You are on page 1of 328

NGUYN CHNH T

Khoa Ton, i Hc S Phm Hu

Gio trnh in t

L THUYT M RNG TRNG V


GALOIS

Hu 12-2006


T
THUA
DAC TNH KY

u de n tu`ng pha`n cua gio trnh ba` ng cch click vo Bookmarks


C the tra cu
bn le` tri cua Acrobat Reader.
C siu kin ke t tham khao cho v tham chie u de n cc ti lieu tham khao

(305).
u cc thuat ngu
C siu lin ke t de tra cu
hoac noi dung cu the ba` ng Ch muc

(307) o cuo i gio trnh.


C the lin ke t voi trang web ch ra.
C siu lin ke t de tham khao nhanh huong dan giai cua tu`ng bi tap (250).

C the doc trn mang, download hoac nhanh chng in thnh gio trnh doc.

c nang View|Full Screen.


C the dng de trnh chie u voi chu

ii

MUC LUC

`
`I NI DA
LO
U

ix

NG DA
N SU DUNG
HUO

` LICH SU
VI NT VE

c .
a) Lich su giai phuong trnh da thu

b) Cuoc do`i cua Evariste Galois . . . .

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0 KIE

0.1
Truo`ng. Dac so cua truo`ng.

c . . . . . . .
0.2
Vnh da thu
iii

xiii
1
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

10
21

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

25

Mot so nhm hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hm Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

30

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

0.3
0.4

RO
NG TRUO
` NG
Chuong 1 MO

1
Mo rong truo`ng. Bac cua mo rong truo`ng . . . . . . . .

1.1
Mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2
Bac cua mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . .

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2
Mo rong don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1
Vnh con v truo`ng con sinh ra boi mot tap . . . .

2.2
Cau trc cua mo rong don . . . . . . . . . . . . .

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3
Mo rong hu
u han v mo rong dai so . . . . . . . . . . .

t cua mo rong hu
3.1
Tnh cha
u han v mo rong dai so

iv

37

45
. . . . .

45

. . . . .

45

. . . . .

48

. . . . .

50

. . . . .

53

. . . . .

53

. . . . .

55

. . . . .

61

. . . . .

69

. . . . .

69

Truo`ng con cc pha`n tu dai so . Truo`ng dng dai so . Bao dng

dai so. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dung hnh ba` ng thuoc ke v compa . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1
Ba bi ton dung hnh co dien . . . . . . . . . . . . . . . .

`
`
4.2
Dieu kien can de da gic de`u p canh dung duoc ba` ng thuoc
ke v compa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c. Da thu
c tch duoc
Truo`ng phn r cua mot da thu

5.1
Truong phn r cua mot da thuc . . . . . . . .

c tch duoc . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2
Da thu

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71
74
77
77
81

. . . . . . .

86

. . . . . . .

91

. . . . . . .

91

. . . . . . .

98

. . . . . . .

103

T GALOIS
Chuong 2 L THUYE
109
u v truo`ng trung gian cua mo rong truo`ng . . . . . . 109
6
Tu dang ca

u cua mo rong truo`ng . . . . . . . . . 110


6.1
Nhm cc tu dang ca

Truo`ng trung gian cua mo rong truo`ng . . . . . .

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7
Mo rong tch duoc, chuan tac v Galois . . . . . . . . .

7.1
Mo rong tch duoc v dinh l pha`n tu nguyn thuy

7.2
Tiu chuan cua mo rong Galois v chuan ta c . . .

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8
Dinh l co ban cua L thuye t Galois . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ng dung cua L thuye t Galois . . . . . . . . . .


9
Mot so u

9.1
Truo`ng hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c chia duo`ng trn . . . . . . . . .


9.2
Truo`ng v da thu
9.3
Da gic de`u dung duoc ba` ng thuoc ke v compa . .
9.4
Dinh l co ban cua dai so . . . . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c . . . . . . . . . . . . . . . . .
10 Nhm Galois cua da thu
6.2

10.1

. . . . .

114

. . . . .

120

. . . . .

124

. . . . .

124

. . . . .

127

. . . . .

133

. . . . .

137

. . . . .

151

. . . . .

156

. . . . .

156

. . . . .

160

. . . . .

169

. . . . .

171

. . . . .

173

. . . . .

179

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biet thu

179

vi

10.2
10.3
10.4

c bac 3 . . . . . . . . . . . . . . . .
Nhm Galois cua da thu

Da thuc ba c 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c tong qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Da thu

181
184
191

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

c cua da thu
c . . . . . . . . . 201
11 Tiu chuan giai duoc ba` ng can thu

11.1 Mo rong can v tiu chuan giai duoc . . . . . . . . . . . . . 201

c c bac lon hon bo n . . . . 211


11.2 Tnh khng giai duoc cua da thu

c cua cc da thu
c tong qut c bac khng qu 4213
11.3 Nghiem can thu

Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

PHU LUC

A
Nhm giai duoc v nhm don . .

B
Dinh l Sylow v Dinh l Cauchy
C
Bao dng dai so cua mot truo`ng

D
So luoc ve` Maple . . . . . . . .

NG DA
N GIAI BI TA
P
HUO

vii

223
. . . . . . . . . . . . . . .

223

. . . . . . . . . . . . . . .

239

. . . . . . . . . . . . . . .

242

. . . . . . . . . . . . . . .

245
250

NG K HIE
C
U V QUY UO
BA

O
U THAM KHA
TI LIE

CHI MUC

302
305
307

viii

`I NI DA
`
LO
U
t cua dai so , tap hop
L thuye t Galois l mot trong nhu
ng l thuye t dep de nha

`
c v phuong php cua cc lnh vuc ton hoc khc nhau, nham giai
nhieu kien thu

quyet cc bi ton co dien v nhu


ng van de quan trong khc cua dai so hien dai.

ng dung chu ye u cua L thuye t Galois l giai quye t bi ton


Mot trong nhu
ng u

c cua phuong trnh da thu


c, dac biet ch ra ra` ng phuong trnh
tm nghiem can thu

u
bac lon hon bon khng the giai d oc bang can thuc. Mat khc, L thuye t Galois cho

php xc dinh da gic de`u n canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa. Bn canh

d, chng ta nhan duoc tu` L thuyet Galois lo`i giai cho ba bi ton dung hnh co

p di hnh lap
dien, d l khng the (ba` ng thuoc ke v compa) chia ba mot gc, ga

`
phuong hoac cau phuong duo`ng trn.

`
Do tam quan trong cua L thuye t Truo`ng v Galois m tu` nam 1986, mn hoc

c cua
ny d duoc Bo Gio duc v do tao dua vo trong chuong trnh chnh thu

khoa Ton cc truo`ng Dai hoc v Cao dang, dac biet l cho khoa Ton cc Truo`ng

Su pham. Hon the , L thuye t Galois cung duoc giang day cho cc lop Cao Hoc, xem

c co ban de tu` d mo rong cho nhu


u l thuyet v u
ng
nhu kien thu
ng nghin cu

dung su sac hon.


ix

Gio trnh ny ra do`i trn co so bi giang cua tc gia cho sinh vin Khoa Ton,
Truo`ng Dai hoc su pham Hue suo t hon 10 nam truc tie p giang day mn hoc ny.

Trong qu trnh d, ban thao duoc chnh sua v bo sung sao cho vu`a ph hop voi

chuong trnh cua Bo Gio duc v Do tao, vua dp ung nhu cau su dung cc cng

c lin quan kh c the


cu moi cua dai so tnh ton, vu`a bo sung nhu
ng kie n thu

tm du trong mot vi quyen sch tham khao. V the , gio trnh ra do`i, truoc he t,

ng nhu ca`u su dung cua sinh vin dai hoc, cao dang v hoc vin cao
nha` m dp u

hoc ngnh ton. Bn canh d, gio trnh c the l mot ti lieu tham khao bo ch cho

y trong gio trnh


gio vin pho thng trung hoc v hoc sinh gioi. Ho c the tm tha

c cua phuong trnh da


ny co so ton hoc chat che cho viec tm nghiem can thu

c, cua cc bi ton dung hnh ba` ng thuoc ke v compa, nhu


c ve` lich
thu
ng kie n thu

su ton hoc lin quan. Ngoi ra, gio trnh so luoc gioi thieu ve` Maple, mot trong

nhu
ng he thong tnh ton dai so manh me v pho bien nhat hien nay. Thng qua

nhu
ng v du minh hoa, gio trnh ch ra kha nang tnh ton manh me cua Maple

`
`

cung nhu viec ho tro dac luc cua phan mem ny cho cc gio vin pho thng, cho

u v hoc tap ton.


sinh vin v hoc sinh trong hoat dong giang day, nghin cu

Gio trnh duoc bin soan trn nguyn ta c dam bao da`y du v chat che cua kie n

c. De lm viec voi gio trnh ny, doc gia ch can mot so kien thu
c co so cua dai
thu

t v thu
nha
hai
so tuye n tnh, lgic, dai so dai cuong nhu d hoc trong nam thu

c d, nhu
cua Dai hoc hoac Cao dang. Ngoi nhu
ng kien thu
ng khi niem moi duoc

ng minh da`y du. Pha`n kie n thu


c
dinh ngha v nhu
ng ke t qua moi de`u duoc chu

bo sung, neu chua duoc hoc trong nhu


ng nam da`u tin cua chuong trnh Dai hoc,

Cao dang, se duoc gioi thieu chi tiet trong Phu luc. Cuoi moi tiet (), gio trnh


p mot he tho ng phong ph cc bi tap tu` de de n kh, ba t da`u tu` bi tra c
cung ca

nghiem l thuyet nham gip doc gia nam mot cch cha c cha n nhu
ng khi niem v

ke t qua chu ye u. Ga`n 150 bi tap trong gio trnh de`u c pha`n huong dan giai da`y

du trong no luc gip doc gia c the tu hoc. Qua thuc te giang day, tc gia cho ra` ng

viec day-hoc ton hien nay ni chung, o dai hoc ni ring, nguo`i day v nguo`i hoc

ca`n khai thc su ho tro hieu qua cua cc pha`n me`m ton hoc. C su ho tro ny,

viec day-hoc c nhu


ng thay doi tch cuc v chat luong gio duc duoc cai thien r

c l thuye t, c kha nang giai quye t cc bi


ret. Cng voi viec na m vu
ng kie n thu

ng dung, nguo`i hoc ca`n bie t su dung cc pha`n me`m ho tro cho cc muc dch
ton u

xi

t kh v phu
c tap truoc dy nay tro nn
tnh ton cu the. C nhie`u tnh ton ra

v cng don gian voi su tro gip cua cc pha`n me`m ton hoc. Trn tinh tha`n d,

o nhu

ng vi tr thch hop, tc gia bo sung cc lenh v v du minh hoa cho viec su

dung Maple.

De hon thnh gio trnh ny, tc gia d nhan duoc su ho tro cua nhie`u the he
sinh vin v hoc vin cao hoc trong viec pht hien, sua chu
a sai st trong gio

trnh. Nhie`u tha`y c, do`ng nghiep v ban b cung d dng gp nhie`u kie n qu

bu trong qu trnh bin soan. Nhn dip gio trnh ny ra do`i, tc gia, mot la`n

nu
a, goi lo`i cam on su sa c de n cc tha`y c, do`ng nghiep, ban b v sinh vin ve`

nhu
ng gip do v gi trn.
Mac d d co gang, gio trnh ny khng the trnh khoi nhu
ng thie u st. Tc

gia v cng bie t on ne u nhan duoc nhu


ng kie n dng gp, bnh luan v nhu
ng

pht hien loi trong gio trnh ny cua doc gia ga`n xa. Moi kie n dng gp, trao doi

xin gui ve` dia ch : TS. Nguyen Chnh T, Khoa Ton, Truo`ng Dai hoc su pham

Hue, 32 L Loi, Thnh pho Hue, email: nctu2000@yahoo.com.

Hue ngy 25 thng 4 nam 2007.


xii

NG DA
N SU DUNG
HUO

L thuye t Galois c nhie`u cch tie p can khc nhau. Mot cch tie p can c nhie`u

uu diem l trnh by L thuyet Galois trn co so L thuyet mo rong truo`ng. Quan

t trong viec bin


diem d cua Bo Gio duc v do tao duoc chng ti tho ng nha

ng voi L thuyet mo rong truo`ng v


soan gio trnh ny. Gio trnh c 2 chuong, u

u
L thuyet Galois. Moi chuong d oc chia ra thnh cc tiet () tuong ung voi 4-5 gio`

c chuan bi (Chuong
hoc tap trn lop. Ngoi ra, gio trnh c bo sung pha`n Kie n thu

c cu chu yeu c lin quan sau ny. Gio trnh co


0), nham nhac lai nhu
ng kien thu

t cua viec giang day-hoc tap mn hoc. Tuy


tu hop l nha
ga ng trnh by theo thu

tu ph hop khc.
nhin ty theo muc dch m doc gia c the su dung theo mot thu

Sau khi doc xong pha`n l thuye t cua tie t, doc gia ca`n tu mnh giai quye t cc bi

tap cuoi tiet v tra lo`i bi tap trac nghiem (c the tham khao pha`n huong dan, ne u

can). Cc bi tap duoc sap xep tu de den kh ; nhu


ng bi tap (*) di hoi su tu duy

cao hon. Nhu d trnh by, ne u c die`u kien, doc gia nn khai thc su dung Maple

thng qua cc v du v noi dung cu the trong gio trnh.

c su sac hon cua dai so dai cuong.


Tu` ( 8), gio trnh su dung thm cc kie n thu

xiii

c ny duoc trnh by chi tie t trong Phu luc.


Nhu
ng kie n thu

`
`

Cc dinh l, menh de, he qua, bo de duoc dnh so theo tu`ng tie t, v du Menh de`

2.3 na` m trong 2 v duoc trch dan l Menh de` 2.3 hoac gon hon l 2.3. Cc

c hoac phuong trnh duoc dnh so tu` dau den cuoi gio trnh ve` bn phai,
cng thu

v du

Df = 4p3 27q 2
(1)
duoc trch dan l (1). Ring pha`n Phu luc, moi dinh l, menh de`,...duoc dnh so

ng truoc, v du Menh de A.2. duoc trch dan l Menh de` A.2.


voi mot chu
ci du

hay don gian l A.2.. Gio trnh c bang cc k hieu su dung trong gio trnh v

`
`

u duoc noi dung khi


phan Ch Muc (307) (Index) nham gip doc gia de dng tra cu


c ca`n thie t.
niem hoac kie n thu

xiv

` LICH SU 1
VI NT VE

GIAI PHUONG TRNH DA THU


C
A) LICH SU

c bac hai d duoc cc


Ngy nay, nguo`i ta tin ra` ng, viec giai phuong trnh da thu

m da
t st
nh ton hoc co dai Babilon quan tm cch dy ga`n 4000 nam. Nhu
ng ta

y cua ne`n van minh Babilon cn ghi lai viec tm


c nin dai 1600 BC duoc tm tha

nghiem cua nhu


ng phuong trnh bac hai cu the. Tuy nhin, nhu
ng lo`i giai trn

`
duoc m ta bang phuong php hnh hoc v do d ch lin quan de n nhu
ng phuong

trnh bac hai c he so lon hon 0.

Nhu
ng phuong php hnh hoc de giai phuong trnh bac hai tie p tuc duoc nh

7,
ton hoc v dai Hy Lap Euclid (325 BC-265 BC) de` cap de n. Mi de n the k thu

n Do Brahmagupta (598-665), moi trnh by mot cch giai phuong


nh ton hoc A

trnh bac hai c su dung so m v cc k hieu, dnh dau su pht trien cua dai so .

`
`
Viec xt mot cch day du nghiem cua phuong trnh bac hai bang phuong php

dai so ch duoc thuc hien boi cc nh ton hoc Arab, tiu bieu l al-Khwarizmi

Thng tin trong pha`n ny duoc tham khao chu ye u tu` [5] v [7].

` lich su
Vi nt ve

(780-880). Tuy nhin, cc nh ton hoc Arab lai chua bie t de n so m, do d trong

cuon sch cua mnh c tn Hisabal-jabrwal-muqaba, al-Khwarizmi d phn


ng voi 6 chuong trong cuo n sch v trnh
thnh 6 loai phuong trnh bac hai, u

by cch giai cho tu`ng loai. Dy duoc xem l cuo n sch da`u tin ve` dai so v tu`

Algebra (dai so ) ra do`i tu` tn cua cuo n sch ny. De n nam 1145, cuo n sch noi

tieng cua nh ton hoc Ty Ban Nha, Abraham bar Hiyya Ha-Nasi (1070-1136)

duoc xuat ban o chu u c tn Latinh l Liber ambadorum cung trnh by da`y

du nghiem cua cc phuong trnh bac hai.

Truo`ng phi ton hoc Italy khoi da`u khoang nam 1500 voi cuo n sch cua Luca

t ban nam 1494, duoc bie t de n voi tn vie t ta t l Suma,


Pacioli (1445-1517) xua

u
trong d loi giai cua phuong trnh bac hai d oc trnh by chi tie t ba`ng ngn ngu
dai

c bac ba nhung
so hien dai. Pacioli khng de` cap de n viec giai phuong trnh da thu

c bac bon. ng viet, theo ngn ngu


ng lai nhac den viec giai phuong trnh da thu

cua dai so ngy nay, phuong trnh bac bo n x4 = a + bx2 giai duoc ba`ng phuong

php nhu doi voi phuong trnh bac hai, nhung cc phuong trnh x + ax2 = b v

x4 + a = bx2 th khng the giai duoc.

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

c bac ba l Scipione
Nguo`i da`u tin tm duoc nghiem cua phuong trnh da thu

del Ferro (1465-1526), mot gio su noi tieng cua Dai hoc Bologna, Italy. Ferro tm


t nhin, ne u bie t su
c cua phuong trnh x3 + mx = n. Ta
duoc nghiem can thu

n Do, th cng thu


c nghiem d l
dung khi niem so m cua cc nh ton hoc A

t ca cc dang cua phuong trnh bac ba. Tuy nhin, lc ba


y gio`, Ferro
du de giai ta

`
khng biet dieu d. Ferro giai duoc phuong trnh bac ba nu trn vo nam 1515,

nhung giu
b mat cho den truoc lc qua doi nam 1526 moi tie t lo cho mot nguo`i hoc

tr cua mnh l Antonio Fior. Fior l mot nguo`i hoc ton bnh thuo`ng v ngay lap

`
`
`

c lm r r lo`i giai cua thay mnh ra ngoi. Tin don ve lo`i giai cua phuong trnh
tu
bac ba lan rong kha p Bologna v cc vng ln can, kch thch nh ton hoc nghiep

du Niccolo Fontana(1499-1557) tm ra lo`i giai cua phuong trnh x + mx = n


khng lu sau d. N. Fontana (duoc bie t de n voi tn Tartaglia) quye t dinh cng

bo thnh cng cua mnh. Mot cuoc thch do khoa hoc no ra giu
a Tartaglia v Fior

nam 1535. Luat cua cuoc thi don gian l moi nguo`i se dua ra 30 phuong trnh bac

t ca cc
ba cho do i thu, hen trong 50 ngy, ai giai duoc nhie`u hon th tha ng. Ta

`
phuong trnh m Fior dua ra cho Tartaglia deu c dang x3 + mx = b v Fior tin

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

Hnh 1: Chn dung Tartaglia

chac l Tartaglia khng the giai duoc. Truoc tho`i han cuo i cng 8 ngy, Tatarlia

t ca phuong trnh bac ba. Truoc cng


d tm duoc phuong php tong qut giai ta

chng, Tartaglia dua ra lo`i giai cua 30 bi ton trong vng 2 gio` v duoc cng nhan

l nguo`i tha ng cuoc. Tuy nhin, ng khng cng bo lo`i giai chi tie t.

Chie n tha ng cua Tartaglia lan de n Milan, kch thch mot nh ton hoc nghiep

c mo`i Tartaglia
du khc, bc s Girolamo Cardano (1501-1576). Cardano lap tu

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

de n tham Milan vo nam 1539 v tm cch thuye t phuc Tartaglia tie t lo lo`i giai

`
phuong trnh bac ba cho mnh. Tartaglia dong voi giao uoc Cardano phai giu

t ban cng trnh d. Nhung


b mat ve` lo`i giai cho de n khi Tartaglia tu mnh xua

Cardano khng giu


giao uoc, lo`i giai cua phuong trnh bac ba v bac bo n d duoc

t hien chi tie t trong quyen sch Ars Magna noi tie ng cua Cardano, xua
t ban
xua

t ban sau
c gian v trong mot bi bo cua mnh xua
nam 1545. Tartaglia v cng tu

d, Tartaglia khang dinh lai cng lao cua mnh v ln n su phan boi cua Cardano.

Trong Ars Magna, cuo n sch tie ng Latinh da`u tin trn the gioi ve` dai so ,

c
Cardano c de cap den cng lao cua Tartaglia chnh l tc gia cua cng thu

ng
nghiem cua phuong trnh bac ba, nhung ng cung giai thch thm ra`ng viec chu

c cung nhu trnh by lo`i giai chi tie t l cua ng cng cc hoc tr cua
minh cng thu

`
`

mnh. Dac biet, cuon sch cua Cardano lan dau tin trnh by lo`i giai cho 20 loai

c bac bo n. Cc lo`i giai ny de`u c chung phuong php l tm


phuong trnh da thu

c bac ba),
nghiem cua mot phuong trnh phu bac ba (ngy nay ta goi l giai thu

ro`i su dung n de giai phuong trnh bac bo n d cho. Tc gia cua ke t qua ny l

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

Hnh 2: Chn dung G. Cardano

t sa c nha
t cua Cardano.
Lodovico Ferari (1522-1565), mot trong nhu
ng hoc tr xua

Mot l do nu
a de giai thch cho quyet dinh cua Cardano l ng pht hien ra ra`ng

Ferro l nguo`i d giai duoc cc phuong trnh bac ba truoc d 30 nam.

`
ng cho nhie`u nh ton hoc trn the
Su ra do`i cua Ars Magna truyen cam hu

`
u ve phuong trnh da thu
c nhu Bombelli (1526-1572, Italy),
gioi tiep tuc nghin cu

Vite (1540-1603, Php), Descartes (1596-1650, Php), Harriot (1560-1621, Anh),


Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

Hnh 3: Chn dung N. Abel

c), Euler (1707-1783, Thuy S), Bezout (1730-1783,


Tschirnhaus (1651-1708, Du

n de` tm nghiem
c bac ba v bo n, va
Php). Sau khi giai duoc phuong trnh da thu

c cho phuong trnh da thu


c bac nam duoc dat ra mot cch tu nhin v thu
can thu

t bai
ht su quan tm cua nhie`u nh ton hoc trong mot tho`i gian di. Euler tha

trong no luc cua mnh nhung dat duoc mot phuong php moi giai phuong trnh

bac bo n. Lagrange (1736-1813), mot nh ton hoc Italy-Php, d dat duoc buoc

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

t qu trnh tm nghiem cua phuong


u ban cha
tie n quan trong trong viec nghin cu

trnh bac nho hon nam ; qu trnh d phu thuoc vo viec xc dinh cc hm nghiem

m chng khng doi duoi tc dong cua cc hon vi dac biet trn tap nghiem cua

c ; ng cung d ch ra rang qu trnh d khng the thuc hien duoc doi voi da
da thu

c bac nam. Tu` d, gia thuye t ve` viec khng the giai duoc phuong trnh bac nam
thu

`
c tro thnh mot thch thu
c cho cc nh ton hoc. Nam 1813, Ruffini
bang can thu

t tie c

(1765-1822, Italy) d co gang dua ra mot chung minh cho gia thuye t trn, ra

n de` ch duoc giai quye t


ng minh cua ng cn nhie`u diem khng chnh xc. Va
chu

`
`

tron ven boi than dong ton hoc nguo`i Na Uy, Niels Henrik Abel (1802-1829) vo

nam 1824. Abel chua kip giai quye t bi ton tong qut hon l khi no mot phuong

c bac n c the giai duoc bang can thu


c th ng qua do`i lc chua trn
trnh da thu

t ban sau d, nam 1830.


27 tuoi. Cng trnh cua Abel ch duoc cng nhan v xua

Ba nam sau, mot bi kich tuong tu cung xay ra voi Evariste Galois (1811-1832),

mot tha`n do`ng ton hoc khc. Su ra di dot ngot cua ng d khng kip cho the gioi

ton hoc nhan ra mot trong nhu


ng l thuyet dep de nhat cua dai so, m tu` d de

dng c cu tra lo`i cho bi ton tong qut trn. Phai doi de n nam 1843, muo`i mot

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

Hnh 4: Chn dung Galois lc 15 tuoi

nam sau ngy ng qua do`i, nhu


ng tuyn bo sau cua nh ton hoc Php Joseph

c thu gui cho Vien Hn Lm Khoa Hoc Php moi


Liouville (1809-1882) trong bu

u su thu`a nhan chnh thu


c cua cong do`ng ton hoc dnh cho E. Galois.
dnh da

Liouville vie t :
Hy vong ti se mang de n cho Vien Hn Lm mot su quan tm dac biet ba`ng

viec cng bo ra`ng ti d pht hien duoc trong cc cng trnh cua Evariste

Nguyen Chnh T

10

` lich su
Vi nt ve

Galois lo`i giai hon hao v su sac cho bi ton noi tie ng: khi no th
c giai duoc ba`ng can thu
c.
phuong trnh da thu

t hanh voi nhie`u diem tuong do`ng k la, xua


t hien
Abel v Galois, hai so phan ba

t nhu hai vet sao bang sng chi trn ba`u tro`i ton hoc. Su to`n tai nga n
v bie n ma

ngui cua ho d de lai nhu


ng di san v dai cho van ha nhn loai. Cng trnh cua

c v mo
Abel v Galois khp lai mot chuong cua lich su giai phuong trnh da thu

ra nhie`u chuong moi cua dai so hien dai, khoi nguo`n cho nhu
ng l thuye t dep de

ng dung quan trong khc.


cng nhie`u u

C DO
`
B) CUO
I CUA EVARISTE GALOIS

Evariste Galois sinh ngy 25 thng 10 nam 1811 tai Bourg-la-Reine, mot vng

c. Bo Galois l mot
ngoai cuathu d Paris nuoc Php, trong mot gia dnh tr thu

nguo`i noi tieng, nhieu nam l thi truong cua Bourg-la-Reine. Me ng am hieu

nhie`u lnh vuc nhu trie t hoc, ngn ngu


, tha`n hoc. Galois duoc me day tie ng Hy

lap, Latinh, than hoc cho den nam 12 tuoi.

Thng 10 nam 1823, Galois bat da`u de n truo`ng v vo hoc lop 4, Truo`ng Louis
Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

11

ng kie n su noi day cua hoc sinh huong u


ng cuoc
le-Grand. Tai dy, Galois som chu

cch mang cho ng lai vua Louis XVIII v sau d l vua Charles X. Ga`n 40 hoc sinh

cua truo`ng bi duoi hoc trong nam hoc dau tin cua Galois. Viec hoc cua Galois

trong nam hoc da`u tin dien ra thuan loi. Galois dat diem so to t v nhan duoc hoc

bong. Tuy nhin, viec hoc trn lop ngy cng tro nn km hap dan v Galois phai

luu ban vo nam 1826 do thie u diem mn tu tu` hoc.

Nam 1827, Galois tham gia kha hoc ton da`u tin voi gio su M. Vernier, v

som say m mn hoc ny. Nam 1828, Galois thi vo truo`ng cole Polytechnique,

truo`ng dai hoc danh gi hng da`u cua Php nhung khng do. Quay tro ve` Louis
le-Grand, anh tham gia kha hoc ton voi gio su Louis Richard (1795-1849) v

`
`

a
e
bat d u nghin cuu nhu
ng d ti ring biet cua mnh. Galois tm doc cc gio trnh

p nhu Hnh hoc cua Legendre, l thuye t Langrange...Richard vie t ve`


ton cao ca

ng lnh vuc kh nha t cua ton hoc.


Galois Sinh vin ny ch quan tm de n nhu

c ht cua ton hoc lm anh chenh mang hon voi viec hoc trn lop. Phie u nhan
Su

`
`

xt ve Galois nhu
ng nam d deu m ta anh l mot hoc sinh khc thuo`ng, lap

di, doc do v khp kn. Thng 4 nam 1829, Galois c cng trnh ton da`u tin

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

12

Hnh 5: Chn dung Galois duoc anh trai ve lai nam 1848

t ban trn tap ch Annales de Mathmatiques ve` lin phn so . Cuo i thng 5 v
xua

`
u
dau thng 6, Galois gui cho Vien hn lm khoa hoc Php cc ke t qua nghin cu

ve` nghiem cua phuong trnh dai so . Cauchy (1789-1857) l nguo`i duoc phn cng

phan bien v ng d bc bo cc ket qua ny.

Tham kich ba t da`u xay ra voi Galois khi cha anh tu tu tu` mot su vu co c hiem


cua vi tha`y te vng Bourg-la-Reine. Cha cua Galois l mot chnh khch theo phi

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

13

y gio` giu
c tap tho`i ba
cong ha. Nhu
ng xung dot chnh tri phu
a phi cong ha v

bao hong d li cuon v gp phan day den nhu


ng bi kich lin tiep cho Galois

v gia dnh anh. Ci che t cua cha gy so c manh me v tc dong lon de n cuoc do`i

Galois sau ny.


hai vo Truo`ng
Ch vi tua`n sau ci che t cua cha, Galois phai trai qua la`n thi thu
cole Polytechnique. V Galois lai rot ! Khng nan ch, thng 12 nam 1829, Galois

thi v do vo truo`ng cole Normal. Trong k thi d, vi gim khao mn ton d c

nhan xt ve` Galois nhu sau :

Hoc sinh ny nhie`u khi dien ta mot cch ro i ram tuong cua mnh nhung

u.
l mot hoc sinh thng minh v c kha nang dac biet trong nghin cu

Cn nhu
ng nhan xt cua vi gim khao mn van hoc l :

Dy l hoc sinh duy nha t tra lo`i ra t to`i cu hoi cua ti v to ra khng bie t

g ca. Truoc dy, nhie`u nguo`i ni voi ti ra`ng hoc sinh ny c nang khie u

`
`
dac biet ve ton hoc. Ti that su ngac nhin ve dnh gi d v sau k thi

ny, ti cho ra`ng anh ta khng thng minh lam.


Nguyen Chnh T

14

` lich su
Vi nt ve

Cuo i nam 1829, Galois lai gui mot cng trnh khc ve` l thuye t phuong trnh cho

`
Cauchy. Mot lan nu
a Cauchy khng thu`a nhan ke t qua cua Galois. Thng 2 nam

1830, Galois gui cng trnh Ve` die`u kien mot phuong trnh giai duoc ba`ng can

c cho Vien hn lm khoa hoc Php de tham du giai thuong ton hoc cua Vien.
thu

Thu k Vien, gio su noi tie ng J. Fourier (1768-1830), l nguo`i phan bien cng

trnh cua Galois. Nhung Fourier qua do`i dot ngot vo thng 4 nam 1830. V cng

trnh cua Galois khng bao gio` duoc tm thay nu


a. Khoang tho`i gian ny, Galois

t ban trn Bulletin


bie t ra` ng mot bi bo cua nh ton hoc qu co Abel duoc xua

de Frussac c mot phan ket qua giong cua mnh. Sau khi tm doc cc bi bo cua

c), Galois d hon thnh cc nghin cu


u ve` cc hm
Abel v Jacobi (1804-1851, Du
elliptic v tch phn aben. Galois d dang 3 cng trnh trn Bulletin de Frussac
trong thng 4 nam 1830. Trong thng 6, Galois bie t tin giai thuong ton hoc cua

Vien hn lm d duoc trao do`ng tho`i cho Abel v Jacobi.

Thng 6 nam 1830, nuoc Php suc si voi nhu


ng xung dot giu
a phe cong ha

v bao hong. Vua Charles X bi truc xuat khoi Php, nhuo`ng ngai vng cho vua

Louis-Phillipe. Cc cuoc bieu tnh, bao loan, dn p tie p tuc xay ra thuo`ng xuyn

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

15

trn cc duo`ng pho Paris. Hieu truong truo`ng cole Normal, GS. M. Guigniault,

nhot hoc sinh trong truo`ng de trnh khng cho hoc sinh tham gia xuo ng duo`ng.

Tro tuong ra ngoi khng thnh, Galois viet mot bi bo dang trn Gazette des

coles de phan do i viec kha cua nho t hoc sinh trong truo`ng cua hieu truong.

Galois bi duoi hoc v tham gia vo pho binh, mot binh chung trong qun doi

hong gia. Tuy nhin, de n thng 12 nam 1830, pho binh bi giai tn boi sa c lenh

cua nh vua do lo so binh chung ny l moi de doa cho ngai vng.

p thu
Galois co gang quay tro lai lm ton. Anh mo mot lop hoc ve` dai so cao ca

ht khoang 40 sinh vin. Nhung sau buoi hoc da`u tin, so sinh vin giam mot cch

nhanh chng v cuoi cng lop hoc tan r. Nhu


ng cng trnh cuoi cng trong do`i

Galois l 2 bi bo nho dang trn Annales de Gergonne (thng 12 nam 1830) v


trn Gazette des coles (thng 1 nam 1831).
Thng 1 nam 1831, theo goi cua vien s Vien hm lm khoa hoc Php Poisson

ba, Galois gui cng trnh nghin cu


u ve` phuong trnh cua
(1781-1840), la`n thu
mnh cho Vien hn lm.

Chnh su nuoc Php lai li cuo n Galois, nguo`i dang mang tm trang nang ne`

Nguyen Chnh T

16

` lich su
Vi nt ve

t hanh do`n dap. Nguo`i thanh nin ny lin tie p roi


khi phai do i mat voi nhu
ng ba

vo vng xoy cua nhu


ng ngh v hnh dong tiu cuc. Cuo i nam 1830, muo`i chn

s quan pho binh bi ba t ve` toi m luu lat do ngai vng, nhung duoc tha bong sau

c mot bu
d. Ngy 9 thng 5 nam 1831, nhu
ng nguo`i cong ha to chu
a tiec cho

n khch tu` khng kh cua bu


mu`ng su kien ny v ph truong thanh the . Pha
a

tiec, Galois deo knh, tay ca`m dao gam ku goi moi nguo`i cho ng lai nh vua. Sau

bu
a tiec, Galois bi bat giam o nh t Sainte-Plagie. Ra ta, Galois duoc tha bong

vo ngy 15 thng 6 nam 1831. Ngy 14 thng 7, k niem su kien nguc Bastille,

`
`

Galois lai xuat hien o hng dau trong cuoc bieu tnh ram ro cua nhu
ng nguo`i cong

ha, voi trang phuc pho binh, tay ca`m sng v kie m. Galois lai bi to ng giam vo

Sainte-Plagie. Lan ny Galois bi ket n 6 thng t giam. Trong t, Galois nhan

3 cho
duoc tin ve` so phan ham hiu cua cng trnh khoa hoc m anh gui la`n thu

Vien hn lm khoa hoc Php. Poisson nhan xt ve` cng trnh cua Galois :

ng minh cua Galois. Ra t tie c, lap luan


Chng ti d co gang de hieu chu

ng ket qua dat duoc chua du de chng ti


cua tc gia khng r rng v nhu

khang dinh duoc tnh dng dan cua cng trnh...Ti cho ra`ng tc gia nn

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

17

bin soan lai ton bo ke t qua cua mnh trong mot cng trnh tho ng nha t de

c tnh thuye t phuc lon hon.

Thng 3 nam 1832, dich ta honh hnh o Paris. Galois cng cc t nhn duoc

chuyen de n nh an duong Sieur Faultrier. Tai dy, mot con gi mt tuong chu`ng

`
c the lm diu di nhu
ng dau buon v tan trong lng nguo`i t tre. Galois dem lng

t hanh
yu Stephanie-Felice du Motel, con gi cua mot nh vat l trong vng. Ba

thay, day l mot moi tnh don phuong v lai l khoi dau cho bi kich lon nhat cua

Galois. Sau khi duoc tu do vo ngy 29 thng 4 nam 1832, Galois tie p tuc theo

duoi c gi no, nhung c lun tm cch tu` cho i tnh cam cua anh.

Trong tho`i gian ny, nghe theo lo`i khuyn cua Poisson, Galois lang le xu chuoi

lai nhu
ng pht minh cua mnh ba`ng nhu
ng trang vie t voi vng (Hnh 6).

The roi, Galois bi li vo cuoc dau sng dinh menh vo ngy 30 thng 5 nam

u sng van chua thuc

1832 voi Perscheux dHerbinville. Nguyn nhn cua cuoc da

su r rng nhung cha c cha n l c lin quan truc tie p de n Stephanie-Felice du

c tron de vie t bu
c
Motel. Nhu tin don duoc ket cuc, dm 29 thng 5, Galois thu

thu cuo i cng cho nguo`i ban Auguste Chevalier, tm tat lai ton bo pht minh

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

18

Hnh 6: Mot trang ban thao cua Galois

t nhie`u doan trong bu


c thu bi bi xa nhie`u la`n voi ch thch ti
cua mnh. Ra

u truo`ng v ke t cuc

khng c du tho`i gian. Sng hm sau, Galois buoc chn de n da

tin lieu d xay ra. Cuo i ngy, mot nguo`i nng dn trong vng pht hien Galois

`
`
bi trong thuong nam trn cnh dong v dua anh vo benh vien. Ngy 31 thng 5

nam 1832, Galois trt hoi tho cuo i cng tai benh vien Cochin v duoc an tng tai

Nguyen Chnh T

` lich su
Vi nt ve

19

Montparnasse 2 ngy sau d.


c thu cng ton bo nhu
Anh cua Galois v Chavalier gui bu
ng ban thao dang

c) v Jacobi nhu di chc cua anh. Khng


do cua Galois cho Gauss (1777-1855, Du
ng hoac kie n no tu` Gauss v Jacobi. May
hieu v l do g, khng c mot phan u

man l sau d, cng trnh cua Galois den duoc tay Liouville. Muo`i mot nam sau,

Liouville d vie t thu thng bo cho Vien hn lm Php ve` su dng da n v su sa c

trong ket qua cua Galois ; ng d cho xuat ban nhu


ng pht minh cua Galois trn
tap ch Revue Encyclopdia cua mnh vo nam 1846.

c thu dinh menh cua mnh ba` ng nhu


Galois ke t thc bu
ng dng :

Xin gui cho Gauss v Jacobi de ho dnh gi cng khai, khng phai ve` tnh

`
ng dinh l ny. Ti hi vong hau
dng dan m l tam quan trong cua nhu

the se c nguo`i tha y duoc su su sac cua chng cung nhu giai m duoc ta t

ng b an hien tho`i.
ca nhu

Pht minh m Galois dem lai cho khoa hoc de tu` d hau the d, dang v se tie p

t Galois.
tuc giai m l l thuye t mang tn ng : L thuye

Nguyen Chnh T

20

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

Nguyen Chnh T

Chuong 0

KIEN THUC CHUAN BI

t cua dai
c chuan bi, ta nha c lai cc kie n thu
c co ban nha
Trong pha`n Kie n thu

a
u
so d i cuong se d oc su dung trong cuon sch ny. Chung minh cua cc ket qua

y trong cc gio trnh dai so o Cao dang v Dai hoc. Cc kie n


ny de dng tm tha

c su sac hon ve L thuyet nhm can thiet se duoc trnh by chi tie t trong Pha`n
thu

Phu luc. Dac biet, viec giai quye t cc bi tap cuo i tie t ny tao die`u kien cho doc gia

nam tot hon cc tnh chat v phuong php co ban su dung trong L thuyet truo`ng

c.
v vnh da thu
21

22

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

CU
A TRUO
` NG. DA
C SO
` NG.
0.1 TRUO

Truo`ng l mot vnh giao hon c don vi khc 0 v moi pha`n tu

Dinh ngha.

khc 0 de`u kha nghich.

Nhan xt 0.1. Truo`ng l mot mie`n nguyn, dac biet truo`ng khng c uoc cua 0.

V du 1. Q l truo`ng cc so hu
u t voi cc php ton cong v nhn thng thuo`ng.

c C.
Tuong tu, ta c truo`ng R cc so thuc v truo`ng cc so phu

V du 2. Vnh thuong Zn = Z/nZ l mot truo`ng khi v ch khi n nguyn to .

Truo`ng Zp voi p nguyn to l truo`ng hu


u han c p pha`n tu.

u truo`ng l mot do`ng ca


u vnh bie n don vi thnh don
Mot do`ng ca

u v dang

D
i
nh
ngh
a.
vi. Tuong tu nhu vnh, ta c khi niem don cau, ton ca

u truo`ng.
ca
u (dang ca
u) truo`ng tu` F vo F goi l mot tu
Cho F l mot truo`ng. Mot do`ng ca

`
dong cau (tu dang cau) truong. Tap tat ca cc tu dang cau truo`ng voi php ton

tch cc nh xa tao thnh mot nhm, k hieu Aut(F ).


u truo`ng de`u l don ca


u.
Nhan xt 0.2. Moi do`ng ca

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

23

a pha`n tu 1 cua truo`ng F duoc goi l truo`ng


Mot vnh con A chu


Dinh ngha.
y pha`n tu nghich dao.

con ne u A on dinh voi php la

Nhan xt 0.3.

(i) Mot truo`ng con cua F l mot truo`ng voi cc php ton cam sinh.

(ii) Giao cua mot ho khc rong cc truo`ng con l mot truo`ng con.

Cho F l mot truo`ng. Xt nh xa

: Z
F
m 7 m 1F .
u vnh. Xt Ker(), ta c cc truo`ng
ng minh ra`ng l mot do`ng ca
De dng chu

hop sau:

Ker() 6= 0. Do Z l mie`n nguyn chnh, ta c Ker() = (p) voi p > 0 l so


t thoa p 1F = 0. R rng p l mot so nguyn to . Suy ra
nguyn duong nho nha

u tu` Zp vo F , do d F chu
u
a mot truo`ng con dang ca
cam sinh mot don ca

a trong tat ca cc truo`ng con cua F . So nguyn to


voi Zp. Truo`ng con ny chu
p duoc goi l dac so cua truo`ng F .

Nguyen Chnh T

24

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

t de m 1F = 0. Khi d mo rong duy


c l 0 l so nguyn duy nha
Ker() = 0, tu

u truo`ng tu` Q vo F dinh boi


t thnh mot do`ng ca
nha
1

a mot truo`ng con dang cau voi Q v


m/n 7 (m)(n) . Do d F chu

t ca cc truo`ng con cua F . Khi d ta ni F l


a trong ta
truo`ng con ny chu
truo`ng c dac so 0.

t ca cc truo`ng con cua F goi l


Cho F l mot truo`ng. Giao cua ta

Dinh ngha.

truo`ng con nguyn to cua F .


Tu` ke t qua trn, ta c:
Menh de` 0.4. Mot truo`ng dac so p c truo`ng con nguyn to dang ca u voi Zp xc

dinh boi m 7 m1F . Mot truo`ng dac so 0 c truo`ng con nguyn to dang ca u voi Q

m
1
xc dinh boi n 7 (m1F )(n1F ) .

t mot do`ng ca
u tu` Q hay Zp vo mot
Nhan xt 0.5. Ch ra` ng ch c duy nha

u d xc dinh nhu trong menh de` trn. That vay, gia


truo`ng cho truoc F v do`ng ca

su F c dac so 0 v : Q F l mot dong cau truo`ng. Khi d m N,

(m) = (1 + + 1) = m(1) = m1F .


Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

25

Hon nu
a, (m) = (m) = (m1F ) = (m)1F . Hay
(m) = m1F , m Z.
Do d
(m/n) = (m1F )(n1F )1 voi moi m/n Q.

u, ta lun
Tuong tu voi truo`ng hop F c dac so p v : Zp F l mot do`ng ca

c (m) = m1F .
C
0.2 VNH DA THU
c
Cho A l mot vnh giao hon c don vi 1 6= 0. K hieu A[x] l vnh cc da thu

c
bie n x siu viet c he tu trong A. Mot da thu

f = a0 + a1x + + anxn A[x], an 6= 0


a trong A[x] nhu mot vnh con.
goi l c bac n, k hieu deg(f ). Khi d vnh A chu

c A[x] v
c). Cho vnh da thu
Menh de` 0.6 (Tnh pho dung cua vnh da thu

R l mot vnh giao hon v R. Khi d moi do`ng ca u vnh : A R mo

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

26

rong duy nha t thnh do`ng ca u vnh tu` A[x] vo R thoa

(x) = v (a) = (a), a A.


Menh de` 0.7. Cho f, g A[x] v g 6= 0 c he tu dan da`u kha nghich. Khi d, to`n

tai duy nha t q, r D[x] sao cho f = gq + r voi r = 0 hay deg(r) < deg(g). Da

c q (tuong u
ng r) goi l thuong (tuong u
ng du) cua php chia (Euclide) f cho g.
thu

c trn truo`ng dng mot vai tr dac biet quan trong trong L thuye t
Vnh da thu

mo rong truo`ng v Galois. Suo t trong cuo n sch ny, ta k hieu F l mot truo`ng

ne u khng c giai thch khc.


He qua 0.8. Moi idan cua F [x] de`u l idan chnh. Hon the idan (f ) F [x] l

toi dai khi v ch khi f ba t kha quy.

t cua 2 da thu
c cho truoc
Thuat ton Euclide cho php ta tm uoc chung lon nha

c s, t trong he qua sau:


v hon the , cho php ta tm cc da thu

c
He qua 0.9. Cho f, g F [x]. K hieu d = (f, g). Khi d to`n tai cc da thu

s, t F [x] sao cho sf + tg = d.


Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

27

Voi Maple, cc thuat ton trn trong Q[x] duoc cho boi cc lenh the hien trong

v du sau:

c
Su dung Maple 1. De tnh du v thuong cua php chia da thu

f = x5 + 2 x4 + x3 + x 1
cho g = x3 x + 3, ta c the dng lenh rem hoac quo:

>
rem(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,q);
7 3 x x2
>

q;
x2 + 2 x + 2

Nhu the khi chia f cho g ta duoc thuong l x2 + 2x + 2 v du l

2
7 3x x .
t trong Q[x], ta dng lenh
De tnh uoc chung lon nha

>
gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x);
1
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

28

c s, t sao cho sf + tg = d nhu v du sau


Lenh trn cung cho ta tnh duoc da thu

dy.
>

gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,s,t);
1

>

s,t;

64
511

24
511

1
511

x2 ,

149
511

18
511

x2 +

79
511

22
511

x3 +

1
511

x4

ng.
Tnh ton trong vnh Zp[x], ta dng lenh Rem v Gcdex tuong u

Menh de` 0.10. Cho f Z[x] ba t kha quy trn Z. Khi d f ba t kha quy trn Q.

c thuoc vnh D[x]


Cho D l mot mie`n nguyn Gauss. Mot da thu

D
i
nh
ngh
a.

`
`

goi l chuan tac neu he tu dan dau cua f bang 1.

c chuan tac. Ne u g Q[x] l mot uoc


Menh de` 0.11. Cho f Z[x] l mot da thu

chuan tac cua f trong Q[x] th g Z[x].


ng minh. Xem BT 0. 14.
Chu
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

29

t kha quy cua Eisenstein).


Menh de` 0.12 (Tiu chuan ba

Cho f = anxn + + a0 Z[x]. Ne u to`n tai mot so nguyn to p sao cho:

p - an, p|ai, i = 0, . . . , n 1 v p - a0 th f bat kha quy trong Q[x].


r
Menh de` 0.13. Cho f = a0 + + anxn Q[x]. Ne u pha`n tu
Q, voi
s

(r, s) = 1, l nghiem cua f th r | a0 v s | an.

c khc 0
Su dung Maple 2. Maple c the tm dang nhn tu ha cua mot da thu

t ky` trong Q[x] hay Zp[x] ba` ng lenh factor hay Factor.
ba

>
factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5);
(2 x2 + 1) (x2 + 2 x + 5)
>

Factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5) mod 13;


2 (x + 4) (x2 + 7) (x + 11)

u chnh ta c Z Zm mo rong ta`m thuo`ng thnh


Xt vnh thuong Zm. Ton ca

u vnh Z[x] Zm[x] bie n f = anxn + +a0 thnh f := anxn + +a0.


ton ca
Nguyen Chnh T

30

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

Menh de` 0.14. Cho f Z[x]. Ne u to`n tai mot so nguyn to p khng chia he t he tu

cao nha t cua f v f ba t kha quy trong Zp[x] th f ba t kha quy trong Q[x].
ng minh. Xem Bi tap 0. 8.
Chu

t kha
c ba
Ch ra` ng, menh de` trn ch cho mot die`u kien du. C nhu
ng da thu

quy trong Q[x] nhung anh cua n trong Zp[x] l kha quy voi moi so nguyn to p,

xem Bi tap 0. 6.

NHM HU
T SO
U HAN
0.3 MO

p cua mot nhm (nhn) hu


Ca
u han G l so pha`n tu cua nhm, k hieu (G : 1) hay

p cua mot pha`n tu a G l ca


p cua nhm con cyclic sinh ra boi a. Ta gioi
|G|. Ca

thieu mot so nhm hu


u han quan trong se gap trong noi dung cua cuo n sch ny.

a) Nhm dihedral D2n


ng cua da gic de`u n canh
Nhm dihedral D2n cn goi l nhm cc php do i xu

c l nhm cc php bien doi dang cu cua mat phang bien Pn thnh chnh n.
Pn, tu

Goi l php quay c tm l tm cua Pn v gc quay l 2/n (gc dinh huong).

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

31

p n. Goi l php do i xu
ng truc voi truc do i xu
ng di qua mot dnh
R rng c ca

chon truoc cua Pn. Cap cua bang 2. Khi d

D2n = { i j | i = 0, 1 ; j = 1, . . . , n}
p ba` ng 2n.
c ca
De dng ch ra ra`ng
D2n =< , | n = 2 = 1, = 1 > .
ng Sn
b) Nhm do i xu
ng Sn l nhm cc php hon vi n pha`n tu cua tap
Nhm do i xu

`
`

= {1, . . . , n}, c cap bang n!. Moi phan tu cua Sn goi l mot php the. Nhm

o
d i xung Sn voi n 3 l mot nhm khng giao hon.

Mot vng xch = (a1 a2 . . . am) go`m cc so tu nhin phn biet cua bieu dien

mot php the cua Sn dinh boi (ai) = ai+1 voi 1 i m 1, (am) = a1 v

giu
nguyn cc pha`n tu cn lai cua .

a m pha`n tu. Hai vng xch goi l doc


Vng xch goi l c do di m ne u n chu

lap ne u chng khng c pha`n tu chung. Tch cua 2 vng xch doc lap c tnh giao


Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

32

ng minh de dng ke t qua sau.


hon. C the chu

Menh de` 0.15. Moi php the de`u c the bieu dien mot cch duy nha t (sai khc thu

tu) duoi dang tch cua cc vng xch doc lap. Bieu dien ny duoc goi l bieu dien

vng xch cua php the.


V du 3. Trong S12, cho php the dinh boi:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
12 2 3 1 11 9 5 10 6 4

Ta c = (1 12 8 10 4)(5 11 7)(6 9).


Khi duoc bieu dien ba` ng tch cua cc vng xch doc lap, nghich dao cua php the

duoc xc dinh mot cch de dng ba`ng cch vie t dao nguoc cc pha`n tu trong cc vng

xch doc lap cua n. V du, voi php the o trn, ta c

1
= (4 10 8 12 1)(7 11 5)(6 9).
ng minh duoc ke t qua sau.
Ta cung de dng chu

Menh de` 0.16. Ca p cua php the ba`ng boi chung nho nha t cua do di cua cc

vng xch trong bieu dien vng xch cua .


Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

33

ng minh. Xem Bi tap 0. 16.


Chu

Mot vng xch c do di ba` ng 2 goi l mot php chuyen tr. Moi vng xch de`u

duoc bieu dien (khng duy nhat) bang tch cua cc php chuyen tr, chang han :

= (a1 a2 . . . am) = (a1 am) (a1 a3)(a1 a2).


(1)
Tu` d suy ra :
Menh de` 0.17. Moi php the de`u bieu dien duoc duoi dang tch cua cc php


chuyen tr.
t ca cc php chuyen tr cua Sn sinh ra Sn. Ke t qua sau
Nhu the tap hop T ta

cung duoc su dung sau ny.

ng Sn duoc sinh boi vng xch (1 2 . . . n) v php


Menh de` 0.18. Nhm do i xu

chuyen tr (1 2).
ng minh. Cho c = (1 2 . . . n) v t = (1 2). Goi G l nhm con sinh boi t v
Chu

a pha`n tu c tc1 = (2 3), nn chu


a
c. Khi d G chu
c(2 3)c1 = (3 4), . . .
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

34

a cc php chuyen tr dang (m m + 1). Suy ra G chu


a cc pha`n tu
v do d chu

(1 2)(2 3)(1 2) = (1 3) ;

(1 3)(3 4)(1 3) = (1 4) ; ...

a cc php chuyen tr dang (1 m). Do d G chu


a cc pha`n tu dang
nhu the G chu

(1 m)(1 r)(1 m) = (m r) voi moi m, r {1, . . . , n}. Tat ca cc php chuyen tr

y o menh de` trn. Do d G = Sn.


sinh ra Sn nhu d tha

u cua php the v gioi thieu nhm thay phin An.


Ta nha c lai khi niem da

Dat
Y
n =
(xi xj ).
1i<jn

Voi Sn, tc dong cua trn n dinh boi:

x(i) x(j) .
(n) =
1i<jn

t hien dng mot la`n voi


Do l mot song nh, moi nhn tu (xi xj ) cua n xua

u + hay trong (n). Nhu the , ta c (n) = n.


da
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

Dat

35

sign() =

(n)
n

{1}

u cua php the .


goi l da

Php the goi l php the cha n ne u sign() = 1, l php the le

Dinh ngha.

neu sign() = 1.
Menh de` 0.19. nh xa sign : Sn {1} l mot ton ca u nhm.

ng minh. Ta c
Chu
Q

Q
x (i) x (j)
x(i) x(j)
1i<jn
1i<jn

sign( ) =
Q
Q
x(i)(j)
(xi xi)
1i<jn

1i<jn

= sign( ) sign().
y ra` ng sign l mot ton nh v anh cua php chuyen tr (1 2) ba` ng 1. Nhu
De tha

u nhm.
the sign l mot ton ca

He qua 0.20. Tap hop ta t ca cc php the chan trong Sn l mot nhm con chuan

tac cua Sn c ch so ba`ng 2, goi l nhm thay phin (trn n pha`n tu), k hieu An.

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

36

u cua php chuyen tr ty (i j). Ta d bie t php chuyen tr


V du 4. Ta tnh da

(1 2) l mot php the le. Goi = (1 i)(2 j) l php the hon vi 1 cho i v 2 cho j.

Khi d ta c (i j) = (1 2) . V sign l dong cau nhm, ta c


sign(i j) = (1) sign( )2 = 1.
Vay php chuyen tr l php the le.

Menh de` 0.21. Mot vng xch do di m l php the le khi v ch khi m l so chan.

Suy ra, mot php the l le khi v ch khi so cc vng xch do di chan trong bieu

dien vng xch cua l mot so le.

ng minh. Mot vng xch do di m c the bieu dien nhu tch cua m 1 php
Chu

ng minh.
chuyen tr (xem (1)). Do moi php chuyen tr l le, suy ra die`u phai chu
c) Nhm quaternion
Nhm quaternion Q8 l nhm c 8 pha`n tu, xc dinh nhu sau. Cho

Q8 = {1, 1, i, i, j, j, k, k},
voi php nhn dinh boi:

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

37

1a = a1 = a voi moi a Q8 ;

(1)(1) = 1 ; (1)a = a(1) = a voi moi a Q8 ;

ii = jj = kk = 1 ;
ij = k ;

ji = k ;

jk = i ;

kj = i ;

ki = j ;

ik = j.

t ca cc tin de` cua nhm de`u thoa mn.


De dng kiem tra ta
0.4 HM EULER
t quan trong cua n. Pha`n
Ta nha c lai khi niem hm Euler v mot so tnh cha

t ny duoc thuc hien trong pha`n Bi tap.


ng minh cc tnh cha
chu

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

38

Hm Euler l mot nh xa tu` N vo N dinh boi

Dinh ngha.

(n) = #{m N | m n, (m, n) = 1}.


Ngha l (n) l so cc so tu nhin khng lon hon n v nguyn

to cng nhau voi n.

t cua hm Euler duoc pht bieu trong menh de` sau.


Mot so tnh cha

Menh de` 0.22. K hieu l hm Euler. Khi d:

(i) (p) = p 1 voi p l so nguyn to ;


(ii) (pm) = (p 1)pm1 ;
(iii) (ab) = (a)(b) voi moi (a, b) = 1 ;

mr
1
(iv) Ne u a = pm
1 pr th
(a) = a(1
(v)

1
p1

) (1

1
pr

);

(d) = n.

d|n
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

39

ng minh. Xem Bi tap 0. 17.


Chu

p
Bi ta

` sau:
e
),
sai
(S)
cho
cc
me
nh
d
0. 1 . Chon dng (D

t ky` cua F [x] de`u to`n tai uoc chung lon nha
t.
c ba
a) Hai da thu

u vnh.
ng tu` F [x] vo Z cho boi f 7 deg(f ) l mot do`ng ca
b) Tuong u

u voi truo`ng cc thuong cua n.


c) Moi truo`ng de`u dang ca

d) Vnh Zn l mot mie`n nguyn khi v ch khi n l mot truo`ng.

c trn truo`ng F de`u c mot nghiem trong F .


e) Moi da thu

t kha quy trn Q de`u ba


t kha quy trn Z.
c ba
f) Moi da thu

t kha quy trn Q th ba


t kha quy trn R.
c ba
g) Moi da thu

t kha quy bac n trn Q (trn R, trn C).


c ba
h) C v han cc da thu

c nguyn to cng nhau th c bac khc nhau. (Xem HD 250)


i) Nhu
ng da thu

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

40

0. 2 . Cho F l truo`ng c dac so p > 0. Xt nh xa

: F F
a

7 ap.

u truo`ng. Suy ra
ng minh ra` ng l mot do`ng ca
goi l nh xa Frobenius. Chu

neu F l truo`ng hu
(Xem HD 250)
u han th l mot tu dang cau.

0. 3 . Cho D l mie`n nguyn v FD l truo`ng cc thuong cua n. Cho K l mot

u vnh. Chu
ng minh ra` ng to`n tai duy
truo`ng v : D K l mot don ca

nhat mot dong cau truo`ng : FD K sao cho (a) = (a), a D. Suy

t cua truo`ng cc thuong cua D.


ra tnh duy nha
(Xem HD 250)
u cua truo`ng cc so hu
0. 4 . Xc dinh cc tu do`ng ca
u ty. Tuong tu, xc dinh cc tu

p
`

c Fermat a a mod p vi moi a Z. (Xem


dong cau cua Zp; suy ra cng thu

HD 251)
ng minh ra` ng mot truo`ng F c dac so 0 (tuong u
ng p nguyn to ) khi v
0. 5 . Chu

`
`

ng Zp) vo F . Hon
ch khi ton tai mot dong cau (don cau) truo`ng tu` Q (tuong u

u truo`ng d l duy nha


t.
nu
a, do`ng ca
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

41

(Xem HD 252)
t kha quy trn Z nhung
ng minh ra`ng f ba
0. 6 . Cho f = x4 10x2 + 1 Z[x]. Chu
c trong Zp[x] voi moi p nguyn to .
kha quy khi xt nhu mot da thu

(Xem HD 252)
ng minh He qua 0.8.
0. 7 . Chu
(Xem HD 252)

ng minh Menh de` 0.14.


0. 8 . Chu
(Xem HD 253)

0. 9 . Tm d = (f, g) voi f, g Z11[x] cho boi f = x5 +2x4 +3x3 +3x2 5x+2, g =


2x3 + 7x2 + 5x 2. Tm s, t Z11[x] sao cho sf + tg = d. Nn su dung Maple.

(Xem HD 253)
ng minh dang tong qut cua MD
0. 10 . Chu
. 0.10: cho D l mie`n nguyn Gauss v

FD l truo`ng cc thuong cua D. Ne u f D[x] ba t kha quy trn D th ba t kha


quy trn FD .

(Xem HD 253)

t kha quy cua cc da thu


c sau dy. Trong truo`ng hop kha quy,
0. 11 . Xc dinh tnh ba

c trn truo`ng ch ra.


tm dang nhn tu ha cua da thu

Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

42

a) x4 + 1 trn Q.

e) x3 7x2 + 3x + 3 trn Q.

b) x4 + 1 trn R.

f) x4 + 15x3 + 7 trn Q.

c) x7 + 11x3 33x + 22 trn Q.

g) x4 + 7 trn Z17.

d) x4 + x3 + x2 + x + 1 trn Q.

h) x3 5 trn Z11.

(Xem HD 253)

c sau dy (truoc tin trong Q sau d trong R, C).


0. 12 . Tm nghiem cua cc da thu

a) x3 + 1.
d) x2 + 1.
b) x3 6x2 + 11x 6.

e) x4 + x3 + x2 + x + 1.

c) x5 + x + 1.

f) x4 6x2 + 11.
(Xem HD 254)

t ca cc da thu
t kha
c chuan tac x2 + bx + c Z5[x]. Da thu
c no ba
0. 13 . Tm ta
ng minh tiu
quy ? Trong moi truo`ng hop, tnh := b2 4c. Du don v chu

t kha quy theo .


chuan ba
(Xem HD 254)
ng minh Menh de` 0.11.
0. 14 . Chu

(Xem HD 254)
Nguyen Chnh T

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

43

p2 p

ng minh ra` ng trong Zp[x] c dng


0. 15 . Cho p l mot so nguyn to . Chu
da

2
t kha quy bac 2.
c chuan ta c ba
thu
(Xem HD 255)

ng minh Menh de` 0.16 ba` ng cch chu


ng minh cc khang dinh sau.
0. 16 . Chu

Ne u = (a1 a2 . . . am) th voi moi i {1, 2, . . . , m}, ta c i(ak ) = ak+i

y thang du theo modulo m.


voi k + i duoc la

Trong mot nhm nhn G, cho a, b l 2 pha`n tu giao hon duoc, khi d
n n

n
(ab) = a b voi moi n Z.

ng minh ra` ng
0. 17 . Cho l hm Euler. Chu
a) ne u q | n th (qn) = q(n) ;
b) ne u (p, n) = 1 v p nguyn to th (pn) = (p 1)(n) ;
c) suy ra ne u p nguyn to v (p, n) = 1 th
(pmn) = (p 1)pm1(n) ;
d) suy ra (ab) = (a)(b), (a, b) = 1 ;
Nguyen Chnh T

44

e)

N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE

(d) = n.

(Xem HD 255)

d|n

ng minh ra` ng moi nhm con hu


* 0. 18 . Cho F l mot truo`ng. Chu
u han cua nhm

nhn F = F {0} l mot nhm cyclic. Suy ra neu F l truo`ng hu


u han th

F l nhm cyclic.
(Xem HD 256)
u cua truo`ng R.
* 0. 19 . Xc dinh tap cc tu do`ng ca

(Xem HD 257)

Nguyen Chnh T

Chuong 1
RO
NG TRUO
` NG
MO

RO
RO
`NG. BA
`NG
NG TRUO
C CUA MO
NG TRUO
1 MO

RO
` NG
NG TRUO
1.1 MO

Cho truo`ng K v F l mot truo`ng con cua K. Khi d F K goi

`
u
l mot mo rong truong v K d oc goi l mot mo rong (truong) cua

D
i
nh
ngh
a.

F . Mot mo rong truo`ng F K cn duoc k hieu l K : F hay

K/F .
45

46

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

Nhan xt 1.1. (i) Moi truo`ng de`u l mo rong cua truo`ng con nguyn to cua n.

(ii) Cho K : F l mot mo rong truo`ng. Khi d truo`ng con nguyn to cua chng

trng nhau.
V du 5. Q R, Q C, R C l cc mo rong truo`ng.

c hu
V du 6. Cho F l mot truo`ng v F (x) l truo`ng cc phn thu
u ty bie n x siu

`
t F voi cc phn thu
c ha` ng, ta c F F (x) l mot mo rong
viet trn F . Dong nha

truo`ng.
u
Cho K : F v L : F l cc mo rong truo`ng cua F . Mot do`ng ca

u) truo`ng : K L thoa (a) = a, a F goi l


(dang ca

u
F -dong cau (F -dang cau). Mo rong K : F duoc goi l F -dang ca


Dinh ngha.

`
u tu` K vo L, k

voi mo rong L : F neu ton tai mot F -dang ca

u (F -dang ca
u) goi
hieu K
=F L. Ne u K = L th cc F -do`ng ca

l F -tu dong cau (F -tu dang cau).

Tong qut hon, ta c:


Nguyen Chnh T

`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro

L l cc mo rong truo`ng,

u) truo`ng. Do`ng
u (dang ca
: F E l mot do`ng ca

Dinh ngha.

(dang cau) : K L goi l mot mo rong cua

(a) = (a), a F .
Cho F

K v E

47

cho
u
ca
ne u

u voi mo rong E L ne u to`n tai


Mo rong F K goi l dang ca

D
i
nh
ngh
a.
cc dang cau i : F E v mot mo rong cua n j : K L,

ngha l j(a) = i(a), a F.


u cua cc mo rong truo`ng l mot quan he tuong
Nhan xt 1.2. Quan he dang ca

duong. Dac biet, quan he


=F l mot quan he tuong duong.

Menh de` 1.3. Cho K : F v L : F l cc mo rong truo`ng, cho : K L l mot

F -dong cau. Cho K l mot nghiem cua f F [x]. Khi d () L l mot

nghiem cua f .

ng minh. Goi f = anxn + + a0. Ta c


Chu

f () = ann + + a0 = 0.
Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

48

Suy ra
0 = (f ()) = an()n + + a0 = f (()).
Ngha l () l mot nghiem cua f .

Ta c dang tong qut cua menh de` trn, xem Bi tap 1. 8.

A MO
RO
C CU
NG TRUO
` NG
1.2 BA

u trc cua mot khng gian vc


Cho K : F l mot mo rongtruo`ng. Khi d K c ca

to trn F voi php nhn v huong l php nhn trn K. Mot co so cua F khng

`
gian vc to K cung duoc goi l co so cua mo rong truong K : F .

Bac cua mo rong truo`ng K : F l chie`u cua F khng gian vc to

K, k hieu [K : F ]. Ne u [K : F ] hu
u han th ta goi K : F l mot

D
i
nh
ngh
a.

mo rong hu
u han. Neu mo rong K : F khng hu
u han th goi l

mo rong v han.

V du 7. Xt mo rong truo`ng C : R. Ta bie t moi pha`n tu cua C duoc vie t mot cch

duy nhat duoi dang a + bi voi a, b R. Do d {1, i} l mot co so cua C : R. Suy

ra [C : R] = 2.
Nguyen Chnh T

`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro

49

V du 8. Cc mo rong truo`ng R/Q, C/Q, K(x)/K l cc mo rong v han.

`
Nhan xt 1.4. Bac cua mo rong F K bang 1 khi v ch khi F = K. Ni cch

`
khc bac cua mo rong truong ba`ng 1 khi v ch khi mo rong l ta`m thuo`ng. That

vay, ne u K = F. th 1 = a, ko theo = a1 F . Do d F = K.

ng truo`ng. Khi d L : F l mot mo


Dinh l 1.5. Cho K : F v L : K l cc mo ro

rong truo`ng v

[L : F ] = [L : K][K : F ].
Hon the ne u {ei}iI v {fj }jJ la`n luot l co so cua K : F v L : K th

{eifj }iI,jJ l mot co so cua L : F .

ng minh.
Chu
K hieu E = {ei}iI , S = {fj }jJ v ES = {eifj }iI,jJ . Cho u L. Khi d
P
u=
aj fj voi aj K. Do aj bieu thi tuye n tnh qua E nn thay aj trong bieu

dien cua u boi cc to hop tuye n tnh cua S , ta c bieu dien tuye n tnh cua u qua

ES. Do d ES l he sinh cua khng gian vc to L trn F .

Ta chung minh ra`ng ES doc lap tuye n tnh. Xt mot to hop tuye n tnh trong L

P
P P
cho boi i,j aij eifj = 0 voi aij F . Ta vie t j ( i aij ei)fj = 0 nhu mot quan he

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

50

P
tuye n tnh ta`m thuo`ng cua S. Do S doc lap tuye n tnh, ta c i aij ei = 0 voi moi

j. Mat khc, do E doc lap tuyen tnh, ta c aij = 0 voi moi i, j. Vay ES doc lap


tuye n tnh.
y ra` ng L : F l mo rong hu
Nhan xt 1.6. Dinh l trn cho tha
u han khi v ch

khi L : K v K : F l cc mo rong hu
u han.

p
Bi ta

1. 1 . Trong cc truo`ng hop sau, du l mo rong truo`ng ?


a) Q A := {a + b 2 | a, b Q} ;

b) Q B := {a + b | a, b Q} voi N ;

c) Q C := {a + b 3 2 | a, b Q} ;
d) Q D := {a + bi | a, b Q} ?

(Xem HD 257)

1. 2 . Xc dinh bac cua cc mo rong truo`ng tm duoc trong bi tap trn.

257)

(Xem HD

Nguyen Chnh T

`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro

51

ng minh ra` ng Q[ 3]
1. 3 . Chu
:=
{a + b 3
|
a, b

Q} v

Q[ 5] := {a + b 5 | a, b Q} de`u l cc mo rong truo`ng bac 2 cua Q

u voi nhau.
nhung khng dang ca
(Xem HD 257)
ng minh ra` ng mo rong R : Q l v han.
1. 4 . Chu

(Xem HD 258)

u truo`ng : K K de`u l P tu do`ng


ng minh ra` ng moi tu do`ng ca
1. 5 . Chu

u voi P l truo`ng con nguyn to cua K.


ca
(Xem HD 258)
u cua cc mo rong truo`ng l mot quan he
ng minh ra` ng quan he dang ca
1. 6 . Chu

tuong duong.
1. 7 . Cho F K l mot mo rong truo`ng. Mot truo`ng E thoa F E K duoc

ng minh ra` ng moi mo rong


goi l truo`ng trung gian cua mo rong F K. Chu

truo`ng bac nguyn to khng c truo`ng trung gian no khc F v K. (Xem HD

258)
u truo`ng. Khi d mo rong thnh mot don
1. 8 . a) Cho : F E l mot do`ng ca

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

52

u vnh : F [x] E[x] dinh boi:


ca

(a0 + + anxn) = (a0) + + (an)xn.


u truo`ng th l dang ca
u vnh v
Dac biet, ch ra ra` ng ne u l dang ca
t kha quy trn F th (f ) ba
t kha quy trn E. De
khi d, ne u f F [x] ba
don gian, ta thuo`ng vie t f thay cho (f ).
b) Cho F K v E L l cc mo rong truo`ng; cho : F E l mot do`ng

ng minh rang ne u
cau truo`ng v : K L l mot mo rong cua . Chu

K l nghiem cua f F [x] th () L l nghiem cua f.

(Xem HD 258)

Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

53

RO
NG DON
2 MO

I MO
` NG CON SINH RA BO
T TA
P
2.1 VNH CON V TRUO

t ca
Cho K l mot truo`ng v S l mot tap con cua K. Giao cua ta

a S l mot vnh con (truo`ng


cc vnh con (truo`ng con) cua K chu

D
i
nh
ngh
a.

`
con)
cu
a
K,
go
i
l
vnh
con
(tru
o
ng
con)
sinh
ra boi S. Vnh con

t cua
(truo`ng con) sinh ra boi S l vnh con (truo`ng con) nho nha
a S.
K chu
Cho F K l mot mo rong truo`ng, cho S l mot tap con cua K.


Vnh con (truo`ng con) sinh ra boi F S trong K duoc goi l vnh

Dinh ngha.

ng
con (truo`ng con) sinh ra boi S trn F , k hieu F [S] tuong u

F (S) .
Ne u S = {s1, . . . , sn} th ta k hieu F [s1, . . . , sn] cho F [S]. Tuong tu k hieu

F (s1, . . . , sn) cho F (S).


Nhan xt 2.1.

(i) Ta c F (s1, . . . , sn) = F (s1, . . . , sn1)(sn), n 2.


Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

54

(ii) Ne u S F , dac biet khi S = th F [S] = F (S) = F . Trong truo`ng hop

S 6= ta c ket qua sau:


Menh de` 2.2. Cho mo rong truo`ng F K v 6= S l mot tap con cua K. Khi d

n P
o
i1
(i) F [S] =
ai1in s1 sinn | ai1in F, sj S, n N voi quy uoc
0

hu
u han

s = 1, s S ;
nf
o
1
(ii) F (S) =
:= f g
| f, g F [S], g 6= 0 . Ni cch khc, tap F (S) l

g
truo`ng cc thuong cua F [S].
ng minh. (i) Dat
Chu
n X
o
i1
in
E=
ai1in s1 sn | ai1in F, sj S, n N .
hu
u han

t chu
ng minh ra` ng E l vnh con nho nha
a F S. R rng F E do
Ta chu
quy uoc trn. Tap E l mot vnh con v n l mot nhm con v dng kn voi

a F S de`u chu
a cc pha`n tu
php nhn. Cuoi cng moi vnh con cua K chu

cua E.
Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

55

t cua truo`ng cc thuong.


(ii) Hien nhin do tnh nho nha

V du 9. C = R[i] = R(i). Tuong tu, ta c Q[ 2] = Q( 2).

U TRC CU
A MO
RO
NG DON
2.2 CA

Mo rong truo`ng F K goi l mo rong don ne u to`n tai K

`
`

sao cho K = F (). Phan tu goi l phan tu nguyn thuy cua

Dinh ngha.

mo rong don. Ch ra` ng mot mo rong don c the c nhie`u pha`n

tu nguyn thuy khc nhau.


V du 10. Cc mo rong R C, Q Q(), Q Q(i), F F (x) l cc mo rong

don.
Cho K : F l mo rong truo`ng. Pha`n tu u K duoc goi l dai so

c f khc 0 trong F [x].


trn F neu n l nghiem cua mot da thu

Dinh ngha.

Mot pha`n tu u K khng dai so trn F duoc goi l siu viet trn

F.
Nguyen Chnh T

56

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

Mo rong K : F duoc goi l mo rong dai so ne u moi pha`n tu cua

Dinh ngha.

K de`u dai so trn F .


V du 11. Cc pha`n tu i, 2, 2 + 3 5 de`u dai so trn Q.

ng minh su to`n tai cua


Nhan xt 2.3. Nam 1844, Liouville (1809-1882, Php) chu

ng minh so e siu
so siu viet (trn Q). Nam 1873, Hermite (1822-1901, Php) chu

c) chu
ng minh nam
viet. Sau d, so siu viet duoc Lindemann (1852-1939, Du

ng minh ra`ng tap cc so dai so


1882. Nam 1874, Cantor (1845-1918, Php) chu

trn Q l dem duoc v tap cc so thuc R l khng dem duoc. Nhu the, so cc so

t kh

a
thuc siu viet l nhieu hon so cc so thuc d i so. Tuy nhin, ni chung, ra

ng minh mot so thuc cu the l siu viet.


de chu

ng minh bi ton
Nam 1934, Gelfond (1906-1968, Nga) v Schneider doc lap chu

7 noi tie ng cua Hilbert (1862-1943), ra` ng cc so l siu viet, trong d ,
thu

dai so trn Q, 6= 0, 1 v
/ Q.

u trc cua cc mo rong don F (u)


By gio`, chng ta se phn tch su hon ve` ca

ng voi cc truo`ng hop u dai so hoac siu viet trn F .


u

Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

57

u vnh :
Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u K. Xt do`ng ca

: F [x] F [u]
f

7 f (u).

u. Xt Ker(), c 2 truo`ng hop nhu sau :


R rng l mot ton ca

u, do d
Ker() = 0. Ngha l u siu viet trn F . Khi d l mot dang ca

F (x)
= F (u).
Ker() 6= 0. Ngha l u dai so trn F . Do F [x] l mie`n nguyn chnh nn

c c bac nho
Ker() = (f ), voi 0 6= f F [x]. Khi d f chnh l da thu

t nhan u lm nghiem. Suy ra f ba


t kha quy v do d Ker() l idan to i
nha

u vnh, ta c F [x]/Ker()
dai (xem 0.8). Theo dinh l do`ng ca
= F [u]. Do

F [x]/Ker() l mot truo`ng nn F [u] = F (u).

ng minh ke t qua sau dy :


Nhu the , ta d chu
Menh de` 2.4. Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u K.

c hu
u ty trn F .
(i) Ne u u siu viet trn F th F (u)
=F F (x), truo`ng cc phn thu

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

58

(ii) Ne u u dai so trn F th

F (u) = F [u]
=F F [x]/(f )
c c bac nho nha t nhan u lm nghiem.
voi f 6= 0 l mot da thu

Nhan xt 2.5. Cho K : F l mo rong truo`ng v u K dai so trn F . Khi d :

t nhan u lm nghiem khi v ch khi f


c 0 6= f F [x] c bac nho nha
(i) Da thu

bat kha quy nhan u lm nghiem. Dieu d tuong duong voi f (u) = 0 v f chia

c nhan u lm nghiem.
he t moi da thu

t nhan u lm nghiem th
c cua F [x] c bac nho nha
(ii) Ne u f v g l 2 da thu

c c bac nho nhat nhan


deg(f ) = deg(g) v hon the f g. Trong cc da thu

t mot da thu
c c he tu dan da`u ba` ng 1, da thu
c
u lm nghiem, to`n tai duy nha

c to i tieu cua u. Bac cua f duoc goi l bac cua u (trn F ).


d duoc goi l da thu

He qua 2.6. Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u K dai so trn F c bac n.

Khi d moi pha`n tu cua F (u) duoc vie t duy nha t duoi dang

a0 + a1u + + an1un1, ai F
Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

59

voi moi i = 0, . . . , n 1. Ni cch khc tap {1, u, , un1} l mot co so cua

u han.
F (u) : F . Suy ra mo rong don F (u) : F l mot mo rong hu

ng minh. Goi f l da thu


c to i tieu cua u. Cho F (u). Goi
Chu

m
m
`
= b0 + b1u + + bmu . Xt g = b0 + b1x + + bmx . Ton tai q, r F [x]

sao cho g = f q + r voi r = a0 + a1x + + atxt, voi t < n. R rng


= g(u) = r(u) = a0 + a1u + + atut.
Hon nu
a, ne u c 2 bieu dien
= a0 + a1u + + an1un1 = c0 + c1u + + cn1un1,
th chng trng nhau, ngha l ai = ci, i = 0, . . . , n 1. That vay, ne u khng

n1

tri voi gia thiet u c bac n.


th 0 = (a0 c0) + + (an1 cn1)u

Moi mo rong don dai so de`u l mo rong hu


u han. Die`u nguoc lai ni chung khng


dng. Sau ny, ta se xc dinh die`u kien de mot mo rong hu
u han l mo rong don

dai so.

Nguyen Chnh T

60

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

He qua 2.7. Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u, v K dai so trn F . Ne u

c toi tieu th ton tai duy nhat mot F -dang ca u truo`ng


u v v c cng mot da thu

: F (u) F (v) sao cho (u) = v.


u voi F [x]/(f )
ng minh. That vay cc mo rong don F (u) v F (v) de`u dang ca
Chu

c toi tieu cua u v v.


voi f l da thu
y ra` ng, u
t
ng voi mot mo rong don dai so trn F c mot lop cc da thu
c ba
Ta tha

ng minh
kha quy lin ket voi nhau trn F nhan u lm nghiem. Nguoc lai, ta chu


ra` ng :
c ba t kha quy. Khi
Menh de` 2.8. Cho F l mot truo`ng v f F [x] l mot da thu

o
a
d ton tai mot mo rong d n d i so F () : F sao cho l mot nghiem cua f .

t a F voi a K, ta c K : F
ng minh. Dat K := F [x]/(f ). Theo (0.8), nha
Chu

l mot mo rong truo`ng. Dat = x. R rng f () = f = 0 v K = F ().

Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

61

p
Bi ta

2. 1 . Xc dinh tnh dng, sai cho cc menh de` sau :

a) Moi truo`ng de`u c mot mo rong khng ta`m thuo`ng.

b) Moi truo`ng de`u c mot mo rong dai so khng ta`m thuo`ng.

c) Moi mo rong don de`u l mo rong dai so .

d) Moi mo rong truo`ng de`u l mo rong don.

u.
e) Moi mo rong don dai so de`u dang ca

u.
f) Moi mo rong don siu viet cua mot truo`ng cho truoc de`u dang ca

t kha quy.
c to i tieu de`u ba
g) Moi da thu

t kha quy thuoc F [x] nhan u K F lm nghiem de`u c


c ba
h) Moi da thu

cng bac.

t kha quy thuoc F [x] nhan u K F lm nghiem de`u l


c ba
i) Moi da thu

c to i tieu cua u.
da thu
Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

62

t kha quy thuoc F [x] nhan u K F lm nghiem goi


c ba
j) Bac cua da thu

l bac cua u.
(Xem HD 258)

c x3 x2 + x + 2. Bieu dien
2. 2 . Cho K = Q[] voi C l nghiem cua da thu

c theo
cc pha`n tu (2 + + 1)(2 ) v ( 1)1 cua K nhu cc da thu
c bac khng qu 2.
(Xem HD 258)

c sau trn
2. 3 . M ta cc mo rong don F () voi l mot nghiem cua cc da thu

truo`ng ch ra :
a) x2 5 Q[x] ;
b) x4 + x3 + x2 + x + 1 Q[x] ;
c) x2 + x + 1 Z2[x] ;
d) x3 + 2 Q[x].

(Xem HD 259)

t kha quy
c ba
2. 4 . Cho K : F l mot mo rong hu
u han v f F [x] l mot da thu

ng minh rang neu [K : F ] v deg(f ) nguyn to cng nhau


c deg(f ) > 1. Chu
th f khng c nghiem trong K.

(Xem HD 259)
Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

63

c
2. 5 . Cho K : F l mot mo rong truo`ng v [K : F ] = n. Cho f F [x] l da thu

t kha quy bac m thoa (m, n) = 1. Chu


t kha quy trn K.
ng minh ra`ng f ba
ba

(Xem HD 259)
2. 6 . Xc dinh bac v ch ra mot co so cua cc mo rong truo`ng :

a) Q Q( 2, i) ;
b) Q Q( 3 5, 2) ;

c) Q Q( 18, 3 2) ; d) Q Q( 27, 3 + 12) ;

4
e) Q Q( 18, 2) ; f ) Q Q(u, 3 2) voi u l
nghiem cua x4 + 6x2 + 3.

(Xem HD 260)

2. 7 . Xc dinh tat ca tu dong cau cua cc truo`ng Q(i), Q( 3 2).


(Xem HD 260)

`
ng minh rang Q( a, b) = Q( a + b), a, b N.
2. 8 . Chu
(Xem HD 260)
2. 9 . Bieu dien cc truo`ng con sau cua Z2(x) :
a) Z2(x2) ;
b) Z2(x + 1).
Nguyen Chnh T

(Xem HD 260)

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

64

c to i tieu cua cc pha`n tu sau dy trn truo`ng ch ra :


2. 10 . Tm da thu

5+1
a)
trn Q ;
2

i 31
b)
trn Q ;
2
c) Z3(t)() voi thoa 2 = t + 1 trn Z3(t) ;

d) 4 5 + 5 trn Q ;

3
e) 2 + 3 4 trn Q ;
f) u2 + u voi u l nghiem cua x3 + 3x2 3 ;

6
2i/7
g) + voi = e
trn Q ;
h) + 2 + 4 voi = e2i/7 trn Q ;
i) 2 + 5 voi = e2i/7 trn Q.

(Xem HD 260)

ng
2. 11 . Cho v la`n luot l nghiem cua x2 2 v x2 4x + 2 thuoc Q[x]. Chu

(Xem HD 261)
minh ra` ng Q()
=Q Q().
c bac 2 c he tu trong
2. 12 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2 v f l mot da thu

Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

65

ng minh ra` ng ca 2 nghiem cua f de`u thuoc mot mo rong don F (u) voi
F . Chu

c bac 2 deu giai duoc trn mo rong truo`ng


u F . Suy ra tnh chat moi da thu

cua F nhan duoc ba` ng cch ghp vo cc can bac 2 cua cc pha`n tu cua F .

ng to rang tnh chat d khng dng voi truo`ng c dac so 2. (Xem HD 261)
Chu

`
`

ng minh rang moi mo rong bac 2 trn Q deu dang cau voi Q( d) voi
2. 13 . a) Chu

d Z l mot so khng chnh phuong.

u voi C.
ng minh ra` ng moi mo rong bac 2 trn R de`u dang ca
b) Chu

(Xem HD 262)
ng minh ra` ng bac cua
2. 14 . Cho K : F l mot mo rong truo`ng v [K : F ] = n. Chu

phan tu u K l mot uoc cua n. Suy ra neu n nguyn to th K = F (u) voi

moi u K \ F .
(Xem HD 262)

t ca cc da thu
t kha quy bac 2 trn Z3. M ta cc mo rong don bac 2
c ba
2. 15 . Tm ta

ng minh tat ca cc mo rong don d l dang cau voi nhau.


trn Z3. Chu

(Xem HD 262)
Nguyen Chnh T

66

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

2. 16 . Cho E = F () l mot mo rong thuc su cua F voi l nghiem chung cua x 1

c to i tieu cua .
v x4 + x2 + 1. Xc dinh da thu
(Xem HD 262)

u truo`ng. Goi l nghiem cua mot da thu


c
2. 17 . Cho i : F E l mot dang ca

t kha quy. Goi l mot nghiem cua da


f = a0 + a1x + + anxn F [x] ba

c
thu
if := i(a0) + i(a1)x + + i(an)xn E[x].
ng minh to`n tai mot mo rong j : F () E() cua i sao cho j() = .
Chu

Ket qua trn mo rong cho He qua 2.7.


(Xem HD 262)

c to i tieu cua . Cho K : F


2. 18 . Cho mo rong don dai so F () voi f F [x] l da thu

ng minh ra`ng
l mot mo rong truo`ng. Chu

u th () l mot nghiem cua f .


a) Neu : F () K l mot F -do`ng ca

u tu` F ()
b) nh xa 7 () xc dinh mot song nh giu
a tap cc F -do`ng ca

u ba` ng so
vo K v tap cc nghiem cua f trong K. Suy ra so cc F -do`ng ca

nghiem phn biet cua f trong K.


(Xem HD 262)

c to i tieu cua . Cho


2. 19 . Cho mo rong don dai so F () voi f F [x] l da thu

Nguyen Chnh T

ng don
2. Mo ro

67

u truo`ng. Chu
ng minh:
: F K l mot do`ng ca

a) Ne u : F () K l mot mo rong cua th () l mot nghiem cua

f trong K. Xem Bi tap 1. 8 ve dinh ngha cua f .

b) nh xa 7 () l mot song nh giu


a tap cc mo rong cua voi tap cc

nghiem phn biet cua f trong K.

Bi tap ny l dang tong qut cua bi tap trn.


(Xem HD 263)

ng minh cc mo rong Q R v Q C de`u khng phai l cc mo rong don.


