ქცევის

ფიზიოლოგია

მარიამ გოგიჩაძე
ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი,
ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის
კვლევითი ცენტრის „ძილ-ღვიძილის
ციკლის შემსწავლელი თენგიზ ონიანის
ლაბორატორიის“ მთავარი მკვლევარი

ტელ.: 577 78 56 16
E-mail : mariam.gogichadze@iliaunu.edu.ge
marika_keshelava@yahoo.com
 მეოთხე ლექცია

ქცევის ენდოკრინული რეგულაცია

რა არის ენდოკრინული სისტემა?

რა განსხვავებაა ენდოკრინული, ეგზოკრინული
და პარაკრინული ჯირკვლების მოქმედებაში?
როგორი განლაგება აქვთ ჯირკვლებს
ორგანიზმში?
რა არის ჰორმონი?
როგორ მოქმედებს ჰორმონი?
როგორ შეისწავლება ჰორმონები?
რაში ვლინდება ჰორმონული დარღვევები?
ქცევა არის რთული ფიზიო-ფსიქოლოგიური
რეაქციების (თანდაყოლილი და შეძენილი)
ერთობლიობა, რომელიც მიმართულია „აგრესიული“
გარემოს მიმართ ადაპტაციის ჩამოყალიბების ან მის
მიმართ მაქსიმალურად კომფორტული მდგომარეობის
მოსაპოვებლად და/ან შესანარჩუნებლად.
ქცევითი აქტების ჩამოყალიბებას, მათ მანიფესტაციას
ემსახურება ნს (ფაქტობრივად მისი ყველა შემადგენელის
ნეირონიდან/რეცეპტორიდან თავის ტვინის ქერქის
ინტეგრაციული მექანიზმების ჩათვლით) და ენდოკრინული
სისტემა (მისი მთელი ანსამბლით).
ენდოკრინული სისტემა (ეს) არის კომუნიკაციური
ქსელი, რომელიც აგზავნის “მესიჯებს” მთელს
სხეულში სისხლის ნაკადის მეშვეობით.

ჰორმონები ქიმიური ნაერთებია,

რომლებიც ცირკულირებენ
სისხლში და არეგულირებენ
სხეულის ფუნქციონირებას და
ზრდას. ისინი მოქმედებენ და
მათზეც მოქმედებს ნს.
მიუხედავად იმისა, რომ ეს არ
არის ნს ნაწილი მის მოქმედებას
განაპირობებს ჰიპოთალამუსი.
ეგზოკრინული ჯირკვლები
სადინარებით უკავშირდებიან პარაკრინული ჯირკვლები თავის
ორგანოებს და მათ სეკრეტებით ახლომდებარე
ფუნქციონირებას უჯრედების ფუნქციებს
არეგულირებენ. არეგულირებენ.
ენდოკრინოლოგიი
ს საწყისებთან იყო
ფრანგი მეცნიერი
კლოდ ბერნარდი,
უოლტერ კენონი
რომელიც მე-19
საუკუნის შუა შექმნა სწავლება
წლებში ჰომეოსტაზის
სწავლობდა (ორგანიზმის
პანკრესს, ღვიძლს,
გლუვ კუნთებსა და
დინამიური
თავის ტვინს. მისი წონასწორობა) შესახებ.
კოლეგა იკლევდა სიმპათიკური
ა.ბერტოლდი ნს ფუნქციებს, სხეულის
იკვლევდა ცვლილებებს
ჰორმონების
გავლენას ქცევაზე.
შიმშილის, შიშის,
რისხვის დროს.
ჰორმონები ახდენენ ცხოველების ფიზიოლოგიური და ქცევითი
პატერნების კოორდინაციას სხეულის ფუნქციების რეგულაციისა,
ინტერგრაციისა და კონტროლის გზით. მაგ., მალუითინიზირებელი ჰ
იწვევს კვრცხუჯრედის და სპერმის მომწიფებას, განაპირობებს
შეწყვილების ქცევას და მიმდინარეობს იმ შემთხვევაში, როცა დგება
ფერტილიზაციის ასაკი.

