Nörotransmitter döngüsü:

Veziküler ve Plazma Membranı

Taşıyıcılarının Moleküler Yapısı ve
Düzenlenmesi

Doç. Dr. Güvem Gümüş Akay

Ank. Üniv. Disiplinlerarası Sinirbilim Doktora Programı/

Sinapsların Moleküler
Nörobiyolojisi
 Nörotransmitterler (NTler)
• Sinir sisteminde mesajcı olarak iş gören
moleküllerdir
• Yapıları son derece çeşitlilik gösterir
• 2C’lu Gly Büyük peptidler
Otto Loewi
 Bir molekülün NT olabilmesi için şu
koşulları sağlanması gerekir:
• Nöronda sentezlenmeli veya nöronda
bulunmalı
• Nöron uyarıldığında salınmalı ve hedefte bir
yanıt oluşturmalı
• Molekülün deneysel ortamda hedef üzerine
uygulanması ile aynı yanıt elde edilmeli
• İşlevini yerine getirdikten sonra bulunduğu
yerden uzaklaştırılmalı
Sinaptik iletimde ilk basamak NT’lerin
sentezlenmesidir
 Küçük-molekül yapısındaki NT’ler
• Akson terminalinde lokal olarak sentezlenirler
• Sentezlenmeleri için gerekli olan öncü moleküller, membran
üzerindeki seçici taşıyıcılar aracılığı ile akson terminaline alınır.
• Bir grup öncü molekül ise hali hazırda nöronda meydana gelen
metabolik olayların ara ürünleridir.
• Bu işlemleri katalizleyecek olan enzimler ise hücre gövdesinde
üretilip yavaş aksonal taşınma ile akson terminaline ulaştırılırlar.
 Peptid NT’ler
• Büyüklük ve sentezlendikleri yer bakımından diğer
NT’lerden farklıdırlar.
• 3-36 aa uzunluğunda
• Hücre gövdesindeki ribozomlarda sentezlenirler
• Sentez süreçleri daha karmaşıktır, sekretuvar protein
sentezine benzer
 Asetilkolin (ACh)
• İlk keşfedilen NT
• 1921de Alman Biyolog
Otto Loewi tarafından
izole edilmiştir
• Kolinden sentezlenir
• İnhibitör/Eksitatör
 Dopamin (DA)

• Tirozin’den sentezlenir

• Motor aktivite, duygu

durum, motivasyon ve
dikkat
 Norepinefrin=Noradrenalin (NE)
• Dopaminden direkt olarak
sentezlenir
• Epinefrinin öncü
molekülüdür
• Sinaptik vezikül içerisinde
sentezlenir
• Kalp atım hızı ve kan
basıncının artmasına neden
olur
• Bellek oluşumunda da
önemli işlevi vardır
 Glutamat (Glu)
• Aminoasittir
• Eksitatör sinapsların
çoğunda bulunur
• Algı, bellek, öğrenme gibi
çok farklı beyin
işlevlerinde rol oynar
• Krebs döngüsünün bir ara
ürünü olan
α-ketoglutarattan
sentezlenir
 GABA (Ɣ-amino bütirik asit)

• Glutamat’tan
sentezlenir
• En önemli inhibitör
NT’dir
• CNS’de yüksek
konsantrasyonda
bulunur
 Serotonin (5-HT)

• 5-Hidroksitriptamin
• Triptofan’dan 2
basamakta sentezlenir
• Dikkat, yeme, duygu
durum, rüya görme, ağrı
regülasyonu gibi
kompleks bilişsel
işlevlerde rol oynar
 NT döngüsü
• NTlerin sinaptik veziküllerde
paketlenmesi
• Hücre dışı ortamdam geri alınması
– Sinaptik iletimin sonlandırılması
– NTnin bir sonraki salınım için geri
dönüştürülmesi
 Sinaptik iletimin hızı ve etki gücü
• Aksonal butona uyarım geldiği anda, yüksek
konsantrasyonda NT ile doldurulmuş sinaptik
veziküllerin mevcudiyetine bağlıdır
• Çok aktif olarak geri alınma söz konusu
olur ise:
– Salınabilir NT havuzu yenilenebilir
– Postsinaptik hücrede meydana gelen
sinyalin süresi ve seviyesi azalır
• Geri alınma ortadan kalkar ise:
– Postsinaptik reseptörler aşırı aktive olur
– NT kaynakları tükenir
• Veziküllerde dik bir konsatrasyon gradyanı
söz konu olur ise
– Vezikül başına salınan NT miktarı artar
– Ancak veziküllerin tekrar doldurulmasında
kullanılacak sitoplazmik NT kaynakları azalır
• Veziküllerde yüzeyel bir konsantrasyon
gradyanı söz konusu olur ise
– Veziküllerin NT ile doldurulması için gerekli
sitoplazmik kaynak bol miktardadır
– Ancak salınma için mevcut NT miktarı azalır
 Veziküllerin NT ile doldurulmasında 3
önemli belirleyici söz konusudur
1. NT’nin sitoplazmik konsantrasyonu
2. Vezikül membranı boyunca oluşan protonun
elektrokimyasal gradyanının itici gücü
3. Veziküler taşıcı proteinlerin içsel özellikleri
Bütün klasik NT’lerin sinaptik veziküllere
taşınması veziküler H+/ATPaz (V-ATPaz)
tarafından oluşturulan H+’nin elektrokimyasal
gradyanının itici gücüne (ΔμH+) bağlıdır
 H /ATPaz (V-ATPaz)
+

