STUDIJA JAVNIH RASHODA U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Doc. Dr Muamer Halilbai

Ova studija pripremljena je uz pomo Agencije za meunarodni razvoj Sjedinjenih Amerikih Drava (USAID), a za potrebe Ekspertne grupe za reformu Ustava Federacije BiH. Stavovi autora izraeni u ovoj publikacij ne odraavaju stavove Vlade SAD-a ili USAID-a.

SADRAJ
SADRAJ................................................................................................................................................... 1 IZVRNI SAETAK ..................................................................................................................................... 2 STUDIJA JAVNIH RASHODA U FEDERACIJI BIH ......................................................................................... 2 I Prihodi i potronja sektora drave u periodu 2005. - 2011. godina.................................................. 3 I 1. Struktura javne potronje u periodu 2005. - 2011. godine .......................................................... 6 I 2. Benchmarking rashoda sektora drave u FBiH ........................................................................... 10 I 3. Analiza rashoda na nivou kantona.............................................................................................. 14 II Analiza efekata u pogledu uteda koje bi se trebale ostvariti predloenim izmjenama ustava FBiH 16 II 1. Fiskalni efekti finalnog prijedloga Ekspertne grupe za korekciju ustava FBiH............................ 17 II 2. Fiskalni efekti izmjena razmatranih unutar ekspertne grupe i implicitno sadranih u finalnom prijedlogu mjera Ekspertne grupe ..................................................................................................... 21

IZVRNI SAETAK
U prvom dijelu ove studije analizirana je veliina i struktura javne potronje po pojedinim nivoima vlasti i funkcionalno, sa posebnim fokusom na Federaciju BiH. Generalna je konstatacija da je rast prihoda, posebno u periodu 2006. - 2008. godina, otvorio prostor vlastima na svim nivoima za znaajno poveanje javne potronje. U pogledu visine izdataka otilo se i korak dalje poveavajui potronju iznad prihoda i rasta bruto drutvenog proizvoda. Kao rezultat dobili smo javni sektor koji je znatno vei u odnosu na komparabilne grupe zemalja. U pogledu kompozicijenajvei dio ukupne javne potronje odnosi se na tekuu potronju, kojom opet dominiraju izdvajanja za socijalne transfere i izdvajanja za plae i druge naknade zaposlenih. U analiziranom periodu obe ove kategorije izdvajanja rasle su bre u odnosu na ukupnu javnu potronju. Poseban je osvrt dat na kategoriju potronje izdvajanja za robe i usluge za koju smo utvrdili da je znatno via u Federaciji BiH u odnosu na Republiku Srpsku. Funkcionalno posmatrano, potronja na generalne javne usluge u FBiH u komparaciji sa zemljama regije je dosta visoka. Izdvajanja su visoka i kada se radi o javnom redu i sigurnosti i socijalnoj zatiti. Slina je situacija i sa izdvajanjima za zdravstvo i obrazovanje. Uprkos relativno visokom nivou javne potronje i uprkos jo uvijek niskom kvalitetu infrastrukture, FBiH (sa izuzetkom Hrvatske) ima, u odnosu na analizirane zemlje, najnii nivo kapitalnih izdataka, to jasno potvruje orijentaciju na tekuu potronju. Cilj drugog dijela studije bio je procijeniti efekte u pogledu uteda koj e bi se trebale ostvariti predloenim izmjenama Ustava FBiH od strane Ekspertne grupe. Izmjene su zasebno analizirane za nivo entiteta, kantona i optina. U ukupnom iznose potencijalne utede su procijenjene na 16 do 17 miliona KM na godinjem nivou. Na traenje Ekspertne grupe u posebnom poglavlju ovog dijela studije, analizirani su i efekti mjera o kojima se diskutovalo unutar grupe i koje su implicitno sadrane u finalnom prijedlogu. Dakako, rije je potencijalnim efektima smanjenja broja kantona u FBiH. Obzirom na znaajne razlike u pogledu visine trokova administracije po stanovniku u zavisnosti od veliine kantona, konstatovali smo da je potencijal za utede u sluaju smanjena broja kantona znaajan. Konkretni iznosi uteda zavise prevashodno od broja kantona, kao i od modaliteta njihovog okrupnjavanja.

STUDIJA JAVNIH RASHODA U FEDERACIJI BIH

Ovastudija analizira javne rashode u Bosni i Hercegovini (u daljem tekstu BiH), sa posebnim fokusom na kretanje i strukturu rashoda u Federaciji Bosne i Hercegovine (u daljem teskstu FBiH). Ona ima dva kljuna cilja koja su determinirala njenu strukturu. Prvi dio studije ima za cilj dokumentovati veliinu i strukturu javne potronje u FBiH. U zavisnosti od raspoloivosti podatka, ovo je napravljeno za period 2005. 2011.godina, odnosno za period 2008. - 2011. godina. Poseban napor je uinjen na prikupljanju disagregiranih podataka o javnoj potronji pojedinano po kantonima u FBiH. Podaci o javnoj potronji u FBiH komparirani sa istima u Republici Srpskoj (u daljem tekstu RS), odnosno sa podacima u drugim zemljama u regiji, u zemljama sa slinim nivoom dohotka, zemljama slinim po drugim karakteristikama (kao to je nain ureenja i sl.). U ovom dijelu data je i detaljna elaboracija strukture potronje po nivoima vlasti, odnosno funkcionalno, posebno se
2

fokusirajui na rashodovne stavke vezane za trokove administracije. Cilj drugog dijela studije je procijeniti efekte u pogledu uteda koje bi se trebale ostvariti predloenim izmjenama Ustava FBiH. Izmjene su zasebno analizarane za nivo entiteta, kanatona i optina. U posebnom poglavlju ovog dijela studije, analiziraju se potencijalni efekti smanjenja broja kantona u FBiH.

I Prihodi i potronja sektora drave u periodu 2005. - 2011. godina

Prije prelaska na analizu kretanja prihoda i potronje sektora drave, neophodno je najprije dati kratak osvrt na specifinosti strukture ovog sektora u BiH (Grafikon 1). Prema nivoima vlasti ovaj sektor, pored institucija na dravnom nivou, ine dva entiteta (Federacija BiH i Republika Srpska) i Brko distrikt BiH. Jasna je asimetrija strukture upravljanja u dva entiteta. Na jednoj strani imamo Federaciju BiH koja je podijeljena na 10 kantona od kojih svaki ima izvrne, zakonodavne i sudske strukture upravljanja.1 Kantoni se dalje dijele na 79 optina. Pored znaajnog stepena decentralizacije, podjela kompetencija izmeu kantona i Federacije BiH u mnogim aspektima nije najjasnija, to znaajno oteava upravljanje. Na drugoj strani je entitet Rapublika Srpska sa znatno viim stepenom centralizacije. Ovaj entitet je podijeljen na 63 optine. Asimetrija izmeu dva entiteta evidentna je i kod strukture vanbudetskih fondova koji ulaze u sektor drave. U Republici Srpskoj postoji 6 vanbudetskih fondova (penzioni fond, fond za zapoljavanje, zdravstvenni fond, djeiji fond, fond cesta, fond autocesta). U Federaciji BiH, kao rezultat izraene decentralizacije, imamo ak 35 vanbudetskih fondova (1 penzioni fond, 11 fondova za zapoljavanje, 11 fondova zdravstva, 11 fondova za ceste i 1 fond za autoceste). U Distriktu brko BiH trenutno postoje dva vanbuetska fonda (fond zdravstva i fond zapoljavanja). Javni budetski aranmani odraavanju ovdje navedene specifinosti.

Grafikon 1: Administrativna i fiskalna struktura u BiH

Izvor: Ustavi BiH, FBiH i RS

Evolucija prihoda i dravne potronje u BiH (konsolidovano i po pojedinim nivoima dravne institucije, entiteti i Brko distrikt) predstavljena je u Tabelama 1 i 2. Moe se uoiti
1

Ovo objanjava i znaajne iznose potronje generiranena ovom nivou vlasti u FBiH. 3

da su u pred-kriznom periodu, prihodi drave snano rasli, poticani ekonomskim napretkom voenim rastom izvoza, kao i poreskim reformama2 (uvoenje poreza na dodanu vrijednost), koje su osigurale pomijeranje dijela neformalne ekonomije u formalni sektor. Prosjena stopa rasta prihoda u periodu 2005. - 2008. godine iznosila je 15,3%. Najvea promjena u alokaciji prihoda na razliitim nivoima vlasti odnosila se na rast uea Republike Srpske i dravnog nivoa vlasti na raun uea Federacije BiH. Uee RS u ukupnim prihodima povealo se sa 29,2% u 2005. godini, na 32,5% u 2011. godini. U istom periodu uee dravnog nivoa vlasti se povealo sa 6,6% na 8,5%. Na kraju analiziranog perioda na FBiH se odnosilo 57,9% ukupnih prihoda, dok je uee RS-a u ukupnih prihodima iznosilo 32,5%. Preostali dio ine dravni nivo i Brko distrikt BiH (Tabela 1).Rast prihoda dao je prostor vlastima za znaajno poveanje javne potronje, posebno u periodu izmeu 2006. i 2009. godine. Meutim, vlasti su otile korak dalje, poveavajui potronju iznad prihoda i rasta bruto drutvenog proizvoda (u daljem tekstu BDP-a). Do 2010. godine potronja drave je dostigla nivo od gotovo 48% BDP-a. Udio dravne potronje u BDP-u opao je na oko 46% u 2011. godini, ali ne kao rezultat smanjenja potronje, nego kao rezultat promjene u BDP-u (Tabela 2). Znaajni deficiti u periodu 2008. - 2011. godine rezultirali su osjetnim poveanjem javnog duga, sa 7,4 milijarde KM u 2008. godini na gotovo 10 milijardi KM na kraju 2011. godine . Iako je javni dug jo uvijek odriv, treba imati u vidu da je prostor za njegovo dalje finansiranje vrlo limitiran. Drava nema pristup inostranom finansiranju (osim meunarodnih finansijskih institucija). Takoe su limitirane i mogunosti finansiranja duga na domaem tritu3.

