Professional Documents
Culture Documents
Ly Thuyet Mo Rong Truong Va Galois - Nguyen Chanh Tu
Ly Thuyet Mo Rong Truong Va Galois - Nguyen Chanh Tu
Gio trnh in t
Hu 12-2006
T
THUA
DAC TNH KY
(305).
u cc thuat ngu
C siu lin ke t de tra cu
hoac noi dung cu the ba` ng Ch muc
C the doc trn mang, download hoac nhanh chng in thnh gio trnh doc.
ii
MUC LUC
`
`I NI DA
LO
U
ix
NG DA
N SU DUNG
HUO
` LICH SU
VI NT VE
c .
a) Lich su giai phuong trnh da thu
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0 KIE
0.1
Truo`ng. Dac so cua truo`ng.
c . . . . . . .
0.2
Vnh da thu
iii
xiii
1
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
21
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
Mot so nhm hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hm Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
0.3
0.4
RO
NG TRUO
` NG
Chuong 1 MO
1
Mo rong truo`ng. Bac cua mo rong truo`ng . . . . . . . .
1.1
Mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2
Bac cua mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
Mo rong don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1
Vnh con v truo`ng con sinh ra boi mot tap . . . .
2.2
Cau trc cua mo rong don . . . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
Mo rong hu
u han v mo rong dai so . . . . . . . . . . .
t cua mo rong hu
3.1
Tnh cha
u han v mo rong dai so
iv
37
45
. . . . .
45
. . . . .
45
. . . . .
48
. . . . .
50
. . . . .
53
. . . . .
53
. . . . .
55
. . . . .
61
. . . . .
69
. . . . .
69
dai so. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1
Ba bi ton dung hnh co dien . . . . . . . . . . . . . . . .
`
`
4.2
Dieu kien can de da gic de`u p canh dung duoc ba` ng thuoc
ke v compa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c. Da thu
c tch duoc
Truo`ng phn r cua mot da thu
5.1
Truong phn r cua mot da thuc . . . . . . . .
c tch duoc . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2
Da thu
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
74
77
77
81
. . . . . . .
86
. . . . . . .
91
. . . . . . .
91
. . . . . . .
98
. . . . . . .
103
T GALOIS
Chuong 2 L THUYE
109
u v truo`ng trung gian cua mo rong truo`ng . . . . . . 109
6
Tu dang ca
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Mo rong tch duoc, chuan tac v Galois . . . . . . . . .
7.1
Mo rong tch duoc v dinh l pha`n tu nguyn thuy
7.2
Tiu chuan cua mo rong Galois v chuan ta c . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Dinh l co ban cua L thuye t Galois . . . . . . . . . . .
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1
Truo`ng hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c . . . . . . . . . . . . . . . . .
10 Nhm Galois cua da thu
6.2
10.1
. . . . .
114
. . . . .
120
. . . . .
124
. . . . .
124
. . . . .
127
. . . . .
133
. . . . .
137
. . . . .
151
. . . . .
156
. . . . .
156
. . . . .
160
. . . . .
169
. . . . .
171
. . . . .
173
. . . . .
179
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biet thu
179
vi
10.2
10.3
10.4
c bac 3 . . . . . . . . . . . . . . . .
Nhm Galois cua da thu
Da thuc ba c 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c tong qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Da thu
181
184
191
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
c cua da thu
c . . . . . . . . . 201
11 Tiu chuan giai duoc ba` ng can thu
c cua cc da thu
c tong qut c bac khng qu 4213
11.3 Nghiem can thu
Bi tap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
PHU LUC
A
Nhm giai duoc v nhm don . .
B
Dinh l Sylow v Dinh l Cauchy
C
Bao dng dai so cua mot truo`ng
D
So luoc ve` Maple . . . . . . . .
NG DA
N GIAI BI TA
P
HUO
vii
223
. . . . . . . . . . . . . . .
223
. . . . . . . . . . . . . . .
239
. . . . . . . . . . . . . . .
242
. . . . . . . . . . . . . . .
245
250
NG K HIE
C
U V QUY UO
BA
O
U THAM KHA
TI LIE
CHI MUC
302
305
307
viii
`I NI DA
`
LO
U
t cua dai so , tap hop
L thuye t Galois l mot trong nhu
ng l thuye t dep de nha
`
c v phuong php cua cc lnh vuc ton hoc khc nhau, nham giai
nhieu kien thu
u
bac lon hon bon khng the giai d oc bang can thuc. Mat khc, L thuye t Galois cho
php xc dinh da gic de`u n canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa. Bn canh
d, chng ta nhan duoc tu` L thuyet Galois lo`i giai cho ba bi ton dung hnh co
p di hnh lap
dien, d l khng the (ba` ng thuoc ke v compa) chia ba mot gc, ga
`
phuong hoac cau phuong duo`ng trn.
`
Do tam quan trong cua L thuye t Truo`ng v Galois m tu` nam 1986, mn hoc
c cua
ny d duoc Bo Gio duc v do tao dua vo trong chuong trnh chnh thu
khoa Ton cc truo`ng Dai hoc v Cao dang, dac biet l cho khoa Ton cc Truo`ng
Su pham. Hon the , L thuye t Galois cung duoc giang day cho cc lop Cao Hoc, xem
Gio trnh ny ra do`i trn co so bi giang cua tc gia cho sinh vin Khoa Ton,
Truo`ng Dai hoc su pham Hue suo t hon 10 nam truc tie p giang day mn hoc ny.
Trong qu trnh d, ban thao duoc chnh sua v bo sung sao cho vu`a ph hop voi
chuong trnh cua Bo Gio duc v Do tao, vua dp ung nhu cau su dung cc cng
tm du trong mot vi quyen sch tham khao. V the , gio trnh ra do`i, truoc he t,
ng nhu ca`u su dung cua sinh vin dai hoc, cao dang v hoc vin cao
nha` m dp u
hoc ngnh ton. Bn canh d, gio trnh c the l mot ti lieu tham khao bo ch cho
su ton hoc lin quan. Ngoi ra, gio trnh so luoc gioi thieu ve` Maple, mot trong
nhu
ng he thong tnh ton dai so manh me v pho bien nhat hien nay. Thng qua
nhu
ng v du minh hoa, gio trnh ch ra kha nang tnh ton manh me cua Maple
`
`
cung nhu viec ho tro dac luc cua phan mem ny cho cc gio vin pho thng, cho
Gio trnh duoc bin soan trn nguyn ta c dam bao da`y du v chat che cua kie n
c. De lm viec voi gio trnh ny, doc gia ch can mot so kien thu
c co so cua dai
thu
t v thu
nha
hai
so tuye n tnh, lgic, dai so dai cuong nhu d hoc trong nam thu
c d, nhu
cua Dai hoc hoac Cao dang. Ngoi nhu
ng kien thu
ng khi niem moi duoc
Cao dang, se duoc gioi thieu chi tiet trong Phu luc. Cuoi moi tiet (), gio trnh
p mot he tho ng phong ph cc bi tap tu` de de n kh, ba t da`u tu` bi tra c
cung ca
nghiem l thuyet nham gip doc gia nam mot cch cha c cha n nhu
ng khi niem v
ke t qua chu ye u. Ga`n 150 bi tap trong gio trnh de`u c pha`n huong dan giai da`y
du trong no luc gip doc gia c the tu hoc. Qua thuc te giang day, tc gia cho ra` ng
viec day-hoc ton hien nay ni chung, o dai hoc ni ring, nguo`i day v nguo`i hoc
ca`n khai thc su ho tro hieu qua cua cc pha`n me`m ton hoc. C su ho tro ny,
ng dung, nguo`i hoc ca`n bie t su dung cc pha`n me`m ho tro cho cc muc dch
ton u
xi
t kh v phu
c tap truoc dy nay tro nn
tnh ton cu the. C nhie`u tnh ton ra
v cng don gian voi su tro gip cua cc pha`n me`m ton hoc. Trn tinh tha`n d,
o nhu
dung Maple.
De hon thnh gio trnh ny, tc gia d nhan duoc su ho tro cua nhie`u the he
sinh vin v hoc vin cao hoc trong viec pht hien, sua chu
a sai st trong gio
trnh. Nhie`u tha`y c, do`ng nghiep v ban b cung d dng gp nhie`u kie n qu
bu trong qu trnh bin soan. Nhn dip gio trnh ny ra do`i, tc gia, mot la`n
nu
a, goi lo`i cam on su sa c de n cc tha`y c, do`ng nghiep, ban b v sinh vin ve`
nhu
ng gip do v gi trn.
Mac d d co gang, gio trnh ny khng the trnh khoi nhu
ng thie u st. Tc
pht hien loi trong gio trnh ny cua doc gia ga`n xa. Moi kie n dng gp, trao doi
xin gui ve` dia ch : TS. Nguyen Chnh T, Khoa Ton, Truo`ng Dai hoc su pham
NG DA
N SU DUNG
HUO
L thuye t Galois c nhie`u cch tie p can khc nhau. Mot cch tie p can c nhie`u
u
L thuyet Galois. Moi chuong d oc chia ra thnh cc tiet () tuong ung voi 4-5 gio`
c chuan bi (Chuong
hoc tap trn lop. Ngoi ra, gio trnh c bo sung pha`n Kie n thu
tu ph hop khc.
nhin ty theo muc dch m doc gia c the su dung theo mot thu
Sau khi doc xong pha`n l thuye t cua tie t, doc gia ca`n tu mnh giai quye t cc bi
tap cuoi tiet v tra lo`i bi tap trac nghiem (c the tham khao pha`n huong dan, ne u
cao hon. Nhu d trnh by, ne u c die`u kien, doc gia nn khai thc su dung Maple
xiii
`
`
Cc dinh l, menh de, he qua, bo de duoc dnh so theo tu`ng tie t, v du Menh de`
2.3 na` m trong 2 v duoc trch dan l Menh de` 2.3 hoac gon hon l 2.3. Cc
c hoac phuong trnh duoc dnh so tu` dau den cuoi gio trnh ve` bn phai,
cng thu
v du
Df = 4p3 27q 2
(1)
duoc trch dan l (1). Ring pha`n Phu luc, moi dinh l, menh de`,...duoc dnh so
hay don gian l A.2.. Gio trnh c bang cc k hieu su dung trong gio trnh v
`
`
c ca`n thie t.
niem hoac kie n thu
xiv
` LICH SU 1
VI NT VE
m da
t st
nh ton hoc co dai Babilon quan tm cch dy ga`n 4000 nam. Nhu
ng ta
`
duoc m ta bang phuong php hnh hoc v do d ch lin quan de n nhu
ng phuong
Nhu
ng phuong php hnh hoc de giai phuong trnh bac hai tie p tuc duoc nh
7,
ton hoc v dai Hy Lap Euclid (325 BC-265 BC) de` cap de n. Mi de n the k thu
trnh bac hai c su dung so m v cc k hieu, dnh dau su pht trien cua dai so .
`
`
Viec xt mot cch day du nghiem cua phuong trnh bac hai bang phuong php
dai so ch duoc thuc hien boi cc nh ton hoc Arab, tiu bieu l al-Khwarizmi
Thng tin trong pha`n ny duoc tham khao chu ye u tu` [5] v [7].
` lich su
Vi nt ve
(780-880). Tuy nhin, cc nh ton hoc Arab lai chua bie t de n so m, do d trong
by cch giai cho tu`ng loai. Dy duoc xem l cuo n sch da`u tin ve` dai so v tu`
Algebra (dai so ) ra do`i tu` tn cua cuo n sch ny. De n nam 1145, cuo n sch noi
tieng cua nh ton hoc Ty Ban Nha, Abraham bar Hiyya Ha-Nasi (1070-1136)
duoc xuat ban o chu u c tn Latinh l Liber ambadorum cung trnh by da`y
Truo`ng phi ton hoc Italy khoi da`u khoang nam 1500 voi cuo n sch cua Luca
u
trong d loi giai cua phuong trnh bac hai d oc trnh by chi tie t ba`ng ngn ngu
dai
c bac ba nhung
so hien dai. Pacioli khng de` cap de n viec giai phuong trnh da thu
cua dai so ngy nay, phuong trnh bac bo n x4 = a + bx2 giai duoc ba`ng phuong
php nhu doi voi phuong trnh bac hai, nhung cc phuong trnh x + ax2 = b v
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
c bac ba l Scipione
Nguo`i da`u tin tm duoc nghiem cua phuong trnh da thu
del Ferro (1465-1526), mot gio su noi tieng cua Dai hoc Bologna, Italy. Ferro tm
t nhin, ne u bie t su
c cua phuong trnh x3 + mx = n. Ta
duoc nghiem can thu
`
khng biet dieu d. Ferro giai duoc phuong trnh bac ba nu trn vo nam 1515,
nhung giu
b mat cho den truoc lc qua doi nam 1526 moi tie t lo cho mot nguo`i hoc
tr cua mnh l Antonio Fior. Fior l mot nguo`i hoc ton bnh thuo`ng v ngay lap
`
`
`
c lm r r lo`i giai cua thay mnh ra ngoi. Tin don ve lo`i giai cua phuong trnh
tu
bac ba lan rong kha p Bologna v cc vng ln can, kch thch nh ton hoc nghiep
bo thnh cng cua mnh. Mot cuoc thch do khoa hoc no ra giu
a Tartaglia v Fior
nam 1535. Luat cua cuoc thi don gian l moi nguo`i se dua ra 30 phuong trnh bac
t ca cc
ba cho do i thu, hen trong 50 ngy, ai giai duoc nhie`u hon th tha ng. Ta
`
phuong trnh m Fior dua ra cho Tartaglia deu c dang x3 + mx = b v Fior tin
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
chac l Tartaglia khng the giai duoc. Truoc tho`i han cuo i cng 8 ngy, Tatarlia
chng, Tartaglia dua ra lo`i giai cua 30 bi ton trong vng 2 gio` v duoc cng nhan
l nguo`i tha ng cuoc. Tuy nhin, ng khng cng bo lo`i giai chi tie t.
Chie n tha ng cua Tartaglia lan de n Milan, kch thch mot nh ton hoc nghiep
c mo`i Tartaglia
du khc, bc s Girolamo Cardano (1501-1576). Cardano lap tu
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
de n tham Milan vo nam 1539 v tm cch thuye t phuc Tartaglia tie t lo lo`i giai
`
phuong trnh bac ba cho mnh. Tartaglia dong voi giao uoc Cardano phai giu
t hien chi tie t trong quyen sch Ars Magna noi tie ng cua Cardano, xua
t ban
xua
t ban sau
c gian v trong mot bi bo cua mnh xua
nam 1545. Tartaglia v cng tu
d, Tartaglia khang dinh lai cng lao cua mnh v ln n su phan boi cua Cardano.
Trong Ars Magna, cuo n sch tie ng Latinh da`u tin trn the gioi ve` dai so ,
c
Cardano c de cap den cng lao cua Tartaglia chnh l tc gia cua cng thu
ng
nghiem cua phuong trnh bac ba, nhung ng cung giai thch thm ra`ng viec chu
c cung nhu trnh by lo`i giai chi tie t l cua ng cng cc hoc tr cua
minh cng thu
`
`
mnh. Dac biet, cuon sch cua Cardano lan dau tin trnh by lo`i giai cho 20 loai
c bac ba),
nghiem cua mot phuong trnh phu bac ba (ngy nay ta goi l giai thu
ro`i su dung n de giai phuong trnh bac bo n d cho. Tc gia cua ke t qua ny l
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
t sa c nha
t cua Cardano.