განსხვავება ნეიროტრანსმიტერსა და ჰორმონს შორის:

- ნეიროტრანსმიტერი მიემართება ნერვული ტრაქტის მიმართულებით;
- ჰორმონი - სისხლით;
- ნეიროტრანსმიტერის მოქმედება სწრაფია;
- ჰორმონის - ნელი.
- ჰორმონმა შეიძლება გამოიწვიოს გენომური ცვლილებები (!!!),
მეტაბოლიზმის გაძლიერება ან შემცირება, შეცვალოს ცილების სინთეზის
სიჩქარე.

ძირითადი მსგავსება - ჰორმონების მოქმედესათვისაც აუცილებელია

შესაბამისი რეცეპტორის არსებობა.
ჰორმონების ეფექტები
რეცეპტორების მრავალფეროვნება ჰორმონების
სხვადასხვაგვარ ეფექტებს განაპირობებს.
ქცევის ინდივიდუალური ეფექტები ასახავს ჰორმონების
კონცენტრაციას. მაგ., მამლის ყივილის ინტენსივობას და/ან
აგრესიულობას მამაკაცებში ტესტოსტერონის დონეს
უკავშირებენ.

თუმცა სავალდებულო არა არის, რომ ჰორმონის

ინდივიდუალური კონცენტრაცია, გამოყოფის პატერნი, ან
რეცეპტორების რაოდენობა მოქმედებდეს გენურ
ტრანსკრიპციაზე.

ჰორმონები მოქმედებენ უჯრედის ფუნქციაზე, უფრო

სავარაუდოა, რომ ისინი აძლიერებენ უჯრედის ნორმალურ
ფუნქციონირებას.

ჰორმონები მოქმედებენ მორფოლოგიაზე და ზომაზე და

შესაძლოა მოქმედებდნენ ნს -ში აპოპტოზზე.

ჰორმონები მიქმედებენ ქცევაზე და პირიქით - ქცევა

მოქმედებს ფორმონების სეკრეცია/გამოყოფაზე. (ფანები Androgen receptor (computer
image, UP electron
სტადიონზე, დედური ინსტინქტის გაძლიერება და ორსულობა micrograph, DOWN
ბავშვის შვილად აყვანის შემთხვევაში).
როგორ მოქმედებენ ჰორმონები ქცევაზე?
შემავალი სისტემა (სენსორული),

ინტეგრატორი (ცნს)

გამოსავალი სისტემა (კუნთები)

შაშვის გალობა წყდება სათესლის ამოკვეთის შემდეგ.

რეინპლანტაცია ან ტესტოსტერონის (ტს) ინექცია იწვევს
გალობის განახლებას. ტს მონაწილეობს გალობაში.
როგორ?

სენსორული - შაშვის დადუმება არღვევს სქესობრივ

ქცევას - მდედრი ვეღარ ამჩნევს!

ცნს - ირღვევა მოტივაციის ნერვული არქიტექტურა ტს

ნაკლებობით.
 ჯირკვლების
ეგზოკრინული
ჯირკვალი
ნაირსახეობა

სადინარი
ენდოკრინული
ჯირკვალი
ჰორმონები - ნეიროტრანსმიტერების მსგავსად ქიმიური
მესენჯერებია მაგრამ მათი მოქმედების დრო -
გამოყოფიდან სამიზნე ორგანოზე ეფექტის გამოწვევამდე,
ხანგრძლივია. ნერვული მესიჯი მიდის განსაკუთრებული
გზით - ნერვებით, ენდოკრინული - სისხლის ნაკადით.
მოითხოვს სპეციფიკურ სამიზნეს (რეცეპტორს), იწვევს
უჯრედულ ცვლილებებს.

ენდოკრინული სისტემა
წარმოდგენილია უსადინარო
ჯირკვლების სახით და მოქმედებს
ჯირკვლიდან მოშორებით. ნს-სთან
ერთად განპირობებს ორგანიზმის
ერთიან, კომპლექსურ მოქმედებას.
ჰორმონები შეიძლება იყოს ცილოვანი,
პოლიპეპტიდური, ამინო მჟავური,
სტეროიდული.