* 2. 20 . Chu

(Xem HD 263)
* 2. 21 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2 v cho E : F l mot mo rong truo`ng c bac

ba` ng 2. Dat

S(E) = {a F | a = b2, voi b E}.


ng minh ra` ng:
Chu
a (F )2;
a) S(E) l mot nhm con cua F chu

Nguyen Chnh T

68

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

u khi v ch khi S(E) =


b) Hai mo rong bac hai E, E 0 cua F l F -dang ca

S(E 0);
c) To`n tai v han cc mo rong bac hai E1, E2 . . . cua Q sao cho

Ei  Ej , i 6= j.
t (sai khc dang ca
u) mot truo`ng c dng p2 pha`n tu.
d) To`n tai duy nha

(Xem HD 264)

Nguyen Chnh T


ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro

69

RO
RO
NG HU
U HAN V MO
NG DAI SO
MO

T CU

A MO
RO
RO
NG HU
NG DAI SO
U HAN V MO
3.1 TNH CHA

Ta bie t ra` ng mot mo rong don dai so l mo rong hu


u han. Ta c ke t qua tong qut

hon sau dy :
3

Menh de` 3.1. Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u1, . . . , un K sao cho u1 dai

so trn F v uj dai so trn F (u1, . . . , uj1), j = 2, . . . , n. Khi d F (u1, . . . , un)

u han trn F .
l mo rong hu

ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn n. Voi n = 1 ta c mo rong don
Chu

dai so nn l mo rong hu
u han. Gia thie t ke t qua dng cho k. Dat

E = F (u1, . . . , uk ). Ta c
[F (u1, . . . , uk+1) : F ] = [F (u1, . . . , uk+1) : E][E : F ].
Theo gia thie t quy nap, ta c [E : F ] hu
u han. Mat khc, ta c mo rong

F (u1, . . . , uk+1) : E = E(uk+1) : E c uk+1 dai so trn E nn l mo rong

hu
u han. Suy ra F (u1, . . . , uk+1) : F l mo rong hu
u han.

Nguyen Chnh T

70

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

u han bac n de`u dai so v c bac


Menh de` 3.2. Moi pha`n tu cua mot mo rong hu

l mot uoc cua n.

ng minh. Cho K : F l mo rong hu


Chu
u han v dat n = [K : F ]. Xt u K.

n
`
`

Tap hop {1, u, . . . , u } l mot tap gom n+1 phan tu trong K nn phu thuoc tuye n

tnh. Do d to`n tai quan he tuye n tnh khng ta`m thuo`ng a0 +a1u+ +anun = 0.

c f = a0 + a1x + + anxn F [x] khc


Ni cch khc u l nghiem cua da thu

0. Do d u dai so trn F . Mat khc, ta c

[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ] = n.
Do d [F (u) : F ] | n. Vay bac cua u l uoc cua n.

Sau ny (xem 3.6) ta se ch ra ra` ng to`n tai cc mo rong dai so khng hu


u han.

u han khi v ch khi to`n tai


He qua 3.3. Mot mo rong K : F l mo rong hu

u1, . . . , un K dai so trn F sao cho K = F (u1, . . . , un).

ng minh. Gia su [K : F ] = n. Goi {u1, . . . , un} l mot co so cua mo rong


Chu

K : F . Theo menh de trn u1, . . . , un dai so trn F . R rng K = F (u1, . . . , un).

`
`

u
u
e
D
ie
u
kie
n
d
c
d
o
c
do
Me
nh
d
3.1.

Nguyen Chnh T


ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro

71

Menh de` 3.4. Cho F K L l cc mo rong truo`ng. Khi d L : F l mo rong

dai so khi v ch khi L : K v K : F l cc mo rong dai so.

ng minh. Ne u L : F dai so th r rng cc mo rong L : K v K : F dai so .


Chu

Nguoc lai, gia su L : K v K : F dai so . Xt u L. Do u dai so trn K nn ta


n
`
c b0 + b1u + + bnu = 0 voi bi K khng dong tho`i ba` ng 0. Xt mo rong

F (b0, . . . , bn, u) : F , theo Menh de` 3.1, d l mot mo rong hu


u han. Do d u dai

so trn F .
. TRUO
. BAO
DAI SO
` NG CON CC PHA
` N TU
` NG DNG DAI SO
3.2 TRUO

DNG DAI SO.

`
Menh de 3.5. Cho K : F l mot mo rong truo`ng. Tap hop

E = {u K | u dai so trn F }

a F , goi l truo`ng con cc pha`n tu dai so cua K trn


l mot truo`ng con cua K chu

F . Suy ra E : F l mot mo rong dai so.

ng minh. V moi pha`n tu thuoc F de`u dai so trn F nn F E. Cho


Chu

Nguyen Chnh T

72

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

u, v E. Xt mo rong F (u, v) : F . Theo (3.1) v (3.2), ta c F (u, v) l dai so trn

F . Suy ra F (u, v) E. Suy ra u v, uv F (u, v) E v neu u 6= 0 ta c


u1 F (u, v) E. Vay E l truo`ng.

Nhan xt 3.6. Truo`ng con E cc pha`n tu dai so cua R trn Q l mot mo rong v

han trn Q. That vay, neu [E : Q] = n th de dng ch ra mot phan tu dai so thuoc

R c bac lon hon n. Die`u ny mu thuan voi Menh de` 3.2.

c bac lon
Mot truo`ng K duoc goi l dng dai so ne u moi da thu

D
i
nh
ngh
a.

hon 0 deu c t nhat mot nghiem trong K.

c C l mot truo`ng dng dai so . Dy l mot ke t qua co


V du 12. Truo`ng cc so phu

ng minh
dien thuo`ng duoc goi l Dinh l co ban cua dai so . Ta se dua ra mot chu

cua dinh l ny trong 9.

Nhan xt 3.7. Cho K l mot truo`ng. Cc menh de` sau l tuong duong :

(i) K dng dai so ;

c thuoc K[x] c bac lon hon khng de`u phn tch thnh tch cc
(ii) moi da thu

t ;
nhn tu bac nha

Nguyen Chnh T


ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro

73

t kha quy trong K[x] de`u l da thu


t ;
c ba
c bac nha
(iii) moi da thu

(iv) moi mo rong dai so cua K de`u trng voi K.

Cho mo rong truo`ng K : F . Truo`ng K duoc goi l bao dng dai

Dinh ngha.

so cua F ne u K dng dai so v K : F l mo rong dai so .

V du 13. Truo`ng C l bao dng dai so cua R nhung khng phai l bao dng dai so

cua Q.
Menh de` 3.8. Cho K : F l mo rong truo`ng, trong d K dng dai so. K hieu E l

truo`ng con cc pha`n tu dai so cua K : F . Khi d E l mot bao dng dai so cua F .

ng minh. Ta d bie t F E l mo rong dai so . Cho


Chu

f = a0 + a1x + + anxn E[x]


c bac lon hon 0. Do K dng dai so , da thu
c f c nghiem u K. R
l mot da thu

rng F (a0, . . . , an, u) : F l mot mo rong dai so (Menh de 3.1) nn u dai so trn

F . Suy ra u E. Vay E dng dai so .

Nhan xt 3.9. Moi truo`ng con cua C de`u to`n tai mot bao dng dai so .Sau ny ta se

`
`
`

ch ra rang moi truong deu ton tai mot bao dng dai so, xem (C.1) trong Phu luc.

n Chnh T
Nguye

74

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

p
Bi ta

3. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

u.

a) Moi mo rong hu
u han cng bac de`u dang ca

u voi nhau th c cng


b) Cc mo rong trn cng mot truo`ng F v F -dang ca

bac.

c) Moi mo rong dai so de`u l mo rong hu


u han.

d) Moi mo rong siu viet de`u l mo rong v han.

`
`

e) Moi phan tu cua C deu dai so trn R.

f) Moi mo rong cua R de`u l mo rong hu


u han.

`
g) Moi mo rong dai so cua Q deu l mo rong hu
u han.

t cua C
h) Truo`ng con A cc pha`n tu dai so cua C trn Q l truo`ng con lon nha

sao cho n l mo rong dai so cua Q.


(Xem HD 264)

u voi R hoac voi C.


ng minh ra` ng moi mo rong dai so cua R de`u dang ca
3. 2 . Chu

(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T


ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro

75

3. 3 . Xt mo rong truo`ng F F (x) voi bie n x siu viet trn F . Cho mo rong

`
a F nhu mot truo`ng con thuc su. Chu
ng minh rang
M F (x) voi M chu

M F (x) l mot mo rong dai so .


(Xem HD 265)

t kha quy cc da thu


c sau trn truo`ng duoc ch ra :
3. 4 . Xt tnh ba

3
a) x + 4 trn Q( 11) ;

b) x2 + 1 trn Q( 2) ;

5
2
c) x + 5x 25x 5 trn Q( 2, 3, 1 i).
(Xem HD 265)
3. 5 . Trong moi truo`ng hop sau, xt xem u c sinh ra mo rong duoc ch ra cua truo`ng

Q hay khng ?


a) u = 2 + 5 trong Q( 2, 5) ;

2
3
b) u = + 3 trong Q( 3 3) ;
3

21
c) u =
trong Q( 2) ;
1+ 2
d) u = v 2 + v + 1 trong Q(v), voi v l nghiem cua f = x3 + 5x 5.

(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T

76

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

c khc 0. Chu
ng minh
3. 6 . Cho F K l mo rong dai so v f K[x] l mot da thu

ra` ng to`n tai g F [x] khc 0 sao cho f l uoc cua g.

(Xem HD 265)
ng minh ra` ng E l bao dng dai so cua
3. 7 . Cho E : F l mot mo rong dai so . Chu

c f F [x] c bac lon hon 0 deu phn r trong E.


F neu moi da thu

(Xem HD 266)
ng minh ra` ng
* 3. 8 . Cho K : F l mot mo rong hu
u han voi F l truo`ng v han. Chu

a F .
K : F l mo rong don khi v ch khi K ch c hu
u han cc truo`ng con chu

(Xem HD 266)

Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

77

C KE V COMPA
` NG THUO
DUNG HNH BA

ng dung l thuye t ve` mo rong truo`ng de tm cu tra lo`i cho 3 bi ton


Ta se u

dung hnh xuat hien thoi Hy Lap co dai v xt bi ton dungda gic de`u n-canh

ba` ng thuoc ke v compa.


DIE
N
4.1 BA BI TON DUNG HNH CO

Ba bi ton dung hnh co dien l: dng thuoc ke v compa de

chia 3 mot gc cho truoc ;

p di mot hnh lap phuong, tu


c l dung mot hnh lap phuong c the tch
ga

p di the tch mot hnh lap phuong cho truoc ;


ga

c l dung mot hnh vung c dien tch ba`ng dien


ca`u phuong duo`ng trn, tu

tch cua mot hnh trn cho truoc.

Ta xy dung cc khi niem co ban ve` diem v so dung duoc.

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

78

mat phang R2, cho 2 diem P0


=
(0, 0),

P1 = (1, 0). Mot diem P R2 duoc goi l dung duoc

(bang thuoc ke v compa) neu ton tai dy hu


u han P0, P1, . . . , Pn

sao cho P = Pn v voi moi j 2, diem Pj xc dinh tu`

Sj1 := {P0, P1, . . . , Pj1} boi mot trong 3 php dung sau :

giao cua 2 duo`ng thang phn biet, trong d moi duo`ng thang

`
i
ie
S
;
d
qua
2
d
m
ba
t
ky
cu
a
j1
Dinh ngha.

giao cua mot duo`ng thang qua 2 diem cua Sj1 v mot duo`ng

`
trn c tm tai mot diem cua Sj1 v c bn knh bang khoang

cch giu
a 2 diem trong Sj1 ;
Trong

giao cua 2 duo`ng trn phn biet, trong d moi duo`ng trn c

tm tai mot diem cua Sj1 v c bn knh ba` ng khoang cch

giu
a 2 diem trong Sj1.

Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

79

Mot duo`ng thang goi l dung duoc ne u n di qua 2 diem dung

duoc. Mot doan thang goi l dung duoc neu 2 diem mt dung

D
i
nh
ngh
a.

duoc. Mot duong trn goi l dung duoc neu c tm l mot diem

dung duoc v c bn knh ba` ng khoang cch giu


a 2 diem dung

duoc.

Mot so thuc x duoc goi l dung duoc (ba` ng thuoc ke v compa)

D
i
nh
ngh
a.

ie
u
ne
u
d
m
(x,
0)

R
du
ng
d
o
c.
R
rng, do di cua mot doan

thang dung duoc l mot so thuc dung duoc.

Mot gc goi l dung duoc ne u cos (tuong duong sin ) l so

Dinh ngha.

thuc dung duoc.

2
t diem dung duoc. Khi d
Dinh l 4.1. Cho P = (, ) R l mo

[Q(, ) : Q] = 2r voi r N.
ng minh. Cho P0, P1, . . . , Pn = P l mot dy hu
Chu
u han nhu trong dinh ngha

cua diem dung duoc . Dat K0 = K1 = Q v Kj = Kj1(j , j ) voi 2 j n

y ra`ng cc so thuc j , j l nghiem cua mot da thu


c
v Pj = (j , j ). De dng tha

Nguyen Chnh T

80

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

bac 1 hoac bac 2 c he tu trong Kj1. Do d [Kj : Kj1] = 2 voi t N. Suy ra

[Kn : Q] = [Kn : Q(, )][Q(, ) : Q] = 2m


voi m N. Do d [Q(, ) : Q] = 2r voi r N.

He qua 4.2. Khng the chia ba gc /3 ba`ng thuoc ke v compa.

ng minh. Diem (1/2, 3/2) = cos(/3), sin(/3) l dung duoc. Dat


Chu

u = cos(/9), v = sin(/9). Chia ba gc /3 tuong duong voi viec diem (u, v)

dung duoc. Ta c

cos(/3) = cos(3./9) = 4 cos3(/9) 3 cos(/9).


t kha
c 8x3 6x 1 ba
Hay 1/2 = 4u3 3u. Suy ra 8u3 6u 1 = 0. Da thu
quy trn Q nn [Q(u) : Q] = 3. Tu` Dinh l 4.1, suy ra (u, v) khng dung duoc. Ni

cch khc khng the chia ba gc /3 bang thuoc ke v compa.


Dng phuong php tuong tu, ta c cc ke t qua sau dy :

He qua 4.3. Khng the dung duoc diem ( 3 2, 0). Ni cch khc khng the ga p di

hnh lap phuong c canh ba`ng 1.

Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

81

ng minh. Xem Bi tap 4. 4.


Chu

He qua 4.4. Khng the dung duoc diem ( , 0). Ni cch khc khng the dung

duoc hnh vung c dien tch ba`ng dien tch hnh trn bn knh 1.

ng minh. Xem Bi tap 4. 5.


Chu

` U KIE
N CA
` N DE
DA GIC DE
`
`
4.2 DIE

U P CANH DUNG DUOC BANG

C KE
THUO
V COMPA
p quen thuoc trong dung hnh.
Ta nha c lai cc ke t qua so ca

Bo de` 4.5.
(i) Trung diem cua doan thang dung duoc l dung duoc.

(ii) Ne u 3 dnh cua mot hnh bnh hnh dung duoc th dnh cn lai dung duoc

(tuong duong voi php dung duo`ng thang song song voi mot duo`ng thang cho

truoc qua mot diem cho truoc).

ng minh. Xem Bi tap 4. 6


Chu

Nguyen Chnh T

82

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

Bo de` 4.6. Ne u (a, 0) l diem dung duoc th (0, a) v (a, 0) l diem dung duoc.

ng minh. Truoc tin ta dung truc tung. Diem (1, 0) dung duoc v n l giao
Chu

cua truc honh voi duo`ng trn tm (0, 0) v di qua (1, 0). Truc tung l duo`ng

`
thang di qua giao diem cua 2 duo`ng trn lan luot c tm (1, 0) v (1, 0) bn knh

bang 2.
Diem (0, a) dung duoc v n l mot trong 2 giao diem cua truc tung voi duo`ng
trn tm (0, 0) di qua (a, 0). Ngoi ra duo`ng trn ny ca t truc honh tai diem

(a, 0) nn diem (a, 0) dung duoc.

Menh de` 4.7. Diem (a, b) dung duoc khi v ch khi a v b dung duoc.

ng minh. Ne u a v b dung duoc, tu


c l cc diem (a, 0) v (b, 0) dung duoc.
Chu

tu cua hnh
Suy ra diem (0, b) dung duoc. Diem (a, b) dung duoc v n l diem thu

bnh hnh c 3 diem (0, 0), (a, 0) v (0, b) dung duoc.

Nguoc lai, ne u (a, b) l diem dung duoc. Xt 2 duo`ng trn tm (0, 0) v (1, 0) di

qua (a, b). Giao diem cua chng l (a, b) v (a, b). Duo`ng thang di qua 2 diem
ny cat truc honh tai (a, 0) nn (a, 0) dung duoc. Diem (0, b) dung duoc v n

Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

83

tu cua hnh bnh hnh c 3 diem (0, 0), (a, 0) v (a, b) dung duoc.
l diem thu

ie
ie
u
D
e
n
lu
o
t
d
m
(b,
0)
du
ng
d
o
c
v
n
l
mo
t
trong
cc
giao
d
m
cu
a
tru
c
honh

v duo`ng trn tm (0, 0) di qua (b, 0).


p ta t ca cc so dung duoc l mot truo`ng con cua R. Hon nu
a, ne u c
Dinh l 4.8. Ta

u
u
dung d oc v c > 0 th c dung d oc.

t ca cc so dung duoc. Cho a, b E. Ta d chu


ng minh. Goi E l tap ta
ng
Chu

a+b
minh a E. Do (a, 0) v (b, 0) dung duoc, diem giu
a Q = 2 , 0 dung duoc.

Giao diem cua truc honh v duo`ng trn tm Q qua (0, 0) l (a + b, 0). Do d

a + b dung duoc.

ng minh ab E, ta ch ca`n xt truo`ng hop ab 6= 0 v b 6= 1. Do (b 1)


De chu

u
ie
u
dung d oc nn d m (0, b 1) dung d oc. Theo Bo de` 4.5, diem (a, b 1) dung

duoc. Giao diem cua duo`ng thang qua (0, b) v (a, b 1) voi truc honh l diem

(ab, 0). Vay ab dung duoc.

ng minh ra` ng a1 E ne u a 6= 0. Do a E, ta c 1 a E, hay diem


Ta chu
(0, 1 a) dung duoc. Theo Bo de` 4.5, diem (1, 1 a) dung duoc. Duo`ng thang qua

(0, 1) v (1, 1 a) cat truc honh tai (a1, 0). Vay a1 E.

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

84

Cho c E v c > 0. Do 12 (1 c) dung duoc, diem Q = (0, 1c


) dung duoc.
2

ie
o
ie
D
u
o
ng
trn
tm
Q
qua
d
m
(0,
1)
ca
t
tru
c
honh
ta
i
2
d
m
c
to
a
d
(u,
0)
v

(u, 0) voi u > 0. Theo Dinh l Pythagore, ta c u2 + 14 (1 c)2 = 41 (1 + c)2. Suy



ra u2 = c, do d u = c. Vay c dung duoc.

Ta xt bi ton dung da gic de`u n canh. R rng da gic de`u n canh dung duoc
2

`
ngha l diem cos( n ), sin( n ) dung duoc. Dieu d tuong duong voi cos( n ) l

mot so dung duoc. Trong pha`n ny ta ch dua ra die`u kien ca`n cua bi ton cho

truo`ng hop n = p nguyn to. Ket qua day du se duoc xt trong pha`n sau (xem 9).

t kha quy trn Q. Do


c xp1 + + x + 1 ba
Ta bie t ra`ng voi p nguyn to , da thu
2
c to i tieu cua e2i/p = cos( 2
d n l da thu
)
+
i
sin(
). Xt cc mo rong truo`ng
p
p

2
2i/p
Q Q cos( p ) Q(e
). Ta c

[Q(e2i/p) : Q cos(2/p) ].[Q cos(2/p) : Q] = [Q(e2i/p) : Q]


= p 1.
1
Do cos( 2
)
=
(e2i/p + e2i/p), ta c
p
2

2 cos(2/p)e2i/p = (e2i/p)2 + 1.
Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

85

Ngha l bac cua e2i/p trn Q cos( 2


)
ba` ng 2. Do d
p

2i
p
[Q(e ) : Q cos(2/p) ] = 2.

2
Suy ra [Q cos( p ) : Q] = p1
. Do cos( 2
) dung duoc, ta c p = 2t + 1. Hon the ,
2
p

ne u t c mot uoc le r > 1 th

p = 2t + 1 = 2rt1 + 1 = (2t1 + 1)(2t1(r1) 2t1(r2) + + 1).


m
Do d t c dang 2m. Vay p = 22 + 1 voi m N. So nguyn to c dang ny goi l

so nguyn to Fermat1.
ng minh ke t qua sau:
Nhu the ta d chu

Menh de` 4.9. Ne u da gic de`u p canh (p nguyn to ) dung duoc th p l so nguyn

to Fermat.
ng minh ra`ng da gic de`u 17
Nhan xt 4.10. Nam 19 tuoi, Gauss (1777-1855) chu

1
2

m
t ca nhu
Nam 1640, Fermat (1601-1665) cho ra` ng ta
ng so c dang Fm := 2 + 1 voi m N de`u nguyn to . Tuy nhin hon 100 nam sau,

t ca nhu
Euler (1707-1783) ch ra ra`ng F5 = 232 + 1 = 641.6700417. C the de dng kiem tra ke t qua d voi Maple. Thuc ra ta
ng so Fm voi

ng minh boi Crandall nam 1999). Cho de n nay,


5 m 16 deu l hop so. Cc so F20 , F22 , F24 cung l cc hop so (F24 l hop so duoc chu

ng voi m > 4.
chng ta van chua bie t nhu
ng so nguyn to Fermat no u

Nguyen Chnh T

86

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

c:
canh dung duoc ba` ng cch ch ra cng thu

2
1
1
1
cos
=
+
17 +
34 2 17 +
17
16
16
16
r
q
q

1
17 + 3 17 34 2 17 2 34 + 2 17.
8

p
Bi ta

4. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

a) So khng the dung duoc ba` ng thuoc ke v compa;

b) Gc khng the chia 3 ba` ng thuoc ke v compa;


p 3 mot hnh lap phuong ba` ng thuoc ke v compa.
c) Khng the ga

d) Ne u diem (0, ) R khng the dung duoc ba`ng thuoc ke v compa th

siu viet trn Q.

e) Toa do cua mot diem dung duoc na` m trong truo`ng con cua R v c bac trn

Q l mot luy thu`a cua 2.

Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

87

f) Mot doan thang do di khng the dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.

g) Ne u da gic de`u n canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa th n l so

nguyn to.
h) Ne u da gic de`u p (nguyn to ) canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa th

p l so nguyn to Fermat.
i) Da gic de`u 65537 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.

(Xem HD 267)

ng to ra` ng trong chu


ng minh Dinh l 4.1, ta c [Kj : Kj1] 2. Suy
4. 2 . Chu

ra neu (, ) l diem dung duoc th , Q( 1, . . . , n1) voi j

Q( 1, . . . , j1), j = 1, . . . , n 1.
(Xem HD 267)
ng minh chie`u nguoc lai cua pht bieu trn: ne u ,
4. 3 . Dng Dinh l 4.8 de chu

Q( 1, . . . , n1) trong d j Q( 1, . . . , j1), voi moi 1 j n 1

th (, ) l diem dung duoc.


(Xem HD 269)

ng minh Bo de` 4.3.


4. 4 . Chu
(Xem HD 269)
Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

88

ng minh Bo de` 4.4.


4. 5 . Chu

(Xem HD 269)

ng minh Bo de` 4.5.


4. 6 . Chu

(Xem HD 269)

ng minh ra` ng truo`ng cc so dung duoc l mot mo rong dai so trn Q nhung
4. 7 . Chu

khng phai l mo rong hu


(Xem HD 269)
u han.

ng minh ra` ng da gic de`u nam canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.
4. 8 . Chu

(Xem HD 270)
2
ng minh ra` ng c the chia 3 gc
4. 9 . Chu
ba` ng thuoc ke v compa.
5
(Xem HD 270)
ng minh ra`ng khng the dung da gic de`u 18 canh ba`ng thuoc ke v compa.
4. 10 . Chu

ng minh ra`ng khng the dung da gic de`u 9 canh ba`ng thuoc ke v compa.
4. 11 . Chu

ng minh ra` ng gc c the chia 3 ba` ng thuoc


4. 12 . Cho l mot gc dung duoc. Chu

c 4x3 3x cos kha quy trn truo`ng


ke v compa khi v ch khi da thu
Q(cos ).

(Xem HD 270)
Nguyen Chnh T

c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba

89

ng minh ra` ng ta c the chia 3 mot gc cho truoc ba` ng compa v mot thuoc
4. 13 . Chu

u nhu sau (xem Hnh 1).


dnh da

A
M
N
B

/3

u
Hnh 1: Chia 3 mot gc ba`ng compa v thuoc dnh da

u 2 diem N, D c do di ba` ng r.
Gia su trn thuoc, ta dnh da

\ ba` ng .
Dung gc AOB

Dung duo`ng trn tm O bn knh ba`ng r, cat OA tai M .

Nguyen Chnh T

90

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

u D na` m trn BO, diem


Dat thuoc ke di qua M , sao cho 1 diem dnh da

\ chnh l gc ca`n dung.


u cn lai N na` m trn duo`ng trn. Gc ODN
dnh da

(Xem HD 271)

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

91

`NG PHN R CUA MO


C. DA THU
C TCH DUOC
T DA THU
TRUO

A MO
` NG PHN R CU
T DA THU
C
5.1 TRUO

Cho f F [x] v K l mot mo rong truo`ng cua F . Ta ni

f phn r trong K hay K phn r f ne u f c the vie t

Dinh ngha.

duoc duoi dang f = a(x u1) (x un) voi a, ui K,

i = 1, . . . , n.

c cua
V du 14. Ne u K l mot bao dng dai so cua F th K phn r moi da thu

F [x].

V du 15. Cho f = x3 2 Q[x]. Ba nghiem cua f trong C l 3 2, 3 2 v 2 3 2

2
1
t ca cc truo`ng con cua C
voi = e 3 = 2 + i 23 (ch ra` ng 3 = 1). R rng ta

3
3
3
3
2
`

chua 3 nghiem cua f deu phn r f . Dac biet Q( 2,

t phn r f . Ta c dinh ngha :


truo`ng nho nha

Nguyen Chnh T

2,

2) = Q( 2, ) l

92

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

Cho 0 6= f F [x]. Mot mo rong truo`ng K cua F duoc goi l

truo`ng phn r (hay truo`ng nghiem) cua f trn F ne u K phn

Dinh ngha.

r f v f khng phn r trong bat ky` truo`ng con thuc su no cua



K.
Nhan xt 5.1.

(i) Cho f = a(x u1) (x un) voi a, ui K. Khi d K l truo`ng phn r


cua f ne u K = F (u1, . . . , un).
c f trn F l mot mo rong hu
(ii) Truo`ng phn r Ef cua da thu
u han cua F . Ni

`
`

ring, moi phan tu cua Ef deu dai so trn F .

V du 16. Ta xy dung truo`ng phn r cua f = x2 +x+1 trn Z2. Trong truo`ng hop

t kha quy
ny ta khng the dng nghiem trong C nhu trong V du 15. R rng f ba

trn Z2. Goi Z2() l mo rong don sao cho l mot nghiem cua f . Khi d Z2() c 4

pha`n tu 0, 1, v 1 + . Ta c 2 + + 1 = 0. R rng (1 + )2 + (1 + ) + 1 = 0,
nn f c 2 nghiem trong Z2(), do d f phn r trong Z2(). Suy ra Z2() l

`
truong phn r cua f trn Z2.
Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

93

c khc nhau c the c cng mot truo`ng phn r. Cho


V du 17. Nhie`u da thu

f = (x2 3)(x3 + 1) Q[x]. Tap nghiem cua f trong C l {1, 3, , 2}, voi

= (1 + 3i)/2. Do d mot truo`ng phn r cua f trn Q l Q( 3, i). De dng

y ra`ng Q( 3, i) cung l truo`ng phn r cua g = (x2 2x 2)(x2 + 1) trn Q.


tha
c f F [x] bac n. To`n tai mot truo`ng phn r Ef cua f
Menh de` 5.2. Cho da thu

trn F sao cho [Ef : F ] l uoc cua n!.


ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap theo n. Voi n = 1, ke t qua l hien
Chu

c c bac nho hon n.


nhin. Gia su ket qua dng voi moi da thu

t kha quy, ta vie t f = gh voi deg(g) = m < n v


Ne u f khng ba
deg(h) = n m. Theo gia thie t quy nap, ta c [Eg : F ]|m!, voi Eg l truo`ng

`
phn r cua g trn F . Goi Eh l truong phn r cua h trn Eg v c [Eh :

Eg ]|(n m)!. Khi d Eh cung l truo`ng phn r cua f = gh trn F . Hon the
[Eh : F ] = [Eg : F ][Eh : Eg ] l uoc cua m!(n m)!, do d [Eh : F ] l uoc cua n!.
t kha quy. Goi l mot nghiem cua f . Dat F1 = F (). Ta
Xt truo`ng hop f ba

viet f = (x )f1 voi f1 F1[x]. Do deg(f1) = n 1 nn theo gia thie t quy


nap, to`n tai truo`ng phn r Ef1 cua f1 trn F1 v [Ef1 : F1]|(n 1)!. R rng Ef1

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

94

l truo`ng phn r cua f trn F . Hon nu


a,
[Ef1 : F ] = [Ef1 : F1][F1 : F ]|(n 1)!n = n!.

c trn mot mo rong hu


Su dung Maple 3. Maple cho php phn tch mot da thu
u

c trn Q
han cua Q hay Zp. Do d, c the tm duoc truo`ng phn r cua mot da thu

hay Zp.
c f = x3 + 3x2 + 3x + 4 Q[x].
V du 18. Cho da thu

>
f:=x^3+3*x^2+3*x+4;
f := x3 + 3 x2 + 3 x + 4
Ta xc dinh dang nhn tu ha cua f trn Q.

>
factor(f);
x3 + 3 x2 + 3 x + 4
t kha quy. Goi l mot nghiem cua f . Phn tch f trong vnh
Nhu the f ba

ng minh cua menh de` trn.


Q()[x] nhu trong chu

>
alias(alpha=RootOf(f,x)):
Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

>

factor(f,alpha);

(x ) (x2 + 3 x + x + 3 + 3 + 2)
D l dang nhn tu ha cua f trong Q()[x], tie p tuc goi l mo t nghiem cua
hai trong bieu dien trn. Sau d phn tch f trong Q(, )[x].
nhn tu thu
>

g:=factor(f/(x-alpha));
g := x2 + 3 x + x + 3 + 3 + 2

>

alias(beta=RootOf(g,x)):

>

factor(f,{alpha,beta});
(x ) (x + 3 + + ) (x )

c h = x4 + x2 + 2 Z3[x].
V du 19. Xt da thu

>
h:=x^4+x^2+2;
h := x4 + x2 + 2
Ta xc dinh dang nhn tu ha cua h trong Z3[x].

>
Factor(h) mod 3;
x4 + x2 + 2
Nguyen Chnh T

95

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

96

t kha quy trn Z3. Goi l mot nghiem cua h v tm dang nhn
Nhu the h ba

tu ha cua h trog Z3()[x]


>

alias(gamma=RootOf(h,x) mod 3):

>

Factor(h,gamma)mod 3;
(x + 2 ) (x + ) (x + 3) (x + 2 3)

Vay h phn r trong Z3(), nn truo`ng phn r cua h trn Z3 l Z3().

t, sai khc dang


c trn mot truo`ng l duy nha
Truo`ng phn r cua mot da thu

u, nhu duoc the hien sau dy.


ca

Menh de` 5.3. Cho : F1 F2 l mot dang ca u truo`ng v f F1[x]. Goi K1 v

`
K2 tuong ung l truong phn r cua f trn F1 v cua
f = (an)xn + + (a0) F2[x] trn F2. Khi d mo rong thnh mot

dang cau : K1 K2, ngha l (a) = (a), a F1.


ng minh. Ta chu
ng minh quy nap theo bac cua f . Ke t qua l hien nhin ne u
Chu

c c bac nho hon n.


deg(f ) = 1. Gia thiet deg(f ) = n v menh de dng voi da thu

c to i tieu cua .
Goi K1 l mot nghiem cua f v k hieu m F1[x] l da thu

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

97

t kha quy trn F2[x]. Goi K2 l mot nghiem cua m. Dang


R rng m ba

u
u F1[x] F2[x], theo dinh l phn tch do`ng ca
u, mo rong thnh dang ca
ca

: F1() = F1[x]/(m) F2[x]/(m) = F2()


thoa (a) = (a), a F1. Goi f = (x 1)f1 voi f1 F1()[x] c bac n 1.

ng
Ta c K1, K2 lan luot l truo`ng phn r cua f1 v f1 trn cc truo`ng tuong u

u : K1 K2 thoa
F1() v F2(). Theo gia thie t quy nap, to`n tai dang ca

(b) = (b), b F1(). Dac biet (a) = (a) = (a), a F1.

t th menh de` trn c ngha l


Nhan xt 5.4. Ne u F1 = F2 v l php do`ng nha

t sai khc boi F1-dang ca


u.
c trn F1 l duy nha
truo`ng phn r cua mot da thu

He qua 5.5. Cho f F [x] v K l truo`ng phn r cua f trn F . Cho , K.

Ton tai mot F -tu dang ca u cua K bie n thnh khi v ch khi v c cng

c to i tieu trn F .
mot da thu

u. Goi g F [x] l da thu


ng minh. Ne u c : K K l F -tu dang ca
c to i
Chu

c
tieu cua . Khi d () = cung l nghiem cua g nn g cung chnh l da thu

Nguyen Chnh T

98

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

c to i tieu g F [x]. Khi


to i tieu cua . Nguoc lai ne u v de`u c chung da thu

u tu` F () vo F () thoa () = (). Khi d K chnh
d to`n tai F -dang ca

u mo
l truo`ng phn r cua f trn F () v F (). Theo menh de` trn, dang ca

u cua K, bie n thnh .


rong thnh F -tu dang ca

C TCH DUOC
5.2 DA THU

Bo de` 5.6. Cho F K l mot mo rong truo`ng v f, g F [x]. Goi d1 = (f, g)

c l d1 = ad2
trong F [x] v d2 = (f, g) trong K[x]. Khi dd1 d2 trong K[x], tu
voi a K. Suy ra ne u f v g nguyn to cng nhau trong F [x] th chng khng c
mot mo rong truo`ng no cua F .
nghiem chung trong ba t cu

ng minh. R rng d1|d2 trong K[x]. Mat khc, to`n tai k, h F [x] sao cho
Chu

f h + gk = d1. Suy ra d2|d1 trong K[x].

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

99

Cho f F [x] v f = ani=1(x ui)mi voi ui 6= uj , mi 1


trong mot truo`ng phn r cua f trn F . Do cc truo`ng phn r

u, tap cc so mu {m1, . . . , mn} khng

D
i
nh
ngh
a.
cu
a
f
trn
F l dang ca

phu thuoc vo truo`ng phn r. So mu mi duoc goi l so boi cua

nghiem ui.

c f goi l c nghiem boi ne u to`n tai mi > 1. Nghiem ui


Da thu

ng voi mi > 1 goi l nghiem boi cua f . Nghiem u


ng voi mi = 1
Dinh ngha. u

goi l nghiem don.

V du 20. Cho F l truo`ng c dac so p v a F thoa die`u kien khng c can bac

c hu
c
p trong F (v du a = t trong truo`ng cc phn thu
u t Zp(t)). Ta c da thu

t kha quy (Bi tap 5. 10) trong F [x]. Goi b l mot nghiem cua f .
f = xp a ba

Khi d,
xp a = xp bp = (x b)p
t kha quy c the c
c ba
trong truo`ng phn r cua f trn F . Nhu the mot da thu

nghiem boi.

Nguyen Chnh T

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

100

c cua
Cho f = anxn + + a1x + a0 F [x]. Dao hm hnh thu

i
a
f
,
k
hie
u
f
,
l
d
thu
c
d
nh
bo
i

Dinh ngha.

f = nanxn1 + + a1 F [x].

c tnh dao hm cua


Ch ra` ng tu` dinh ngha trn, de dng suy ra cc cng thu

c tong v tch quen thuoc


da thu

(f + g)0 = f 0 + g 0 ;

(f g)0 = f 0g + f g 0.

c f c nghiem boi khi v ch khi (f, f 0) 6= 1.


Bo de` 5.7. Da thu

ng minh. Ne u f c nghiem boi trong truo`ng phn r K cua n, th de dng


Chu

thay rang cung l nghiem cua f . Do d (f, f 0) 6= 1 (xem 5.6). Nguoc lai, ne u


(f, f 0) 6= 1 th f v f 0 c nghiem chung trong truo`ng phn r cua f . Ne u

ng minh ra` ng khng phai l nghiem cua f 0. V


l nghiem don th de dng chu

l.

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

101

c ba t kha quy. Cc pht bieu sau l


Menh de` 5.8. Cho f F [x] l mot da thu

tuong duong :
(i) f c nghiem boi ;

(ii) (f, f 0) 6= 1 ;
c cua xp ;
(iii) F c dac so p > 0 v f l mot da thu

(iv) moi nghiem cua f de`u l nghiem boi.

ng minh. (i) = (ii) Xem (5.7).


Chu
t kha quy v (f, f 0) 6= 1 ta c f 0 = 0. Do d F c dac so
(ii) = (iii) V f ba

c cua x .
p > 0 v f l mot da thu

(iii) = (iv) Ta c f (x) = g(xp) voi g(x) F [x]. Dat

g(x) = (x ui)mi , mi 1.
Khi d
f (x) = g(xp) = (xp ui)mi = (x i)pmi ,
Nguyen Chnh T

102

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

t ca cc nghiem cua f de`u l nghiem boi.


voi pi = ui. Do pmi > 1 nn ta

(iv) = (i) Hien nhin.


c f F [x] goi l tch duoc trn F ne u moi nhn tu
Mot da thu

D
i
nh
ngh
a.
bat kha quy cua f deu khng c nghiem boi. Mot truo`ng F goi l

c c he tu trong F de`u tch duoc.


hon chnh ne u moi da thu

Menh de` 5.9. Mot truo`ng c dac so 0 l hon chnh. Mot truo`ng c dac so p l

`
`

hon chnh khi v ch khi moi phan tu cua F deu c can bac p trong F .

ng minh. Ke t qua hien nhin cho truo`ng c dac so 0 (xem 5.8). Xt truo`ng
Chu

`
`

hop F c dac so p. Neu ton tai mot phan tu a F khng c can bac p trong F . Khi

c xp a khng tch duoc. Nguoc lai, gia thie t moi pha`n tu cua F de`u c
d da thu

c bat kha quy f khng tch duoc th


can bac p. Neu ton tai mot da thu

X
X p
X
f =
ai(xp)i =
bi (xp)i = (
bixi)p.
t kha quy. Mu thuan ny ko theo F hon chnh.
Nhu vay f khng ba

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

103

u
V du 21. Moi truo`ng hu
u han de`u l truo`ng hon chnh. That vay, tu do`ng ca

Frobenius:
: F F
a

7 ap

u v n l mot don ca
u. Do d moi pha`n tu cua F de`u c can bac p
l mot dang ca

trong F .
V du 22. Moi truo`ng dng dai so de`u hon chnh.

p
Bi ta

5. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

`
c deu phn r trong mot mo rong no d.
a) Moi da thu

c c he tu thuoc mot trong cc truo`ng Q, R, C de`u tch duoc.


b) Moi da thu

c c he tu thuoc Zp de`u tch duoc.


c) Moi da thu

c c nghiem boi th khng tch duoc.


d) Mot da thu

Nguyen Chnh T

104

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

c trn truo`ng c dac so p de`u khng tch duoc.


e) Moi da thu

t kha quy de`u tch duoc.


c ba
f) Moi da thu

t kha quy f F [x] khng tch duoc th F c dac so p.


c ba
g) Mot da thu

t kha quy f F [x] khng tch duoc khi v ch khi F c dac


c ba
h) Mot da thu

c cua x .
so p v f l mot da thu

c trn mot truo`ng cho truoc de`u c cng so boi.


i) Moi nghiem cua mot da thu

t kha quy trn mot truo`ng cho truoc de`u c


c ba
j) Moi nghiem cua mot da thu

cng so boi.

c (x3 + 5)2 tch duoc trn Z7.


k) Da thu

t sai khc dang ca


u.
l) Truo`ng phn r xc dinh duy nha

(Xem HD 271)
5. 2 . Cho f F [x] c deg(f ) = n > 0 v E = F (1, . . . , r ) voi 1, . . . , r l
ng minh ra`ng :
nghiem cua f voi r n. Cho K l mot truo`ng phn r f . Chu

u tu` E vo K.
a) To`n tai mot F -do`ng ca

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

105

u tu` E vo K khng vuot qu [E : F ] v ba` ng voi [E : F ]


b) So cc F -do`ng ca

neu f c n nghiem phn biet trong K.

t cua truo`ng phn r cua f F [x] trn F .


c) Suy ra tnh duy nha
(Xem HD 271)
ng minh ra` ng ne u mot truo`ng vie t duoc nhu hop cua cc truo`ng hon chnh
5. 3 . Chu

l mot truo`ng hon chnh. Suy ra moi mo rong dai so trn Zp l mot truo`ng

hon chnh.
(Xem HD 272)
c
5. 4 . Xy dung truo`ng phn r cua cc da thu

x3 1, x4 + 5x2 + 6, x6 8, x5 2
ng trn Q.
trn Q v tnh bac cua cc mo rong tuong u

c x3 + 2x + 1 v x3 + x2 + x + 2 trn
5. 5 . Xy dung truo`ng phn r cua cc da thu

u voi nhau khng ?


Z3. Chng c dang ca
(Xem HD 272)
ng
5. 6 . Cho F K L trong d L l truo`ng phn r cua f F [x] trn F . Chu
minh ra`ng L cung l truo`ng phn r cua f trn K.
Nguyen Chnh T

106

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

ng minh ra` ng ne u da thu


c
5. 7 . a) Cho F l truo`ng c dac so p v a F . Chu

xp x a kha quy trong F [x] th phn r trong F .


t kha quy
ng minh ra` ng da thu
c xp x 1 ba
b) Voi moi so nguyn to p, chu

(Xem HD 272)
trn Q.
ng minh ra` ng
5. 8 . Cho F l truo`ng c dac so 0, cho f, g F [x] v d = (f, g). Chu

tap nghiem cua f v h = f /d l trng nhau.


(Xem HD 273)

t kha quy. Chu


ng minh ra` ng
5. 9 . Cho F l truo`ng c dac so p v f F [x] ba

pe
t kha quy, tch duoc. Suy ra,
c ba
f = g(x ) voi e 0 v g F [x] l da thu

moi nghiem cua f de`u c chung so boi trong truo`ng phn r cua f .

(Xem HD 273)
ng minh
5. 10 . Cho F l truo`ng c dac so p v a F khng c can bac p trong F . Chu

t kha quy trn F .


ra` ng f = xp a ba
(Xem HD 274)
u truo`ng. Cho
* 5. 11 . (Tong qut cua Bi tap 5. 2) Cho : F K l mot do`ng ca

E = F (1, . . . , r ) voi 1, . . . , r l cc nghiem cua f F [x] c bac n r.