Lodovico Ferari (1522-1565), mot trong nhu
ng hoc tr xua
Mot l do nu
a de giai thch cho quyet dinh cua Cardano l ng pht hien ra ra`ng
`
ng cho nhie`u nh ton hoc trn the
Su ra do`i cua Ars Magna truyen cam hu
`
u ve phuong trnh da thu
c nhu Bombelli (1526-1572, Italy),
gioi tiep tuc nghin cu
` lich su
Vi nt ve
n de` tm nghiem
c bac ba v bo n, va
Php). Sau khi giai duoc phuong trnh da thu
t bai
ht su quan tm cua nhie`u nh ton hoc trong mot tho`i gian di. Euler tha
trong no luc cua mnh nhung dat duoc mot phuong php moi giai phuong trnh
bac bo n. Lagrange (1736-1813), mot nh ton hoc Italy-Php, d dat duoc buoc
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
trnh bac nho hon nam ; qu trnh d phu thuoc vo viec xc dinh cc hm nghiem
m chng khng doi duoi tc dong cua cc hon vi dac biet trn tap nghiem cua
c ; ng cung d ch ra rang qu trnh d khng the thuc hien duoc doi voi da
da thu
c bac nam. Tu` d, gia thuye t ve` viec khng the giai duoc phuong trnh bac nam
thu
`
c tro thnh mot thch thu
c cho cc nh ton hoc. Nam 1813, Ruffini
bang can thu
t tie c
(1765-1822, Italy) d co gang dua ra mot chung minh cho gia thuye t trn, ra
`
`
tron ven boi than dong ton hoc nguo`i Na Uy, Niels Henrik Abel (1802-1829) vo
nam 1824. Abel chua kip giai quye t bi ton tong qut hon l khi no mot phuong
Ba nam sau, mot bi kich tuong tu cung xay ra voi Evariste Galois (1811-1832),
mot tha`n do`ng ton hoc khc. Su ra di dot ngot cua ng d khng kip cho the gioi
dng c cu tra lo`i cho bi ton tong qut trn. Phai doi de n nam 1843, muo`i mot
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
Liouville vie t :
Hy vong ti se mang de n cho Vien Hn Lm mot su quan tm dac biet ba`ng
viec cng bo ra`ng ti d pht hien duoc trong cc cng trnh cua Evariste
Nguyen Chnh T
10
` lich su
Vi nt ve
Galois lo`i giai hon hao v su sac cho bi ton noi tie ng: khi no th
c giai duoc ba`ng can thu
c.
phuong trnh da thu
t nhu hai vet sao bang sng chi trn ba`u tro`i ton hoc. Su to`n tai nga n
v bie n ma
c v mo
Abel v Galois khp lai mot chuong cua lich su giai phuong trnh da thu
ra nhie`u chuong moi cua dai so hien dai, khoi nguo`n cho nhu
ng l thuye t dep de
C DO
`
B) CUO
I CUA EVARISTE GALOIS
Evariste Galois sinh ngy 25 thng 10 nam 1811 tai Bourg-la-Reine, mot vng
c. Bo Galois l mot
ngoai cuathu d Paris nuoc Php, trong mot gia dnh tr thu
nguo`i noi tieng, nhieu nam l thi truong cua Bourg-la-Reine. Me ng am hieu
Thng 10 nam 1823, Galois bat da`u de n truo`ng v vo hoc lop 4, Truo`ng Louis
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
11
cch mang cho ng lai vua Louis XVIII v sau d l vua Charles X. Ga`n 40 hoc sinh
cua truo`ng bi duoi hoc trong nam hoc dau tin cua Galois. Viec hoc cua Galois
trong nam hoc da`u tin dien ra thuan loi. Galois dat diem so to t v nhan duoc hoc
bong. Tuy nhin, viec hoc trn lop ngy cng tro nn km hap dan v Galois phai
Nam 1827, Galois tham gia kha hoc ton da`u tin voi gio su M. Vernier, v
som say m mn hoc ny. Nam 1828, Galois thi vo truo`ng cole Polytechnique,
truo`ng dai hoc danh gi hng da`u cua Php nhung khng do. Quay tro ve` Louis
le-Grand, anh tham gia kha hoc ton voi gio su Louis Richard (1795-1849) v
`
`
a
e
bat d u nghin cuu nhu
ng d ti ring biet cua mnh. Galois tm doc cc gio trnh
c ht cua ton hoc lm anh chenh mang hon voi viec hoc trn lop. Phie u nhan
Su
`
`
xt ve Galois nhu
ng nam d deu m ta anh l mot hoc sinh khc thuo`ng, lap
di, doc do v khp kn. Thng 4 nam 1829, Galois c cng trnh ton da`u tin
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
12
Hnh 5: Chn dung Galois duoc anh trai ve lai nam 1848
t ban trn tap ch Annales de Mathmatiques ve` lin phn so . Cuo i thng 5 v
xua
`
u
dau thng 6, Galois gui cho Vien hn lm khoa hoc Php cc ke t qua nghin cu
ve` nghiem cua phuong trnh dai so . Cauchy (1789-1857) l nguo`i duoc phn cng
Tham kich ba t da`u xay ra voi Galois khi cha anh tu tu tu` mot su vu co c hiem
cua vi tha`y te vng Bourg-la-Reine. Cha cua Galois l mot chnh khch theo phi
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
13
y gio` giu
c tap tho`i ba
cong ha. Nhu
ng xung dot chnh tri phu
a phi cong ha v
v gia dnh anh. Ci che t cua cha gy so c manh me v tc dong lon de n cuoc do`i
Hoc sinh ny nhie`u khi dien ta mot cch ro i ram tuong cua mnh nhung
u.
l mot hoc sinh thng minh v c kha nang dac biet trong nghin cu
Cn nhu
ng nhan xt cua vi gim khao mn van hoc l :
Dy l hoc sinh duy nha t tra lo`i ra t to`i cu hoi cua ti v to ra khng bie t
g ca. Truoc dy, nhie`u nguo`i ni voi ti ra`ng hoc sinh ny c nang khie u
`
`
dac biet ve ton hoc. Ti that su ngac nhin ve dnh gi d v sau k thi
14
` lich su
Vi nt ve
Cuo i nam 1829, Galois lai gui mot cng trnh khc ve` l thuye t phuong trnh cho
`
Cauchy. Mot lan nu
a Cauchy khng thu`a nhan ke t qua cua Galois. Thng 2 nam
1830, Galois gui cng trnh Ve` die`u kien mot phuong trnh giai duoc ba`ng can
c cho Vien hn lm khoa hoc Php de tham du giai thuong ton hoc cua Vien.
thu
Thu k Vien, gio su noi tie ng J. Fourier (1768-1830), l nguo`i phan bien cng
trnh cua Galois. Nhung Fourier qua do`i dot ngot vo thng 4 nam 1830. V cng
de Frussac c mot phan ket qua giong cua mnh. Sau khi tm doc cc bi bo cua
v bao hong. Vua Charles X bi truc xuat khoi Php, nhuo`ng ngai vng cho vua
Louis-Phillipe. Cc cuoc bieu tnh, bao loan, dn p tie p tuc xay ra thuo`ng xuyn
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
15
trn cc duo`ng pho Paris. Hieu truong truo`ng cole Normal, GS. M. Guigniault,
nhot hoc sinh trong truo`ng de trnh khng cho hoc sinh tham gia xuo ng duo`ng.
Tro tuong ra ngoi khng thnh, Galois viet mot bi bo dang trn Gazette des
coles de phan do i viec kha cua nho t hoc sinh trong truo`ng cua hieu truong.
Galois bi duoi hoc v tham gia vo pho binh, mot binh chung trong qun doi
hong gia. Tuy nhin, de n thng 12 nam 1830, pho binh bi giai tn boi sa c lenh
p thu
Galois co gang quay tro lai lm ton. Anh mo mot lop hoc ve` dai so cao ca
ht khoang 40 sinh vin. Nhung sau buoi hoc da`u tin, so sinh vin giam mot cch
Chnh su nuoc Php lai li cuo n Galois, nguo`i dang mang tm trang nang ne`
Nguyen Chnh T
16
` lich su
Vi nt ve
s quan pho binh bi ba t ve` toi m luu lat do ngai vng, nhung duoc tha bong sau
c mot bu
d. Ngy 9 thng 5 nam 1831, nhu
ng nguo`i cong ha to chu
a tiec cho
tiec, Galois deo knh, tay ca`m dao gam ku goi moi nguo`i cho ng lai nh vua. Sau
bu
a tiec, Galois bi bat giam o nh t Sainte-Plagie. Ra ta, Galois duoc tha bong
vo ngy 15 thng 6 nam 1831. Ngy 14 thng 7, k niem su kien nguc Bastille,
`
`
Galois lai xuat hien o hng dau trong cuoc bieu tnh ram ro cua nhu
ng nguo`i cong
ha, voi trang phuc pho binh, tay ca`m sng v kie m. Galois lai bi to ng giam vo
3 cho
duoc tin ve` so phan ham hiu cua cng trnh khoa hoc m anh gui la`n thu
Vien hn lm khoa hoc Php. Poisson nhan xt ve` cng trnh cua Galois :
khang dinh duoc tnh dng dan cua cng trnh...Ti cho ra`ng tc gia nn
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
17
bin soan lai ton bo ke t qua cua mnh trong mot cng trnh tho ng nha t de
Thng 3 nam 1832, dich ta honh hnh o Paris. Galois cng cc t nhn duoc
chuyen de n nh an duong Sieur Faultrier. Tai dy, mot con gi mt tuong chu`ng
`
c the lm diu di nhu
ng dau buon v tan trong lng nguo`i t tre. Galois dem lng
t hanh
yu Stephanie-Felice du Motel, con gi cua mot nh vat l trong vng. Ba
thay, day l mot moi tnh don phuong v lai l khoi dau cho bi kich lon nhat cua
Galois. Sau khi duoc tu do vo ngy 29 thng 4 nam 1832, Galois tie p tuc theo
duoi c gi no, nhung c lun tm cch tu` cho i tnh cam cua anh.
Trong tho`i gian ny, nghe theo lo`i khuyn cua Poisson, Galois lang le xu chuoi
lai nhu
ng pht minh cua mnh ba`ng nhu
ng trang vie t voi vng (Hnh 6).
The roi, Galois bi li vo cuoc dau sng dinh menh vo ngy 30 thng 5 nam
c tron de vie t bu
c
Motel. Nhu tin don duoc ket cuc, dm 29 thng 5, Galois thu
thu cuo i cng cho nguo`i ban Auguste Chevalier, tm tat lai ton bo pht minh
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
18
u truo`ng v ke t cuc
tin lieu d xay ra. Cuo i ngy, mot nguo`i nng dn trong vng pht hien Galois
`
`
bi trong thuong nam trn cnh dong v dua anh vo benh vien. Ngy 31 thng 5
nam 1832, Galois trt hoi tho cuo i cng tai benh vien Cochin v duoc an tng tai
Nguyen Chnh T
` lich su
Vi nt ve
19
man l sau d, cng trnh cua Galois den duoc tay Liouville. Muo`i mot nam sau,
Xin gui cho Gauss v Jacobi de ho dnh gi cng khai, khng phai ve` tnh
`
ng dinh l ny. Ti hi vong hau
dng dan m l tam quan trong cua nhu
the se c nguo`i tha y duoc su su sac cua chng cung nhu giai m duoc ta t
ng b an hien tho`i.
ca nhu
Pht minh m Galois dem lai cho khoa hoc de tu` d hau the d, dang v se tie p
t Galois.
tuc giai m l l thuye t mang tn ng : L thuye
Nguyen Chnh T
20
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
Nguyen Chnh T
Chuong 0
t cua dai
c chuan bi, ta nha c lai cc kie n thu
c co ban nha
Trong pha`n Kie n thu
a
u
so d i cuong se d oc su dung trong cuon sch ny. Chung minh cua cc ket qua
c su sac hon ve L thuyet nhm can thiet se duoc trnh by chi tie t trong Pha`n
thu
Phu luc. Dac biet, viec giai quye t cc bi tap cuo i tie t ny tao die`u kien cho doc gia
nam tot hon cc tnh chat v phuong php co ban su dung trong L thuyet truo`ng
c.
v vnh da thu
21
22
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
CU
A TRUO
` NG. DA
C SO
` NG.
0.1 TRUO
Dinh ngha.
Nhan xt 0.1. Truo`ng l mot mie`n nguyn, dac biet truo`ng khng c uoc cua 0.
V du 1. Q l truo`ng cc so hu
u t voi cc php ton cong v nhn thng thuo`ng.
c C.
Tuong tu, ta c truo`ng R cc so thuc v truo`ng cc so phu
u v dang
D
i
nh
ngh
a.
vi. Tuong tu nhu vnh, ta c khi niem don cau, ton ca
u truo`ng.
ca
u (dang ca
u) truo`ng tu` F vo F goi l mot tu
Cho F l mot truo`ng. Mot do`ng ca
`
dong cau (tu dang cau) truong. Tap tat ca cc tu dang cau truo`ng voi php ton
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
23
Dinh ngha.
y pha`n tu nghich dao.
Nhan xt 0.3.
(i) Mot truo`ng con cua F l mot truo`ng voi cc php ton cam sinh.
(ii) Giao cua mot ho khc rong cc truo`ng con l mot truo`ng con.
: Z
F
m 7 m 1F .
u vnh. Xt Ker(), ta c cc truo`ng
ng minh ra`ng l mot do`ng ca
De dng chu
hop sau:
u tu` Zp vo F , do d F chu
u
a mot truo`ng con dang ca
cam sinh mot don ca
Nguyen Chnh T
24
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
Dinh ngha.
dinh boi m 7 m1F . Mot truo`ng dac so 0 c truo`ng con nguyn to dang ca u voi Q
m
1
xc dinh boi n 7 (m1F )(n1F ) .
t mot do`ng ca
u tu` Q hay Zp vo mot
Nhan xt 0.5. Ch ra` ng ch c duy nha
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
25
Hon nu
a, (m) = (m) = (m1F ) = (m)1F . Hay
(m) = m1F , m Z.
Do d
(m/n) = (m1F )(n1F )1 voi moi m/n Q.
u, ta lun
Tuong tu voi truo`ng hop F c dac so p v : Zp F l mot do`ng ca
c (m) = m1F .
C
0.2 VNH DA THU
c
Cho A l mot vnh giao hon c don vi 1 6= 0. K hieu A[x] l vnh cc da thu
c
bie n x siu viet c he tu trong A. Mot da thu
c A[x] v
c). Cho vnh da thu
Menh de` 0.6 (Tnh pho dung cua vnh da thu
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
26
tai duy nha t q, r D[x] sao cho f = gq + r voi r = 0 hay deg(r) < deg(g). Da
c q (tuong u
ng r) goi l thuong (tuong u
ng du) cua php chia (Euclide) f cho g.
thu
c trn truo`ng dng mot vai tr dac biet quan trong trong L thuye t
Vnh da thu
mo rong truo`ng v Galois. Suo t trong cuo n sch ny, ta k hieu F l mot truo`ng
t cua 2 da thu
c cho truoc
Thuat ton Euclide cho php ta tm uoc chung lon nha
c
He qua 0.9. Cho f, g F [x]. K hieu d = (f, g). Khi d to`n tai cc da thu
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
27
Voi Maple, cc thuat ton trn trong Q[x] duoc cho boi cc lenh the hien trong
v du sau:
c
Su dung Maple 1. De tnh du v thuong cua php chia da thu
f = x5 + 2 x4 + x3 + x 1
cho g = x3 x + 3, ta c the dng lenh rem hoac quo:
>
rem(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,q);
7 3 x x2
>
q;
x2 + 2 x + 2
2
7 3x x .
t trong Q[x], ta dng lenh
De tnh uoc chung lon nha
>
gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x);
1
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
28
dy.
>
gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,s,t);
1
>
s,t;
64
511
24
511
1
511
x2 ,
149
511
18
511
x2 +
79
511
22
511
x3 +
1
511
x4
ng.
Tnh ton trong vnh Zp[x], ta dng lenh Rem v Gcdex tuong u
Menh de` 0.10. Cho f Z[x] ba t kha quy trn Z. Khi d f ba t kha quy trn Q.
D
i
nh
ngh
a.
`
`
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
29
c khc 0
Su dung Maple 2. Maple c the tm dang nhn tu ha cua mot da thu
t ky` trong Q[x] hay Zp[x] ba` ng lenh factor hay Factor.
ba
>
factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5);
(2 x2 + 1) (x2 + 2 x + 5)
>
30
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
Menh de` 0.14. Cho f Z[x]. Ne u to`n tai mot so nguyn to p khng chia he t he tu
cao nha t cua f v f ba t kha quy trong Zp[x] th f ba t kha quy trong Q[x].
ng minh. Xem Bi tap 0. 8.
Chu
t kha
c ba
Ch ra` ng, menh de` trn ch cho mot die`u kien du. C nhu
ng da thu
quy trong Q[x] nhung anh cua n trong Zp[x] l kha quy voi moi so nguyn to p,
xem Bi tap 0. 6.
NHM HU
T SO
U HAN
0.3 MO
c l nhm cc php bien doi dang cu cua mat phang bien Pn thnh chnh n.
Pn, tu
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
31
p n. Goi l php do i xu
ng truc voi truc do i xu
ng di qua mot dnh
R rng c ca
D2n = { i j | i = 0, 1 ; j = 1, . . . , n}
p ba` ng 2n.
c ca
De dng ch ra ra`ng
D2n =< , | n = 2 = 1, = 1 > .
ng Sn
b) Nhm do i xu
ng Sn l nhm cc php hon vi n pha`n tu cua tap
Nhm do i xu
`
`
= {1, . . . , n}, c cap bang n!. Moi phan tu cua Sn goi l mot php the. Nhm
o
d i xung Sn voi n 3 l mot nhm khng giao hon.
Mot vng xch = (a1 a2 . . . am) go`m cc so tu nhin phn biet cua bieu dien
mot php the cua Sn dinh boi (ai) = ai+1 voi 1 i m 1, (am) = a1 v
giu
nguyn cc pha`n tu cn lai cua .
lap ne u chng khng c pha`n tu chung. Tch cua 2 vng xch doc lap c tnh giao
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
32
Menh de` 0.15. Moi php the de`u c the bieu dien mot cch duy nha t (sai khc thu
tu) duoi dang tch cua cc vng xch doc lap. Bieu dien ny duoc goi l bieu dien
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
12 2 3 1 11 9 5 10 6 4
duoc xc dinh mot cch de dng ba`ng cch vie t dao nguoc cc pha`n tu trong cc vng
1
= (4 10 8 12 1)(7 11 5)(6 9).
ng minh duoc ke t qua sau.
Ta cung de dng chu
Menh de` 0.16. Ca p cua php the ba`ng boi chung nho nha t cua do di cua cc
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
33
Mot vng xch c do di ba` ng 2 goi l mot php chuyen tr. Moi vng xch de`u
duoc bieu dien (khng duy nhat) bang tch cua cc php chuyen tr, chang han :
chuyen tr.
t ca cc php chuyen tr cua Sn sinh ra Sn. Ke t qua sau
Nhu the tap hop T ta
chuyen tr (1 2).
ng minh. Cho c = (1 2 . . . n) v t = (1 2). Goi G l nhm con sinh boi t v
Chu
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
34
(1 2)(2 3)(1 2) = (1 3) ;
Dat
Y
n =
(xi xj ).
1i<jn
x(i) x(j) .
(n) =
1i<jn
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
Dat
35
sign() =
(n)
n
{1}
Dinh ngha.
neu sign() = 1.
Menh de` 0.19. nh xa sign : Sn {1} l mot ton ca u nhm.
ng minh. Ta c
Chu
Q
Q
x (i) x (j)
x(i) x(j)
1i<jn
1i<jn
sign( ) =
Q
Q
x(i)(j)
(xi xi)
1i<jn
1i<jn
= sign( ) sign().
y ra` ng sign l mot ton nh v anh cua php chuyen tr (1 2) ba` ng 1. Nhu
De tha
u nhm.
the sign l mot ton ca
He qua 0.20. Tap hop ta t ca cc php the chan trong Sn l mot nhm con chuan
tac cua Sn c ch so ba`ng 2, goi l nhm thay phin (trn n pha`n tu), k hieu An.