Dok su direktni porezi u nadlenosti entiteta, kao rezultat poreske reforme iz 2006. godine, indirektni porezi se sakupljaju na jednom mjestu (Uprava za indirektno oporezivanje). Ovi prihodi se koriste za servisiranje duga i finansiranje budeta na nivou drave, dok se ostatak dijeli prema ueu u finalnoj potronji izmeu dva entiteta i Distrikta Brko. 3 Prije svega kao rezultat nastojanja stranih komercijalnih banaka, kao glavnih kupaca dravnih dugovnih vrijednosnih papira, da limitiraju izloenost njihovih filijala u ovom dijelu Evrope. 4

Tabela 1: Kretanje javnih prihoda u BiH u periodu 2003. - 2011.Godina

Godina 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. Porast 2011/03 Konsolid. prihodi BiH 7.122,1 8.586,4 9.832,7 10.903,1 10.342,5 10.862,6 11.462,7 59,5 20,6 14,5 10,9 -5,1 5,0 4,6 Godinja promjena Institucije BiH 472,5 801,8 885,0 980,7 1.086,6 1.009,8 968,6 105,1 69,7 10,4 10,8 10,8 -7,1 -4,0 Godinja promjena FBiH 4.488,3 5.177,2 5.901,0 6.537,5 6.074,6 6.474,1 6.571,0 46,4 15,3 14,0 10,8 -7,1 6,6 1,5 Godinja promjena RS 2.078,5 2.525,6 2.919,1 3.264,5 3.080,3 3.234,6 3.686,0 77,3 21,5 15,6 11,8 -5,6 5,0 14,0 Godinja promjena Brko distrikt BiH 178,7 201,0 241,5 236,6 210,9 235,7 237,0 32,6 12,5 20,1 -2,0 -10,9 11,8 0,6 Godinja promjena

Izvor: Centralna banka BiH

Tabela 2: Kretanja javnih rashoda u BiH u periodu 2003. - 2011.Godina

Godina 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. Porast 2011/03 Konsolid. rashodi BiH 6.711,3 8.035,6 9.574,6 11.442,4 11.412,5 11.474,5 11.785,0 74,0 19,7 19,2 19,5 -0,3 0,5 1,8 Godinja promjena Institucije BiH 433,0 762,0 804,0 947,0 1.080,0 1.071,0 1.024,0 136,5 76,0 5,5 17,8 14,0 -0,8 -4,4 Godinja promjena FBiH 4.200,9 4.788,4 5.780,5 7.048,6 6.593,1 6.605,8 6.789,0 61,6 14,0 20,7 21,9 -6,5 -2,1 5,1 Godinja promjena RS 1.980,2 2.399,5 2.892,4 3.333,1 3.626,6 3.652,6 3.745,0 89,1 21,2 20,6 15,2 8,8 0,7 2,5 Godinja promjena Brko distrikt BiH 193,0 204,0 211,0 229,0 223,0 213,0 228,0 18,1 5,7 3,4 8,5 -2,6 -4,5 7,0 Godinja promjena Neto viak/ deficit 410,8 550,8 258,1 -539,3 -1.070,0 -611,9 -323,0 BDP 17.218,0 19.333,0 21.836,0 24.759,0 24.051,0 24.584,0 25950 % BDP-a 39,0 41,6 43,8 46,2 47,5 46,7 45,9

Izvor: Centralna banka BiH

Najvei dio potronje oko 58% u 2011. godini - odnosio se na FBiH. Udio RS u ukupnoj potronji iznosio je 32% u istoj godini. Preostali dio se odnosi na dravni nivo i Brko distrikt (Grafikon 2).

Grafikon 2: Struktura javnih rashoda u BiH U 2011. godini

1.92 9.02 30.91 Budet BiH Federacija BiH Republika Srpska 59.12 Brko Distrikt

U periodu 2005. - 2011. godine najvei procentualni porast potronje zabiljeen je na nivou dravnih institucija BiH (136,5%), to je bio rezultat pokuaja izgradnje drave i njenih institucija. Rast potronje na nivou entiteta posebno je bio izraen u periodu 2006. - 2008. godine. U ovom periodu prosjean rast potronje u FBiH iznosio je 13,4%, dok je rast u RS-u u prosjeku bio 16,3% (Tabela 2). Kao rezultat iznad predstavljenih tokova, BiH je dobila jedan od najveih javnih sektora u regiji, uglavnom kako bi se podrao rast relativno neproduktivne potronje na plate i socijalne transfere. U skladu sa ranije pomenutom asimetrijom strukture upravljanja izmeu dva entiteta, bitno se razlikuje i struktura javne potronje u FBiH i RS. Dok je na jednoj strani u RS izraena centralizacija u smislu da je veina rashoda koncentrisana na nivou entiteta, u FBiH (ukoliko u obzir uzmemo i fondove), gotovo podjednaki iznosi potronje generiraju se na entitetskom i kantonalnom niovu. Naredni dio studije detaljnije analizira strukturu potronje na razliitim nivoima vl asti u BiH, sa posebnim fokusom na FBiH.

I 1. Struktura javne potronje u periodu 2005. - 2011. godine

U Prilogu 1 data je tabela u kojoj je detaljno analizirana struktura javne potronje u BiH prema glavnim tipovima, ukljuujui: plate i druge naknade zaposlenima, izdvajanja za dobra i usluge, kamate, subvencije i grantove, socijalna davanja, kapitalne i druge izdatke; kao i prema nivou vlasti, ukljuujui: dravni nivo, entitete, kantone, optine i fondove. U pogledu kompozicije, vidimo da se najvei dio ukupne potronje (oko 86%) odnosi na tekuu potronju. Trend ka poveanju uea tekue potronje u posljednjih nekoliko godina vodio je istiskivanju investicija, to dugorono nije odrivo i teti ekonomskom rastu zemlje. Najvei dio tekue potronje odnosi se na izdvajanja za socijalne transfere. Izdvajanja za ovu namjenu u periodu 2005. - 2011. godinu rasla su bre u odnosu na ukupnu potronju drave. Njihovo uee poveano je sa 33% u 2006. godini, na 37,1% u 2011. godini. Najznaajnija
6

komponenta socijalnih transfera su penzije kao rezultat starenja populacije, ali i prakse penzionisanja pod tzv. privilegovanim uslovima. Ostatak socijalnih transfera ine oni vezani za podrku nezaposlenima, zatitu djece i civila i ratnih veterana. Druga najvea stavka tekue potronje su izdvajanja za plae i druge naknade zaposlenih. U analiziranom periodu izdvajanja za ovu namjenu su takoer rasla bre u odnosu na ukupnu potronju. U 2006. godini ova izdvajanja su inila 27,3% ukupne potronje, da bi do 2011. godine narasla na oko 29%. Ovo je rezultat kompleksnog ureenja zemlje ali i neodrive prakse zapoljavanja u javnom sektoru. Jedna od glavnih odlika u pomenutom periodu odnosi se na poveanje izdvajanja za plate i druge naknade zaposlenih u javnom sektoru na nivou drave, kao rezultat strategije izgradnje drave. Broj zaposlenh na dravnom nivou se poveao sa oko 5.000 u 2004. godini, na 22.400 u 2012. godini, dominantno kao posljedica formiranja Uprave za indirektno oporezivanje i Ministarstva odbrane. Izdvajanja za plate dravnih institucija udvostruila su se u posmatranom periodu. Ipak, treba istai da su slina kretanja kada se radi o izdvajanjima za plate i druge nakade zaposlenika identificirana i na nivou entiteta. Posmatrano ukupno za BiH, ova stavka rashoda rasla je 10% godinje u prosjeku izmeu 2007. i 2010. godine. U 2010. godini izdvajanja za plate i druge naknade u FBiH i RS inila sa izmeu 24-25% posto ukupne potronje. Pored toga, u 2011. godini, ukupna izdvajanja za plate u BiH su porasla za 5%, bez promjena na nivou drave, sa 3% porasta na nivou FBiH i porastom od 14% za RS (dijelom kao rezultat porasta poreza). Treba primijetiti da su od 2007. godine rasli i broj zaposlenih i nominalne plae na svim nivoima. Za razliku od drugih zemalja iz regije, ukupna izdvajanja za plae i druge nakanade nastavila su rasti u periodu izmeu 2009. i 2011. godine. Dok je u RS-u najvei dio izdvajanja za plae i naknade skoncentriran na nivou entiteta, u FBiH su izdvajanja za ovu namjenu skoncentrirana na kantonalnom nivou (Grafikon 3). Takoe, u FBiH je i najvei porast izdvajanja za plae i druge naknade zaposlenih u periodu 2005 - 2011. godina zabiljeen na kantonalnom nivou, 66,5%. Poreenja radi, konsolidovano na nivou FBiH, ovaj porast je bio 47,2% (Tabela u Prilogu 1).
Grafikon 3: Struktura izdvajanja za plae i druge naknade zaposlenih u FBiH u 2011. godini (%)
4.39 11.91 14.25 Federacija BiH Kantoni Optine Fondovi 69.39

