HALİL HALİD BEY
r ne'ş-şanô.'i<.
HALİL FEVZİ EFENDİ
(1805-1884)
Osmanlı alimi,
Mecelle Cemiyeti azası.
L _J
Filibe'de doğdu. Babası "ayaklı kütüp-
hane" diye meşhur Mustafa Efendi, de-
desi aslen Bursalı olup Filibe'ye göç eden
Abdullah Efendi'dir. Ahmed Halil Fevzi,
tahsilini Filibe'de tamamladıktan sonra
gittiği İstanbul' da ( ı 240/1824 ı uzun sü-
re ders vekaletinde bulunduğu için Fili-
beli ders vekili Hoca Efendi veya Filibeli
Hoca olarak şöhret bulmuştur. Halil Fev-
zi Efendi ve huzur dersleri mukarrirle-
rinden Küçük Filibeli lakabıyla ünlü kar-
deşi Abdullah Efendi Filibe'de Hatibza-
deler. İstanbul'da Filibeliler, ilim çevrele-
rinde ise "ahaveyn" lakabıyla tanınmış­
lardır.
il. Mahmud ve Abdülmecid dönemle-
rinde huzur derslerinde muhatap ( 1834-
1850) ve mukarrir (1850- 1856) sıfatıyla
bulunan Halil Fevzi Efendi, bu meclisler-
den birinde kendisini denemek isteyen
muhataplarının yönelttiği güç sorulara
ikna edici cevaplar vermesi üzerine Ab-
dülmecid tarafından mevleviyet makamı
ile taltif edildi. Meslek hayatına müder-
rislikle başlayan Halil Fevzi sırasıyla İbti­
da-i Hane (1834), Hareket-i Hane, İbtida-i
Dahil. Hareket-i Dahil. Musıle-i Sahn, İb­
tida-i Altmışlı. Hareket-i Altmışlı ve Mu-
sıle-i Süleymaniyye ( 1853) medreselerin-
de görev yaptı. Daha sonra Kayseri (1277/
ı 860-6 ı ), bir yıl sonra Şam ve ardından
da Medine kadılığı, fetva eminliği, ders
vekilliği. Meclis-i İntihab-ı Hükkam reisli-
ği ve Anadolu Kazaskerliği ( 1878) görev-
lerinde bulundu. Ayrıca İstanbul, Anado-
lu ve Rumeli payelerine nail oldu. Kendi-
sine teklif edilen şeyhülislamlık vazifesi-
ni kabul etmeyen Halil Fevzi, ders vekil-
liğini sürdürerek birçok ilim adamının
yetişmesine vesile oldu. Mecelle'nin bi-
rinci ve ikinci kitaplarına Evkaf-ı Hüma-
yun müfettişi, beşincisine vekıl-i ders ve
Meclis-i Tedkı"Kat-ı Şer'iyye azası, altı, ye-
di ve sekizincisine ise ders vekili sıfatıyla
katıldı. Ders vekilliği görevinden emekli
olduktan sonra ( 1299/1882) hac vazifesi-
ni yerine getirmek üzere Hicaz'a giden
Halil Fevzi Efendi 27 Receb 1301 'de (23
Mayıs 1884) Tfüfte vefat etti ve Abdullah
b. Abbas'ın türbesine defnedildi.
Eserleri. Halil Fevzi Efendi'nin kaleme
aldığı elliyi aşkın eserden en önemlile-
ri şunlardır: 1. Süyillü'J-Jsavô.tic li-riıen
Jsiile inne'n-nübüvvete şan'atün mi-
Bu eserini. Cemfüeddin-i r
HALİL HALiD BEY
Efgani'nin Darülfünun'da verdiği ders-
(1869-1931)
lerde peygamberlik hakkında ileri sürdü-
ğü bazı görüşlere karşı meydana gelen Son devir
tepkiler üzerine Abdülmecid'in emriyle ilim ve fikir adamlarından.
L _J
yazmıştır. Bir mukaddime. on dört bö-
lüm ve bir Mtimeden ibaret olan eserde Ankara'da doğdu. Babası Çerkeşşeyhi­
Allah'ın kudreti, nübüwet. risfüet, sa- zacte Ahmed Refi Efendi. annesi Refika
nat. hikmet. felsefe ve bunlarla ilgili di- Sıdıka Hanım'dır. Dedesi Osman Vehbi
ğer kavramların tanım ve mahiyetleri. Efendi, il. Mahmud devrinin İstanbul ru-
peygamberler için kötü söz söylemenin usu payeli önde gelen ulemasındandır. Os-
hükmü ve cezası anlatılmaktadır. Müelli- man Vehbi'nin babası Çerkeşi Mustafa
fin büyük oğlu Kazasker Mehmed Hay- Efendi, Halvetiyye'den Şabaniyye'ye bağlı
Çerkeşiyye kolunu kuran bir şeyh idi.