Nguyen Chnh T

`ng phn r cua mo


c. Da thu
c tch duoc
t da thu
5. Truo

107

ng minh ra` ng :
Chu
u, |F = } [E : F ]
]{ : E K | l F -do`ng ca
c xay ra khi K chu
a n nghiem phn biet cuaf .
v dang thu

Nguyen Chnh T

(Xem HD 274)

108

RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO

Nguyen Chnh T

Chuong 2
T GALOIS
L THUYE

U V TRUO
RO
`NG TRUNG GIAN CUA MO
`NG
NG CA
NG TRUO
TU DA

u cua mo rong
u nhm Aut(E/F ) cc tu dang ca
Trong bi ny, ta nghin cu

c trn F .
truo`ng E : F , dac biet voi truo`ng hop cua truo`ng phn r cua mot da thu

Aut(E/F
) v tap
D
o
ng
tho
i,
ta
nghin
cu
u
tu
o
ng
u
ng
giu
a
ta
p
cc
nhm
con
cu
a

a F , goi l cc truo`ng trung gian cua mo rong E : F .


cc truo`ng con cua E chu

109

110

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

U CU
A MO
RO
NG CA
NG TRUO
` NG
6.1 NHM CC TU DA

`
`
`

Ta bat dau bang mot so bo de don gian sau dy :

Bo de` 6.1. Cho E : F l mot mo rong truo`ng. Tap ta t ca cc F -tu dang ca u cua E

l nhm con cua nhm Aut(E), goi l nhm cc F -tu dang cau cua E : F , k hieu

Aut(E/F ).
t. Tch cua hai F -dang
ng minh. Tap Aut(E/F ) 6= do chu
a php do`ng nha
Chu

u l F -dang ca
u. Do d Aut(E/F ) l nhm con
u v nghich dao cua F -dang ca
ca

cua Aut(E).
Bo de` 6.2. Cho E : F l mot mo rong truo`ng v u E dai so trn F . Goi m F [x]

c toi tieu cua u. Cho : E E l mot F dong cau. Khi d (u) cung
l da thu

l nghiem cua m.

ng minh. Dy ch l truo`ng hop dac biet cua Menh de` 1.3.


Chu

Bo de` 6.3. Cho f F [x] c deg(f ) = n > 0 v E = F (1, . . . , r ) voi 1, . . . , r


l cc nghiem cua f . Cho K l mot truo`ng phn r f . Khi d to`n tai mot F -do`ng

Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

111

ca u tu` E vo K ; so cc F -do`ng ca u tu` E vo K khng vuot qu [E : F ] v ba`ng

voi [E : F ] neu f c n nghiem phn biet trong K.

ng minh. Xem Bi tap 5. 2.


Chu

Ta mo rong ke t qua trn ba` ng bo de` sau dy.

Bo de` 6.4. Cho : F K l mot do`ng ca u truo`ng. Cho E = F (1, . . . , r ) voi

1, . . . , r l cc nghiem cua f F [x] c bac n r. Khi d

]{ : E K | l F -do`ng ca u, |F = } [E : F ]
a n nghiem phn biet cua f .
c xay ra khi K chu
v dang thu

ng minh. Xem Bi tap 5. 11.


Chu

V du 23. Cho G = Aut(Q( 2)/Q). Neu G th ( 2) = 2 hay ( 2) =

t ko theo (a + b 2) = a + b 2 hay = id. Truo`ng


nha
2. Truo`ng hop thu

`
2 ton tai do 2 de`u c cng mot da thu
c to i tieu v cc mo rong don cua
hop thu

chng trn Q chnh l Q( 2).


Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

112

c toi tieu cua 3 2 l f = x3 2. Cc


V du 24. Cho G = Aut(Q( 2)/Q). Da thu

2i
nghiem cn lai cua f l 3 2 v 2 3 2, voi = e 3 , de`u khng thuoc Q( 3 2). Do

d G = 1.
Nhan xt 6.5.

u bie n
(i) Cho E = F (u1, . . . , ur ) voi ui dai so trn F . Khi d moi F -tu do`ng ca

c to i tieu cua ui. Dac biet, Aut(E/F ) l mot


ui thnh mot nghiem cua da thu

nhm hu
u han. Hon the, mot F -tu dong cau hon ton xc dinh khi biet tap

anh cua u1, . . . , ur .


c f F [x] c deg(f ) = n
(ii) Dac biet, khi E l truo`ng phn r cua mot da thu

u se cam sinh mot hon vi cua cc nghiem cua f . Do d


th moi F -tu do`ng ca

ng Sn.
Aut(E/F ) l mot nhm con cua nhm doi xu

Menh de` 6.6. Cho Ef l truo`ng phn r cua f F [x]. Khi d

(Aut(Ef /F ) : 1) [Ef : F ].
Da u = xay ra khi f tch duoc.

u han G.
Ch , ta k hieu (G : 1) hay |G| cho ca p cua mot nhm nhn hu

Nguyen Chnh T

u v trUo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng trUo
6. Tu Da

113

u cua Ef cung l F -tu dang ca


u v
ng minh. Ch ra` ng moi F -tu do`ng ca
Chu

hon vi cc nghiem cua f trong K nn bie n co so cua Ef : F thnh co so. Mat

m1
m
r

khc, neu f = f1 fr l dang nhn tu ha cua f th truo`ng phn r cua f

trn F cung chnh l truo`ng phn r cua g := f1 fr trn F . Do d, tu` Bo de`


u = xay ra khi f tch duoc.
6.3, ta c (Aut(Ef /F ) : 1) [Ef : F ] v da

u han trn F .
Menh de` 6.7. Cho E : F v L : F l cc mo rong truo`ng voi E hu

Khi d
(i) So F -do`ng ca u tu` E vo L khng vuot qu [E : F ]. Dac biet

(Aut(E/F ) : 1) [E : F ].
u han K trn L v mot F -do`ng ca u tu` E vo K.
(ii) To`n tai mot mo rong hu

ng minh. Goi E = F (u1, . . . , un) voi u1, . . . , un dai so trn F . Goi


Chu

ng l cc da thu
c toi tieu cua u1, . . . , un. Dat
m1, . . . , mn F [x] tuong u

f = m1 mn v goi K l truo`ng phn r cua f trn L. Theo Bo de` 6.3, to`n

u tu` E vo K khng qu [E : F ].
tai mot F -dong cau tu` E vo K v so F -do`ng ca

u tu` E vo L K khng qu [E : F ].

t, so cc F -do`ng ca
D
a
c
bie

Nguyen Chnh T

114

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

A MO
RO
` NG TRUNG GIAN CU
NG TRUO
` NG
6.2 TRUO

a F goi
Cho E : F l mo rong truo`ng. Cc truo`ng con cua E chu

D
i
nh
ngh
a.
l cc truo`ng trung gian cua mo rong E : F . K hieu F l tap tat

ca cc truo`ng trung gian cua E : F .


Bo de` 6.8. Cho 6= H Aut(E/F ). Tap

T (H) = {b E| (b) = b, H}
l mot truo`ng trung gian cua E : F , goi l truo`ng trung gian co dinh boi H.

ng minh. R rng F T (H). Ne u a, b T (H) v H, ta c


Chu
(a + b) = a + b, (ab) = ab. Mat khc, ne u 0 6= a T (H) th (a1) = a1.

Do d T (H) l mot truo`ng trung gian cua E : F .

Bo de` 6.9. Cho K l truo`ng trung gian cua mo rong E : F . Khi d Aut(E/K) l

mot nhm con cua Aut(E/F ), goi l nhm con co dinh K, k hieu N (K).

ng minh. Su dung Bo de` 6.1 v Aut(E/K) Aut(E/F ).


Chu

t ca cc nhm con cua Aut(E/F ). Hai nh xa sau :


K hieu H l tap ta

Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

N : F
K 7

H
N (K)

115

T : H
H 7

F
T (H)

ng Galois cua mo rong E : F .


goi l cc tuong u

t sau dy :
Nhan xt 6.10. Ta de dng kiem tra cc tnh cha

(i) N (F ) = Aut(E/F ), N (E) = {1} v T ({1}) = E.


tu bao hm. Ngha l:
(ii) Cc nh xa N v T dao nguoc thu

Ne u F K1 K2 E th N (K1) N (K2).
Ne u H1 H2 l 2 nhm con cua Aut(E/F ) th T (H1) T (H2).
(iii) H N (T (H)), H H ; tuong tu K T (N (K)), K F .

V du 25. Trong mo rong Q Q( 3 2), ta bie t ra` ng Aut(Q( 3 2)/Q) = 1. Suy ra

3
T (N (Q)) = Q( 2). Do d Q ( T (N (Q)).
y ra` ng H = N (T (H)), voi moi H hu
Tuy nhin, ta se tha
u han.

Nguyen Chnh T

116

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

ng truo`ng v H Aut(E/F ) l mot


Dinh l 6.11 (Artin). Cho E : F l mo ro

u han. Khi d :
nhm con hu

[E : T (H)] (H : 1).
ng minh. Goi H = {1, . . . , m} voi 1 = 1. Cho 1, . . . , n voi n > m l
Chu

ng minh ra`ng 1, . . . , n phu thuoc tuye n tnh trn


n phan tu ty cua E. Ta chu

t:
T (H). Xt he phuong trnh tuye n tnh thua`n nha

1(1)x1 + + 1(n)xn = 0
...
(2)

m(1)x1 + + m(n)xn = 0.
Do n > m, he phuong trnh trn c nghiem khng ta`m thuo`ng trong E. Goi

t. Sau khi
v = (c1, . . . , cn) l mot nghiem cua (2) c so pha`n tu khc 0 nho nha

`
hon vi cc ci neu can, ta c the gia thie t c1 6= 0. Ta c the gia thie t c1 = 1 T (H)

ba` ng cch nhn v voi mot v huong thch hop. Ch ra` ng do 1 = 1, nn phuong

t ca
`

ng minh ra` ng ta
trnh dau cua (2) cho ta c11 + + cnn = 0. Ta ca`n chu
thnh pha`n cj cua v thuoc T (H).

Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

117

t
Ne u to`n tai ci
/ T (H) th c k H sao cho k (ci) 6= ci. Tc dong k vo ta

ca cc phuong trnh cua he (2) voi ch rang

{k 1, . . . , k m} = {1, . . . , m},
ta c v 0 := (c1, k (c2), . . . , k (cn)) cung l nghiem cua (2). Suy ra

v v 0 = (0, . . . , ci k (ci), . . . , cn k (cn))


cung l nghiem cua (2). R rng nghiem vv 0 khng ta`m thuo`ng do ci k (ci) 6= 0

t ca cc
v c so pha`n tu khc 0 t hon so pha`n tu khc 0 cua v. V l ! Nhu the ta
ng minh.
ci thuoc T (H), ta c die`u phai chu

u han. Khi d
He qua 6.12. Cho H Aut(E/F ) l mot nhm con hu

[E : T (H)] = (H : 1) v H = N (T (H)).
ng minh. Ta c [E : T (H)] (H : 1) do dinh l Artin. Mat khc
Chu

`
(N (T (H)) : 1) [E : T (H)] do Menh de 6.7. Suy ra

[E : T (H)] (H : 1) (N (T (H)) : 1) [E : T (H)].


Do d [E : T (H)] = (H : 1) v H = N (T (H)).
Nguyen Chnh T

118

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

Tu` ke t qua trn, ta suy ra, ne u E : F hu


u han th T l don nh v N l ton

nh. Ta se xt mot mo rong truo`ng trong d cc nh xa T v N de`u l song nh

v do d l nghich dao cua nhau.



c f = (x2 2)(x2 3).
V du 26. Xt Q( 2, 3), l truo`ng phn r cua da thu

Cho G = Aut(Q( 2, 3)/Q) th ta c ( 2) = 2, ( 3) = 3.


Nhu the c 4 truo`ng hop nhu sau :

(
(

2 7
2
2 7 2
;

3 7
3
3 7
3
(
(

2 7
2
2 7 2

.
3 7 3
3 7 3
Theo Menh de` 6.6, ta c



(Aut(Q( 2, 3)/Q) : 1) = [Q( 2, 3) : Q] = 4.
ng voi 4 truo`ng hop nu trn. Dat
Nhu the 4 pha`n tu cua G tuong u

(
(

2 7 2
2 7
2
:
;

.
3 7
3
3 7 3
Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

2
2

119

Ta c = = 1 v G =< , >. Suy ra G


= Z2 Z2 (goi l nhm Klein). Ta

ng cng so do` bao hm cua chng


liet k cc nhm con v truo`ng trung gian tuong u

ng minh ra` ng ne u mot truo`ng trung


nhu trong Hnh 7. Ngoi ra, ba` ng cch chu

G }
6
=

<>
o

< >
6

< >

Q( 3)

?
Q( 6)

s
Q( 2)

? =

Q( 2,

3)


ng Galois cua mo rong Q( 2, 3).
Hnh 7: Tuong u

gian K c bac 2 trn Q, th K l mot trong cc truo`ng Q( 2), Q( 3), Q( 6). Do

d cc nh xa N v T l song nh v l nghich dao cua nhau.

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

120

p
Bi ta

6. 1 . Xc dinh tnh dng, sai cua cc menh de` sau :

u cua mo rong E : F de`u l mot tu dang ca


u cua E.
a) Moi F -tu dang ca

u cua E de`u l F -tu dang ca


u cua mo rong E : F .
b) Moi tu dang ca

t.
u cua F de`u l nh xa do`ng nha
c) Moi F -tu dang ca

d) Nhm Aut(E/F ) lun l nhm aben.


e) Nhm Aut(C/R) l nhm cyclic.
ng Galois lun l song nh.
f) Cc tuong u
ng Galois bao ton thu
tu bao hm.
g) Cc tuong u

h) Ne u Aut(E/F ) = 1 th E = F .
i) Ne u E = F th Aut(E/F ) = 1.
u.
j) Truo`ng K(x) ch c mot K-tu dang ca

u voi Aut(C/R).
k) Nhm Aut(K(x)/K(x2)), voi K c dac so khc 2, dang ca

Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

121

l) H = N (T (H)) voi moi nhm con hu


u han H cua Aut(E/F ).

m) Cho mo rong truo`ng E : F th T (N (F )) = F .

n) Cho mo rong truo`ng E : F th T (N (E)) = E.


(Xem HD 276)

u cua cc mo rong truo`ng sau dy v


6. 2 . Ve so do` bao hm cc nhm tu dang ca

ng Galois N v T c phai l cc song nh khng.


xt xem cc tuong u
a) C : R ;
b) Q() : Q voi = e2i/5 ;
c) Ef : Q voi Ef l truo`ng phn r cua f = x4 2 ;
Q() voi
f = x3 2 trn Q() ;

e) Q( 2, 3, 5) : Q ;
d) Ef

2i
3

v Ef

l truo`ng phn r cua

c (x3 5)(x3 7) trn Q ;


f) Truo`ng phn r cua da thu
c (x6 5) trn Q v trn R.
g) Truo`ng phn r cua da thu

(Xem HD 276)

p cua G v xt
c x5 2 trn Q. Xc dinh ca
6. 3 . Cho G l nhm Galois cua da thu

xem G c phai l nhm aben hay khng ?


(Xem HD 280)
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

122

p cua nhm Galois cua da thu


c (x3 5)(x3 2) trn Q v R.
6. 4 . Xc dinh ca

(Xem HD 281)
ng minh ra`ng Aut(Q()/Q) l nhm aben voi = e
6. 5 . Chu

2i
n

v n N.
(Xem HD 281)

6. 6 . Cho f = xp a F [x] v goi Ef l truo`ng phn r cua f trn F . Xc dinh

truo`ng phn r cua f trn F trong cc truo`ng hop :

a) F = Q ;
b) F = Zp .
(Xem HD 281)
ng minh hoac bc bo cc menh de` sau dy :
6. 7 . Chu

a) Ne u E : F l mot mo rong bac 2 th to`n tai Aut(E) sao cho

(a) = a, a F .
b) Gio ng nhu trn voi gia thuye t thm l truo`ng E hu
u han.

(Xem HD 281)

6. 8 . Cho K l truo`ng phn r cua x5 1 trn Q. M ta nhm Aut(K/Q) v ch ra


ra`ng K : Q ch c mot truo`ng trung gian thuc su l Q( + 4) voi = e2i/5.


Nguyen Chnh T

u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da

123

c to i tieu cua + 4. Xc dinh cc truo`ng phn r cua cc da


Xc dinh da thu

c sau trn Q :
thu
a) (x2 5)(x5 1) ;
b) (x2 + 3)(x5 1).

(Xem HD 281)

c x3 5 trn Q( 7). Chu


ng minh ra`ng
6. 9 . Cho K l truo`ng phn r cua da thu

Aut(K/Q( 7))
(Xem HD 282)
= S3 .

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

124

RO
C V GALOIS
NG TCH DUOC, CHUA
N TA
MO

Trong bi ny, ta xt cc mo rong truo`ng dac biet hon nha` m tm die`u kien de

ng Galois l cc song nh.


cc tuong u
NGUYN THU
Y
RO
` N TU
NG TCH DUOC V DINH L PHA
7.1 MO

c to i tieu
Mot mo rong dai so E : F goi l tch duoc ne u da thu

D
i
nh
ngh
a.

cua moi pha`n tu thuoc E de`u tch duoc.

Nhu the, mo rong E : F l khng tch duoc neu cc truo`ng c dac so p v da

c to i tieu cua mot pha`n tu no d cua E c dang g(xp) voi g F [x].


thu

c to i tieu x2 t2
V du 27. Mo rong Z2(t2) Z2(t) l khng tch duoc v da thu

cua t l khng tch duoc.

Menh de` 7.1. Cho F M E l cc mo rong truo`ng. Ne u F E l mo rong

u
u
tch d oc th F M v M E l cc mo rong tch d oc.

ng minh. R rng F M l mo rong tch duoc. Cho E. Goi f F [x]


Chu

Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

125

ng l cc da thu
c to i tieu cua trn F v M . R rng g | f .
v g M [x] tuong u
c f l tch duoc. Suy ra g l tch duoc.
Do F E tch duoc, da thu

t ra
t dac biet duoc the hien sau dy.
Mo rong tch duoc c mot tnh cha

t mo rong
Dinh l 7.2 (Pha`n tu nguyn thuy). Cho E = F (1, , n) l mo

u han cua F sao cho 2, , n tch duoc trn F . Khi d to`n tai E sao cho
hu

E = F ().
ng minh. Ne u F l truo`ng hu
Chu
u han th E hu
u han v do d nhm nhn E

cc pha`n tu khc 0 l nhm cyclic (xem Bi tap 0. 18). Goi u l mot pha`n tu sinh

cua E . R rng E = F (u).


ng minh quy nap trn n. Ne u n = 1,
Ta ch ca`n xt truo`ng hop F v han. Ta chu

ket qua l hien nhin. Neu ket qua dng voi n = 2 th tu` gia thie t quy nap, ta c

F (1, . . . n) = F (1, . . . n1)(n) = F (t, n)


ng minh. Do d bi ton quy ve` viec chu
ng minh ke t qua
v suy ra die`u phai chu

cho n = 2.
Nguyen Chnh T

126

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

c to i
Xt E = F (v, w) voi w tch duoc trn F . Goi f, g F [x] la`n luot l da thu

tieu cua v, w. Goi K l truo`ng phn r cua f g. Khi d f c cc nghiem trong K l

c g c cc nghiem phn biet trong K l w, w1, . . . , ws. Do F


v, v1, . . . , vr ; da thu

`
v han, ton tai c F sao cho

vi v
c 6=
, i = 1, . . . , r, j = 1, . . . , s.
w wj
Dat u = v + cw. Ta se ch ra ra` ng v, w F (u), do d F (v, w) = F (u).
Dat h = f (u cx) F (u)[x]. Ta c
h(w) = f (u cw) = f (v) = 0.
Ne u c wj voi 1 j s no d l nghiem cua h th

h(wj ) = f (u cwj ) = 0.
Nhu the to`n tai i thoa 1 i r sao cho u cwj = vi. Hay c(w wj ) = vi v.

t trong tap {w, w1, . . . , ws}.


V l do cch chon c. Vay h ch c w l nghiem duy nha

Suy ra (h, g) = x w trong K[x]. Suy ra x w F (u)[x] (xem Bo de` 5.6), dac

ng minh.
biet w F (u). Ta c die`u phai chu

Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

127

u han, tch duoc l mo rong don. Dac biet moi mo


He qua 7.3. Moi mo rong hu

u han trn truo`ng c dac so 0 hoac truo`ng hu


u han deu l mo rong don.
rong hu

C
A MO
RO
N CU
NG GALOIS V CHUA
N TA
7.2 TIU CHUA

c to i tieu
Mot mo rong dai so E : F goi l chuan ta c ne u da thu

Dinh ngha.
`

cua moi phan tu thuoc E phn r trong E.

Nhan xt 7.4. Cho E : F l mot mo rong chuan tac v tch duoc. Cho f F [x]

t kha quy bac m. Ne u f c nghiem trong E th f c dng m


c ba
l mot da thu

nghiem phn biet trong E.

`
Ta d biet rang voi mot mo rong truo`ng E : F th ni chung

F ( T (N (F )) = T (Aut(E/F )).
u dang thu
c xay ra.
Ta xt nhu
ng mo rong truo`ng m da

Mot mo rong hu
u han E : F duoc goi l mo rong Galois ne u

Dinh ngha. F = T (N (F )). Khi d Aut(E/F ) goi l nhm Galois cua mo

rong truong v duoc k hieu l Gal(E/F ).

Nguyen Chnh T

128

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

ng truo`ng E : F . Cc
Dinh l 7.5 (Tiu chuan cua mo rong Galois). Cho mo ro

menh de` sau l tuong duong :

c tch duoc trn F ;


(i) E l truo`ng phn r cua mot da thu

(ii) [E : F ] = (Aut(E/F ) : 1) < ;


(iii) E : F l mo rong Galois ;

u han cua Aut(E/F ) ;


(iv) F = T (G) voi G l mot nhm con hu

u han trn F .
(v) E : F l mo rong chuan tac, tch duoc v hu

ng minh.
Chu
(i) = (ii) Xem Menh de` 6.6.

(ii) = (iii) Theo Dinh l Artin, ta c

[E : T (N (F ))] = (N (F ) : 1) = |Aut(E/F )|.


Suy ra [E : T (N (F ))] = [E : F ]. Do d F = T (N (F )), hay E : F l mo rong

Galois.
Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

129

y G = Aut(E/F ).
(iii) = (iv) La
(iv) = (v) Theo Dinh l Artin (6.11), ta c [E : F ] [G : 1]. Suy ra E : F hu
u

y E. Goi f F [x] l da thu


c to i tieu cua . Ta chu
ng minh ra` ng
han. La

f phn r trong E thnh cc nhn tu phn biet.

c
Dat N = { | G} = {1, . . . , m}. Xt da thu
m
Y
(x i) = xm + a1xm1 + + am E[x].
g=
i=1

Voi moi G, nh xa hon vi cc pha`n tu trong N . Do cc he tu ai cua g

c do i xu
ng cua 1, . . . , m, ta c (ai) = ai, i = 1, . . . , m.
de`u l cc da thu
c to i tieu cua , ta c f | g. Mat
Suy ra ai F hay g F [x]. V f l da thu

`
`

khc, cc phan tu i deu l nghiem cua f nn g| f . Vay g = f , do d f phn

r thnh cc nhn tu phn biet.

(v) = (i) V E : F l mo rong hu


u han, ta c E = F (1, . . . , n) voi i dai so

c toi tieu cua i voi moi i = 1, . . . , n. Do E : F chuan


trn F . Goi mi l da thu

Q
c mi phn r trong E, do d E l truo`ng phn r cua f = mi
tac, cc da thu
Nguyen Chnh T

130

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

c f l tch duoc.
trn F . Hon the , do mo rong E : F l tch duoc, da thu

c tch duoc f F [x] l nhm Galois


Nhm Galois cua mot da thu

D
i
nh
ngh
a.

cua truo`ng phn r cua f .


a trong mot mo rong Galois.
u han, tch duoc de`u chu
He qua 7.6. Moi mo rong hu

ng minh. Cho F E l mo rong hu


Chu
u han v tch duoc, ta c

c toi tieu cua i


E = F (1, . . . , n) voi i dai so trn F . Goi mi l da thu

Q
c f = mi l tch duoc. Truo`ng E
voi moi i = 1, . . . , n. Do mi tch duoc, da thu

a trong truo`ng phn r cua f F [x].


chu
He qua 7.7. Cho F M E l cc mo rong truo`ng. Ne u F E l mo rong

Galois th M E l mo rong Galois.

ng minh. E l truo`ng phn r cua da thu


c f F [x]. R rng E cung l
Chu
truo`ng phn r cua f trn M . Hon the M E l mo rong tch duoc (xem Menh

de` 7.1). Do d M E l mo rong Galois.

Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

131

Dinh l 7.5 cho ta tiu chuan cua mot mo rong Galois. Ke t qua sau cho ta tiu
chuan cua mo rong chuan ta c.

u han v chuan tac khi v ch khi E l


Menh de` 7.8. Mot mo rong E : F l hu

truong phn r cua mot da thuc trn F .

ng minh. Die`u kien ca`n cua menh de` duoc chu


ng minh tuong tu nhu trong
Chu

ng minh dieu kien du. Cho E l truo`ng phn r cua da thu


c
Dinh l 7.5. Ta chu

c to i tieu cua E. Ta chu


ng minh ra`ng
f F [x] trn F . Goi g F [x] l da thu

moi nghiem cua g de`u thuoc E.

Goi K l truo`ng phn r cua g trn E v l mot nghiem cua g trong K. Xt

so do` nhu trong Hnh 8.


Ta se ch ra ra` ng [E() : E] = [E() : E] v do [E() : E] = 1, ta c
t kha quy trn
[E() : E] = 1, nn E. Do v de`u l nghiem cua g ba

F nn ton tai F dang cau F () F (). R rng E() v E() la`n luot l

u
truo`ng phn r cua f trn F () v F () nn mo rong thnh F dang ca

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

132

> K k
6

E()
6

3 E()
6

E
6

F ()

F ()

F
u voi E().
Hnh 8: So do` ch ra E() dang ca

0 : E() E(). Nhu the [E() : F ] = [E() : F ]. Suy ra


[E() : E] = [E() : E].
ng minh.
Ta c die`u ca`n chu

Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

133

p
Bi ta

7. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

a) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong chuan ta c.

b) Moi mo rong chuan tac de`u l mo rong Galois.

c) Moi mo rong tch duoc de`u l mo rong hu


u han.

d) Moi mo rong Galois de`u l mo rong chuan tac v tch duoc.

e) Moi mo rong tch duoc de`u l mo rong chuan ta c.

f) Moi mo rong chuan tac v hu


u han de`u l mo rong Galois.

c.
g) Moi mo rong chuan ta c de`u l truo`ng phn r cua mot da thu

c.
h) Moi mo rong Galois de`u l truo`ng phn r cua mot da thu

i) Mot mo rong hu
u han l Galois khi v ch khi n l truo`ng phn r cua mot

c tch duoc.
da thu

j) Moi mo rong Galois de`u l mo rong don.

k) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong don.

Nguyen Chnh T

134

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

l) Ne u F M E c F E l mo rong tch duoc th F M v M E

tch duoc.

m) Ne u F M E c F E l mo rong chuan tac th F M v M E

chuan ta c.
n) Ne u F M E c F E l mo rong Galois th F M v M E

Galois.
(Xem HD 283)
7. 2 . Cho F E K l cc mo rong truo`ng. Ne u F E v E K l cc mo

rong Galois th F K c phai l mo rong Galois khng ?

(Xem HD 283)
ng to ra` ng moi mo rong bac 2 trn truo`ng c dac so khc 2 de`u l cc mo
7. 3 . Chu

`
rong Galois. Khang dinh trn c dng cho truong c dac so 2 khng ?

(Xem HD 283)
7. 4 . Cho F l truo`ng c dac so p v f = xp x a F [x]. Xc dinh truo`ng phn

r Ef cua f trn F v xt xem n c phai l mo rong Galois trn F khng ?

Xc dinh cc pha`n tu cua nhm Aut(Ef /F ).


(Xem HD 283)

Nguyen Chnh T

c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro

n
7. 5 . Cho f = xp x Zp[x] v

135

Ef l truo`ng phn r cua f trn Zp. Xc dinh

nhm Aut(Ef /Zp) v ve so do bao hm cua cc nhm con cua n.


(Xem HD 283)

7. 6 . Tm cc mo rong truo`ng Q F1 F2 F3 voi F1, F3 Galois trn Q nhung F2

khng Galois trn Q.


(Xem HD 284)
p

7. 7 . Chung minh rang Q Q( 2 + 2) l mo rong Galois v xc dinh nhm

Galois cua mo rong d.


(Xem HD 284)

7. 8 . Trong cc mo rong o Bi tap 6. 2, mo rong no l mo rong Galois, chuan ta c ?

c sau trn Q.
7. 9 . M ta nhm Galois cua cc da thu
a) f = (x2 2)(x2 3)(x2 5) ;
b) g == xp 2 voi p nguyn to ;
c) h = x4 14x2 + 9.

(Xem HD 284)

u voi nhm nhn cc


ng minh ra`ng nhm Galois cua xp 2 trn Q dang ca
7. 10 . Chu
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

136

ma tran

!
a b
0 1

voi a, b Zp v a 6= 0.

(Xem HD 285)

ng minh ra` ng ne u nhm Galois cua mot da thu


c bac 3 l mot nhm cyclic
7. 11 . Chu

(Xem HD 285)
cap 3 th tat ca cc nghiem cua f deu l nghiem thuc.

Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

137

T GALOIS
N CUA L THUYE
8 DINH L CO BA

Nha c lai, voi mot mo rong F E cho truoc, k hieu F l tap cc truo`ng trung

gian cua mo rong v H l tapcc nhm con cua Aut(E/F ). Giu


a F v H c cc

ng Galois.
nh xa N v T , goi l cc tuong u

ng Galois voi G = Gal(E/F ). Khi d cc tuong


Dinh l 8.1. Cho F E l mo ro

ng Galois N : F H v T : HF l cc song nh v l nghich dao cua


u

nhau. Hon the :


(i) H1 H2 T (H1) T (H2), H1, H2 H ;
(ii) ch so cua nhm ba`ng bac cua mo rong truo`ng, ngha l voi moi H1, H2 H,

H1 H2 = (H2 : H1) = [T (H1) : T (H2)] ;


(iii) T (H 1) = T (H) v
N (M ) = N (M ) 1, G, H H, M F ;
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

138

(iv) H C G khi v ch khi T (H) : F l mo rong chuan tac (do d Galois) v

Gal(T (H)/F )
= G/H.
ng minh. Do E : F l mo rong hu
Chu
u han nn G hu
u han. Khi d H H,

ta c N (T (H)) = H. Mat khc M F , ta c E : M l mo rong Galois, do d

T (N (M )) = M . Suy ra N v T l cc song nh v l nghich dao cua nhau.

(i) Ta c
T (H1) T (H2) = H1 = N (T (H1)) N (T (H2)) = H2.
(ii) Voi H H, ta c E : T (H) l mo rong Galois. Do d

[E : T (H)] = (H : 1).
Cho H1 H2 l cc nhm con cua G. Suy ra
F T (H2) T (H1) E.
Ta c(H2 : 1) = (H2 : H1)(H1 : 1). Suy ra
[E : T (H2)] = (H2 : H1)[E : T (H1)]
= [E : T (H1)][T (H1) : T (H2)].
Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

139

Do d (H2 : H1) = [T (H1) : T (H2)].


(iii) Cho y = x T (H). Voi moi 1 H 1, ta c

1(y) = (x) = x = y.
Suy ra y T (H 1). Do d T (H) T (H 1).
Nguoc lai, cho y T (H 1). Khi d, voi moi H, ta c ( 1)(y) = y.
1

Dat x = (y), ta c
( 1)(y) = (x) = y = x.
Nhu the (x) = x, H. Suy ra x T (H), do d y = x T (H).
Vay T (H 1) = T (H).

ng minh N (M ) 1 = N (M ). Voi moi 1 N (M ) 1,


Ta chu

cho y = x M , ta c
1(y) = 1(x) = (x) = x = y.
Suy ra 1 N (M ).
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

140

ng minh N (M ).
Nguoc lai, voi moi N (M ), dat = 1. Ta chu

That vay, voi moi x M , ta c


(x) = 1(x) = 1(x) = 1(x) = x.


Do d N (M ). Vay = 1 N (M ) 1.

(iv) Gia thie t F T (H) l mo rong chuan ta c. Goi T (H) = F (1, . . . , m).

c to i tieu cua j ,
Voi moi G, ta c (i) cung l nghiem cua da thu

u, ta c
nn (i) T (H). Do d T (H) T (H). Do l dang ca
T (H) = T (H). Suy ra
N (T (H)) 1 = N ( T (H)) = N (T (H)) = H.
Hay H 1 = H, ngha l H C G.
Nguoc lai, gia thie t H C G. Do H 1 = H, G, suy ra

T (H) = T (H 1) = T (H).
Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

141

u nhm :
Ta c do`ng ca
g : G Aut(T (H)/F )

|T (H) .

Ta c
Ker(g) = { G | |T (H) = id} = N (T (H)) = H.
0
0
0
ng Galois
Dat H = Im(g) Aut(T (H)/F ). K hieu T v N l cc tuong u
cua mo rong F T (H). Ta c T 0(H 0) = T (G) = F do g : G H 0 l ton
0

cau. V H hu
u han, theo tiu chuan cua mo rong Galois, ta c T (H) : F l

ng Galois u
ng voi mo rong Galois T (H) : F
mo rong Galois. Mat khc, tuong u

cho ta

H 0 7 F 7 Gal(T (H)/F ) = H 0.
Nhu the , Gal(T (H)/F )
= G/H.

c f = x4 2 Q[x]. Cc nghiem cua f l


V du 28. Xt nhm Galois cua da thu


4
2, 4 2, i 4 2 v i 4 2. Truo`ng phn r cua f trn Q l Q(i, 4 2).
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

142

1) De dng kiem tra [Q(i, 4 2) : Q] = 8.

2) Dat G = Gal(Q(i, 4 2)/Q). Ta c (G : 1) = 8.

3) To`n tai cc pha`n tu , trong G xc dinh boi

4
4
4
4
n
n
2 7 i 2
2
7
2
:
v
:
.
i
7 i
i
7

i
y ra` ng 4 = 2 = 1. Ngoi pha`n tu don vi 1 v , , cc pha`n tu
De dng tha

cn lai cua G l :

4
4
4
4
n
n
2

2
2

7
i
2
2
3
:
;
:
;
i
7 i
i
7 i

4
4
4
n
n
2 7 i 4 2
2

2
2
:
;
:
;
i
7 i
i
7 i
v
3 :

4
n
2 7 i 4 2
i

7 i

Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

143

4) So do` bao hm cc nhm con cua G nhu trong Hnh 9.

G
6o

( 2 , )
7

( 2 )
}

6]

()
6

( )

( 2 )

( 2 , )
7 6 o

( )

( 3 )
3

Hnh 9: So do` cc nhm con cua Aut(Q( 4 2, i)/Q).

t ca cc truo`ng trung gian


ng Galois l song nh, ta c so do` ta
5) Do cc tuong u
cua mo rong nhu trong Hnh 10.

y ra`ng cc mo rong bac 2


6) Trong so do` bao hm cc truo`ng trung gian, de tha

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

144

Q
?


Q( 2)

Q(i 4 2)

Q(i)

Q( 4 2)

Q(i,

2)

?+

Q(i 2)

Q((1 + i) 4 2)

Q((1 i) 4 2)

)
Q(i, 4 2)

ng.
Hnh 10: So do` cc truo`ng trung gian tuong u

p 4 tuong u
ng ( 2, ), () v
cua Q l cc mo rong Galois. Cc nhm con ca

( 2, ) l cc nhm con chuan ta c. Mat khc, mo rong Q Q(i, 2) l mo


2

ng ( ) cung l mot nhm con chuan ta c


rong Galois nn nhm con tuong u

cua G. Cc mo rong cn lai de`u khng phai l mo rong Galois do cc nhm con

Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

145

ng cua n khng phai l nhm con chuan ta c.


tuong u
Cho M1, . . . , Mr l cc truo`ng trung gian cua mo rong

truo`ng E : F . Truo`ng hop thnh cua M1, . . . , Mr , k hieu

Qr

D
i
nh
ngh
a.
M

M
hay
,
l
tru
o
ng
con
nho
nha
t
cu
a
E
chu
M

a
1
r
i

M1, . . . , Mr (ni cch khc n l truo`ng con cua E sinh ra boi


r1Mi).
ng Galois cua mot mo rong Galois E : F cho ta cc tnh
Nhan xt 8.2. Cc tuong u

t sau :
cha
(i) Cho M1, . . . , Mr l cc truo`ng trung gian. Khi d truo`ng hop thnh M1 Mr

t chu
ng voi nhm con lon nha
a trong cc N (Mi), tu
c l u
ng voi nhm
u
r1 N (Mi).
(ii) Cho H l mot nhm con cua G = Gal(E/F ). Goi M = T (H). Khi d nhm

t cua G chu
a trong H l N = H 1. Truo`ng trung
con chuan ta c lon nha
G

t cua F chu
t ca M , voi
ng voi N l mo rong Galois nho nha
a ta
gian tuong u

Q
Q
y ra`ng
c l
G, tu
M . Sau ny, (xem Dinh ngha 11.1) ta tha
M

G
G
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

146

chnh l bao dng chuan tac cua M .


t cua cc truo`ng hop thnh.
Cc ke t qua sau cho ta tnh cha

Menh de` 8.3. Cho M, N l cc truo`ng trung gian cua E : F . Ne u M : F l mo

rong Galois th cc mo rong M N : N v M : (M N ) cung Galois. Hon the, nh

xa

Gal(M N/N ) Gal(M/M N )

|M

l mot dang ca u nhm.

ng minh. Xt so do` nhu Hnh 11. V M : F l mo rong Galois, ta c M l


Chu

c f tch duoc trn F . Do d M N l truo`ng phn


truo`ng phn r cua mot da thu

r cua da thuc f trn N . Tuong tu M l truo`ng phn r cua f trn M N . V

the , M N : N v M : M N l cc mo rong Galois.

u Gal(M N/N ) bie n nghiem cua f thnh nghiem cua f , v the


Moi do`ng ca

Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

147
MN
=
N

M
=
M N

F
Hnh 11:

u nhm :
M = M . Do d, ta c do`ng ca
: Gal(M N/N ) Gal(M/F )

|M .

Xt Gal(M N/N ) thoa |M = 1. Khi d co dinh moi pha`n tu cua M v N

u l mot don ca
u.
nn co dinh moi pha`n tu cua M N . Do d do`ng ca

K hieu H l anh cua . Goi MH 0 l truo`ng con cua M co dinh boi H 0. R rng

ng Galois, truo`ng hop thnh MH 0 N u


ng voi nhm
M N MH 0 . Theo tuong u

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

148

Galois Gal(M N/N ). Do d MH 0 N = N . Hay MH 0 N . Do d MH 0 = M N .


ng Galois trong M : F cho ta H 0 = Gal(M/M N ). Ta c die`u phai
Tuong u
ng minh.
chu
u han. Khi d :
He qua 8.4. Voi gia thie t nhu menh de` trn v N : F l mo rong hu

[M : F ][N : F ]
[M N : F ] =
.
[(M N ) : F ]
ng minh. Ta c
Chu
[M N : F ] = [M N : N ][N : F ] = [M : (M N )][N : F ].
Thay [M : (M N )] =

[M : F ]
[M N : F ]

ng minh.
, ta c die`u phai chu

Menh de` 8.5. Cho M, N l cc truo`ng trung gian cua mo rong truo`ng trn F thoa

M : F v N : F l cc mo rong Galois. Khi d M N v M N l cc mo rong

Galois cua F . Hon the :


Gal(M N/F ) Gal(M/F ) Gal(N/F )

( |M , |N )
Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

149

l mot dang ca u tu` Gal(M N/F ) vo nhm con

H = {(1, 2) | 1 |M N = 2 |M N }
cua nhm Gal(M/F ) Gal(N/F ).
ng minh. Cho M N , goi f F [x] l da thu
c to i tieu cua . Goi
Chu

c f c dng n nghiem phn biet


n = deg(f ). V M v N Galois trn F , da thu

c f c toi da n nghiem, do
trong M v N . Trong truo`ng hop thnh M N , da thu

ng
d f c d
n nghiem phn biet trong M N . Nhu the M N Galois trn F .

c g (tuong
ng N ) l truo`ng phn r cua mot da thu
Mat khc, truo`ng M (tuong u

ng h) tch duoc trn F . Khi d M N l truo`ng phn r cua gh trn F . Do d


u

M N Galois trn F .
u
Xt do`ng ca
: Gal(M N/F ) Gal(M/F ) Gal(N/F )

( |M , |N ).

Ne u Gal(M N/F ) co dinh moi pha`n tu cua M v N th co dinh moi pha`n tu

cua M N . Do d l don nh.


Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

150

ng minh
R rng Im() H, voi H = {(1, 2) | 1 |M N = 2 |M N }. Ta chu
chng trng nhau ba` ng cch ch ra ra` ng so pha`n tu cua chng ba` ng nhau. Ta c
theo dinh l co ban:

Gal(N/F )

= Gal(M N/F ).
Gal(N/(M N ))
u Gal(M/F ) cho truoc, do`ng ca
u han che |M N c
Suy ra, voi mot do`ng ca

dng [N : (M N )] mo rong trong Gal(N/F ). Do d

(H : 1) = [M : F ][N : (M N )].
Mat khc, theo he qua trn, ta c

[M : F ][N : (M N )] =

[M : F ][N : F ]
[M N : F ]

= [M N : F ]
= |Gal(M N/F )|.

He qua 8.6. (i) Cho M, N nhu trong he qua trn. Ne u M N = F th

Gal(M N/F )
= Gal(M/F ) Gal(N/F.
Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

151

(ii) Nguoc lai, cho mot mo rong E : F c Gal(E/F ) = G1 G2 voi G1, G2 l


2 nhm con cua Gal(E/F ). Khi d to`n tai cc truo`ng trung gian M, N cua

E : F sao cho M, N l cc mo rong Galois trn F v E = M N .

t suy ra ngay tu` he qua trn. Goi M v N tuong


ng minh. Pha`n thu
nha
Chu

ng l cc truo`ng trung gian co dinh boi G1 v G2. Khi d truo`ng trung gian
u

ng voi nhm con nho nhat chu


a G1 v G2. Nhm d chnh l G. Do d
M N u
M N = F . Theo he qua trn, ta c M N Galois trn F v c nhm Galois dang

u voi G1 G2 = Gal(E/F ). Suy ra M N = E.


ca

p
Bi ta

8. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

ng Galois l cc song nh, bao ton


a) Neu mo rong l Galois th cc tuong u

quan he bao hm.

ng Galois l song
b) Mot mo rong hu
u han l Galois khi v ch khi cc tuong u

nh.
Nguyen Chnh T

152

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

c) Trong mot mo rong Galois F E, truo`ng co dinh boi mot nhm con cua

nhm Galois l mot mo rong Galois trn F .

d) Trong mot mo rong Galois F E, truo`ng co dinh boi mot nhm con chuan

tac cua nhm Galois l mot mo rong Galois trn F .

e) Trong mot mo rong Galois F E c nhm Galois G, truo`ng trung gian M

ng voi nhm con H cua G c bac trn F l (H : 1).


u

f) Trong mot mo rong Galois F E c nhm Galois G, truo`ng trung gian M

ung voi nhm con H cua G c bac trn F l (G : H).

g) Trong mot mo rong Galois F E c nhm Galois G, goi M l truo`ng trung

ng voi nhm con H cua G. Khi d [E : M ] = (H : 1).


gian u
c bac 3 lun l nhm aben.
h) Nhm Galois cua mot da thu

i) Nhm Galois cua mot mo rong Galois bac 4 lun l nhm aben.

t chu
a
j) Truo`ng hop thnh cua 2 truo`ng trung gian l truo`ng con nho nha

chng.
(Xem HD 285)
ng Galois cua mo rong truo`ng Q() : Q voi = e2i/7. Ch
8. 2 . Ch ra cc tuong u

Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

153

ra cc truo`ng trung gian no l Galois trn Q. Trong truo`ng hop truo`ng trung

ng g Q[x] sao cho M l truo`ng


c tuong u
gian M l Galois trn Q, tm da thu
phn r cua g trn Q
(Xem HD 285)
ng minh cc ke t luan o Nhan xt 8.2.
8. 3 . Chu
(Xem HD 286)

ng Galois cua truo`ng phn r cua da thu


c x3 2 trn Q
8. 4 . Phn tch cc tuong u
v ch ra cc truo`ng trung gian l mo rong Galois trn Q.
(Xem HD 287)

ng Galois cua mo rong o cc Bi tap 6. 2, 7. 7 v 7. 9.