Nedostatak adekvantih podataka onemoguava komparaciju plaa prema kategorijama rada i/ili radnika. Meutim, dostupni podaci sugeriraju da postoje izvjesne razlike izmeu razliitih dijelova javnog sektora u BiH i da se ove razlike dodatno uveavaju prekomjerenim
7

koritenjem dodatnih naknada i drugih plaanja. Posmatrano po kantonima, postoje odreene razlike u visini plaa zaposlenih u javnoj upravi. Ipak, mnogo vie panje privlai injenica da su neto plae zaposlenih u javnoj upravi znaajno vie u odnosu na ostatak ekonomije (Tabela 3).
Tabela 3: Prosjena plaa po kantonima u 2011. godini Kanton HNK ZHK SBK BPK TK K10 PK SK ZDK USK FBiH
Izvor: Federalni zavod za statistiku

Prosjena neto plaa (KM) 911,2 811,3 675,0 729,5 733,6 801,6 693,0 1000,6 702,8 769,9 819,4

Prosjena neto plaa u javnoj upravi i odbrani (KM) 1178,9 1081,3 980,8 1019,7 1047,3 1054,8 929,8 1356,6 1012,9 1150,4 1173,4

U Tabeli 4. predstavljeni su podaci o broju zaposlenih u javnom sektoru, ija se primanja (plae i druge naknade) direktno finansiraju iz budeta u 2008. i 2011. godini. Podaci su disagregirani po pojedinim nivoima vlasti. Do kraja 2011. godine ukupna zaposlenost u sektoru je narasla na skoro 135 hiljada. Uprkos krizi vea je za 6,5% u odnosu na 2008. godinu. Bitno je upozoriti da postoji znaajan broj zaposlenih (primjera radi, u visokom obrazovanju) koji se prema meunarodno usvojenim pravilima svrstavaju u javni sektor ili sektor drave, a ije plae se kroz grantove ili trane u potpunosti ili znaajnim dijelom finansiraju iz budeta. Ove zaposlenike svakako trebati uzeti u obzir prilikom komparacije veliine javnog sektora ili sektora drave u BiH sa istim u drugim zemljama.
Tabela 4: Kretanje broja zaposlenih ija se primanja direktno finansiraju iz budeta na razliitim nivoima vlasti u 2008. i 2011. Godini Zaposleni po godinama Promjena 2008. 2011. Podsektori sektora drave (%) 2008. 2011. Dravne institucije 20.686 22.039 6,5 RS ukupno 41.213 43.730 6,1 RS vlada 32.803 35.001 6,7 RS optine 6.841 7.156 4,6 RS fondovi 1.569 1.573 0,3 FBiH ukupno 66.655 65.882 -1,2 FBiH vlada 7.025 7.157 1,9 Kantoni 49.763 49.019 -1,5 FBiH optine 7.778 7.610 -2,2 FBiH fondovi 2.089 2.096 0,3 Brko distrikt BiH 2.994 3.259 8,9 UKUPNO BiH 131.548 134.910 2,6
Izvor: Dravno i entitetska ministarstva finansija

Najvei dio nove zaposlenosti u ovom periodu generiran je u RS (2.517 novih zaposlenika porast od 6,1%), odnosno u institucijama na nivou drave (1.353 nova zaposlenika porast od
8

6,5% - dijelom uzrokovan obavezama vezanim za formiranje novih agencija neophodnih u kontekstu EU integracija). Zaposlenost u javnom sektoru u FBiH generalno je ostala na priblino istom nivou. Dok je u RS-u zaposlenost dominantno koncentrisana na entitetskom nivou (79,6%), na zaposlenost u javnom sektoru na nivou entiteta u FBiH otpada samo 10,5%. U FBiH najvei dio zaposlenosti u javnom sektoru skoncentrisan je na nivou kantona - skoro 50.000 zaposlenih ili 74,7%. U analiziranom periodu pozitivnim se moe ocijeniti pad zaposlenosti u javnom sektoru na kantonalnom nivou u FBiH (744 zaposlenika ili 1,5%). Ipak, analizom pojedinano na nivou kantona moemo utvrditi da je pad broja zaposlenih uglavnom rezultat znaajnog pada broja zaposlenih u Tuzlanskom kantonu 19,2%. Pad broja zaposlenih zabiljeen je jo i u Posavskom i Zapadnohercegovakom kantonu relativno malim kantonima. U svim drugim kantonima zabiljeen je porast broja zaposlenih ovo posebno vrijedi za Sarajevski kanton (4,1%), Hercegovako-neretvanski kanton (5,3%), Srednjobosanski kanton (7,5%) i Bosanskopodrinjski kanton (9,9%). Posmatrano na nivou optina u FBiH, zabiljeen je pad broja zaposlenika sa 7.778 u 2006. godini na 7.610 u 2011. godini, ili za 2,2%. U istom periodu u FBiH povean je broj zaposlenih na entitetskom nivou za 132 zaposlenika ili 1,9% (Tabela 5).

Tabela 5: Broj zaposlenih u sektoru drave na nivou kantona u FBiH Zaposleni po godinama Promjena 2008. - 2011. Kantoni (%) 2008. 2011. 4.960 5.225 5,3 HNK 2.079 2.030 -2,4 ZHK SBK 4.928 5.297 7,5 810 890 9,9 BPK 10.111 8.174 -19,2 TK 1.729 1.762 1,9 K10 PK 949 889 -6,3 10.343 10.762 4,1 SK 8.241 8.372 1,6 ZDK 5.613 5.618 0,1 USK 49.763 49.019 ZBIRNO SVI KANTONI -1,5
Izvor: Kantonalna ministarstva finansija

Iz perspektivepo stavljenih cilje vaove studije, jo jedna znaaj nastavkapotronjeodnosi se na izdvajanjaza robe i usluge od stranesektoradrave. Ova kategorijakonsolidovanozaBiHinioko 18% ukupnihizdvanja. Posmatranopoentitetima (ukolikoizuzmemonivooptinaifondove), ova kategorijatrokova je mnogovie u FBiH u odnosuna RS (Grafikon 4). Istiemo ipak da je kod tumaenja stavke izdvajanja za dobra i usluge potrebno biti obazriv obzirom da ista ukljuuje dio potronje na obrazovanje i zdravstvo, zajedno sa nabavkama materijala i usluga potrebnih za dnevne operacije dravne administracije.

Grafikon 4: Komparacija izdvajanja na robe i usluge u RS i FBiH u 2011. godini (miloni KM)

102.2
RS FBIH + KANTONI 293

Konano, treba primijetiti da su kapitalna izdvajanja snano rasla (gotovo 30% godinje), izmeu 2005. i 2008. godine. U periodu krize, obino su kapitalna izdvajanja ta koja najvie trpe. U oba entiteta kapitalna izdvajanja su smanjena za oko 15% godinje u periodu 2009. 2010. godina, sa odreenim oporavkom u 2011. godini.

I 2. Benchmarking rashoda sektora drave u FBiH

U ovom dijelu studije strukturu rashoda u FBiH (konsolidovana potronja na nivou FBiH uveana za 2/3 potronje na nivou drave BiH) kompariramo sa prosjekom potronje u
10

grupama slinih zemalja. Ove grupe zemalja su: (1) zemlje zapadnog Balkana; (2) tranzicijske zemlje; (3) zemlje vieg srednjeg nivoa dohotka; (4) zemlje sa federalnim ureenjem; i (5) etno-lingvistiki podijeljene zemlje. Komparacija je pravljena za period od 2005. - 2011. godine. Rezultati su predstavljeni na Grafikonu 5. Moemo uoiti da je u FBiH ukupna potronja drave prema BDP-u znaajno via u odnosu na prosjek za sve navedene kategorije zemalja.
Grafikon 5: Dravna potronja (prosjek 2005-2011. god.) kao % BDP-a
50 40 30 20 10 0
Bosna i Hercegovina Zapadni Balkan Tranzicijske Federal. ureenje Vii srednji dohod. Etno-lingv. podjeljene

Detaljnu komparaciju po pojedinim kategorijama potronje u FBiH napravili smo samo sa zemljama iz okruenja (Tabela 6). Generalno, moemo konstatovati da je nivo javne potronje u FBiH u poreenju sa ovim zemljama relativno visok. Neto via potronja zabiljeena je jedino u Crnoj Gori. Ono to posebno zabrinjava, a na to smo ve ranije ukazali, jeste dosta visoko uee plaa i naknada u strukturi potronje, odnosno uee izdataka na robe i usluge. Uprkos relativno visokom nivou javne potronje i uprkos jo uvijek niskom kvalitetu infrastrukture, FBiH (sa izuzetkom Hrvatske) ima, u odnosu na analizirane zemlje, najnii nivo kapitalnih izdataka, to jasno potvruje orijentaciju na tekuu potronju.
Tabela 6: Komparacija strukture potronje u FBiH u 2011. godini sa zemljama iz okruenja FBiH Ukupni izdaci Plae i naknade Dobra i usluge Kamate Subvencije Socijalni transferi Druga tekua potronja Kapitalni izdaci 46,6 13 10,3 0,8 1,9 15,8 2,7 2,2 Crna Gora 47,2 11,5 6 1 1,3 13,7 9 4,7 Hrvatska 41.3 10,5 4,6 2 2,4 17,2 3,3 1,4 Rumunija 40,9 9,8 6,5 1,6 0,6 13,8 2 6,7 Bugarska 38,1 9,3 6,2 0,6 1,3 14,3 1,3 5,1 17,5 4,7 FYR Makedonija 35,9 8,1 4,9 0,7 Albanija 29,8 5,3 2,8 3,4 0,3 10,1 2,5 5,5

* Ukljuujui 2/3 potronje na nivou drave Izvori: Statistika finansija drave Centralne banke BiH za BiH, MMF GFS za Hrvatsku, Srbiju i Albaniju i MMF i PEP za Crnu Goru i Ministarstvo finansija za Mekedoniju.

