ग्रामसंघ स्तरावर

गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा

(VPRP) संकल्पना रुजविणे
VPRP प्रक्रिया अमलबजावणीचे महत्वाचे टप्पे / पायऱ्या
प्रभाग सघं स्तरावर गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा (VPRP) सक
ं ल्पना रुजविणे

ग्रामसघं स्तरावर गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा (VPRP) सक

ं ल्पना रुजविणे

स्वयं सहाय्यता समहू स्तरावर अधिकार आणि हक्क आणि उपजीविका उपक्रम आराखडा बनविणे

ग्रामसघं स्तरावर योजना तयार करणे , उपक्रमाचे प्राधान्यक्रम ठरविणे आणि एकत्रीकरण करणे
2

ग्रामपच
ं ायत स्तरावर उपक्रमाचे प्राधान्यक्रम ठरविणे आणि एकत्रीकरण करणे
ग्रामसघं स्तरावर गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा (VPRP) सक
ं ल्पना
रुजाविण्यासाठीचा हेतू काय आहे ?

ग्रामसघं स्तरावर गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा (VPRP)

सक ं ल्पनेबाबतची प्रमख
ु वैशिष्टे कोणती होती?
ग्रामसघं स्तरावर गाव गरिबी निर्मुलन आराखडा (VPRP) सक
ं ल्पना ओळख

गावस्तरावर ग्रामसंघ सदस्यांना VPRP प्रथम गावातील सामाजिक उपजीविका सखी या

प्रक्रिया,अमं लबजावणी टप्पे याबद्दलची समस्या ओळखनू ग्रामसघं ग्रामसघं स्तरावरील VPRP
सविस्तर माहिती देणे. स्तरावर सामाजिक विकास संकल्पना बैठकीसाठी उपस्थिती
आराखडा तयार करणे अनिवार्य राहील.

ग्रामसंघ सदस्यांना ग्रामसंघ ग्रामसंघाच्या सर्व कार्यकारी

VPRP प्रक्रियेत ग्रामसघं ाच्या स्तरावर समदु ाय ससं ाधन समिती सदस्यांनी VPRP
भमि
ू के बाबत स्पष्टता आणणे. व्यक्तींच्या मार्फ त प्रशिक्षण अमलबजावणी प्रक्रियेत
देण.े सक्रीय सहभाग घ्यावा.
 ग्रामसघं स्तरावर VPRP सक
ं ल्पनेचा परिचय / ओळख का महत्वाची?

VPRP च्या यशस्वी ग्रामसघं हि चांगल्या उपजीविके ची

स्वयं सहायता समहू VPRP मागणी निर्माण
अमलबजावणीसाठी गावस्तरावरील प्राथमिक
सामहिु क आणि त्याच्या प्रक्रियेसाठी करण्यासाठी अधिक
स्वयं सहाय्यता समहू संघटना असल्यामळ ु े समहू
सघं टनात्मक बांधणी सदस्यांमध्ये VPRP दिनदर्शिका/वेळाप स्पष्टता प्रदान करणे
आणि ग्रामसघं यांचा सदस्यांच्या विकासासाठी
आणि ग्राम विकास बद्दल माहिती प्रसारित त्रक तयार करणे आणि VPRP मध्ये
सक्रीय सहभाग VPRP अमलबजावणीत
करणे  एसडीपीसाठी सामाजिक
आवश्यक आहे. ग्रामसघं ाची भमि
ू के बाबत
स्पष्टता असणे आवश्यक विषय मांडणे.
आहे .
 VPRP सक
ं ल्पना /ओळख - सत्र परिचय