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
36
(1 2) l mot php the le. Goi = (1 i)(2 j) l php the hon vi 1 cho i v 2 cho j.
Menh de` 0.21. Mot vng xch do di m l php the le khi v ch khi m l so chan.
Suy ra, mot php the l le khi v ch khi so cc vng xch do di chan trong bieu
ng minh. Mot vng xch do di m c the bieu dien nhu tch cua m 1 php
Chu
ng minh.
chuyen tr (xem (1)). Do moi php chuyen tr l le, suy ra die`u phai chu
c) Nhm quaternion
Nhm quaternion Q8 l nhm c 8 pha`n tu, xc dinh nhu sau. Cho
Q8 = {1, 1, i, i, j, j, k, k},
voi php nhn dinh boi:
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
37
1a = a1 = a voi moi a Q8 ;
ii = jj = kk = 1 ;
ij = k ;
ji = k ;
jk = i ;
kj = i ;
ki = j ;
ik = j.
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
38
Dinh ngha.
mr
1
(iv) Ne u a = pm
1 pr th
(a) = a(1
(v)
1
p1
) (1
1
pr
);
(d) = n.
d|n
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
39
p
Bi ta
` sau:
e
),
sai
(S)
cho
cc
me
nh
d
0. 1 . Chon dng (D
t ky` cua F [x] de`u to`n tai uoc chung lon nha
t.
c ba
a) Hai da thu
u vnh.
ng tu` F [x] vo Z cho boi f 7 deg(f ) l mot do`ng ca
b) Tuong u
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
40
: F F
a
7 ap.
u truo`ng. Suy ra
ng minh ra` ng l mot do`ng ca
goi l nh xa Frobenius. Chu
neu F l truo`ng hu
(Xem HD 250)
u han th l mot tu dang cau.
u vnh. Chu
ng minh ra` ng to`n tai duy
truo`ng v : D K l mot don ca
nhat mot dong cau truo`ng : FD K sao cho (a) = (a), a D. Suy
p
`
HD 251)
ng minh ra` ng mot truo`ng F c dac so 0 (tuong u
ng p nguyn to ) khi v
0. 5 . Chu
`
`
ng Zp) vo F . Hon
ch khi ton tai mot dong cau (don cau) truo`ng tu` Q (tuong u
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
41
(Xem HD 252)
t kha quy trn Z nhung
ng minh ra`ng f ba
0. 6 . Cho f = x4 10x2 + 1 Z[x]. Chu
c trong Zp[x] voi moi p nguyn to .
kha quy khi xt nhu mot da thu
(Xem HD 252)
ng minh He qua 0.8.
0. 7 . Chu
(Xem HD 252)
(Xem HD 253)
ng minh dang tong qut cua MD
0. 10 . Chu
. 0.10: cho D l mie`n nguyn Gauss v
(Xem HD 253)
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
42
a) x4 + 1 trn Q.
e) x3 7x2 + 3x + 3 trn Q.
b) x4 + 1 trn R.
f) x4 + 15x3 + 7 trn Q.
g) x4 + 7 trn Z17.
d) x4 + x3 + x2 + x + 1 trn Q.
h) x3 5 trn Z11.
(Xem HD 253)
a) x3 + 1.
d) x2 + 1.
b) x3 6x2 + 11x 6.
e) x4 + x3 + x2 + x + 1.
c) x5 + x + 1.
f) x4 6x2 + 11.
(Xem HD 254)
t ca cc da thu
t kha
c chuan tac x2 + bx + c Z5[x]. Da thu
c no ba
0. 13 . Tm ta
ng minh tiu
quy ? Trong moi truo`ng hop, tnh := b2 4c. Du don v chu
(Xem HD 254)
Nguyen Chnh T
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
43
p2 p
2
t kha quy bac 2.
c chuan ta c ba
thu
(Xem HD 255)
Trong mot nhm nhn G, cho a, b l 2 pha`n tu giao hon duoc, khi d
n n
n
(ab) = a b voi moi n Z.
ng minh ra` ng
0. 17 . Cho l hm Euler. Chu
a) ne u q | n th (qn) = q(n) ;
b) ne u (p, n) = 1 v p nguyn to th (pn) = (p 1)(n) ;
c) suy ra ne u p nguyn to v (p, n) = 1 th
(pmn) = (p 1)pm1(n) ;
d) suy ra (ab) = (a)(b), (a, b) = 1 ;
Nguyen Chnh T
44
e)
N THU
C CHUA
N BI
Chuong 0. KIE
(d) = n.
(Xem HD 255)
d|n
F l nhm cyclic.
(Xem HD 256)
u cua truo`ng R.
* 0. 19 . Xc dinh tap cc tu do`ng ca
(Xem HD 257)
Nguyen Chnh T
Chuong 1
RO
NG TRUO
` NG
MO
RO
RO
`NG. BA
`NG
NG TRUO
C CUA MO
NG TRUO
1 MO
RO
` NG
NG TRUO
1.1 MO
`
u
l mot mo rong truong v K d oc goi l mot mo rong (truong) cua
D
i
nh
ngh
a.
K/F .
45
46
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Nhan xt 1.1. (i) Moi truo`ng de`u l mo rong cua truo`ng con nguyn to cua n.
(ii) Cho K : F l mot mo rong truo`ng. Khi d truo`ng con nguyn to cua chng
trng nhau.
V du 5. Q R, Q C, R C l cc mo rong truo`ng.
c hu
V du 6. Cho F l mot truo`ng v F (x) l truo`ng cc phn thu
u ty bie n x siu
`
t F voi cc phn thu
c ha` ng, ta c F F (x) l mot mo rong
viet trn F . Dong nha
truo`ng.
u
Cho K : F v L : F l cc mo rong truo`ng cua F . Mot do`ng ca
u
F -dong cau (F -dang cau). Mo rong K : F duoc goi l F -dang ca
Dinh ngha.
`
u tu` K vo L, k
u (F -dang ca
u) goi
hieu K
=F L. Ne u K = L th cc F -do`ng ca
`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro
L l cc mo rong truo`ng,
u) truo`ng. Do`ng
u (dang ca
: F E l mot do`ng ca
Dinh ngha.
(a) = (a), a F .
Cho F
K v E
47
cho
u
ca
ne u
D
i
nh
ngh
a.
cc dang cau i : F E v mot mo rong cua n j : K L,
nghiem cua f .
f () = ann + + a0 = 0.
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
48
Suy ra
0 = (f ()) = an()n + + a0 = f (()).
Ngha l () l mot nghiem cua f .
A MO
RO
C CU
NG TRUO
` NG
1.2 BA
to trn F voi php nhn v huong l php nhn trn K. Mot co so cua F khng
`
gian vc to K cung duoc goi l co so cua mo rong truong K : F .
K, k hieu [K : F ]. Ne u [K : F ] hu
u han th ta goi K : F l mot
D
i
nh
ngh
a.
mo rong hu
u han. Neu mo rong K : F khng hu
u han th goi l
mo rong v han.
V du 7. Xt mo rong truo`ng C : R. Ta bie t moi pha`n tu cua C duoc vie t mot cch
ra [C : R] = 2.
Nguyen Chnh T
`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro
49
`
Nhan xt 1.4. Bac cua mo rong F K bang 1 khi v ch khi F = K. Ni cch
`
khc bac cua mo rong truong ba`ng 1 khi v ch khi mo rong l ta`m thuo`ng. That
vay, ne u K = F. th 1 = a, ko theo = a1 F . Do d F = K.
rong truo`ng v
[L : F ] = [L : K][K : F ].
Hon the ne u {ei}iI v {fj }jJ la`n luot l co so cua K : F v L : K th
ng minh.
Chu
K hieu E = {ei}iI , S = {fj }jJ v ES = {eifj }iI,jJ . Cho u L. Khi d
P
u=
aj fj voi aj K. Do aj bieu thi tuye n tnh qua E nn thay aj trong bieu
dien cua u boi cc to hop tuye n tnh cua S , ta c bieu dien tuye n tnh cua u qua
Ta chung minh ra`ng ES doc lap tuye n tnh. Xt mot to hop tuye n tnh trong L
P
P P
cho boi i,j aij eifj = 0 voi aij F . Ta vie t j ( i aij ei)fj = 0 nhu mot quan he
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
50
P
tuye n tnh ta`m thuo`ng cua S. Do S doc lap tuye n tnh, ta c i aij ei = 0 voi moi
j. Mat khc, do E doc lap tuyen tnh, ta c aij = 0 voi moi i, j. Vay ES doc lap
tuye n tnh.
y ra` ng L : F l mo rong hu
Nhan xt 1.6. Dinh l trn cho tha
u han khi v ch
khi L : K v K : F l cc mo rong hu
u han.
p
Bi ta
a) Q A := {a + b 2 | a, b Q} ;
b) Q B := {a + b | a, b Q} voi N ;
c) Q C := {a + b 3 2 | a, b Q} ;
d) Q D := {a + bi | a, b Q} ?
(Xem HD 257)
257)
(Xem HD
Nguyen Chnh T
`ng. Ba
`ng
ng truo
c cua mo ro
ng truo
1. Mo ro
51
ng minh ra` ng Q[ 3]
1. 3 . Chu
:=
{a + b 3
|
a, b
Q} v
u voi nhau.
nhung khng dang ca
(Xem HD 257)
ng minh ra` ng mo rong R : Q l v han.
1. 4 . Chu
(Xem HD 258)
tuong duong.
1. 7 . Cho F K l mot mo rong truo`ng. Mot truo`ng E thoa F E K duoc
258)
u truo`ng. Khi d mo rong thnh mot don
1. 8 . a) Cho : F E l mot do`ng ca
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
52
ng minh rang ne u
cau truo`ng v : K L l mot mo rong cua . Chu
(Xem HD 258)
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
53
RO
NG DON
2 MO
I MO
` NG CON SINH RA BO
T TA
P
2.1 VNH CON V TRUO
t ca
Cho K l mot truo`ng v S l mot tap con cua K. Giao cua ta
D
i
nh
ngh
a.
`
con)
cu
a
K,
go
i
l
vnh
con
(tru
o
ng
con)
sinh
ra boi S. Vnh con
t cua
(truo`ng con) sinh ra boi S l vnh con (truo`ng con) nho nha
a S.
K chu
Cho F K l mot mo rong truo`ng, cho S l mot tap con cua K.
Vnh con (truo`ng con) sinh ra boi F S trong K duoc goi l vnh
Dinh ngha.
ng
con (truo`ng con) sinh ra boi S trn F , k hieu F [S] tuong u
F (S) .
Ne u S = {s1, . . . , sn} th ta k hieu F [s1, . . . , sn] cho F [S]. Tuong tu k hieu
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
54
n P
o
i1
(i) F [S] =
ai1in s1 sinn | ai1in F, sj S, n N voi quy uoc
0
hu
u han
s = 1, s S ;
nf
o
1
(ii) F (S) =
:= f g
| f, g F [S], g 6= 0 . Ni cch khc, tap F (S) l
g
truo`ng cc thuong cua F [S].
ng minh. (i) Dat
Chu
n X
o
i1
in
E=
ai1in s1 sn | ai1in F, sj S, n N .
hu
u han
t chu
ng minh ra` ng E l vnh con nho nha
a F S. R rng F E do
Ta chu
quy uoc trn. Tap E l mot vnh con v n l mot nhm con v dng kn voi
a F S de`u chu
a cc pha`n tu
php nhn. Cuoi cng moi vnh con cua K chu
cua E.
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
55
U TRC CU
A MO
RO
NG DON
2.2 CA
`
`
Dinh ngha.
don.
Cho K : F l mo rong truo`ng. Pha`n tu u K duoc goi l dai so
Dinh ngha.
Mot pha`n tu u K khng dai so trn F duoc goi l siu viet trn
F.
Nguyen Chnh T
56
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Dinh ngha.
ng minh so e siu
so siu viet (trn Q). Nam 1873, Hermite (1822-1901, Php) chu
c) chu
ng minh nam
viet. Sau d, so siu viet duoc Lindemann (1852-1939, Du
trn Q l dem duoc v tap cc so thuc R l khng dem duoc. Nhu the, so cc so
t kh
a
thuc siu viet l nhieu hon so cc so thuc d i so. Tuy nhin, ni chung, ra
ng minh bi ton
Nam 1934, Gelfond (1906-1968, Nga) v Schneider doc lap chu
7 noi tie ng cua Hilbert (1862-1943), ra` ng cc so l siu viet, trong d ,
thu
dai so trn Q, 6= 0, 1 v
/ Q.
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
57
u vnh :
Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u K. Xt do`ng ca
: F [x] F [u]
f
7 f (u).
u, do d
Ker() = 0. Ngha l u siu viet trn F . Khi d l mot dang ca
F (x)
= F (u).
Ker() 6= 0. Ngha l u dai so trn F . Do F [x] l mie`n nguyn chnh nn
c c bac nho
Ker() = (f ), voi 0 6= f F [x]. Khi d f chnh l da thu
u vnh, ta c F [x]/Ker()
dai (xem 0.8). Theo dinh l do`ng ca
= F [u]. Do
c hu
u ty trn F .
(i) Ne u u siu viet trn F th F (u)
=F F (x), truo`ng cc phn thu
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
58
F (u) = F [u]
=F F [x]/(f )
c c bac nho nha t nhan u lm nghiem.
voi f 6= 0 l mot da thu
bat kha quy nhan u lm nghiem. Dieu d tuong duong voi f (u) = 0 v f chia
c nhan u lm nghiem.
he t moi da thu
t nhan u lm nghiem th
c cua F [x] c bac nho nha
(ii) Ne u f v g l 2 da thu
t mot da thu
c c he tu dan da`u ba` ng 1, da thu
c
u lm nghiem, to`n tai duy nha
Khi d moi pha`n tu cua F (u) duoc vie t duy nha t duoi dang
a0 + a1u + + an1un1, ai F
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
59
u han.
F (u) : F . Suy ra mo rong don F (u) : F l mot mo rong hu
m
m
`
= b0 + b1u + + bmu . Xt g = b0 + b1x + + bmx . Ton tai q, r F [x]
dng. Sau ny, ta se xc dinh die`u kien de mot mo rong hu
u han l mo rong don
dai so.
Nguyen Chnh T
60
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
ng minh
kha quy lin ket voi nhau trn F nhan u lm nghiem. Nguoc lai, ta chu
ra` ng :
c ba t kha quy. Khi
Menh de` 2.8. Cho F l mot truo`ng v f F [x] l mot da thu
o
a
d ton tai mot mo rong d n d i so F () : F sao cho l mot nghiem cua f .
t a F voi a K, ta c K : F
ng minh. Dat K := F [x]/(f ). Theo (0.8), nha
Chu
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
61
p
Bi ta
u.
e) Moi mo rong don dai so de`u dang ca
u.
f) Moi mo rong don siu viet cua mot truo`ng cho truoc de`u dang ca
t kha quy.
c to i tieu de`u ba
g) Moi da thu
cng bac.
c to i tieu cua u.
da thu
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
62
l bac cua u.
(Xem HD 258)
c x3 x2 + x + 2. Bieu dien
2. 2 . Cho K = Q[] voi C l nghiem cua da thu
c theo
cc pha`n tu (2 + + 1)(2 ) v ( 1)1 cua K nhu cc da thu
c bac khng qu 2.
(Xem HD 258)
c sau trn
2. 3 . M ta cc mo rong don F () voi l mot nghiem cua cc da thu
truo`ng ch ra :
a) x2 5 Q[x] ;
b) x4 + x3 + x2 + x + 1 Q[x] ;
c) x2 + x + 1 Z2[x] ;
d) x3 + 2 Q[x].
(Xem HD 259)
t kha quy
c ba
2. 4 . Cho K : F l mot mo rong hu
u han v f F [x] l mot da thu
(Xem HD 259)
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
63
c
2. 5 . Cho K : F l mot mo rong truo`ng v [K : F ] = n. Cho f F [x] l da thu
(Xem HD 259)
2. 6 . Xc dinh bac v ch ra mot co so cua cc mo rong truo`ng :
a) Q Q( 2, i) ;
b) Q Q( 3 5, 2) ;
4
e) Q Q( 18, 2) ; f ) Q Q(u, 3 2) voi u l
nghiem cua x4 + 6x2 + 3.
(Xem HD 260)
`
ng minh rang Q( a, b) = Q( a + b), a, b N.
2. 8 . Chu
(Xem HD 260)
2. 9 . Bieu dien cc truo`ng con sau cua Z2(x) :
a) Z2(x2) ;
b) Z2(x + 1).
Nguyen Chnh T
(Xem HD 260)
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
64
5+1
a)
trn Q ;
2
i 31
b)
trn Q ;
2
c) Z3(t)() voi thoa 2 = t + 1 trn Z3(t) ;
d) 4 5 + 5 trn Q ;
3
e) 2 + 3 4 trn Q ;
f) u2 + u voi u l nghiem cua x3 + 3x2 3 ;
6
2i/7
g) + voi = e
trn Q ;
h) + 2 + 4 voi = e2i/7 trn Q ;
i) 2 + 5 voi = e2i/7 trn Q.