8. 5 . Phn tch tuong u

(Xem HD 287)

ng minh ra`ng
a
8. 6 . Cho K l truong phn r cua d thuc x 5 trn Q( 7). Chu

a Q( 7), sao cho Gal(K/M )


to`n tai truo`ng con M cua K chu
= Z3. (xem bi

(Xem HD 288)
tap 6. 9 )

c f = x5 6x4 + 3 trn F voi


8. 7 . Xc dinh nhm Galois cua da thu

a) F = Q ;
b) F = Z2.
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

154

Trong moi truo`ng hop, goi K l truo`ng phn r cua f , xc dinh c bao nhiu

truo`ng trung gian M cua F K sao cho [M : F ] = 2.


(Xem HD 288)

8. 8 . Cho K = Q( 5, 7) v L l truo`ng phn r cua f = x3 2.


a) Xc dinh nhm Galois cua K : Q v L : Q.

a nghiem no cua f hay khng ?


b) Truo`ng K c chu

c) Xc dinh bac cua mo rong Q K L.

(Xem HD 288)

8. 9 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2.

ng minh
a) Cho a, b F sao cho a, b v ab khng c can bac 2 trong F . Chu

ra` ng truo`ng F ( a, b) l mot mo rong Galois trn F v Gal(K/F )


=

Z2 Z2.
ng
b) Dao lai, cho F K l mot mo rong bac 4 c Aut(K/F )
= Z2 Z2. Chu


minh ra` ng K = F ( a, b) voi a, b v ab khng c can bac 2 trong F .

(Xem HD 289)
Nguyen Chnh T

t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye

155

8. 10 . Cho E = Q( 8 2, i), M1 = Q(i), M2 = Q( 2), M3 = Q( 2). Xc dinh cc

nhm Aut(E/Mi) voi 1 i 3.


(Xem HD 289)
8. 11 . Cho f = x4 2x2 2 Q[x].
t kha quy trn Q.
ng to f ba
a) Chu
p
p

ng to v de`u l nghiem cua


b) Dat = 1 + 3 v = 1 3. Chu

f . Tm cc nghiem cn lai cua f .

ng to K1 6= K2 v
c) Dat K1 = Q(), K2 = Q(). Chu

K1 K2 = Q( 3) = F.
ng minh ra` ng K1, K2 v K1K2 l cc mo rong Galois trn F . M ta
d) Chu

`
nhm Galois Gal(K1K2/F ), ve so do bao hm cc nhm con v cc truo`ng
ng.
trung gian tuong u
u voi nhm cc php do i xu
ng minh ra` ng nhm Galois cua f dang ca
ng
e) Chu
cua hnh vung.
(Xem HD 290)

Nguyen Chnh T

156

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

U
T GALOIS
NG DUNG CUA L THUYE
T SO
9 MO

` NG HU
U HAN
9.1 TRUO

u han pha`n tu th goi l truo`ng hu


u han.
Dinh ngha. Mot truo`ng c hu

Nhan xt 9.1.

(i) Truo`ng hu
u han E c dac so p nguyn to . Do d truo`ng con nguyn to cua E,

k hieu Fp, dang cau voi Zp.

(ii) Truo`ng hu
u han E c dac so p th c q = pn pha`n tu, voi n = [E : Fp].

u han de`u l mo rong don trn truo`ng con nguyn to


Menh de` 9.2. Moi truo`ng hu

cua n.
ng minh. Cho E l mot truo`ng hu
Chu
u han c truo`ng con nguyn to Fp. Ta bie t

ra`ng nhm nhn E = E\{0} l mot nhm cyclic. Goi l pha`n tu sinh. R rng

E = Fp().
u han E c pn pha`n tu (p nguyn to ) dang ca u voi
Menh de` 9.3. Mot truo`ng hu

n
truo`ng phn r cua xp x trn Fp, c nhm Galois l nhm cyclic ca p n sinh boi
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

157

nh xa Frobenius : a 7 ap. Suy ra voi moi n N, to`n tai duy nha t (sai khc

u han c p phan tu, k hieu Fpn .


dang cau) mot truo`ng hu

p pn 1 nn apn1 = 1, voi
ng minh. Do E = E\{0} l nhm nhn ca
Chu
n
c xp x. Hon
moi a E . Suy ra, moi pha`n tu cua E de`u l nghiem cua da thu

n
c xp x khng the c qu pn nghiem, do d E l truo`ng phn r cua
nu
a, da thu

n
pn
p
c x x tch duoc trn Fp nn E l mo rong Galois trn
x x trn Fp.V da thu

p n. Goi E l pha`n tu c ca
p pn 1 trong
Fp v nhm Galois G cua n c ca

i
p l n. Do
nhm cyclic E . Do i() = p 6= i < n v n() = nn c ca
d G l nhm cyclic sinh ra boi .
He qua 9.4. Cho Fpn l truo`ng c pn pha`n tu. Moi truo`ng trung gian cua Fpn : Fp

deu l mo rong Galois cua Fp v tuong ung 1-1 voi tap cc uoc cua n.

ng minh. V mo rong l Galois, cc truo`ng trung gian cua Fpn : Fp tuong u


ng
Chu

p n. Do d chng tuong u
ng 1-1 voi
1-1 voi cc nhm con cua nhm cyclic () ca
t bac d trn Fp (dang ca
u voi
cc uoc cua n. Voi d | n, truo`ng trung gian duy nha

Fpd ) l truo`ng co dinh boi nhm cyclic ( ).

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

158

He qua 9.5. Cho f Fp[x] ba t kha quy bac d n. Khi d f l mot nhn tu cua

pn

x x khi v ch khi d | n.
n

ng minh. Goi l mot nghiem cua f . V f l nhn tu cua xp x nn


Chu

n
p
`
nam trong truo`ng phn r cua x x. Do d d = [Fp() : Fp] l mot uoc cua n.
d

u voi Fpd l truo`ng phn r cua xp x trn


Nguoc lai, ta c Fp() dang ca

d
d
Fp. Suy ra l nghiem cua xp x. Do d f l uoc cua xp x nn l uoc cua

pn
x x.

t ca cc da thu
t
c chuan tac, ba
Su dung Maple 4. He qua trn cho ta xc dinh ta

d
kha quy bac d (v bac d0 | d) trn Zp ba` ng cch tm dang nhn tu ha cua xp x.

Voi Maple, ta de dng thuc hien dieu d.

t kha quy chuan ta c bac 1, bac 2 v 4 trn


c ba
V du sau tm tat ca cc da thu

truo`ng Z3.
>

Factor(x^(3^4)-x)mod 3 ;
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

159

(x4 + x2 + x + 1) x (x4 + x3 + x2 + x + 1) (x + 1) (x2 + 1)


(x4 + 2 x3 + x2 + 1) (x4 + 2 x + 2) (x4 + 2 x3 + x2 + x + 2)
(x4 + 2 x3 + 2) (x4 + x3 + 2 x + 1) (x4 + 2 x2 + 2)
(x4 + 2 x3 + x + 1) (x4 + x2 + 2) (x4 + x3 + x2 + 2 x + 2)
(x4 + 2 x3 + 2 x2 + x + 2) (x2 + x + 2) (x4 + x3 + 2) (x + 2)
(x4 + x2 + 2 x + 1) (x4 + x + 2) (x4 + x3 + 2 x2 + 2 x + 2)
(x2 + 2 x + 2) (x4 + x3 + x2 + 1) (x4 + 2 x3 + x2 + 2 x + 1)
c ba t kha quy f trn truo`ng hu
u han E de`u phn r trong
He qua 9.6. Moi da thu

mo rong E() voi l mot nghiem cua f .

ng minh. Truo`ng E() l mo rong Galois trn Fp nn l mo rong Galois trn


Chu

c to i tieu cua (do d f ) phn r trong E().


E. Suy ra da thu
u han. To`n tai bao dng dai so cua E.
Menh de` 9.7. Cho E l mot truo`ng hu

u voi Fpn . Dat


ng minh. Goi p l dac so cua E. Khi d E dang ca
Chu

S
y ra`ng n l mot mo rong dai so
Fp =
Fpr . Khi d Fp l mot truo`ng. De tha

r1
cua Fp, v do d l mo rong dai so cua E. Cuo i cng n l mot truo`ng dng dai so

Nguyen Chnh T

160

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

v voi moi f Fp[x], to`n tai l de f Fpl [x]. Truo`ng phn r cua f trn Fpl l mo

a trong Fp.
rong hu
u han cua Fp do d c dang Fpm nn chu

t k, xem Dinh l C.1 trong Phu


Viec to`n tai bao dng dai so cua mot truo`ng ba

luc.

` NG V DA THU
C CHIA DUO
` NG TRN
9.2 TRUO

Cho F l mot truo`ng v n N khng chia he t cho dac so cua

D
i
nh
ngh
a.
`
u
F
.
Tru
o
ng
phn
r
E
cu
a
x

1
trn
F
d
o
c
go
i
l
tru

o`ng chia


duo`ng trn bac n (trn F ).

t ca cc
Nhan xt 9.8. Mot nghiem cua xn 1 goi l can bac n cua don vi. Tap ta

can bac n cua don vi tao thnh mot nhm nhn Cn trong truo`ng chia duo`ng trn

bac En. Nhm Cn c n pha`n tu do xn 1 tch duoc. Nhu the nhm Cn l nhm

cyclic (xem Bi tap 0. 18). Mot phan tu sinh cua Cn goi l can nguyn thuy bac

n cua don vi. So cc can nguyn thuy bac n cua don vi ba` ng (n) voi l hm

Euler.
Menh de` 9.9. Truo`ng chia duo`ng trn En l mo rong don Galois trn F .

Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

161

ng minh. Goi n l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Khi d
Chu

c xn 1 tch duoc trn F nn En Galois trn F .


En = F (n). Da thu

u cua nhm Cn. Do d


Cho Gal(En/F ). Khi d cam sinh mot tu dang ca

t i {1, . . . , n1},
(n) cung l mot pha`n tu sinh cua Cn. Suy ra, to`n tai duy nha

thoa (i, n) = 1 de (n) = ni . Nhu the , ta c mot nh xa tu` Gal(F (n)/F ) vo

i
Zn , nhm nhn cc phan tu kha nghich cua Zn, xc d nh boi 7 i. De dng

y ra` ng nh xa ny l mot don ca


u nhm. Do d ta c ke t qua sau.
tha

t don
Menh de` 9.10. nh xa tu` Gal(F (n)/F ) vo Z
n xc dinh boi 7 i l mo

ca u nhm. Suy ra nhm Galois Gal(F (n)/F ) dang ca u voi mot nhm con cua

Z
.
n
u nhm Gal(F (n)/F ) Z nu trn khng nha
t thie t
Nhan xt 9.11. Don ca
n

u. V du ne u F = R, nhm Gal(R(n)/R) hoac l nhm ta`m

phai l mot ton ca

thuo`ng hoac ch c 2 pha`n tu. Mat khc, ne u F = Q v n = p, nhm Gal(Q(p)/F )

`
`

u trn l mot dang ca


u. Ta se

c p 1 phan tu, bang voi cap cua Z


p , nn don ca

y ra`ng die`u d dng voi moi n khi F = Q.


tha

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

162

Cho 1, . . . , (n) l (n) can nguyn thuy bac n cua don vi trong

c chia duo`ng trn


truo`ng chia duo`ng trn bac n trn F . Da thu

n l da thu
c dinh boi
thu
Dinh ngha.

(n)
Y
n(x) =
(x i).
i=1

t don gian sau dy lin quan de n (n) :


Ta c cc tnh cha
Menh de` 9.12.

Q
n
(i) x 1 = d(x).
d|n

(ii) Ne u F c dac so 0 v do`ng nha t Z voi anh cua n trong F qua don ca u dinh

boi n 7 n.1F th n(x) Z[x].


(iii) Ne u F c dac so p v do`ng nha t Zp voi truo`ng con nguyn to cua F th

c nhan duoc o (ii) modulo p.


n(x) Zp[x], ba`ng voi da thu

ng minh. (i) Hien nhin.


Chu
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

163

ng minh ba` ng quy nap theo n. Ne u n = 1 ke t qua l hien nhin. Ta c


(ii) Ta chu

Y
Y
n
x 1=
d(x) = n(x) d(x).
d|n

dkn

Theo gia thie t quy nap d(x) Z[x], dkn (ngha l d l uoc cua n v d < n).

Dat
Y
G=
d(x) Z[x].
dkn

Ta c
n(x) =

xn 1

G
c c he tu thuoc Z nn n(x) Z[x].
l thuong cua hai da thu

ng minh cua (ii).


(iii) Hien nhin tu` chu
V du 29. (i) Voi moi p nguyn to , ta c

p(x) = xp1 + + x + 1.
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

164

(ii) Tu` menh de` trn, ta de dng tnh duoc (n), chang han :

1(x) = x 1 ;
2(x) =
3(x) =
4(x) =
6(x) =
8(x) =
9(x) =

x2 1
x1
x3 1

=x+1;
= x2 + x + 1 ;

x1
x4 1

(x 1)(x + 1)

= x2 + 1 ;

x6 1
(x 1)(x + 1)(x2 + x + 1)
x8 1
(x 1)(x +

1)(x2

+ 1)

x9 1
(x

10(x) =

1)(x2

+ x + 1)

= x2 x + 1 ;

= x4 + 1 ;

= x6 + x3 + 1 ;

x10 1
(x 1)(x + 1)5(n)

= x4 x3 + x2 x + 1 ;
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

12(x) =

165

x12 1

= x4 x2 + 1 ;

1(x)2(x)3(x)4(x)6(x)
c chia duo`ng trn, ta c the dng cng thu
c dao
Nhan xt 9.13. De tnh da thu

nguoc Mobius sau dy. Goi : N N l hm Mobius dinh boi :


neu n = 1,

1
(n) =
a mot uoc chnh phuong,
0
ne u n chu

(1)r ne u n = p1 pr , pi 6= pj nguyn to .
y gi tri trong 1 nhm nhn aben. Cho
Dat f l hm xc dinh trn N v la

Q
c dao nguoc Mobius cho boi :
F (n) = f (d). Khi d cng thu

d|n
Y
n
F (d)( d ).
f (n) =
d|n

p dung cho hm f (n) = n(x) c gi tri trong nhm nhn F (x) v

Q
n
F (n) = xn 1. Ta c n(x) = (xd 1)( d ).
d|n

p cho ta lenh de tnh da thu


c chia duo`ng trn
Su dung Maple 5. Maple cung ca

nhu sau :
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

166

>

with(numtheory):

cyclotomic(n,x); voi n l mot so tu nhin xc dinh.

c chia duo`ng trn d bie t:


V du, Maple cho lai ta cc da thu

>

>

for i to 12 do Phi[i]:=cyclotomic(i,x) od;


1 := x 1
2 := x + 1
3 := x2 + x + 1
4 := x2 + 1
5 := x4 + x3 + x2 + x + 1
6 := x2 x + 1
7 := x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1
8 := x4 + 1
9 := x6 + x3 + 1
10 := x4 x3 + x2 x + 1
11 := x10 + x9 + x8 + x7 + x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

167

12 := x4 x2 + 1
Ta c ke t qua don gian sau dy :
Menh de` 9.14. Cho F l truo`ng c dac so 0 hoac khng chia he t n. Goi F (n) l

`
`

u
truong chia d ong trn bac n trn F , voi n l mot can nguyn thuy bac n cua don

vi. Cc menh de` sau l tuong duong :

c chia duo`ng trn n(x) ba t kha quy trn F ;


(i) da thu
(ii) [F (n) : F ] = (n) ;
t dang ca u.
(iii) don ca u Gal(F (n)/F ) Z
n xc dinh nhu trong (9.10) l mo

ng minh. Da thu
c to i tieu cua n trn F l uoc cua n(x), v n(x) c bac
Chu

t kha quy khi v ch khi [F (n) : F ] = (n). Ch ra` ng


l (n). Do d n(x) ba
p cua Gal(F (n)/F ) ba` ng voi [F (n) : F ], nn [F (n) : F ] = (n) khi v ch
ca
u Gal(F (n)/F ) Z l dang ca
u.
khi don ca
n

c chia duo`ng trn n(x) ba t kha quy trn Q.


Dinh l 9.15. Da thu

Nguyen Chnh T

168

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

t kha quy cua n(x). Ta c


ng minh. Goi f Z[x] l mot uoc ba
Chu

n(x) = f g, voi g Z[x]. Goi n l mot nghiem cua f . R rng n l mot

ng minh n(x) = f ba` ng cch ch ra


can nguyn thuy bac n cua don vi. Ta chu

rang voi moi m nguyn to cng nhau voi n th nm cung l mot nghiem cua f . Thuc

ra, ta ch ca`n ch ra ra`ng voi moi p nguyn to khng chia he t n, pha`n tu np cung

l mot nghiem cua f .

Gia su c p nguyn to khng chia he t n sao cho np khng phai l nghiem cua

p
p

f . Suy ra n l nghiem cua g. Ni cch khc n l nghiem cua g(x ). Nhu vay n

l nghiem chung cua f v g(xp). Nhu the (f, g(xp)) 6= 1 trong Q[x]. Goi f , g(xp)

p
p

l anh cua f v g(x ) trong vnh Zp[x]. Suy ra (f , g(x )) 6= 1 trong Zp[x]. Trong
p
Zp[x], ta c g(xp) = g(x) . Nhu the (f , g) 6= 1 trong Zp[x]. Ni cch khc, n(x)
c nghiem boi trong truo`ng phn r cua n trn Zp. Die`u ny v l.

t thie t
c n(x) khng nha
Nhan xt 9.16. Trn truo`ng c dac so lon hon 0, da thu

bat kha quy. V du

12(x) = x4 x2 + 1 = (x2 + 6x + 1)(x2 + 5x + 1)


Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

169

trong Z11[x].
` NG THUO
` U DUNG DUOC BA
C KE V COMPA
9.3 DA GIC DE

ng minh ra`ng ne u R dung duoc ba`ng thuoc ke v compa


Trong Bi 4, ta d chu

th [Q() : Q] = 2r voi r N. Nguoc lai, ta c :


Bo de` 9.17. Cho E R voi E l mot mo rong Galois cua Q. Ne u

r
`

[E : Q] = 2 th dung duoc bang thuoc ke v compa.

ng minh. Gia su ta c [E : Q] = 2r . Goi G = Gal(E/Q). Ta c (G : 1) = 2r .


Chu

To`n tai dy chuye`n cc nhm con (A.17)

{1} = G0 G1 Gr = G
thoa (Gi : Gi1) = 2, voi moi i = 1, . . . , r. Ta c dy chuye`n cc truo`ng trung

ng:
gian tuong u
E = T (G0) T (G1) T (Gr ) = Q
voi [T (Gi1) : T (Gi)] = 2, voi moi i = 1, . . . , r. Suy ra

T (Gi1) = T (Gi)( d),


Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

170

voi d T (Gi). Do d ne u moi pha`n tu cua T (Gi) dung duoc th moi pha`n tu cua

T (Gi1) cung dung duoc, voi moi i = 1, . . . , r. Suy ra dung duoc.

nh dung duoc khi v ch khi n = 2r p1 ps voi


Dinh l 9.18. Da gic de`u n ca

p1, , ps l cc so nguyn to Fermat khc nhau.


ng minh. Da gic de`u dung duoc khi v ch khi
Chu

n = e2i/n C = R2
l mot diem dung duoc. Tuong duong voi so = cos( 2
) dung duoc. Ta c
n

1
2
= (n + n )/2. Suy ra n 2n + 1 = 0. Do d [Q(n) : Q()] = 2.
u
Mat khc ta bie t ra` ng Q(n) : Q l mo rong Galois c nhm Galois G dang ca

voi Z
.
Tru
o
ng
trung
gian
Q()
cu
ng
l
mo
t mo rong Galois trn Q. Do d dung

(n)

duoc khi v ch khi [Q() : Q] = 2 l mot luy thu`a cua 2. Tuong duong (n)

l mot luy thu`a cua 2. Die`u d xay ra khi v ch khi n c dang nhu d ch ra (xem

Menh de` 0.22).

Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

171

A DAI SO
9.4 DINH L CO BAN CU

ng minh cho Dinh l co ban cua


Ta se p dung L thuye t Galois de dua ra mot chu

dai so .

). Moi da thu
c bac lon hon 0 trn truo`ng
inh l co ban cua dai so
Dinh l 9.19 (D

c C c mot nghiem trong C.


so phu

t co ban sau ve` truo`ng so thuc v phu


ng minh. Ta dng 2 tnh cha
c.
Chu

t 1. Moi da thu
c he so thuc c bac le de`u c mot nghiem thuc. Suy ra R
Tnh cha

t ny suy ra de dng tu` Dinh l gi


khng c mot mo rong thuc su bac le. Tnh cha

c f (x) trn R chuan tac bac le th c gi tri m voi x


tri trung bnh. Mot da thu

t mot nghiem thuc. Voi


du b v c gi tri duong voi x du lon. V the f c t nha

mot mo rong E : R bac le, do E l mo rong don cua R nn E = R(). Goi f l da

t kha quy v c nghiem trong R, nn f c bac 1. Suy ra


c to i tieu cua th f ba
thu

E = R.
t 2. Moi da thu
t ny duoc suy
c bac 2 trn C c nghiem trong C. Tnh cha
Tnh cha

c de`u c mot can bac 2. That vay, ne u z = re voi


ra ne u ta ch ra ra`ng moi so phu


Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

172

c a =
0 r R. Khi d so phu

/2
re
thoa a2 = z.

y lin hop. Cho


ng minh dinh l. Goi Aut(C) l php la
By gio` ta chu

c nhan duoc ba` ng tc dong ln cc


f C[x] c bac n lon hon 0. Goi f l da thu

c f f c cc he so bat bien boi nn thuoc vo R[x]. Do d, de


he so cua f . Da thu

c, ta ch ca`n chu
ng minh cho f R[x]. Xt n = 2mk
ng minh f c nghiem phu
chu

ng minh ba` ng quy nap trn m. Ne u m = 0 th n le,


voi k le v m 0. Ta chu

nn dinh l duoc chung minh. Xt m > 0. Goi 1, . . . , n l cc nghiem cua f v

dat K = R(1, . . . , n, i). Khi d K l mo rong Galois cua R v C K. Voi moi

c :
t R, xt da thu
Y
Lt =
[x (i + j + tij )].
1i<jn

R rng, voi moi Gal(K/R), khi tc dong ln f , cc nhn tu cua L hon vi

cho nhau nn (Lt) = Lt. Ni cch khc Lt R[x]. Bac cua Lt l

n(n 1)
= 2m1k(2mk 1) = 2m1k0
2
c Lt c
voi k0 le. Do so mu cua 2 nho hon m nn theo gia thuye t quy nap, da thu

Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

173

c. Nhu the voi moi t R, to`n tai i, j thoa 0 i < j n sao cho
nghiem phu

i + j + tij C. Do t c the lay v han trong khi so cap (i, j) hu


u han, nn

to`n tai s 6= r trong R v cap i, j de

i + j + tij , i + j + sij C.
Suy ra (s t)ij C. Nn ij v do d ca i + j thuoc C. Nhu the i v

c bac 2 trn C do d thuoc C. Ta c die`u phai


j l 2 nghiem cua cng mot da thu

ng minh.
chu

p
Bi ta

9. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

a) Moi truo`ng hu
u han de`u l mo rong Galois trn truo`ng nguyn to cua n.

t (sai khc dang ca


u) mot truo`ng hu
b) C duy nha
u han c n pha`n tu.

t (sai khc dang ca


u) mot truo`ng hu
c) C duy nha
u han c pn pha`n tu voi p

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

174

nguyn to .
n

t kha quy bac d trn Zp de`u l uoc cua xp x.


c ba
d) Moi da thu

c bat kha quy bac n trn mot truo`ng hu


e) C hu
u han da thu
u han cho truoc.

f) C truo`ng hu
u han go`m 124 pha`n tu.

g) C truo`ng hu
u han m nhm nhn cc pha`n tu khc 0 go`m 124 pha`n tu.

u.
h) Moi truo`ng c 121 pha`n tu de`u dang ca

u cua truo`ng hu
u.
i) Moi tu do`ng ca
u han de`u l tu dang ca

`
j) Nhm cong cc phan tu trong truo`ng hu
u han l nhm cyclic.

k) Nhm con hu
u han cua nhm nhn cc pha`n tu khc 0 cua mot truo`ng hu
u

han l mot nhm cyclic.

l) Moi truo`ng chia duo`ng trn de`u l mo rong Galois.

m) Nhm Galois cua truo`ng chia duo`ng trn l nhm cyclic.


n) Nhm Galois cua truo`ng chia duo`ng trn l nhm aben.
o) C dng (n) can nguyn thuy bac n > 0 cua don vi trn truo`ng F c dac

so khng chia he t n.
Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

175

t kha quy trn truo`ng nguyn to cua


c chia duo`ng trn lun lun ba
p) Da thu
n.
c chia duo`ng trn lun tch duoc.
q) Da thu

2006
r) Da gic de`u c 2
.3.5.17.257.65537 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v

compa.
s) Da gic de`u c 30 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.

t) Da gic de`u c 18 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.

u) Da gic de`u c 14 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.

(Xem HD 291)

t ca da thu
t kha quy bac 2, 3, 4, 5 trn truo`ng Z2, Z3, Z5 (c the su
c ba
9. 2 . Tm ta

dung Maple).
(Xem HD 291)

t kha quy cng bac trn truo`ng hu


c ba
9. 3 . Cho f, g l 2 da thu
u han E. Goi ,

ng minh ra` ng cc truo`ng E() v E()


la`n luot l nghiem cua f v g. Chu

dang cau voi nhau.


(Xem HD 291)
Nguyen Chnh T

176

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

t kha quy
ng minh ra` ng voi moi so nguyn duong n, to`n tai mot da thu
c ba
9. 4 . Chu

bac n trn Fp.


(Xem HD 292)

ng minh ra` ng da thu


c x4 + 1 l kha quy trn Zp voi moi p nguyn to .
9. 5 . Chu

(Xem HD 292)
ng Galois cua truo`ng chia duo`ng trn Q(12) trn Q.
9. 6 . Xc dinh cc tuong u

(Xem HD 292)
9. 7 . Lm tuong tu cho Q(13).

(Xem HD 293)

ng minh ra` ng E = F () khi v ch


9. 8 . Cho E : F l mot mo rong hu
u han. Chu

khi E : F ch c hu
u han cc truo`ng trung gian. Suy ra moi mo rong hu
u han

v tch duoc de`u l mo rong don. (xem Bi tap 3. 8)


(Xem HD 293)

ng minh ra`ng mo rong Fp(x, y) khng


9. 9 . K hieu Fp l bao dng dai so cua Fp. Chu

phai l mo rong don cua Fp(xp, y p) ba` ng cch ch ra ra` ng c v han truo`ng

trung gian, (xem bi tap 9. 8).


(Xem HD 293)

Nguyen Chnh T

u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo

177

c
9. 10 . Cho F l truo`ng c 16 pha`n tu. Xc dinh so nghiem trong F cua cc da thu

sau dy :
a) x3 1 ;
b) x4 1 ;
c) x15 1 ;
d) x17 1.

(Xem HD 294)

ng minh ra` ng phuong trnh x2 = 1 c


9. 11 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2. Chu

nghiem trong F khi v ch khi |F | = 4k + 1 voi k N.


(Xem HD 294)

9. 12 . Goi l mot can nguyn thuy bac 12 cua don vi trn Q. C bao nhiu truo`ng

trung gian thuc su cua mo rong Q( ) Q() ?


(Xem HD 294)

c
9. 13 . Cho F l truo`ng c 81 pha`n tu. Xc dinh so nghiem trong F cua cc da thu

sau :
a) x80 1 ;
b) x81 1 ;
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

178

c) x88 1.

(Xem HD 294)

c f = x4 + 1 trn F5, F25 v F125. Xc dinh


9. 14 . Tm dang nhn tu ha cua da thu

truo`ng phn r cua f trong cc truo`ng hop trn.

(Xem HD 294)

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

179

C
10 NHM GALOIS CUA DA THU
c dac biet trn
Trong bi ny, ta se tnh ton nhm Galois cua mot so lop da thu

mot truo`ng F ty .

T THU
C
10.1 BIE

c tch duoc. Goi 1, . . . , n


Cho f = xn + a1xn1 + + a0 F [x] l mot da thu

t ca cc nghiem cua f . Dat :


l ta

Y
Df =
(i j )2
1i<jn

c cua f . K hieu
goi l biet thu

Df =

(i j ).

1i<jn

Ch ra` ng Df 6= 0 khi v ch khi f khng c nghiem boi. Goi Gf l nhm Galois

ng Sn.
cua f trn F v xem Gf l nhm con cua nhm do i xu
Bo de` 10.1. Cho f xc dinh nhu trn v khng c nghiem boi. Voi moi Gf ,

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

180

(i) (

p
p
Df ) = sign() Df ;

(ii) (Df ) = Df .
u sign.
ng minh. Suy ra truc tie p tu` dinh ngha cua do`ng ca
Chu

Menh de` 10.2. Cho f nhu trong bo de` trn. Goi Ef l truo`ng phn r cua f trn

F . Khi d :
c Df l mot pha`n tu cua F ;
(i) Biet thu

p
(ii) Truo`ng con cua Ef co dinh boi Gf An l F ( Df ), trong d An l nhm thay

phin. Suy ra
p
Gf An Df F Df chnh phuong trong F.
ng minh. (i) Do Df co dinh boi moi pha`n tu cua Gf v Ef : F Galois nn
Chu

Df F .
p
(ii) Do f ch c nghiem don nn Df 6= 0. Tu` bo de` trn, ta c Gf co dinh

p
p

Df khi v ch khi An. Do d Gf An chnh l nhm co dinh F ( Df ).

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

181

c bac hai f = x2 + bx + c F [x] tch duoc. Goi 1, 2 l 2


V du 30. Cho da thu

nghiem cua f . Ta c

Df = (1 2)2 = (1 2)2 412 = b2 4c.


u voi
c Df = 0 khi v ch khi f c nghiem kp. Nhm Galois Gf dang ca
Biet thu

nhm con cua S2. Neu Df chnh phuong trong F th Gf = 1 = A2 v Gf = S2


ne u Df khng chnh phuong trong F .
A DA THU
C BA
C 3
10.2 NHM GALOIS CU

Trong muc ny v muc (10.3) sau, de don gian trong bien luan, ta gia thie t F c

c bac 2, 3, 4 trn F de`u tch duoc.


dac so khc 2, 3. Khi d moi da thu

3
2
c theo y
Cho f = x + ax + bx + c F [x]. Thay x = y a/3, ta c da thu
g = y 3 + py + q F [y]
voi
p=
Nguyen Chnh T

1
3

(3b a ),

q=

1
27

(2a3 9ab + 27c).

(3)

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

182

c cua chng
R rng truo`ng phn r cua f v g trn F l nhu nhau v biet thu

cung trng nhau. Goi 1, 2, 3 l 3 nghiem cua g. Ta c

g = (y 1)(y 2)(y 3).


c cua g l :
Dao hm hnh thu
g 0 = (y 1)(y 2) + (y 2)(y 3) + (y 1)(y 3).
Do d
g 0(1) = (1 2)(1 3)
g 0(2) = (2 1)(2 3)
g 0(3) = (3 1)(3 2).
Nhu the
Dg = [(1 2)(1 3)(2 3]2 = g 0(1)g 0(2)g 0(3).
Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

183

Mat khc, tu` (3), ta c g 0 = 3y 2 + p. Do d

Dg = (321 + p)(322 + p)(323 + p)


= 27212223 + 9p(2122 + 2123 + 2223)
+3p2(21 + 22 + 23) + p3.
p s1, s2, s3 cua 1, 2, 3 voi ch
c do i xu
ng so ca
Bieu dien Dg qua cc da thu
ra` ng s1 = 0, s2 = p, s3 = q, ta c
Dg = 4p3 27q 2.
c cua f , bieu dien Dg theo cc he tu cua f , ta c
Do Dg cung l biet thu

2 2
3
3
2
Df = a b 4b 4a c 27c + 18abc.

(4)

Ne u f kha quy trn F th nhm Galois Gf cua n trng voi nhm Galois cua
t kha quy trn F . Khi d
c bac 2 trn F . Ta ch ca`n xt khi f ba
mot da thu

u voi A3 hoac voi S3. Ne u Df chnh phuong


(Gf : 1) 3 do d Gf dang ca

trong F th do Gf A3, suy ra Gf = A3. Khi d truo`ng phn r Eg = F (i) voi


i {1, 2, 3}. Ne u Df khng chnh phuong trong F th Gf = S3 v
p
Ef = F (i, Df ) voi i {1, 2, 3}.
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

184

t kha quy v biet


c g = x3 4x + 2 Q[x]. R rng g ba
V du 31. Cho da thu

3
2
c Dg = 4.4 27.2 = 4.37 khng chnh phuong trong Q. Do d nhm Galois
thu

cua g l S3. Truo`ng phn r cua g trn Q l Q( 37, ) voi l mot nghiem cua g.

t kha quy
V du 32. Cho f = x3 6x2 + 9x 1 Q[x]. De dng kiem tra f ba

c Df = 81 = 92. Do d nhm Galois cua f l A3. Truo`ng phn


trn Q. Biet thu

r cua f l Q() voi l mot nghiem cua f . Su dung Maple, ta de dng tm duoc

dang nhn tu ha cua f trong Q() l

f = (x 4 + 4 2)(x 2 3 + 2)(x ).
C BA
C 4
10.3 DA THU

c f = x4 + ax3 + bx2 + cx + d F [x]. Ba`ng cch thay x = y a/4,


Cho da thu
c theo y
ta c da thu
g = y 4 + py 2 + qy + r F [y],
Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

185

voi
1
p = (3a2 + 8b) ;
8
1
q = (a3 4ab + 8c) ;
8
1
r=
(3a4 + 16a2b 64ac + 256d).
256
Goi cc nghiem cua g l 1, 2, 3 v 4. Goi G l nhm Galois cua g (cung l cua

u voi

a
f ). Neu g l tch cua mot d thuc bac 1 v bac 3 trn F th nhm G dang ca

c bac 3 d xc dinh o trn. Ne u g l tch cua 2 da thu


c
nhm Galois cua mot da thu

t kha quy bac 2 trn F th truo`ng phn r Eg cua g trn F l F ( d1, d2) voi
ba

d1, d2 F . Ne u d1 = a2d2 voi a F th Eg l mo rong bac 2 trn F v G


= Z2 .

Ne u khng th G
= Z2 Z2.
t kha quy trn F . Khi d, ta bie t ra` ng, voi 2
By gio`, ta xt truo`ng hop g ba

nghiem ty i, j cho truoc cua g, to`n tai mot pha`n tu G bie n i thnh j

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

186

t d l :
(xem 5.5). Nhu
ng nhm con cua S4 thoa mn tnh cha
S4 ;
A4 ;
D8 = {1, (1324), (12)(34), (1423), (13)(24), (14)(23), (12), (34)}
v cc nhm con lin hop 1D8 cua D8 (xem Phu luc A) ;


V = {1, (12)(34), (13)(24), (14)(23)} ;
C4 = {1, (1234), (13)(24), (1432)} v cc nhm con lin hop

1C4 cua C4.


u voi mot trong cc nhm trn. Dat
Nhm Galois G se dang ca

1 = (1 + 2)(3 + 4)
2 = (1 + 3)(2 + 4)
3 = (1 + 4)(2 + 3).
Ta c
1 + 2 + 3 = 2p
12 + 13 + 23 = p2 4r
123 = q 2.
Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

187

Suy ra 1, 2 v 3 l 3 nghiem cua

h(X) = X 3 2pX 2 + (p2 4r)X + q 2.

(5)

c bac 3 cua g. Ch ra`ng


c (5) goi l giai thu
Da thu

1 2 = 13 + 24 12 34
= (1 4)(2 3).

Tuong tu ta c :

1 3 = (1 3)(2 4)

2 3 = (1 2)(3 4).
c cua giai thu
c (5) trng voi biet thu
c cua g (do d trng voi biet
Suy ra biet thu

c cua f ). Tu` cng thu


c tnh biet thu
c (4), ta c biet thu
c cua giai thu
c (5) l :
thu

Dh = 16p4r 128p2r 2 + 256r 3 4p3q 2 27q 4 + 144pq 2r.


(6)
Thay cc gi tri cua p, q, r trong (6), ta c

Df = 6a2c2d + b2a2c2 + 144a2bd2 4a2b3d + 144bdc2


+18abc3 192acd2 + 16b4d 128b2d2 80b2acd
+18a3bcd 27a4d2 + 256d3 4a3c3 4b3c2 27c4.
Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

188

c cua mot da thu


c
Su dung Maple 6. Trong Maple, ta de dng tnh duoc biet thu

ty voi lenh :

>discrim(f,x);
c cua f = x4 + ax3 + bx2 + cx + d c the tnh truc tie p ba` ng lenh :
V du, biet thu

>discrim(x^4+a*x^3+b*x^2+c*x+d,x)};
6a2c2d + b2a2c2 + 144a2bd2 4a2b3d + 144bdc2
+18abc3 192acd2 + 16b4d 128b2d2 80b2acd
+18a3bcd 27a4d2 + 256d3 4a3c3 4b3c2 27c4
c h(X) chu
a trong truo`ng phn r cua f . Do d
Truo`ng phn r cua giai thu
nhm Galois cua h l nhm thuong cua G. Ta c cc truo`ng hop nhu sau :

t kha quy v Df khng chnh phuong trong F . Khi d G khng chu


a
Ne u h ba
u voi S3. Do d ca
p cua G chia he t cho
trong A4 v nhm Galois cua h dang ca
6. Suy ra G = S4.
t kha quy v Df chnh phuong trong F . Khi d G A4 v nhm
Ne u h ba
u voi A3. Suy ra G c ca
p chia he t cho 3. Suy ra G = A4.
Galois cua h dang ca
Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

189

Ne u h kha quy v phn r thnh 3 nhn tu tuye n tnh trong F [X]. Khi d
1, 2 v 3 thuoc F . Do d moi pha`n tu G phai co dinh chng. Suy ra G V .

t kha quy nn G = V .
V g ba
t trong F [X].
c bac 2 v mot da thu
c bac nha
Ne u h phn tch thnh 1 da thu

Khi d c dng 1 pha`n tu trong {1, 2, 3} thuoc F . Ta c the gia thie t 1 F .

Nhu the moi pha`n tu cua G co dinh 1 nhung khng co dinh 2 v 3. Suy ra

`
G D8 v G * V . Nhu the G = D8 hay G = C4. Ch rang F ( Df ) l
truo`ng co dinh boi G A4. Ta c D8 A4 = V v C4 A4 = {1, (13)(24)}.

p
t kha
`

Ch rang G A4 l nhm Galois cua g trn F ( Df ). Do d ne u g ba


p
p khng nho hon 4, do d G = D8. Nguoc
quy trn F ( Df ) th G A4 c ca

lai, neu g kha quy trn F ( Df ) th G = C4.

t kha quy trn Q. Giai


c f = x4 + 5x2 + 5x 5. R rng f ba
V du 33. Cho da thu

t kha quy trn Q. Hon the biet thu


c
c cua f l h = x3 10x2 + 45x + 25 ba
thu

cua f l 281375 khng chnh phuong. Do d nhm Galois cua f l S4.


t kha quy trn Q.
c f = x4 5x2 4 Q[x]. Kiem tra f ba
V du 34. Cho da thu

Nguyen Chnh T

T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE

190

c cua f l
Giai thu
h(x) = x3 + 10x2 + 41x = x(x2 + 10x + 41)
c cua f l 107584 = 3282 khng chnh
kha quy trn Q. Mat khc biet thu

y ra` ng f khng kha quy trn


phuong. C the tnh truc tiep nghiem cua f v tha

u voi D8.

Q(i). Do d nhm Galois cua f dang ca


Su dung Maple 7. Trong Maple, ta c the tnh truc tie p nhm Galois cua mot da

c bat kha quy c bac khng qu 9 trn Q. C php nhu v du sau dy :


thu

>
restart;
>

f:=x^4-5*x^2-4;
f := x4 5 x2 4

>

galois(f);

4T3, {D(4)}, -, 8, {(1 3), (1 2 3 4)}


y nhm Galois cua x4 5x2 4 dang ca
u
Ke t qua tnh ton cua Maple cho tha
voi nhm D8, c 8 pha`n tu v sinh boi cc php the (1 3) v (1 2 3 4) nhu nhm
ng cua ngic de`u).
con cua nhm S4 (trong Maple k hieu D(n) cho nhm do i xu

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

191

C TO
NG QUT
10.4 DA THU
c tong qut v chu
ng
c goi l da thu
Trong muc ny, ta se xt lop dac biet cc da thu

u voi nhm do i xu
ng.
minh ra` ng nhm Galois cua chng dang ca
Mot mo rong E cua F goi l hu
u han sinh ne u

Dinh ngha.

E = F (1, . . . , n).
Cho E : F l mot mo rong truo`ng v t1, . . . , tn E. Cc pha`n tu

c
t1, . . . , tn goi l doc lap dai so trn F ne u khng to`n tai da thu

D
i
nh
ngh
a.

f F [x1, . . . , xn] khc 0 sao cho f (t1, . . . , tn) = 0. Ch ra`ng,


khi d cc pha`n tu t1, . . . , tn l siu viet trn F .

`
V du 35. Trong mo rong Q(x, y) : Q cc phan tu siu viet x, y l doc lap dai so
2

trn Q, trong khi x v x khng doc lap dai so.


u han sinh. Khi d to`n tai mot truo`ng


Bo de` 10.3. Cho E : F l mot mo rong hu

trung gian M sao cho :


(i) M = F (1, . . . , r ) voi 1, . . . , r doc lap dai so trn F ,

u han.
(ii) E : M l mo rong hu

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

192

t ca 1, . . . , n dai so trn F th
ng minh. Goi E = F (1, . . . , n). Ne u ta
Chu

`
lay M = F . Neu ton tai i siu viet trn F th k hieu n l 1. Ne u E : F (1)

khng hu
u han th to`n tai j siu viet trn F (1). Dat 2 = j . Tie p tuc nhu

vay cho den khi tm duoc F (1, . . . , r ) E l mo rong hu


u han. Khi d dat

M = F (1, . . . , r ).
Bo de` 10.4 (Stienitz). Voi cc k hieu nhu trong bo de` trn, ne u to`n tai mot truo`ng

trung gian N = F (1, . . . , s) khc sao cho 1, . . . , s doc lap dai so trn F v

u han th r = s. So r xc dinh nhu the duoc goi l bac siu viet cua mo
E : N hu

rong truo`ng.

ng minh. Do E : M l mo rong hu
Chu
u han, ta c 1 dai so trn

c f F [x0, . . . , xr ] khc 0 sao cho


M = F (1, . . . , r ). Do d to`n tai da thu

f (1, 1, . . . , r ) = 0.

