Klasik Düşünce Okulu

Genel Felsefe

Dr. Ahmet Ayhan Çitil

İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
 Yöntem ve kaynak
• Dersler soru – cevap yöntemiyle ilerleyecektir.
• Her dersin sonunda yazılı olarak cevaplamanız
için bir değerlendirme sorusu sorulacaktır.
• Aşağıda yer alan kitap kaynak metin olarak
kullanılacaktır:
• K. Adjukiewicz, Felsefeye Giriş: Temel
Kavramlar ve Kuramlar, Çev. Ahmet Cevizci,
Gündoğan Yayınları, ikinci basım, İstanbul,
1994.
 Birinci ders
Metafiziğin iki kapısı
 
Adjukiewicz, 8. Bilgi Üzerine Düşünmenin Sonucu
Olan Metafiziksel Problemler
 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
Varlık / Metafizik / Ruh • Transandantal idealizm
İdea – Transandantal idealistler için fiziksel
gerçeklik - sanrı ayrımı
Tümeller (Külliler) sorunu
•  Nesnel idealizm (Nesnel tin)
• Realizm – Psikolojik anlamları ve mantıksal
• Konseptüalizm anlamları içinde yargılar
– Hegel’in diyalektiği / Marx’ın diyalektiği
• Nominalizm

İdealizm Metafiziksel realizm

• Epistemolojik idealizm: • Bön x Kritik
– İçkin x Transandantal • Kritik realizm: Birincil ve ikincil
• Öznel idealizm nitelikler
– Varoluş terimi
– Hayali nesneler
– İçkin idealistler için fiziksel gerçeklik -
sanrı ayrımı
 Üç soru
• Nasıl gördüğünüzü biliyor musunuz?
• Bir şey bir başka şeye nasıl işaret eder?
• İşaret olarak beş («5») beş sayısına nasıl
işaret eder?

Bu soruların kolay cevapları yok. Fizik biliminin

var saydığı unsurlar cinsinden bir açıklama
vermek oldukça güç ve belki de olanaksız!
 Felsefe üzerine
• Felsefe bilim ve sanat dallarının çok fazla
sorgulamaksızın kabul ettikleri konuları
tartışmaya açar.
 Mekân ve varlıksal dayanak
• x, y’nin varlıksal dayanağıdır ancak ve
ancak y’nin kuruluşu ve deneyimlenmesi
x’i varsayar ise ve x var olmadığında y var
olmaz ise.
Felsefeciler deneyimin kurulduğu mekân olarak
düşünme, imgelem, duyumlama gibi bazı yetileri
ve bu yetilerin kendisine ait olduğu ruh
kavramını ortaya atmışlar.
 Sorular
• Ruhun melekeleri vasıtasıyla temsil olunan
ve kurulanı aşan bir surette kendinde olan
bir gerçeklik var mıdır?
• Böyle bir gerçeklik hakkında bilgi sahibi
olabilir miyiz?
• Yoksa tüm bilgilerimiz tecrübemizde ortaya
çıkan veya kurulanla mı sınırlıdır?
 Düşünme ve duyumlama
• Duyumlama yoluyla farkına vardığımız
gerçeklik ile düşünme yoluyla
kavradığımız gerçeklik arasında önemli
farklar var.
• Duyumlama sırasında duyulurların farkına
varıyoruz; duyumlama sürecinde edilginiz.
• Düşünme sırasında biz yargıda bulunarak
bir şeyi kavrıyoruz; düşünme sürecinde
etkiniz.
 Düşünsel olanın kalıcılığı
• Duyusal olarak farkına vardığımız dünya
sürekli değişim halinde.
• Bir yargı edimi / fiili vasıtasıyla kendimize
temsil ettiğimiz düşünsel içerik ise kalıcı;
öyle ki sanki zamana tabi değil!
 Düşünsel olan ile duyumsal
olan arasındaki bağıntı
• Düşünsel olanla duyusal olanın nasıl ilişkilendiği
önemli bir felsefî sorun teşkil ediyor.
• Bir realist olarak Platon’un çözümü: Pay
alma
• Bir transandantal idealist olarak Kant’ın
çözümü: Şematizm
 Düşünme ve dil
• Düşünme yetimiz vasıtasıyla kavradığımız
düşünsel içerikleri duyusal alanda işaretler
vasıtasıyla temsil ediyoruz.
• Düşünme – dil bağıntısı da önemli bir
felsefî sorun teşkil ediyor. (Dil olmaksızın
düşünce olabilir mi? Dil düşünceyi tam
olarak yansıtabilir mi? Düşünce olmaksızın
dil olabilir mi?)
 Yeni sorular
• Dil vasıtasıyla ifade edilen ve kurulanı
aşan bir surette kendinde olan bir
gerçeklik var mıdır?
• Böyle bir gerçeklik hakkında bilgi sahibi
olabilir miyiz?
• Yoksa tüm bilgilerimiz dilimizde ifade
edilen veya kurulanla mı sınırlıdır?
 İkinci ders
Zihin felsefesinin zor problemi / Organizmanın
kuruluşu
 