11

Analiza iznad jasno je pokazala da je javni sektor u FBiH relativno velik u odnosu na druge komparabilne grupe zemalja. Unutar dravne potronje poseban problem predstavljaju, posmatrano u relativnim terminima, dosta visoka izdvanaja na plae i druge naknade zaposlenih u javnom sektoru. Takoe su dosta visoka i izdvajanja za robe i usluge od strane javnog sektora. Najvei dio ovih trokova u FBiH koncentrisan je na nivou kantona. Ovaj dio studije zavrit emo analizom javne potronje u FBiH posmatrano po pojedinim funkcijama vlasti definiranih prirunikom Meunarodnog monetarnog fonda za statistiku dravnih finansija. U Tabeli 7. potronja u FBiH prema funkcinalnim kategorijama komparirana je sa zemljama iz okruenja. Moe se uoiti da je u FBiH, u komparaciji sa zemljama regije, potronja na generalne javne usluge dosta visoka. Izdvanja su izuzetno visoka i kada se radi o javnom redu i sigurnosti (ali ne i odbrani) i socijalnoj zatiti. Slina je situacija i sa izdvajanjima za zdravstvo i obrazovanje. S druge strane, relativno su niska izdvajanja na ekonomske odnose (koji, izmeu ostalog, ukljuuju transport, poljoprivredu i komunikacije). Iznad potencirane relativno visoke funkcionalne kategorije rashoda detaljno su analizirane u studiji Svjetske Banke u BiH iz 2012. godine, Bosnia and Herzegovina: Chalenges and Directions for Reform A PublicExpenditure and InstitutionalReview. Na ovom mjestu emo u kratkim crtama prezentirati osnovne nalaze ove studije.4 Ve ranije smo konstatovali da se najvei dio tekue potronje odnosi na izdvajanja za socijalne transfere, kao i da su izdvajanja za ovu namjenu u periodu 2005. - 2011. godine rasla bre u odnosu na ukupnu javnu potronju. Dalje smo konstatovali da su penzije najznaajnija komponenta socijalnih transfera. Praksa penzionisanja pod tzv. privilegovanim uslovima, dosta iroko definisanje nesposobnih za rad i generalno proces strenja populacije glavni su razlozi relativno visokog uea ove kategorija rashoda. Navedeni faktori, ukombinaciji sa visokom stopom nezaposlenosti i znaajnim neformalnim tritem rada, rezultirali su izuzetnom visokom stopom zavisnosti (73,3%). Socijalna podrka koja nije bazirana na doprinosima socijalnog osiguranja (civilna i za ratne veterane) kree se oko 4% BDP-a i najvia je u regiji. Ovdje se radi samo o izdvajanjima na nivou entiteta. Ako bismo istim pridruili i izdvajanja na nivou kantona i opina, iznos bi vjerovatno preao 6% BDP-a. Kao najvei problem programa socijalne podrke naglaava se nizak nivo efektivnosti obzirom da mnogi od njih ne doseu siromane i najosjetljivije kategorije stanovnitva.
Tabela 7: Komparacija strukture potronje prema funkcionalnim kategorijama u FBiH u 2011. godini sa zemljama iz okruenja FBiH* Ukupni izdaci Javne usluge generalno Odbrana Javni red i sigurnost Ekonomski odnosi Zatita okoline Stanovanje i komunikacije 46,6 6,9 0,8 3,9 2,6 0,0 1,3 Crna Gora 47,2 11,6 1,2 3,8 4,6 0,3 0,3 Hrvatska 41,3 4,8 1,4 2,4 4,8 0,3 1.2 Rumunija 40,2 4,5 1,5 2,4 6,8 0,7 1,3 Bugarska 38,0 3,9 1,8 2,7 5,1 0,7 1,0 FYR Makedonija 35,9 3,3 1,4 3,1 5,4 0,2 1,4 Albanija 29,8 6,0 1,1 1,6 4,4 0,0 1,9

U navedenoj studiji nisu analizirana izdvajanja za javni red i sugurnost. 12

Zdravstvo Rekreacija, kultura Obrazovanje Socijalna zatita Neklasificirana potronja

7,0 0,4 5,6 16,4 1,7

5,4 0,9 4,4 14,7 0,0

6,2 1,2 4,2 14,6 0,2

3,6 1,1 3,4 14,9 0,0

4,8 0,8 3,8 13,5 0,0

4,3 0,8 4,6 11,4 0,0

2,6 0,3 3,5 8,3 0,0

* Ukljuujui 2/3 potronje na nivou drave Izvori: Statistika finansija drave Centralne banke BiH za BiH, MMF GFS za Hrvatsku, Srbiju i Albaniju i MMF i PEP za Crnu Goru i Ministarstvo finansija za Mekedoniju.

Izdvajanja za zdravstvo u posljednjih desetak godina rasla su po neodrivoj stopi. Poseban problem u ovom sektoru u BiH je vrlo visoko uee privatnih izdvanjau ukupnim izdvajanjima, gotovo 40%.5Ukoliko privatna izdvajanazbrojimo sa javnim, prezentiranim u Tabeli 7, u odnosu prema BDP-udolazimo do iznosa od 10,3% u 2011. godini. U 2000-oj godini ova izdvajanja su iznosila 6,9% BDP-a.6Izdvajanja za zdravstvo po stanovniku znaajno se razlikuju izmeu entiteta. U FBiH fondovi zdravstvenog osiguranja troe skoro dvostruko vei iznos po stanovniku u odnosu na zdravstveni fond u RS-u.7 Iako se zdravstveni paketi razlikuju u dva entiteta, razlike u potronji ukazuju na znaajne neefikasnosti u FBiH obzirom na priblino jednake ishode zdravstvenog sektora. Jedan od prioriteta u sektoru zdravstva u FBiH svakako je vezan za reduciranje fragmentacije i dupliciranja uloga i funkcija postojeeg sistema administriranja zdravstvene zatite u Ministarstvima zdravstva i Fondovima zdravstvenog osiguranja. U FBiH je takoe znaajno fragmentiran i farmaceutski sektor. Svaki od 11 Fondova zdravstvenog osiguranja ima vlastita pravila nabavke lijekovai pozitivne liste. Ovako decentralizirane nabavke rezultirale su viim cijenama lijekova u FBiH u odnosu na RS, kao i u odnosu na susjedne zemlje. Dalje, decentralizirani sistem nabavki rezultirao je i znaajnim varijacijama cijena izmeu kantona u FBiH, to ima ozbiljne implikacije na raspoloivost zdravstvenih usluga za graane. Prema procjenama Svjetske banke u BiH, centraliziranje nabavki lijekova na nivou FBiH rezultiralo bi smanjenjem izdvajanja za lijekove do 20% na godinjem nivou. Ovo svakako predstavlja znaajan iznos budui da, prema podacima Zavoda zdravstvenog osiguranja i reosiguranja FBiH, oko 15% ukupnih izdvajanja za zdravstvo ine izdvajanja na lijekove. Najvei dio budeta za obrazovanje utvruje se na nivou kantona u FBiH.8 Sa viih nivoa vlasti nisu prisutne posebne alokacije za obrazovanje kantonalnim vladama. S tim u vezi, budet za obrazovanje odreuju se na osnovu finansijskih kapaciteta i definiranih prioriteta kantona. Kantonalne vlade su odgovorne za isplatu plaa osoblju to ini preko 90% ukupnih izdvajanja kao i za veinu drugih operativnih trokova obrazovnih institucija. Ukupna izdvajanja za obrazovanje na nivou kantona vea su od 800 miliona KM. Ova izdvajanja posmatrano po ueniku znaajno se razlikuju izmeu kantona (od 1.511 KM u Srednjobosanakom kantonu do 2.192 KM u Kantonu 10 u 2009. godini). Takoer su znaajne razlike i u neto plaama zaposlenih u obrazovanju izmeu kantona. U nekim kantonima i
5 6

U zemljama okruenja uee privatnih izdvajanja je znatno nie. Interesantno je da su u zemljama okruenja (primjera radi, Hrvatska) u p omenutom periodu izdvajanja za zdravstvo u odnosu prema BDP-u ostala dosta stabilna. 7 Prema podacima Fonda zdravstvenog osiguranja i reosiguranja FBiH, izdvajanja za zdravstvo po stanonviku u 2009. godini iznosila su 571 KM, dok su prema podacima Fonda zdravstvenog osiguranja u RS u istoj godini ova izdvajanja iznosila 301 KM po stanovniku. 8 U RS-u se budet za obrazovanje utvruje na nivou entiteta. 13

optine se ukljuuju u finansiranje kapitalnih ulaganja, komunalnih i trokova energije posebno u predkolskom i osnovnom obrazovanju. Manje od 1% ukupnih izdvajanja za obrazovanje realizira se na federalnom nivou. Budet ministarstva obrazvovanja FBiH vezan je uglavnom za aktivnosti odobravanja kurikuluma i udbenika, promociju reformi u obrazovanju, odreena infrastrukturna poboljanja i neke dosta minorne mjere ujednaavanja u ovoj oblasti (osiguranje udbenika za uenike iz odreenih marginaliziranih zajednica i osiguranje prostora za boravak odreenih studenata). Prema istraivanjima Svjetske Banke u BiH najvei dio neefikanosti u sektoru obrazovanja rezultat je dosta niske produktivnosti mjerenom brojem uenika po jednom nastavniku. Ovaj parametar je pogoran u oba entiteta u posljednjih deset godina, to upuuje na zakljuak da vlasti nisu prilagodile broj nastavnika niem broju upisanih uenika.