VPRP मध्ये आगामी

प्रस्तावना १५ के स स्टडी स्टोरी - अडथळा चालणे – ग्रामसघं ाची उपक्रमांची तयारी
मिनिटे क्रांतीनगर - 1.5 तास 1 तास भूमिका - 15 - 1 तास
मिनिटे
• VPRP
कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट, तर्क GPDP, VPRP अमलबजावणी
व्यक्ती/समदु ायावर परिणाम VPRP प्रक्रियेत
आणि वेळापत्रक सादर आणि त्याच्या प्रत्यक्षात कशी के ली
करणाऱ्या सामाजिक ग्रामसघं ाच्या
करणे आणि उपघटकांबद्दल जाणार याबाबत
समस्यांवर चर्चा करणे आणि भमिू के वर चर्चा करणे
सहभागींकडून अपेक्षा स्पष्टता येण्यासाठी माहिती देणे.
समजनू घेणे
सामायिक करणे मदत होईल. • समहू सदस्यांना
उपजीविका उपक्रम
प्रपत्राची माहिती
समजावनू सांगणे.
 सत्र १ : सक
ं ल्पना -प्रस्तावना

• समदु ाय ससं ाधन व्यक्ती सहभागींना कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट, तर्क आणि

वेळापत्रक समजावनू सांगतील

प्रशिक्षक सपं र्णू VPRP प्रशिक्षण प्रक्रिये

दरम्यान सहभागींकडून असणाऱ्या अपेक्षा देखील सांगितल्या
पाहिजेत

• प्रशिक्षक सहभागींना उपक्रमाच्या कालावधीबद्दल आणि सत्रांचे

बाबत सपं र्णू माहिती देतील.
क्रांतीनगर गावाच्या गोष्टीची प्रमुख वैशिष्टे
काय होती?

8
 सत्र २ : क्रांतीनगर गाव (विडीयो- यशोगाथा)
महत्वाचे मुद्दे :
• व्हिडिओमध्ये प्रदर्शित के लेल्या विविध समस्या समजनू घेणे
• ग्रामपचं ायत विकास योजना/आराखडा
• VPRP आणि त्याचे घटक
• आर्थिक विकास आणि सामाजिक न्यायामध्ये स्थानिक स्वराज्य संस्थांची
भमिू का (GP/VC/VDC).
• ग्रामसभेचे महत्त्व
• सहभागी नियोजनाची प्रासगि ं कता / महत्व
• GPDP आणि VPRP तयार करण्यात स्वयं सहायता समहू ांची ची
भमि ू का क्रांतीनगर गाव
• स्वयं सहायता समहू ा परीघाबाहेरील उपेक्षित समदु ायाच्या मागण्या
समाविष्ट करण्याचे महत्त्व
• मागण्यांचे प्राधान्य आणि त्याचे महत्त्व
 सत्र ३ : अडथळ्यांची वाट / समस्या निराकरण प्रक्रिया (1/2)

तर्क सगं त
• गावातील कुटुंबांना प्रभावित करणाऱ्या विविध समस्या समजनू घेणे.
• वरील समस्याचे VPRP घटकाशी सबं ंधित असलेल्या मदु द्य् ांमध्ये वर्गीकरण करणे.
• पद्धतशीर आणि नियोजित पद्धतीने या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठीचे नियोजन
करणे.
• आदर्श गावाच्या ध्येयाच्या जवळ पोहोचणे
अडथळ्यांची वाट- सराव

11
 सत्र ३ : अडथळ्यांची वाट / समस्या निराकरण प्रक्रिया (2/2)
उपक्रम कसे राबवावे ?
• सहभागी सर्वजण पहिल्या रांगेत एका ओळीत उभे राहतील जे आदर्श गावाचे स्थान आहे
• प्रशिक्षक VPRP च्या चार भागामध्ये एक चार्ट तयार करे ल- अधिकार व हक्क ,उपजीविका , सार्वजनिक वस्तू सेवा आणि
ससं ाधने आणि सामाजिक विकास आराखडा
विधानांची मालिका वाचली जाईल
• एक   जरी विधान एका सहभागीला लागू असेल तर सप ं र्णू ओळ एक पाऊल मागे घेईल
 