(Xem HD 260)
ng
2. 11 . Cho v la`n luot l nghiem cua x2 2 v x2 4x + 2 thuoc Q[x]. Chu
(Xem HD 261)
minh ra` ng Q()
=Q Q().
c bac 2 c he tu trong
2. 12 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2 v f l mot da thu
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
65
ng minh ra` ng ca 2 nghiem cua f de`u thuoc mot mo rong don F (u) voi
F . Chu
cua F nhan duoc ba` ng cch ghp vo cc can bac 2 cua cc pha`n tu cua F .
ng to rang tnh chat d khng dng voi truo`ng c dac so 2. (Xem HD 261)
Chu
`
`
ng minh rang moi mo rong bac 2 trn Q deu dang cau voi Q( d) voi
2. 13 . a) Chu
u voi C.
ng minh ra` ng moi mo rong bac 2 trn R de`u dang ca
b) Chu
(Xem HD 262)
ng minh ra` ng bac cua
2. 14 . Cho K : F l mot mo rong truo`ng v [K : F ] = n. Chu
moi u K \ F .
(Xem HD 262)
t ca cc da thu
t kha quy bac 2 trn Z3. M ta cc mo rong don bac 2
c ba
2. 15 . Tm ta
(Xem HD 262)
Nguyen Chnh T
66
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
c to i tieu cua .
v x4 + x2 + 1. Xc dinh da thu
(Xem HD 262)
c
thu
if := i(a0) + i(a1)x + + i(an)xn E[x].
ng minh to`n tai mot mo rong j : F () E() cua i sao cho j() = .
Chu
ng minh ra`ng
l mot mo rong truo`ng. Chu
u tu` F ()
b) nh xa 7 () xc dinh mot song nh giu
a tap cc F -do`ng ca
u ba` ng so
vo K v tap cc nghiem cua f trong K. Suy ra so cc F -do`ng ca
Nguyen Chnh T
ng don
2. Mo ro
67
u truo`ng. Chu
ng minh:
: F K l mot do`ng ca
(Xem HD 263)
* 2. 21 . Cho F l truo`ng c dac so khc 2 v cho E : F l mot mo rong truo`ng c bac
ba` ng 2. Dat
Nguyen Chnh T
68
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
S(E 0);
c) To`n tai v han cc mo rong bac hai E1, E2 . . . cua Q sao cho
Ei Ej , i 6= j.
t (sai khc dang ca
u) mot truo`ng c dng p2 pha`n tu.
d) To`n tai duy nha
(Xem HD 264)
Nguyen Chnh T
ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro
69
RO
RO
NG HU
U HAN V MO
NG DAI SO
MO
T CU
A MO
RO
RO
NG HU
NG DAI SO
U HAN V MO
3.1 TNH CHA
hon sau dy :
3
Menh de` 3.1. Cho K : F l mot mo rong truo`ng v u1, . . . , un K sao cho u1 dai
u han trn F .
l mo rong hu
ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn n. Voi n = 1 ta c mo rong don
Chu
dai so nn l mo rong hu
u han. Gia thie t ke t qua dng cho k. Dat
E = F (u1, . . . , uk ). Ta c
[F (u1, . . . , uk+1) : F ] = [F (u1, . . . , uk+1) : E][E : F ].
Theo gia thie t quy nap, ta c [E : F ] hu
u han. Mat khc, ta c mo rong
hu
u han. Suy ra F (u1, . . . , uk+1) : F l mo rong hu
u han.
Nguyen Chnh T
70
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
n
`
`
Tap hop {1, u, . . . , u } l mot tap gom n+1 phan tu trong K nn phu thuoc tuye n
tnh. Do d to`n tai quan he tuye n tnh khng ta`m thuo`ng a0 +a1u+ +anun = 0.
[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ] = n.
Do d [F (u) : F ] | n. Vay bac cua u l uoc cua n.
`
`
u
u
e
D
ie
u
kie
n
d
c
d
o
c
do
Me
nh
d
3.1.
Nguyen Chnh T
ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro
71
n
`
c b0 + b1u + + bnu = 0 voi bi K khng dong tho`i ba` ng 0. Xt mo rong
so trn F .
. TRUO
. BAO
DAI SO
` NG CON CC PHA
` N TU
` NG DNG DAI SO
3.2 TRUO
`
Menh de 3.5. Cho K : F l mot mo rong truo`ng. Tap hop
E = {u K | u dai so trn F }
Nguyen Chnh T
72
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Nhan xt 3.6. Truo`ng con E cc pha`n tu dai so cua R trn Q l mot mo rong v
han trn Q. That vay, neu [E : Q] = n th de dng ch ra mot phan tu dai so thuoc
c bac lon
Mot truo`ng K duoc goi l dng dai so ne u moi da thu
D
i
nh
ngh
a.
ng minh
dien thuo`ng duoc goi l Dinh l co ban cua dai so . Ta se dua ra mot chu
Nhan xt 3.7. Cho K l mot truo`ng. Cc menh de` sau l tuong duong :
c thuoc K[x] c bac lon hon khng de`u phn tch thnh tch cc
(ii) moi da thu
t ;
nhn tu bac nha
Nguyen Chnh T
ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro
73
Dinh ngha.
V du 13. Truo`ng C l bao dng dai so cua R nhung khng phai l bao dng dai so
cua Q.
Menh de` 3.8. Cho K : F l mo rong truo`ng, trong d K dng dai so. K hieu E l
truo`ng con cc pha`n tu dai so cua K : F . Khi d E l mot bao dng dai so cua F .
rng F (a0, . . . , an, u) : F l mot mo rong dai so (Menh de 3.1) nn u dai so trn
Nhan xt 3.9. Moi truo`ng con cua C de`u to`n tai mot bao dng dai so .Sau ny ta se
`
`
`
ch ra rang moi truong deu ton tai mot bao dng dai so, xem (C.1) trong Phu luc.
n Chnh T
Nguye
74
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
p
Bi ta
u.
a) Moi mo rong hu
u han cng bac de`u dang ca
bac.
`
`
`
g) Moi mo rong dai so cua Q deu l mo rong hu
u han.
t cua C
h) Truo`ng con A cc pha`n tu dai so cua C trn Q l truo`ng con lon nha
(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T
ng hu
u han v mo ro
ng dai so
3. Mo ro
75
3. 3 . Xt mo rong truo`ng F F (x) voi bie n x siu viet trn F . Cho mo rong
`
a F nhu mot truo`ng con thuc su. Chu
ng minh rang
M F (x) voi M chu
3
a) x + 4 trn Q( 11) ;
b) x2 + 1 trn Q( 2) ;
5
2
c) x + 5x 25x 5 trn Q( 2, 3, 1 i).
(Xem HD 265)
3. 5 . Trong moi truo`ng hop sau, xt xem u c sinh ra mo rong duoc ch ra cua truo`ng
Q hay khng ?
a) u = 2 + 5 trong Q( 2, 5) ;
2
3
b) u = + 3 trong Q( 3 3) ;
3
21
c) u =
trong Q( 2) ;
1+ 2
d) u = v 2 + v + 1 trong Q(v), voi v l nghiem cua f = x3 + 5x 5.
(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T
76
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
c khc 0. Chu
ng minh
3. 6 . Cho F K l mo rong dai so v f K[x] l mot da thu
(Xem HD 265)
ng minh ra` ng E l bao dng dai so cua
3. 7 . Cho E : F l mot mo rong dai so . Chu
(Xem HD 266)
ng minh ra` ng
* 3. 8 . Cho K : F l mot mo rong hu
u han voi F l truo`ng v han. Chu
a F .
K : F l mo rong don khi v ch khi K ch c hu
u han cc truo`ng con chu
(Xem HD 266)
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
77
C KE V COMPA
` NG THUO
DUNG HNH BA
dung hnh xuat hien thoi Hy Lap co dai v xt bi ton dungda gic de`u n-canh
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
78
Sj1 := {P0, P1, . . . , Pj1} boi mot trong 3 php dung sau :
giao cua 2 duo`ng thang phn biet, trong d moi duo`ng thang
`
i
ie
S
;
d
qua
2
d
m
ba
t
ky
cu
a
j1
Dinh ngha.
giao cua mot duo`ng thang qua 2 diem cua Sj1 v mot duo`ng
`
trn c tm tai mot diem cua Sj1 v c bn knh bang khoang
cch giu
a 2 diem trong Sj1 ;
Trong
giao cua 2 duo`ng trn phn biet, trong d moi duo`ng trn c
giu
a 2 diem trong Sj1.
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
79
duoc. Mot doan thang goi l dung duoc neu 2 diem mt dung
D
i
nh
ngh
a.
duoc. Mot duong trn goi l dung duoc neu c tm l mot diem
duoc.
D
i
nh
ngh
a.
ie
u
ne
u
d
m
(x,
0)
R
du
ng
d
o
c.
R
rng, do di cua mot doan
Dinh ngha.
2
t diem dung duoc. Khi d
Dinh l 4.1. Cho P = (, ) R l mo
[Q(, ) : Q] = 2r voi r N.
ng minh. Cho P0, P1, . . . , Pn = P l mot dy hu
Chu
u han nhu trong dinh ngha
Nguyen Chnh T
80
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
dung duoc. Ta c
He qua 4.3. Khng the dung duoc diem ( 3 2, 0). Ni cch khc khng the ga p di
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
81
He qua 4.4. Khng the dung duoc diem ( , 0). Ni cch khc khng the dung
duoc hnh vung c dien tch ba`ng dien tch hnh trn bn knh 1.
` U KIE
N CA
` N DE
DA GIC DE
`
`
4.2 DIE
C KE
THUO
V COMPA
p quen thuoc trong dung hnh.
Ta nha c lai cc ke t qua so ca
Bo de` 4.5.
(i) Trung diem cua doan thang dung duoc l dung duoc.
(ii) Ne u 3 dnh cua mot hnh bnh hnh dung duoc th dnh cn lai dung duoc
(tuong duong voi php dung duo`ng thang song song voi mot duo`ng thang cho
Nguyen Chnh T
82
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Bo de` 4.6. Ne u (a, 0) l diem dung duoc th (0, a) v (a, 0) l diem dung duoc.
ng minh. Truoc tin ta dung truc tung. Diem (1, 0) dung duoc v n l giao
Chu
cua truc honh voi duo`ng trn tm (0, 0) v di qua (1, 0). Truc tung l duo`ng
`
thang di qua giao diem cua 2 duo`ng trn lan luot c tm (1, 0) v (1, 0) bn knh
bang 2.
Diem (0, a) dung duoc v n l mot trong 2 giao diem cua truc tung voi duo`ng
trn tm (0, 0) di qua (a, 0). Ngoi ra duo`ng trn ny ca t truc honh tai diem
Menh de` 4.7. Diem (a, b) dung duoc khi v ch khi a v b dung duoc.
tu cua hnh
Suy ra diem (0, b) dung duoc. Diem (a, b) dung duoc v n l diem thu
Nguoc lai, ne u (a, b) l diem dung duoc. Xt 2 duo`ng trn tm (0, 0) v (1, 0) di
qua (a, b). Giao diem cua chng l (a, b) v (a, b). Duo`ng thang di qua 2 diem
ny cat truc honh tai (a, 0) nn (a, 0) dung duoc. Diem (0, b) dung duoc v n
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
83
tu cua hnh bnh hnh c 3 diem (0, 0), (a, 0) v (a, b) dung duoc.
l diem thu
ie
ie
u
D
e
n
lu
o
t
d
m
(b,
0)
du
ng
d
o
c
v
n
l
mo
t
trong
cc
giao
d
m
cu
a
tru
c
honh
u
u
dung d oc v c > 0 th c dung d oc.
a+b
minh a E. Do (a, 0) v (b, 0) dung duoc, diem giu
a Q = 2 , 0 dung duoc.
Giao diem cua truc honh v duo`ng trn tm Q qua (0, 0) l (a + b, 0). Do d
a + b dung duoc.
u
ie
u
dung d oc nn d m (0, b 1) dung d oc. Theo Bo de` 4.5, diem (a, b 1) dung
duoc. Giao diem cua duo`ng thang qua (0, b) v (a, b 1) voi truc honh l diem
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
84
ie
o
ie
D
u
o
ng
trn
tm
Q
qua
d
m
(0,
1)
ca
t
tru
c
honh
ta
i
2
d
m
c
to
a
d
(u,
0)
v
Ta xt bi ton dung da gic de`u n canh. R rng da gic de`u n canh dung duoc
2
`
ngha l diem cos( n ), sin( n ) dung duoc. Dieu d tuong duong voi cos( n ) l
mot so dung duoc. Trong pha`n ny ta ch dua ra die`u kien ca`n cua bi ton cho
truo`ng hop n = p nguyn to. Ket qua day du se duoc xt trong pha`n sau (xem 9).
2
2i/p
Q Q cos( p ) Q(e
). Ta c
2 cos(2/p)e2i/p = (e2i/p)2 + 1.
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
85
2i
p
[Q(e ) : Q cos(2/p) ] = 2.
2
Suy ra [Q cos( p ) : Q] = p1
. Do cos( 2
) dung duoc, ta c p = 2t + 1. Hon the ,
2
p
so nguyn to Fermat1.
ng minh ke t qua sau:
Nhu the ta d chu
Menh de` 4.9. Ne u da gic de`u p canh (p nguyn to ) dung duoc th p l so nguyn
to Fermat.
ng minh ra`ng da gic de`u 17
Nhan xt 4.10. Nam 19 tuoi, Gauss (1777-1855) chu
1
2
m
t ca nhu
Nam 1640, Fermat (1601-1665) cho ra` ng ta
ng so c dang Fm := 2 + 1 voi m N de`u nguyn to . Tuy nhin hon 100 nam sau,
t ca nhu
Euler (1707-1783) ch ra ra`ng F5 = 232 + 1 = 641.6700417. C the de dng kiem tra ke t qua d voi Maple. Thuc ra ta
ng so Fm voi
ng voi m > 4.
chng ta van chua bie t nhu
ng so nguyn to Fermat no u
Nguyen Chnh T
86
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
c:
canh dung duoc ba` ng cch ch ra cng thu
2
1
1
1
cos
=
+
17 +
34 2 17 +
17
16
16
16
r
q
q
1
17 + 3 17 34 2 17 2 34 + 2 17.
8
p
Bi ta
e) Toa do cua mot diem dung duoc na` m trong truo`ng con cua R v c bac trn
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
87
f) Mot doan thang do di khng the dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.
nguyn to.
h) Ne u da gic de`u p (nguyn to ) canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa th
p l so nguyn to Fermat.
i) Da gic de`u 65537 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.
(Xem HD 267)
Q( 1, . . . , j1), j = 1, . . . , n 1.
(Xem HD 267)
ng minh chie`u nguoc lai cua pht bieu trn: ne u ,
4. 3 . Dng Dinh l 4.8 de chu
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
88
(Xem HD 269)
(Xem HD 269)
ng minh ra` ng truo`ng cc so dung duoc l mot mo rong dai so trn Q nhung
4. 7 . Chu
ng minh ra` ng da gic de`u nam canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.
4. 8 . Chu
(Xem HD 270)
2
ng minh ra` ng c the chia 3 gc
4. 9 . Chu
ba` ng thuoc ke v compa.
5
(Xem HD 270)
ng minh ra`ng khng the dung da gic de`u 18 canh ba`ng thuoc ke v compa.
4. 10 . Chu
ng minh ra`ng khng the dung da gic de`u 9 canh ba`ng thuoc ke v compa.
4. 11 . Chu
(Xem HD 270)
Nguyen Chnh T
c ke v compa
` ng thuo
4. Dung hnh ba
89
ng minh ra` ng ta c the chia 3 mot gc cho truoc ba` ng compa v mot thuoc
4. 13 . Chu
A
M
N
B
/3
u
Hnh 1: Chia 3 mot gc ba`ng compa v thuoc dnh da
u 2 diem N, D c do di ba` ng r.
Gia su trn thuoc, ta dnh da
\ ba` ng .
Dung gc AOB
Nguyen Chnh T
90
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
(Xem HD 271)
Nguyen Chnh T
91
A MO
` NG PHN R CU
T DA THU
C
5.1 TRUO
Dinh ngha.
i = 1, . . . , n.
c cua
V du 14. Ne u K l mot bao dng dai so cua F th K phn r moi da thu
F [x].
2
1
t ca cc truo`ng con cua C
voi = e 3 = 2 + i 23 (ch ra` ng 3 = 1). R rng ta
3
3
3
3
2
`
Nguyen Chnh T
2,
2) = Q( 2, ) l
92
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Dinh ngha.
`
`
V du 16. Ta xy dung truo`ng phn r cua f = x2 +x+1 trn Z2. Trong truo`ng hop
t kha quy
ny ta khng the dng nghiem trong C nhu trong V du 15. R rng f ba
trn Z2. Goi Z2() l mo rong don sao cho l mot nghiem cua f . Khi d Z2() c 4
pha`n tu 0, 1, v 1 + . Ta c 2 + + 1 = 0. R rng (1 + )2 + (1 + ) + 1 = 0,
nn f c 2 nghiem trong Z2(), do d f phn r trong Z2(). Suy ra Z2() l
`
truong phn r cua f trn Z2.
Nguyen Chnh T
93
f = (x2 3)(x3 + 1) Q[x]. Tap nghiem cua f trong C l {1, 3, , 2}, voi
`
phn r cua g trn F . Goi Eh l truong phn r cua h trn Eg v c [Eh :
Eg ]|(n m)!. Khi d Eh cung l truo`ng phn r cua f = gh trn F . Hon the
[Eh : F ] = [Eg : F ][Eh : Eg ] l uoc cua m!(n m)!, do d [Eh : F ] l uoc cua n!.
t kha quy. Goi l mot nghiem cua f . Dat F1 = F (). Ta
Xt truo`ng hop f ba
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
94
c trn Q
han cua Q hay Zp. Do d, c the tm duoc truo`ng phn r cua mot da thu
hay Zp.
c f = x3 + 3x2 + 3x + 4 Q[x].