I 3. Analiza rashoda na nivou kantona

U Tabeli 8. dati su osnovni socio-ekonomskipokazatelji po kantonima. Mogu se uoiti velike razlike izmeu kantona u pogledu broja stanovnika i ukupno ostvarene proizvodnje9. Meutim, ono to posebno zabrinjava su znaajne razlike izmeu kantona u pogledu nivoa ostvarenog razvoja mjerenog nivoom BDP-a po stanovniku. Ove razlike se kontinuirano poveavaju u posljednjih desetak godina. Uee pojedinih kantona u ukupno ostvarenim prihodima na ovom nivou vlasti generalno prati njihovo procijenjeno uee u bruto drutvenom proizvodu.
Tabela 8: Osnovni Indikatori prema kantonima za 2011. Godinu
Broj stanov. USK POK TK SBK BPK ZDK HNK ZHK SAK K10 Ukupno 287.835 39.585 499.221 254.003 32.818 399.856 224.902 81.414 438.757 79.879 2.338.270 Broj zaposl. 32.594 5.619 82.946 39.017 5.541 70.926 44.167 16.211 126.068 9.658 432.747 BDP 1.180.151 207.323 2.487.883 1.212.048 210.513 2.264.615 1.754.278 462.491 5.769.979 398.699 15.947.980 Uee u BDP-u FBiH 7,4 1,3 15,6 7,6 1,3 14,2 11,0 2,9 36,2 2,5 100,0 BDP per capita 4.100 5.237 4.984 4.772 6.415 5.664 7.800 5.681 13.151 4.991 BDP prema prosjeku FbiH 60,1 76,8 73,1 70 94 83 114,4 83,3 192,8 73,2 Ukupni prihodi 160.032,2 26.588,2 293.274,8 130.722,1 40.186,4 239.505,7 146.234,8 59.601,0 664.892,3 49.086,9 1.810.124,4 Uee u prihodima 8,8 1,5 16,2 7,2 2,2 13,2 8,1 3,3 36,7 2,7 100,0

Izvor: Federalni zavod za statistiku, Zavod za programiranje razvoja FBiH I Ministarstvo finansija FBiH

Kretanje budetskih deficita/suficita na kantonalnom nivou u periodu 2008-2011. godina prezentirano je na Grafikonu 6. Sa izuzetkom Kantona 10, u ove etiri godinezabiljeeni su znaajni budetski deficiti u svim kantonima. Posebno zabrinjava situacija u Zapadnohercegovakom, Posavskom, Tuzlanskom kantonu, te u Bosansko-podrinjskom kantonu (naroito ako izuzmemo grantove koji su dosta znaajni u strukturi prihoda ovog kantona).

Zvanina statistika ne objavljuje podatke o bruto drutvenom proizvodu po kantonima. Ovdje se radi o procjeni BDP-apreuzetoj od Federalnog zavoda za programiranje razvoja.

14

Grafikon 6: Deficiti po kantonima 2008. - 2011. godina

20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 -5.0 -10.0 -15.0 -20.0 -25.0 -30.0 USK PK TK ZDK 2008 GK 2009 SBK 2010 HNK 2011 ZHK SK LK - 10

Kao rezultat gore prezentiranih deficita, ukupan dug kantona, prema podacima Ministarstva finansija FBiH, povean je sa 88,47 miliona KM u 2007. godini, na 273,05 miliona KM u 2012. godini. Kreditna zaduenost kantona, kao i odnos ukupnih kredita prema ostvarenim prihodima u 2011. godini, prezentirana je u Tabeli 9. U najnepovoljnijoj poziciji nalaze se kantoni sa relativno malim brojem stanovnika Posavski kanton, Zapadnohercegovakikanton, Bosanko-podrinjski kanton i Kanton 10. Pored neavedenih, slina situacija u pogledu zaduenosti je i u Hercegovako-neretvanskom kantonu.10
Tabela 9: Dug kantona prema prihodima
Kanton Ukupno ostvareni prihodi u 2011. godini PK 26,6 ZHK 59,6 HNK 146,2 BPK 40,2 K10 49,1 TK 293,3 KS 664,9 USK 160,0 ZDK 239,5 SBK 130,7 Izvor: Ministarstvo finansija FBiH Ukupni krediti 31. 06. 2012. godine 11,0 19,9 48,2 8,7 8,2 45,8 93,4 17,5 15,6 6,0 Odnos kreditnih obaveza prema prihodima 41,5 33,4 33,0 21,7 16,7 15,6 14,0 10,9 6,5 4,6

Analizu na nivou kantona zavravamo pregledom rashoda na opte javne slube, posebno znaajnim indikatorom iz perspektive ciljeva ove studije (Tabela 10). Ovu kategoriju rashoda prevashodno ine rashodi vezani za aktivnosti organa optih slubi, te aktivnosti izvrnih i pravnih organa, finansijskih i fiskalnih organa11. Posmatrano po stanovniku, ova kategorija
10

Prema Zakonu o dugu FBiH, kantoni se mogu dugorono zaduiti ukoliko iznos u vrijeme dugoronog zaduenja, iznos servisiranja duga za ukupan unutranji i vanjski dug i garancije koje dospijevaju u svakoj narednoj godini, ukljuujui i servisiranje za predloeno novo zaduenje i sve zajmove za koje su izdate garancije kantona, ne prelaze 10% prihoda ostvarenih u prethodnoj fiskalnoj godini. 11 Radi se o klasifikaciji rashoda prema funkcionalnim kategorijama koja ukupne rashode dijeli na aktivnosti optih javnih slubi, aktivnosti odbrane, aktivnosti javnog reda i sigurnosti, aktivnosti obrazovanja, aktivnosti zdravstva, aktivnosti socijalnog osiguranja, stambeno-komunalne aktivnosti, kulturne rekreacione i religijske 15

rashoda je posebno visoka u Bosansko-podrinjskom kantonu, Sarajevskom, Zapadnohercegovakom, Posavskom, Hercegovako-neretvanskom i Kantonu 10. Radi se u biti o reletivno malim kantonima u pogledu broja stanovnika, odnosno o kantonima sa relativno velikim brojem zaposlenih i visokim primanjima u javnoj upravi.
Tabela 10: Trokovi optih javnih slubi po kantonima u 2011. godini Rashodi na opte javne Broj Opte slube Kanton Ukopno rashodi slube stanovnika po stanovniku USK 181.618.064 10.985.064 287.835 38,2 PK 30.577.664 4.281.894 39.585 108,2 TK 325.924.628 17.501.224 499.221 35,1 ZDK 253.187.845 17.798.576 399.856 44,5 BPK 40.020.926 8.033.204 32.818 244,8 SBK 148.692.030 5.899.184 254.003 23,2 HNK 156.315.741 17.755.192 224.902 78,9 ZHK 69.632.524 14.182.718 81.414 174,2 K10 55.099.094 4.732.339 79.879 59,2 KS 700.177.083 91.758.620 438.757 209,1 Izvor: Kantonalna ministarstva finansija Opte slube prema ukupnim rashodima 6,0 14,0 5,4 7,0 20,1 4,0 11,4 20,4 8,6 13,1

Do slinih zakljuaka dolazimo analizirajui rashode optih javnih slubi u odnosu prema ukupnim rashodima kantona. Ponovo je situacija najnepovoljnija u Zapadnohercegovakom, Bosansko-podrinjskom, Posavskom, Sarajevskom i Hercegovako-neretvanskom kantonu.