Adjukiewicz, 9. Doğaya İlişkin Araştırmadan
Kaynaklanan Metafiziksel Problemler
 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
Doğanın ham maddesi ve doğanın genel Fiziksel fenomenlerle zihinsel
yapısı ile ilgili iki problem fenomenlerin ilişkisi üzerine kuramlar:
• Doğanın ham maddesi veya töz Karşılıklı etkileşimcilik / Epifenomenalizm /
problemi: Ruh-beden problemi Paralelizm / Çift görünüş
• Doğanın yapısı problemi: Determinizm  
– indeterminizm ve teleoloji – Determinizm ve indeterminizm
mekanizm problemleri
• İrade özgürlüğü problemi
Ruh-beden problemine önerilen çözümler:
• Geleceğin varoluşu problemi
• Dualizm: Aşırı x Ilımlı
• Monizm
Mekanizm ve finalizm
Farklı monizm anlayışları
• Antropomorfik olan amaçlılık
• Materyalizm
• Antropoformik olmayan amaçlılık
– Mekanik materyalizm
• Neovitalizm
– Diyalektik materyalizm
• Yararlı amaçlılık
• Spritülaizm
• Optimizm ve pesimizm problemi
• Gerçek monizm (özdeşlik kuramı)
• İçkin monizm
 Aristoteles ve dualizm
• Ousia
• Eidos ve Hyle
• Psykhe
• Nous
 Teleolojik doğa anlayışından
mekanik doğa anlayışına geçiş
• Kendiliğinden hareket fikri ve eleştirisi
• Atalet ilkesi ve dışsal kuvvetlerle hareket
• İki ayrık cevher
 Descartes ve dualizm
• Zihinsel cevher ve cisimsel cevher
• Zihnin bedene / zihinsel tözün cisimsel
töze indirgenmesine ilişkin sorunlar:
– Muhakeme ve dil
– Yönelimsellik
– “Qualia” problemi
 Materyalizmin dualizme
yönelik eleştirileri
M: Materyalizmin düalizm eleştirisi: Deneyimin sahibi beden olamaz
mı?
D: Descartesçı cevap: Benin bilgisinin kesinliği
M: Düşünmeden düşünen cevhere geçişin eleştirisi; beynin
etkilenmesinin tecrübeyi dönüştürmesi / Bedensiz bir ruhun
gösterilemeyişi
D: Düşüncelere mekânda konum atfedilememesi / Benin parçalarının
olmaması
M: Düşünenin basit bir parça olması iddiası
D: Madde kavramının belirginliğini yitirdiği iddiası: enerji – madde ikiliği
ve kuantum parçacıklarının parçacık – dalga ikiliği
M: Bu eleştirilerin düalizmi monizme yaklaştırması; bu eleştirilerden
maddenin uzay – zamanda mevcut olan somut bir varolan olmadığı
sonucunun çıkarılamaması
 Fiziksel – zihinsel
fenomenlerin etkileşimi
• Karşılıklı etkileşimcilik
• Epifenomenalizm
• Paralelizm
• Çift görünüş kuramları
 İrade özgürlüğü problemi
• Akrasia veya irade zaafiyeti problemi
• İrade ve nedensellik
• Ahlaki sorumluluk
 Geleceğin varoluşu problemi
• Aristoteles ve “Yarın bir deniz savaşı
olcaktır” önermesinin yorumu.
• Şimdicilik ve ebedicilik
 Determinizm ve intederminizm
• Nedensellikten öndeyiye
• Laplace ve Newton mekaniği
• Kuantum mekaniği ve Heisenberg
belirsizlik ilkesi
 Mekanizm ve finalism
• Antropomorfik olan amaçlılık
– Yaradancılık ve evrimci eleştirisi
– Felsefi ve biyolojik vitalizm
• Antropoformik olmayan amaçlılık
– Ereksel / gayi neden
• Neovitalizm
• Yararlı amaçlılık
• Optimizm ve pesimizm problemi
Ruhun ölümsüzlüğü problemi
• Platon, Phaidon
• Aristoteles, Peri Psykhes
• Kant, Kritik der Reinen Vernunft
 Üçüncü ders
Var-olmayan nesneler
 