• जर विधान कोणासाठीही लागू नसेल, तर ओळ त्याच स्थितीत राहील

• प्रत्येक प्रश्नानंतर, सहभागी VPRP च्या चार भागामध्ये निवेदनाचे वर्गीकरण करतील

आदर्श गावाची स्थिती

 विधानांची उदाहरणे आणि VPRP च्या चार भागांशी सबं ंध
विधाने VPRP चे भाग ज्याच्याशी ते सबं ंधित आहे
अधिकार आणि हक्क, सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि संसाधन विकास
तम्ु हाला किंवा तमु च्या कुटुंबातील सदस्याला योग्य वैद्यकीय सेवा मिळाली नाही योजना आराखडा आणि सामाजिक विकास आराखडा
जर तम्ु ही तमु च्या गावातील शालेय शिक्षण पर्णू करण्यात असमर्थ होता. सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि ससं ाधन विकास योजना आराखडा
उपजीविका नियोजन आराखडा
जर तम्ु हाला एखाद्या मल ु ाबद्दल माहिती असेल ज्याला काम करण्यासाठी शाळा सोडावी लागली आहे आणि सामाजिक विकास आराखडा
सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि ससं ाधन विकास योजना आराखडा आणि
जर तम्ु ही किंवा तमु च्या गावातील कोणी वाचू आणि लिहू शकत नाही सामाजिक विकास आराखडा
सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि ससं ाधन विकास योजना आराखडा आणि
तम्ु हाला किंवा तमु च्या गावामध्ये मासिक पाळीची स्वच्छता राखण्यासंबंधींच्या सवि ु धा नसतील तर सामाजिक विकास आराखडा
सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि ससं ाधन विकास योजना आराखडा आणि
जर तमु च्या कुटुंबाला/ गावामध्ये स्वच्छ पिण्याचे पाणी उपलब्ध नाही. सामाजिक विकास आराखडा
सार्वजनिक वस्त,ू सेवा आणि संसाधन विकास योजना आराखडा आणि
जर तमु च्या गावात प्रसतू ीसदं र्भात सस्ं थात्मक सवि
ु धा उपलब्ध नाहीत. सामाजिक विकास आराखडा
जर तम्ु हाला किंवा तमु च्या गावातील कोणाला तमु च्या/त्यांच्या लिगं /जाती/धर्मामळ
ु े रोजगार शोधण्यात उपजीविका नियोजन आराखडा
अडचण आली असेल आणि सामाजिक विकास आराखडा
 सत्र ४ : ग्रामसघं ाची भूमिका

02 04 ग्रामपंचायत स्तरीय
स्वयं सहायता समूह स्तरीय 06 प्रभाग सघं ासोबत समन्वय
आराखडा तयार करणे आराखडा तयार करणे

ग्रामसघं स्तरावर VPRP 03 ग्रामस घ

ं स्तरावर
01 05 GPDP ग्रामसभा
सक
ं ल्पना प्रशिक्षण प्रक्रिया एकत्रीकरण आणि
अमलबजावणी आराखडे तयार करणे
▪ स्वयं सहायता समूह आणि ग्रामसंघ स्तरावरील आराखडा तयार करताना ग्रामसंघाची भुमिका
▪ ग्रामपंचायत स्तरावरील आराखडा तयार करताना ग्रामसंघाची भुमिका
▪ ग्रामसभा आणि आराखडा एकत्रीकरण व पाठपुरावा दरम्यान ग्रामसंघाची भुमिका
▪ प्रभागसंघासोबत समन्वय साधण्यासाठी निभावलेली भूमिका

प्रत्येक ग्रुपसाठी 15 मिनिटे चर्चेसाठी आणि ५ मिनिटे

सादरीकरणासाठी देण्यात येतील.
15
स्वयं सहायता समहू स्तरावर VPRP आराखडा नियोजनामध्ये ग्रामसघं ाची भमि
ू का

स्वयं सहायता समूह वैध ओळखपत्र आणि

स्तरावरील आराखडे इतर आवश्यक कागदपत्रे
तयार करण्यासाठी आणण्यासाठी त्यांच्या
निश्चित के लेल्या सबं ंधित स्वयं सहाय्यता
तारखेची, वेळेची आणि समूहांना सचि
ू त करा
स्थळाची माहिती
त्यांच्या सबं ंधित स्वयं
सहाय्यता समूहांना द्या.
 ग्रामसघं स्तरावर VPRP नियोजनात ग्रामसघं ाची तयारी आणि एकत्रीकरणात भूमिका (1/2)

