OSVAJANJEPROIZVODNJENEVARNIEIHALATATOPLIMKOVANJEM

ODSPECIJALNIHBRONZI

BAKAR 34 (2009) 2 COPPER

29

UDK: 669.2/.8.054.8(045)=861

OTPADNI BAKAR KAO SEKUNDARNA SIROVINA

WASTE COPPER AS SECONDARY RAW MATERIALS
Vesna Marjanovi*, Vesna Cvetkovi-Stamenkovi*
*Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor

Izvod
Industrijski otpad obojenih metala nastaje kod topljenja metala i legura, kod proizvodnje
valjanih proizvoda, strugotina, opiljci, kod livenja, kod hemijske industije i sl. Razvoj reciklae
otpadaka doveo je do velikih unapreenja u tehniko-tehnolokoj i organizacionoj oblasti.
Kljune rei: sekundarne sirovine, bakar, reciklaa

Abstract
Industrial waste of non-ferrous metals is produced
in smelting of metal and alloys,
production of rolled products, chips, saw dust, casting, chemical industry, etc. Development of
recycling waste has led to major improvements in technical-technological and organizational
fields of science.
Key words: secondary raw materials, copper, recycling

UVOD
U svim granama privrede nastaje industijski otpatci obojenih metala i legura.
Otpaci se dele na procesni i amortizacioni otpadak. Procesni-proizvodni
industijski otpad obojenih metala nastaje kod topljenja metala i legura, kod
proizvodnje valjanih proizvoda, strugotina, opiljci, kod livenja, kod hemijske
industije, kod nanoenja zlatnih prevlaka i sl. U amortizovani industrijski otpad
ubrajaju se rashodovana osnovna sredstva u industriji, graevinarstvu,
transportu, komunalni otpad i sl.
Otpadnog bakra najvie ima u elektrotehnikoj industriji16,2%, automobilskoj
industriji7,2%, crnoj metalurgiji 6,4% i obojenoj metalurgiji 3,9%.
Proizvodni i amortizovani industrijski otpad obojenih metala deli se na klase:
A. Proizvodni i komadasti otpad
B. Strugotine

30

V. Marjanovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi

C. Otpadne praine kobalta, molibdena i volframa i njihovih legura koje

nastaju u procesu izrade i obrade delova
D. Otpad belih limova
E. Otpad olovnih akumulatora
F. Otpad od rezanja titanskog lima i njihovih legura
G. Ostali otpad
Za procenu koliine otpada obojenih metala koriste se metode matematike
statistike i teorija verovatnoe. Primena matematike statistike zamenjuje
subjektivnu ocenu proizvodnog procesa realnim podacima dobijenim merenjem
parametara procesa.
PRIMARNA PRIPREMA
Pod pripremom otpadaka obojenih metala podrazumeva se njihovo
dovoenje u takvo stanje koje e obezbediti efikasnu metalurku preradu. To
podrazumeva odvajanje metalnih i nemetalnih delova, odmaivanje, smanjenje
vlanosti, umanjenje veliine i mase i dr. Kvalitetna priprema otpadaka dovodi
do smanjenja potronje goriva, elektine energije, efikasno korienje
metalurke opreme, transportnih sistema i sl.
Osnovne operacije pripreme su:
- sortiranje sastoji se u razdvajanih pomeanje sekundarne sirovina na
jednorodne metale, legure itd., zatim sortiranje po veliini i
frakcijama. Sortiranje moe da se vri runo, mehaniki, u tekoj
sredini i sortiranjem korienjem pei za rastapanje.
- magnetna separacija koristi se za rastresite strugotine veliine do 10
cm, izdrobljene ljake, liveni otpad do 15 cm, otpad u vidu praine
bilo kojeg sastava, razlomljeni kablovi, otpad od prosejavanja itd. Cilj
ove operacije je da se izdvoje feromagnetini delovi i predmeti. Pri
izboru tipa elektromagnetnog separatora uzima se u obzir krupnoa
materijala, neophodni stepen izdvajanja, produktivnost i sl.
- razdvajanje cilj ove operacije je odvajanje metalnih i nemetalnih
delova, razdvajanje mehanikih vezanih delova, kao i smanjenje do
veliine pogodne za kasnije operacije. Osnovne operacije razdvajanja
su: seenje aligatorskim makazama, rezanje pomou plamena,
drobljenje kablovskog otpada, razdvajanje elektromotora i
automobilskih hladnjaka i drugih vrsta otpada. Moe biti runo i
mehanizovano.
- drobljenje je meuoperacija koja se primenjuje pri pripremi
sekundarnih sirovina za dalju obradu ili transport. Bakarni otpad koji se
podrvrgava usitnjavanju su laki negabaritni kablovski i drugi bakarni
provodnici struje, kuita elektromotora, bakarna strugotina, statorski