Adjukiewicz, 7. Ontoloji
 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
• Ontoloji ve terimlerin tanımları
• Cevher / töz kavramı
• Esse in intellektu x Esse reale
• Gerçek nesneler x ideal nesneler
• Mantık ilkeleri ve ontolojik ilkeler
 Aristoteles ve ontoloji
• Özel ve genel adlar
• Birincil ve ikincil tözler (cevherler)
 Tümeller Sorunu
• Genel adların göndergesi olarak tümeller
(külliler)
• Realizm / Konseptualizm / Nominalizm
 Realizm ve sorunları
• İdealar kuramı ve üçüncü adam
kanıtlaması
• Aristoteles’in çözümü
• Tümeller ve dil: Russell Paradoksu
 Konseptualizm ve sorunları
• Kavramların kuruluşu sorunu
• Farklı zihinlerdeki kavramlar arası özdeşlik
sorunu
 Nominalizm ve sorunları
• Genel terimlerin tekil terimlere
indirgenmesi sorunu
• Benzerlik kümelerinin kuruluşu ile ilgili
sorunlar
 Tekiller sorunu
• Özel adların ve belirli betimleyicilerin
göndergesi olarak tekiller / bireysel
nesneler
• Belirli betimleyiciler ve yönelimsellik
• Bileşimsellik ilkesi ve göndergesi olmayan
terimler sorunu
 Dördüncü ders
Bilgi dağarının gelişmesi

Adjukiewicz, 2. Doğruluk Problemi

 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
Klasik ve klasik olmayan doğruluk
tanımları
Klasik tanıma yöneltilen itirazlar:
• Benzerlik teriminin muğlaklığı
• Gerçeklikle uyuşmanın
saptanamazlığı
Doğruluğa ilişkin tutarlılık kuramı
• Tutarlı kuramlar arasında
seçim yapma ölçütleri
• Gelecekteki deneyle uyum ve
sonsuz bir süreç olarak
doğruluk
Ölçütlerle uyuşma olarak doğruluk
• Destekleyici bir ölçüt olarak
tümel (evrensel) uyuşma
• Destekleyici bir ölçüt olarak
apaçıklık
• Destekleyici bir ölçüt olarak
yararlılık
Kuşkuculuk
• Kuşkucu tezin
temellendirilemezliği
Klasik olmayan doğruluk tanımları
ve idealizm
 Doğruluğun taşıyıcısı
• Duyum ???
• İmge / hayal ???
• Kavram ???
• Yargı / Önerme ???
Doğruluğun uygunluk kuramı
«Var olan bir şeyin var olduğunu, var olmayan
bir şeyin var olmadığını söylemek doğru, var
olan bir şeyin var olmadığını, var olmayan bir
şeyin var olduğunu söylemek yanlıştır.»
Uygunluk kuramına yönelik eleştiriler

