TIBBİ MİKROBİYOJİYE GİRİŞ

Prokaryotik ve ökaryotik organizmaların yapısı

Bakterilerin genel özellikleri
 MİKROBİYOLOJİ

• Micros = Küçük
• Bios = Canlı  Küçük canlı bilimi
• Logos = Bilim

• Mikroorganizmaların;
-özelliklerinden,
-birbirleriyle ve yüksek canlılarla ilişkilerinden
-laboratuvarda inceleme yöntemlerinden
söz eder
Mikrobiyoloji Alanları

• Tarım mikrobiyolojisi
• Gıda mikrobiyolojisi

•Tıp Mikrobiyolojisi
 1673 - Antony Van Leeuwenhoek
İLK KEZ MİKROORGANİZMALARI TARİF EDEN
Mikroskoplar
• Bileşik Mikroskop; birden fazla büyütücü mercek içerir
• Bileşik Işık Mikroskobu: Aydınlatma kaynağı olarak ışık kullanılır

• 2000 büyütme yapabilir

• Ayırt etme gücü 0.2 µm
Floresan Mikroskop
• Işık kaynağı olarak ultraviyole ışık kullanılır
• UV ışık belli boyalara ve pigmentlere çarptığında bu maddeler
karanlık bir zeminde parlamaya neden olan uzun dalga boyunda ışık
yayarlar
• Daha çok immünoloji laboratuvarında kullanılır
Elektron Mikroskop
• Aydınlatma kaynağı olarak elektron ışını ve ışını odaklamak için de
mıknatıs kullanılır
• Elektronların dalga boyu görünür ışığın dalga boyundan 100.000 kat
daha kısa olduğundan çözünürlük gücü çok daha güçlüdür
• 1 µm = 1000 nanometre (nm)
• Virüsler görüntülenebilir

Kanser hücresinin EM görüntüsü

Canlılar Alemi

• Ökaryot – gerçek nukleus (Yunanca)

• Hayvanlar
• Bitkiler
• Mantarlar
• Protozoon

• Prokaryot – İlkel nukleus

• Bakteriler
• Arkebakteriler
• Mavi-yeşil algler

8
Özellik Ökaryot Prokaryot
Büyük Gruplar Alg, mantar, protozoon, bitki, hayvan Bakteriler

Büyüklük >5 µm (1mm=1000 µm) 0.5-3.0 µm

Çekirdek Yapısı

Çekirdek Klasik zar Çekirdek zarı yok

Kromozomlar DNA diploid genom (çift kopya) Tek, sirküler DNA haploid genom
Sitoplazmik Yapı

Mitokondri,
Golgi cisimciği, Var Yok
Endoplazmik retik

Ribozomlar 80S (60S+40S) 70S (50S+30S)

Sitoplazmik zar Sterol içerir Sterol yok (mikoplazma hariç)

Hücre duvarı Mantarlarda var, diğerlerinde yok Protein, lipit, peptidoglikan içeren
kompleks yapı
Çoğalma Eşeyli ve eşeysiz Eşeysiz, ikiye bölünme

Hareket Kompleks Flajel (kirpik), varsa Basit flajel, varsa

Solunum Mitokondriler ile Sitoplazmik zar ile

9
Prokaryot

Ökaryot

10
Bakterilerin sınıflandırılması ve
adlandırılması
1. Morfolojik yapıları ve Gram boyanma özelliklerine göre
2. Hareket durumuna göre
3. Oksijen ihtiyaçlarına göre - aerop, fakültatif anaerop, anaerop
4. Beslenme şekillerine göre – ototrof, heterotrof
5. Üreme ısısı-psikrofil (150C↓), mezofil (300C), termofil (450C ve ↑)

BİNOMİNAL SİSTEM (Çift Ad)