II Analiza efekata u pogledu uteda koje bi se trebale ostvariti predloen imizmjenama ustava FBiH
Cilj ovog dijela studije je procijeniti efekte u kontekstu potencijalnih uteda koje bi se trebale ostvariti predloenim izmjenama ustava FBiH. Izmjene su zasebno analizarane za nivo entiteta, kantona i optina. U posebnom poglavlju ovog dijela studije analiziraju se potencijalni efekti smanjenja broja kantona u FBiH, kao mjere implicitno sadrane u preporukama Ekspertne grupe. Obzirom da u preporukama nije specificiran broj kantona i modaliteti njihovog eventualnog okrupnjavanja, na sugestiju ekspertne grupe, ovdje kao primjer analiziram oekivane efekte u sluaju formiranja 5, odnosno 7 kantona priblino jednake veliine u pogledu broja stanovnika.

aktivnosti, aktivnosti vezane za energiju i gorivo, aktivnosti vezane za poljoprivredu, aktivnosti rudarstva i mineralnih resursa, aktivnosti prometa i komunikacije i ostale ekonomske aktivnosti. 16

II 1. Fiskalni efekti finalnog prijedloga Ekspertne grupe za korekciju ustava FBiH

EFEKTI PREDLOENIH REFORMI NA NIVOU FEDERACIJE BIH

MJERA1: Ukidanje funkcije predsjednika i dopredsjednika FBiH Trenutno stanje: Oekivana uteda: U kabinetu predsjednika i dopredsjednika Ukidanjem navedenih funkcija ostvarila bi se FBiH ukupno je 39 zaposlenika. Budet uteda od 3,6 miliona KM na godinjem predsjednika i dopredsjednika u 2012. godini nivou. iznosio je 3,5 miliona KM. Traeni budet za 2013. godinu, iznosio je 4 miliona KM. Odobren je budet za 2013. godinu u iznosu od 3,6 miliona KM.

MJERA2: Smanjenje broja zastupnika u zastupnikom domu FBiH sa 98 na 81 Trenutno stanje: Oekivana uteda: Ukupan broj zastupnika u zastupnikom Smanjenjem broja zastupnika sa 98 na 81 domu FBiH je 98. Bruto plae i naknade i oekuje se uteda na godinjem nivou u doprinosi poslodavaca predvieni budetom iznosu od oko 1 milion KM. za 2013. godinu za ovaj organ iznose oko 8,8 miliona KM. Ukupan broj zaposlenih je 127 (ukljuujui i administraciju).

MJERA 3: Smanjenje broja delegata u Domu naroda FBiH sa 58 na 46 Trenutno stanje: Oekivana uteda: Trenutno je ukupan broj delegata u Domu Smanjenjem broja delegata sa 58 na 46, naroda FBiH 58. Bruto plae i naknade i oekuje se uteda na godinjem nivou u doprinosi poslodavaca predvieni budetom iznosu oko 700 hiljada KM. za 2013. godinu za ovaj organ iznose oko 4,4 miliona KM. Ukupan broj zaposlenih je 80 (ukljuujui i administraciju).

MJERA 4: Limitiranje iznosa ukupnih primanja zastupnika i delegata na 3 prosjene plae u FBiH Trenutno stanje: Oekivana uteda: Osnovna neto plaa zastupnika u Zastupnikom i delegata u Domu naroda je 2.457 KM (7,8 koeficijent x osnovica 315). Osnovna plaa moe biti poveana i za hiljadu KM u zavisnosti od poloajnog dodatka i minulog rada. Pored toga zastupnici/delegati imaju pravo na mjeseni
17

Predvieni limit (tri prosjene plae u FBiH ili 2.490 KM) priblino je jednak osnovnoj plai zastupnika/delegata, prema Zakonu o plaama i naknadama u organima vlasti u FBiH. Praktino bi se ovo ogranienje odnosilo samo na dodatne naknade zastupnicima/delegatima (naknade za rad u

paual, topli obrok, naknadu za odvojeni komisijama, pauale i sl.). Prema istom ivot i smjetaj, vikend posjete porodici, itd. zakonu naknade za rad u komisijama su ograniene na 1,5 osnovicu. Po raznim osnovama u prvih 9 mjeseci 2012. godine, ukupno je na ime primanja poslanika Ukupne utede na nivou oba doma u Predstavnikom domu isplaeno oko 3,2 Parlamenta FBiH kretale bi se na godinjem miliona KM. U Domu naroda je na ime plata nivou oko 1,5 milona KM. Da bi se utvrdio i drugih naknada delegatima u 2012. godini taan iznos potrebno je specificirati ta tano isplaeno oko 2 milona KM. ukljuuje kategorija ukupna primanja. Ukupno prediviene godinje utede na ovom nivou vlasti: Oko 6,8 miliona KM (iznos e vjerovatno biti neto nii obzirom na predvieno formiranje funkcije predsjednika parlamenta)

EFEKTI PREDLOENIH REFORMI NA NIVOU KANTONA

MJERA 1: Smanjivanje broja zastupnika u kantonalnim skuptinama maksimalno od 15 do 31 zastupnik po kantonu Trenutno stanje: Oekivana uteda: Broj zastupnika u kantonalnim skuptinama kree se od 21 u Posavkom kantonu do 35 u Sarajevskom, Zeniko-dobojskom i Tuzlanskom kantonu. Pregled zastupnika po kantonima dat je u ematskom prikazu u prilogu. Uz pretpostavku da se broj zastupnika u skuptinama kantona u prosjeku smanji za 5, te uz pretpostavku da su polovina od njih profesionalni zastupnici, oekivana uteda na godinjem nivou za sve kantone zajedno, kretala bi se izmeu 1 i 1,5 miliona KM.

MJERA 2: Smanjivanje broja profesionalnih zastupnika u kantonalnim skuptinama maksimalno etiri profesionalna zastupnika Trenutno stanje: Oekivana uteda: Od ukupno 289 poslanika u kantonalnim skuptinama, njih 117 ima status profesionalnog poslanika. Razlike izmeu kantona su velike u pogledu procentualnog uea zastupnika koji su profesionalizirali svoj status. Predvienim limitom broj profesionalnih poslanika bi se sa 117 smanjio na 40. Obzirom da se primanja izmeu profesionalnih poslanika i onih koji nisu profesionalizirali svoj status u prosjeku na godinjem nivou razlikuju za oko 20 hiljada KM, dolazimo da iznosa potencijalne utede, koja zajedno sa razlikom u doprinosima, prelazi iznos od 2 miliona KM.

MJERA 3: Limitiranje iznosa ukupnih primanja profesionalnih zastupnika na 3 prosjene plae i ukupnih primanja neprofesionalnih zastupnika na 70% prosjeka plae u FBiH Trenutno stanje: Oekivana uteda: Visina i struktura primanja zastupnika (sa Komparirajui primanja zastupnika u 2012.
18

profesionaliziranim statusom i bez njega) godini sa predloenim limitom, dolazimo do razlikuju se izmeu kantona. Za iznosa potencijalne utede izmeu 1 i 1,5 profesionalne zastupnike kree se izmeu miliona KM 2.500 i 3.500 KM. U tom kontekstu bilo je neophodno napraviti uvid u primanja zastupnika po svakom od kantona pojedinano za 2012. godinu. Bitno je istai da su kantoni imali obavezu usklaivanja sa ranije pomenutim Zakonom o plaama i nakandama u organima vlasti u FBiH, s tim da primanja u kantonima nisu mogla biti vea u odnosu na ista na nivou entiteta.

MJERA 4: Limitiranje broja ministarstava na nivou kantona ukupan broj ministarstava trebao bi biti maksimalno 9. U kantonima sa manje od 50 hiljada stanovnika broj ministarstava moe biti maksimalno 7. Trenutno stanje: Broj ministarstava na nivou kantonu determiniran je nadlenostima kantona definiranim u Ustavu FBiH (lan II4.) koji specificira da kantoni imaju sve nadlenosti koje nisu izriito povjerene federalnom nivou vlasti. One, izmeu ostalog, ukljuuju uspostavljanje i nadziranje policijskih snaga, obrazovanje, kulturna politika, stambena politika, reguliranje i ostvarivanje javnih slubi, koritenje lokalnog zemljita i unapreenje lokalnog poslovanja, propisi o lokalnim postrojenjima za proizvodnju energije i njihovu dostupnost, provoenje socijalne politike i uspostavljanje slubi socijalne zatite, politika kantonalnog turizma i razvoja resursa, finansiranje kantonalne vlasti oporezivanjem, zaduivanjem i drugim sredstvima. Zajednike nadlenosti Federacije i kantona odnose se na ljudska prava, zdravstvo, zatitu okoline, komunikacionu i transportnu infrastrukturu, socijalnu politiku, turizam i prirodna bogatstva. Broj ministarstava po kantonima se kree od 8 ministarstava u neto manjim kantonima (Bosansko-podrinjskom kantonu, Zapadnohercegovakom kantonu, Kantonu 10 i Srednje-bosanskom kantonu), do 12 ministarstava u najveim kantonima (Tuzlanskom i Sarajevskom kantonu). Ukupan broj ministarstava u svim kantonima
19

Oekivana uteda: Predloeni limit od maksimalno 9 ministarstava po jednom kantonu praktino bi rezultirao smanjenjem broja ministarstava samo u najveim kantonima u FBiH: Sarajevski (-3), Tuzlanski (-3), Hercegovako-neretvanski (-2) i Zenikodobojski (-1) kanton. Radi se o ukupno 9 ministarstava. Limit od 7 ministarstava za kantone sa manje od 50 hiljada stanovnika rezultirao bi dodatnim ukidanjem 3 ministarstva. Analizom strukture ministarstava po kantonima, te izdvajanja za plate i naknade zaposlenih, doprinose i robe i usluge po ministarstvima, uz pretpostavku da se navedeni rashodi kao rezultat ukidanja pojedinih ministarstava smanje za 40%, potencijalnu utedu procjenjujemo na iznos od oko 2,5 miliona KM.