• Deneyimin öznelliğinden kaynaklanan

sorunlar (Tersine çevrilmiş renk tayfı örneği)
• Terimlerin muğlaklığından kaynaklanan
sorunlar
• Gönderimin netleştirilememesinden
kaynaklanan sorunlar
• Önermelerin ancak önermelerle
kıyaslanabilmesinden kaynaklanan sorunlar
• …
 Ölçütlerle uyuşma olarak
doğruluk
• Destekleyici bir ölçüt olarak tutarlılık
– Tutarlı kuramlar arasında seçim yapma
ölçütleri
– Gelecekteki deneyle uyum ve sonsuz bir
süreç olarak doğruluk
• Destekleyici bir ölçüt olarak tümel
(evrensel) uyuşma
• Destekleyici bir ölçüt olarak apaçıklık
• Destekleyici bir ölçüt olarak yararlılık
 Mantıksal doğruluk
• Sadece terimlere ve terimler arası
bağıntılara bakarak doğruluğuna karar
verilebilen önermeler var mı?
 Örnekler
• Bu tahta beyazdır.
• Bu tahta yeşildir.
• Bu tahta beyazdır ve bu tahta beyaz
değildir.
• Bu tahta beyazdır veya bu tahta beyaz
değildir.
 Örnekler
• Bu tahta beyazdır.
• Bu tahta yeşildir.
• Bu tahta beyazdır ve bu tahta beyaz
değildir.
• Bu tahta beyazdır veya bu tahta beyaz
değildir.
 Örnekler
• Marslılar yeşil gömlek giymeyi severler
veya Marslılar yeşil gömlek giymeyi
sevmezler / sever değildirler.
• Marslılar yeşil gömlek giymeyi severler
veya Marslılar yeşil gömlek giymeyi
sevmezler / sever değildirler.
 Örnekler
Hiçbir ağaç yenilebilir değildir.
Bazı ağaçlar yeşildir.
Öyleyse, bazı yeşil şeyler yenilebilir değildir.

• Bu cümle dizisi bir kıyastır.

• İlk iki önerme öncül üçüncü önerme sonuç olarak
adlandırılır.
• Kıyas gibi çıkarımlar biçimleri itibariyle mantıksal geçerli
veya mantıksal geçersiz olabilirler.
• Bu kıyas biçimi itibariyle geçerli mi?
 Örnekler
Hiçbir ağaç yenilebilir değildir.
Bazı ağaçlar yeşildir.
Öyleyse, bazı yeşil şeyler yenilebilir değildir.

• Bu kıyas biçimi geçerlidir.

• Bir çıkarımın geçerli olması demek, öncüller
doğru kabul edildiğinde sonucun zorunlu olarak
doğru olması demektir.
 Bir önermenin biçimi
bakımından doğruluğu
• Tamamen dilin sınırları içerisinde, önermelerin
biçimleri itibariyle sahip oldukları doğruluk
mantıksal doğruluk olarak adlandırılır.
• Önermelerin biçimlerini belirleyen terimlere
mantık sabitleri adı verilir.
• Önermelerin mantıksal doğruluğundan ve
geçerliliğinden, çıkarımların ise sadece
geçerliliğinden söz ederiz.
 Mantıksal doğruluk
ne işe yarar?
Mantıksal doğruluğu:
• Birbirimizi ikna etme süreçlerinde
• Matematikte ispat ve türetimleri
gerçekleştiriken ve
• Bilimsel kuramların doğrulanması
süreçlerinde
yaygın olarak kullanırız.
 Beşinci ders
A priori bilgi