V du 18. Cho da thu
>
f:=x^3+3*x^2+3*x+4;
f := x3 + 3 x2 + 3 x + 4
Ta xc dinh dang nhn tu ha cua f trn Q.
>
factor(f);
x3 + 3 x2 + 3 x + 4
t kha quy. Goi l mot nghiem cua f . Phn tch f trong vnh
Nhu the f ba
>
alias(alpha=RootOf(f,x)):
Nguyen Chnh T
>
factor(f,alpha);
(x ) (x2 + 3 x + x + 3 + 3 + 2)
D l dang nhn tu ha cua f trong Q()[x], tie p tuc goi l mo t nghiem cua
hai trong bieu dien trn. Sau d phn tch f trong Q(, )[x].
nhn tu thu
>
g:=factor(f/(x-alpha));
g := x2 + 3 x + x + 3 + 3 + 2
>
alias(beta=RootOf(g,x)):
>
factor(f,{alpha,beta});
(x ) (x + 3 + + ) (x )
c h = x4 + x2 + 2 Z3[x].
V du 19. Xt da thu
>
h:=x^4+x^2+2;
h := x4 + x2 + 2
Ta xc dinh dang nhn tu ha cua h trong Z3[x].
>
Factor(h) mod 3;
x4 + x2 + 2
Nguyen Chnh T
95
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
96
t kha quy trn Z3. Goi l mot nghiem cua h v tm dang nhn
Nhu the h ba
>
Factor(h,gamma)mod 3;
(x + 2 ) (x + ) (x + 3) (x + 2 3)
`
K2 tuong ung l truong phn r cua f trn F1 v cua
f = (an)xn + + (a0) F2[x] trn F2. Khi d mo rong thnh mot
c to i tieu cua .
Goi K1 l mot nghiem cua f v k hieu m F1[x] l da thu
Nguyen Chnh T
97
u
u F1[x] F2[x], theo dinh l phn tch do`ng ca
u, mo rong thnh dang ca
ca
ng
Ta c K1, K2 lan luot l truo`ng phn r cua f1 v f1 trn cc truo`ng tuong u
u : K1 K2 thoa
F1() v F2(). Theo gia thie t quy nap, to`n tai dang ca
Ton tai mot F -tu dang ca u cua K bie n thnh khi v ch khi v c cng
c to i tieu trn F .
mot da thu
c
tieu cua . Khi d () = cung l nghiem cua g nn g cung chnh l da thu
Nguyen Chnh T
98
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
u mo
l truo`ng phn r cua f trn F () v F (). Theo menh de` trn, dang ca
C TCH DUOC
5.2 DA THU
c l d1 = ad2
trong F [x] v d2 = (f, g) trong K[x]. Khi dd1 d2 trong K[x], tu
voi a K. Suy ra ne u f v g nguyn to cng nhau trong F [x] th chng khng c
mot mo rong truo`ng no cua F .
nghiem chung trong ba t cu
ng minh. R rng d1|d2 trong K[x]. Mat khc, to`n tai k, h F [x] sao cho
Chu
Nguyen Chnh T
99
D
i
nh
ngh
a.
cu
a
f
trn
F l dang ca
nghiem ui.
V du 20. Cho F l truo`ng c dac so p v a F thoa die`u kien khng c can bac
c hu
c
p trong F (v du a = t trong truo`ng cc phn thu
u t Zp(t)). Ta c da thu
t kha quy (Bi tap 5. 10) trong F [x]. Goi b l mot nghiem cua f .
f = xp a ba
Khi d,
xp a = xp bp = (x b)p
t kha quy c the c
c ba
trong truo`ng phn r cua f trn F . Nhu the mot da thu
nghiem boi.
Nguyen Chnh T
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
100
c cua
Cho f = anxn + + a1x + a0 F [x]. Dao hm hnh thu
i
a
f
,
k
hie
u
f
,
l
d
thu
c
d
nh
bo
i
Dinh ngha.
f = nanxn1 + + a1 F [x].
(f + g)0 = f 0 + g 0 ;
(f g)0 = f 0g + f g 0.
thay rang cung l nghiem cua f . Do d (f, f 0) 6= 1 (xem 5.6). Nguoc lai, ne u
(f, f 0) 6= 1 th f v f 0 c nghiem chung trong truo`ng phn r cua f . Ne u
l.
Nguyen Chnh T
101
tuong duong :
(i) f c nghiem boi ;
(ii) (f, f 0) 6= 1 ;
c cua xp ;
(iii) F c dac so p > 0 v f l mot da thu
c cua x .
p > 0 v f l mot da thu
g(x) = (x ui)mi , mi 1.
Khi d
f (x) = g(xp) = (xp ui)mi = (x i)pmi ,
Nguyen Chnh T
102
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
D
i
nh
ngh
a.
bat kha quy cua f deu khng c nghiem boi. Mot truo`ng F goi l
Menh de` 5.9. Mot truo`ng c dac so 0 l hon chnh. Mot truo`ng c dac so p l
`
`
hon chnh khi v ch khi moi phan tu cua F deu c can bac p trong F .
ng minh. Ke t qua hien nhin cho truo`ng c dac so 0 (xem 5.8). Xt truo`ng
Chu
`
`
hop F c dac so p. Neu ton tai mot phan tu a F khng c can bac p trong F . Khi
c xp a khng tch duoc. Nguoc lai, gia thie t moi pha`n tu cua F de`u c
d da thu
X
X p
X
f =
ai(xp)i =
bi (xp)i = (
bixi)p.
t kha quy. Mu thuan ny ko theo F hon chnh.
Nhu vay f khng ba
Nguyen Chnh T
103
u
V du 21. Moi truo`ng hu
u han de`u l truo`ng hon chnh. That vay, tu do`ng ca
Frobenius:
: F F
a
7 ap
u v n l mot don ca
u. Do d moi pha`n tu cua F de`u c can bac p
l mot dang ca
trong F .
V du 22. Moi truo`ng dng dai so de`u hon chnh.
p
Bi ta
`
c deu phn r trong mot mo rong no d.
a) Moi da thu
Nguyen Chnh T
104
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
c cua x .
so p v f l mot da thu
cng so boi.
(Xem HD 271)
5. 2 . Cho f F [x] c deg(f ) = n > 0 v E = F (1, . . . , r ) voi 1, . . . , r l
ng minh ra`ng :
nghiem cua f voi r n. Cho K l mot truo`ng phn r f . Chu
u tu` E vo K.
a) To`n tai mot F -do`ng ca
Nguyen Chnh T
105
l mot truo`ng hon chnh. Suy ra moi mo rong dai so trn Zp l mot truo`ng
hon chnh.
(Xem HD 272)
c
5. 4 . Xy dung truo`ng phn r cua cc da thu
x3 1, x4 + 5x2 + 6, x6 8, x5 2
ng trn Q.
trn Q v tnh bac cua cc mo rong tuong u
c x3 + 2x + 1 v x3 + x2 + x + 2 trn
5. 5 . Xy dung truo`ng phn r cua cc da thu
106
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
(Xem HD 272)
trn Q.
ng minh ra` ng
5. 8 . Cho F l truo`ng c dac so 0, cho f, g F [x] v d = (f, g). Chu
pe
t kha quy, tch duoc. Suy ra,
c ba
f = g(x ) voi e 0 v g F [x] l da thu
moi nghiem cua f de`u c chung so boi trong truo`ng phn r cua f .
(Xem HD 273)
ng minh
5. 10 . Cho F l truo`ng c dac so p v a F khng c can bac p trong F . Chu
Nguyen Chnh T
107
ng minh ra` ng :
Chu
u, |F = } [E : F ]
]{ : E K | l F -do`ng ca
c xay ra khi K chu
a n nghiem phn biet cuaf .
v dang thu
Nguyen Chnh T
(Xem HD 274)
108
RO
`NG
NG TRUO
Chuong 1. MO
Nguyen Chnh T
Chuong 2
T GALOIS
L THUYE
U V TRUO
RO
`NG TRUNG GIAN CUA MO
`NG
NG CA
NG TRUO
TU DA
u cua mo rong
u nhm Aut(E/F ) cc tu dang ca
Trong bi ny, ta nghin cu
c trn F .
truo`ng E : F , dac biet voi truo`ng hop cua truo`ng phn r cua mot da thu
Aut(E/F
) v tap
D
o
ng
tho
i,
ta
nghin
cu
u
tu
o
ng
u
ng
giu
a
ta
p
cc
nhm
con
cu
a
109
110
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
U CU
A MO
RO
NG CA
NG TRUO
` NG
6.1 NHM CC TU DA
`
`
`
Bo de` 6.1. Cho E : F l mot mo rong truo`ng. Tap ta t ca cc F -tu dang ca u cua E
l nhm con cua nhm Aut(E), goi l nhm cc F -tu dang cau cua E : F , k hieu
Aut(E/F ).
t. Tch cua hai F -dang
ng minh. Tap Aut(E/F ) 6= do chu
a php do`ng nha
Chu
u l F -dang ca
u. Do d Aut(E/F ) l nhm con
u v nghich dao cua F -dang ca
ca
cua Aut(E).
Bo de` 6.2. Cho E : F l mot mo rong truo`ng v u E dai so trn F . Goi m F [x]
c toi tieu cua u. Cho : E E l mot F dong cau. Khi d (u) cung
l da thu
l nghiem cua m.
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
111
]{ : E K | l F -do`ng ca u, |F = } [E : F ]
a n nghiem phn biet cua f .
c xay ra khi K chu
v dang thu
`
2 ton tai do 2 de`u c cng mot da thu
c to i tieu v cc mo rong don cua
hop thu
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
112
2i
nghiem cn lai cua f l 3 2 v 2 3 2, voi = e 3 , de`u khng thuoc Q( 3 2). Do
d G = 1.
Nhan xt 6.5.
u bie n
(i) Cho E = F (u1, . . . , ur ) voi ui dai so trn F . Khi d moi F -tu do`ng ca
nhm hu
u han. Hon the, mot F -tu dong cau hon ton xc dinh khi biet tap
ng Sn.
Aut(E/F ) l mot nhm con cua nhm doi xu
(Aut(Ef /F ) : 1) [Ef : F ].
Da u = xay ra khi f tch duoc.
u han G.
Ch , ta k hieu (G : 1) hay |G| cho ca p cua mot nhm nhn hu
Nguyen Chnh T
u v trUo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng trUo
6. Tu Da
113
m1
m
r
u han trn F .
Menh de` 6.7. Cho E : F v L : F l cc mo rong truo`ng voi E hu
Khi d
(i) So F -do`ng ca u tu` E vo L khng vuot qu [E : F ]. Dac biet
(Aut(E/F ) : 1) [E : F ].
u han K trn L v mot F -do`ng ca u tu` E vo K.
(ii) To`n tai mot mo rong hu
ng l cc da thu
c toi tieu cua u1, . . . , un. Dat
m1, . . . , mn F [x] tuong u
u tu` E vo K khng qu [E : F ].
tai mot F -dong cau tu` E vo K v so F -do`ng ca
u tu` E vo L K khng qu [E : F ].
t, so cc F -do`ng ca
D
a
c
bie
Nguyen Chnh T
114
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
A MO
RO
` NG TRUNG GIAN CU
NG TRUO
` NG
6.2 TRUO
a F goi
Cho E : F l mo rong truo`ng. Cc truo`ng con cua E chu
D
i
nh
ngh
a.
l cc truo`ng trung gian cua mo rong E : F . K hieu F l tap tat
T (H) = {b E| (b) = b, H}
l mot truo`ng trung gian cua E : F , goi l truo`ng trung gian co dinh boi H.
Bo de` 6.9. Cho K l truo`ng trung gian cua mo rong E : F . Khi d Aut(E/K) l
mot nhm con cua Aut(E/F ), goi l nhm con co dinh K, k hieu N (K).
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
N : F
K 7
H
N (K)
115
T : H
H 7
F
T (H)
t sau dy :
Nhan xt 6.10. Ta de dng kiem tra cc tnh cha
Ne u F K1 K2 E th N (K1) N (K2).
Ne u H1 H2 l 2 nhm con cua Aut(E/F ) th T (H1) T (H2).
(iii) H N (T (H)), H H ; tuong tu K T (N (K)), K F .
3
T (N (Q)) = Q( 2). Do d Q ( T (N (Q)).
y ra` ng H = N (T (H)), voi moi H hu
Tuy nhin, ta se tha
u han.
Nguyen Chnh T
116
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
u han. Khi d :
nhm con hu
[E : T (H)] (H : 1).
ng minh. Goi H = {1, . . . , m} voi 1 = 1. Cho 1, . . . , n voi n > m l
Chu
t:
T (H). Xt he phuong trnh tuye n tnh thua`n nha
1(1)x1 + + 1(n)xn = 0
...
(2)
m(1)x1 + + m(n)xn = 0.
Do n > m, he phuong trnh trn c nghiem khng ta`m thuo`ng trong E. Goi
t. Sau khi
v = (c1, . . . , cn) l mot nghiem cua (2) c so pha`n tu khc 0 nho nha
`
hon vi cc ci neu can, ta c the gia thie t c1 6= 0. Ta c the gia thie t c1 = 1 T (H)
ba` ng cch nhn v voi mot v huong thch hop. Ch ra` ng do 1 = 1, nn phuong
t ca
`
ng minh ra` ng ta
trnh dau cua (2) cho ta c11 + + cnn = 0. Ta ca`n chu
thnh pha`n cj cua v thuoc T (H).
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
117
t
Ne u to`n tai ci
/ T (H) th c k H sao cho k (ci) 6= ci. Tc dong k vo ta
{k 1, . . . , k m} = {1, . . . , m},
ta c v 0 := (c1, k (c2), . . . , k (cn)) cung l nghiem cua (2). Suy ra
t ca cc
v c so pha`n tu khc 0 t hon so pha`n tu khc 0 cua v. V l ! Nhu the ta
ng minh.
ci thuoc T (H), ta c die`u phai chu
u han. Khi d
He qua 6.12. Cho H Aut(E/F ) l mot nhm con hu
[E : T (H)] = (H : 1) v H = N (T (H)).
ng minh. Ta c [E : T (H)] (H : 1) do dinh l Artin. Mat khc
Chu
`
(N (T (H)) : 1) [E : T (H)] do Menh de 6.7. Suy ra
118
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
2 7
2
2 7 2
;
3 7
3
3 7
3
(
(
2 7
2
2 7 2
.
3 7 3
3 7 3
Theo Menh de` 6.6, ta c
(Aut(Q( 2, 3)/Q) : 1) = [Q( 2, 3) : Q] = 4.
ng voi 4 truo`ng hop nu trn. Dat
Nhu the 4 pha`n tu cua G tuong u
(
(
2 7 2
2 7
2
:
;
.
3 7
3
3 7 3
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
2
2
119
G }
6
=
<>
o
< >
6
< >
Q( 3)
?
Q( 6)
s
Q( 2)
? =
Q( 2,
3)
ng Galois cua mo rong Q( 2, 3).
Hnh 7: Tuong u
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
120
p
Bi ta
t.
u cua F de`u l nh xa do`ng nha
c) Moi F -tu dang ca
h) Ne u Aut(E/F ) = 1 th E = F .
i) Ne u E = F th Aut(E/F ) = 1.
u.
j) Truo`ng K(x) ch c mot K-tu dang ca
u voi Aut(C/R).
k) Nhm Aut(K(x)/K(x2)), voi K c dac so khc 2, dang ca
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
121
2i
3
v Ef
(Xem HD 276)
p cua G v xt
c x5 2 trn Q. Xc dinh ca
6. 3 . Cho G l nhm Galois cua da thu
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
122
(Xem HD 281)
ng minh ra`ng Aut(Q()/Q) l nhm aben voi = e
6. 5 . Chu
2i
n
v n N.
(Xem HD 281)
a) F = Q ;
b) F = Zp .
(Xem HD 281)
ng minh hoac bc bo cc menh de` sau dy :
6. 7 . Chu
(a) = a, a F .
b) Gio ng nhu trn voi gia thuye t thm l truo`ng E hu
u han.
(Xem HD 281)
Nguyen Chnh T
u v truo
`ng trung gian cua mo ro
`ng
ng ca
ng truo
6. Tu da
123
c sau trn Q :
thu
a) (x2 5)(x5 1) ;
b) (x2 + 3)(x5 1).
(Xem HD 281)
Aut(K/Q( 7))
(Xem HD 282)
= S3 .
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
124
RO
C V GALOIS
NG TCH DUOC, CHUA
N TA
MO
Trong bi ny, ta xt cc mo rong truo`ng dac biet hon nha` m tm die`u kien de
c to i tieu
Mot mo rong dai so E : F goi l tch duoc ne u da thu
D
i
nh
ngh
a.
c to i tieu x2 t2
V du 27. Mo rong Z2(t2) Z2(t) l khng tch duoc v da thu
u
u
tch d oc th F M v M E l cc mo rong tch d oc.
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
125
ng l cc da thu
c to i tieu cua trn F v M . R rng g | f .
v g M [x] tuong u
c f l tch duoc. Suy ra g l tch duoc.
Do F E tch duoc, da thu
t ra
t dac biet duoc the hien sau dy.
Mo rong tch duoc c mot tnh cha
t mo rong
Dinh l 7.2 (Pha`n tu nguyn thuy). Cho E = F (1, , n) l mo
u han cua F sao cho 2, , n tch duoc trn F . Khi d to`n tai E sao cho
hu
E = F ().
ng minh. Ne u F l truo`ng hu
Chu
u han th E hu
u han v do d nhm nhn E
cc pha`n tu khc 0 l nhm cyclic (xem Bi tap 0. 18). Goi u l mot pha`n tu sinh
ket qua l hien nhin. Neu ket qua dng voi n = 2 th tu` gia thie t quy nap, ta c
cho n = 2.