(7)

t tnh tong qut, gia su 1 xua


t hien trong bieu dien (7). Nhu the 1 dai
Khng ma

so trn F (1, 2, . . . , r ) v E : F (1, 2, . . . , r ) l mo rong hu


u han. Neu s > r

th tie p tuc qu trnh trn, cc i duoc thay boi i v mo rong E : F (1, . . . , r )

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

193

hu
u han. Tuy nhin die`u d ko theo r+1 dai so trn F (1, . . . , r ), v l. Vay

s r. Tuong tu, thay doi vai tr cua s v r, ta c r s. Vay r = s.

ng minh ra` ng ne u t1, . . . , tn doc lap


Nhan xt 10.5. Ba` ng qui nap ta de dng chu

u voi truo`ng cc phn thu


c hu
dai so trn F th F (t1, . . . , tn) dang ca
u ty r bie n

F (x1, . . . , xn).
Cho F l mot truo`ng v t1, . . . , tn l cc pha`n tu doc lap dai so trn F . Xt

E := F
n (t1, . . . , tn)
o
=

P (t1 ,...,tn )
Q(t1 ,...,tn )

| P, Q F [t1, . . . , tn], Q 6= 0 .

u cua E dinh boi :


Moi Sr xc dinh mot F -tu dang ca

P (t1), . . . , (tn)
P (t1, . . . , tn)
.
7
Q(t1, . . . , tn)
Q (t1), . . . , (tn)
u tu` Sn vo Aut(E/F ). Xem Sn nhu mot nhm
ng trn l mot don ca
Tuong u

a cc
con cua Aut(E/F ). K hieu N l truo`ng con co dinh boi Sn. R rng N chu

p s1, . . . , sn. Nhac lai,


c do i xu
ng, dac biet chu
a cc da thu
c do i xu
ng so ca
da thu

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

194

p duoc dinh ngha nhu sau :


c do i xu
ng so ca
cc da thu

s 1 = t1 + + tn ;
P
s2 =
titj = t1t2 + + tn1tn ;
1i<jn
P
s3 =
titj tk ;
1i<j<kn

sn = t1 tn.
Ta c ke t qua sau :
Dinh l 10.6. N = F (s1, . . . , sn).

ng minh. Ta c [F (t1, , tn) : N ] = (Sn : 1) = n! theo Dinh l Artin. Ta


Chu

ng minh ra`ng
chu
[F (t1, , tn) : F (s1, , sn)] n!
ng minh.
v tu` nhan xt F (s1, , sn) N , suy ra die`u phai chu

Xt cc mo rong:

F (s1, , sn) F (s1, , sn, tn) F (t1, , tn).


Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

195

Ta c tn l nghiem cua

X n s1X n1 + + (1)nsn F (s1, , sn)[X].


Do d [F (s1, , sn, tn) : F (s1, , sn)] n.
p cua cc bie n t1, . . . , tn1. R rng
c do i xu
ng so ca
Goi s01, . . . , s0n1 l cc da thu

sj = s0j1tn + s0j voi moi 1 j n. Do d

F (s1, . . . , sn, tn) = F (s01, . . . , s0n1, tn).


Ba`ng quy nap, ta c

[F (t1, . . . , tn) : F (s1, . . . , sn, tn)]


= [F (tn)(t1, . . . , tn1) : F (tn)(s01, . . . , s0n1)] (n 1)!
ng minh.
v suy ra die`u phai chu
Menh de` 10.7. Voi cc k hieu nhu trn, cc pha`n tu s1, . . . , sn l doc lap dai so

trn F .
ng minh. Do [F (t1, . . . , tn) : F (s1, . . . , sn)] = n! nn bac siu viet cua
Chu

chng trn F l nhu nhau. Do d s1, . . . , sn doc lap dai so trn F .


Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

196

Cho F l mot truo`ng v s1, . . . , sn l cc pha`n tu doc lap dai so

c
trn F . Da thu
Dinh ngha.

g = tn s1tn1 + + (1)nsn F (s1, . . . , sn)[t]

(8)

c tong qut bac n trn F .


goi l da thu

t truo`ng v g l da thu
c tong qut (8) trn F . Goi Eg l
Dinh l 10.8. Cho F l mo

truo`ng phn r cua g trn F (s1, . . . , sn). Khi d cc nghiem t1, . . . , tn cua g doc

lap dai so trn F v nhm Galois cua Eg : F (s1, . . . , sn) l Sn.

ng minh. Ta c Eg = F (t1, . . . , tn). Do Eg : F (s1, . . . , sn) l mo rong hu


Chu
u

han nn bac siu viet cua Eg trn F ba` ng voi bac siu viet cua F (s1, . . . , sn) trn

c bang n. Suy ra da thu


c (8) tch duoc nn mo rong Eg : F (s1, . . . , sn) l mo
F , tu

rong Galois. Mat khc, cc pha`n tu t1, . . . , tn l doc lap dai so v s1, . . . , sn l cc

p cua chng. Theo Dinh l 10.6 v tuong u


c do i xu
ng so ca
ng Galois, nhm
da thu

Galois cua mo rong Eg : F (s1, . . . , sn) chnh l Sn.

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

197

p
Bi ta

10. 1 . Chon dng, sai cho cc menh de` sau :

c cua mot da thu


c f F [x] l mot pha`n tu cua F .
a) Biet thu

c bac n > 0 l mot nhm con cua Sn.


b) Nhm Galois cua mot da thu

c bac 2 tch duoc trn F l mot nhm cyclic.


c) Nhm Galois cua mot da thu

c bac 3 kha quy, tch duoc trn F l mot nhm


d) Nhm Galois cua da thu

cyclic.
c bac 3 tch duoc c biet thu
c chnh phuong l
e) Nhm Galois cua mot da thu

mot nhm cyclic.

c bac 3 tch duoc c biet thu


c khng chnh
f) Nhm Galois cua mot da thu

u voi S3.
phuong dang ca
t kha quy, tch duoc c biet thu
c bac 3 ba
c
g) Nhm Galois cua mot da thu

u voi S3.
khng chnh phuong dang ca
Nguyen Chnh T

198

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

u voi mot nhm con


c bac 4 trn Q c nhm Galois dang ca
h) To`n tai da thu

cua S4.
t kha quy trn Q c 3 nghiem thuc.
c bac 3 ba
i) To`n tai mot da thu

u voi A3 th c 3 nghiem
c bac 3 trn Q c nhm Galois dang ca
j) Mot da thu

thuc.

c cua da thu
c bac 4 v cua giai thu
c bac 3 cua n l nhu nhau.
k) Biet thu

c tong qut bac n trn F c cc he tu thuoc F .


l) Da thu

m) Moi mo rong hu
u han sinh de`u l mo rong hu
u han.

n) Moi mo rong dai so , hu


u han sinh de`u l mo rong hu
u han.

o) Moi mo rong hu
u han sinh de`u l mo rong dai so .

p) Cc pha`n tu doc lap dai so trn F th siu viet trn F .


q) Cc pha`n tu siu viet trn F th doc lap dai so .


(Xem HD 295)

c f = x3 4x + 2 Q[x] (xem V du
10. 2 . Hy tm dang nhn tu ha cua da thu

31) trong Q(, 37) ba`ng Maple, voi l mot nghiem cua f . (Xem HD 295)

Nguyen Chnh T

c
10. Nhm Galois cua da thu

199

c sau dy trn truo`ng Q :


10. 3 . Xc dinh nhm Galois cua cc da thu

a) x3 3x2 + 4x 1 ; b) x3 + 2x2 2x 2 ;
c) 7x3 + 10x2 + 5x + 1 ; d) x3 + x 1 ;
e) x3 2x 2 ;

f) 3x3 3x + 1 ;

g) x3 3x + 1 ;

h) x3 + 2x2 2x 2 .

(Xem HD 295)

c sau dy trn truo`ng Q.


10. 4 . Xc dinh nhm Galois cua cc da thu

a) x4 x2 + 4x + 5 ;
b) x4 + x2 + 3x + 5 ;
c) x4 + 3x + 1 ;

d) x4 4x2 4x 2 ;

e) x4 4x 2 ;

f) x4 + 2x2 4 ;

g) x4 x3 3x + 4 ;

h) x4 + 2x3 + 2x2 4x + 2 ;

i) x4 4x3 + 5x2 2x + 1 ; j) x4 + 2x2 + 4.

(Xem HD 296)

t kha
c f = x4 + ax2 + b F [x] ba
10. 5 . C the ni g ve` nhm Galois cua da thu
(Xem HD 298)
quy v F c dac so khc 2, 3 ?

t kha quy v F l truo`ng c dac so khc 2,3. Goi h l giai thu


c
10. 6 . Cho f F [x] ba

c cua
bac 3 cua f v M l truo`ng phn r cua h trn F . K hieu Df l biet thu

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

200

ng minh ra` ng :
f v Gf l nhm Galois cua f . Chu
t kha quy trn F v Df khng chnh phuong
a) Gf = S4 khi v ch khi h ba
trong F ;
t kha quy trn F v Df chnh phuong trong
b) Gf = A4 khi v ch khi h ba
F ;
c) Gf = D8 khi v ch khi h kha quy trn F, Df khng chnh phuong trong
t kha quy trn M ;
F v f ba
d) Gf = V khi v ch khi h kha quy v Df chnh phuong trong F ;
e) Gf = C4 khi v ch khi h kha quy trn F, Df khng chnh phuong trong
F v f kha quy trn M .
(Xem HD 298)
ng minh ra` ng ne u
10. 7 . Cho F l truo`ng hu
u han v f = x3 + ax + b F [x]. Chu

f bat kha quy trn F th 4a3 27b2 chnh phuong trong F . (Xem HD 298)

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

201

I DUOC BA
C CUA DA THU
C
` NG CA
N THU
N GIA
11 TIU CHUA

RO
NG CA
N V TIU CHUA
N GIAI DUOC
11.1 MO

p2 4q
2
c f = x + px + q Q[x] l
Ta bie t ra` ng cc nghiem cua da thu

2
`
nam trong mo rong truo`ng Q( ) voi = p 4q.

c bac ba g = x3 + px + q Q[x]. Nghiem cua g cho boi cng thu


c
Cho da thu

ng cng thu
c Cardano o pha`n cuo i cua tie t ny).
Cardano. (Ta se kiem chu
s
s
r
r

2
3
p
q
q
q
q 2 p 3
3
3
= +
+
+
+
.
2
2
3
2
2
3
Xt cc mo rong Q = E0 E1 E2 E3, trong d:

q 2 p 3
2
E1 := E0(1) voi 1 =
+
E0 ;
2
3
q
E2 := E1(2) voi 32 = + 1 E1 ;
2
E3 := E2(3) = E(1, 2, 3) voi 33 = 32 q K2.
Nguyen Chnh T

202

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

Khi d = 2 + 3 E3. Ta ni ra` ng E3 : Q l mot mo rong can. Ta c dinh

ngha sau dy :
Mot mo rong F E goi l mot mo rong can ne u

E = F (1, . . . , m) sao cho voi moi i = 1, . . . , m to`n tai ni

ni

nh
ngh
a.
D
i

tho
a

F
(
,
.
.
.
,

).
Khi
d
ta
cu
ng
ni
E
l
mo
t mo

1
i1
i

rong can cua F . Ta ni cc pha`n tu i tao ra mot chuoi can cho

mo rong F E.

Mot pha`n tu thuoc vo mot mo rong can E : F th goi l bieu

Dinh ngha.
`

c (trn F ).
dien duoc bang can thu

c f trn F duoc goi l giai duoc ba` ng can thu


c (trn
Mot da thu

D
i
nh
ngh
a.

F ) ne u truo`ng phn r cua f na` m trong mot mo rong can cua F .

c giai duoc bang can thu


c trn F neu moi nghiem cua n
Nhu the, mot da thu

duoc bieu dien qua hu


u han cc php ton cong, tru`, nhn, chia v lay can cc

c trn F .
pha`n tu cua F . Khi d ta cung ni cc nghiem cua f l nghiem can thu

Ta nhac lai ke t qua d bie t trong 9.

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

203

Bo de` 11.1. Cho f = xn 1 F [x] voi n khng chia he t cho dac so cua F . Goi Ef

l truo`ng phn r cua f trn F . Khi d Ef : F l mo rong Galois v Gal(Ef /F )

l mot nhm aben.

ng minh. Xem Menh de` 9.10


Chu

Mot mo rong Galois E : F goi l mo rong aben (cyclic) ne u nhm

Dinh ngha.

Gal(E/F ) l nhm aben (cyclic).


y ra` ng moi truo`ng chia duo`ng trn l mot mo rong aben.
Ke t qua trn cho tha

a
Bo de` 11.2. Cho 0 6= n N, cho F l truo`ng c dac so khng chia he t n v F chu

mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Cho a F v E l truo`ng phn r cua da

c xn a trn F . Khi d nhm Galois cua E : F l mot nhm cyclic c ca p l


thu

uoc cua n.
ng minh. Goi n F l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Goi l mot
Chu

n
n
i

nghiem cua x a. Khi d tat ca cc nghiem cua x a l n voi i = 1, . . . , n.

Nhu the truo`ng phn r cua xn a trn F l E = F (). Goi Cn E l nhm

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

204

u
cyclic cc can bac n cua don vi. Xt do`ng ca

: Gal(F ()/F )

Cn
()

y ra` ng l don ca
u, do d Gal(E/F ) l nhm cyclic c ca
p l uoc cua
De dng tha
n.
Cho E : F l mot mo rong dai so . Mot bao dng chuan ta c cua

E : F l mot mo rong N cua E sao cho :

Dinh ngha.

N : F l mo rong chuan tac;

Ne u E M N v M : F chuan tac th M = N .
t cua F
C the ni bao dng chuan ta c N chnh l mo rong chuan ta c nho nha

chua E.
u han de`u to`n tai duy nha t (sai khc dang ca u) mot
Bo de` 11.3. Moi mo rong hu

ng
bao d
chuan tac.
Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

205

y N l truo`ng phn r
ng minh. Goi {1, . . . , r } l mot co so cua E : F . La
Chu

Qr

c toi tieu cua i voi i = 1, . . . , r. R rng N : F


cua 1 mi trn F voi mi l da thu
l mo rong chuan ta c v E N . Ne u c E M sao cho M : F chuan ta c, khi d

Qr
u M l mot bao dng chuan ta c
1 mi phn r trong M nn N M . Suy ra ne

cua E : F th M
N
.
=
V du 36. Bao dng chuan tac cua mot mo rong hu
u han, tch duoc l mot mo rong

Galois.
V du 37. Cho E : F l mot mo rong Galois v M l mot truo`ng trung gian cua

mo rong. Khi d bao dng chuan tac cua M l truo`ng hop thnh cua M , voi moi

Q
c l
G, tu
M (xem Nhan xt 8.2).

G
c f giai duoc ba`ng can thu
c trn truo`ng F c dac so 0 th
Dinh l 11.4. Ne u da thu

nhm Galois cua f l nhm giai duoc.

ng minh. Do f giai duoc ba`ng can thu


c trn F nn to`n tai chuoi cc mo rong
Chu

F = E0 E1 Em
Nguyen Chnh T

206

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

n
a truo`ng phn
sao cho Ei = Ei1(i) thoa i i Ei1, i = 1, . . . , m v Em chu
a Em v chu
a
r cua f . Dat n = n1 nm. Goi l mot mo rong Galois cua F chu

mot can nguyn thuy n cua don vi. (Mot mo rong nhu the to`n tai. Chang han,

`
bieu dien Em = F (), goi g F [x] l da thuc toi tieu cua . Lay l truong

phn r cua g(xn 1) trn F ).


Goi G = {1, . . . , r } l nhm Galois cua : F v K l bao dng chuan

ta c cua Em(n) : F . Khi d (xem V du 37), ta c K l truo`ng hop thnh cua

iEm(n) voi moi i G. Nhu the K l truo`ng sinh boi

n , 1 , . . . , m , 1 1 , . . . , 2 1 , . . . , r 1 , . . .

tu, ta c chuoi cc mo
trn F . Ghp thm cc pha`n tu cua dy trn vo F theo thu

rong truo`ng

F F (n) F (n, 1) . . . L L0 K.
y ra` ng moi mo rong L L0 cua chuoi trn thoa mn L0 duoc sinh ra
Ta nhan tha

r
`

trn L boi mot phan tu i thoa i L, voir {n1, . . . , nm, n}. Do d theo (11.1)

ng Galois, chuoi cc mo rong


v (11.2), chng l cc mo rong aben. Theo tuong u

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

207

ng voi chuoi cc nhm con cua nhm Galois G0 = Gal(K/F )


trn u
1 = G0 G1 . . . Gt = G0
sao cho Gi C Gi+1 v Gi+1/Gi aben. Do d G0 l nhm giai duoc. Xt cc mo rong

F Ef K voi Ef l truo`ng phn r cua f trn F . V nhm Galois cua f l


t cua nhm giai duoc (A.4), nhm Gf cung giai
nhm thuong cua G0, theo tnh cha

duoc.

ng minh die`u nguoc lai cua dinh l trn, ta ca`n mot so bo de` nhu sau :
De chu

Bo de` 11.5. Cho f F tch duoc v F E l mo rong truo`ng. Khi d nhm

Galois cua f trn E l nhm con cua nhm Galois cua f trn F .
ng minh. Goi R = {1, . . . , n} l tap cc nghiem cua f . K hieu
Chu

K = F (1, . . . , n) v L = E(1, . . . , n) la`n luot l truo`ng phn r cua f

trn F v trn E. R rng K L. Moi Gal(L/E) hon vi cc pha`n tu trong

R, do d bie n K thnh K. Ni cch khc, php han che 7 |K l mot do`ng

u nn

cau tu` Gal(L/E) vo Gal(K/F ). R rng php han che d l mot don ca

Gal(L/E) l mot nhm con cua Gal(K/F ).

Nguyen Chnh T

208

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

Bo de` sau ch ra mot pha`n tnh dao nguoc cua (11.2) :

Bo de` 11.6. Cho p l mot so nguyn to, cho F l truo`ng c dac so khc p v F

a mot can nguyn thuy bac p cua don vi. Neu E : F l mo rong cyclic bac p th
chu

E = F () voi p F .
y
ng minh. Goi z1, . . . , zp F l cc can bac p phn biet cua don vi. La
Chu

E\F , ta c E = F (). Goi l phan tu sinh cua nhm cyclic G = Gal(E/F ).

i1

D
a
t

(),
vo
i
i
=
1,
. . . , p. Ta c i 6= j voi moi i 6= j. Khi d 1 = ,

i+1 = (i) neu i = 1, . . . , p 1 v (p) = 1. Dat

di() = 1 + zi2 + + zip1p, i = 1, . . . , p.


c Lagrange. Khi d
goi l giai thu

(di) = 2 + zi3 + + zip11 = zi1di.


Do d (dpi) = (di)p = dpi. Suy ra dpi F .
Mat khc, xt he phuong trnh tuye n tnh

di = x1 + zix2 + + zip1xp, i = 1, . . . , p.
Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

Ma tran he so

1
.
..

z1
...

209

z1p1

...

zp zpp1

Q
c
(zj zi) 6= 0, do d i, voi 1 i p, l mot to hop tuye n
c dinh thu

0<i<jp
a z1, . . . , zp ). Suy ra
tnh cua d1, . . . , dp voi he tu trong F (ch ra`ng F chu

E = F () = F (d1, . . . , dp). R rng to`n tai di E\F . Khi d E = F (di) v

p
di F .
ng minh ke t qua nguoc lai cua (11.4).
By gio` ta chu

c f trn truo`ng c dac so 0 giai duoc th
Dinh l 11.7. Ne u nhm Galois cua da thu

c trn F .
f giai duoc ba`ng can thu

ng minh. Goi Gf l nhm Galois cua f trn F . Goi n = deg(f ) v k hieu


Chu

E = F (n) voi n l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Theo (11.5), nhm

Galois G cua f trn E l nhm con cua Gf , do d G giai duoc.

Nguyen Chnh T

210

Theo (A.7), to`n tai chuoi cc nhm con

G = Gm . . . G0 = 1

T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE

(9)

p nguyn to pi, voi moi i = 0, . . . , m 1.


sao cho Gi C Gi+1 v Gi+1/Gi cyclic c ca

a truo`ng phn r cua f trn


Goi K l truo`ng phn r cua f trn E. Khi d K chu

F.
Chuoi cc nhm con (9) cho ta chuoi cc mo rong

F F (n) = E = E0 E1 . . . Em = K
voi Ei : Ei1 cyclic bac pi, voi moi i = 0, . . . , m. Theo Bo de` 11.6, ta c

p
Ei = Ei1(i) voi i i Ei1, voi moi i = 0, . . . , m. Nhu the K : F l mot

a truo`ng phn r cua f trn F , nn f giai duoc bang can thu


c
mo rong can chu

trn F .
c trn F giai duoc ba`ng can
He qua 11.8. Cho F l truo`ng c dac so 0. Mot da thu

c khi v ch khi nhm Galois cua n l giai duoc.


thu

c tong qut (8) khng giai duoc


He qua 11.9. Cho F l truo`ng c dac so 0. Da thu

c trn F (s1, . . . , sn) khi v ch khi n 5.


ba`ng can thu
Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

211

N
A DA THU
C C BA
C LO
N HON BO
11.2 TNH KHNG GIAI DUOC CU

ng, tuong tu nhu (0.18).


Ta ca`n mot ke t qua cua nhm do i xu

ng Sp voi p nguyn to chu


a mot
Bo de` 11.10. Ne u mot nhm con cua nhm do i xu

vng xch do di p v mot php chuyen tr th trng voi Sp.

ng minh. Goi G l nhm con cua Sp sinh boi = (a1 ap) l mot vng
Chu

xch c do di p v = (i j) l mot php chuyen tr. Ba`ng cch dnh so lai ne u

y
ca`n thie t, ta c the gia thie t = (1 2). Vie t lai duoi dang = (1 a2 . . . ap). La

luy thu`a thch hop cua , ta c duoc ket qua l (1 2 b3 bp), d cung l mot vng

xch do di p do p nguyn to . Giu


nguyn 1 v 2, dnh so lai cc pha`n tu cua tap

a = (1 2) v vng xch (1 2 p). Theo


{3, 4, . . . , p}, suy ra nhm con G chu
(0.18), ta c G = Sp.
c f Q[x] ba t kha quy c bac p nguyn to. Ne u f
Menh de` 11.11. Cho mot da thu

ng Sp.
c dng 2 nghiem khng thuc trong C th nhm Galois cua f l nhm do i xu

ng minh. Goi Ef l truo`ng phn r cua f trn Q v G = Gal(Ef : Q) xem


Chu

nhu nhm con cua Sp. Goi Ef l mot nghiem cua f . Do Q Q() Ef v

Nguyen Chnh T

212

T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE

a mot pha`n tu
[Q() : Q] = p, ta c p l uoc cua [Ef : Q] = (G : 1). Suy ra G chu

cap p, xem (B.2). Trong Sp ch c cc vng xch do di p c cap p, (xem 0.16). Nhu

a mot vng xch do di p. Mat khc Ef l mot truo`ng con cua C. Trong
the G chu

Aut(C/Q), xt php lin hop a + bi 7 a bi. V f c dng 2 nghiem khng thuc

c lin hop. Khi d php lin hop hon vi 2 nghiem r1, r2


r1, r2, chng l cc so phu

v co dinh cc nghiem cn lai cua f . Do d han che cua php lin hop trn Ef xc

dinh mot php chuyen tr cua G. Theo (11.10), ta c G = Sp.

c f = x5 4x2 + 2 Q[x] khng giai duoc ba`ng can thu


c.
He qua 11.12. Da thu

t kha quy trn Q do tiu chuan Eisenstein cho p = 2.


ng minh. Da thu
c f ba
Chu
Ta c
f (1) = 3 ; f (0) = 2 ; f (1) = 1 ; f (2) = 18.
t 3 nghiem thuc na`m trong (1, 0),(0, 1) v (1, 2). Mat khc, do
Do d f c t nha

p
0
4
3
f = 5x 8x = x(5x 8), c dng 2 nghiem thuc l x = 0 v x = 3 8/5. Do

u voi

ng
a
d f c d
3 nghiem thuc. Theo (11.11), d thuc f c nhm Galois dang ca

c trn
S5 l mot nhm khng giai duoc (A.9). Do d f khng giai duoc ba` ng can thu

Q.
Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

213

A CC DA THU
N THU
C CU
C TO
NG QUT C BA
C
M CA
11.3 NGHIE

KHNG QU 4
c cua da thu
c tong qut (8) (xem
Trong pha`n ny, ta trnh by nghiem can thu

y gi tri trong F th ta se c
trang 196) voi n 4. Hien nhin, khi s1, . . . , sn la

c cua cc da thu
c trn F . De don gian, ta gia thie t F c dac so 0.
nghiem can thu

Da thuc tong qut bac 2

Cho g = t2 s1t + s2 c nhm Galois trn F (s1, s2) l S2 = {1, (12)}. Pha`n
tu (1, 2) hon vi t1, t2 nn co dinh (t1 t2)2. Do d (t1 t2)2 F (s1, s2). Cu the
p

(t1 t2)2 = s21 4s2. K hieu s21 4s2 l mot nghiem cua x2 (s21 4s2), ta c
p

2
c nghiem quen thuoc:
t1 t2 = s1 4s2 v t1 + t2 = s1. Suy ra cng thu

(
p

t1 = 12 s1 + s21 4s2
p

1
2
2
t2 = 2 s1 s1 4s .
c tong qut bac 3
Da thu

3
2
Cho g = t s1t + s2t s3 c nhm Galois trn F (s1, s2, s3) l S3. Ta c dy
cc nhm con chuan tac 1 C A3 C S3 c thuong l cc nhm cyclic. Dat = e2i/3

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

214

v y = t1 + t2 + 2t3, voi t1, t2, t3 l cc nghiem cua g. Voi moi A3, to`n tai

i
3
3
2
0 i 2 sao cho (y) = y. Nn (y ) = y . Tuong tu, dat z = t1 + t2 + t3

th ta c (z 3) = z 3, A3. Mat khc, voi l mot php the le th (y 3) = z 3.

3
3
3
3
`

Ni cch khc cc phan tu y + z v y z bat bien voi S3. Do d y 3 + z 3 v y 3z 3


c bac 2 trn
thuoc F (s1, s2, s3). Nhu the y 3 v z 3 l nghiem cua cng mot da thu

F (s1, s2, s3). Mat khc, de dng thay rang:

t1 = 3 (s1 + y + z)
t2 = 13 (s1 + 2y + z)

t3 = 1 (s1 + y + 2z).
3
Do d, khi d giai duoc y 3 v z 3, ta c nghiem cua g. Thuc ra, ta c the tnh ton

2
3
3
3

truc tiep yz = s1 3s2 v y + z = 2s1 9s1s2 + 27s3.

c
Trong thuc hnh, ta thuo`ng giai ba` ng cch dat u = t 13 s1. Khi d ta c da thu

bac 3 theo u l f = u3 + pu + q voi

1
2
1
p = s2 s21, q = s31 + s1s2 s3 F (s1, s2, s3).
3
27
3
Do d y 3 + z 3 = 27q v y 3z 3 = 27p3. Khi d y 3 v z 3 l 2 nghiem cua

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

2
3
`

X + 27qX 27p = 0. Tu d,
s
r
q
q 2 p 3
3
y=3 +
+
,
2
2
3

215

s
z=3

r
q 2
2

p 3

c nghiem Cardano
sao cho yz = 3p. Ta nhan lai cng thu

s
s
r
r

2
3
q
p
q
q
q 2 p 3
3
3
u= +
+
+
+
2
2
3
2
2
3
v 3 nghiem cua f cho boi

(10)

u
=
(y + z)

u2 = 31 ( 2y + z)

u3 = 1 (y + 2z).
3
c (10), thay D = 4p3 27q 2 l biet thu
c cua
Nhan xt 11.13. Trong cng thu

c nghiem cho boi


f = u3 + pu + q, ta c cng thu

s
s
r
r
D
D
q
q
3
3
u= +
+
.
(11)
2
27
2
27
Nguyen Chnh T

216

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

c cua f = x3 x + 1 Q[x]. Ta c D = 23. Do


V du 38. Tm nghiem can thu

d mot nghiem cua f l

r
r

1
1
1
1
3
3
+
69 +
69.
2
18
2
18
c lin hop.
Hai nghiem cn lai l 2 so phu

c f = x3 6x2 + 9x 1. Thay x = u + 2, ta c da thu


c theo
V du 39. Cho da thu

c cua n l D = 81. Mot nghiem bieu dien ba` ng


u l g = u3 3u + 1. Biet thu

c cua g l
can thu
r
r
1
1
1
1
3
3
+
3 +
3.
2
2
2
2
c g cung nhu f de`u c 3 nghiem thuc.
Ch ra` ng trong truo`ng hop ny, da thu

`
`

c, cc bieu dien nghiem can phai dng de n


Tuy nhin de bieu dien bang can thu

c.
cc can cua so phu
c cua mot da thu
c bac 3 ty
Su dung Maple 8. Maple cho chng ta nghiem can thu

`
c bac 3.
bang lenh >solve(f); voi f l mot da thu

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

217

c tong qut bac 4


Da thu

Cho g = t4 s1t3 + s2t2 s3t + s4. Nhm Galois S4 cua g c dy cc nhm con
chuan tac
1 C V C A4 C S4 voi V = {1, (12)(34), (13)(24, (14)(23)}.
Dat

y1 = (t1 + t2)(t3 + t4),


y2 = (t1 + t3)(t2 + t4),
y3 = (t1 + t4)(t2 + t3).

p cua y1, y2, y3 thuoc F (s1, s2, s3, s4) nn y1, y2, y3
c do i xu
ng so ca
V cc da thu

c bac 3 cua g.
a
l nghiem cua mot d thuc bac 3 trn F (s1, s2, s3, s4), goi l giai thu

Khi d giai duoc y1, y2, y3, cng voi t1 + t2 + t3 + t4 = s1, suy ra cc cap

c
(t1 + t2, t3 + t4); (t1 + t3, t2 + t4); (t1 + t4, t2 + t3) l nghiem cua cc da thu

bac 2 c he tu trong F (s1, s2, s3, s4, y1, y2, y3). Tu` d giai duoc t1, t2, t3, t4.

1
c bac 4 theo u :
Trong thuc hnh, ta dat u = t 4 s1 th ta c mot da thu

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

218

Tu` d tnh duoc :

y1 + y2 + y3 = 2p ;
y1y2 + y1y3 + y2y3 = p2 4r ;
y1y2y3 = q 2.

c cua f (u) l
Suy ra giai thu
X 3 2pX 2 + (p2 4r)X + q 2.
Cc nghiem cua f cho boi :

u1 =

u =
2

u3 =

u =
4

1
(
y
+
y
+
y3)
1
2
2

1
y

y3)
(
1
2
2

1
( y1 + y2 y3)
2

1
(
y

y3)
1
2
2

c duoc chon sao cho y1. y2. y3 = q.


voi cc can thu

c cua mot da thu


c bac 4, theo
Su dung Maple 9. Trong Maple, nghiem can thu

c tap cua cng thu


c
ngam dinh, khng duoc hien thi trn mn hnh, do tnh phu

nghiem.

Nguyen Chnh T

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

>

219

restart;

>

solve(x^4+x^3-9);
Maple hien thi nghiem duoi dang RootOf v de dng nhan duoc nghiem ga`n

dng.
>

evalf(%);
1.527117219, .2396103081 + 1.679403718 I,
2.047896603, .2396103081 1.679403718 I

c lin hop. Muo n


c x4 + x3 9 c 2 nghiem thuc v 2 nghiem phu
Nhu the da thu

c cua da thu
c bac 4, can dng nhu sau :
hien thi nghiem can thu

>
_EnvExplicit:=true:
>

solve(x^4+x^3-9);
n Enter de thuc hien lenh cuo i cng, 4 nghiem can thu
c cua f se
Sau khi nha

duoc hien thi.

Nguyen Chnh T

220

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

p
Bi ta

11. 1 . Xc dinh tnh dng, sai cho cc menh de` sau :

c tong qut bac n l giai duoc.


a) Nhm Galois cua da thu

b) Nhm S3 ch c hai nhm con thuc su l 1 v A3.



c tong qut bac n trn F l mot da thu
c c mot bie n siu viet trn F .
c) Da thu

c Q(t) trn Q ba`ng 1.


d) Bac siu viet cua truo`ng phn thu

c bac nho hon 5 trn Q lun lun giai duoc ba`ng can thu
c trn
e) Mot da thu

Q.
c bac lon hon 4 trn R khng giai duoc ba` ng can thu
c trn R.
f) To`n tai da thu

c bac 2 trn truo`ng dac so 0 giai duoc ba` ng can thu


c.
g) Moi da thu

c de`u hu
h) Moi mo rong can thu
u han.

c.
i) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong can thu

p cua nhm Galois cua mot da thu


p n chia he t n!.
c ca
j) Ca

c bac 4 c nhm Galois l S4.


k) To`n tai mot da thu

n Chnh T
Nguye

c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua

221

t kha qui trn Q bac 11 c dng 2 nghiem khng thuc th


c ba
l) Mot da thu

c.
khng giai duoc bang can thu

m) Nhm A5 c 60 pha`n tu.


(Xem HD 299)
c cua cc da thu
c sau :
11. 2 . Tm nghiem can thu

a) t3 3t + 5 ;
b) t3 7t + 6 ;

p
p

3
3
c) x + x 2. Suy ra 26 + 15 3 + 26 15 3 = 4.
3

d) x3 5x2 + 4x + 5 ;
e) t4 t3 2t 1 ;
f) t4 + 4t + 2 ;
g) t6 + 2t5 5t4 + 9t3 5t2 + 2t + 1.

(Xem HD 299)

ng minh ra` ng C : Q v R : Q khng phai l mo rong hu


11. 3 . Chu
u han sinh.

(Xem HD 300)
11. 4 . Tnh bac siu viet cua cc mo rong sau :

Nguyen Chnh T

T GALOIS
Chuong 2. L THUYE

222

a) Q(t, u, v, w) : Q voi t2 = 2, u siu viet trn Q(t) ; v 3 = t + 5 v w siu viet

trn Q(t, u, w).


b) Q(t, u, v) : Q voi t2 = u3 = v 4 = 7.

(Xem HD 300)

t kha qui hoac


ng minh ra` ng f hoac l ba
11. 5 . Cho f = x3 3x + 1 F [x]. Chu

phn r trong F .
(Xem HD 300)
ng minh cc da thu
c sau khng giai duoc ba` ng can thu
c trn Q :
11. 6 . Chu

a) t5 4t + 2 ;
c) t5 6t2 + 3 ;
b) t5 6t + 3 ;

d) t7 10t5 + 15t + 5. (Xem HD 301)

Nguyen Chnh T

PHU LUC

223

PHU LUC

A NHM GIAI DUOC V NHM DON

c co ban ve` nhm giai duoc v nhm don. Cc ke t


Muc ny trnh by cc kie n thu

qua chnh trong phan ny l A.4, A.7, A.9 v A.17.


1. Nhm giai duoc

Cho G l mot nhm nhn. Chuoi chuan tac cua G l mot chuoi

hu
u han cc nhm con phn biet

Dinh ngha.

Nguyen Chnh T

1 = G0 C G1 C C Gn = G,

(12)

ngha l Gi l nhm con chuan ta c cua Gi+1 voi moi

i = 0, . . . , n 1. Cc nhm thuong Gi+1/Gi, voi i = 0, . . . , n1,


goi l cc thnh pha`n cua chuoi chuan ta c (12).

224

PHU LUC

Chuoi (12) goi l chuoi hop thnh cua G ne u Gi l nhm con

u c N C Gi+1 v N chu

D
i
nh
ngh
a.

a
a
i
d
i
cu
a
chua
n
ta
c
to
G
i+1 , ngha l ne

Gi th Gi = N hay N = Gi+1, voi moi i = 0, . . . , n 1.

Nhan xt A.1. Ch ra` ng, trong chuoi chuan ta c (12), khng ko theo Gi C G

ngoai tru` i = n 1.

Mot nhm G goi l giai duoc ne u to`n tai chuoi chuan ta c (12) sao

Dinh ngha.

cho Gi+1/Gi l nhm aben, voi moi i = 0, . . . , n 1.

`
V du A.2. (i) Moi nhm aben deu giai duoc.

ng S3 giai duoc v c chuoi 1 C A3 C S3, trong d A3 l nhm cyclic


(ii) Nhm do i xu

p 2.
v S3/A3 l nhm cyclic ca
ng S4 giai duoc v c chuoi chuan ta c
(iii) Nhm do i xu

1 C V C A4 C S4,
trong d V = {1, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}.
Ta nhac lai ke t qua don gian sau cua l thuye t nhm.

Nguyen Chnh T

PHU LUC

225

Bo de` A.3. Cho G l mot nhm nhn.

(i) Ne u H C G v A l nhm con cua G th H A C A v


A

HA

.
=
H A
H
(ii) Ne u H C G v H A C G th H C A, A/H C G/H v
G/H G
= .
A/H
A
u thu
t v dinh
nha
ng goi l dinh l dang ca
Cc ke t qua trong bo de` trn tuong u

hai.
l dang cau thu
Ta c ke t qua quan trong da`u tin ve` nhm giai duoc.

Menh de` A.4. Cho G l mot nhm.

(i) Ne u G giai duoc th moi nhm con H cua G giai duoc.

(ii) Ne u N C G v G giai duoc th G/N giai duoc.

Nguyen Chnh T

226

PHU LUC

(iii) Ne u to`n tai nhm con chuan tac N C G sao cho N v G/N giai duoc th G

giai duoc.

ng minh.
Chu
(i) Cho chuoi chuan ta c
1 = G0 C G1 C C Gn = G
sao cho Gi+1/Gi aben, voi moi i = 0, . . . , n 1. Dat Hi = Gi H. Khi d ta

c chuoi chuan tac :


1 = H0 C H1 C C Hn = H.
ng minh cc thnh pha`n Hi+1/Hi l aben. Ta c
Ta chu
Hi+1
Hi

Gi+1 H
Gi H

Gi+1 H

Gi(Gi+1 H)

.
=
Gi (Gi+1 H)
Gi

Nhm cuo i cng l nhm aben v n l nhm con cua nhm aben Gi+1/Gi. V
the H l nhm giai duoc.

Nguyen Chnh T

PHU LUC

227

(ii) Tu` chuoi hop thnh cua G nhu trn, nhm thuong G/N c chuoi cc nhm

con sau
1 = G0N/N G1N/N GnN/N = G/N.
Gi+1N/N Gi+1N
u thu
hai. Mat khc
Ta c
theo dinh l dang ca
=

GiN/N
GiN
Gi+1N Gi+1(GiN )
Gi+1
=
=
GiN
Gi N
Gi+1 (GiN )
Gi+1/Gi

.
=
(Gi+1 (GiN ))/Gi
Nhm cuo i cng l nhm thuong cua Gi+1/Gi nn l nhm aben. Vay G/N

giai duoc.

(iii) To`n tai 2 chuoi chuan tac

1 = N0 C N1 C C Nr = N
1 = G0/N C G1/N C C Gs/N = G/N
voi cc thnh pha`n aben. Xt chuoi
1 = N0 C N1 C C Nr = N = G0 C G1 C C Gs = G/N
Nguyen Chnh T

228

PHU LUC

u voi Ni+1/Ni hay dang ca


u voi
c cc thnh pha`n dang ca
Gi+1/Gi
= (Gi+1/N )/(Gi/N ),
chng de`u l nhm aben. Vay G giai duoc.

2. Nhm don

Mot nhm G 6= 1 goi l nhm don ne u G khng c nhm con

D
i
nh
ngh
a.

chuan ta c no khc 1 v chnh n.


Nhu the chuoi (12) l chuoi hop thnh cua G khi v ch khi moi thnh pha`n

Gi+1/Gi l cc nhm don.


Nhan xt A.5. Ne u G l nhm hu
u han th trong G = G1 c nhm con chuan ta c

a mot nhm con chuan ta c to i dai G3,...Tie p tuc qu trnh


toi dai G2, nhm G2 chu

y ra`ng moi nhm hu


`

e
ny, ta tha
u
ha
n
d
u
c
mo
t
chuo
i
ho
p
thnh.

Menh de` A.6. Moi nhm don giai duoc de`u l nhm cyclic c ca p nguyn to.

ng minh. Goi G l nhm don giai duoc. Khi d c chuoi chuan ta c


Chu

1 = G0 C C Gr = G
Nguyen Chnh T

PHU LUC

229

voi cc thnh pha`n aben. V G don nn r = 1 v G = G/G0 aben. Trong nhm


aben, moi nhm con de`u l nhm con chuan ta c, do d de G don, n trng voi nhm

t k khc 1 cua G. Do d G l nhm cyclic c


con cyclic sinh ra boi mot pha`n tu ba

cap nguyn to.


u han G l giai duoc khi v ch khi to`n tai chuoi hop
He qua A.7. Mot nhm hu

thnh 1 = G0 C G1 C C Gn = G sao cho voi moi 1 i n, ta c Gi/Gi1

cyclic c ca p nguyn to.


ng minh. Goi 1 = G0 C G1 C C Gn = G l chuoi hop thnh cua nhm
Chu

giai duoc G. Khi d nhm con Gi+1 giai duoc nn nhm thuong Gi+1/Gi giai duoc,

voi moi i = 0, . . . , n 1. Do chuoi trn l chuoi hop thnh nn Gi+1/Gi l nhm

`
p nguyn to .
don.Tu` (A.6), ta c cc thnh phan Gi+1/Gi l cc nhm cyclic ca
Chie`u nguoc lai l hien nhin v moi nhm cyclic de`u aben.

Bo de` A.8. Cho G l nhm nhn v H C G sao cho G/H aben. Khi d a, b G,
ta c a1b1ab H.
Nguyen Chnh T

230

PHU LUC

ng minh. Voi moi a, b G, ta c


Chu

ab = ab = ba = ba.
Suy ra (ba)1(ab) = a1b1ab H.
ng Sn voi n 5 khng giai duoc.
Dinh l A.9. Nhm do i xu

ng minh. Gia su nguoc lai, nhm Sn voi n 5 giai duoc. Khi d to`n tai chuoi
Chu

chuan tac
1 = G0 C G1 C C Gr = Sn,
t
sao cho Gi/Gi1 aben voi moi i = 1, . . . , r. Goi (a b c) l mot vng xch bac 3 ba

y
k cua Sn. La
u, v {1, . . . , n}\{a, b, c}
sao cho u 6= v (ch u, v to`n tai do n 5). Bo de` trn ko theo:

(u b a)1(v c a)1(u b a)(v c a) = (a b c) Gr1,


t ca cc vng xch do di 3. Tie p tuc l luan
a ta
do Sn/Gr1 aben. Vay Gr1 chu

t ca cc vng xch do di 3. Ba`ng


a ta
nhu trn, do Gi1/Gi2 aben, nhm Gr2 chu

Nguyen Chnh T

PHU LUC

231

t ca cc vng xch do di 3. V l ! Vay Sn khng giai


a ta
quy nap, nhm G0 chu

duoc.