1. Genus (cins) ismi (Büyük harf)
2. Species (tür) ismi (Küçük harf)
Streptococcus pneumoniae, Salmonella typhi,
“İnternational Journal of Systematic Bacteriology, Bergey’s Manuel of Systematic Bacteriology ”
Bakterilerin Morfolojik Özellikleri
• Makroskobik ve mikroskobik özellikleri bakterilerin
ayırt edilmesinde ilk basamağı oluşturur

• Koloni: Tek bir bakteri hücresinin ikiye bölünüp

çoğalması ile ortaya çıkan ve gözle görülebilen
kümeli yapı
• S koloni – kenarları düzgün, yuvarlak
• R koloni – kenarları düzensiz
• M koloni – mukoid, sümüksü

12
13
 Bakterilerde Hücre Büyüklüğü

• ~ 2 m (1-3 m) uzunluğunda

0.5-1 m çapındadırlar

• Ökaryot hücrelere göre daha küçük

• En küçük bakteriler 0.1-0.2 m çapında (Chlamydia, Rickettsia)

14
Bakterilerde Hücre Şekilleri

15
Koklar
• Yuvarlak biçimli bakteriler

• Hücrelerin bir veya birkaç eksende bölünmeleri

farklı düzenlemeler oluşturur.
•Streptokok; aynı düzlemde bölünerek uzun zincirler
oluşturanlar
•Diplokok; aynı düzlemde bölünerek ikişer ikişer bir
arada duranlar
•Stafilokoklar; üç düzlemde bölündüklerinde üzüm
salkımı biçimini andıran düzensiz gruplar oluştururlar

16
 Basiller

• Çomak biçiminde bakteriler

• Uçları yuvarlak, künt veya ince
• Kısa eksenleri boyunca bölünür
• Kokların aksine diziliş düzeni
her zaman karakteristik değildir
• Bazı basiller çok kısa  kokobasil

17
Spiral (sarmal) bakteriler
• Vibriolar:
• Vücutları sert ve kıvrık olup,
• virgüle benzerler.
• flagella ile hareket ederler.

• Spiriller:
• Seyrek sarmal şekilli bakteriler.
• flagella ile hareket ederler.

• Spiroketler:
• Spiral şekilli (daha sık kıvrımlı),
• yumuşak, kendi üzerine katlanabilen,
• yılansı hareket eden bakteriler.

18
• Filamentöz
• Dallı görünümde
• Aktinomiçes'ler

• Pleomorfik
• Değişken şekilli
• Mikoplazmalar

19
Gram Boyanma Özelliği

• Bakterileri iki ana sınıfa ayırmada kullanılan kolay, hızlı ve

değerli bir test

• Tedavi başlangıcında antibiyotik seçiminde yardımcı olur

• Gram Boyama bakterinin canlı olup olmadığını göstermez

• Bütün bakteriler Gram ile boyanmaz

mikobakteriler, mikoplazmalar (peptidoglikan yok)

20
Mor = Positive Pembe= Negatif
21
Bakteri Hücre Yapısı

Sitoplazma
• Saydam, kolloidal bir sistemdir
• İçerdikleri;
• DNA kromozomu, mRNA, ribozomlar, proteinler,
metabolitler, granüller
• plazmidler ve transpozonlar (çoğu bakteride)
• İçermedikleri;
• Mitokondri – kloroplast yok
- Golgi cismi, Endoplazmik retikulum

22
• Kromozom
• Tek bir kromozom,
• Sirküler (çembersel), çift iplikli DNA yapısında
• Nadir bazı bakterilerin DNA'sı lineer yapıda (Borrelia burgdorferi)

• Kendi üzerinde katlanmış, bir yumak halinde

23
 Ribozomlar
• Sitoplazmanın granüler görünümünü verir
• Protein sentezinde rol alırlar
• Temel yapıları RNA’dır
• (Hücre RNA'sının %80‘ i ribozomlarda bulunur)