reddin Efendi'nin Türkçe'ye çevirdiği eser
(İstanbul ı 298), Sadık Albayrak tarafın­ Halil Halid, henüz dokuz yaşında iken
dan sadeleştirilerekAfgani'ye Reddiye babasının vefat etmesi üzerine amcası
adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1976). z. Mehmed Tevfik Efendi tarafından büyü-
el-}jô.şiyetü'l-cedide ulô. Şer]J.i <işô.­ tüldü. Ankara'da rüşdiyeden mezun olun-
mi'l-feride (1-11, İstanbul 1282, 1287, ca istanbul'a gitti. Önce amcasının teşvi­
kiyle Beyazıt Medresesi'nde üç yıl okudu,
1305. ı 308). Ebü'l-Kasım es.~Semerkan­
ardından girdiği Mekteb-i Hukuk'u bitir-
di'nin beyan ilmine dair Ferô.'idü'l-fe-
dikten sonra (1893) Ebüzziya Mehmed
vô.'id (er-Risaletü 's-Semer~andiyye) ad-
Tevfik'in yardımıyla yazı hayatına atıldı
lı risalesine isamüddin el-İsferayini'nin
ve onun matbaasında çalışmaya başladı.
yazdığı şerhin Mşiyesidir. 3. Ijadô.'flsu'l-
Burada çalışırken istanbul'a gelip giden
imti]J.ô.n (İstanbul ı 298). Alet ilimlerin-
birçok yabancı ile tanışma fırsatı buldu.
den bahseden bir risfüedir. 4. Risô.le-i
Ailesi, il. Mahmud tarafından dedesi-
İmti]J.ô.niyye fi'l-bey'i'l-fô.sid ve'l-ke-
ne tahsis edilen toprakların idaresinin
fô.1e (İstanbul 1292). S. Risô.le-i İmti-
Abdülhamid döneminde ellerinden alın­
1].ô.n li'r-ru.'ü.s (İstanbul 1275). 6. Risô.-
ması ile oldukça güç bir duruma düşmüş­
le-i İmti]J.ô.n-ı Ijamidiyye (İstanbul
tü. Halil Halid, bir yandan mahkemeler-
1289). 7. Risô.le-i İ]J.tikô.riyye (Süley-
de on beş yıl süren bu toprakların geli-
maniye Ktp .. Tırnovalı, nr. 1736). 1289
rini geri alma mücadelesinden bir sonuç
(1872) yılında Asakir-i Şahane alayından
elde edememenin verdiği maddi ve ma-
ruus imtihanına hak kazananları tesbit
nevi sıkıntı, öte yandan medresede ve
için kaleme alınmıştır. Mekteb-i Hukuk'ta okuduğu halde asker-
Bazı kaynaklarda yanlışlıkla Halil Fev- likten muaf tutulma hususunda karşı­
zi Efendi'ye nisbet edilen fıkıh usulüne laştığı zorluklar sebebiyle bunalmıştı.
dair Tevşi]J.u'l-uşü.1 adlı eserin (İstanbul Bunların da tesiriyle dönemin bir kısım
1298) oğlu Mehmed Hayreddin'e ait ol- aydınlan gibi il. Abdülhamid yönetimine
duğu mukaddimesinden açıkça anlaşıl­ karşı tavır alan ve bu yüzden takip altın­
maktadır. da bulunan Halil Halid, her an tutukla-
BİBLIYOGRAFYA : nabileceği endişesi yanında tahsilini iler-
Ahmed Halil Fevzi. el-ljiışiyetü'l-cedide 'ala letmek amacıyla İngiltere'ye gitmeye ka-
Şerl).i '/şiimi'l-feride, İstanbul 1305, 1, 356; rar verdi. The Times gazetesi muhabiri
a.mlf., Suyüfü'l-kaviiti': Afgani'ye Reddiye bir İngiliz'in yardımı ile 1894 yılı Mayıs ayı
(trc. Mehmed Hayreddin Efendi, s. nşr. Sadık
Albayrak}. İstanbul 1976, naşirin mukaddimesi,
s. 17-20; Sicill-i Osmiini, il, 309-310; Osmanlı
Müellifleri, ı, 395-396; İbrahim Alaeddin Gövsa,
Meşhur Adamlar; İstanbul 1933-35, il, 513;
a.mlf., Türk Meşhur/an, s. 141-142; Türkiye
Maari{Tarihi, il, 559-561; Ebül'ula Mardin, Me-
deni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Pa-
şa, İstanbul 1946, s. 160; a.mlf., Huzur Ders-
leri, İstanbul 1966, 11-111, 144-146, 832; Hasan
Basri Erk. Meşhur Türk Hukukçulan, İstanbul
1958, s. 251-252; Osman Öztürk. Osmanlı Hu-
kuk Tarihinde Mecelle, İstanbul 1973, s. 25-
26; Hayrettin Karaman. /silim Hukuk Tarihi,
İstanbul 1974, s. 198; "Halil Fevzi Efendi, Fili-
Halil
beli", TA, XVIll, 382. 1AJ
1!!J FERHAT KocA Halid sev
313