. 1.
Raptor monialium morte puniatur . 311. c. 1 .
Raptor mulieris ingenuæ aut virginis occida-
tur , itidemque rapta , fi confenferit . 6. c.
2. Raptor ancillæ aliena , aut originariæ , ea-
dem poena feriatur . ibid.
Raptores virginum , viduarum , fponfarum
& nuptarum , quomodo puniendi . 311. c. 1.
Raptores rerum ex naufragio , vel incendio ?
capitali poena feriantur , 313. c. 2.
Raptum poft quinquennium non puniatur . 6,
C. 2.
Ravennam dirigere miffos Langobardis inter-
dictum . 141. C. 2.
Rebelles per aliqua fcelera conftringantur .
170. C. 2.
Reclamatores ad judicia non acquiefcentes .
203. C. I.
Rectoris Provincia Formula . 33. c. I.
Redditio rei per violentiam occupatæ intra
annum . 10. C. I.
Referendariorum Formula . 29. C. I.
de Referendis in Senatu Formula . 29. c. I.
Regale obfequium non minuatur . 203. c. 2.
Regalem functionem fi quis fugiat . . c. s.
Regales caufæ , quæ ad manum Regis perti-
nent, 95. c. 2 .
Regalia non alienentur . 355. c. I.
Regalis cenfus perfolvatur . 171. c. I.
Regendarii Formula . 53. c. 2.
Regi puer , qui intra ætatem eft, donare non
poteft . 123. c. I.
Regienfis Civitas . 172. C. 2. 212, C. 4. Urbs
Italici Regni . 212. C. 2.
Regis contra animam fi quis cogitaverit . 64.
c.. Cum illo fi quis de morte alterius fue-
rit confiliatus . ibid.
Regis inimicus idem ac inimicus publicus . ib.
Ad Regem venientes tuti fint . 66. c. 1.
Regis Gajum , five fylva . 91. c. 1 .
Regis fervus fi aliquem necaverit . 96. c. 1. Si
furtum fecerit . ibid. Si oberos . ibid. Acto-
rem Regis fi quis occiderit . ibid.
Regis fecretum fi quis inquirit . 143. c. 2.
Regis præfentiam petentes , pacifice gradian-
tur . 217. C. 1 , 2 .
Regis juffionem qui contemferit . 219. c. 2. Di-
fputare de factis feu confiliis Regum non
oportet . 307. c. 1. Rex potentiorum caufas
judicet . 154. c. 2.
Regulares fecundum Regulam vivant . 156. c. I.
Rei fi ad Ecclefiam confugiant , non excutian-
tur , 149. c. 2.
Rei affumptæ quam non habent poteftatis , in
exilium trudantur . 10. c. 2. Rei teftamen-
ti , codicilli , & æris , argenti , vel ferri vi-
tiati &c. quomodo puniendi . 11. c. 1.
Reipublice , id eft Fifci Regii utilitatem frau-
dantes . 196. c. 2.
Reipublicæ beneficium reftitutionis in integrum
confirmatur . 353. c. I.
Reipublicæ Miniftri . 165. c. 1 , Præpofiti . 170.
C. 1. 191. C. 1. 196. C, 2. 209. c. 2.
Reipublicæ ftatus inquirendus . 217. c. 2,
Religionis
tes , 109. fancta velamen
c. I. 118. femina
c. 1. 122. c. Ì . recipien-
c. 2 .
Religiofa femina fi adulterium patraverit .
118. c. I.
Religiofis domibus non opponatur præſcriptio
XXX. annorum . 182, c. I.
Reliquiæ Sanctorum ; fuper eas facramenta
juranda . 154. c. 1. Ecclefiarum portæ iis
confecrata . 185. c. 2. 202. C. I.
M m 2 Rem
 X M
408 INDE
Rem fuam fi quis nefciens emerit , nihil fibi
præjudicat . 13. c. I. Res a duobus empta ,
cedat illi , cui tradita fuerit . ibid.
Repudium uxoris adultera concedatur . 373.c.1.
Refiduum , vel refidium , angariæ genus . 220,
C. 2 .
Refpublica , Fifcus Regis . 165, C, I. 191. c. 1.
196. c. 2. 209. c. 2.
Rete alienum fi quis furatus fuerit . 89. c. 2.
Revocati a nemine detineantur . 358. c. 2.
Revocatio tranfeuntium ad alienam habitatio-
nem . 357. c. I.
Rhætia contermina Langobardis , 141. C. 2.
Roborem , aut cerrum , aut quercum alterius
fi quis inciderit , 89. c. 2,
Rogerius Rogerii Comitis filius , primus Apu-
liæ & Siciliæ Rex , leges tulit . 299.
Romæ Urbis Papa caput Ecclefiarum Dei ,
110. C. I.
Romam dirigere miffos Langobardis interdi-
ctum . 141. C. 2.
Romana Lege Clerici vivebant . 138. c. 2.
Romana Synodus fub Ottone I. Augufto . 228,
Romana Lege Ecclefiafticus omnis vivat . 193 .
C. 2.
Romanæ Legis quæftiones fub Carolo Magno .
170. C. 1,
Romani fecundum fuam legem vivant . 181,
C. 2.
Romania provincia , 180, c. 1 ,
Romaniæ fines . 196. c. 2.
Romanorum Lex . 121. C. 2,
Romanus & Barbarus rem alienam , fi fubri-
puerint , reddant . 7. c. 2. Romanus & Bar-
barus Potens nullo titulo alienas recipiant
actiones . ibid. Nec alicujus defenfor fit aut
fuffragator . 8. c. I.