სეკრეტორული
ჯირკვალ

სისხლი სამიზნე
ძარღვი
უჯრედი
 ჰორმონისა და რეცეპტორის
ურთიერთობა
სისხლის
ძარღვი

სტეროიდული
ამინი ან
ჰორმონი პოლოპეპტიდი

უჯრედის მემბრანი
მემბრანა ს
რეცეპტო
ციტოპლა რი
ზმის
რეცეპტო
რი

დნმ

ის
ბა სამიზნე
უჯრედის
ბირთვი პასუხი
ციტოპლაზმა
როგორ მუშაობს ჰორმონი?
სისხლის ნაკადში მოხვედრილი ჰორმონები შესაბამისი უჯრედის
სპეციალური რეცეპტორების აქტივაციის შედეგად იწვევენ მასზე
ზემოქმედებას. ჰორმონი და რეცეპტორი ისე მოქმედებენ როგორც
გასაღები და კლიტე. უჯრედში მოხვედრის შემდეგ ჰორმონი იწვევს
სხდასხვა რეაქციას - მეტაბოლიზმის ცვლილებას, განვითარებას,
ზრდას, გამრავლებას, ქცევას. მცირე ულუფების სახით ჰორმონის
გამოყოფა სისხლში მისი დონის შესაბამისად კონტროლირდება -
ჭარბი რაოდენობა იშლება და იდევნება ღვიძლისა და თირკმელების
მეშვეობით. ჰორმონების მოქმედების შესწავლა სხვადასხვა
ექსპერიმენტული გზით ხორციელდება. ობიექტები - ვირთაგვები,
თაგვები. გენეტიკური ექსპერიმენტები, ჯირკვლების ამოკვეთა ან
დაზიანება (მაგ., ცხოველების ან ფრინველების კასტრაცია, პირველი
ამგვარი ექსპერიმენტი ბერტოლდმა ჩაატარა.)
 ქცევის ენდოკრინოლოგიის
შემსწავლელი ტექნიკები

Ablation & replacement - ამოკვთა&შენაცვლება

Bioassays - ბიოფსია
Immunoassays - იმუნოლოგიური სინჯები
Immunocytochemistry (ICC)- იმუნიციტოქიმია
Autoradiography - ავტორადიოგრაფია
Blot tests - სისხლის ტესტები
In situ hybridization - ადგილობრივი ჰიბრიდიზაცია
Pharmacological Techniques - ფარმაკოლოგიური
ტექნიკები
Genetic Techniques (transgenics and knockouts) -
გენეტიკური ტექნიკიები (გენების ჩაშენება ან
ნოკაუტირება )
 ცილოვან/პეპტიდური
ჰორმონები
• ჰიდროფილური
• დიდი ზომის
• არ ეწყობა მემბრანას
• აქვს მოქმედების მეორადი მესენჯერის
მექანიზმი
• ჰორმონების უმეტესობა
• მაგალითი: ინსულინი
 სტეროიდული ჰორმონები
• მცირე ზომის
• ჰიდროფობურ/ლიპოფილური
• მოგზაურობს სისხლში გადამტანით
• მოქმედებს ციტოპლაზმის ან ბირთვის
რეცეპტორზე
• ცვლის ცილის სინთეზს
• მაგალითი: ესტრადიოლი
 ეიკოზანოიდები
• წარმოიქმნება 20
ნახშირწყლოვანი
ცხიმოვანი მჟავებისაგან,
არაქადონის მჟავა
• გამოიმუშავებს თითქმის
ყველა უჯრედი
• მეორადი მესენჯერი
• პროსტოგლანდინები და
ლეიკოტრინები
• ანთება
სად წარმოიქმნება
ჰორმონები?
ენდოკრინული სისტემის ჯირკვლები
HPA ღერძი, რომელიც არეგულირებს პასუხს სტრესზე
_
ჰიპოთალამუსი

(CRH)

წინა _
ჰიპოფიზი

თირკმელზედა
ჯირკვალი

კორტიზოლი
Target organs
 H-P-A- ჰიპოტალამო-ჰოპოფიზარული
ღერძი

• უკუკავშირების უმეტესობა გაივლის ამ

ღერძს;
• HPA ახორციელებს ზრდის,
მეტაბოლიზმის სტრესზე პასუხის,
გამრავლების მედიაციას;
• მეორადად ყველაფერ დანარჩენში
მონაწილეობს.
 უკანა წილის
ჰორმონების
პროდუქცია