Nguyen Chnh T
126
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
c to i
Xt E = F (v, w) voi w tch duoc trn F . Goi f, g F [x] la`n luot l da thu
`
v han, ton tai c F sao cho
vi v
c 6=
, i = 1, . . . , r, j = 1, . . . , s.
w wj
Dat u = v + cw. Ta se ch ra ra` ng v, w F (u), do d F (v, w) = F (u).
Dat h = f (u cx) F (u)[x]. Ta c
h(w) = f (u cw) = f (v) = 0.
Ne u c wj voi 1 j s no d l nghiem cua h th
h(wj ) = f (u cwj ) = 0.
Nhu the to`n tai i thoa 1 i r sao cho u cwj = vi. Hay c(w wj ) = vi v.
Suy ra (h, g) = x w trong K[x]. Suy ra x w F (u)[x] (xem Bo de` 5.6), dac
ng minh.
biet w F (u). Ta c die`u phai chu
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
127
C
A MO
RO
N CU
NG GALOIS V CHUA
N TA
7.2 TIU CHUA
c to i tieu
Mot mo rong dai so E : F goi l chuan ta c ne u da thu
Dinh ngha.
`
Nhan xt 7.4. Cho E : F l mot mo rong chuan tac v tch duoc. Cho f F [x]
`
Ta d biet rang voi mot mo rong truo`ng E : F th ni chung
F ( T (N (F )) = T (Aut(E/F )).
u dang thu
c xay ra.
Ta xt nhu
ng mo rong truo`ng m da
Mot mo rong hu
u han E : F duoc goi l mo rong Galois ne u
Nguyen Chnh T
128
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
ng truo`ng E : F . Cc
Dinh l 7.5 (Tiu chuan cua mo rong Galois). Cho mo ro
u han trn F .
(v) E : F l mo rong chuan tac, tch duoc v hu
ng minh.
Chu
(i) = (ii) Xem Menh de` 6.6.
Galois.
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
129
y G = Aut(E/F ).
(iii) = (iv) La
(iv) = (v) Theo Dinh l Artin (6.11), ta c [E : F ] [G : 1]. Suy ra E : F hu
u
c
Dat N = { | G} = {1, . . . , m}. Xt da thu
m
Y
(x i) = xm + a1xm1 + + am E[x].
g=
i=1
c do i xu
ng cua 1, . . . , m, ta c (ai) = ai, i = 1, . . . , m.
de`u l cc da thu
c to i tieu cua , ta c f | g. Mat
Suy ra ai F hay g F [x]. V f l da thu
`
`
Q
c mi phn r trong E, do d E l truo`ng phn r cua f = mi
tac, cc da thu
Nguyen Chnh T
130
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
c f l tch duoc.
trn F . Hon the , do mo rong E : F l tch duoc, da thu
D
i
nh
ngh
a.
Q
c f = mi l tch duoc. Truo`ng E
voi moi i = 1, . . . , n. Do mi tch duoc, da thu
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
131
Dinh l 7.5 cho ta tiu chuan cua mot mo rong Galois. Ke t qua sau cho ta tiu
chuan cua mo rong chuan ta c.
F nn ton tai F dang cau F () F (). R rng E() v E() la`n luot l
u
truo`ng phn r cua f trn F () v F () nn mo rong thnh F dang ca
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
132
> K k
6
E()
6
3 E()
6
E
6
F ()
F ()
F
u voi E().
Hnh 8: So do` ch ra E() dang ca
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
133
p
Bi ta
a) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong chuan ta c.
c.
g) Moi mo rong chuan ta c de`u l truo`ng phn r cua mot da thu
c.
h) Moi mo rong Galois de`u l truo`ng phn r cua mot da thu
i) Mot mo rong hu
u han l Galois khi v ch khi n l truo`ng phn r cua mot
c tch duoc.
da thu
k) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong don.
Nguyen Chnh T
134
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
tch duoc.
chuan ta c.
n) Ne u F M E c F E l mo rong Galois th F M v M E
Galois.
(Xem HD 283)
7. 2 . Cho F E K l cc mo rong truo`ng. Ne u F E v E K l cc mo
(Xem HD 283)
ng to ra` ng moi mo rong bac 2 trn truo`ng c dac so khc 2 de`u l cc mo
7. 3 . Chu
`
rong Galois. Khang dinh trn c dng cho truong c dac so 2 khng ?
(Xem HD 283)
7. 4 . Cho F l truo`ng c dac so p v f = xp x a F [x]. Xc dinh truo`ng phn
Nguyen Chnh T
c v Galois
ng tch duoc, chua
n ta
7. Mo ro
n
7. 5 . Cho f = xp x Zp[x] v
135
c sau trn Q.
7. 9 . M ta nhm Galois cua cc da thu
a) f = (x2 2)(x2 3)(x2 5) ;
b) g == xp 2 voi p nguyn to ;
c) h = x4 14x2 + 9.
(Xem HD 284)
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
136
ma tran
!
a b
0 1
voi a, b Zp v a 6= 0.
(Xem HD 285)
(Xem HD 285)
cap 3 th tat ca cc nghiem cua f deu l nghiem thuc.
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
137
T GALOIS
N CUA L THUYE
8 DINH L CO BA
Nha c lai, voi mot mo rong F E cho truoc, k hieu F l tap cc truo`ng trung
ng Galois.
nh xa N v T , goi l cc tuong u
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
138
Gal(T (H)/F )
= G/H.
ng minh. Do E : F l mo rong hu
Chu
u han nn G hu
u han. Khi d H H,
(i) Ta c
T (H1) T (H2) = H1 = N (T (H1)) N (T (H2)) = H2.
(ii) Voi H H, ta c E : T (H) l mo rong Galois. Do d
[E : T (H)] = (H : 1).
Cho H1 H2 l cc nhm con cua G. Suy ra
F T (H2) T (H1) E.
Ta c(H2 : 1) = (H2 : H1)(H1 : 1). Suy ra
[E : T (H2)] = (H2 : H1)[E : T (H1)]
= [E : T (H1)][T (H1) : T (H2)].
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
139
1(y) = (x) = x = y.
Suy ra y T (H 1). Do d T (H) T (H 1).
Nguoc lai, cho y T (H 1). Khi d, voi moi H, ta c ( 1)(y) = y.
1
Dat x = (y), ta c
( 1)(y) = (x) = y = x.
Nhu the (x) = x, H. Suy ra x T (H), do d y = x T (H).
Vay T (H 1) = T (H).
cho y = x M , ta c
1(y) = 1(x) = (x) = x = y.
Suy ra 1 N (M ).
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
140
ng minh N (M ).
Nguoc lai, voi moi N (M ), dat = 1. Ta chu
(iv) Gia thie t F T (H) l mo rong chuan ta c. Goi T (H) = F (1, . . . , m).
c to i tieu cua j ,
Voi moi G, ta c (i) cung l nghiem cua da thu
u, ta c
nn (i) T (H). Do d T (H) T (H). Do l dang ca
T (H) = T (H). Suy ra
N (T (H)) 1 = N ( T (H)) = N (T (H)) = H.
Hay H 1 = H, ngha l H C G.
Nguoc lai, gia thie t H C G. Do H 1 = H, G, suy ra
T (H) = T (H 1) = T (H).
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
141
u nhm :
Ta c do`ng ca
g : G Aut(T (H)/F )
|T (H) .
Ta c
Ker(g) = { G | |T (H) = id} = N (T (H)) = H.
0
0
0
ng Galois
Dat H = Im(g) Aut(T (H)/F ). K hieu T v N l cc tuong u
cua mo rong F T (H). Ta c T 0(H 0) = T (G) = F do g : G H 0 l ton
0
cau. V H hu
u han, theo tiu chuan cua mo rong Galois, ta c T (H) : F l
ng Galois u
ng voi mo rong Galois T (H) : F
mo rong Galois. Mat khc, tuong u
cho ta
H 0 7 F 7 Gal(T (H)/F ) = H 0.
Nhu the , Gal(T (H)/F )
= G/H.
4
2, 4 2, i 4 2 v i 4 2. Truo`ng phn r cua f trn Q l Q(i, 4 2).
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
142
4
4
4
4
n
n
2 7 i 2
2
7
2
:
v
:
.
i
7 i
i
7
i
y ra` ng 4 = 2 = 1. Ngoi pha`n tu don vi 1 v , , cc pha`n tu
De dng tha
cn lai cua G l :
4
4
4
4
n
n
2
2
2
7
i
2
2
3
:
;
:
;
i
7 i
i
7 i
4
4
4
n
n
2 7 i 4 2
2
2
2
:
;
:
;
i
7 i
i
7 i
v
3 :
4
n
2 7 i 4 2
i
7 i
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
143
G
6o
( 2 , )
7
( 2 )
}
6]
()
6
( )
( 2 )
( 2 , )
7 6 o
( )
( 3 )
3
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
144
Q
?
Q( 2)
Q(i 4 2)
Q(i)
Q( 4 2)
Q(i,
2)
?+
Q(i 2)
Q((1 + i) 4 2)
Q((1 i) 4 2)
)
Q(i, 4 2)
ng.
Hnh 10: So do` cc truo`ng trung gian tuong u
p 4 tuong u
ng ( 2, ), () v
cua Q l cc mo rong Galois. Cc nhm con ca
cua G. Cc mo rong cn lai de`u khng phai l mo rong Galois do cc nhm con
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
145
Qr
D
i
nh
ngh
a.
M
M
hay
,
l
tru
o
ng
con
nho
nha
t
cu
a
E
chu
M
a
1
r
i
t sau :
cha
(i) Cho M1, . . . , Mr l cc truo`ng trung gian. Khi d truo`ng hop thnh M1 Mr
t chu
ng voi nhm con lon nha
a trong cc N (Mi), tu
c l u
ng voi nhm
u
r1 N (Mi).
(ii) Cho H l mot nhm con cua G = Gal(E/F ). Goi M = T (H). Khi d nhm
t cua G chu
a trong H l N = H 1. Truo`ng trung
con chuan ta c lon nha
G
t cua F chu
t ca M , voi
ng voi N l mo rong Galois nho nha
a ta
gian tuong u
Q
Q
y ra`ng
c l
G, tu
M . Sau ny, (xem Dinh ngha 11.1) ta tha
M
G
G
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
146
xa
|M
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
147
MN
=
N
M
=
M N
F
Hnh 11:
u nhm :
M = M . Do d, ta c do`ng ca
: Gal(M N/N ) Gal(M/F )
|M .
u l mot don ca
u.
nn co dinh moi pha`n tu cua M N . Do d do`ng ca
K hieu H l anh cua . Goi MH 0 l truo`ng con cua M co dinh boi H 0. R rng
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
148
[M : F ][N : F ]
[M N : F ] =
.
[(M N ) : F ]
ng minh. Ta c
Chu
[M N : F ] = [M N : N ][N : F ] = [M : (M N )][N : F ].
Thay [M : (M N )] =
[M : F ]
[M N : F ]
ng minh.
, ta c die`u phai chu
Menh de` 8.5. Cho M, N l cc truo`ng trung gian cua mo rong truo`ng trn F thoa
( |M , |N )
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
149
H = {(1, 2) | 1 |M N = 2 |M N }
cua nhm Gal(M/F ) Gal(N/F ).
ng minh. Cho M N , goi f F [x] l da thu
c to i tieu cua . Goi
Chu
c f c toi da n nghiem, do
trong M v N . Trong truo`ng hop thnh M N , da thu
ng
d f c d
n nghiem phn biet trong M N . Nhu the M N Galois trn F .
c g (tuong
ng N ) l truo`ng phn r cua mot da thu
Mat khc, truo`ng M (tuong u
M N Galois trn F .
u
Xt do`ng ca
: Gal(M N/F ) Gal(M/F ) Gal(N/F )
( |M , |N ).
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
150
ng minh
R rng Im() H, voi H = {(1, 2) | 1 |M N = 2 |M N }. Ta chu
chng trng nhau ba` ng cch ch ra ra` ng so pha`n tu cua chng ba` ng nhau. Ta c
theo dinh l co ban:
Gal(N/F )
= Gal(M N/F ).
Gal(N/(M N ))
u Gal(M/F ) cho truoc, do`ng ca
u han che |M N c
Suy ra, voi mot do`ng ca
(H : 1) = [M : F ][N : (M N )].
Mat khc, theo he qua trn, ta c
[M : F ][N : (M N )] =
[M : F ][N : F ]
[M N : F ]
= [M N : F ]
= |Gal(M N/F )|.
Gal(M N/F )
= Gal(M/F ) Gal(N/F.
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
151
2 nhm con cua Gal(E/F ). Khi d to`n tai cc truo`ng trung gian M, N cua
ng l cc truo`ng trung gian co dinh boi G1 v G2. Khi d truo`ng trung gian
u
p
Bi ta
ng Galois l song
b) Mot mo rong hu
u han l Galois khi v ch khi cc tuong u
nh.
Nguyen Chnh T
152
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
c) Trong mot mo rong Galois F E, truo`ng co dinh boi mot nhm con cua
d) Trong mot mo rong Galois F E, truo`ng co dinh boi mot nhm con chuan
i) Nhm Galois cua mot mo rong Galois bac 4 lun l nhm aben.
t chu
a
j) Truo`ng hop thnh cua 2 truo`ng trung gian l truo`ng con nho nha
chng.
(Xem HD 285)
ng Galois cua mo rong truo`ng Q() : Q voi = e2i/7. Ch
8. 2 . Ch ra cc tuong u
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
153
ra cc truo`ng trung gian no l Galois trn Q. Trong truo`ng hop truo`ng trung
(Xem HD 287)
ng minh ra`ng
a
8. 6 . Cho K l truong phn r cua d thuc x 5 trn Q( 7). Chu
(Xem HD 288)
tap 6. 9 )
a) F = Q ;
b) F = Z2.
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
154
Trong moi truo`ng hop, goi K l truo`ng phn r cua f , xc dinh c bao nhiu
(Xem HD 288)
ng minh
a) Cho a, b F sao cho a, b v ab khng c can bac 2 trong F . Chu
Z2 Z2.
ng
b) Dao lai, cho F K l mot mo rong bac 4 c Aut(K/F )
= Z2 Z2. Chu
minh ra` ng K = F ( a, b) voi a, b v ab khng c can bac 2 trong F .
(Xem HD 289)
Nguyen Chnh T
t Galois
8. Dinh l co ban cua L thuye
155
ng to K1 6= K2 v
c) Dat K1 = Q(), K2 = Q(). Chu
K1 K2 = Q( 3) = F.
ng minh ra` ng K1, K2 v K1K2 l cc mo rong Galois trn F . M ta
d) Chu
`
nhm Galois Gal(K1K2/F ), ve so do bao hm cc nhm con v cc truo`ng
ng.
trung gian tuong u
u voi nhm cc php do i xu
ng minh ra` ng nhm Galois cua f dang ca
ng
e) Chu
cua hnh vung.
(Xem HD 290)
Nguyen Chnh T
156
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
U
T GALOIS
NG DUNG CUA L THUYE
T SO
9 MO
` NG HU
U HAN
9.1 TRUO
Nhan xt 9.1.
(i) Truo`ng hu
u han E c dac so p nguyn to . Do d truo`ng con nguyn to cua E,
(ii) Truo`ng hu
u han E c dac so p th c q = pn pha`n tu, voi n = [E : Fp].
cua n.
ng minh. Cho E l mot truo`ng hu
Chu
u han c truo`ng con nguyn to Fp. Ta bie t
ra`ng nhm nhn E = E\{0} l mot nhm cyclic. Goi l pha`n tu sinh. R rng
E = Fp().
u han E c pn pha`n tu (p nguyn to ) dang ca u voi
Menh de` 9.3. Mot truo`ng hu
n
truo`ng phn r cua xp x trn Fp, c nhm Galois l nhm cyclic ca p n sinh boi
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
157
nh xa Frobenius : a 7 ap. Suy ra voi moi n N, to`n tai duy nha t (sai khc
p pn 1 nn apn1 = 1, voi
ng minh. Do E = E\{0} l nhm nhn ca
Chu
n
c xp x. Hon
moi a E . Suy ra, moi pha`n tu cua E de`u l nghiem cua da thu
n
c xp x khng the c qu pn nghiem, do d E l truo`ng phn r cua
nu
a, da thu
n
pn
p
c x x tch duoc trn Fp nn E l mo rong Galois trn
x x trn Fp.V da thu
p n. Goi E l pha`n tu c ca
p pn 1 trong
Fp v nhm Galois G cua n c ca
i
p l n. Do
nhm cyclic E . Do i() = p 6= i < n v n() = nn c ca
d G l nhm cyclic sinh ra boi .
He qua 9.4. Cho Fpn l truo`ng c pn pha`n tu. Moi truo`ng trung gian cua Fpn : Fp
deu l mo rong Galois cua Fp v tuong ung 1-1 voi tap cc uoc cua n.
p n. Do d chng tuong u
ng 1-1 voi
1-1 voi cc nhm con cua nhm cyclic () ca
t bac d trn Fp (dang ca
u voi
cc uoc cua n. Voi d | n, truo`ng trung gian duy nha
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
158
He qua 9.5. Cho f Fp[x] ba t kha quy bac d n. Khi d f l mot nhn tu cua
pn
x x khi v ch khi d | n.
n
n
p
`
nam trong truo`ng phn r cua x x. Do d d = [Fp() : Fp] l mot uoc cua n.
d
pn
x x.
t ca cc da thu
t
c chuan tac, ba
Su dung Maple 4. He qua trn cho ta xc dinh ta
d
kha quy bac d (v bac d0 | d) trn Zp ba` ng cch tm dang nhn tu ha cua xp x.
truo`ng Z3.