Romanus Populus interrogetur , quali lege vult
vivere . 198. c. 2. Ad Romanos tantum fpe-
1 &tat Pontificis electio . ibid. Judices Roma-
ni . 199. C. 1.
Romanus fi Langobardam uxorem ducat , 130.
C. I.
Ronchalia Placentini agri locus , ubi Comi-
tia Regni habita a Lothario II. Augufto .
239. C. 1.
Rotharis Leges . 63. Prologus in Leges . ibid.
Rufticani homines fi feditionem facere præ-
fumferint . 88. c. J.
Rufticanus fervus . 70. c. 2.
Ruftico , vel bove alieno uti non licet . 13. c. 2.
S Scameras fi quis celaverit intra provinciam ,
S Aboja ,. 172. c. 1,
Sacerdotes univerfi Advocatos habeant . 208.
C. 2 .
Sacerdotis teftimonium credibile . 209. c. I.
Sacerdotum Advocati . 179. c. 1. Vide Pres-
byteri .
Sacramenta , hoc eft juramenta , quomodo dan
da . 94. c. 2, Guadia data de Sacramento ,
ibid. & 95. C. 2.
Sacramenta per gildoniam conjuranda .
c. 1. Vide Juramentum . Adrhamita in Pa-
latio . 152. c. 2. In mallo . 188. c. 2 ,
Sacramenta omnia in Ecclefiis jurentur , 154.
C. 1 .
Sacramenta ibi juranda , ubi fuit confuetudo .
188. c. 2.
Sacramentales homines liberi duodecim adhi-
biti ad accufationem eluendam . 75. c. 1 .
Sacramentales duodecim aldii . 94. c. 2. Si ali
quis mortuus fuerit . 95. c. 1.
Sacramentales venire cogantur . 153. c. I.
Sacramentalis fi fe fubtrahere voluerit . 115.
C. I.
Sacramento confpirationem confirmare . 203.
C. I. 2.
Sacramentum cum confenfu litigantium aut
RERU .
fententia judicis , negotia omnia diffinit ,
II, C. 2 .
Sacramentum ruptum . 95. C. I.
Sacramentum rumpere . 115, c. 1. In facramen
tum mittere mulierem alienam . 122. c. 1 .
Sacramentum fi dandum fuerit inter Lango-
bardum , & Loca venerabilia . 147. c. 2. Si
in curte Regis . ibid.
Sacramentum de chartis venditionis . 141. c, I.
Sacrificantes pagano ritu , harioli , umbrarii ,
& malefici , varie puniantur . II. c. 2.
Sacrilegium quomodo puniendum . 307. c. 1,
Sacrorum locorum immunitas . 162. c. 1. 2.
Sacrum Palatium idem ac Curtis Regia . 103,
C. 2.
Sala propria , id eft domus , 71. C, 2.
Salica Lex in Italiam invecta . 161. c. 2. 167,
C. 2, 169. C. 2, 183. c, I.
Salica Legis Capitula addita Langobardica
Legi . 167 , c. 2. 169. C. 2.
Salicorum credulitas de Strigis hominem vi-
vum comedentibus . 96, c. 2.
Salicum fi Saxo aut Frifo occiderit , 158. c. 2 .
Saltarius , qui faltus & fines agrorum cuftodit ,
112. C, I. 119. c. 2. 176. c. 2,
Sanctimonialem facere mulierem poft mortem
mariti ante anni fpatium non liceat . 123 ,
C. 1. 165. c. 2. Filios habens cum tertia por-
tione Monafterium intret . 123 , c. 2.
Sanctimoniales perfeverent in fuo propofito ,
109. c. 1. Si qua marito fe copulaverit . ib.
c. 2. Si adulterium commiferit , 118. c. I.
122. C. I.
Sanctimonialis adulterium faciens . 195. c. 2.
207. C. 2.
Sanctimonialis in Monafterio , aut domo pro-
pria vivat . 219. c. 2.
Sanctiva Arbor fuperftitiofe adoratà , 120. C. I,
Sanguinis effufio in Ecclefia . 184. c. 2. 201. C. 2,
Sauma , nunc foma . 119. c. 2.
Saxo aut Frifo fi Salicum occiderit . 158. c. 2.
Saxoniæ partes . 170. c. 2. 183. c. 1,
Scabini Deum timentes conftituantur . 151. C.
1. Qui fuerint . 155. c. 1. 2. Ad placitum
veniant , 155. c. 2.
Scabini caufarum Judices . 160. c. 2. Septem
ad omnia placita . 164. c. 1. Ante eos char-
tæ fcribantur. 195. c. 2.
Scabini mali ejiciantur . 200. c. 2. Meliores
eligantur . ibid. Injufte judicantes . ibid.
Scachum , five furtum , 222. C. 2. Aut rapi-
na . 232. C. I.
Scamara , qui fuerint . 264. c. I. 2,
64. c. 1, Scameræ non exploratores , fed la
trones . ibid.
Scandalum fi quis commiferit in quolibet con-
ventu . 64. c. 2. In Ecclefia . 67. c. 2. Intra
Palatium . ibid.
Scandalum committere . 133. C. c. I.
Scara , agmen militum . 166. c. I.
Scara , copiæ militares . 270. c. 2 .
Scariones militares viri facramentum dedu-
cant . 147. C. 2.
Scariti , homines militares . 217. c. 2 .
Scazo , id eft thefaurus . 223. c. I.