OTPADNI BAKAR KAO SEKUNDARNA SIROVINA

31

namotaji itd. Maine za drobljenje se dele na maine: - opte namene

(ekiaste i rotorne drobilice) koje se koriste za drobljenje krupnijih
komada, a slue za sitno i srednje drobljenje, i specijalizovane maine
(ureaji za raskidanje paketa, drobilice za strugotinu, ureaji za
kidanje i sl.). Za fino usitnjavanje primenjuju se mlinovi, rotorni
usitnjivai i sl.
- odmaivanje i suenje odmaivanje se na osnovu tehnolokog
procesa deli na hidrotermijsko i termiko odmaivanje.
Hidrotermijsko odmaivanje sastoji se u ispiranju strugotine
zagrejanim alkalnim rastvorom na temperaturi od 60-80C u
centrifugalnim ili puastim mealicama.
- pakovanje i briketiranje otpada smatra se osnovnim tehnolokim
operacijma primarne obrade. Pakovanje-paketiranje je mehaniko
zbijanje nekompaktne sirovine u pakete odreene dimenzije, teine i
gustine. Tako dobijeni materijal arira se u metalurke pei. Tehnoloki
proces paketiranja se sastoji iz sledeih operacija: prijem i priprema,
ubacivanje u presu, paketiranje, izbacivanje paketa iz matrine prese,
prijem i otpremanje gotovih paketa. Briketiranje je tehnoloka operacija
pripreme metalne strugotine tj. dovoenje u kompaktno stanje za dalju
metalurku preradu u livnicama tj. peima za topljenje.
- elektrostatika separacija - elektrostatiki separator zasniva se na
primeni elektrostatikog polja, a primenjuje se za razdvajanje tankih
Cu i Al kablova prenika do 0,4 mm od izolacije.
- ostale metode separacije-tu pripada vazduna, hidrostatika separacija i dr.

RESURSI I RECIKLAA SEKUNDARNIH SIROVINA

BAKRA I BAKARNIH LEGURA
Sakupljanje i prerada bakarnog otpada je jedna od najmlaih industrijskih
proizala grana. Ona je prizlala iz trgovine otpadnim materijalima i felerinom
robom, ali vremenom ova delatnost prelazi u industriju. Osnovni izvori
nastajanja bakrnog otpada su sledee industrijske grane: energetika, elektronika,
telekomunikacije, roba iroke potronje itd. Znaaj i uloga bakarnog otpada
zasniva se na sledeem:
1) bakarni otpad direktno zamenjuje katodni bakar dobijen iz sveih
sirovina, i na taj nain se produava vek prirodnim leitima bakra,
2) upotreba bakarnog otpada je ekonominija u odnosu na korienje bakra
iz primarnih sirovina koja ima dugaak ciklus proizvodnje.

32

V. Marjanovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi

Slika 1. Opta ema primarne pripreme

VRSTE BAKARNOG OTPADA

Bakarni otpad moe biti razliitog oblika i sastava, a pored toga sadri i
razliite primese kao to su: Pb, Zn, Sn i dr. Bakarni otpad moe da se podeli na
procesni otpad onaj koji nastaje u procesu prerade i proizvodnje bakra
(proizvodnja metala i legura, valjanje, livenje, proizvodnja kablova i
provodnika) i amortizacioni otpad nastaje izbacivanjem iz upotrebe proizvoda koji sadre bakar (drumska i inska vozila, transformatori, generatori,