>
Factor(x^(3^4)-x)mod 3 ;
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
159
S
y ra`ng n l mot mo rong dai so
Fp =
Fpr . Khi d Fp l mot truo`ng. De tha
r1
cua Fp, v do d l mo rong dai so cua E. Cuo i cng n l mot truo`ng dng dai so
Nguyen Chnh T
160
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
v voi moi f Fp[x], to`n tai l de f Fpl [x]. Truo`ng phn r cua f trn Fpl l mo
a trong Fp.
rong hu
u han cua Fp do d c dang Fpm nn chu
luc.
` NG V DA THU
C CHIA DUO
` NG TRN
9.2 TRUO
D
i
nh
ngh
a.
`
u
F
.
Tru
o
ng
phn
r
E
cu
a
x
1
trn
F
d
o
c
go
i
l
tru
o`ng chia
duo`ng trn bac n (trn F ).
t ca cc
Nhan xt 9.8. Mot nghiem cua xn 1 goi l can bac n cua don vi. Tap ta
can bac n cua don vi tao thnh mot nhm nhn Cn trong truo`ng chia duo`ng trn
bac En. Nhm Cn c n pha`n tu do xn 1 tch duoc. Nhu the nhm Cn l nhm
cyclic (xem Bi tap 0. 18). Mot phan tu sinh cua Cn goi l can nguyn thuy bac
n cua don vi. So cc can nguyn thuy bac n cua don vi ba` ng (n) voi l hm
Euler.
Menh de` 9.9. Truo`ng chia duo`ng trn En l mo rong don Galois trn F .
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
161
ng minh. Goi n l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Khi d
Chu
i
Zn , nhm nhn cc phan tu kha nghich cua Zn, xc d nh boi 7 i. De dng
t don
Menh de` 9.10. nh xa tu` Gal(F (n)/F ) vo Z
n xc dinh boi 7 i l mo
ca u nhm. Suy ra nhm Galois Gal(F (n)/F ) dang ca u voi mot nhm con cua
Z
.
n
u nhm Gal(F (n)/F ) Z nu trn khng nha
t thie t
Nhan xt 9.11. Don ca
n
`
`
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
162
Cho 1, . . . , (n) l (n) can nguyn thuy bac n cua don vi trong
n l da thu
c dinh boi
thu
Dinh ngha.
(n)
Y
n(x) =
(x i).
i=1
Q
n
(i) x 1 = d(x).
d|n
(ii) Ne u F c dac so 0 v do`ng nha t Z voi anh cua n trong F qua don ca u dinh
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
163
Y
Y
n
x 1=
d(x) = n(x) d(x).
d|n
dkn
Theo gia thie t quy nap d(x) Z[x], dkn (ngha l d l uoc cua n v d < n).
Dat
Y
G=
d(x) Z[x].
dkn
Ta c
n(x) =
xn 1
G
c c he tu thuoc Z nn n(x) Z[x].
l thuong cua hai da thu
p(x) = xp1 + + x + 1.
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
164
(ii) Tu` menh de` trn, ta de dng tnh duoc (n), chang han :
1(x) = x 1 ;
2(x) =
3(x) =
4(x) =
6(x) =
8(x) =
9(x) =
x2 1
x1
x3 1
=x+1;
= x2 + x + 1 ;
x1
x4 1
(x 1)(x + 1)
= x2 + 1 ;
x6 1
(x 1)(x + 1)(x2 + x + 1)
x8 1
(x 1)(x +
1)(x2
+ 1)
x9 1
(x
10(x) =
1)(x2
+ x + 1)
= x2 x + 1 ;
= x4 + 1 ;
= x6 + x3 + 1 ;
x10 1
(x 1)(x + 1)5(n)
= x4 x3 + x2 x + 1 ;
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
12(x) =
165
x12 1
= x4 x2 + 1 ;
1(x)2(x)3(x)4(x)6(x)
c chia duo`ng trn, ta c the dng cng thu
c dao
Nhan xt 9.13. De tnh da thu
neu n = 1,
1
(n) =
a mot uoc chnh phuong,
0
ne u n chu
(1)r ne u n = p1 pr , pi 6= pj nguyn to .
y gi tri trong 1 nhm nhn aben. Cho
Dat f l hm xc dinh trn N v la
Q
c dao nguoc Mobius cho boi :
F (n) = f (d). Khi d cng thu
d|n
Y
n
F (d)( d ).
f (n) =
d|n
Q
n
F (n) = xn 1. Ta c n(x) = (xd 1)( d ).
d|n
nhu sau :
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
166
>
with(numtheory):
>
>
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
167
12 := x4 x2 + 1
Ta c ke t qua don gian sau dy :
Menh de` 9.14. Cho F l truo`ng c dac so 0 hoac khng chia he t n. Goi F (n) l
`
`
u
truong chia d ong trn bac n trn F , voi n l mot can nguyn thuy bac n cua don
ng minh. Da thu
c to i tieu cua n trn F l uoc cua n(x), v n(x) c bac
Chu
Nguyen Chnh T
168
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
rang voi moi m nguyn to cng nhau voi n th nm cung l mot nghiem cua f . Thuc
ra, ta ch ca`n ch ra ra`ng voi moi p nguyn to khng chia he t n, pha`n tu np cung
Gia su c p nguyn to khng chia he t n sao cho np khng phai l nghiem cua
p
p
f . Suy ra n l nghiem cua g. Ni cch khc n l nghiem cua g(x ). Nhu vay n
l nghiem chung cua f v g(xp). Nhu the (f, g(xp)) 6= 1 trong Q[x]. Goi f , g(xp)
p
p
l anh cua f v g(x ) trong vnh Zp[x]. Suy ra (f , g(x )) 6= 1 trong Zp[x]. Trong
p
Zp[x], ta c g(xp) = g(x) . Nhu the (f , g) 6= 1 trong Zp[x]. Ni cch khc, n(x)
c nghiem boi trong truo`ng phn r cua n trn Zp. Die`u ny v l.
t thie t
c n(x) khng nha
Nhan xt 9.16. Trn truo`ng c dac so lon hon 0, da thu
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
169
trong Z11[x].
` NG THUO
` U DUNG DUOC BA
C KE V COMPA
9.3 DA GIC DE
r
`
{1} = G0 G1 Gr = G
thoa (Gi : Gi1) = 2, voi moi i = 1, . . . , r. Ta c dy chuye`n cc truo`ng trung
ng:
gian tuong u
E = T (G0) T (G1) T (Gr ) = Q
voi [T (Gi1) : T (Gi)] = 2, voi moi i = 1, . . . , r. Suy ra
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
170
voi d T (Gi). Do d ne u moi pha`n tu cua T (Gi) dung duoc th moi pha`n tu cua
n = e2i/n C = R2
l mot diem dung duoc. Tuong duong voi so = cos( 2
) dung duoc. Ta c
n
1
2
= (n + n )/2. Suy ra n 2n + 1 = 0. Do d [Q(n) : Q()] = 2.
u
Mat khc ta bie t ra` ng Q(n) : Q l mo rong Galois c nhm Galois G dang ca
voi Z
.
Tru
o
ng
trung
gian
Q()
cu
ng
l
mo
t mo rong Galois trn Q. Do d dung
(n)
duoc khi v ch khi [Q() : Q] = 2 l mot luy thu`a cua 2. Tuong duong (n)
l mot luy thu`a cua 2. Die`u d xay ra khi v ch khi n c dang nhu d ch ra (xem
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
171
A DAI SO
9.4 DINH L CO BAN CU
dai so .
). Moi da thu
c bac lon hon 0 trn truo`ng
inh l co ban cua dai so
Dinh l 9.19 (D
t 1. Moi da thu
c he so thuc c bac le de`u c mot nghiem thuc. Suy ra R
Tnh cha
E = R.
t 2. Moi da thu
t ny duoc suy
c bac 2 trn C c nghiem trong C. Tnh cha
Tnh cha
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
172
c a =
0 r R. Khi d so phu
/2
re
thoa a2 = z.
c, ta ch ca`n chu
ng minh cho f R[x]. Xt n = 2mk
ng minh f c nghiem phu
chu
c :
t R, xt da thu
Y
Lt =
[x (i + j + tij )].
1i<jn
n(n 1)
= 2m1k(2mk 1) = 2m1k0
2
c Lt c
voi k0 le. Do so mu cua 2 nho hon m nn theo gia thuye t quy nap, da thu
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
173
c. Nhu the voi moi t R, to`n tai i, j thoa 0 i < j n sao cho
nghiem phu
i + j + tij , i + j + sij C.
Suy ra (s t)ij C. Nn ij v do d ca i + j thuoc C. Nhu the i v
ng minh.
chu
p
Bi ta
a) Moi truo`ng hu
u han de`u l mo rong Galois trn truo`ng nguyn to cua n.
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
174
nguyn to .
n
f) C truo`ng hu
u han go`m 124 pha`n tu.
g) C truo`ng hu
u han m nhm nhn cc pha`n tu khc 0 go`m 124 pha`n tu.
u.
h) Moi truo`ng c 121 pha`n tu de`u dang ca
u cua truo`ng hu
u.
i) Moi tu do`ng ca
u han de`u l tu dang ca
`
j) Nhm cong cc phan tu trong truo`ng hu
u han l nhm cyclic.
k) Nhm con hu
u han cua nhm nhn cc pha`n tu khc 0 cua mot truo`ng hu
u
so khng chia he t n.
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
175
2006
r) Da gic de`u c 2
.3.5.17.257.65537 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v
compa.
s) Da gic de`u c 30 canh dung duoc ba` ng thuoc ke v compa.
(Xem HD 291)
t ca da thu
t kha quy bac 2, 3, 4, 5 trn truo`ng Z2, Z3, Z5 (c the su
c ba
9. 2 . Tm ta
dung Maple).
(Xem HD 291)
176
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
t kha quy
ng minh ra` ng voi moi so nguyn duong n, to`n tai mot da thu
c ba
9. 4 . Chu
(Xem HD 292)
ng Galois cua truo`ng chia duo`ng trn Q(12) trn Q.
9. 6 . Xc dinh cc tuong u
(Xem HD 292)
9. 7 . Lm tuong tu cho Q(13).
(Xem HD 293)
khi E : F ch c hu
u han cc truo`ng trung gian. Suy ra moi mo rong hu
u han
phai l mo rong don cua Fp(xp, y p) ba` ng cch ch ra ra` ng c v han truo`ng
Nguyen Chnh T
u
t Galois
ng dung cua L thuye
t so
9. Mo
177
c
9. 10 . Cho F l truo`ng c 16 pha`n tu. Xc dinh so nghiem trong F cua cc da thu
sau dy :
a) x3 1 ;
b) x4 1 ;
c) x15 1 ;
d) x17 1.
(Xem HD 294)
9. 12 . Goi l mot can nguyn thuy bac 12 cua don vi trn Q. C bao nhiu truo`ng
c
9. 13 . Cho F l truo`ng c 81 pha`n tu. Xc dinh so nghiem trong F cua cc da thu
sau :
a) x80 1 ;
b) x81 1 ;
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
178
c) x88 1.
(Xem HD 294)
(Xem HD 294)
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
179
C
10 NHM GALOIS CUA DA THU
c dac biet trn
Trong bi ny, ta se tnh ton nhm Galois cua mot so lop da thu
mot truo`ng F ty .
T THU
C
10.1 BIE
Y
Df =
(i j )2
1i<jn
c cua f . K hieu
goi l biet thu
Df =
(i j ).
1i<jn
ng Sn.
cua f trn F v xem Gf l nhm con cua nhm do i xu
Bo de` 10.1. Cho f xc dinh nhu trn v khng c nghiem boi. Voi moi Gf ,
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
180
(i) (
p
p
Df ) = sign() Df ;
(ii) (Df ) = Df .
u sign.
ng minh. Suy ra truc tie p tu` dinh ngha cua do`ng ca
Chu
Menh de` 10.2. Cho f nhu trong bo de` trn. Goi Ef l truo`ng phn r cua f trn
F . Khi d :
c Df l mot pha`n tu cua F ;
(i) Biet thu
p
(ii) Truo`ng con cua Ef co dinh boi Gf An l F ( Df ), trong d An l nhm thay
phin. Suy ra
p
Gf An Df F Df chnh phuong trong F.
ng minh. (i) Do Df co dinh boi moi pha`n tu cua Gf v Ef : F Galois nn
Chu
Df F .
p
(ii) Do f ch c nghiem don nn Df 6= 0. Tu` bo de` trn, ta c Gf co dinh
p
p
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
181
nghiem cua f . Ta c
Trong muc ny v muc (10.3) sau, de don gian trong bien luan, ta gia thie t F c
3
2
c theo y
Cho f = x + ax + bx + c F [x]. Thay x = y a/3, ta c da thu
g = y 3 + py + q F [y]
voi
p=
Nguyen Chnh T
1
3
(3b a ),
q=
1
27
(3)
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
182
c cua chng
R rng truo`ng phn r cua f v g trn F l nhu nhau v biet thu
c
10. Nhm Galois cua da thu
183
2 2
3
3
2
Df = a b 4b 4a c 27c + 18abc.
(4)
Ne u f kha quy trn F th nhm Galois Gf cua n trng voi nhm Galois cua
t kha quy trn F . Khi d
c bac 2 trn F . Ta ch ca`n xt khi f ba
mot da thu
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
184
3
2
c Dg = 4.4 27.2 = 4.37 khng chnh phuong trong Q. Do d nhm Galois
thu
cua g l S3. Truo`ng phn r cua g trn Q l Q( 37, ) voi l mot nghiem cua g.
t kha quy
V du 32. Cho f = x3 6x2 + 9x 1 Q[x]. De dng kiem tra f ba
r cua f l Q() voi l mot nghiem cua f . Su dung Maple, ta de dng tm duoc
f = (x 4 + 4 2)(x 2 3 + 2)(x ).
C BA
C 4
10.3 DA THU
c
10. Nhm Galois cua da thu
185
voi
1
p = (3a2 + 8b) ;
8
1
q = (a3 4ab + 8c) ;
8
1
r=
(3a4 + 16a2b 64ac + 256d).
256
Goi cc nghiem cua g l 1, 2, 3 v 4. Goi G l nhm Galois cua g (cung l cua
u voi
a
f ). Neu g l tch cua mot d thuc bac 1 v bac 3 trn F th nhm G dang ca
t kha quy bac 2 trn F th truo`ng phn r Eg cua g trn F l F ( d1, d2) voi
ba
Ne u khng th G
= Z2 Z2.
t kha quy trn F . Khi d, ta bie t ra` ng, voi 2
By gio`, ta xt truo`ng hop g ba
nghiem ty i, j cho truoc cua g, to`n tai mot pha`n tu G bie n i thnh j
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
186
t d l :
(xem 5.5). Nhu
ng nhm con cua S4 thoa mn tnh cha
S4 ;
A4 ;
D8 = {1, (1324), (12)(34), (1423), (13)(24), (14)(23), (12), (34)}
v cc nhm con lin hop 1D8 cua D8 (xem Phu luc A) ;
V = {1, (12)(34), (13)(24), (14)(23)} ;
C4 = {1, (1234), (13)(24), (1432)} v cc nhm con lin hop
1 = (1 + 2)(3 + 4)
2 = (1 + 3)(2 + 4)
3 = (1 + 4)(2 + 3).
Ta c
1 + 2 + 3 = 2p
12 + 13 + 23 = p2 4r
123 = q 2.
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
187
(5)
1 2 = 13 + 24 12 34
= (1 4)(2 3).
Tuong tu ta c :
1 3 = (1 3)(2 4)
2 3 = (1 2)(3 4).
c cua giai thu
c (5) trng voi biet thu
c cua g (do d trng voi biet
Suy ra biet thu
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
188
ty voi lenh :
>discrim(f,x);
c cua f = x4 + ax3 + bx2 + cx + d c the tnh truc tie p ba` ng lenh :
V du, biet thu
>discrim(x^4+a*x^3+b*x^2+c*x+d,x)};
6a2c2d + b2a2c2 + 144a2bd2 4a2b3d + 144bdc2
+18abc3 192acd2 + 16b4d 128b2d2 80b2acd
+18a3bcd 27a4d2 + 256d3 4a3c3 4b3c2 27c4
c h(X) chu
a trong truo`ng phn r cua f . Do d
Truo`ng phn r cua giai thu
nhm Galois cua h l nhm thuong cua G. Ta c cc truo`ng hop nhu sau :
c
10. Nhm Galois cua da thu
189
Ne u h kha quy v phn r thnh 3 nhn tu tuye n tnh trong F [X]. Khi d
1, 2 v 3 thuoc F . Do d moi pha`n tu G phai co dinh chng. Suy ra G V .
t kha quy nn G = V .
V g ba
t trong F [X].
c bac 2 v mot da thu
c bac nha
Ne u h phn tch thnh 1 da thu
Nhu the moi pha`n tu cua G co dinh 1 nhung khng co dinh 2 v 3. Suy ra
`
G D8 v G * V . Nhu the G = D8 hay G = C4. Ch rang F ( Df ) l
truo`ng co dinh boi G A4. Ta c D8 A4 = V v C4 A4 = {1, (13)(24)}.
p
t kha
`
Nguyen Chnh T
T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE
190
c cua f l
Giai thu
h(x) = x3 + 10x2 + 41x = x(x2 + 10x + 41)
c cua f l 107584 = 3282 khng chnh
kha quy trn Q. Mat khc biet thu
u voi D8.
>
restart;
>
f:=x^4-5*x^2-4;
f := x4 5 x2 4
>
galois(f);
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
191
C TO
NG QUT
10.4 DA THU
c tong qut v chu
ng
c goi l da thu
Trong muc ny, ta se xt lop dac biet cc da thu
u voi nhm do i xu
ng.
minh ra` ng nhm Galois cua chng dang ca
Mot mo rong E cua F goi l hu
u han sinh ne u
Dinh ngha.