Scemus , aut claudus , 97. c. 2. Scematio , fce-
mare , mutilare . 128. c. 2.
Scindala , afferis fpecies ad tegenda tefta . 88.
C. 2.
Sclavorum partes . 170. c. 2.
Scriba fine notitia parentum venditionem mu
lieris fcribens fit culpabilis . 107 , c. I.
Scriba chartas fcribat fecundum Leges . 121,
C. 2.
Scriniarii Actorum Formula . 53. c. 1.
Scriniarii Cura militaris Formula . 53. c. I.
Scripta fine menfe , & die menfis . 206. c. 1.
Scripturæ fententiarum folvenda a victis in
judicio , & quanti . 353. c. 2.
Sculca , cabalcata . 66. c. 2,
Souls
!
 INDEX
Sculdais , five Sculdafius , pagi Judex . 112.
C. I. Quot homines ob ejus fervitium ab ex-
ercitu eximantur . 119. c. 2.
Sculdafii juftitiam faciant . 175. c.2. Servos fu
gaces perquirant . 176. c. 2.
Sculdafii duo fub uno Judice . 108. c, 1,
Sculdafio fi quis caufam adduxerit . 107. c. 2.
Sculdafius , five Sculdais , Judex , 65. c. 2. Si
quis eum occiderit . 96. c. I.
Sculdafius ab Arimannis nit per vim exigat .
225. c. 2. Non liceat fieri Sculdafium filiis
Clericorum , 233. c. 2.
Scuto fub uno per pugnam dirimere caufam ,
74. C. 2. 75. C. I.
Scuto & fuftibus pugna . Vide Fuftibus , &
Pugna .
Secreti officium . 323. c. 1. 2.
2 Secretum Regis fi quis inquirit , 143. c. 2.
L Seditionem in exercitu fi quis levaverit . 64.
c. 2. Aut contra Judicem , 1 : 0. C, 2.
Seditiofus cremetur , 11. c. 2.
Seges aliena , five arbor non dejiciatur , 13. c. 2.
Segufiana Vallis . 17 , c. 1. 2.
Senodochia . Vide Xenodochia . Hofpitalia .
Seniores & Vaffalli . 177. c. 2. Nemo fuos Se-
niores dimittat . 181. c. 2.
Seniores & Milites . 236. 239.
Sententiæ Sculdais aut Judicis fi quis ftare mi-
nime voluerit , 108. c. 2.
Sententiæ in fcriptis ferendæ . 329. c. 1 .
Sepelientes intra urbem Romam cadavera ,
puniantur . 12. C. I,
Sepem alterius fi quis ruperit . 88. c. 2. Seps
fantaria . ibid.
Sepem quis in terra aliena miferit . 112,
C. I. 2.
Sepulcrum qui deftruxerit , occidatur . 11. c. 2.
Sepulturam hominis mortui fi quis ruperit ,
65. c. 2.
Servatores loci . 160. c. I.
Servi ninifteriales . 69. c. z. Alienus ruftica-
nus . 75. c. 1. Si quis occiderit fervum alie-
num maffarium . 1. c. 1. Liceat fervo maf-
fario peculium fuum dare in focio . 83. c. 2.
Servi fi in vicum intrayerint ad malum fa-
ciendum . 88. c. I.
Servi fugaces in quali fpatio perquirendi . 121 ,
c. 1. Ad fua loca reverti jubeantur . 193.
c. I. Si collecta multitudine vim intulerint.
194. C. 1.
Servi fugitivi ; pro iis Miniftri Reipublicæ ni-
hil accipiant , 198. c. I.
Servi & ancille fugaces perquirantur . 176. c.
2. Si quis eos ceperint . 364. C. I. & 2.
Servi in furto deprehenfi quomodo puniendi .
138. c. 2. Oppreffi a dominis fugientes . 165.
C, I.
Servi cafati . 179. c. 1. Non tondeantur , nifi
fecundum menfuram . ibid. c. 2.
Servi non omnes poft mortem domini liber-
tate donati . 179. c. 2. Fugaces in partibus
Beneventi , Spoleti . 180. c. I.
Servi beneficiarii . 185. c. i .
Servientes Ecclefiarum . 169. c. I.
Servientes ; eorum officium . 333. C. 2.
Servitio alicujus ingeniofe fe tradentes . 197.
C. 2.
Servitium ; ad illud fi quis appellatus fuerit ,
L 224. C. I.
Servo alieno fi quis in via antefteterit . 66.
c. 2. In curte aliena fi noctis tempore fer-
vus inventus fuerit . 67. c. 1. Si fcandalum
in civitate , ubí Rex præeft , perpetraverit ,
67. c. 2. f te puniatur . 10. C. 1. Qui fervum five co-
Servo non liceat vendere fine permiffu domi-
ni fui, 83. c. 2. Ab illo fi quis emerit , rem
perdat & pretium . ib. Si fervus Regis ali-
quem occiderit . 96. c. 1. Si furtum fecerit .
ibid. Idque dum in fuga eft . 103. c. 1 ,
Servo libera aut Aldia nubens libertatem amit
RERUM. 409
tat . 81. c. 1. Ipfe animæ fuæ periculum in-
currat , ibid. c. 2.
Servo alterius fi quis res commendaverit , aut
præftaverit , 223. C. I. 224. C. I.
Servorum manumiffio quomodo facienda . 81.
c. 2. 82, c. I.
Servorum culpa quomodo componenda a do-
minis . 99. c. I.
Servorum conjugia non dirimantur , 166. c. 1,
Servum alienum maffarium fi quis occiderit .