OTPADNI BAKAR KAO SEKUNDARNA SIROVINA

33

kablovi, provodnici, livniki proizvodi i dr.). Koliina procesnog otpada zavisi

od primenjene tehnologije. Dok koliina amortizacionog otpada zavisi od
koliine metala u upotrebi kao i sastava bakarnih proizvoda. Bakarni otpad se
moe razvrstati na osnovu bakra i njegovih legura i to na bakarni, mesingani i
bronzani otpadak. To omoguava bolju, jeftiniju i jednostavniju proizvodnju,
kontrolu kvaliteta, laki i bri obraun proizvodnje.
Pod bakarnim otpatkom se podrazumeva: kart livenih, kovanih i presovanih
komada, bakar nelemljeni i nekalaisani, otpadak bakarnih provodnika sa i bez
izolacije, bakarna strugotina, otpadak rotora motora itd. Mesingani otpadak
podrazumeva: otpadak nerazdvojenih hladnjaka, puane aure, kalaisani
otpadak mesinga itd. Bronzani otpadak podrazumeva: bronzani novac, bronzana
zvona sa sadrajem kalaja itd.
Bakarni otpadak se moe podeliti i prema:
- fizikom izgledu, tada je podeljen prema klasi krupnoe na krupnogabaritni,
strugotinu, i prakasti otpadak bakra i bakarnih legura.
- hemijskom sastavu,
- sadraju osnovnog metala i neistoa, i to u tri grupe. Prva grupa se
odlikuje visokim sadrajem metala, a sadraj neistoa ne prelazi 3%. U
drugu grupu spada bakarni otpadak sa sarajem neistoa do 10%, a treu
grupu ini bakarni otpadak sa sarajem neistoa veim 10%.
BILANSIRANJE SEKUNDARNIH SIROVINA
Metode matematike statistike se koriste za procenu koliine otpadaka
obojenih metala. Ove metode omoguavaju zamenu subjektivne ocene
proizvodnog procesa objektivnim podacima dobijenim merenjem parametara
procesa. Pri odreivanju resursa, koliine amortizacionog otpada i tekueg otpatka
iz proizvodnje se raunaju odvojeno. Koliina amortizacionog otpada zavisi od
veka trajanja, zamene i remonta opreme. Koliina tekueg otpatka zavisi od vrste
obrade metala i legura, koja je utvrena proizvodnim programom.
Za proraun svake grupe otpadaka potrebno je raspolagati odreenim
jednainama, koje treba da budu usaglaene sa raspoloivim izvornim
podacima. One predstavljaju raunski model obrade ulaznih podataka, a u cilju
prognoze nastajanja bakarnih otpadaka.
SREDNJE VREME POVRATKA BAKRA
Upotrebni put bakra poinje od momenta njegove proizvodnje u topionici
bakra, zatim njegova prerada u poluproizvod ili gotov proizvod. Vek trajanja
gotovog prizvoda je najdui period i on odreuje vreme povratka. Vreme za
koje se najvei deo proizvoda vrati kao sirovina u proizvodni ciklus naziva se
srednje vreme povratka proizvoda Va, ono karakterie period od poetka

V. Marjanovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi

34

funkcionisanja aparata, maina i ureaja, do momenta njihovog ispadanja iz

eksploatacije. Srednje vreme povratka metala Vp podrazumeva koliinu metala
koja je sadrana u aparatima, mainama i ureajima zakljuno sa uraunatim
srednjim vremenom njihovog korienja. Odnos izmeu srednjeg vremena
povratka metala Vp i srednjeg vremena povratka proizvoda Va dat je
sledeom jednainom:
Vp=Va/(1+ksVa)
gde je:
ks- koeficijent godinje potronje koliine obnovljivog metala
U tabeli 1 dati su neki primeri za vreme povratka bakra.
Tabela 1. Vreme povratka bakra
R. br.

Oprema, maine,
ureaju i sl.

Srednje
vreme
povratka
ureaja Va

Vreme
remonta
Vr

Srednje
vreme
povratka
bakra, Vp

1.

Transformatori

20

20

20

2.

Bakarne cevi

15

15

15

3.

Limovi od bakra i
bakarnih legura

29

29

29

4.

Armature

10

10

10

5.

Generatori

20

20

20

6.

Veliki motori

10

7.

Poljoprivredne maine

15

10

14

8.