• ATP hidrolizinden salınan enerjiyi kullanarak

protonları vezikül lümenine pompalar
• Membran sektör V0 ve membran sektör V1’den
oluşan bu H+ pompası, aynen mitokondriyal ATP
sentazdaki gibi, dönerek çalışan mekanizmaları
kullanır
 V-ATPaz’ın düzenlenmesi
• Vezikül dışı ortamda Cl- yokluğunda, V-ATPaz pozitif
elektriksel membran potansiyeli (Δψ) oluşturur
• Veziküler NT taşıyıcısı (örn: VGLUT) protona karşılık
olarak NT molekülünü konsantrasyon gradyanının
aksi yönde vezikül içerisine transfer eder.
• Vezikülün NT ile dolması yavaştır ve giren NT miktarı
azdır.
 V-ATPaz’ın düzenlenmesi
• Vezikül dışı ortamda az miktarda Cl- bulunması,
veziküler NT taşıyıcısı aracılığı ile Cl-’un vezikül
içerisine doğru akışına neden olur.
• Anyonun girişi Δψ’yi ortadan kaldırır
• Anyon varlığına bağlı ve ikincil olarak H+ pompası
aktive edilir.
• pH gradyanı oluşurulur (ΔPh)
• ΔPh’nın bir miktar artmasına bağlı olarak, Cl-
olmadığı duruma göre daha kuvvetli bir NT girişi
söz konusudur.
 V-ATPaz’ın düzenlenmesi
• Vezikül içerisinde yüksek konsantrasyonda Cl-
bulunduğunda, veziküler NT taşıyıcısı Cl-’un vezikülü
terketmesine aracılık ederek elektriksel gradyanın
yükselmesine neden olur.
• Elektriksel gradyanın oluşturduğu itici güç ile NT’nin
vezikül içerisine girişi kolaylaşır.
• Vezikülün hızlı ve etkin bir biçimde NT ile doldurulması
anlamına gelir.
• Hücre dışı ortamda Cl- konsantrasyonunun lokal
olarak değişkenlik göstermesi, GABA reseptörleri
veya Cl-değişitiricileri aracılığıyla sağlanıyor olabilir.
• Düşük Cl- konsantrasyonuna sahip bölgelerde
endositozla alınan veziküller daha yavaş ve az
miktarda NT ile doldurulurlar.
• Sinaptik veziküller çok sayıda ClC izoformu içerir.
• Ancak bu kanallardan hangilerinin vezikül
asidifikasyonu için gerekli Cl- akışına katkı sağladığı
net değildir
• Aslında Glu, Cl-’dan daha etkin ve kalıcı bir biçimde ΔPh oluşturabilmektedir.
• Monoamin nöronlar tarafından salınan Glu, vezikül asidifikasyonu ve monoamin
depolanmasındaki rolünden bağımsız olarak postsinaptik Glu reseptörlerini de
aktive etmektedir.
• Herhangi bir monoamin salındığında (örn DA/5-HT) eş zamanlı olarak az miktarda
da olsa Glu salınımının da gerçekleştiği tahmin edilmektedir.
• Dolayısı ile eş zamanlı glutamaterjik yanıt da oluşmaktadır.
• Bir nörondan iki farklı sinyalin salınmasının rolü henüz bilinmemektedir.
 Veziküler NT Taşıyıcıları
Sinaptik veziküller üzerinde bulunan ve veziküllerin
NT ile doldurulmasından sorumlu membran
proteinleridir.
1. VMATs : Veziküler Monoamin Taşıyıcıları (+
yüklü)
2. VAchTs: Veziküler Asetilkolin Taşıyıcıları (+ yüklü)
3. VGATs/VIAATs: Veziküler inhibitör aminoasit
taşıyıcıları (nötral zwitteriyon)
4. VGLUTs: Veziküler Glutamat Taşıyıcıları (- yüklü)
 Bütün klasik NT’lerin sinaptik veziküllere taşınması
veziküler H+/ATPaz (V-ATPaz) tarafından oluşturulan
H+’nin elektrokimyasal gradyanının itici gücüne (ΔμH+)
bağlıdır
 Veziküler NT Taşınması
• H+’nin elektrokimyasal itici gücünün (ΔμH+),
ΔPh veya Δψ şeklinde ifade bulması, NT
salınmasında özel bir öneme sahiptir.
• Farklı veziküler NT taşıyıcıları H+ gradyanının
bu iki bileşenine farklı ölçülerde bağlıdır
 Veziküler Monoamin Taşıyıcıları
(VMATlar)
• 2 lümenal proton (H+) ile 1 sitozolik protonlanmış
monomanin’in karşılıklı değiş tokuşu
• Dopamin, serotonin, epinefrin, norepinefrin, histamin
• Daha ziyade ΔPh’ya dayanır
• pHsı 5.8 ve Δψ 60 mV olan bir vezikül lümen/sitozol
monoamin gradyanı 10^5
 VMATlar
• Memelilerde 2 tip: VMAT1 ve VMAT2