• Bakteri ribozomu ökaryotik ribozomlardan farklı olduğundan

antibakteriyel ilaçlar için önemli bir hedeftir

24
 Sitoplazmik membran (Hücre zarı, plazma membranı)

• Sitoplazmayı çevreleyen çift tabakalı membran

• Temel yapı; fosfolipit + protein
• Yapı bozulursa hücre ölür
• Selektif permeabilite sağlar

25
 Hücre Duvarı

• Sitoplazmik membranın dışında bulunur

• Birden fazla tabakadan oluşur
• Dayanıklı, kompleks bir yapıdır
• Bakteriye şeklini verir
• Bakterinin bütünlüğünü korur
• Bakteriyi iç ozmotik basınçtan korur
• Hücre yüzeyine ait antijenler içerir

26
Gram pozitif bakterilerin hücre duvarı

• Hücre zarı kalın, çok tabakalı bir hücre duvarı ile çevrilidir
• Hücre duvarının ana yapısı peptidoglikandır, bu tabaka
insektlerin dış kabuğu gibi bakteriyi ağ gibi sarar
• Üzerinde metabolitlerin hücre zarına geçmesini sağlayan
porlar bulunur
• Hücre duvarını kaybeden bakteri osmotik olarak stabil
ortamda ise protoplast (L formu) halinde kalır
• Peptidoglikan tabakası olmayan bakteri; yüksek osmotik
basınçta erir (lizis), düşük osmotik basınçta patlar

27
Gram pozitif bakterilerin hücre duvarı

• Diğer yapılar; proteinler, teikoik asit ve

lipoteikoik asitler

• Teikoik asitler peptidoglikana kovalent

bağlarla bağlıdır ve hücrenin canlı kalması
için gereklidir

• Lipoteikoik asitler yağ asitleridir ve

sitoplazmik membrana bağlıdır

28
29
Gram negatif bakterilerin hücre duvarı

• Gram negatif hücre duvarı hem

yapısal hem de kimyasal olarak
daha kompleks yapıdadır

• İki tabakadan oluşur

• Sitoplazmik membranın dışında ince
bir peptidoglikan tabaka
• Peptidoglikan tabakanın dışında dış
membran (outer membrane)

• Peptidoglikan tabakada teikoik ve

lipoteikoik asit yoktur

30
Gram negatif bakterilerin hücre duvarı
• Dış membran gram negatif bakterilere özgüdür, sert bir kılıf

• Sitoplazmik membran ile dış membran arasında bulunan alana

periplazmik boşluk denir
• Bu boşlukta transport sistemleri ve çeşitli hidrolitik enzimler bulunur ;
Proteazlar, lipazlar, nükleazlar, kollajenaz, hyalurinidaz ve beta laktamaz

• Dış membran iki katmanlıdır; İç tabaka bakteri membranındaki

fosfolipitleri, dış tabaka lipopolisakkaritleri (LPS) içerir
• LPSler = endotoksin
• LPS ateşi indükler ve şoka neden olabilir

31
Hücre Duvarı Farklı Olan Bakteriler
Mikoplazmalar;
• Hücre duvarı yoktur (beta laktam antibiyotiklere dirençli)
• Hücre zarlarına konağa ait steroidleri alırlar
Mikobakteriler;
• Hücre duvarında bol miktarda lipit var
• Arabinogalaktan, mikolik asit, kord faktör, wax d ve
sülfolipitler ile çevrili
• Aside dirençli olarak tanımlanırlar, ARB
• Corynebacterium ve Nocardia da mikolik asit üretir

32
 Bakteri Hücresinin Dış Yapıları
• Kapsül
• Glikokaliks (slime tabaka)
• Flajel – kirpik
• Fimbria – pili

33
Kapsül
• Gram pozitif / negatif bakterilerin bazıları bir polisakkarit veya protein
tabaka (kapsül) ile çevrilidir
• Kapsüle bazen slime tabaka veya glikokaliks denir
• Kapsül hücre duvarına sıkı şekilde, slime tabaka gevşek şekilde bağlıdır
• Kapsülü mikroskopta görmek zordur, fakat çini mürekkebi ile
görüntülenebilir (negatif boyama)