წინა
წილი
უკანა წილი
წინა წილის
ჰორმონების
პროდუქცია და უკანა წილის
სეკრეცია ჰორმონების
სეკრეცია
 ნეიროსეკრეტორული უჯრედები
ნეიროსეკრ
ეტორული
უჯრედები
1. სპეციალიზირებუ
ლი ნეირონები
ჰიპოთალამუსი
• ჰორმონების
სინთეზი და წინა
ჰიპოფიზი
პროდუქცია სისხლის
ძარღვი

2.ჰიპოთალამუსიდან აქსონი

უკანა ჰიპოფიზში
გადმოსვლა უკანა ჰი

ენდოკრინული
უჯრედი
ჰიპოთალამუსის ნეიროსეკრეტორული
ბირთვები
ნეიროსეკრ
• ბირთვები ეტორული
ასინთეზირებენ და უჯრედები

გამოყოფენ
ჰორმონებს
ჰიპოთალამუსი
• ნეირონული
კავშირი უკანა
ჰიპოფიზთან სისხლის
ძარღვი
• ანტიდიურეზული წინა
ჰიპოფიზი
აქსონი

ჰორმინი, უკანა ჰიპოფიზი

ოქსიტოცინი
ენდოკრინული
უჯრედი
 ჰიპოთალამუსი
ნეიროსეკრ
ნეირონული კავშირი ეტორული
უკანა ჰიპოფიზთან უჯრედები
ენდოკრინული წინა
ჰიპოფიზთან
ჰიპოთალამუსი
– RH = რილიზინგ
ჰორმონი
– RIH რილიზინგის სისხლის
მაინჰიბირებელი წინა ძრღვი
ჰიპოფიზი აქსონი
ჰორმონი
უკანა ჰიპოფიზი

ენდოკრინული
უჯრედი
 რატომ არის ჰიპოთალამუსი ასეთი
მნიშვნელოვანი?
• გამოყოფს რეგულატორულ
ჰორმონებს
– რილიზინგ ჰორმონი
– RIH რილიზინგის
მაინჰიბირებელი
ჰორმონი
• აკონტრლებს ჰიპოფიზს
 STIMULUS
სტიმული

ჰიპოთალამუსი
Releasing Hormone
(Release-Inhibiting Hormone)

ჰიპოფიზი
მასტიმულირებელი ჰორმონი

Gland
ჯირკვალი
სამიზნე
Hormone
ჰორმონი
უჯრედი
 ჰიპოთალამური ჰორმონები
• მაინჰიბირებელი ჰორმონები
– სომატოსტატინი
– PIH პროლაქტინის მაინჰიბირებელი ჰორმონი

• გამომყოფი ჰორმონები
– TRH თირეოტროპინის გამომყოფი ჰორმონი
– GHRH ზრდის ჰორმონის გამომყოფი ჰორმონი
 უკანა ჰიპოფიზის ჰორმონები
• ჰიპოთალამუსში
სინთეზირებული
გამოიყოფა უკანა
ჰიპოფიზიდან
• ოქსიტოცინი
- სამიზნე -გლუვი კუნთები,
შარდის ბუშტი, სარძევე
ჯირკვლები, ტვინი
– ფუნქცია - მშობიარობა,
რძის გამოყოფა
• ვაზოპრესინი ADH
– სამიზნე თირკმელი
– ფუნქცია - წყლის
რეაბსორბცია
ჰიპოფიზი
 წინა ჰიპოთალამუსის ჰორმონები
ჰორმონი სამიზნე ფუნქცია