71. C. I.
Servum alienum foris provinciam fi quis ven-
diderit . 112. C. 2.
Servum alienum fi quis in facramentum mi-
ferit , aut manum in caldaria mittere fece-
rit . ibid.
Servum alterius nemo folicitet ad Clericalem
vel Monachalem vitam . 167. c. I.
Servum foris provinciam fi puella libera fe-
quuta fuerit . 78. c. 2 .
Servum fuum aut ancillam fi quis in manu
" Regis dederit manumittendam . 103. c. 1,
Servum alienum fi quis in manu Regis dede-
rit . 112. c. 2. Si quis eum abfque volunta-
· te domini libertum fecerit . ib. Si quis eum
clericaverit . ibid.
Servum alienum fi quis incitaverit ad occi-
dendum proprium dominum , 134. c. 2. Si
quis battiderit . 129. c. 2.
Servum aut ancillam fi quis loco pignoris te
nuerit . 125. c. 2.
Servum alterius fi quis per conludium compre
henderit . ibid.
Servum fuum in cafa alterius copulatum fi quis
non requifierit . 136. c. 1 .
Servum fuum quempiam fi quis contenderit
effe . 141, C. I.
Servum non liceat dimittere propter damnum
cuilibet illatum . 152. c. 1. Non vendantur
fervi , nifi in præfentia Comitis , aut Epi-
fcopi . 150, c. 1. 158. c. I.
Servum alterius nemo Ecclefia Miniftrum con-
ftituat . 220. c. 2.
Servus aut ancilla fi per XXX. annos fervier
rit , per pugnam de domino ſe vindicare non
permittatur . 99. c. I.
Servus fi furtum fecerit . 85. c. 2. 86. c. I. Si
dum in fuga eft , damnum intulerit . 85. c. z.
Vide Mancipium .
Servus fugax fi in aliena Judiciaria Inyentus
fuerit . 11. C. 2.
Servus fi conventionem cum aliquo fecerit fine 1
notitia domini fui . 121. c. 1. Si ancillam al-
terius uxorem tulerit . 123. c. 1. Si uxori al
teram fuperinduxerit . 124. C. I.
Servus fugitivus inventus a domino fuo vin-
dicetur . 169. c. 2. Seryi fe fubtrahentes de
publico fervitio , 161. c. 1. 2.
Servus per XXX. annos liber fieri non poffit ,
208. c. 2. Liberam feminam fibi in coni
gio focians . 204. c. 2. Mallatus fi quis fue-
rit . 205. C. 1. 2. 206. C. I.
Servus fi fe liberum vocaverit , liceat domi
no litem per pugnam dirimere . 233. c. 2.
Servus , qui Judici detulerit querelam de ra»
ptu mulieris a dominis diffimulari , libertas
te donetur . 6. c. 2. Si ancillam rapuerit ,
occidatur . ibid. Dominum aut patronum non
deferat . 8. c. 1. Si virginem per vim corru-
perit , aut viduam ftupraverit , capite feria-
tur . 9. c. 1. Si ad Ecclefiam confugerit ,
domino reddatur . 9. c. 2. De violentia con-
victus , quamvis a domino præceptus , mor
lonum fugitivum fufceperit , eum domino
cum altero reddat , vel cum tribus , fi ite-
rum vel tertio fufceperit . 19. c. 2. Et qui
follicitaverit , aut furatus fuerit aut re-
tinuerit invito domino , furti reus fit . ibid.
fugitivus nec vendatur , nec donetur . ibid.
Ser-
 410 INDEX
Servus alienus non torqueatur . 11. c. 2. Qui
fi ab aliquo comparetur , ne adverfum fe
torqueatur , aut fi ideo manumiffus fuerit ,
fubjici debet quæftioni . ibid. Quid fi furtum
fecerit , quod non reddat dominus ? 12. c. 1 .
Si fervus , qui furtum fecerit , manumiffus ,
venditus vel donatus fuerit , aut ipfe , aut
emtor , aut ille cui donatus fuit , de furto
refpondeat . ibid. Servus aut colonus , fi a
domino in crimine non defendatur , Judici
tradendus . 12. c. 2. Ab hoftibus capti & re-
verfi , domino reftituantur . 13. c. 2.
Sexti Scholarii Formula . 53. c. 2.
Sicardi Principis Beneventi Capitulare . 264,
Sicula five Neapolitana Conftitutiones . 302.
305.
Sigillaticum , penfio . 265. c. 2.
Sigillos & epiftolas comprehendere , 180. c. 1 .
Signum in fronte & in facie furibus inurere .
118. c. 2.
Siliqua , vigefima pars folidi . 85. c. 2.
Silvale incendium . 197. c. 2. 206. C. 2 .
Simoniaci tollantur & puniantur . 14. 15.
Simplicitas homicidii . 208. c. 1.
Sinaidam facere in filva alterius . 84. c. 1.
Singulare certamen . Vide Pugna .
Sogas , id eft funes , fi quis furatus fuerit . 89.
C. I.
Solidi aurei & argentei diftinctio . 269. c. 1. 2 .
Sonniare , curam habere . 158. c. 2.
Sonnis , five funnis , excufatio legitima , 225.
C. 2.
Sora , Aquinum , Teanum , fines Salernitani
Principatus . 271. c. 2 .
Sotores legitimæ quomodo fuccedant fratri .
74. C. 2 .
Sorores fi contra voluntatem fratris egerint .
101. c. 2. Quomodo fuccedant patri & ma-
tri . 104. C, 1,
Sororum fucceflio in bonis fratrum . 1o . c. I.
