Kabanata 24

Ang kagubatan
• Maagang nakapagmisa si Padre Salvi
at kaagad na nag-almusal, ngunit hi
ndi na nito tinapos ang pagkain at n
agpunta na ito sa lugar ng piknik sak
ay ng karwahe. Malayo pa ay pinahi
nto na niya ang karwahe upang sa g
ayon ay malayang makapanood ng li
him sa mga kadalagahan. Hindi nam
an siya nabigo sa ninais na mangyari
, nakita nga niya ang mga dalaga at
masayang pinagmamasdan ang mga
binti at sakong ng mga ito habang na
gkakatuwaan.
• Pinigil na lamang ng pari ang kanyang
sarili na sundan pa ang mga ito kung k
aya't hinanap na lamang niya ang mga
kalalakihan. Pagkapananghalian ay na
g-usap-usap ang mga nagpiknik. Naba
nggit ni Padre Salvi na may tumampal
asan kay Padre Damaso kaya't nagkasa
kit ito. Nagkataon na dumating si Sisa
at nais ni Ibarra na siya ay pakainin ng
unit dala ng pagkawala ng katinuan nit
o ay tumalilis itong papalayo sa pangk
at.
• Nabanggit din ang pagkawala ng
mga anak ni Sisa, kung saan nagka
roon ng matinding pagtatalo sina
Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwir
an ng una na higit pang pinahalaga
han ang dalawang onsa kaysa sa p
agkawala ng mga bata. Pumagitna
na sa Ibarra sa dalawa upang hindi
na umabot sa sakitan ang dalawa.
Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa
mga binata at dalagang naglalaro
ng Gulong ng Kapalaran.
• Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may
mga katuparan ang kanyang binabalak.
Natapat naman ang dais sa sagot na pa
ngarap lamang. Hindi ito sinang-ayuna
n ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang
katibayan at pahintulot sa pagpapatay
o ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra a
ng kasulatan at ibinigay kay Maria Clar
a at Sinang.
• Dumating naman si Padre Salvi at wala
ng hudyat na pinunit nito ang aklat. Ani
ya, malaking kasalanan ang maniwala s
a nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni
Albino at isinagot sa kura na mas malak
ing kasalanan ang kanyang pakikialam s
a pag-aari ng iba. Lumayas naman kaag
ad ang kura at padabog na bumalik ng
kumbento.
• Makalipas ang ilang sandali ay dumating
naman ang mga gwardya sibil at sarhento
. Hinahanap nila si Elias kay Ibarra sapagk
at ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kin
uwestyon din nila si Ibarra sa pagkupkop
niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibar
ra at sinabing walang karapatang kwesty
unin ninuman ang kanyang desisyon kun
g sino ang nais niyang imbitahin sa kanya
ng tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil
ang kagubatan ngunit ala silang nakitang
Elias
Kabanata 25
Ang tahanan ng Pilosopo
• Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyan
g tahanan upang humingi ng payo tungkol sa
paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan n
iya itong abalang-abala sa pagsusulat ng hier
oglyphics sa wikang Tagalog. Napansin nama
n siya ng matanda at siya ay inanyayahan nit
o. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga
sinusulat ay walang makakaunawa sa ngayon
sapagkat ang mga susunod na henerasyon an
g tanging makauunawa ng kanyang saloobin.
• Ayon sa kanya, ang mga susunod na salinl
ahi ay mga walang piring sa mata at gising
sa nangyayari sa lipunan. Nabanggit ni Iba
rra na kahit siya ay dito ipinanganak at lu
maki, ramdam niya na palagay ng mga tao
na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't k
ailangan niya ang payo ng matanda sapag
kat ito ay higit na kilala ng mga tao. Sumal
ungat naman si Pilosopo at iminungkahi n
a dapat niyang isangguni ang kanyang mg
a binabalak sa mga kinikilalang tao sa lipu
nan, katulad ng Kura.
• Magbigay man ng masasamang payo a
ng mga sa bayan, maipapakita naman
ni Ibarra na ang kanyang mga binabala
k at ginagawa ay ayon sa pinagkasundu
an ng mga makapangyarihang tao sa ba
yan. Mainam pa na pakunwari na lama
ng siyang sumunod kaysa maging kalab
an pa niya ang mga iyon.
• Hindi naman ito lubos na sinang-ayunan
ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang an
g matuwid na layunin ay hindi na kailan
gang balutan ng baluktot na gawain. Bu
o ang paniniwala ni Ibarra na sasang-ay
unan siya ng pamahalaan at ng mga tao
sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais
ay ang kapakanan ng nakararami. Hindi
siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na a
ng kapangyarihan ng simbahan ay higit
pa sa kakayahan ng pamahalaan.
• Lalo na ang pagsasabi niya dito na kung nais
niyang matupad ang kanyang mga balakin a
y marapat na yumuko muna siya sa mga ma
y kapangyarihan kung ayaw niyang walang
mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi ma
tanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya ni
Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga p
ananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang
nakamulatan sa pag-aaral sa Europa.
• Ang mga ganitong prinsipyo ay hindi pa kata
nggap-tanggap sa simbahan na siyang nagm
amay-ari ng lahat, pati ang buhay ng mga ta
o sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni
Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa m
ga halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa ha
ngin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at ku
ng hindi ito ay mababali lamang; at sa puno
ng makopa na kailangan pa niyang tukuran
upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa da
hil kung hindi niya ito gagawin ay ibubuwal l
amang ito ng hangin
• Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa s
iyang punong itatanim sa mabatong lupain n
a nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan
niya ng makakapitan at masasandalan. Aniya
, hindi kaduwagan ang pagyuko sa kapangyar
ihan, ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating
na punlo, mas mainam iyon kaysa salubungin
ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi mak
abangon.
• Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung hi
ndi lubos ang pagtulong ng simbahan sa kan
yang mga balakin dahil na rin sa ang karunu
ngan ay kaagaw ng simbahan sa pagpapaya
man at kung may maiiwan ba siyang legacy
sa kanyang mga binabalak para sa bayan.
• Binigyan naman siya ng inspirasyon ni
Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hin
di man siya magtagumpay ay may uusb
ong na pananim na siyang magpapatul
oy ng kanyang mga nasimulan. Nagpaal
am na si Ibarra pagkapahayag nito kay
Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kur
a. ”
Kabanata 26
Bisperas ng pista
• Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng
pista sa bayan ng San Diego.Naging ma
sigla sa paghahanda ang kilusan sa laha
t ng dako.Ang mga bintana ng bahay ay
napapalamutian ng iba’t-ibang dekoras
yon. May nagpapaputok ng kuwitis at
may nagtutugtugan ng mga banda ng
musiko.
• Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos an
g minatamis na bungang kahoy,may nakaha
ndang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila
na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,
serbesa,tsanpan at iba pang klase ng alak n
a inangkat pa mula sa Europa.Ang mga pagk
ain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibig
anokaaway,at sa mga Pilipino, mahirap man
o mayamanupang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana p
a sa kanilang mga kanununuan ay inilalabas d
inkabilang na ang kanyong binurdahan ng mg
a dalaga,belong

Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang ka

may, banehang pilak na lalagyan ng tabako, si
garilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kinta
b ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.
Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at p
ati ang mga santo at imahen ay nagagayakan
din
• Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay
tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay nam
an ng malaking tolda at mayroong tukod sa
may paligid ng patyo ng simbahan. Ang told
a ay mayroong tukod na kawayan upang ma
kadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan na
man ay itinayo ang magandang tanghalan si
yang pagdarausan ng komedya ng mga taga-
Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana
kasdunod ang mga putok ng mga kuwitis at
bomba.
• Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng
musiko at tatlong oirkestra ang inihanda sa
para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan T
iyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 1
8,000, ang intsik na si Carlos na siyang nagla
lagay sa sugal na liam-po at mga mamamay
an buhat pa sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta
.Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa
mga balita Si Padre Damaso ang magseserm
on sa umaga at magiging bangkero naman p
asgdating ng gabi
Ang mag magbubukid at taga bundok ay nagh
ahanda ng manok,baboy bungangkahoy at m
ga gulay na dadalhin sa mayayamang may-ari
na kanilang sinasaka.

• Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni

Ibarra, tinatapos ng mga trabahador ang kat
angang semento na siyang pagtatayuan ng b
ahay paaralan. Si Nyor Juan, ang nangangasi
wa sa mga manggagawa.
• Abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni Jua
n ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan
. Ang isang panig ay para sa mga lalakiat ang ikala
wa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay
magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Al
emenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, n
a siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tat
amnan ng maraming puno at gulay, magkakaroon
ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na
mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang m
ga mayayaman samantalang ang kura ay humiling n
a siya angn gawing padrino at magbabasbas sa pagl
alagay ng unang batosa huling araw ng pista. Sa mga
pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagka
t hindi naman simabahan ang kaniyang ipinagagawa
. Sasagutin niya ang klahat ng gastos.

• Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-

aaral sa Maynila.
• Ginawa siyang huwaran, ngunit karan
iwan, ang atin lamang natutularan sa
kanila ay maliliit na bagay na kanilang
ginagawa at ang mga kasiraan ay nap
upuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas
ng kuwelyong damit, bilang ng buton
es ngtsaleko o amerikana.
• Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga nat
atakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito a
y kaniyang nasasbi ngunit tinugon siya
ng matanda sa isang aral ni Balagtas na
“Kung ang isalubong sa iyong pagdatin
g may masayang mukha’t pakitang gilli
w, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim
…siyang isaisip na kakabakahin.
Kabanata 27
Ang pagtatakipsilim
• Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang
paghahanda sa kapistahan sapagkat iki
nasisiya niya ang mabangong pagtangg
ap ng mga tao kay Ibarra na kanyang m
amanugangin, lalo na at kahit sa Mayni
la ay tanyag na tanyag ang binata.
• Sa ganitong pagkakataon ay kasama siyang
mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring
pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ib
ang bansa ang nasa kanyang tahanan. Pinas
alubungan din niya si Maria ng mga kagamit
ang may mamahaling bato. Nagkita sina Iba
rra at Kapitan Tyago ng bandang hapon.
• Nagpa-alam naman si Maria na mamasyal k
asama ang mga kaibigan nitong dalaga, at ki
numbida ng mga ito si Ibarra, na pinaunlaka
n naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si I
barra na duon na maghapunan sapagkat dar
ating si Padre Damaso, na magalang naman
g tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang ma
gkatipan kasama ang mga kadalagahan. Nap
adaan sila sa kanilang kaibigan na si Simang
at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal.
• Nang marating nila ang liwasang bayan
, sinalubong sila ng isang ketongin na p
inandidirihan ng lahat. Nahabag nama
n si Maria at binigay niya dito ang inire
galo ng kanyang ama sa kabila ng pagta
taka ng kanyang mga kasama. Lumapit
naman ang walang katinuan na si Sisa
at kinausap ang ketongin.
• Itinuro nito ang kampanaryo at sinabin
g anduon ang kanyang mga anak, at pa
gkasabi nito ay umalis ng pakanta-kant
a. Lumisan na rin ang ketong na dala a
ng bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip i
sip ni Maria na marami pala ang mga m
ahihirap at kapus-palad at iyon ay nagi
ng lingid sa kanyang kaalaman. ”