• VMAT1 non-nöronal hücrelerde (adrenal
kromafin hücrelerinde) eksprese olur
• VMAT2 nöronlarda eksprese olur
• Substratlarına afiniteleri çok yüksek (Km:
mikromolar seviyelerinde)
• Vmax: 5-20/sec
• Sitozolik monoamin konsantrasyonları çok düşük
olsa bile vezikülleri etkin bir biçimde
doldurabilirler
 VAChT
• Asetil kolinin veziküler depolanmasından
sorumlu taşıyıcı proteindir
• Proteinin primer aa dizisi bakımından
VMATlara benzer
• Ancak Km’i daha yüksektir
• Vmax ~1/sec
 VGAT
• İnhibitör NT’ler olan GABA ve Gly’nin her ikisi için
de veziküler taşıyıcıdır
• Yapı olarak VMATlardan oldukça farklıdır.
• İşlevi büyük ölçüde Δψ’ye olmakla birlikte ΔPh’ya
da dayanır
• Aktif aşınma için Cl-’a ihtiyaç duyar.
• Km’i diğer taşıyıcılarla karşılaştırıldığında oldukça
yüksektir (GABA için ~5mM, Gly için ~25 mM).
• Vezikülleri doldurabilmek için yüksek sitozolik
konsatrasyona ihtiyaç duyar.
 VGLUTlar
• Diğer veziküler taşıyıcılar içinde işlevi Δψ’ye en
bağlı olan ayrı bir protein ailesine dahildir.
• Veziküler Glu taşınmasında rol oynar
• Farede VGLUT genlerinin fonksiyonlarının
engellenmesi sinaptik Glu salınmasını
engellemektedir.
• DA nöronlar  VGLUT2
– VGLUT2 inaktive edilirse DA depolanması ve
salınmasındaki azalma nedeni ile
psikostimülanların etkisi azalıyor
• Striyatumdaki kolinerjik internöronlar 
VGLUT3
– VGLUT3 inaktive edilirse ACh depolanması ve
salınması azalıyor
• VGLUT1-3
• Beyinde bu genleri eksprese eden nöronlar
Glutamaterjik nöronlar olarak kabul edilir
• VGLUT1: Hipokampüs ve korteks
• VGLUT2: Talamus ve beyin kökü
• VGLUT3: Glutamat salınması ile ilişkisi
olmayan nöronlarda
• Farklı VGLUT izoformlarının vezikül doldurma
aktivitleri birbirine benzer
• Ancak bu izoformların hücre içi trafikleri
farklılık gösterir
• VGLUT1 ve VGLUT2 neredeyse her zaman
aksonal
• VGLUT3 ise dendritik ve bazı hücre
populasyonlarının aksonlarında
• VGLUT1 iki adet poli-prolin motifi içeriyor
• Bu motif sayesinde endofilin gibi proteinlerle
etkileşerek endozitozda rol oynuyor
• Böylece taşıyıcının geridönüşümünde de etkili
 Veziküler Taşıyıcıların Düzenlenmesi
• Vezikül üzerinde bulunan taşıyıcı sayısındaki
farklılıkların vezikülün NT ile doldurulma hızını
etkileyeceği tahmin edilebilir.
• Aslında tek bir VGLUT proteini bir vezikülü Glu
ile doldurmak için yeterlidir.
• VGLUT1 heterozigotlarda sinaptik iletimde
belirgin bir değişiklik yok.
• Farede davranış değişiklikleri rapor edilmiş.
• VGLUT genleri aktivite ile düzenlenen genler
• Nöronal aktiviteye bağlı olarak ekspresyonları
artmakta ve NT salınması üzerinde etkili
olmaktadırlar
• Taşıyıcıların trafiği de düzenlenmede ve
dolayısıyla sinaptik vezikül üzerindeki
sayılarının belirlenmesinde son derece önemli
 Plazma Membranı NT Taşıyıcıları
• Küçük molekül yapılı NT’lerin postsinaptik
hücredeki etkilerinin sonlanması için bu
moleküllerin sinaptik yarıktan temizlenmesini
sağlayacak mekanizmalar gereklidir.
– NT’in taşıyıcı aracılı geri alınması
– Enzimatik olarak inaktif forma dönüştürme
• Asetilkolinesteraz
Sinaptik yanıtın akıbeti pekçok faktör
tarafından belirlenir
• Sinapsın geometrisi
• Salınan NT’nin tipi
• NT reseptörlerinin özellikleri, sayısı ve
lokalizasyonu
• NT taşıyıcıları
– NT tarafından ne kadar reseptörün ne süre ile
aktive olacağını etkileyerek sinaptik yanıt üzerinde
önemli belirleyici olarak işlev görürler.
 Plazma Membranı NT Taşıyıcılarının
İşlevleri
• Seçici olarak taşıyıcı blokörlerinin kullanılması
• Taşıyıcı proteinleri kodlayan genler bakımından transgenik hayvan
modelleri