Et quum filiæ fratris exiftunt . ibid. c. 2.
Sororum fucceffio in bonis fratris defuncti .
144. C. I.
Spata in compofitione guidrigild excipiatur .
186. c. 2.
Spiritualis parentela . 110. c. z.
Spoletanus Ducatus . 172. c. 2 .
Spoletina Civitates , 212. c. 2.
Spoleti fi fervi fuerint , quærendi . 121. c. 1 .
180. c. I.
Spoletum dirigere miffos Langobardis inter-
dictum . 141. C. 2.
Spoliator hominis mortui manum amittat .
374. C. 2.
Sponfæ , dum ducitur , fi quis injuriam fece-
rit . 146. c. I.
Sponfalibus factis fi fponfus per duos annos
neglexerit fponfam tollere . 76. c. 1. 2.
Sponfam fuam fi quis dixerit quod adultera-
ta fuerit . 76. c. 2.
Sponfam alienam qui rapuerit . 207. c. 1. Vi-
de Rapta . Raptor .
Sponfare puellam ante XII . annos non liceat .
103. c. 2.
Sponfare mulierem habentem virum fi quis
præfumferit . 129. c. 2.
Sponfata fi antequam tradatur viro , moria-
tur . 8o. c. 2.
Sponfata alicui , non nubat alteri ante biennii
tempus . 127. c. 2.
Sponfatam alterius fi quis ad uxorem tulerit .
78. c. I.
Sponfus non cenfeatur raptor , fi fponfa ad ejus
domum non tradita venerit . 11. c. I.
Stalariam alterius fi quis capellaverit . 112. c. 1.
Stantia , convenientia , accordo . 140. C. 1 .
Status ingenuitatis quomodo defendendus . 179.
c. I. Libertatis . 186. c. 2.
Striga , id eft venefica . 79. c. 1. Appellare Stri-
gam non liceat aldiam , aut famulam alie-
RERUM .
nam . 96. c. 2. Strige creditæ manducare
vivum hominem . ibid.
Stuprum viduæ illatum quomodo puniatur ? 9.
c. 1. Stuprum viduæ matronæ . ibid.
Submanicatus , hoc eft vinctus . 137. c. 1 .
Subſcriptionum in chartis ritus duplex . 141.
C. I.
Succeffio nepotum , qui in finu avi remanfe-
rint . 99. c. 2. Filiarum legitimarum in bo-
nis paternis . 101. c. I. Hominis interemti .
103. c. 2. Sororum defunctis parentibus ,
104. C. I.
Succeffio neptis in bonis patrui . 137 , c. I.
Succeflio fecundum Legem Salicam 122. c. I,
Secundum Legem Romanam . ibid.
Succeffionum forma fecundum Langobardos .
74. C, I.
Sufceptores titulorum fifcalium quas emitte-
re debeant fecuritates . 13. c. 1. Injuftas men-
furas non adhibeant . 13. c. 2.
T
Tabularii , liberti . 150. c . I.
Taliola , id eft decipula ad capiendas feras ,
90. C. I.
Tarentafia . 172, C. I.
Tarentum , finis Principatus Salernitani . 271 ,
C. 2 .
Tarvifium Civitas . 212. c. 2.
Taffilo Dux Bajovariæ , 172. c. I.
Taurinum Civitas . 212. c. I.
Teloneum . Vide Toloneum .
Templorum immunitas . 162. c. 1. Vide Ec
clefia,
Terdona . Vide Derthona .
Terminos vel limites fi fervus aut dominus.
tollat, varie puniendi . 11. c. 2. Qui termi-
ni obfervandi ? ibid.
Terminum antiquum fi quis liber aut fervus
ruperit , aut effoderit . 84. c. I.
Terram tributariam fi quis alteri tradiderit .
190, C. 2.
Terram cenfualem fi quis habuerit , ibid.
Tertiator , feu cenfilis , quid . 264. c. 1. 2.
265. C. I.
Teftamenta allegentur . 10. c. I.
Teftamentum facere omnibus liceat , ita ta-
men ut feptem aut quinque teftes fubfcri-
bant . 7. c. 1. Et octo teftes , fi teftator ipfe
fubfcribere non poteft . ibid. Teftamentum .
facere volentes nullo modo impediantur . ib.
Barbari ubicumque teftamentum facere pof-
fint . 7. c. 2.
Teftes adhibiti in danda guadia . 104. c. I,
Non admittantur , antequam difcutiantur 9
& fint jejuni . 151. c. 1. Meliores eligantur .
155. C. 2.
Teftes optimi admittantur . 152. c. I. Falfos
fi quis fufpicetur , alios adducat . 183. c. 1 .
Teftes in perjurium fi quis induxerit . 201.
c. 1. Si quis habere non potuerit , 204. c. I.
Si difcordes fuerint . ibid.
Teftes præmio non conducantur , & jejuni ju
rent . 155. c. 2. Habentes malam famam non
admittantur . 157. c. 1. Separatim audian-
tur . 157. c. 2. Falfi in uno , tales in aliis ha-
beantur . 167. c. 2.
Teftes fi quis falfos fufpicetur . 183. c. 1. Cam
po decertent . ibid. De Comitatu , ubi res
controverfæ funt , eligantur . 183. c. 2. Te-
ftium examen . ibid. Si difcordes fuerint
186. c. 2. Falfi compefcendi . 192. c. 2. Qui
nil habent , non recipiantur . 197. c. 2.