Menh de` A.10. Voi moi n 5, nhm thay phin An l nhm don.

ng minh. Gia su c 1 6= N C An. Ta ca`n ch ra N = An. Truoc he t ta chu


ng
Chu
a mot vng xch do di 3 th N = An. Ta c the gia thie t N
to ra`ng ne u N chu

a vng xch (1 2 3). Khi d voi moi k > 3, ta c (3 2 k) An. Do d


chu

(3 2 k)(1 2 3)(3 2 k)1 = (1 k 2) N.


a cc pha`n tu (1 k 2)2 = (1 2 k) voi moi k 3.
Nhu the N chu

`
Ch rang (m r) = (1 m)(1 r)(1 m) voi moi m, r. Do d Sn duoc sinh boi cc

chuyen tr (1 i) voi i = 2 . . . , n. Suy ra, moi php the cha n de`u l tch cua mot so

chan cc chuyen tr loai ny. Nn An duoc sinh boi cc phan tu (1 j)(1 i) = (1 i j),

voi i, j = 2, . . . , n. Ta c
(1 i j) = (1 2 j)1(1 2 i)(1 2, j),
voi i, j 6= 2. Nhu the An duoc sinh boi cc pha`n tu (1 2 k). Do d N = An.

Nguyen Chnh T

232

PHU LUC

ng minh N chu
a mot vng xch bac 3. Ta chia ra cc truo`ng hop
Ta cn phai chu

nhu sau :
a mot pha`n tu x = a b c ... voi a, b, c, . . . l cc vng xch doc
Nhm con N chu

lap v

a = (a1a2 . . . am) voi m 4.


a pha`n tu z := t1xt. Ch ra` ng t giao hon
Dat t = (a1a2a3). Khi d N chu
voi cc vng xch a, b, . . ., nn
z = t1xt = (t1at)bc . . . .
y ra` ng N chu
a pha`n tu zx1 = t1ata1 = (a1a2a4).
Cuo i cng, ta tha
a 1 pha`n tu c phn tch vng xch doc lap chu
a 2 vng xch do di
Xt N chu

a
3. Khng mat tnh tong qut, gia su N chu
x = (123)(456)y.
a
Dat t = (234). Khi d N chu
x1(txt1) = (12436).
Nguyen Chnh T

PHU LUC

233

a mot vng xch do di 3.


Tu` truo`ng hop da`u tin, ta suy ra N chu

a mot pha`n tu x c dang phn tch vng xch l (ijk) voi l tch
Ne u N chu

a x2 = (ijk).
cua cc php chuyen tr doc lap. Khi d N chu

Truo`ng hop cn lai l moi pha`n tu cua N de`u l tch cua cc php chuyen tr

a pha`n tu x voi phn tch vng xch


doc lap. V n 5, ta c the gia thie t N chu

x = (12)(34)
a
trong d l tch cc php chuyen tr doc lap. Dat t = (234). Khi d N chu

pha`n tu
x1(txt1) = (23)(14).
y u = (145), khi d N chu
a
La
ux1(txt1)u1 = (23)(45).
a
Nhu the N chu
(23)(14)(23)(45) = (145).
Mu thuan !
Nguyen Chnh T

234

PHU LUC

Vay An l nhm don voi moi n 5.

Ke t qua ny cung ko theo Dinh l A.9. That vay, ne u Sn giai duoc th An giai

duoc. Hon nu
a, tu` dinh l trn, ta c An l nhm don. Tu` Menh de` A.6, suy ra An

n!

c cap nguyn to. V l v cap cua An l 2 , khng nguyn to khi n 5.


3. Cc pnhm
Trong muc ny, ta xt lop cc nhm giai duoc dac biet goi l pnhm. Bn canh

ng minh mot so ket qua su sac cua l thuyet nhm, dac biet l tnh cha
d, ta chu

cua pnhm thng qua chuoi chuan tac cua n (A.17).


Cho G l mot nhm nhn. Pha`n tu a G goi l lin hop voi

b G ne u to`n tai g G sao cho a = g 1bg. Quan he lin hop l

Dinh ngha.

mot quan he tuong duong trn G. Cc lop tuong duong theo quan

he lin hop goi l cc lop lin hop.

Ne u G hu
u han, goi cc lop lin hop l C1, C2, . . . , Cr voi C1 = {1}. K hieu

c :
|S| l so pha`n tu cua mot tap hu
u han S. Ta c dang thu

|G| = 1 + |C2| + + |Cr |,

(13)
Nguyen Chnh T

PHU LUC

235

goi l phuong trnh lop cua G.

Ta c mot quan he tuong duong tuong tu trn tap cc nhm con cua G.

Hai nhm con H, K cua nhm nhn G goi l lin hop voi nhau

Dinh ngha. neu ton tai g G sao cho K = g Hg. De dng kiem tra dy l

mot quan he tuong duong.

Cho G l nhm nhn v x G. K hieu

Dinh ngha.

CG(x) = {g G | gx = xg}.
Khi d CG(x) l mot nhm con cua G goi l nhm con trung tm

cua x trong G.

u han. So pha`n tu trong lop lin hop cua x G


Bo de` A.11. Cho G l nhm hu

bang voi ch so cua CG(x) trong G.


y 2 pha`n tu g 1xg v h1xh ba
t k trong lop tuong duong cua
ng minh. La
Chu
x. Ta c
g 1xg = h1xh hg 1x = xhg 1 hg 1 CG(x).
Nguyen Chnh T

236

PHU LUC

Nhu the h v g na` m trong cng lop ghp cua CG(x). Suy ra so pha`n tu trong lop
lin hop cua x ba` ng voi ch so cua CG(x) trong G.

Bo de` ko theo :
He qua A.12. So pha`n tu trong mot lop lin hop ty chia he t ca p cua nhm G.

p cua G l luy
Mot nhm hu
u han G goi l mot pnhm ne u ca

Dinh ngha.

thu`a cua mot so nguyn to p.

V du A.13. Nhm dihedral D8 (xem tr. 30) l 2nhm. Nhm Sn voi n 3 khng

phai l pnhm voi moi p nguyn to .

Tm cua nhm G l tap

Dinh ngha.

Z(G) = {x G | gx = xg, g G}.


De dng kiem tra Z(G) l mot nhm con chuan tac cua G.

V du A.14. a) Tm cua nhm aben l chnh n.

b) Tm cua nhm S3 l nhm ta`m thuo`ng.


p 4 trong D8.
c) Z(D8) = {1, 2} voi D8 l pha`n tu c ca
Nguyen Chnh T

PHU LUC

237

Ta c ke t qua tong qut sau dy :


i pnhm khc 1 de`u c tm khng ta`m thuo`ng.
Dinh l A.15. Mo

ng minh. Tu` phuong trnh lop, ta c


Chu
pn = |G| = 1 + |C2| + + |Cr |.
V so pha`n tu cua moi lop lin hop chia he t pn, ta goi |Ci| = pni voi ni 0. V ve

phai chia het cho p, so lop c 1 phan tu phai l mot boi so cua p. Mat khc, ne u x

thuoc vo lop c 1 pha`n tu th ta c g 1xg = x voi moi g G. Ngha l x Z(G).

`
`

Nhu the Z(G) c nhieu hon 1 phan tu.


u han c ca p chia he t cho mot so nguyn
Bo de` A.16. Ne u A l mot nhm aben hu

to p th chua mot phan tu cap p.

ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn |A|. Ne u |A| = p, th ke t qua
Chu

l hien nhin.
p to i dai trong A. Ne u p chia he t |M | th
Goi M l mot nhm con thuc su c ca

ng minh theo nguyn l quy nap. Xt truo`ng hop p khng chia he t


bo de` duoc chu

Nguyen Chnh T

238

PHU LUC

|M |. Goi b A\M , xt B =< b > l nhm cyclic sinh ra boi b. Khi d M B l

u
a M thuc su nn M B = A. Ta c dang ca
mot nhm con (ch G aben) chu

nhm (A.3)
M/(M B)
= M B/B.
Suy ra
|M B| =

|M ||B|

.
|M B|
p r cua B =< b >. Khi d pha`n tu br/p c ca
p p.
Do d p chia he t ca
t dac biet cua pnhm.
Ta c mot tnh cha

Menh de` A.17. Cho G l mot pnhm c ca p pn. Khi d G c chuoi cc nhm con

chuan tac
1 = G0 C G1 C C Gn = G
sao cho (Gi : 1) = pi voi moi i = 0, . . . , n.

ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn n. Ne u n = 0 th ke t qua l
Chu

p chia he t cho p
hien nhin. Xt n > 0. Do Z(G) l mot nhm aben khc 1 c ca

Nguyen Chnh T

PHU LUC

239

p p. Nhm cyclic K =< x >


nn theo (A.16), to`n tai mot pha`n tu x Z(G) c ca

p pn1, theo

l nhm con chuan tac cua G v x Z(G). Nhm thuong G/K c ca


gia thuye t quy nap, to`n tai chuoi cc nhm con chuan ta c cua G/K thoa

K/K = G1/K C G2/K C C Gn/K = G/K


voi |Gi/K| = pi1 v Gi C G voi moi i = 1, . . . , n. Nhu the |Gi| = pi. Dat

`
ng minh.
G0 = 1, ta c dieu phai chu
He qua A.18. Moi pnhm de`u giai duoc.

ng minh. Tu` chuoi cc nhm con chuan tac cua G cho trong menh de` trn, ta
Chu

c cc thnh phan Gi/Gi1 c cap l p nn l nhm cyclic. Suy ra G giai duoc.

B DINH L SYLOW V DINH L CAUCHY

ng minh mot pha`n ke t qua cua


Ta gioi thieu khi niem nhm con Sylow v chu

ng minh Dinh l Cauchy.


Dinh l Sylow, ket qua d du de chu

t nhm nhn hu
u han c pm pha`n tu, trong
Dinh l B.1 (Sylow). Cho G l mo

d p nguyn to khng chia he t m. Khi d


Nguyen Chnh T

240

PHU LUC

a mot nhm con c ca p p ;


(i) G chu

(ii) moi nhm con ca p p de`u lin hop voi nhau ;

a trong mot nhm con ca p p ;


(iii) moi pnhm con cua G de`u chu

(iv) so cc nhm con ca p p ba`ng 1 + kp voi k N.


Mot nhm con c ca p p goi l pnhm Sylow cua G.

ng minh. Ta ch chu
ng minh pha`n i) cua dinh l trn. Ban doc c the tham
Chu

`
`

ng minh day du cua dinh l trong cc sch ve Dai so, v du [1], tr. 141.
khao chu

ng minh ba` ng quy nap trn |G|. Ke t qua hien nhin ne u |G| = 1, 2. Goi
Ta chu

C1, . . . , Cr l cc lop lin hop cua G v goi ci = |Ci|. Khi d, phuong trnh lop cho

ta
pm = c1 + + cr .

(14)

Goi Zi l nhm con trung tm cua mot pha`n tu xi Ci v ni = |Zi| voi

i = 1, . . . , r. Tu` (A.11), ta c
pm
ni =
.
(15)
ci
Nguyen Chnh T

PHU LUC

241

Gia su to`n tai ci lon hon 1 v khng chia he t cho p. Khi d, tu` (15), ta c ni < pm

p p trong
v ni chia het cho p. Theo gia thuye t quy nap, to`n tai mot nhm con ca

ng minh.
Zi. Ta c die`u ca`n chu
Xt truo`ng hop voi moi i = 1, . . . , r, ta c ci = 1 hay ci khng chia he t cho p.

ng minh cua (A.15), so cc ci = 1 ba`ng voi z. Nhu


Goi z = |Z(G)|. Nhu trong chu

the ta c
pm = z + kp
voi k N. Suy ra p chia he t z = |Z(G)|. Theo (A.16), to`n tai mot pha`n tu

p p. Goi P =< x > l nhm cyclic sinh ra boi x. Do P Z(G),


x Z(G) c ca

ta c P C G. Nhm thuong G/P c p1m pha`n tu nn theo gia thuye t quy nap

chua mot nhm con S/P cap p


, voi S l mot nhm con cua G. Khi d S c cap

ng minh.
p. Ta c die`u phai chu
Tu` dinh l trn, ta c ke t qua cua Cauchy.

t nhm hu
u han G c ca p chia he t cho so nguyn
Dinh l B.2 (Cauchy). Ne u mo

to p th G c mot phan tu cap p.

Nguyen Chnh T

242

PHU LUC

ng minh. Goi S l pnhm con Sylow cua G, khi d S 6= 1. Theo (A.17), to`n
Chu

p p trong S. Ta c die`u phai chu


ng minh.
tai mot nhm con chuan ta c ca

CU
A MO
T TRUO
` NG
C BAO DNG DAI SO

ng minh ve` viec to`n tai cua bao dng dai so cua mot
Muc ny trnh by hai chu

truo`ng ty .
i truo`ng F de`u to`n tai mot bao dng dai so.
Dinh l C.1. Mo

ng minh. Truoc tin ta ch ra`ng, tuong tu nhu vnh da thu


c hu
Chu
u han bie n

c F [{xj }] voi tap ty cc bie n {xj },


doc lap dai so , ta c the xy dung vnh da thu

c l tong hu
c axi1 xim , voi xit {xj }.
trong d moi da thu
u han cc don thu

c m moi bie n yf u
ng voi mot da thu
c chuan ta c
Goi F [. . . , yf , . . .] l vnh da thu

c f (yf ). Ne u
f F [x]. Goi I l idan cua F [. . . , yf , . . .] sinh boi tat ca da thu

I = (1) th to`n tai g1, . . . , gn F [. . . , yf , . . .], sao cho

g1f (yf1 ) + + gnf (yfn ) = 1.


(16)
a mot nghiem i cua fi voi moi i = 1, . . . , n.
Goi F 0 l mot mo rong cua F chu

Nguyen Chnh T

PHU LUC

243

u vnh tu` F [. . . , yf , . . .] vo F 0 bie n yf thnh i, i = 1, . . . , n v


Xt do`ng ca
i
bie n yf = 0 voi f
/ {f1, . . . , fn}. Khi d bieu dien (16) cho 0 = 1. V l ! Cho nn
I 6= (1).
a I.
Do d, theo Bo de` Zorn, to`n tai mot idan to i dai M cua F [. . . , yf , . . .] chu

a F . Moi da thu
c trong
Dat E1 = F [. . . , yf , . . .]/M , khi d E1 l mot truo`ng chu

t mot nghiem trong E1. Lap lai qu trnh trn khi thay F boi
F [x] de`u c t nha

E1, ta c mo rong E2 cua E1. Tiep tuc nhu the , ta c chuoi cc mo rong truo`ng

F = E0 E1 , v dat E = Ei. Khi d E l mot truo`ng dng dai so v

t mot
c f E[x], ton tai i sao cho f Ei[x]. Nhu the f c t nha
voi moi da thu

y truo`ng con F cc pha`n tu dai so trn F trong E. Khi


nghiem trong Ei+1 E. La

d F l bao dng dai so cua F .

t ve` luc luong. Ta ca`n bo de` sau :


ng minh khc su dung nhu
Mot chu
ng tnh cha

Bo de` C.2. Cho F l mot truo`ng v han v K l mot mo rong dai so cua F . Khi

d K c cng luc luong voi F .

t ca cc
ng minh. K ba`ng hop ro`i rac cua cc tap hu
a ta
Chu
u han, moi tap chu

Nguyen Chnh T

244

PHU LUC

t kha quy trong F [x]. Do d luc


c chuan ta c ba
nghiem trong K cua mot da thu

t kha quy trong F [x]. Ta


c chuan ta c, ba
luong cua K ba` ng voi luc luong cc da thu

`
c chuan ta c c bac ba` ng n cho truoc trong F [x] c cng luc
biet rang tap cc da thu

t ca cc da thu
c chuan tac cung ba`ng luc
luong voi F , do d luc luong cua tap ta

luong cua F , suy ra K v F c cng luc luong.

ng minh. (D
ng minh cho truo`ng hop F l truo`ng v
Chu
inh l C.1) Ta ch ca`n chu

han. Nhng F vo trong mot tap S c luc luong lon hon luc luong cua F . Goi l

tap cc bo (E, + , ), trong d E S l mot mo rong dai so cua F v + , l cc php

tu, dinh boi (E, + , ) > (E 0, + , )


ton trn truo`ng E. Trn xt quan he thu

neu E l mo rong truo`ng cua E . Bo de Zorn ch ra ra` ng to`n tai mot pha`n tu to i

ng minh K
dai (K, + , ) trong . Khi d K l mot mo rong dai so cua F . Ta chu

dng dai so . Gia su nguoc lai K khng dng dai so . Khi d to`n tai mot mo rong dai

so thuc su L = K() cua K. V |L| < |S|, nhng L vo S bang mot don nh sao

t trn K. Khi d to`n tai mot pha`n tu cua lon hon (K, + , ), v l
cho do`ng nha

do tnh toi dai cua (K, + , ).

Nguyen Chnh T

PHU LUC

245

` MAPLE
D SO LUOC VE

c dai so v minh hoa ton hoc


Maple l mot he tho ng tnh ton trn cc bieu thu

manh me cua cng ty Warterloo Maple Inc., ra do`i nam 1991, den nay (2006) d

t ca cc
pht trien de n phin ban 10. Maple c cch ci dat don gian, chay trn ta

u trc linh hoat de su dung to i uu ca


u hnh my v dac biet c
he die`u hnh, c ca

trnh tro gip (Help) rat de su dung. Tu` phin ban 7 tro di, Maple cung cap ngy

cng nhie`u cc cng cu truc quan, cc gi lenh tu hoc ga n lie`n voi ton pho thng

v dai hoc. Uu diem d lm cho nhieu nuoc trn the gioi lua chon su dung Maple

cng cc pha`n me`m ton hoc khc trong day hoc ton. Viec su dung Maple cung

nhu cng nghe thng tin trong day v hoc ton l mot xu huong ngy cng pho

bien trn the gioi v to ra l mot phuong tien ho tro dac luc nha`m lm cho viec

ng nhu ca`u pht trien cua gio duc hien


day-hoc ton tro nn thuc tien hon, dp u

c co ban ve Maple de nguo`i doc c the khai


dai. Phan ny cung cap nhu
ng kien thu

thc su dung n trong viec hoc tap v giang day ton hoc, trong d c L thuye t

Truo`ng v Galois. Doc gia c the tm hieu thm ve Maple trong cc ti lieu tham

khao [8] v [10].


Nguyen Chnh T

246

PHU LUC

Cc tnh nang co ban cua Maple.


c nang co ban cua Maple nhu sau.
C the nu va n ta t cc chu
c so hoc v dai so ;
- l mot he tho ng tnh ton trn cc bieu thu

- c the thuc hiec duoc ha`u he t cc php ton co ban trong chuong trnh ton

dai hoc v pho thng ;



p cc cng cu minh hoa hnh hoc thuan tien go`m: ve do` thi tnh v dong
- cung ca

cua cc duo`ng v mat duoc cho boi cc hm ty trong nhieu he toa do khc

nhau ;
- mot ngn ngu
lap trnh don gian v manh me, c kha nang tuong tc voi cc

ngn ngu
lap trnh khc ;

t du
- cho php trch xua
lieu ra cc dinh dang khc nhau nhu LaTex, Word,

HTML,...
- Mot cng cu bin soan gio n v bi giang dien tu ;

p mot mi truo`ng day-hoc tuong tc truc tie p.


- cung ca

Nguyen Chnh T

PHU LUC

247

Giao dien v lenh trong Maple.

Giao dien cua Maple duoc the hien nhu trong Hnh 12.

Hnh 12: Giao dien cua Maple

u nha c lenh ">" v


Lenh cua Maple duoc g vo trang lm viec (worksheet) tai da

theo nga`m dinh duoc hien thi ba`ng font Courier mu do. Mot lenh duoc ke t thc

Nguyen Chnh T

248

PHU LUC

u ":" hoac da
u ";" v duoc ra lenh thuc hien ba` ng viec nha
n Enter khi con tro
boi da

dang o trn dng lenh. Ket qua cua lenh duoc hien thi ngay bn duoi dng lenh

u ";".
ne u dng da
Maple c dich vu tro gip kh da`y du v thuan loi bao go`m c php, giai thch



cch dng v cc v du di km. De nhan duoc tro gip, c the dng mot trong cc

cch sau. Neu d biet tn lenh th tu` dau nhac g vo, v du:

> ?factor
Ne u dng mot gi lenh th khi nap gi lenh ba` ng lenh with, Maple se hien thi

ton bo lenh trong gi d. Mot cch thng dung nu


a l dng trnh Help|Topic

Search ro`i g vo tu` kha ca`n tm.


Cc mi truo`ng lm viec.

Maple c 2 mi truo`ng lm viec l ton v van ban. Nguo`i dng c the chuyen

doi mot cch de dng giu


a 2 mi truo`ng ny de tao ra mot mi truo`ng tuong tc

t ra bi giang hon chnh sau


khi day-hoc qua he tho ng e-learning hoac trch xua

ny. Khi kch hoat Maple, trang lm viec mo ra voi mi truo`ng ton. Con tro na` m

u nhac > mu do. Muo n chuyen sang mi truo`ng van ban, ch ca`n kch chuot
o da

Nguyen Chnh T

PHU LUC

249

vo bieu tuong T trn thanh cng cu hoac vo Insert | Text, hay dng to hop phm

u
Ctrl+T. Trong mi truo`ng van ban, Maple cho php bin soan ti lieu theo ca

`
`

trc, cho php hien thi theo nhieu tang lop, rat ph hop voi viec gioi thieu tong

quan hoac tong ke t n tap. Gio ng nhu mot he soan thao van ban, Maple cho php

t
thay doi cc font chu
, mu sac v dac biet c the tao ra cc bookmark de truy xua

nhanh chng den cc vi tr ty trong trang lm viec hien hnh hay cc trang

lm viec khc ; tao ra cc siu lin ke t de no i voi trang web hay pha`n tro gip cua

Maple.
t du
v trch xua
lieu.
Luu giu

Trang lm viec cua Maple se duoc luu giu


ba` ng file c dui ".mws". File duoc luu

`
`

giu
bang trnh File|Save. Mot file d c duoc mo bang File|Open. Ngoi viec luu

i
u
giu
ba
ng
d
nh
da
ng
cu
a
Maple
nhu
trn,
du
lie
u
c
the
d
o
c
trch
xua
t
thnh
cc

t ba` ng File|Export.
dinh dang khc nhu Word, LaTex hay HTML. Trch xua

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

250

I BI TA
NG DA
N GIA
P
HUO

Chuong 0
0. 1. a) D

d) D

g) S

b) S

e) S

h) D (S, S)

c) D

f) S

i) S

0. 2. Kiem tra truc tie p (ab) = (ab)p = apbp = (a)(b). Tuong tu

(a + b) = (a + b)p = ap + bp
p!

v p a = 0, a F . Ne u F l hu
u han, nh xa

(p k)!k!
u nn cung l dang ca
u.
l don ca
do p l uoc cua

ng (m/n) := (m) (n)1. De dng ch ra l mot nh xa


0. 3. Xt tuong u

u truo`ng. Hon nu
u : FD K thoa
v l do`ng ca
a, ne u to`n tai do`ng ca

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

251

(a) = (a), a D th
(m/n) = (m)(n)1 = (m) (n)1 = (m/n).
t.
Vay xc dinh duy nha

u truo`ng. Ta c (1) = 1. Voi moi n N, de


0. 4. Goi : Q Q l mot do`ng ca

`
thay rang (n) = (n 1) = n(1) = 1. Mat khc] (n) = (n) = n.

Vay (m) = m, m Z. Hon nu


a

1
1
(1) = (n ) = n( ) = 1.
n
n
1
1
Do d ( ) = . Cuo i cng
n
n
m
1
1
1
m
( ) = (m ) = (m)( ) = n = ,
n
n
n
m
n
m
t l tu do`ng ca
u truo`ng duy nha
t cua
voi moi
Q. Nhu the nh xa do`ng nha
n

Q. Tuong tu voi tap cc tu dong cau cua truo`ng Zp. Cuo i cng theo 0. 2, nh xa

t, suy ra die`u phai chu


ng minh.
Frobenius l php do`ng nha
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

252

u : Q F th F chu
u voi Q. Do d
a mot truo`ng con dang ca
0. 5. Ne u c do`ng ca

0 l dac so cua F . Tuong tu cho truo`ng hop Zp. Nguoc lai ne u F l truo`ng c dac

m
1

`
`

so 0 th ton tai dong cau truo`ng : Q F sao cho ( n ) = (m1F )(n1F )

u truo`ng th ch
(xem trang 23). Hon nu
a, ne u c : Q F l mot do`ng ca

1
t. Chu
ng minh tuong tu
ra ra` ng ( m
)
=
(m1
)(n1
)
. Do d l duy nha
F
F
n

cho Zp.
0. 6. Ne u a Zp sao cho 2 = a2 th
f = x4 10x2 + 1 = (x2 1)2 a6x2 = (x2 + a3x 1)(x2 a3x 1).
Ne u b Zp sao cho b2 = 3 th f = (x2 + 1)2 (2bx)2. Cuo i cng ne u 2 v 3
de`u khng chnh phuong trong Zp th 6 chnh phuong trong Zp. Die`u ny suy
t don gian ra` ng trong mot nhm xyclic, tch cua 2 pha`n tu khng
ra tu` tnh cha

`ng hop
chnh phuong l chnh phuong. Theo 0. 18, nhm Z
p cyclic. Trong truo

2
2

ny f = (x 5) 24 kha quy.
0. 7. Do F [x] l mie`n nguyn Euclide nn l mie`n nguyn chnh. Thuc ra, ta c the

ng minh truc tie p ra`ng, voi moi idan thuc su I F [x], goi f I l da
chu

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

253

t trong cc da thu
c c bac nho nha
c thuoc I. De dng ch ra I = (f ).
thu

t kha quy, goi h l mot uoc thuc su cua f . Khi d


Ne u f khng ba

(f ) (h) 6= F [x]. Ngha l f khng toi dai. Nguoc lai ne u (f ) khng to i


dai th (f ) m 6= F [x] voi m l mot idan thuc su cua F [x]. Goi m = (h)

th h l mot uoc thuc su cua f . Vay f khng bat kha quy.

t kha quy thuc su cua f . Khi d f = gh. V


0. 8. Gia su f = gh voi g l mot uoc ba

t kha quy thuc

he so cao nhat cua f khng chia het cho p nn g l mot uoc ba

su cua f . V l !

0. 9. d = x + 2, s = 2 v t = 2x2 + 8x + 6.
ng minh tuong tu nhu do i voi truo`ng hop Z v Q.
0. 10. Chu

t kha quy trn Q, dng tiu chuan Eisentein voi f (x 1).


0. 11. a) f = x4 + 1 ba

b) x4 + 1 = (x2 2x + 1)(x2 + 2x + 1) l dang nhn tu ha trong R[x].

7
3
t kha quy theo Eisentein cho p = 11.
c) x + 11x 33x + 22 ba
t kha quy, dng tiu chuan Eisenstein voi g(x+5).
d) g = x4 +x3 +x2 +x+1 ba
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

254

e) Ch x3 7x2 + 3x + 3 c nghiem 1.

t kha quy, c the chu


ng minh ba` ng cch han che x4 + 15x3 + 7 trn Z2.
f) Ba

t kha quy trn Z17.


g) Ba
h) x3 5 = (x + 8)(x2 + 3x + 9) trong Z11[x].
0. 12. Ch ra` ng
c) x5 + x + 1 = (x2 + x + 1)(x3 x2 + 1).
t kha quy trn Q.
d) x4 6x2 + 11 ba
t kha quy khi v ch khi = b2 4c khng chnh
0. 13. x2 + bx + c Z5 ba
t kha quy bac 2 l
c chuan tac, ba
phuong trong Z5. Cc da thu

x2 + x + 2, x2 + 4x + 2, x2 + 3x + 4, x2 + 2x + 4,
x2 + 2x + 3, x2 + 4x + 1, x2 + x + 1,
x2 + 3,

x2 + 2

x2 + 3x + 3.

0. 14. Goi f = gh voi h Q[x] chuan ta c. Goi m, n N c so thu`a so nguyn to t

t sao cho mg, nh Z[x]. Khi d ta c mnf = (mg)(nh). Gai su mn 6= 1.


nha
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

255

t ca cc he so cua
Goi p | mn. Khi d p | (mg) hay p | nh. Suy ra p chia he t ta

m
n

g hay cua h. Khi d p g Z[x] hay p h Z[x]. V l voi cch chon m, n.

c chuan tac bac 2. Trong d c p da thu


c dang
0. 15. Trong Zp[x] c dng p2 da thu

c dang (x a)(x b) voi a 6= b. Suy ra so da


(x a)2 v (p2 p)/2 da thu

c bat kha quy.


thu
0. 17. Voi moi x N, x qn, ta c x = nt+y voi 0 t q 1 v 0 y n1.

Do (x, n) = (y, n), moi gi tri y n thoa (y, n) = 1 c dng q gi tri x qn

sao cho (x, n) = 1. Nhu the so cc gi tri x qn sao cho (x, n) = 1 ba`ng

q(n).
a) Ne u q | n th (x, n) = (x, qn). Do d (qn) = q(n).
b) Ne u p nguyn to v (n, p) = 1 th (x, pn) = 1 khi v ch khi (x, n) =
(x, p) = 1. Nhu the (pn) ba` ng voi so gi tri x pn thoa (x, n) = 1 tru`

di cho cc gi tri cua x thoa (x, p) 6= 1. Do (p, n) = 1, cc gi tri x nhu the

c dang x = pt voi t n v (t, n) = 1. Suy ra (pn) = p(n) (n).

ng minh ba`ng quy nap theo m.


c) Su dung 2 ke t qua trn v chu

Nguyen Chnh T

256

ng da
n giai bi ta
p
Huo

d) Tu` cu c), ta c (pm) = (p 1)pm1 voi moi so nguyn to p. Cho

m1
mr
a = p1 pr . Dng quy nap theo r.

e) Tu` d), suy ra


m1 1
mr
1
r 1
(pm

p
)
=
(p

1)p
(pr 1)pm
.
1
1
1
r
r
Pm

c ch ra. Chu
ng minh i=0 (pi) = pm, ba` ng cch khai
Bien doi ve cng thu
mr `
1
ng minh dng cho n.
trien ve tri. Phn tch n = pm
i chu
1 pr ro
P
c Euler : d|n (d) = n voi (d) l so cc so nguyn duong
0. 18. Nha c lai cng thu

khng vuot qu d v nguyn to cng nhau voi d. Goi n = (G : 1) voi G l

nhm con cua F . Voi d|n, goi (d) l so cc pha`n tu cua G c bac d. Nhu the

P
d|n (d) = n.

p d de`u l nghiem cua da thu


c xd 1, do d
Ch ra` ng cc pha`n tu c ca

p d th moi pha`n tu ca
p d de`u thuoc vo
ne u c a G l mot pha`n tu ca

d1

nhm cyclic (a) = {1, a, . . . , a }. Do d so cc phan tu cap d dng ba` ng


p d th (d) = (d). Suy
(d). Ni cch khc, ne u to`n tai mot pha`n tu ca

P
P
ra (d) (d), d|n. Mat khc, do d|n (d) =
d|n (d) = n, ta c

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

257

p n
(d) = (d), d|n. Ni cch khc (n) 6= nn to`n tai mot pha`n tu ca

trong G.
u cua R. Ch ra (a) = a, a Q. Mat khc, ch
0. 19. Cho l mot tu do`ng ca

ra (r) > 0 ne u r > 0, r R. Suy ra (a) < (b) ne u a < b.


y a Q sao cho
Ne u c r R sao cho (r) 6= r. Gia su (r) < r. La
(r) < a < r. Suy ra a < (r). V l. V l cung xay ra khi (r) > r. Vay

(r) = r, r R.

1
1. 1. Cc truo`ng hop a), b) v d) l cc mo rong truo`ng.

1. 2. De`u l cc mo rong bac 2.

u truo`ng. Goi ( 3) = a + b 5. Ta
1. 3. Goi : Q[ 3] Q[ 5] l mot dang ca
2

2
2
c 3 = (a + b 5) = (a + 5b ) + 2ab 5. Suy ra 2ab 5 = 0 v a2 + 5b2 = 3.
Ch ra ra`ng khng to`n tai a, b Q nhu the .

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

258

1. 4. Ne u [R : Q] hu
u han th R de m duoc do Q de m duoc. V l. Hoac ch ra trong

R c mot tap v han doc lap tuyen tnh.



1. 5. Xt truo`ng hop P
= Q. Khi d moi pha`n tu cua a P de`u vie t duoc duoi

1
dang (m1K )(n1K ) voi m, n Q. Do d (a) = a, a K. Lm tuong tu

`
cho truong hop P = Zp.

1. 7. Goi E l mot truo`ng trung gian cua F K. Xt [K : F ] = [K : E][E : F ].

u vnh. Hon nu
u do l don ca
u.
1. 8. a) De dng ch ra l do`ng ca
a l don ca
u th ch ra cung l ton ca
u.
Cuo i cng, ne u ton ca
ng minh tuong tu nhu trong Menh de` 1.3.
b) Chu

2
2. 1.a) D

b) D

c) S

d) S

e) S

f) D

g) D

h) D

i) S

j) D
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

259

t kha quy. Dat


c f = x3 x2 + x + 2 ba
2. 2. Truoc he t ch ra da thu

g = (x2 + x + 1)(x2 x).


Tm du cua php chia g cho f (c the dng Maple). Ta c g = f q + (4x 2).
Suy ra u = (2 + + 1)(2 ) = g() = 4 2.
ng minh), to`n tai s, t Q[x] sao
Tuong tu, dat h = x 1. Do (h, f ) = 1 (chu

cho hs + f t = 1. Khi d s() = h()1 = ( 1)1. Tm duoc (c the dng

2
1
Maple), 1/3 /3 = ( 1) .
2. 3. Su dung He qua 2.6.

2. 4. Ne u u K l mot nghiem cua f . Xt

[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ].
Suy ra die`u v l.
2. 5. Goi u l mot nghiem cua f . Ta c

[K(u) : F ] = [K(u) : K][K : F ] = [K(u) : F (u)][F (u) : F ].


Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

260

t kha quy trn K.


Ch ra [K(u) : K] = m. Suy ra f ba
2. 6. a) bac 4.

b) bac 6, c) bac 6 v f) bac 12, su dung bi tap 2. 5.

d) bac 3 voi ch Q( 27, 3 + 12) = Q( 3).

4
e) bac 4 voi ch Q( 18, 2) = Q( 4 2).

2. 7. Su dung He qua 2.7.

ab

`
2. 8. Ch rang a b =
Q( a + b). Suy ra a v b de`u
a+ b

thuoc Q( a + b).

c ch chu
a cc don thu
c voi so mu cha n.
2. 9. a) go`m cc da thu
c to i tieu la`n luot l :
2. 10. Cc da thu

2
a) x x 1 Q[x].
b) x2 + x + 1 Q[x].
c) x2 (t + 1) Z3(t)[x].
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

261

d) u = 4 5 + 5. Suy ra 4 5 = u 5. Do d 5 = u2 2u 5 + 5. Hay

5(1 + 2u) = u2 + 5. Suy ra u4 10u2 20u + 20 = 0.

3
3
3
3
e) u = 2 + 4. Suy ra u = 6 + 6( 2 + 3 4) = 6 + 6u.
f) v = u2 + u. Do u3 + 3u2 3 = 0, ta c v 2 = 4u2 + 3u 3 = 4v u 3. Mat

3
2
3
2

khc v = 15u +9u15 = 15v6u15. Khu u, ta c v 6v +9v3 = 0.


g) u = + 6. Ta c u2 = 1 u ( 3 + 4). Do d u3 = 3u + ( 3 + 4). Suy
c to i tieu cua
ra u2 + u3 = 1 + 2u. Ch ra x3 + x2 2x 1 chnh l da thu
u.
c to i tieu l x2 + x + 2.
h) + 2 + 4 c da thu
c to i tieu l x3 + x2 2x 1.
i) 2 + 5 c da thu

u vnh : Q[x] Q[x]/(x2 4x + 2) = Q() xc dinh boi


2. 11. Xt do`ng ca
ng
x 7 v a 7 a, a Q. Ch ra Ker() = (x2 2). Suy ra die`u phai chu
minh.
2. 12. Cho f = ax2 + bx + c F [x]. Hai nghiem cua f thuoc vo F (u) voi

u2 = b2 4ac. Ke t qua khng dng voi truo`ng c dac so 2, v du trong Z2 do

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

262

moi pha`n tu de`u chnh phuong.

2. 13. a) Cho K : Q l mot mo rong bac 2. Khi d K = Q(u) voi u c bac 2 trn Q.

c bat kha quy nhan u lm nghiem.


Goi f = ax + bx + c Z[x] l da thu

R rng Q(u) = Q( d) voi d = b2 4ac Z khng chnh phuong.


b) Goi K : R l mo rong bac 2. Khi d K = R(u) voi u c bac 2 trn R. Goi

c toi tieu cua u. Tuong tu R(u) = R( d)


f = x + bx + c R[x] l da thu

voi d = b2 4c < 0. Do R( d) C v [C : R] = 2 nn C = R( d).


2. 14. Xt F F (u) K.
t kha quy bac 2 l x2 +1, x2 +x+2 v x2 +2x+2.
c ba
2. 15. Trong Z3 ch c 3 da thu

Su dung phuong php nhu trong Bi tap 2. 11.

2. 16. V x4 + x2 + 1 = x(x3 1) + (x2 + x + 1) nn l nghiem cua x2 + x + 1.

c to i tieu cua .
Suy ra x2 + x + 1 chnh l da thu
ng minh He qua 2.7.
2. 17. Tuong tu nhu trong chu

2. 18. a) R rng.
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

263

u tu` F () vo F ()
b) Ne u K l mot nghiem cua f th to`n tai F -dang ca

u.
bie n thnh . Do d nh 7 () l ton ca
Mat khc, ne u () = () th = v {1, , . . . , n1}, voi n l bac

cua , l mot co so cua F ().

2. 19. a) R rng.
b) Cho K l mot nghiem cua (f ). Ch ra` ng : F [x] (F )[x]

t kha quy trong (F )[x]. Do d (f ) l


l mot dang cau vnh v (f ) ba

u
u vnh cam sinh mot dang ca
c to i tieu cua . Hon nu
da thu
a, dang ca

truo`ng
: F ()
= F [x]/(f ) (F )[x]/((f ))
= (F )()
u tu` F
thoa () = v (a) = (a), a F . Xem nhu mot do`ng ca

ng
vo K. Suy ra nh xa 7 () l mot ton nh. Tnh don nh duoc chu

minh nhu trong bi tap trn.

t moi mo rong don cua mot truo`ng de m duoc l de m duoc.


2. 20. Dng tnh cha

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

264

2. 21. a) R rng.
b) khi l hien nhin. Ne u c S(E) = S(E 0). Khi d E = F () voi 2 = d
S(E) = S(E 0) v d F khng chnh phuong. Do d to`n tai E 0 sao cho

2 = 2. R rng
/ F v do d E 0 = F (). Cc truo`ng E v E 0 de`u dang
u voi F [x]/(x2 d).
ca
y cc mo rong Ep := Q(p) cua Q voi p nguyn to . Khi d S(Ep) ch
c) La

a mot so nguyn to l p. Thuc vay xt (a + b p)2.


chu

2
u voi Zp. Xt cc
d) Mot truo`ng c p pha`n tu c truo`ng con nguyn to dang ca

u nhm : Z Z cho boi (a) = a2.


mo rong bac 2 cua Zp. Xt do`ng ca
p
p

R rng Ker() = {1}. Ch ra anh cua l nhm con c ch so 2 cua Z


p.
u

ng bac 2 cua Zp, dang ca


Nhu the S(E) ba`ng Z
p . Cho nn ch c 1 mo ro

/ Z2p.
voi Zp[x]/(x2 d) voi d

3
3. 1.a) S

b) D

c) S

d) D
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

e) D

f) S

265

g) S

h) D

y u K \ R. Ch ra u c bac
3. 2. Goi K : R l mo rong dai so . Xt [K : R] > 1. La

a
2 trn R. Nhu the C
R(u)

K.
Mo
i
pha
n
tu
thuo
c
K
d
i
so
trn
R(u)
C.
=
=

Suy ra K = R(u)
= C.
f (x)
3. 3. V F ( M nn to`n tai
M voi deg(f ) > 0 hay deg(g) > 0. Khi d x
g(x)
c
l nghiem cua da thu

f (x)
f (t)
g(t) M [t].
g(x)
Do d x dai so trn M .

t ca de`u ba
t kha quy, su dung Bi tap 2. 5.
3. 4. Ta

3. 5. Cu tra lo`i khang dinh cho a), b) v c) l r rng. Voi d) ch ra`ng

u2 = 2v 2 3v + 11. Ke t hop voi 2u = 2v 2 + 2v + 2, ta c v = 13 u2 2u.

Do d Q(u) = Q(v).
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

266

3. 6. Goi f = anxn+ +a0 K[x]. Goi u l mot nghiem cua f . Xt F (a0, . . . , an, u)

c
l mot mo rong dai so cua F . Do d u dai so trn F . Khi d f chia he t da thu

to i tieu g F [x] cua u.


3. 7. Cho g = a0 + + anxn E[x] c bac lon hon 0. Goi u l mot nghiem cua g.

Xt F (a0, . . . , an, u) l mot mo rong dai so cua F . Do d u dai so trn F . Goi

c toi tieu cua u. V m phn r trong E nn u E. Suy ra


m F [x] l da thu
ng minh.
die`u phai chu
y ra` ng ke t qua ny cung dng khi F l truo`ng hu
3. 8. Sau ny, ta tha
u han. Khi

F v han, chung minh theo cc goi sau :

Ne u K = F (u1, u2) th xt cc truo`ng con


Jc = F (u1 + cu2)
a F , to`n tai c 6= c0 sao
voi c F . Do K ch c hu
u han cc truo`ng con chu
0

0
cho Fc = Fc . Tu` u1 + cu2, u1 + c u2 F (u1 + cu2), ta c u2 F (u1 + cu2).
Suy ra u1 F (u1 + cu2). Hay
K = F (u1, u2) F (u1 + cu2).
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

267

ng minh cho truo`ng hop tong qut.


Dng quy nap, chu

c to i
Nguoc lai cho F M F (u) = K. Goi f v f1 la`n luot l da thu

tieu cua u trn F v M R rng f1 | f . Ta c F (a1, . . . , am) M voi ai


l he tu cua f1. Mat khc,

[F (u) : F (a1, . . . , am)] = [F (u) : M ] = deg(f1).


Do d M = F (a1, . . . , am). Nhu the ch c hu
u han cc truo`ng trung gian

M.

4
4. 1. a) D
f) D

b) S

c) D

d) S

g) S

h) D

i) D

e) D

y ra` ng ne u (j , j ) l giao diem cua 2 duo`ng thang m phuong


4. 2. De dng tha
trnh cua chng c he tu trong Kj1 th [Kj : Kj1] = 1. Ne u (j , j ) l giao

diem cua mot duo`ng thang d v mot duo`ng trn C m phuong trnh cua chng

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

268

la`n luot l :

d : ax + by + c = 0
C : (x a1)2 + (y b1)2 r 2 = 0
voi cc he so trong Kj1. Rt x hoac y tu` phuong trnh cua d ro`i thay vo

phuong trnh cua C, ta suy ra


[Kj1(j , j ) : Kj1] 2.
Cuo i cng xt ne u (j , j ) l giao diem cua hai duo`ng trn C1, C2 m phuong
trnh cua chng la`n luot l:

C1 : (x a1)2 + (y b1)2 r12 = 0


C2 : (x a2)2 + (y b2)2 r22 = 0
voi cc he so trong Kj1. Suy ra

2(a2 a1)(xa2)+(a2 a1)2 +2(b2 b1)(y b2)+(b2 b1)2 +(r12 r22) = 0.


Tuong tu nhu truo`ng hop trn, ta c [Kj : Kj1] 2.

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

269

Nhu the Kj = Kj1( j ) voi aj Kj1. Vay sau hu


u han buoc, ta c die`u

ng minh.
phai chu

y ra` ng cc pha`n tu cua


ng minh cua Dinh l 4.8, ta tha
4. 3. Tu` chu

Q( 1, . . . , n1) dung duoc, nn , dung duoc. Suy ra (, ) dung duoc.