स्वयं सहायता समूहानी

ग्रामसघं स्तरीय ग्रामसघं स्तरीय आराखड्याच्या एकत्रित
ग्रामसघं स्तरीय
योजना तयार करताना आराखडा तयार मागण्या आणि ग्रामसघं
आराखडा तयार
सर्व स्वयंसहायता करण्याच्या दिवशी स्तरावर होणाऱ्या चर्चा
करण्याबाबतची
समूहांच्या इतिवत्त
ृ नोंदवहीसह इतिवत्त
ृ नोंदवही
माहिती सर्व ग्रामसघं
प्रतिनिधींची ग्रामसघं सदस्य पुस्तकात तसेच
सदस्यांना आणि
उपस्थिती सनि उपस्थित असणे ग्रामसघं ाच्या
सबं ंधित प्रभाग/वार्ड ु श्चित
करा. आवश्यक आहे पुस्तकांमध्ये लिहिल्या
सदस्यांना देण्यात
पाहिजेत.
यावी.
 ग्रामसघं स्तरावर VPRP नियोजनात ग्रामसघं ाची तयारी आणि एकत्रीकरणात भूमिका (2/2)

गावातील विशिष्ट
ग्रामसघं स्तरीय योजना सामाजिक विकास सामाजिक समस्यांवर विहित नमुन्यात
तयार करताना स्वयं आराखडा तयार चर्चा करा आणि त्यांना एसडीपीचा मसदु ा
सहायता समूह करण्यावर अधिक ज्या सामाजिक तयार करण्यासाठी
परीघाबाहेरील भर समस्यांवर काम करायचे प्रशिक्षक/सस
ं ाधन
सदस्यांच्या मागण्यांचा आहे ते ओळखा. व्यक्तीला मदत करा
समावेश सनि ु श्चित करा ओळखल्या गेलेल्या
सामाजिक समस्यांचे
निराकरण करण्याच्या
यंत्रणेबद्दल चर्चा करा
 ग्रामपंचायत स्तरावरील प्राधान्यक्रम आणि एकत्रीकरण प्रक्रियेमध्ये ग्रामसंघाची भूमिका

प्रत्येक योजनेबाबत चर्चा

ग्रामसघं ातील सर्व अंतिम VPRP पुस्तिका
ग्रामपंचायत स्तरावरील आणि प्राधान्यक्रम
लाभार्थ्यांची नोंद छपाई सदं र्भात ग्रामसघं ानी
आराखडा तयार करताना ठरवताना ग्रामसघं
मोबाईल App मध्ये खात्री करावी.
मीटिंग साठी ग्रामसघं ाच्या पदाधिकार्यांनी
असल्याची खातरजमा
पदाधिकार्यांनी उपस्थित अतिजोखीम प्रवर्गातील
ग्रामसघं पदाधिकार्यांनी
असणे अनिवार्य आहे. व्यक्तीचा सर्वात आधी
करावी.
विचार करावा.
 ग्राम सभेमध्ये ग्रामसंघाची भूमिका

ग्रामसभेच्या
बैठकीमधील अजेंड्यामध्ये उपस्थिती आणि इतिवत्तृ
ग्रामसभेपर्वी
ू समन्वयासाठी
ग्रामसभा लोकसहभाग यावर्षीचा GPDP च्या ग्रामसघं पदाधिकारी यांच्यासोबत
बैठक घेणे
मागणीचे सादरीकरण या सबंधित प्रभागसंघ पदाधिकारी
ग्रामसघं पदाधिकारी हे
ग्रामसघं ाने समदु ाय सहभाग विषयाचा समावेश करणे. यांनी बैठकीचे इतिवत्तृ आणि
ग्रामपचं ायत सदस्यांसोबत एक
सनिु श्चित करण्यासाठी ग्रामसभा उपस्थिती पत्रक तयार
समन्वय बैठक आयोजित
करण्यासाठी उपक्रम हाती करण्यासाठी मदत करायला
करतील ज्यामध्ये निश्चित
घेतले पाहिजेत. पाहिजे. तसेच इतिवत्तृ आणि
के लेल्या अजेंडा, तारीख, वेळेची
आणि स्थळाविषयी चर्चा उपस्थिती पत्रकाची एक प्रत
करतील आपल्यासोबत ठे वली पाहिजे.
 आराखडा एकत्रीकरण आणि पाठपुरावा प्रक्रियेमध्ये ग्रामसंघाची भूमिका