Teftes quo cafu curiæ præfentandi non fint ,
348. c. 2. Ante litem conteftatam producan-
tur . 350. c. 2. Quot debeant inftrumentis
fubfcribere . 330. C. 1.
Teftes quales effe debeant . 103. c. 1,
Te-
 INDEX
Teftimonia tollere aut abftrahere alicui . 178.c.2.
Teftimonium ; ad illud non recipiantur , qui
compofitionem folvere non poffint . 197. c. 2.
Qui proprium non habent . 201. C. 2.
Teftimonium falfum qui dixerit aut varium ,
in exilium mittatur . 7. c. 2. Quomodo pu-
niendi qui pecuniam dederint ut falfum te-
ftimonium
Teft dicatur
imonium falf um fi. quis
11. c. 1.iderit . 115. c. 2.
redd
Teudifca Lingua . 159. c. 2. 201. C...
Theclatura arborum ad fines difcernendos .
84..c. I,
Theodericus Rex Oftrogothorum ; ejus Edi-
&um . 3.
Thingare , manumittere . 188, c. I. 144. c. 2.
145. C. I.
Thingare idem eft atque donare . 75. c. 2.
Ante liberos homines fiat . ibid.
Thingare , id eft libertate donare . 81. c. z.
Thingatio ; fine ea donatio non ſtat , nifi in
caufa pia . 117. C. I.
Thinx , id eft donatio , 116. ‚C. I.
Ticinenfe Gymnafium num a Carolo M. in-
ftitutum . 211. Unius Magiftri fchola ibi aper-
ta. ibid. c. 3, Dungallus Monachus ibi do
cuit . 211. c. 2. 312. C. I.
Ticinenfe Concilium , 216,
Tigurum Civitas . 237. c. 2. 238. c. a.
Tintinnum , hoc eft tintinnabulum , fi quis fu-
ratus fuerit . 89. c. I.
Titulos ponere rei fuæ vel alienæ nemini li-
ceat . 8. c. 1. Qui titulum Potentis rei ad-
fixum oppofuerit adverfario , rei poffeffio-
nem amittat perpetuo . ibid. Et qui titulis
occupaverit aliorum prædia , capite punia-
tur . ibid.
Tollenum ad hauriendam aquam , 133. c. 2.
Tolleno , machina ad hauriendam aquam . ib.
Toloneum detur ubi fconfuetudo . 189. c. 1.
Injufta tollantur . 191. c. 3. 214. C. 2.
Toloneum forbannitum nemo tollat . 150. c. I.
Ubi non exigendum . : 56. c. I.
Tondere puerum invitis parentibus . 190. c. 1 .
Tornare pro reverti , antiquum verbum . 90.
C. 2.
Tractatio mala freæ fuæ . 128. c. I.
Tractoriæ literæ Regis . 189. c. 1. 193. c. 2.
Traditio quomodo fieri debeat . 8. c. i.
Traditionem facere de fuis rebus ad venera
bilia loca , aut ad propinquos . 181. c. 2.
Traditiones dua de eadem re non fiant . 158.
C. 2 ,
Tranfactiones legitimas inire liceat . 322. c. I.
Transburg , five Argentina Civitas . 234.
Tranfpadana regio . 172. c. 2.
Tranfitorium tributum , five tranfitura. 193. c.1.
Traucem vitis fi quis inciderit . 89. c. 1.
Treyga ; interficere aliquem infra treugám .
235. c. 2.
Treugas indicere , & rumpere . 1. c. 2 .
Tribunatus Provinciarum. Formula . 47. c. J.
Tribuni Voluptatum Formula . 41 c. 2.
Tribuni mali abjiciantur , 194. C. I.
Tributa publica . 218. c. 1 .
Tributariam terram fi quis alteri tradiderit .
190. c. 2.
Tributum , quod tranfitorium vocatur . 193 .
c. 1. Sive tranfitura . ibid.
Tridentinum Civitas . 212. c. 2.
Trigefima tantum in caufis exigant þajuli .
326. c. 1. Ceterique Judices . 326. c. 2. 327.
C. I.
Trotingi in nuptiis qui forent . 146. e. 1.
Truftis facienda . 150. c. 1.
Tuitionis Formula . 49. c. I.
Tultus pro ablatus . 111. c. 2. 114. C. 2 .
Turegum , nunc Zarich , Civitas , 237. c. 2.
238. c. 2.
Turonicus pagus . 172, C. I,
Tufcanus Ducatus . 176. c. 2.
Tufcia Provincia Italiæ . 101. 102. 104. 115.
RERUM. 411
C. 1, 139. 212. c. 2. Si ibi fervi fugaces fue-
rint , perquirendi . 121. C. 1. 125. c. I. 176. c. 2.
Tutor viduis , & orphanis detur . 175. c. I.
V
V Accajunctoria . 85. c. 1.Vaccam prægnan-
tem fi quis percufferit . 92. c. 1.
Vadiare , & revadiare . 165. c. 2.
Vadiare debitum ad opus Regis . 193. c. 1.
Vadum , Oppidum in litore Liguftico . 212. c. I.
Valvaffores majores . 236. c. 1.
Vaffalli appellati Milites . ibid. Iis beneficia
diftrahere vetitum . 239. C. 1.
Vaffalli , & Seniores . 177. c. 2. Nemo fuos
Seniores dimittat . 181. C. 2. Vide Vai . Non
opprimantur a dominis , nec dominos impe
tant 359. c. 1. Non deferant dominos in
fidejuffione , nec ab eis deferantur . ibid. Res
vitamque dominorum tueantur . 360. c. i.