je 85. Mjera 5: Ukidanje kantonalnih sudova, kantonalnih tuilatava i pravobranilatava u kantonima sa manje od 50 hiljada stanovnika Trenutno stanje: Oekivana uteda: U svakom kantonu u FBiH tranutno postoje Analizom rahoda vezanih za ove tri institucije navedene tri institucije. u pomenutim kantonima dolazimo do iznosa potencijanih uteda u iznosu od 2 miliona KM na godinjem nivou. Ukupno prediviene godinje utede na ovom nivou vlasti Obzirom na preklapanje efekata pojedinih mjera, oekivana uteda na godinjem nivou u sluaju implementacije svih mjera je izmeu 7,5 do 8,5 miliona KM

EFEKTI PREDLOENIH REFORMI NA NIVOU OPINA

MJERA 1: Limitiranje ukupnih naknada lanovima opinskih vijea na 50% prosjene plae u FBiH Postojee stanje: Oekivana uteda: Za potrebe utvrivanja postojeeg stanja u ovoj oblasti analizirali smo budete 50 opina u FBiH. Radi se o opinama za koje su budeti za 2011. ili 2012. godinu bili dostupni na njihovim internet prezentacijama, na nivou agregacije koji je omoguio utvrivanje kategorije rashoda naknade lanovima opinskog vijea. U ukupnom (bruto) iznosu, ova kategorija rashoda za ovih 50 opina iznosila je 6.403.476 KM. Obzirom da je u budetima jednog broja opina, kao zasebna, navedena stavka lanstvo u komisijama i/ili radnim tijelima opinskog vijea, ove iznose smo dodali na prethodne i do doli do ukupnih rashoda u iznosu od 7.537.683 KM. Obzirom na ekonomsku snagu i broj vijenika u upinama za koje nije utvren podatak o naknadama vijenicima, procjenjujemo da bi ova kategorija rashoda posmatrano na nivou svih optina u FBiH mogla iznositi izmeu 9,5 i 10 miliona KM. Ukupno prediviene godinje utede na ovom nivou vlasti: Oko 2 miliona KM
20

Obzirom da je predvienom izmjenom specificiran maksimalni neto iznos po vijeniku mjeseno, ovu stavku budetskih rashoda dijelili smo sa brojem vijenika u opini, te dalje sa brojem mjeseci u godini. Komparacijom dobivenih vrijednosti sa predloenim maksimalnim neto iznosom naknade, zakljuujemo da je isti vei u 22 od ukupno analiziranih 50 opina. Svoenjem neto iznosa ukupnih naknada vijenicima u ovim opinama na maksimalan predvieni iznos (50% prosjene plae u FBiH), mogue suutede od oko 2 miliona KM.

II 2. Fiskalni efekti izmjena razmatranih unutar Ekspertne grupe i implicitno sadranih u prijedlogu mjera Ekspertne grupe

EFEKTI IMPLICITNO SADRANIH REFORMI NA NIVOU KANTONA

MJERA: Smanjivanje broja kantona generalno Postojee stanje: U kontekstu uteda, manji broj kantona trebao bi se, izmeu ostalog, odraziti i na nie rashode vezane za aktivnosti organa optih slubi, te aktivnosti izvrnih i pravnih organa, finansijskih i fiskalnih organa. Ovu kategoriju rashoda identificirali smo koristei funkcionalnu klasifikaciju budetskih rashoda u FBiH. Posmatrano po stanovniku ili u odnosu prema ukupnim rashodima, ova kategorija je posebno visoka u manjim kantonima, to je bio jasan pokazatelj da postoji potencijal za utede, kao rezultat okrupnjavanja kantona. Od kantona sa veim brojem stanovnika, obzirom na odreene specifinosti, ovi rashodi su takoe visoki u Kantonu Sarajevo, kao i u Hercegovakoneretvanskom kantonu. Oekivana uteda: U nastojanju da barem priblino procijenimo potencijal za utede kao rezultat smanjenja broja kantona u FBiH, detaljno smo analizirali strukturu budetskih rashoda u dva proizvoljno izabrana kantona Kantonu 10 i Zeniko-dobojskom kantonu (jedan iz grupe kantona sa manjim, a drugi iz grupe sa veim brojem stanovnika) u 2011. godini. Fokus je bio na onim budetskim jedinicama (skuptina, vlada, ministarstva, zajedniki organi, uprave i druga tijela na nivou kantona, iskljuujui npr. lokalne sudove, obrazovne institucije, institucije kulture i sl.), odnosno na onim kategorijama rashoda budetskih jedinica (plae i naknade zaposlenicima, doprinosi, tekui rashodi neophodni za funkcionisanje jedinica, iskljuujui tekue i kapitalne transfere, kapitalna izdvajanja i sl.), za koje se pretpostavlja da bi direktno bili tangirani ovom izmjenom. Ovako definirani rashodi u Kantonu 10 kantonu iznosili su 11,7 miliona KM (17,9% ukupnog budeta kantona), dok su isti u Zeniko-dobojskom kantonu iznosili 20,5 miliona KM (7,8% ukupnog budeta kantona). Dakle, iako je broj stanovnika u Zeniko-dobojskom kantonu vei gotovo pet puta, navedena kategorija rashoda u ovom kantonu u odnosu na Kanton 10 vea je za svega 76%. Ovo praktino znai, da nekim sluajem stanovnitvo Kantona 10 ivi u Zeniko-dobojskom kantonu, iznos koji plaaju za kantonalnu administraciju bi umjesto 11,7 iznosio 4,1 milion KM na godinjem nivou. MJERA: Smanjivanje broja kantona 5 kantona priblino jednake veliine u pogledu broja stanovnika Postojee stanje: Oekivana uteda:

21

Kako bismo identificirali ukupne rashode na nivou kantona na iju visinu bi uticala navedena mjera detaljno smo analizirali strukturu budetskih rashoda u svih 10 kantona u FBiH. Kao i u prethodnom sluaju, fokus je bio na onim budetskim jedinicama (skuptina, vlada, ministarstva, zajedniki organi, uprave i druga tijela na nivou kantona, iskljuujui npr. lokalne sudove, obrazovne institucije, institucije kulture i sl.), odnosno na onim kategorijama rashoda budetskih jedinica (plae i naknade zaposlenicima, doprinosi, tekue rashode neophodne za funkcinisanje jedinica, iskljuujui tekue i kapitalne transfere, kapitalna izdvajana i sl.), za koje se pretpostavlja da bi direktno bili tangirani ovom izmjenom. Navedene kategorije rashoda za sve kantone zajedno na godinjem nivou iznose 193 miliona KM. Za kantone sa manje od 100 hiljada stanovnika, ovi rashodi iznose u prosjeku 161 KM po stanovniku godinje. Za kantone izmeu 200 i 300 hiljada stanovnika ovi rashodi iznose u prosjeku 84 KM po stanovniku godinje. Za kantone sa 400 i vie hiljada stanovnika ovi rashodi iznose u prosjeku 68 KM po stanovniku godinje.

Ukoliko pretpostavimo da navedene kategorije rashoda po stanovniku iznose kao prosjek za tri kantona koja trenutno imaju 400 i vie hiljada stanonvnika, u ukupnom iznosu ove kategorije rashoda se smanjuju sa 193 na 159 miliona KM. Ukoliko pak pretpostavimo da navedene kategorije rashoda po stanovniku iznose kao prosjek dva kantona koja trenutno imaju 400 i vie hiljada stanovnika (bez Kantona Sarajevo, obzirom na njegove specifinosti) i onda na ovako obraunate rashode dodamo one identificirane u Kantonu Sarajevo, u ukupnom iznosu ove kategorije rashoda se smanjuju sa 193 na 142 miliona KM.

Procjenu potencijalnih uteda oteavaju znaajna odstupanja u sluaju dva kantona. U Hercegovako-neretvanskom kantonu navedene kategorije rashoda jednake su onima u Tuzlanskom kantonu, iako posljednji ima dvostruko vie stanovnika. Dalje, navedene kategorije rashoda u Sarajevskom kantonu jednake su zbiru ovih rashoda u Zeniko-dobojskom i Tuzlanskom kantonu. Iskljuivanjem Hercegovako-neretvanskog kantona, prosjek za kantone od 200 do 300 hiljada stanovnika pada sa 84 na 72 KM po stanovniku. Iskljuivanjem Sarajevskog kantona, prosjek za kantone sa 400 i vie hiljada stanovnika pada sa 68 na 51 KM po stanovniku. MJERA: Smanjivanje broja kantona 7 kantona priblino jednake veliine u pogledu broja stanovnika Postojee stanje: Oekivana uteda: Isto kao u prethodnoj analizi Potencijal utede u ovoj situaciji je mnogo tee procijeniti, obzirom da parelelno sa
22

utedama na onom dijelu teritorija na kojem dolazi do okrupnjavanja kantona, moemo oekivati rast trokova na onom dijelu teritorija koji trenutno pokrivaju kantoni sa veim brojem stanovnika u odnosu na situaciju sa 7 priblino jednakih kantona. Ukoliko pretpostavimo da ranije elaborirane kategorije rashoda po stanovniku iznose kao prosjek za tri kantona koja trenutno imaju izmeu 200 i 300 hiljada stanonvnika, u ukupnom iznosu ove kategorije rashoda praktino ostaju na istom nivou. Uz pretpostavku da navedene kategorije rashoda po stanovniku iznose kao prosjek dva kantona koja trenutno imaju izmeu 200 i 300 hiljada stanovnika (bez Hercegovakoneretvanskog kantona, obzirom da u odnosu na preostala dva znaajno odudara u pogledu visine navedenih rashoda po stanovniku), u ukupnom iznosu, ove kategorije rashoda se smanjuju sa 193 na 168 miliona KM. Oekivane utede Potencijal za utedu znaajan. Konkretni iznosi zavise od broja kantona, kao i konkretnih modaliteta njihovog okrupnjavanja.