Kapsül

Acinetobacter calcoaceticus, çini mürekkebi 34

 Biyofilm
• Bazı bakteriler (Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus
gibi) yeterli sayıya ulaştıklarında (Quorum sensing) ve üremek için
uygun ortam varsa polisakkarit yapıda biyofilm üretir
• Biyofilm bakteriyi dış ortamdan korur
• Streptoccus mutans tarafından üretilen diş plağı bir biyofilmdir

35
• Kateter enfeksiyonlarının patogenezinden biyofilm
oluşumu sorumludur

Kateter yüzeyinin EM görünümü –

biyofilm oluşturan S. aureus

36
 Flagella (flajella, kirpik)

• Bakteriden dışarı uzanan ipliksi oluşumlar

• Hareket organelidir
• Boyu bakterinin bir kaç katıdır
• Basillerin çoğunda, Spiral bakterilerin hemen hepsinde
bulunur, koklarda genellikle yok
• Kemotaksisi sağlar
• Besine yaklaşma, zararlıdan uzaklaşma

• Antijenik özellik taşır (H antijeni)

• Bakteri türüne göre antijen değişiklik gösterir
• Bazı bakterilerde tanıda kullanılır

37
 Fimbria (Pili)
• Flagelladan daha kısa, ince, düz, kıla benzer
• Protein (pilin) yapısında,
• Hareket organeli değil, konak hücreye aderansdan (tutunma)
sorumlu

38
• F pili (seks pili) bakteriler arasında bakteri kromozomlarının
büyük parçalarının transferinde bir tüp görevi görür (içi boş
kanal)
Konjugasyon

39
 Spor (Endospor)
• Açlık gibi olumsuz çevresel koşullarında oluşturulur
• Bazı Gram (+) bakterilerde spor vardır
• Bacillus
• Clostridium gibi toprak bakterileri
Gram (-) bakterilerde spor yoktur
• Görevi; uygunsuz koşullarda genomik DNA’yı korumaktır
• Isı, kuruluk, radyasyon ve kimyasal etkilere ileri derecede
dirençlidir
• Ör:
• Canlı spor olarak yüzyıllarca ortamda kalabilir
• Standart dezenfeksiyon yöntemlerine dirençlidir

40
 Spor Yerleşimi ve Biçimleri
• Yuvarlak veya oval olabilir

• Bazıları bakteriden daha geniş çaptadır ve şişkinliğe neden

olur. Clostridium tetani
• Bazıları ise bakteri çapını aşmaz. Bacillus anthracis

Sporun yerleşimi bakterinin bir özelliğidir

• Terminal
• C. tetani
• Subterminal
• C. perfringens
• Santral
• B.anthracis

41
Bakteri Hücresinin Çoğalması
• Bakteriler ikiye bölünerek çoğalır
• Bir hücreden iki hücre oluşmasına kadar geçen süre -
generasyon süresi
• E. coli için 20 dk
• M. tuberculosis için 24 saat
• Bakteriyi ikiye ayıran bir septum üretilir, septum karşı taraftan
da hücrenin ortasına doğru ilerler ve yavru hücreler birbirinden
ayrılır

42
 Mikrobiyolojide Güncel Sorunlar
• İnfeksiyon hastalıkları yoksul ülkelerde en önemli ölüm nedenleri arasında

• Tüberküloz, malarya, hepatit, kolera gibi infeksiyonlar yeniden tırmanışa

geçti

• Modern yaşam ve teknik gelişmeler hastalıkların yayılımını da kolaylaştırıyor

• HIV, HCV gibi bazı hastalıklara karşı aşı çalışmaları istenilen sonucu vermiyor

• Biyoterörizm korkusu artıyor