Pro dominis fidejubeant . ibid.
Vaffaticum , vaffallaticum . 181. c. 2.
Vaffi Regis latrones præfentent ad placitum .
149. c. 2. Juftitias faciant . 150. c. 2. Vaffi
Comitum . 155. c. 2. 164. c. 2. Dominici ad
Palatium venientes . 177. c. 2. Vide Vaffalli .
Vafli Regis , qui Miffi funt , conjectum acci-
piant . 193. c. 2. Contemtores correptionis a
Comite puniantur . 196. c. 1.
Vaffi Regis , qui de rebus Ecclefiarum habent,
199. C. 2.
Vecorin , in via fe alteri opponere . 96. c. 1 .
Velamen Sanctæ Religionis recipere . 109. c. I
118. c. I. 122. §. 1. 165. C. 2.
Velare mulierem' ante anni fpatium poft mor
tem mariti non liceat . 123. C. 1.
Velare puellam invitis parentibus . 190. c. 1.
Velare viduas non liceat , nifi poft XXX. dies
a deceffu viri . 204. C. 1.
Venatores , & Falconarii . 169. c. I.
Vendere liberum hominem foris provinciam
fi quis præfumferit . 112. c. 2. Poena liberum
hominem vendentis . 374. c. 1. Aut fervum
alienum . 112. c. 2. Venditionis charta quo-
modo facienda . 141. c. I.
Vendere volenti mulieri qui adeffe debeant .
107. C. J.
Vendere hominem non liceat , nifi in præ-
fentia Comitum , 150. c. 1.
Vendere res alienas cuilibet homini , 202. c. 2,
Vendens res alienas cui poenæ obnoxius . 83.
c. 1. Servo non liceat vendere . ibid. c. 2 .
Vendens res , & minus dans , quam charta
contineat , 219. C. 2.
Vendentis eamdem rem diverfis emptoribus
crimen . 197. c. 2. 198. c. I.
Venditionis charta quomodo facienda. 141. C. I.
Venditionis & emptionis leges , 82. c. 2. 83.
Venditor forum fequatur emptoris 13. c. 1 ,
Qui fugere folitum , ignoranti vendiderit , da
mna farciat fi fugerit . 13. c. I. Venditio-
nem refcindere nequit . 13. C. z.
Venefici puniantur . 372. c.* I.
Veneficio aliquem necare . 237. C. 2, 238. c. I.
Veneni propinati quæ pœna . 71. c. 2. 72. C. I,
Veneno hominem occidere . 127. c. 2.
Vercella Civitas . 172. c. 2. 212. C. I.
Veredi , equi publici . 218. c. 1,
Vernazza ( Raphael ) titulos Conftitutionum
Regni Siculi quamplurimos e Græco Codice
Barberino defcripfit , & Latine reddidit . 301.
Verona Civitas . 212. c. 2.
Verona Comitia habita ab Ottone II. Augu-
fto . 228.
Verrem alienum fi quis furatus fuerit . 93. c. 2.
Veftis Sanctæ Dei Genitricis Mariæ . 109. c. I
118. c. I. 122. C. Į. 165. C. 2,
Vefubius mons . 266. c. 2.
Viæ emendentur . 178. c. 1. Cuftodiantur . 180.
C. I.
Viam
 412 INDEX
Viam per campum ſeminatum fi qua mulier
fecerit . 137. C. I.
Vicarii urbis Roma Formula . 29. c. 1.
Vicarii Portus Formula . 45. C, 2.
Vicarii Principatus urbis Roma Formula , 47.
C. T ,
Vicarii Comirum ; ante eos chartæ publicæ
confcribantur . 195. c. 2. De iis inquifitionem
faciat Comes . 202. c. 2 ,
Vicarii Comitum leviores caufas judicent . 157.
c. 1. 169. c. 1. Si fures celaverint . 193. c. 1.
De lege ammoneantur . ibid.
Vicariis Comitum liberi homines obfequia non
faciant , 10. c. 2 .
Vicedomini pravi tollantur . 151. c. 1. 193. C.
2. Ante eos mancipia vendantur . 158. c. 1.
Vicedomini vices Epifcoporum gerentes , 162,
C. I.
Vicecomites vices Comitum agentes . 151. c. 2.
}
162. c. 1. Ante eos fervi vendantur , 158. c. 1,
Vicentia Civitas . 2.2. c. 2,
Vidua , quæ ftupro adquieverit , adulterii poe-
na damnetur . 9, c. 1. Quando ftuprum com-
mittat ? ibid..
Viduæ & orphani fuos habeant tutores , 175.
C. 1. Juftitiæ iis pleniter fiant . 177. c. 1. 185,
C. 2.
Viduæ non violentur . 311, ¤, 2,
Viduam quando velare liceat . 123. c. 1. Si fi-
lios habeat , tertiam portionem fecum adfe-
rat . ibid, c. 2,
Viduam intra XXX . dies viduitatis fi quis fibi
copulaverit . 185. c. 2 .
Viduam ducere uxorem illius affinibus non li
ceat . 238. c. 2 .
Viduarum & pupillorum caufa inveſtigetur ·
217. C. 2,
Viduarum & Orphanorum tutela , 209. c. I.
215. C. I. 3 dat , 235. C. 1.
Viduarum meta , fiye mephium , 131. C, 1 ,
Viduarum , Ecclefiarum &c. juftitiæ nant . 220,
C. I.
Viduis ante anni fpatium veftem Religionis
fufcipere liceat . 165. c. 2. Sed non ante XXX,
dies a deceffu yiri , 204. C. I ,
Vigintimiliun Civitas , 212. c. I.