23

Prilog 1: Kretanja pojedinih kategorija rashoda u periodu 2005-2011. Godina

Tip 1 1 1 1 1 1 1 Godina 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. Opis Ukupna potronja Ukupna potronja Ukupna potronja Ukupna potronja Ukupna potronja Ukupna potronja Ukupna potronja Porast 2011/05 2 2 2 2 2 2 2 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. Plae i naknade Plae i naknade Plae i naknade Plae i naknade Plae i naknade Plae i naknade Plae i naknade . Porast 2011/05 Dobra i usluge Dobra i usluge Dobra i usluge Dobra i usluge Dobra i usluge Dobra i usluge Konsolid. BiH 6.711 8.036 9.575 11.443 11.413 11.474 11.680 74,0 1.835 2.223 2.535 3.022 3.155 3.170 3.337 81,9 1.601 1.986 2.221 2.462 2.489 2.593 Institucije BiH 433 762 804 947 1.080 1.085 1.024 136,5 198 453 492 547 631 640 643 224,7 86 144 137 184 139 150 Konsolid. FBiH 4.201 4.788 5.780 7.048 6.593 6.606 6.788 61,6 1.130 1.215 1.395 1.624 1.609 1.619 1.663 47,2 1.001 1.123 1.284 1.465 1.461 1.518 FBiH vlada 932 890 1.332 1.656 1.412 1.405 1.333 43,0 252 156 186 242 227 219 237 -6,0 78 43 70 73 64 86 Kantoni 1.348 1.647 1.886 2.136 1.924 1.947 1.946 44,4 693 853 982 1.117 1.119 1.133 1.154 66,5 169 217 234 246 237 230 Optine 425 535 612 815 666 672 679 59,8 136 157 173 200 195 196 198 45,6 86 106 106 135 115 123 Fondovi FBiH 1.666 1.884 2.300 2.877 2.971 2.982 3.236 94,2 46 48 55 65 69 71 73 58,7 667 758 873 1.010 1.046 1.079 Konsolid. RS 1.980 2.399 2.893 3.333 3.627 3.653 3.745 89,1 449 488 578 781 841 831 951 111,8 444 645 708 735 815 853 RS vlada 967 1.057 1.399 1.666 1.728 1.740 1.678 73,5 344 362 430 584 627 621 694 101,7 66 121 187 122 151 131 Optine 386 507 634 714 560 594 587 52,1 87 103 122 160 172 171 213 144,8 119 141 136 136 116 130 Fondovi RS 815 1.064 1.172 1.412 1.706 1.679 1.765 116,6 17 23 26 38 42 39 43 152,9 260 382 384 476 548 592 BDBiH 192 204 212 229 223 223 228 18,8 58 66 70 70 75 80 80 37,9 71 73 93 79 75 72

3 3 3 3 3 3

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

24

2011.

Dobra i usluge Porast 2011/05

2.088 30,4 96 108 111 124 124 123 161 67,7 220 310 378 440 419 477 409 85,9 2.212 2.426 3.031 3.945 3.951 3.770

179 108,1 88 100 101 109 95 89 104 18,2 1 0 5 0 7 1 1 0,0 15 6 15 22 39 34

1.548 54,6 59 65 64 69 68 65 91 54,2

67 -14,1 55 60 62 66 65 61 84 52,7

226 33,7 1 2 2 3 3 5 6 500,0

128 48,8 1 1 1 2 2 3 4 300,0

1.126 68,8 1 1 1 1 2 4 300,0 20 18 24 22 12 26 28 40,0 888 1.013 1.294 1.655 1.708 1.694

286 -35,6 37 42 47 54 56 57 69 86,5 87 109 135 168 168 176 142 63,2 671 788 908 1.146 1.262 1.238

102 54,5 34 40 41 46 41 36 46 35,3

105 -11,8 2 2 5 8 10 12 14 600,0 6 7 10 21 13 14 15 150,0 30 34 49 61 53 53

78 -70,0 2 1 1 4 8 8 300,0 1 3 2 -

76 7,0 -

4 4 4 4 4 4 4

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Kamate Kamate Kamate Kamate Kamate Kamate Kamate Porast 2011/05

5 5 5 5 5 5 5

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Subvencije i grantovi Porast 2011/05

139 222 237 277 255 297 258

85,6 1.499 1.602 2.094 2.749 2.618 2.461

141 178 326 364 371 440 391

177,3 338 380 553 728 575 471

138 178 213 234 181 175 151

9,4 228 180 215 326 258 221

16 16 22 91 68 51 86
437,5 44 29 32 40 76 76

269 330 439 604 520 492 413

53,5 152 166 213 222 223 208

1 1 15 2 2 4 9

7 7 7 7 7 7

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

Socijalna davanja Socijalna davanja Socijalna davanja Socijalna davanja Socijalna davanja Socijalna davanja

489 588 645 863 986 978

27 30 14 29 32 37

25

2011.

Socijalna davanja Porast 2011/05

4.330 95,8 395 492 553 607 527 708 47,6 61,0 352 490 746 842 748 634 771 119,0

43 186,7 11 10 5 14 63 81 9,1 33,3 34 49 50 71 104 89 40 17,6

2.513 67,6 256 363 458 468 282 365 46,9 108,9 118 198 248 397 301 281 338 186,4

471 39,3 48 30 58 101 56 49 39,6 204,5 20 44 78 82 55 80 14 -30,0

223 -2,2 104 136 169 102 67 131 32,7 70,4 16 80 71 108 59 53 49 206,3

38 -13,6 95 169 198 215 126 142 37,9 98,5 47 56 79 132 83 81 94 100,0

1.782 100,7 10 28 33 50 32 43 300,0 300,0 33 17 20 75 103 67 182 451,5

1.739 159,2 122 116 84 120 176 255 51,6 8,8 169 212 434 329 310 242 373 120,7

257 69,1 47 30 14 25 114 187 146,8 -1,7 55 8 75 63 52 64 49 -10,9

50 66,7 60 77 54 73 52 58 6,7 23,1 82 142 258 256 145 155 126 53,7

1.433 193,0 14 8 16 22 10 40 -64,3

35 29,6 6 4 7 5 6 7 50,0 200,0

8 8 8 8 8 8 8

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Drugi trokovi Drugi trokovi Drugi trokovi Drugi trokovi Drugi trokovi Drugi trokovi Drugi trokovi Porast 2011/05

9 9 9 9 9 9 9

2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.

Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Kapitalna izdvajanja Porast 2011/05

32 61 100 10 114 22 197 515,6

30 30 14 45 33 23 19 -36,7

26

Prilog 2: Liste zemalja za komparaciju po kategorijama

Tranzicijske zemlje Albania, Armenia, Azerbaijan, Belarus, Bosnia, Bulgaria, Croatia, Estonia, Georgia, Kazakhstan, Kosovo, Kyrgyz Republic, Latvia, Lithuania, Macedonia, Moldova, Montenegro, Poland, Romania, Russia, Slovenia, Slovakia, Serbia, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraine, Uzbekistan Andorra, Afghanistan, Angola, Benin, BurkinaFaso, Belize, Bolivia, Central African Republic, Canada, Cote dIvoire, Cameroon, Congo, Rep, Djibouti, Ethiopia, Micronesia, Gabon, Ghana, Guinea, Gambia, Guinea-Bissau, Indonesia, Iran, Kenya, Kyrgyzstan, Kuwait, Liberia, Libya, Madagascar, Mali, Monaco, Mozambique, Malawi, Nigeria, Nepal, Pakistan, Qatar, Sudan, Senegal, SierraLeone, Somalia, Suriname, Chad, Togo, Tanzania, Uganda, South Africa, Dem Rep of Congo, Zambia. Albania, Algeria, AmericanSamoa, Antigua and Barbuda, Argentina, Azerbaijan, Belarus, BH, Botswana, Brazil, Bulgaria, Chile, China, Colombia, CostaRica, Cuba, Romania, Dominican Republic, Ecuador, Gabon, Granada, Iran, Jamaica, Jordan, Kazakhstan, Latvia, Lithuania, Lebanon, Libya, Macedonia, Malaysia, Maldives, Mauritius, Mayotte, Mexico, Montenegro, Namibia, Palau, Panama, Peru, Romania, Russia, Serbia, Seychelles, South Africa, St. Kitts and Nevis, St. Lucia, St. Vincent and the Grenadines, Suriname, Thailand, Tunisia, Turkey, Uruguay, Venezuela Albania, Bosnia and Herzegovina, Croatia, Macedonia, Montenegro, Serbia Argentina, Australia, Austria, Belgium, Bosnia and Herzegovina, Brazil, Canada, Comoros, Ethiopia, Germany, India, Iraq, Malaysia, Mexico, Micronesia (FederatedStates of), Nepal, Nigeria, Pakistan, Russia, South Africa, SouthSudan, Spain, St. Kitts and Nevis, Sudan, Switzerland, UAE, USA, Venezuela

Etnolingvistikipodjeljene

Zemlje vieg srednjeg nivoa dohotka

Zapadni Balkan Zemlje sa federalnim ureenjem

27

Prilog 3: ematski prikaz kantonalnog nivoa vlasti uFBiH

28