ფარისებრი ჯირკვალი თიროიდიდ სინთეზი და

TSH
გამოყოფა
თიროიდმასტიმულირებელ
ი

GH ზრდის მრავალი ქსოვილი ზრდა

ACTH თირკმელზედზე კორტიზოლის

ადრენოკორტიკოტროპუ ჯირკვლის ქერქი (ანდროგენის) გამოყოფა
ლი

Prl პროლაქტინი სარძევე ჯირკვალი რძის პროდუქცია

FSH გონადები კვ/სპერ. პროდუქცია

ფოლიკულომასტიმული
რებელი
LH მალუტეინიზირებელი გონადები სასქესო ჰორმონების
პროდუქცია
GH ადრეულ ასაკში
GH მოზრილებში
როგორ მოქმედებს GH
ჰიპერსეკრეცია
GH ქონდრისკაცობა
 ხორხი

ფარისებრი ჯირკვალი
 ფარისებრი ჯირკვალი

• ინახავს იოდს და წარმოქმნის

თიროიდს
• უჯრედების ზრდის ჰორმონი
• კალციტონინი
• თირკმელზედა ჯირკვლისა და
• სასქესო ჰორმონების
მარეგულირებელი ჰორმონები
 ფარისებრი ჯირკვლის
პრობლემები

• არ წარმოიქმნება
ჰორმონი
• დარღვეულია
უკუკავშირი წინა
ჰიპოფიზთან
ჩიყვი (იოდის ნაკლებობა)
ჰორმონების TSH ან TH
ჰიპერსეკრეცია
 TH ჰიპოსეკრეცია

კრეტინიზმი
The Pancreatic hormones

Insulin
Only known hormone in the
animal kingdom that can
lower blood sugar (many
hormones act to raise blood
glucose levels). All cells
(except for CNS cells) have
insulin receptors. When an
insulin receptor is activated,
glucose is taken up into the
cell, used, or stored as
glycogen in muscle or fat
cells.
Glucagon
Travels to the liver, where it
breaks down stored
glycogen (glycogenolysis),
serving to increase blood levels
of glucose. It acts in opposition
to insulin.
ირკმელზედა
ჯირკვლები

თირკმელები

პანკრეასი

თირკმელზედა ჯირკვალი
 თირკმელზედა ჯირკვალი
• მოთავსებულია თირკმლის ზემოთ
• გარეთა ზედაპირი -ქერქი
– კორტიზოლი (სტრესი), ანდროგენები,
ალდოსტერონი (ელექტროლიტები)
• შიგნითა ნაწილი
– სიმპათიკური ნს
– გამოყოფს ადრენალინს და
ნორადრენალნს (fight or flight)
თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის
ჰიპერსეკრეცია
კუშინგის სინდრომი
კუშინგის სინდრომი

ემოციური დარღვევები
თურქული კეხის გაზრდა
მთვარისებური სახე
ოსტეოპოროზი
გულის ჰიპერტროფია
კუზი
სიმსუქნე
თ/ზ ჯირკვლის ჰიპერპლაზია
თხელი მსრალი კანი
სტრიები
ამენორეა
კუნთების სისუსტე
გამონაყარი
კანის წყლულები
ფეოქრომოციტომა - დიდი
რაოდენობით კატექოლამინების
გამოყოფა

ჰიპერკორტიციზმი
თიკმელზედა ჯირკვლის უკამრისობა
• ადისონის დაავადება კორტიზოლის ჰიპოსეკრეცია

• კანის გამუქება
• წონის დაკარგავა, ჰიპოგლიკემია

• უკუკავშირის ანომალია.სტრესთან გამკლავების შეუძლებლობა

ადისონის დაავადება-ჰოპოადრენალინიზმი
ძალიან ბევრი სტეროიდი
 სასქესო ჰორმონები
საკვერცხის ჰორმონები-
ესტროგენები, პროჯესტერონი
ანდრისტენდიონი - მეორადი
სასქესო ნიშნები
პლაცენტის ჰორმონები

ანდროგენები -
ტესტოსტერონი
პლაცენტა

ლებანი

ბუსუსი
 ანდროგენები
პროჯესტინები ყვველა ანდროგენის პრეკურსორია (andros - ბერძ. მამაკაცი).