4. 4. Do [Q( 3 2) : Q] = 3 nn diem ( 3 2, 0) khng dung duoc.

4. 5. Ch ra` ng [Q( ) : Q] = do siu viet trn Q.

4. 6. a) Cho doan thang AB c 2 diem mt A, B dung duoc. Dung duo`ng trn tm

A qua B v duo`ng trn tm B qua A. Duo`ng thang qua 2 giao diem cua 2
duo`ng trn ny ca t AB tai trung diem cua AB.

b) Cho hnh bnh hnh ABCD c 3 dnh A, B, C dung duoc. Dung trung

diem O cua doan thang AC. Duo`ng thang BO cat duo`ng trn tm O qua

tu D.
B tai dnh thu

4. 7. Goi L l truo`ng cc so dung duoc. Cho L. V [Q() : Q] = 2m nn dai

n
so trn Q. Vay L : Q dai so . Ne u [L : Q] = n th de dng ch ra so 2 2 dung

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

270

duoc nhung bac cua n ba` ng 2n > n. V l !

1
4. 8. Ch ra ra` ng cos( 5 ) cos( 2
)
=
. That vay
5
2

cos( 5 ) cos( 2
) = 2 sin( 10
) sin( 3
)
5
10
sin( 2
) sin( 6
)
1
10
10
=
3 = 2 .

2 cos( 10 ) cos( 10 )
Tu` d suy ra

cos( 5 )

5
4

1
4

cos( 2
)
5

5
4

14 .

4. 9. Ch ra` ng cos( 2
)
=
cos(

).
15
3
5

c l cos( 3 ) dung duoc. M cos( 3 ) l nghiem cua


4. 12. Ne u cos() chia 3 duoc, tu

4x3 3x cos Q(cos ). R rng


[Q(cos , cos(/3)) : Q(cos )] = 2r 3.
Suy ra [Q(cos , cos( 3 )) : Q(cos())] ba`ng 1 hay 2. Do d 4x3 3x cos()
kha quy trn Q(cos()).
Nguoc lai, ne u 4x3 2x cos() kha quy trn Q(cos ) th cos( 3 ) c bac 1

hoac 2 trn Q(cos ). Do cos dung duoc, gc 3 dung duoc.

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

271

\
\
4. 13. Ch ra` ng N
OD = N
DO

5
5. 1. a) D
f) S

b) D

c) S

d) S

e) S

k) D

g) D

h) D

i) S

j) D

l) D

ng minh ba`ng qui nap theo r. Ne u r = 1, dy chnh l ke t qua cua Bi


5. 2. Chu

tap 2. 18. Ta vie t

F (1, . . . , r ) = F (1, . . . , r1)(r ).


u tu` Er1 = F (1, . . . , r1) vo K; so do`ng ca
u
Khi d, to`n tai F -do`ng ca

a n nghiem phn biet cua f .


khng qu [Er1 : F ] v dat to i da khi K chu

u tu` Er1 vo K, to`n tai mo rong F -do`ng ca


u tu` Er1(r )
Voi moi do`ng ca

a nghiem cua f . So cc mo rong nhu the khng vuot qu


vo K v K chu

a n nghiem phn biet


[Er1(r ) : Er1] v ba`ng [Er1(r ) : Er1] khi K chu

Nguyen Chnh T

272

ng da
n giai bi ta
p
Huo

u tu` E vo K khng vuot qu


cua f (xem Bi tap 2. 19). Nhu the so F -do`ng ca

[Er1(r ) : Er1].[Er1 : F ] = [E : F ].
u dat to i da khi K chu
a n nghiem phn biet cua f .
So do`ng ca

5. 3. Ne u K = Fj voi Fj l cc truo`ng hon chnh. Goi p > 0 l dac so cua K.

`
`

Voi moi a K, ton tai j sao cho a Fj . Do Fj hon chnh, phan tu a c can

bac p trong Fj . Neu K l mo rong dai so cua Zp, ta c K = Zp(), voi Zp()

l cc truo`ng hon chnh.


t kha quy. Goi l nghiem cua
c d de`u ba
5. 5. Kiem tra cc da thu

f = x3 + 2x + 1. Khi d cc nghiem cn lai cua f l + 1 v + 2. Do

d truo`ng phn r cua f trn Z3 l Z3(). Tuong tu, goi l nghiem cua
2

3
2
2

g = x + x + x + 2. Khi d cc nghiem cn lai cua g l + 1 v + + 1.

Do d truo`ng phn r cua g l Z3().


u tu` Z3() vo
Ch ra` ng 2 l mot nghiem cua g nn to`n tai mot Z3-do`ng ca
2

Z3() bien thnh .


Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

273

5. 7. a) Goi l mot nghiem cua f = xp x a trong mot truo`ng phn r cua f

trn F . Khi d + 1, . . . , + (p 1) l cc nghiem cn lai cua f . Gia su

f = (xm + a1xm1 + + am)(xn + + bn)


voi m > 0, n > 0 l mot phn tch cua f trong F [x]. Khi d a1 l tong

cua m nghiem cua f . Do d a1 = m + d voi m, d Zp F . Suy ra

F . Vay f phn r trong F .

y ra` ng f khng c nghiem trong Zp


b) Xt f = xp x 1 trong Zp[x]. De tha

t kha quy trn Zp.


nn ba
5. 8. Vie t f = a

Qr

1 (x

i)mi . Khi d
0

f =

X mi f

.
x i
Q
Q
Do d d = r1(x i)mi1. Suy ra h = r1(x i).
5. 9. Ne u f tch duoc th ke t luan l hien nhin. Ne u f khng tch duoc th

t kha quy. Ne u f1 khng tch duoc, ta c


f = f1(xp) voi f1 F [x] ba

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

274

2
f1 = f2(xp). Khi d f = f2(xp ). Tie p tuc nhu the . Do deg(fi) > deg(fi+1),

ng minh.
qu trnh trn se du`ng sau e buoc, ta c die`u ca`n chu
Q
Cuo i cng, dat g = a (x i), voi i 6= j . Ta c

Y
Y
e
pe
f = a (x i) = a (x i)p .

5. 10. Gia su f kha quy. Khi d f = gh voi


g = xm + a1xm1 + + a0
t
sao cho 0 < m < p. Trong truo`ng phn r Ef cua f trn F , do tnh duy nha
cua dang nhn tu ha, ta c

g = (x b)m = xm + (1)mmb xm + + (1)mbm,


xem V du 20. Suy ra a1 = (1)mmb. Do m 6= 0 trong F , ta c b F . V l !

ng minh ba`ng quy nap trn r. Ne u r = 1, ta c


5. 11. Ta chu

]{ : F () K | |F = } = ]{ K | g() = 0}
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

275

c to i tieu cua (xem Bi tap 2. 19). R rng


voi g F [x] l da thu

u, |F = }
]{ : F () K | l F -do`ng ca
khng vuot qu [F () : F ] = deg(g). Ne u f c n nghiem phn biet trong

K th g c deg(g) nghiem phn biet trong K nn

]{ : F () K | |F = } = [F () : F ].
Ke t qua dng voi r = 1.
Ta c E = F (1, . . . , r ) = F (1, . . . , r1)(r ). Dat F 0 = F (1, . . . , r1).

Theo gia thuye t quy nap

]{ : F 0 K | |F = } [F 0 : F ]
c xay ra ne u f c n nghiem phn biet trong K. Voi
v dang thu

0
`

: F K l dong cau thoa |F = c r l nghiem cua f thoa f = f ,

do d
]{ : F 0(r ) K | |F 0 = } [F 0(r ) : F 0]
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

276

c xay ra khi f c n nghiem phn biet trong K. Ch ra` ng


v dang thu

|F = |F = . Suy ra
]{ : E K | |F = } [E : F 0][F 0 : F ] = [E : F ]
c xay ra khi K chu
a n nghiem phn biet cua f .
v dang thu

6
6. 1. a) D
h) S

b) S

c) D

d) S

e) D

f) S

g) S

i) D

j) S

k) D

l) D

m) S n) D

6. 2. a) Aut(C/R)
= Z2.
b) Q() l truo`ng phn r cua f = x4 + x3 + x2 + x + 1 trn Q. Do d
(Aut(Q()/A) : 1) = [Q()/A) : Q] = 4.Goi : 7 2, khi d

p 4. Do d n ch c mot nhm con


Aut(Q()/A) = () l nhm cyclic ca

2
2
3

ng voi truo`ng trung gian l Q( + ). N cung chnh l


cap 2 l ( ) u
t.
truo`ng trung gian duy nha
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

277

c) De dng tm duoc truo`ng phn r cua f = x4 2 l Ef = Q( 4 2, i). Nhm

u voi nhm do i xu
ng cua hnh vung), sinh boi:
G = Aut(Ef ) (dang ca
(
(
i
7 i
i
7 i
:
;

4
4
4
4
2 7 i 2
2 7
2
Tu` d suy ra so do` bao hm cc nhm con cua G nhu trong Hnh 1.
G
6o

( 2 , ) () ( 2 , )
7

6]

( 2 )

( )

7 6 o

( 2 ) ( ) ( 3 )
6

Hnh 1: So do` cc nhm con cua Aut(Q( 4 2, i)/Q).

ng, ta c so do` cc truo`ng trung


Tnh la`n luot cc truo`ng trung gian tuong u

gian nhu trong Hnh 2.


Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

278
Q
?

Q( 2)

Q(i 4 2)

Q(i)

Q( 4 2)

Q(i,

?=

Q(i 2)

4
4
2) Q((1 + i) 2) Q((1 i) 2)

?+

)
Q(i, 4 2)

ng.
Hnh 2: So do` cc truo`ng trung gian tuong u

d) Ef = Q(, 2). Nhm Aut(Ef )/Q() = Z3 sinh boi : 2


7
i 3 2. Do
d n khng c truo`ng trung gian no.

c
e) Nhm G = Aut(Q( 2, 3, 5)/Q) l truo`ng phn r cua da thu
u voi Z2 Z2 Z2
f = (x2 2)(x2 3)(x2 5) trn Q. V the nhm G dang ca
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

279

p 2:
sinh ra boi cc pha`n tu ca

2
7
2

2 7
2

:
3 7
3 ;
3
7
3;

5 7

5
5
7
5

7
2

3
7
3 .

5
7
5

f) Truo`ng phn r Ef cua f = (x3 5)(x3 7) trn Q l Q( 3 5, 3 7, ) voi

3
i2/3
p 18, sinh boi cc pha`n
=e
. Do d nhmAut(Q( 5, 3 7, )/Q) c ca
tu

7
7
3
3
:
5 7 3 5 ;
5 7 3 5 ;

3
3
3

7 7
7
7 7 3 7
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

280

7
2

3
3

5
7
5.

3
37
7
7

6
6

`
g) Truong phn r Ef cua f = x 5 trn Q l Q( 5, 3). Do d nhm

p 12 (dang ca
u voi nhm do i xu
ng cua luc gic
Aut(Q( 6 5, i 3)/Q) c ca

deu) sinh boi


(
(

i 3 7 i 3
i 3 7 i 3
:
;

;
6
6
5 7 6 5
5 7 6 5
voi = e

i/3

1
2

3
i.
2

5
p ba` ng

6. 3. Truo`ng phn r cua x 2 l Q( 5 2, ) voi = e2i/5. Nhm G c ca

[Q( 5 2, ) : Q] = 20. Nhm G khng giao hon. Goi

(
(

7 2
:
;
.
5
5
2 7 5 2
2 7 5 2
R rng 6= .
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

281


6. 4. Truo`ng phn r cua f = (x3 2)(x3 5) trn Q l Q( 3 2, 3 5, ) voi = e2i/3.
p 18. Nhm Galois cua f trn R c ca
p 2.
Nhm Galois G c ca
c xn 1 trn Q. Moi pha`n tu
6. 5. Ch ra` ng Q() l truo`ng phn r cua da thu
thuoc Aut(Q()/Q) xc dinh boi () = r . De dng kiem tra tnh giao hon

cua nhm Aut(Q()/Q).


6. 6. Goi l mot nghiem cua xp a. Khi d truo`ng phn r cua f trn Q l

Q(, ) voi = e2i/p ; trn Zp l Zp() v xp a = (x a)p.


6. 7. a) Khng dng, chang han xt F = Z2(t2) Z2(t). Khi d [E : F ] = 2 v

Aut(E/F ) = 1.
b) Menh de` dng v truo`ng hu
u han l truo`ng hon chnh nn

Aut(E/F ) = Z2.
6. 8. Cc nghiem cua x5 1 l i voi i = 0, . . . , 4. Suy ra K = Q(). Do d nhm

p ba` ng 4 v l nhm cyclic sinh ra boi : 7 2. V the ,


G = Aut(K/Q) c ca
t l < 2 >. Truo`ng trung gian u
ng
G ch c mot nhm con thuc su duy nha

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

282

c to i tieu cua + 4
voi nhm con ny l Q( + 4). De dng tm duoc da thu

l x2 + x 1.
a) Ch ra` ng
cos(

2
5

)=

51
4

1
2

( + 4).

Suy ra truo`ng phn r cua (x2 5)(x5 1) chnh l K.

2
5

`
b) Truong phn r cua (x + 3)(x 1) l Q(, i 3).

3
`

6. 9. Ch rang x 5 bat kha quy trn Q( 7). Ta c K = Q( 3 5, ) voi = e2i/3.

p 6. Nhm G sinh
R rng [K : Q( 7)] = 6 v do d G = Aut(K/Q) c ca
boi cc pha`n tu
(
(

7 2

p 2 .
:
cap 3 ;
ca

3
3
3
3
5 7 5
5 7
5
Nhm ny khng giao hon nn G
= S3.

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

283

7
7. 1. a) S

b) S

c) S

d) D

e) S

f) S

g) S

h) D

i) D

j) D

k) S

l) D

m) S n) S

7. 2. Khng dng, chang han Q Q( 2) Q( 4 2).

t kha quy bac 2 trn truo`ng c dac so khc 2 de`u tch duoc. Trn
c ba
7. 3. Moi da thu

truo`ng c dac so 2 khang dinh khng dng, v du mo rong bac hai Z2(x2)

2
2
2
c t x Z2(x )[t] khng tch duoc.
Z2(x) khng Galois v da thu

t kha quy trn F , goi l mot nghiem cua f . Khi d truo`ng phn r
7. 4. Ne u f ba

u voi nhm cyclic c

l F () (xem Bi tap 5. 7), v nhm Galois cua f dang ca

p pha`n tu.
n

c tch duoc, f c
7. 5. Goi K l truo`ng phn r cua f = xp x. Do f l da thu

dng p nghiem trong K. Mat khc neu , K l 2 nghiem cua f th ta c


n

n
n
n
( + )p = p + p = + . Tuong tu ()p = . Cuo i cng ne u 6= 0

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

284

n
t ca cc nghiem cua f chnh l truo`ng phn
th (1)p = 1. Nhu the tap ta

r cua f (sau ny ta se k hieu truo`ng c p pha`n tu l Fpn ).

Nhm Galois cua f c n pha`n tu. Goi : K K l nh xa Frobenius. R

`
ng to rang Gal(E/F ) l nhm cyclic sinh boi .
rng Gal(K/F ). Chu

4
4

7. 6. V du Q Q( 2) Q( 2) Q( 2, i). Giai thch Q Q( 2) v


Q Q( 4 2, i) l cc mo rong Galois nhung Q Q( 2) khng phai l mo

rong Galois.

`
t kha quy

ng to rang =
c ba
7. 7. Chu
2 + 2 l nghiem cua da thu

ng to ra`ng Q() chu


a 4 nghiem cua f v do d n
f = x4 4x2 + 2. Chu

u voi nhm
l truo`ng phn r cua f trn Q. Nhm Galois cua mo rong dang ca

cyclic c 4 phan tu.

u voi Z2 Z2 Z2.
7. 9. a) Nhm Galois dang ca
p p v c ca
p p 1. Moi pha`n tu
b) Nhm Galois G =< , > voi c ca

m n

cua G c dang voi 1 m p, 1 n p 1.

u voi Z2 Z2.
c) Nhm Galois dang ca
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

285

7. 10. Xt nh xa dinh boi 7

u.
d l dang ca

!
1 1
0 1

!
1 0
ng minh nh xa
v 7
. Chu

0 1

c lin hop th nhm Galois se c 1 php chuyen tr,


7. 11. Ne u f c 2 nghiem phu

c. V l !
hon vi 2 nghiem phu

8
8. 1. a) S

b) D

c) S

d) D

e) S

f) D

g) D

h) S

i) D

j) D

8. 2. Q() l truo`ng phn r cua x7 1 nn l mo rong Galois trn Q. Pha`n tu c

da thuc toi tieu l


x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1.
p 6 sinh boi : 7 3. Do
Nhm Galois G = Gal(Q()/Q) l nhm cyclic ca
d cc nhm con thuc su cua G l < 2 > v < 3 >. Do G cyclic, cc truo`ng

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

286

trung gian cua Q() : Q de`u l cc mo rong Galois cua Q.

p 3) l M1 := Q( + 2 + 4). Nhm
ng voi < 2 > (ca
Truo`ng trung gian u
p ba` ng 2. De dng ch ra da thu
c to i tieu cua + 2 + 4
Galois cua M1/M c ca
l x2 + x + 2.
ng voi < 3 > l Q( + 5) c bac mo rong ba`ng 3 v da
Truo`ng trung gian u

c to i tieu cua + 5 l x3 + x2 2x 1.
thu
ng Galois l song nh, do`ng tho`i do dinh ngha
8. 3. (i) r rng do cc tuong u

t chu
a M1, . . . , Mr .
M1 Mr l truo`ng con nho nha
t chu
a
(ii) Ta ch ca`n kiem tra G( 1H) l nhm con chuan ta c lon nha
trong H l du. That vay, do H l mot thnh pha`n cua G( 1H) nn

a G( 1H). Hon nu
chu
a G, de dng kiem tra tap 1H

l mot nhm con chuan tac, nn giao cua chng cung l mot nhm con

chuan ta c. Cuo i cng, gia su N C G v N H. Voi moi G, voi moi

1
1
n N , ta c n N H. Suy ra n = h, voi h H. Khi d
n = 1h 1H. Nhu the N 1H voi moi G. Suy ra die`u

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

287

ng minh.
phai chu

8. 4. Truo`ng phn r cua x 2 l Q( 3 2, ) voi = e2i/3. Nhm Galois cua x3 2


l G c 6 pha`n tu sinh boi
(
(

7 2
p 3 ;
p 2 .
:
ca
ca

3
3
3
3
2 7 2
2 7
2
3

Nhm G
= S3 v c cc nhm con thuc su nhu sau :

p 3 duy nha
t l A =< >. Truo`ng trung gian u
ng voi A l
Nhm con ca
Q(). Truo`ng trung gian ny l mo rong Galois.

`
Nhm con cap hai B1 =< > ung voi truong trung gian l Q( 3 2).

ng voi truo`ng trung gian l Q( 3 4 2).


Nhm con cap hai B2 =< > u

ng voi truo`ng trung gian l Q( 3 2 2).


Nhm con cap hai B3 =< > u
p 2 de`u khng phai
ng voi cc nhm con ca
Ch ra` ng cc truo`ng trung gian u
l mo rong Galois trn Q.

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

288

ng Galois cua Bi tap 7. 7. Khi d nhm Galois


8. 5. Ta phn tch tuong u

p 2. Goi

G
Z
nn
ch
c
1
nhm
con
thu
=p 4
c su l nhm ca
p

:
2 + 2 7
2 2 l pha`n tu sinh cua nhm Galois. Khi d
p
p

2
p 2 < 2 > u
ng voi truo`ng
:
2 + 2 = 2 + 2. Nhm con ca

trung gian Q( 2).

ng voi nhm
8. 6. Nhm G = Gal(K/Q( 7))
= S3. Goi M l truo`ng trung gian u

thay phin A3. Khi d [K : M ] = 3.


ng minh f c dng 3 nghiem thuc nn nhm Galois dang
8. 7. a) Khi F = Q, chu

u voi S5. C dng 1 truo`ng trung gian u


ng voi nhm thay phin A5.
ca
b) Khi F = Z2, ta c
x5 6x4 + 3 = (x + 1)(x4 + x3 + x2 + x + 1).
Do d truo`ng phn r cua f l mo rong bac 4 cua Z2, c nhm Galois dang

cau voi Z4. V vay c duy nhat 1 truo`ng trung gian nhu yu ca`u de` bi.

8. 8. a) Gal(K/Q)
= Z2 Z2 v Gal(L/Q)
= S3 .
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

289

a nghiem no cua f .
b) K khng chu

ng minh die`u d khng the


c) Ch ne u K L 6= Q th [K L : Q] = 2. Chu
xay ra. Suy ra [K L : Q] = 1.

8. 9. a) Xt F F ( a) F ( a, b) = K. R rng [F ( a) : F ] = 2. Do gia

`
/ F ( a) nn [K : F ( a)] = 2. Suy ra [K : F ] = 4.
thiet ve a, b, ta c b

Truo`ng F ( a, b) l truo`ng phn r cua (x2 a)(x2 b) khng tch duoc

`
`

nn l mo rong Galois. Nhm Galois Gal(K/F ) gom cc phan tu 1, , v

voi:
(
(

a 7 a
a 7
a

:

b 7
b;
b 7 b.
Suy ra G
= Z2 Z2.

p
b) Nguoc lai, ne u G = Aut(K/F )
= Z2 Z2. Goi H1 G l mot nhm con ca

2. Xt T (H1). Ch ra F T (H1) v F 6= T (H1). Do d [T (H1) : F ] = 2

p 2 khc H1
nn T (H1) = F ( a) voi a F . Tuong tu, goi H2 l nhm ca



cua G. Ta c T (H2) = F ( b) voi b F . Ch ra K = ( a, b).
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

290


8. 10. Nhng Q( 8 2, i) trong mo rong Galois Q( 8 2, i).

8
8
8
[Q( 2, i) : Q( 2, i)] = 2 nn [Q( 2, i) : Q] = 16. Ch ra

8
8

[Q( 2, i) : Q(i)] = Z8, [Q( 2, i) : Q( 2)]


= D8

Khi

v [Q( 8 2, i) : Q( 2)]
= Q8 .
8. 11. a) R rng.

p
p

b) Cc nghiem cn lai l = 1 + 3 v = 1 3.

p
p

c) V Q( 1 + 3) R cn 1 3
/ R nn K1 6= K2. Ta c 3 K1 K2.
Mat khc

Q Q( 3) K1 K2 K1

ko theo [K1 : Q( 3)] = [K1 : K1 K2)] = 2. Vay K1 K2 = Q( 3).

d) Do K1 v K2 de`u l cc mo rong bac 2 trn F nn Galois trn F . Suy ra

K1K2 Galois (xem Menh de` 8.5). Nhm

Gal(K1K2/F )
= Z2 Z2.
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

291

t ca cc nghiem cua f nn K1K2 chnh l truo`ng phn r


a ta
e) Do K1K2 chu

ng minh.
cua f trn Q. Suy ra dieu phai chu

9
9. 1. a) D
h) D

b) S

c) D

d) S

e) D

f) S

g) D

i) D

j) S

k) D

l) D

o) D

p) S

q) D

r) D

s) D

m) S n) D
t) S u) S

t kha quy trn Z2 l


c bac 5 chuan ta c, ba
9. 2. Cc da thu

x5 + x4 + x3 + x + 1, x5 + x4 + x2 + x + 1,
x5 + x3 + 1, x5 + x2 + 1, x5 + x4 + x3 + x2 + 1,
x5 + x3 + x2 + x + 1.
t kha quy bac 5 trn
c chuan ta c, ba
Su dung Maple, ta tm duoc c 624 da thu

ng l 48.
Z5. Cn trn Z3, con so tuong u
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

292

9. 3. Ta c E
= Fpn voi p nguyn to . Goi bac cua f v g l r. Khi d

E()
= Fprn
= E().

9. 4. Truo`ng Fpn l mot mo rong don cua Fp. To`n tai Fpn

c to i tieu cua . Khi d f


Fpn = Fp(). Goi f F [x] l da thu

quy c bac n.

9. 5. Ne u p = 2, ta c x4 + 1 = (x + 1)4 Z2[x]. Ne u p l so nguyn

sao cho
t kha
ba
to le th

8|(p2 1). Suy ra


2 1

(x4 + 1)|(x8 1)|(xp

1)|(xp x).
2

Do d x4 + 1 phn r trong truo`ng phn r Fp2 cua xp x trn Zp. V


[Fp2 : Zp] = 2, suy ra x4 + 1 kha quy trn Zp.
c to i tieu
9. 6. Q(12) l truo`ng phn r cua x12 1 trn Q. Pha`n tu 12 c da thu
p 4 v dang ca
u
l 12 = x4 x2 + 1. Do d nhm G = Gal(Q(12)/Q) c ca

voi Z
12 . Nhm G sinh boi
: 7 5 = 3 ;

: 7 7 = .
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

293

p 2 nhu sau :
Khi d cc nhm con thuc su cua G l 3 nhm con ca

3
ng l Q(12
Nhm H1 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).
2
ng l Q(12
Nhm H2 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).
3
ng l Q(212 12
Nhm H2 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).

u voi Z12. Nhm G


9. 7. Nhm Galois G = Gal(Q(13)/Q) l nhm cyclic dang ca
2
sinh boi : 13 7 13
.
9. 8. Ne u F hu
u han th E hu
u han. Khi d ke t qua l hien nhin. Ne u F v han,

xem Bi tap 3. 8.

9. 9. De dng tnh duoc [Fp(x, y) : Fp(xp, y p)] = p2. Goi F = Fp(xp, y p). Nhu

ng minh cua Bi tap 3. 8, xt cc truo`ng con F (x + cy) voi c Fp.


trong chu

Ne u c F (x + cy) = F (x + c0y) voi c 6= c0 th F (x + cy) = Fp(x, y). Tuy


nhin, do
(x + cy)p = xp + cpy p F,
ta c [F (x + cy) : F ] p. V l, vay cc truo`ng con F (x + cy) voi c Fp l

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

294

ng minh.
phn biet. Suy ra die`u phai chu

p 15 c hai pha`n tu ca
p 3. Suy ra x3 1 c dng
9. 10. Trong nhm cyclic F c ca
c x4 1 c mot nghiem trong F ; da thu
c
3 nghiem trong F . Tuong tu, da thu

c x17 1 c 1 nghiem trong F .


x15 1 c 15 nghiem trong F v da thu

9. 11. Nghiem cua x2 = 1 l mot can nguyn thuy bac 4 cua don vi. Pha`n tu

p cua F

thuoc F khi v ch khi F c mot phan tu cap 4. Tuong duong voi ca

chia he t cho 4.
9. 12. V [Q() : Q] = 4 nn de dng ch ra ra`ng [Q() : Q( 3)] = 2. Suy ra khng
c truo`ng con thuc su no.

9. 13. Nhm cyclic F c 80 pha`n tu. So nghiem la`n luot l 80, 1, 8.

c f = (x + 2)(x + 3). Do [F25 : F5] = 2 nn f phn r trong


9. 14. Trn F5, da thu
u voi F56 .
F25. Truo`ng phn r cua f trn F125 dang ca
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

295

10
10. 1. a) D
j) D

b) D

c) D

d) D

e) D

f) S

g) D

h) D

k) D

l) S

m) S n) D

o) S

p) D

q) S

i) D

10. 2. Goi l mot nghiem cua f , ro`i phn tch f = (x )h trong Q(). Trong

Maple, su dung lenh alias v factor de xc dinh h. Tie p tuc, tm dang nhn

y !
tu ha cua h trong Q( 37). Ke t qua kh c the vie t ra trn gia
t kha quy c biet thu
c x3 3x2 + 4x 1 ba
c ba` ng 49 nn nhm
10. 3. a) Da thu

Galois dang cau voi A3.


t kha quy c biet thu
c x3 + 2x2 2x 2 ba
c ba` ng 148, nn nhm
b) Da thu

Galois dang cau voi S3.


t kha quy c biet thu
c 7x3 + 10x2 + 5x + 1 ba
c ba`ng -23, nn nhm
c) Da thu

u voi S3.
Galois dang ca
t kha quy c biet thu
c x3 + x 1 ba
c ba` ng 31, nn nhm Galois
d) Da thu

u voi S3.
dang ca
Nguyen Chnh T

296

ng da
n giai bi ta
p
Huo

t kha quy c biet thu


c x3 2x 2 ba
c ba` ng 76, nn nhm Galois
e) Da thu

dang cau voi S3.


t kha quy c biet thu
c x3 x + 1/3 ba
c ba` ng 1, nn nhm Galois
f) Da thu

dang cau voi A3.


t kha quy c biet thu
c x3 3x + 1 ba
c ba`ng 81, nn nhm Galois
g) Da thu

u voi A3.
dang ca
t kha quy c biet thu
c ba`ng 148, nn nhm
c x3 + 2x2 2x 2 ba
h) Da thu

u voi S3.
Galois dang ca
t kha quy trn Q (c the dng Maple de
c f = x4 x2 + 4x + 5 ba
10. 4. a) Da thu
c bac 3 cua f l
kiem tra). Giai thu

3
h = x + 2x2 19x + 16 = (x 1)(x2 + 3x 16)

4
2
`

c bang 10512 = 2 .3 .73. V f bat kha quy trn Q( 73) nn


c biet thu

nhm Galois l D8.


t kha quy trn Q, c giai thu
c x4 + x2 + 3x + 5 ba
c l
b) Da thu
t kha quy trn Q. Ngoi ra, biet thu
c cua
h = x3 2x2 19x + 9 ba

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

297

c l S4.
chng l 33137 khng chnh phuong. Nn nhm Galois cua da thu
t kha quy trn Q (c the han che trn Z2[x]), c giai
c x4 + 3x + 1 ba
c) Da thu

c l x + 9 4x bat kha quy v biet thu


c l 1931. Do d nhm Galois
thu

l S4.
c x4 4x2 4x 2 c nhm Galois l S4.
d) Da thu
c x4 4x 2 c nhm Galois l S4.
e) Da thu
c x4 + 2x2 4 c giai thu
c l h = x3 4x2 + 20x. Nhm Galois dang
f) Da thu
u voi D8.
ca
t kha quy, c giai thu
c x4 x3 3x + 4 ba
c l
thu
625
c 4225 = 52.132 nn nhm
x3 + 43 x2 205
x
+
bat kha quy, c biet thu
16
64

Galois dang cau voi A4.

g) Da

t kha quy, c giai thu


c x4 + 2x3 + 2x2 4x + 2 ba
c l
h) Da thu
t kha quy v biet thu
c ba` ng 10816 = 26.132 nn
h = x3 x2 17x + 25 ba

u voi A4.
c nhm Galois dang ca
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

298

c f = x4 4x3 + 5x2 2x + 1 c giai thu


c l
i) Da thu
h = x3 + 2x2 3x = x(x + 3)(x 1)
u voi V . Ch ra` ng ne u dat x = u + 1 th c da
nn nhm Galois dang ca

4
2
t kha quy. Ch

thuc theo u l g = u u + 1 nn de dng suy ra g ba


ra` ng truo`ng phn r cua f l Q() voi l mot nghiem cua f . Dng Maple

de tm cc nghiem cn lai cua f theo .

u
c x4 + 2x2 + 4 c nhm Galois dang ca
j) Gio ng nhu truo`ng hop trn, da thu

voi V .
c cua da thu
c x4 +ax2 +b kha quy nn nhm Galois cua n khng the
10. 5. Giai thu
c qu 8 pha`n tu. Ne u b chnh phuong th nhm Galois l nhm V
= Z2 Z2.
10. 6. Suy ra truc tie p tu` tiu chuan trong muc 10.3.

10. 7. Goi l mot nghiem cua f th truo`ng phn r cua f trn F l F (). Do d

p cua nhm Galois Gf l 3. Nhu the Gf = A3, suy ra die`u phai chu
ng minh.
ca
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

299

11
11. 1. a) S

b) S

c) S

d) D

e) D

f) S

h) D

i) S

j) D

k) D

l) D

m) D

g) D

c cua f l D = 567 = 34.7. Mot nghiem cua f cho boi


11. 2. a) Biet thu
r
r

5
5
1
1
3
3
+
21 +
21.
2
2
2
2
b) Ta c t3 7t + 6 = (t 1)(t 2)(t + 3).
c nghiem Cardano, suy
c) Ta c t3 + t2 2 = (t 1)(t2 + 2t + 2). Tu` cng thu

ra
q
q

3
3
26 + 15 3 = 2 + 3, 26 15 3 = 2 3.
65
c g = u3 13
c cua
d) Thay t = u + 5/3 , ta c da thu
u
+
. Ta c biet thu
3
27

c cua 1 nghiem cua da


g l (13)2, nn c 3 nghiem thuc. Bieu dien can thu

c ban da`u l
thu
r
r
65
13
65
13
3
3

+
3 +

3 + 5/3.
54
18
54
18
Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

300

c cua f l x3 + 3/4x2 + 99/16x + 289/64. Thay x = u 1/4, ta


e) Giai thu
c theo u l h = u3 + 6u + 3.
c da thu
t kha quy, c giai thu
c f = t4 + 4t + 2 ba
c l x3 8x + 16. Biet thu
c
f) Da thu

cua chng l 4864 = 28.19


c f d cho c dang nhn tu ha
g) Da thu

f = (t2 t + 1)(t4 + 3t3 3t2 + 3t + 1).


4
3
2
c l
Dat g = t + 3t 3t + 3t + 1. Khi d g c giai thu
51 2 899
7569
x +
x+
h = x3 +
4
16
64
1
=
(4x + 29)(16x2 + 88x + 261).
64
11. 3. Ch ra ra` ng ne u truo`ng K l mo rong hu
u han sinh cua mot truo`ng de m

duoc F th K de m duoc.

11. 4. a) ba` ng 2 ; b) ba` ng 0.

11. 5. Ne u F c dac so 3 th f = (x + 1)3. Xt F c dac so khc 3. Khi d f tch

c cua f l 81, chnh phuong trong F nn c nhm Galois


duoc trn F . Biet thu

Nguyen Chnh T

ng da
n giai bi ta
p
Huo

301

t kha quy v f phn tch thnh mot da thu


a trong A3. Ne u f khng ba
c
chu

t v 1 da thu
t kha quy th nhm Galois chu
c bac 2 ba
a mot chuyen tr.
bac nha

V l ! Do d f phn r trong F .
Ta c the ch ra truc tie p, ne u l mot nghiem cua f th cc nghiem cn lai l

2
2
2 , 2.
t kha quy v c dng 2 nghiem khng thuc.
ng minh cc da thu
c d ba
11. 6. Chu

a) C dng 3 nghiem thuc trong cc khoang (2, 1) ; (0, 1) v (1, 2).

b) Tuong tu.

c) Tuong tu.

ng minh da thu
c c dng 5 nghiem thuc trong khoang (4, 4).
d) Chu

Nguyen Chnh T

NG K HIE
C
U V QUY UO
BA

K hieu
ngha

N
Tap cc so tu nhin

N
Tap cc so tu nhin khc 0

Z
Vnh cc so nguyn
Zn

Vnh cc lop modulo n

Zp

Sn

Truo`ng cc lop modulo p nguyn to


Truo`ng hu
u han c pn pha`n tu

Truo`ng cc so hu
u t
Truo`ng cc so thuc

c
Truo`ng cc so phu
ng trn n pha`n tu
Nhm do i xu

An

Nhm thay phin trn n pha`n tu

Fpn
Q
R
C

302

K hieu

sign

ngha
u cua php the
Hm da

D2n

Nhm dihedral

F [x]

Nhm nhn cc pha`n tu kha nghich cua vnh c don vi

Tap cc pha`n tu khc 0 cua mot vnh D

c 1 bien trn truo`ng F


Vnh da thu

F (x)

c hu
Truo`ng phn thu
u t trn truo`ng F

c f
Bac cua da thu

c cua da thu
c f
Df
Biet thu

F E, E : F Mo rong truo`ng

[E : F ]
Bac cua mo rong truo`ng

|S|
Luc luong cua tap S

p cua nhm G
(G : 1)
Ca
deg(f )

303

K hieu

(G : H)

ngha
Ch so cua nhm con H trong nhm G

c chia duo`ng trn


Da thu
F ()
Mo rong don sinh ra boi trn truo`ng F

u cua truo`ng F
Aut(F ) Nhm cc tu dang ca

u cua E : F
Aut(E/F ) Nhm cc F tu dang ca

Gal(E/F ) Nhm Galois cua mo rong Galois E : F

T (H)
Truo`ng trung gian co dinh boi H Aut(E/F )

N (M )
Nhm con co dinh truo`ng trung gian M cua E : F

304

O
U THAM KHA
TI LIE

[1] Dummit D., Foote R., Abstract Algebra, Prentice Hall (1991).
[2] Hungerford T., Abstract Algebra, Saunders College Publishing (1990).
[3] Jacobson N., Basic Algebra I, Freeman and Company (1974).
[4] Milne J.S., Fields and Galois Theory, preprint (2002).
[5] Stewart I., Galois Theory, Second edition, Chapman & Hall (1989).
[6] Weisstein E., Concise Encyclopedia of Mathematics, Second edition, Wolfram
Research, Inc. (2002).
[7] The MacTutor History of Mathematics archive
u
[8] Nguyen Chnh T, Su dung Maple trong hoc tap, giang day v nghin cu

3, Khoa Ton, DHSP Hue (2004).


ton hoc, Bi giang cho sinh vin nam thu

[9] Nguyen Chnh T, Mo rong truo`ng v L thuye t Galois, NXB Gio Duc (2006),

196 tr.
305

[10] Tra`n Vui (chu bin), Luong H, L Van Lim, Hong Trn, Nguyen Chnh
T, Mot so xu huong doi moi trong day hoc ton o truo`ng trung hoc pho thng,

Gio trnh bo`i duong thuo`ng xuyn gio vin THPT chu k III, NXB Gio Duc

(2005), 224 tr.

306

Ch muc

Aut(F ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
K hieu

u
F -do`ng ca
so luong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66, 272

F (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F (). . . . . . . . . . . . . . . .Xem mo rong don

F (s1, . . . , sn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

A
Ars Magna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Artin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
nh xa Frobenius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

F [s1, . . . , sn] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

t kha quy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41


ba
Tiu chuan Eisenstein . . . . . . . . . . . 29

F . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
K/F . . . . . . . . . . . . .Xem mo rong truo`ng

K : F . . . . . . . . . . . .Xem mo rong truo`ng

bac

cua mo rong. . .Xem mo rong truo`ng

siu viet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

F [S] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

307

Ch muc

308

bao dng
chuan ta c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 204
bao dng dai so . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 242

cua truo`ng hu
u han . . . . . . . . . . . . 159

`
ton tai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
biet thu

bieu dien vng xch . . . . . . . . . . . . . . . . . 32


C
ca`u phuong hnh trn . Xem dung hnh

khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
can
chuoi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
can nguyn thuy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
c
can thu
bieu dien duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

c
cng thu

Cardano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Cantor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Cardano
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201, 215
cng thu
chia 3 mot gc . . . . . . . . Xem dung hnh

khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
chuan ta c
bao dng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
chuoi
chuan ta c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
hop thnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

chuyen tr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
D
u cua php the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
da
dung duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

duo`ng thang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Nguyen Chnh T

Ch muc

duo`ng trn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
da gic de`u . . . . . . . . . . . . . . 81, 85, 169
diem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
doan thang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

gc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
so thuc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

tap cc so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

dung hnh

3 bi ton co dien . . . . . . . . . . . . . . . . 77
thuoc ke v compa . . . . . . . . . . . 77, 86
D
dng dai so . . . . . . . . . . . . . . . Xem truo`ng

u truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
do`ng ca
F - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

dac so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Nguyen Chnh T

309

doc lap dai so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191


dang cau
cua cc mo rong . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

u truo`ng
dang ca
tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

dai so

doc lap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191



bao dng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
mo rong. . . . . . . . . . . . . . .Xem mo rong

pha`n tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
c . . . . . . . . . . . . . . . . 100
dao hm hnh thu

dinh l

u
dang ca
hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
thu
t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
nha
thu

Ch muc

310

co ban cua dai so . . . . . . . . . . . . . . . 171

co ban cua LT Galois . . . . . . . . . . . 137

to i tieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
tong qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 241


pha`n tu nguyn thuy . . . . . . . . . . . 125

vnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Sylow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
da gic de`u dung duoc. . . . . . . . . . . . .169

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
da thu
ng
do i xu
p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
so ca

E
Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
hm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
F
Fermat
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
cng thu
so nguyn to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

t kha quy. . . . . . .Xem ba


t kha quy
ba
nghiem boi cua . . . . . . . . . . . . . . . . 101

chia duo`ng trn . . . . . . . . . . . . . . . . . 162


t kha quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
ba
chuan ta c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Frobenius

nghiem boi cua . . . . Xem nghiem boi

tch duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98, 102

p di hnh lap phuong . . . Xem dung


ga

hnh

nh xa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Nguyen Chnh T

Ch muc

khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Galois
ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
tuong u
Gauss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Gelfond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
giai duoc

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
ba` ng can thu
nhm khng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
giai thu
Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
c bac 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
giai thu

H
hm
Euler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Hermite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Nguyen Chnh T

311

hon chnh . . . . . . . . . . . . . . . Xem truo`ng


L
Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
lin hop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

lop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Lindemann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Liouville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
M
Mobius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
c dao nguoc . . . . . . . . . . . . 165
cng thu

mo rong

don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
u trc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 59
ca
ph.t. nguyn thuy . . . . . . . . . . . . . . 55
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
so do`ng ca
dai so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56, 71

Ch muc

312

aben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
cua do`ng ca
can. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
cyclic. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203

Maple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27, 216, 218


su dung . . . . . . . . . . . . . . . 158, 165, 188

Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
tiu chuan cua . . . . . . . . . . . . . . . . 128

nghiem don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

nghiem boi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

l mo rong don . . . . . . . . . . . . . . . . 156

tiu chuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
nghiem can thu

nhm
ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do i xu

hu
u han sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

tch duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
con
co dinh truo`ng trung gian . . . . . 114

dihedral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

v han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

bac cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

co so cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
cua da thu
c . . . . . . . . . . . . . . . 130
cua mot da thu

Nguyen Chnh T

Ch muc

313

giai duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Klein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
lin hop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

quaternion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
tm cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
tu dang ca

thay phin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
nhm con

pha`n tu nguyn thuy


dinh l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
phuong trnh lop . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
S
so boi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

so nguyn to Fermat . . . . . Xem Fermat

Sylow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 240

Schneider. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

trung tm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235

siu viet

`
phan tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

P
p-nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
php chia Euclid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
php chuyen tr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
php the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
cha n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nguyen Chnh T

trn Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
T
tch duoc

c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem da thu
c
da thu
mo rong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Ch muc

314

Tm cua nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236


ng Galois . . . . . . . . . . Xem Galois
tuong u
truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
dng dai so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

chia duo`ng trn . . . . . . . . . . . . . . . . . 160


con . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
cc pha`n tu dai so . . . . . . . . . . . . . . 71

sinh boi mot tap . . . . . . . . . . . . . . . . 53



hop thnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

hu
u han . . . . . . . . . . . . . 22, 40, 44, 156

hon chnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

trung gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 114


co dinh boi nhm con . . . . . . . . . . 114

truo`ng con nguyn to . . . . . . . . . . . . . . . 24


V
vnh
c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem da thu
c
da thu
con sinh boi mot tap . . . . . . . . . . . . . 53

vng xch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do di . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

doc lap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
bac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
duy nha
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
so dang ca
to`n tai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Nguyen Chnh T

You might also like