Adjukiewicz, 3. Bilginin Kaynağı Problemi

 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
Bilginin kaynağı problemi:
• Psikolojik boyut
• Epistemolojik boyut
Genetik Ampirizm [Tabula rasa]
Genetik Rasyonalizm veya Doğuştancılık
Hume’un çatalı: Fikirler-arası bağıntılar ve
olgular
İşlemcilik ve Einstein’ın mutlak eşzamanlılığı
reddi
Rasyonalizm [Apirorizm] x Metodolojik Ampirizm
Radikal Apriorizm ve Görünüş – Gerçek ayrımı
Ilımlı Apriorizm [Sentetik A Priori Önermeler]
Radikal Ampirizm
Ilımlı Ampirizm [Analitik x Sentetik Önermeler]
Matematiksel savların karakteri
• Saf ve uygulamalı matematik
• İlk(s)el terimler problemi ve aksiyomlar
• Belirtik ve örtük tanımlar
Ilımlı Ampirizm ve Uzlaşımcılık
Ilımlı Apriorizm ve Kant’ın transandantal
düşüncesi: Euklides-dışı geometriler
Husserl’in fenomenolojisi ve “Şeylerin Özü”
Anti-irrasyonalizm x İrrasyonalizm
 Hume’un çatalı
• Fikirler-arası bağıntılar ve olgular
• Analitik – sentetik önerme / yargı ayrımı
• A priori – a priori önerme / yargı ayrımı
• Metafiziğin reddi
• İşlemcilik ve Einstein’ın mutlak
eşzamanlılığı reddi
 Bir düşünce deneyi
• Hiçbir kavrama sahip olmasaydık burası
bize nasıl görünürdü?
• Kavramların ortaya çıkışı ve zamansallığın
farkındalığı
• Aynı ve başka kavramları
 Matematiğin mahiyeti
• Akli görü ve geometrik nesnelere ilişkin
realist yaklaşım
• Kant ve saf görüde inşa edilen geometrik
nesneler
• Euklides-dışı geometriler ve sonuçları
• Geometride uzlaşımcılık
 İrrasyonalizm
• Bilimsel bilginin iletilebilirliği
• Bilimsel bilginin test edilebilirliği

• Mistisizm ve aşkınlık
 Altıncı ders
Bir yanılsama olarak metafizik
 
Adjukiewicz, 4. Bilginin Sınırları Problemi
 Öğrenmemiz beklenen
terimler ve temalar
• Aşkın ve aşkınsal ayrımı • İçkin epistemolojik idealizm ve
Berkeley
• Transandantal epistemolojik
• Bilginin içkin sınırları problemi
idealizm ve Kant
• İçkin epistemolojik realizm ve
idealizm • Realizm

• Aşkın (transandant) teriminin • Pozitivizm ve Comte

iki anlamı • Nötr pozitivizm ve Mach
• Transandantal epistemolojik • Neopozitivizm ve Mantıkçı
idealizm ve realizm Pozitivistler
 İçkin epistemolojik idealizm
• Berkeley ve «Esse ist percipi!» ilkesi
• Nesnelerin Tanrı’nın algısında varoluşu
 Kant ve
Eşlerin Örtüşmezliği Paradoksu
• A priori – A posteriori temsil ayrımı
• Görü – Kavram ayrımı
• Tezahür – kendinde şey ayrımı
• Kant’ın içkin idealizmi reddiyesi
 Aşkın ve aşkınsal
• Aristoteles: Var ve Bir
• Aşkın terimler: Var, Bir, Doğru, İyi
• Kant’ın aşkınsal felsefesi ve aşkın –
aşkınsal ayrımının ortaya çıkışı
 Aşkınsal felsefe
• Saf görüler olarak uzay ve zaman
• Saf kavramlar olarak kategoriler
• Sentetik a priori yargılar
• Aşkın olan ilişkin bilginin reddi ve
metafiziğin elenmesi
 Kantçı metafiziğin eleştirisi
• Euklides-dışı geometriler
• Dile dönüş
• Doğrulamacı anlam kuramı ve mantıkçı
pozitivizm