 Reseptörlere yakın lokalizasyonda ve yoğun olarak bulunduklarında

sinaptik yarıkta ulaşılabilecek maksimum NT konsantrasyonunu
düşürmek
 Reseptörleri aktive etmek için NT’lerin ulaşılabilir olduğu zamanı
azaltmak
 NT’nin salındıktan sonra difüze olabildiği mesafeyi kısaltmak
 Komşu sinapslara yayılarak oradaki reseptörlere bağlanmayı
(crosstalk) engeller
 Aynı anda aktif olan sinapslardaki NT’ler ile karışmayı (pooling)
engeller
• NT’in taşıyıcı aracılı olarak geri alınması
çoğunlukla salındığı membran tafından
gerçekleşir.
• Fakat özellikle aa yapısındaki NT’lerin sinaptik
yarıktan temizlemesi astrosit membranında
veya başka bir NT’nin salındığı presinaptik
membranda bulunan taşıyıcılar tarafından geri
alınma yoluyla gerçekleşir.
• Ekzositoz ile salınmadan sonra, NT’lerin
ekstraselüler alana difüzyonu son derece hızlı
gerçekleşir ki bu hız taşıyıcı aracılığı ile hücre
içine tekrar alınmasından çok daha fazladır.
• Bu nedenle sinaptik yarığın NT’den
temizlenmesinde en önemli aşama, taşınma
işleminden ziyade mümkün olan en kısa
sürede (etrafa çok dağılmadan) taşıyıcıya
bağlanmasının sağlanmasıdır.
• Vezikül membranında bulunan taşıyıcılara benzer
şekilde plazma membranı taşıyıcıları da transmembran
iyon veya voltaj gradyanını temizleme işleminde enerji
olarak kullanır.
• Bu özellikle aa NT’ler için son derece önemlidir. Çünkü
sitozolik konsantrasyonları son derece yüksektir. Bu
nedenle büyük bir konsantrasyon gradyanına karşı
taşınmaları gerekir.
• Eğer membranın her iki tarafından konsantrasyonu
dengeye eriştirecek şekilde bir taşınma olsaydı bu geri
alınma değil: salınma olurdu.
• Plazma membranı taşıyıcıları, plazma
membranı boyunca Na+/K+ ATPaz tarafından
meydana getirilen Na+ ve K+ gradyanını geri
alma işlemi sırasında kullanır.
• KO fare çalışmaları bu taşıyıcıların sinaptik
fonksiyondaki fizyolojik önemlerini ortaya
koymuştur.
• Beklendiği üzere NT temizlenmesinde
azalmanın yanı sıra presinaptik NT havuz
homeostazında da önemli.
• Etki sinapsın her iki tarafında söz konusu
Plazma Membranı NT Taşıyıcılarının
Farmakolojisi
 NET ve DAT Antagonistleri
• NET: Atomoxetine
• DAT: Methylphenidate
 Plazma Membranı Taşıyıcılarının
Moleküler Yapısı
• GABA, Gly, NE, DA, 5-HT taşıyıcıları SLC6
ailesine dahil
• 12 adet transmembran domain
• EAAT’lar ayrı bir gen ailesinin üyesi
• SLC1
• 8-10 TMD
• İlk yapı SLC1 ailesi üyesinde aydınlatılmış
• Kase şeklinde bir trimer
• Her bir momomerde birer adet olmak üzere 3 ayrı
substrat bağlanma bölgesi
• Ortada bir koridor
 Plazma Membranı Taşıyıcılaının
Düzenlenmesi