ანდროგენებს მიეკუთვნება - ტს, როსტენდიონი, დიჰიდრო -ტს

ფიზიოლოგიური ფუნქციები
სპერმატოგენეზი,
სასქესო ორგანოების მომწიფება
მეორადი სასქესო ნიშნების განვითარება

ქცევის მარეგულირებელი ფუნქციები

Courtship( არშიყობა)
კოპულაცია
აგრესია
დომინანტობის მოპოვება

მეტაბოლური ფუნქციები
კუნთური მასის გაზრდა ცილების სინთეზის გაძლიერების ხარჯზე
სუნთქვის გაძლიერება
შინაგანი ორგანოების მასისი ზრდა (ჭარბმა მოქმედებამ შეიძლება ფუნქციის
მოშლა გამოიწვიოს, მათ შორის სასქესო).
ესტროგენები
ანდროგენები ესტროგენების პრეკურსორები არიან.
ესტროგენებს მიეკუთვნება - ესტრადიოლი, ესტრონი და ესტრიოლი.
საკვერცხეები გამოიმუშავებენ ანდროგენებს, რომლებიც განიცდიან
არომატიზაციას და გარდაიქმნებიან ესტროგენებად. მცირე
რაოდენობა ენზიმისა აძლიერებს მდედრის მასკულინიზაციას, ხოლო
მამრებში ენზიმის სიჭარბე ხელს უწყობს ფემინიზაციას.
ფიზიოლოგიური ფუნქციები
აინიცირებს corpora lutea -ს ფორმირებას
საშვილოსნოს მასის ფორმირება
მეორადი სასქესო ნიშნების წარმოქმნა

მეტაბოლური ფუნქციები
წყლის ბრუნვა
კალციუმის მეტაბოლიზმი

ქცევითი ფუნქციები
დედობრივი აგრესია და სექსუალური ქცევა.
ყველა მამრში პროდუცირდება
პროგესტინი. ყველა მდედრში
პროდუცირდება ანდროგენები.
სქესობრივი დიმორფიზმი
დამოკიდებულია გონადური ენზიმების
დონეზე.

ჰიპოგონადიზმი

ტერნერ -შერიშევსკის სინდრომი Androgens & Estrogens are not sex-linked

 ძირითადი ფუნქცია -
იმუნიტეტის
რეგულაცია (T-
ლიმფოციტების
წარმოქმნა)
20-მდე აქტიური
ნვთიერებები,
რომელთაც
დისტანტური
მოქმედების უნარი
აქვთ

თიმუსი
 ეპიფიზი
დისფუნქცია
უკავშირდება
დეღამური რიტმის
დარღვევებს.
მესამე თვალი.
ჰორმონი -
მელატონინი
გამოიყოფა ღამე

გირჩისებრი სხეული - სეროტონინი (5-HT) , მელატონინი

წარმოიქმნება ტრიპტოფანისგან
5-HT დონე მაღალია დღისით, ღამის დაბალი დონე მელატონინად
კონვერტირების შედეგია.
სეროტონინის დაბალი დონე ხშირად აგრესიულობის მიზეზია.
მელატონინი მონაწილეობს პუბერტული ასკის დადგომის
რეგულაციაში და სახეობების სეზონურ ორგანიზაციაში, ბიოლოგიური
რიტმების რეგულაციაში.
ჰორმონების გამოყოფა მოქმედებს
ქცევაზე(საკვერცხეები)
ესტროგენები მდედრის სექსუალურ ქცევას
ადროგენები (სათესლეები) მამრის სექსუალურ ქცევას
ინსულინი (პანკრეასი) საკვების მიღებას
ეპინეფრინი (თირკმელზედა ჯირკვალი) ერაუზალს და მზაობას
გამღიზიანებელზე
ოქსიტოცინი (უკანა ჰიპოფიზი) მშობლიური ქცევა, იწვევს
ადამიანთა შორის კეთილ განწყობას (“парохиальный альтруизм»)
თანადგომა
... და ქცევას შეუძლია იმოქმედოს
ჰორმონების გამოყოფაზე
შიში ან გაოცება ეპინეფრინის გამოყოფა
საკვების სუნი ინსულინის სეკრეცია
დვრილის სტიმულაცია ან ბავშვის ტირილი ოქსიტოცინი
გამოიყოფა და რძე გამოდის
სექსუალური ინტიმი ოქსიტოცინი, სხვებთან ერთად
გმადლობთ, ყურადღებისთვის.