Drumska vozila

15

10

14

9.

inska vozila

30

10.

Aparati za domainstvo

15

11.

Industrijska oprema

10

10

10

12.

Kablovi

30

15

20

13.

Telekomunikacioni
ureaji

30

30

29

14.

Brodogradnja

30

30

30

Veliine koje se odnose na vreme remonta Vr i srednje vreme povratka

ureaja Va u tabeli 1 su podaci dobijeni na osnovu iskustva od proizvoaa i
potroaa opreme i iz literature.

OTPADNI BAKAR KAO SEKUNDARNA SIROVINA

35

Srednje vreme povratka bakra zavisi od vie faktora: uslova rada, brzine
razvoja tehnologije, optereenosti delova proizvoda ili celog proizvoda u radu,
obuenosti kadrova, klimatskih uslova, transportnih uslova, stanja putne mree,
tehnike i opte kulture, odnosa prema sredstvima rada i dr.
METALNI FOND BAKRA
Pod pojmom metalni fond bakra podrazumeva se ukupna koliina metala
sadrana u osnovnim i obrtnim sredstvima, kao i u predmetima za linu
potronju. Odreivanje bakarnog fonda po glavi stanovnika je osnovni
pokazatelj ukupnog ekonomskog razvoja jedne zemlje. Za izraunavanje
bakarnog fonda potrebni su podaci o koliinama katodnog bakra dobijenog iz
bakarne rude, uvoz i izvoz katodnog bakra, sirovine za livnice bakra i bakarnih
legura, polufabrikata za izradu gotovih proizvoda, gotovih proizvoda koji
sadre bakra itd. Bakarni fond jedne zemlje raste sa porastom potronje
katodnog bakra umanjene za bespovratni gubitak bakra, a uveava se ili
smanjuje za bilans uvoza i izvoza gotovih proizvoda koji sadre bakar.
Pri odreivanju prirasta bakrnog fonda, bakar koji se dobija pretapanjem
bakarnog otpatka nije dopunski izvor bakarnog fonda. Bakarni fond je
potencijalni izvor bakarnih otpadaka, tako da je njegovo prouavanje vaan
stadijum u prognoziranju budue strukture sirovinske osnove za proizvodnju
bakra.
Nepovratni gubici, stepen povratka i stepen revalorizacije procenjuju se i
zavise od primenjene tehnologije, asortimana proizvoda koji sadre bakar,
aktuelnih cena, potronje bakra i bakarnih otpadaka, obuenosti kadrova, odnos
prema sredstvima, zainteresovanosti za korienje bakarnog otpadaka i dr.
ZAKLJUAK
Sve je vie metalnih otpadaka koje treba dovesti u stanje da se mogu opet
koristiti u livnicama. Pogoni za reciklau postaju saradnici topionicama i
livnicama u industiji elika i obojenih metala. Razvoj reciklae otpadaka doveo
je do velikih unapreenja u tehniko-tehnolokoj i organizacionoj oblasti.
Obezbeena tehnika sredstva i tehnologije su veoma vaan faktor za
prikupljanje metalnih otpadaka, njihovo klasificiranje i pripremu u pogonima za
reciklau. Meutim, sve su stroiji zahtevi za kvalitetom sekundarnih sirovina,
ulaganja u savremene tehnologije pripreme otpadaka i smanjenje trokova
sakupljanja i pripreme.

V. Marjanovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi

36

LITERATURA
[1] W. W. Kellogg, J. Metals, 28 (12) (1976), p. p. 29-32
[2] M. Shamsuddin, Metal Recovery from Scrap and Waste, Journal of
Metals, 2(1986), p. p. 24-31
[3] A. Ivanovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi, V. Marjanovi, The Industrial,
Economic and Environmental Dimension of Recycling, 41st
International October Conference on Mining and Metallurgy
PROCEEDINGS, 04.10.-06.10.2009, Kladovo, Serbia, p. p. 413-416.
[4] V. Marjanovi, A. Ivanovi, B. Rajkovi, V. Cvetkovi-Stamenkovi,
Scrap of Electronics, 41st International October Conference on Mining
and Metallurgy PROCEEDINGS, 04.10.-06.10.2009, Kladovo, Serbia,
p. p. 409-412.