यासाठी ग्रामसभेनंतर
ग्रामसघं पदाधिकारी हे
ग्रामपचं ायत सदस्यांसोबत एक
समन्वय बैठक आयोजित
करतील
ग्रामसंघ पदाधिकारी हे
ग्रामपचं ायत सदस्यांना प्रत्येक
मागणी ची माहिती देतील.
ग्रामसघं पदाधिकारी हे
ग्रामसघं पदाधिकारी हे ग्रामपचं ायत सदस्यांसोबत
ग्रामपंचायत सदस्यांसोबत समहू ातील सदस्यांचे
त्रेमासिक पाठपरु ावा बैठक समावेशिकरण करण्यासाठी
आयोजित करतील कॅ म्प, मेळावा इ उपक्रमासाठी
समन्वय साधतील.
 प्रभागसंघासोबत समन्वय प्रक्रियेमध्ये ग्रामसंघाची भूमिका

ग्रामसघं ामार्फ त आयोजित ग्रामसघं हा उपजीविका

स्वयं सहायता समहू आणि
ग्रामसंघ स्तरावरील आराखडा
तयारीबाबतचे वेळापत्रक
प्रभागसघं ाला सादर करणे.
VPRP च्या स्थिती समन्वय बैठकांसाठी सबं ंधित आराखड्याच्या मागणी पर्णू
/प्रगतीबाबत प्रभागसघं ाला प्रभागसघं पदाधिकार्यांना करण्यासदं र्भात प्रभागसघं ाशी
वेळोवेळी कळविणे. बैठकीसाठी आमंत्रित करणे. समन्वय साधू शके ल. जेणक े रून
सदरील मागण्या विविध
विभागामार्फ त पर्णू करता येतील.
 सत्र ५.: आगामी प्रक्रियेसाठीची पूर्व तयारी करणे.

• स्वयंसहाय्यता समहू स्तरावर नियोजन दिनदर्शिका तयार करणे आणि स्वयंसहाय्यता समहू स्तरावर उपजीविके चे
नियोजन करणे.
• तारीख, वेळ आणि स्थळ अति ं म करणे.

ग्रामसघं ाचे नाव:

स्वयंसहाय्यता समूह हक्क आणि उपजीविका उपक्रम

स्वयंसहाय्यता समूह नाव
नियोजन यासाठी दिनांक :
स्वयं सहायता समूह पदाधिकारी सपं र्क क्र.

ग्रामसंघ स्तरावरील पर्वू तयारी/ नियोजन

तारीख:
ठिकाण:
वेळ:

ग्राम्सघं ाचा शिक्का व पदाधिकारी सही

 ग्रामसघं स्तरावर
(VPRP) सक ं ल्पना रुजविणे मॉड्यल
ू
 महत्वाचे / लक्षात ठे वण्यासाठीच्या बाबी

1 अनोपचारिक पणे बैठक बोलवू नका, प्रत्येक ग्रामसघं ासोबतची तारीख आणि वेळ निश्चित
करा
2 ग्रामसघं EC सदस्यांना साधन व्यक्तीने / समुदाय सस
ं ाधन व्यक्तीकडून एक दिवस
अगोदर माहिती द्यावी.

3 समन्वयासाठी ग्रामसघं EC सदस्यांचे सपं र्क क्रमांक गोळा करणे

4 सहभागी नियोजन ही सर्वात महत्वाची बाब आहे.

5 साधन व्यक्तीने आगाऊ चालण्याच्या चार श्रेणींसह चार्ट तयार के ला पाहिजे

मिटिंगपूर्वी सहभागींना पावले दाखवण्यासाठी फॅ सिलिटे टरने एक चार्ट तयार के ला

6 पाहिजे
धन्यवाद