Vindicta poft pacem facta quomodopunita , 72 , c.1,
Violenti puniantur , & qui debitorem mortuum
inpediunt fepeliri , 10. C, 1,
Violentia meretricibus non inferatur . 311. c. I.
Neque aliis feminis . 311. c. 2.
Violentia circa poffeffionem quomodo coer
cenda , 312. C. *.
Virgines non violanda . 311. c. 2.
Virtus pro vi aut violentia . 111. C, I,
Univerfitates non creent Poteftates neque a=
lios Oficiales . 319. c. 1. In criminalibus cau-
fis procuratore
Univer fitatum contum poffint
macia ordinare
quomodo . 340.
puniec. n-
da . 339. c. I.
Vocatio in jus quomodo inftituenda . 335, c. 2,
Vomeres novem igniti , olim genus judicii .
162. C, 2,
Ufumfructum de rebus fuis fi quis voluerit
uxori fuæ judicare . 145. c. 2.
Ufumfructum rerum Ecclefiis donatarum re
feryare fibi liceat , 158. c. 2. 196. c. I,
Ufumfructum uxori relinquens , & filios ha-
bens . 27. C, I. 2.
Ufuram facere nemo præfumat , 196. c, 2.
Ufurarii quomodo judicandi , 307. C, 1. Et pu-
niendi . ibid. c. 2.
Uxor pro marito non debet conveniri , 13 .
x. 3. Duabus nemo copuletur uxoribus eodem
c.
tempore . 17. C. 2.
Uxor , marito per tres annos abfente , & non
notificante , alteri nubere poflit poft tres an-
Hoc Legum Barbarorum Volumen I. excudebant Venetiis Anne M. DCC. LXXXI. Menfe
Augufto Sebaftianus Coletius & Francifcus Pitterius , apud quos proftat
pretio Librarum Ven. XX.
RERUM .
nos . 105. C. 2.
Uxor hominis libertatem vendentis libera re
maneat . 194. C. I.
Uxor a viro dimiffa alium non accipiat . 154.
C. 2.
Uxor liberi , alterius fervitio tradita . 207. c. z.
Uxor fi in morte mariti confiliata fuerit . 80.
c. 1. Si eum occiderit . ibid. Alienam uxo-
rem fi quis in coniugio fibi fociaverit . 80.
c. 2. Cum uxore fua adulterantem necare
liceat . ibid.
Uxor pro marito non conveniatur . 322. C. I.
Uxor adultera , non adulterii fufpeéta , punia-
tur . 372. c. 2. In adulterio deprehenfam oc-
cidere cum adultero liceat marito . 373. c. I.
Uxore propria derelicta , fi quis alteram du-
xerit . 166, c. 2.
Uxore dimiffa fi quis alteram duxerit . 100. c. 1.
Uxore cum aliena fi quis turpiter converfari
inventus fuerit . 128. c. 2.
Uxorem relinquere nulli liceat . 208. c.1.
Uxorem fuam fi quis afto animo incrimina-
verit . 100, c. I. Vide Conjugi .
Uxorem ducere infanti liceat ante XVIII. an-
nos , 127. c. I.
Uxorem de fervo aut aldio fuo fi quis tule-
rit . 116. c. 1. Immerentem fi quis occidiffe
dubitetur . 75. c. 1.
Uxorem non liceat ducere matrinam filia-
ftram &c. 110. c. 1. Neque relictam de con-
fobrino . ibid. Neque commatrem . ib. c. 2.
Uxorem fuam fi quis occiderit . 79. c. 2.
Uxorem ducere viduam non liceat illius affi-
nibus . 238. G. 2.
Uxores duas habere non liceat . 208. c. 1.
Uxori fuæ ufumfructum de rebus fuis fi quis
voluerit judicare . 145. c. 2.
Uxori fine liberis decedenti vir ejus fucce-
Uxori ufumfructum relinquens , & filios ha-
bens . 217. c. I. 2.
Wadia . Vide Guadiam .
Waita , Wata , excubia militares . 165. c. 2.
Walapauz , furtivum veftimentum induere .
67. C, I,
Wanto & fuftis ; per ea res in bannum miffa .
187. c. 2.
Warda , nunc guardia . 166. c. 1.
Waregnangi qui fuerint . 271. c. 2.
Warentem dare . 232. c. 2.
Wargangi , banniti , fi in Regnum advenerint .
97. C. 2 .
Wafconia & Aquitania . 172. c. I.
Widrigild , pretium mortui . 65. c. 1. 186. c. 1.
Wifare . 191. c. I.
X
X Enium uxori datum ad quem ſpecter . 77.
C. 2 .
Xenodochia ordinabiliter regantur . 178. c. 2.
Regalia in beneficium dentur . 179. c. 1. In
emphyteufim non concedantur . 207. c. 2.
Xenodochia ab Abbatibus vifitentur . 218. c. 2.
Xenodochia in defenfione Sacri Palatii . 47.
c. 1. 2. Epifcopi , & Abbates hofpitale fa-
ciant . 156. c. 2. Fratres in iis pafcantur
174. C. 2. 175. C. 1.
Xenodochiis donatio facta fine Launechild fub-
fiftit . 117. c. I.
Xenodochiorum Præpofiti , 146, c. 2.
Z
Ala , quid apud Langobardos . 270. c. 2.
Zava , adunatio armorum aut hominum , 142,
C. I,
9741

5 3 1357 8 63 7
x