• Transkripsiyon seviyesinde
• En çok çalışılmış ve en iyi bilinen örnek:
• SERT promotor’undaki tekrar dizisi polimorfizmi
• 5HTTLPR
• Kısa form «s»: Az sayıda tekrar: Azalmış mRNA ve
Protein
• Uzun form «l»: Çok sayıda tekrar
• Kısa form: Anksiyete, duygu durum bozuklukları
• Trafik ve Fosforilasyon seviyesinde düzenlenme
• Diğer tüm membran proteinlerinde olduğu gibi
bu proteinler için de hücre yüzeyine doğru ve aksi
yöne doğru konstitütif ve düzenlenmiş trafik söz
konusudur. Tüm bu süreçler çok sayıda protein
kinazlar tarafından düzenlenmektedir.
• İlave olarak, bu taşıyıcıların fosforilasyon-bağımlı
olarak katalitik aktivasyon değişikliği gösterdiği
bildirilmiştir.
• Ancak sadece birkaç düzenleyici fosforilasyon
bölgesi bildirilmiştir ve henüz hiç birinin
in vivo önemi gösterilememiştir.
• İlave olarak, bu taşıyıcıların fosforilasyon-
bağımlı olarak katalitik aktivasyon değişikliği
gösterdiği bildirilmiştir.
• Ancak sadece birkaç düzenleyici fosforilasyon
bölgesi bildirilmiştir ve henüz hiç birinin
in vivo önemi gösterilememiştir.
• PKC Glu taşıyıcısı GLT1/EAAT2’yi fosforiller ve
PKC’ nin aktive olması GLT-1’in yüzey
ekspresyonunu azaltır.
• Ancak fosforilasyonla trafik arasındaki ilişki
tam bilinmiyor.
• PKC aktivasyonu DAT’ı fosforile ederek
aktivitesini azaltır, ancak trafiğini etkilemez.
NT Taşıyıcıları ile İlişkili Proteinler
• 3 grup proteinle interaksiyonları tanımlanmış
– SNARE proteinleri (özellikle Syntaxin 1A)
– PKC, PKG, CaMKII ve PP2A gibi kinazlar ve
fosfatazlar
– Hücre yüzeyi reseptörleri (D2 DA reseptörleri ve
integrin beta3-içeren adezyon molekülleri)
• Hücre içi Ca2+ SYN1A/NET interaksiyonunu
engeller
• Ca2+ konsantrasyonu arttığı zaman veziküler
füzyonun tetiklenmesi nedeni ile SYN1A,
NET’den ayrılır
• NET’in taşıma aktivitesi artar
• Salınma ile eş zamanlı geri alınma sağlanmış
olur
Plazma Membran Nörotaşıyıcılarının
disfonksiyonu ile ilişkili hastalıklar
 Ortostatik İntolerans
(Postural Taşikardi Sendromu)
• NET
• Ala457Pro
• Artmış plazma NE
• In vitro: Azalmış yüzey NET ekspresyonu, NE
geri alınımında dramatik azalma
• Dominant negatif etki
• Tüm OI hastalarında bu mutasyon yok
• Bilişsel fonksiyon bozuklukları
• NET promotor varyantı
• Azalmış NET ekspresyonu
• ADHD
• SERT
• Ile495Val nadir varyantı
• OKB, Asperger sendromu, anoreksi ve majör
depresyonu bireylerin bulunduğu iki farklı
ailede bildirilmiş
• In vitro: Transport aktivitesi artmış SERT
• İlave 5 «gain of function» varyantı OSB’da
bildirilmiş.
• Gly6Ala: Hiperfosforilasyon ve artmış aktivite
• Diğer 4 varyant: Artmış yüzey ekspresyonu