E = F (1, . . . , n).
Cho E : F l mot mo rong truo`ng v t1, . . . , tn E. Cc pha`n tu
c
t1, . . . , tn goi l doc lap dai so trn F ne u khng to`n tai da thu
D
i
nh
ngh
a.
`
V du 35. Trong mo rong Q(x, y) : Q cc phan tu siu viet x, y l doc lap dai so
2
u han.
(ii) E : M l mo rong hu
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
192
t ca 1, . . . , n dai so trn F th
ng minh. Goi E = F (1, . . . , n). Ne u ta
Chu
`
lay M = F . Neu ton tai i siu viet trn F th k hieu n l 1. Ne u E : F (1)
khng hu
u han th to`n tai j siu viet trn F (1). Dat 2 = j . Tie p tuc nhu
M = F (1, . . . , r ).
Bo de` 10.4 (Stienitz). Voi cc k hieu nhu trong bo de` trn, ne u to`n tai mot truo`ng
trung gian N = F (1, . . . , s) khc sao cho 1, . . . , s doc lap dai so trn F v
u han th r = s. So r xc dinh nhu the duoc goi l bac siu viet cua mo
E : N hu
rong truo`ng.
ng minh. Do E : M l mo rong hu
Chu
u han, ta c 1 dai so trn
f (1, 1, . . . , r ) = 0.
(7)
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
193
hu
u han. Tuy nhin die`u d ko theo r+1 dai so trn F (1, . . . , r ), v l. Vay
F (x1, . . . , xn).
Cho F l mot truo`ng v t1, . . . , tn l cc pha`n tu doc lap dai so trn F . Xt
E := F
n (t1, . . . , tn)
o
=
P (t1 ,...,tn )
Q(t1 ,...,tn )
| P, Q F [t1, . . . , tn], Q 6= 0 .
P (t1), . . . , (tn)
P (t1, . . . , tn)
.
7
Q(t1, . . . , tn)
Q (t1), . . . , (tn)
u tu` Sn vo Aut(E/F ). Xem Sn nhu mot nhm
ng trn l mot don ca
Tuong u
a cc
con cua Aut(E/F ). K hieu N l truo`ng con co dinh boi Sn. R rng N chu
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
194
sn = t1 tn.
Ta c ke t qua sau :
Dinh l 10.6. N = F (s1, . . . , sn).
ng minh ra`ng
chu
[F (t1, , tn) : F (s1, , sn)] n!
ng minh.
v tu` nhan xt F (s1, , sn) N , suy ra die`u phai chu
Xt cc mo rong:
c
10. Nhm Galois cua da thu
195
Ta c tn l nghiem cua
trn F .
ng minh. Do [F (t1, . . . , tn) : F (s1, . . . , sn)] = n! nn bac siu viet cua
Chu
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
196
c
trn F . Da thu
Dinh ngha.
(8)
t truo`ng v g l da thu
c tong qut (8) trn F . Goi Eg l
Dinh l 10.8. Cho F l mo
truo`ng phn r cua g trn F (s1, . . . , sn). Khi d cc nghiem t1, . . . , tn cua g doc
han nn bac siu viet cua Eg trn F ba` ng voi bac siu viet cua F (s1, . . . , sn) trn
rong Galois. Mat khc, cc pha`n tu t1, . . . , tn l doc lap dai so v s1, . . . , sn l cc
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
197
p
Bi ta
cyclic.
c bac 3 tch duoc c biet thu
c chnh phuong l
e) Nhm Galois cua mot da thu
u voi S3.
phuong dang ca
t kha quy, tch duoc c biet thu
c bac 3 ba
c
g) Nhm Galois cua mot da thu
u voi S3.
khng chnh phuong dang ca
Nguyen Chnh T
198
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
cua S4.
t kha quy trn Q c 3 nghiem thuc.
c bac 3 ba
i) To`n tai mot da thu
u voi A3 th c 3 nghiem
c bac 3 trn Q c nhm Galois dang ca
j) Mot da thu
thuc.
c cua da thu
c bac 4 v cua giai thu
c bac 3 cua n l nhu nhau.
k) Biet thu
m) Moi mo rong hu
u han sinh de`u l mo rong hu
u han.
o) Moi mo rong hu
u han sinh de`u l mo rong dai so .
c f = x3 4x + 2 Q[x] (xem V du
10. 2 . Hy tm dang nhn tu ha cua da thu
31) trong Q(, 37) ba`ng Maple, voi l mot nghiem cua f . (Xem HD 295)
Nguyen Chnh T
c
10. Nhm Galois cua da thu
199
a) x3 3x2 + 4x 1 ; b) x3 + 2x2 2x 2 ;
c) 7x3 + 10x2 + 5x + 1 ; d) x3 + x 1 ;
e) x3 2x 2 ;
f) 3x3 3x + 1 ;
g) x3 3x + 1 ;
h) x3 + 2x2 2x 2 .
(Xem HD 295)
a) x4 x2 + 4x + 5 ;
b) x4 + x2 + 3x + 5 ;
c) x4 + 3x + 1 ;
d) x4 4x2 4x 2 ;
e) x4 4x 2 ;
f) x4 + 2x2 4 ;
g) x4 x3 3x + 4 ;
h) x4 + 2x3 + 2x2 4x + 2 ;
(Xem HD 296)
t kha
c f = x4 + ax2 + b F [x] ba
10. 5 . C the ni g ve` nhm Galois cua da thu
(Xem HD 298)
quy v F c dac so khc 2, 3 ?
c cua
bac 3 cua f v M l truo`ng phn r cua h trn F . K hieu Df l biet thu
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
200
ng minh ra` ng :
f v Gf l nhm Galois cua f . Chu
t kha quy trn F v Df khng chnh phuong
a) Gf = S4 khi v ch khi h ba
trong F ;
t kha quy trn F v Df chnh phuong trong
b) Gf = A4 khi v ch khi h ba
F ;
c) Gf = D8 khi v ch khi h kha quy trn F, Df khng chnh phuong trong
t kha quy trn M ;
F v f ba
d) Gf = V khi v ch khi h kha quy v Df chnh phuong trong F ;
e) Gf = C4 khi v ch khi h kha quy trn F, Df khng chnh phuong trong
F v f kha quy trn M .
(Xem HD 298)
ng minh ra` ng ne u
10. 7 . Cho F l truo`ng hu
u han v f = x3 + ax + b F [x]. Chu
f bat kha quy trn F th 4a3 27b2 chnh phuong trong F . (Xem HD 298)
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
201
I DUOC BA
C CUA DA THU
C
` NG CA
N THU
N GIA
11 TIU CHUA
RO
NG CA
N V TIU CHUA
N GIAI DUOC
11.1 MO
p2 4q
2
c f = x + px + q Q[x] l
Ta bie t ra` ng cc nghiem cua da thu
2
`
nam trong mo rong truo`ng Q( ) voi = p 4q.
ng cng thu
c Cardano o pha`n cuo i cua tie t ny).
Cardano. (Ta se kiem chu
s
s
r
r
2
3
p
q
q
q
q 2 p 3
3
3
= +
+
+
+
.
2
2
3
2
2
3
Xt cc mo rong Q = E0 E1 E2 E3, trong d:
q 2 p 3
2
E1 := E0(1) voi 1 =
+
E0 ;
2
3
q
E2 := E1(2) voi 32 = + 1 E1 ;
2
E3 := E2(3) = E(1, 2, 3) voi 33 = 32 q K2.
Nguyen Chnh T
202
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
ngha sau dy :
Mot mo rong F E goi l mot mo rong can ne u
ni
nh
ngh
a.
D
i
tho
a
F
(
,
.
.
.
,
).
Khi
d
ta
cu
ng
ni
E
l
mo
t mo
1
i1
i
mo rong F E.
Dinh ngha.
`
c (trn F ).
dien duoc bang can thu
D
i
nh
ngh
a.
c trn F .
pha`n tu cua F . Khi d ta cung ni cc nghiem cua f l nghiem can thu
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
203
Bo de` 11.1. Cho f = xn 1 F [x] voi n khng chia he t cho dac so cua F . Goi Ef
Dinh ngha.
a
Bo de` 11.2. Cho 0 6= n N, cho F l truo`ng c dac so khng chia he t n v F chu
mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Cho a F v E l truo`ng phn r cua da
uoc cua n.
ng minh. Goi n F l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Goi l mot
Chu
n
n
i
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
204
u
cyclic cc can bac n cua don vi. Xt do`ng ca
: Gal(F ()/F )
Cn
()
y ra` ng l don ca
u, do d Gal(E/F ) l nhm cyclic c ca
p l uoc cua
De dng tha
n.
Cho E : F l mot mo rong dai so . Mot bao dng chuan ta c cua
Dinh ngha.
Ne u E M N v M : F chuan tac th M = N .
t cua F
C the ni bao dng chuan ta c N chnh l mo rong chuan ta c nho nha
chua E.
u han de`u to`n tai duy nha t (sai khc dang ca u) mot
Bo de` 11.3. Moi mo rong hu
ng
bao d
chuan tac.
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
205
y N l truo`ng phn r
ng minh. Goi {1, . . . , r } l mot co so cua E : F . La
Chu
Qr
Qr
u M l mot bao dng chuan ta c
1 mi phn r trong M nn N M . Suy ra ne
cua E : F th M
N
.
=
V du 36. Bao dng chuan tac cua mot mo rong hu
u han, tch duoc l mot mo rong
Galois.
V du 37. Cho E : F l mot mo rong Galois v M l mot truo`ng trung gian cua
mo rong. Khi d bao dng chuan tac cua M l truo`ng hop thnh cua M , voi moi
Q
c l
G, tu
M (xem Nhan xt 8.2).
G
c f giai duoc ba`ng can thu
c trn truo`ng F c dac so 0 th
Dinh l 11.4. Ne u da thu
F = E0 E1 Em
Nguyen Chnh T
206
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
n
a truo`ng phn
sao cho Ei = Ei1(i) thoa i i Ei1, i = 1, . . . , m v Em chu
a Em v chu
a
r cua f . Dat n = n1 nm. Goi l mot mo rong Galois cua F chu
mot can nguyn thuy n cua don vi. (Mot mo rong nhu the to`n tai. Chang han,
`
bieu dien Em = F (), goi g F [x] l da thuc toi tieu cua . Lay l truong
n , 1 , . . . , m , 1 1 , . . . , 2 1 , . . . , r 1 , . . .
tu, ta c chuoi cc mo
trn F . Ghp thm cc pha`n tu cua dy trn vo F theo thu
rong truo`ng
F F (n) F (n, 1) . . . L L0 K.
y ra` ng moi mo rong L L0 cua chuoi trn thoa mn L0 duoc sinh ra
Ta nhan tha
r
`
trn L boi mot phan tu i thoa i L, voir {n1, . . . , nm, n}. Do d theo (11.1)
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
207
duoc.
ng minh die`u nguoc lai cua dinh l trn, ta ca`n mot so bo de` nhu sau :
De chu
Galois cua f trn E l nhm con cua nhm Galois cua f trn F .
ng minh. Goi R = {1, . . . , n} l tap cc nghiem cua f . K hieu
Chu
u nn
cau tu` Gal(L/E) vo Gal(K/F ). R rng php han che d l mot don ca
Nguyen Chnh T
208
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
Bo de` 11.6. Cho p l mot so nguyn to, cho F l truo`ng c dac so khc p v F
a mot can nguyn thuy bac p cua don vi. Neu E : F l mo rong cyclic bac p th
chu
E = F () voi p F .
y
ng minh. Goi z1, . . . , zp F l cc can bac p phn biet cua don vi. La
Chu
i1
D
a
t
(),
vo
i
i
=
1,
. . . , p. Ta c i 6= j voi moi i 6= j. Khi d 1 = ,
di = x1 + zix2 + + zip1xp, i = 1, . . . , p.
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
Ma tran he so
1
.
..
z1
...
209
z1p1
...
zp zpp1
Q
c
(zj zi) 6= 0, do d i, voi 1 i p, l mot to hop tuye n
c dinh thu
0<i<jp
a z1, . . . , zp ). Suy ra
tnh cua d1, . . . , dp voi he tu trong F (ch ra`ng F chu
p
di F .
ng minh ke t qua nguoc lai cua (11.4).
By gio` ta chu
c f trn truo`ng c dac so 0 giai duoc th
Dinh l 11.7. Ne u nhm Galois cua da thu
c trn F .
f giai duoc ba`ng can thu
E = F (n) voi n l mot can nguyn thuy bac n cua don vi. Theo (11.5), nhm
Nguyen Chnh T
210
G = Gm . . . G0 = 1
T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE
(9)
F.
Chuoi cc nhm con (9) cho ta chuoi cc mo rong
F F (n) = E = E0 E1 . . . Em = K
voi Ei : Ei1 cyclic bac pi, voi moi i = 0, . . . , m. Theo Bo de` 11.6, ta c
p
Ei = Ei1(i) voi i i Ei1, voi moi i = 0, . . . , m. Nhu the K : F l mot
trn F .
c trn F giai duoc ba`ng can
He qua 11.8. Cho F l truo`ng c dac so 0. Mot da thu
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
211
N
A DA THU
C C BA
C LO
N HON BO
11.2 TNH KHNG GIAI DUOC CU
ng minh. Goi G l nhm con cua Sp sinh boi = (a1 ap) l mot vng
Chu
y
ca`n thie t, ta c the gia thie t = (1 2). Vie t lai duoi dang = (1 a2 . . . ap). La
luy thu`a thch hop cua , ta c duoc ket qua l (1 2 b3 bp), d cung l mot vng
ng Sp.
c dng 2 nghiem khng thuc trong C th nhm Galois cua f l nhm do i xu
nhu nhm con cua Sp. Goi Ef l mot nghiem cua f . Do Q Q() Ef v
Nguyen Chnh T
212
T GALOIS
ChUOng 2. L THUYE
a mot pha`n tu
[Q() : Q] = p, ta c p l uoc cua [Ef : Q] = (G : 1). Suy ra G chu
cap p, xem (B.2). Trong Sp ch c cc vng xch do di p c cap p, (xem 0.16). Nhu
a mot vng xch do di p. Mat khc Ef l mot truo`ng con cua C. Trong
the G chu
v co dinh cc nghiem cn lai cua f . Do d han che cua php lin hop trn Ef xc
p
0
4
3
f = 5x 8x = x(5x 8), c dng 2 nghiem thuc l x = 0 v x = 3 8/5. Do
u voi
ng
a
d f c d
3 nghiem thuc. Theo (11.11), d thuc f c nhm Galois dang ca
c trn
S5 l mot nhm khng giai duoc (A.9). Do d f khng giai duoc ba` ng can thu
Q.
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
213
A CC DA THU
N THU
C CU
C TO
NG QUT C BA
C
M CA
11.3 NGHIE
KHNG QU 4
c cua da thu
c tong qut (8) (xem
Trong pha`n ny, ta trnh by nghiem can thu
y gi tri trong F th ta se c
trang 196) voi n 4. Hien nhin, khi s1, . . . , sn la
c cua cc da thu
c trn F . De don gian, ta gia thie t F c dac so 0.
nghiem can thu
Cho g = t2 s1t + s2 c nhm Galois trn F (s1, s2) l S2 = {1, (12)}. Pha`n
tu (1, 2) hon vi t1, t2 nn co dinh (t1 t2)2. Do d (t1 t2)2 F (s1, s2). Cu the
p
(t1 t2)2 = s21 4s2. K hieu s21 4s2 l mot nghiem cua x2 (s21 4s2), ta c
p
2
c nghiem quen thuoc:
t1 t2 = s1 4s2 v t1 + t2 = s1. Suy ra cng thu
(
p
t1 = 12 s1 + s21 4s2
p
1
2
2
t2 = 2 s1 s1 4s .
c tong qut bac 3
Da thu
3
2
Cho g = t s1t + s2t s3 c nhm Galois trn F (s1, s2, s3) l S3. Ta c dy
cc nhm con chuan tac 1 C A3 C S3 c thuong l cc nhm cyclic. Dat = e2i/3
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
214
v y = t1 + t2 + 2t3, voi t1, t2, t3 l cc nghiem cua g. Voi moi A3, to`n tai
i
3
3
2
0 i 2 sao cho (y) = y. Nn (y ) = y . Tuong tu, dat z = t1 + t2 + t3
th ta c (z 3) = z 3, A3. Mat khc, voi l mot php the le th (y 3) = z 3.
3
3
3
3
`
t1 = 3 (s1 + y + z)
t2 = 13 (s1 + 2y + z)
t3 = 1 (s1 + y + 2z).
3
Do d, khi d giai duoc y 3 v z 3, ta c nghiem cua g. Thuc ra, ta c the tnh ton
2
3
3
3
c
Trong thuc hnh, ta thuo`ng giai ba` ng cch dat u = t 13 s1. Khi d ta c da thu
1
2
1
p = s2 s21, q = s31 + s1s2 s3 F (s1, s2, s3).
3
27
3
Do d y 3 + z 3 = 27q v y 3z 3 = 27p3. Khi d y 3 v z 3 l 2 nghiem cua
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
2
3
`
X + 27qX 27p = 0. Tu d,
s
r
q
q 2 p 3
3
y=3 +
+
,
2
2
3
215
s
z=3
r
q 2
2
p 3
c nghiem Cardano
sao cho yz = 3p. Ta nhan lai cng thu
s
s
r
r
2
3
q
p
q
q
q 2 p 3
3
3
u= +
+
+
+
2
2
3
2
2
3
v 3 nghiem cua f cho boi
(10)
u
=
(y + z)
u2 = 31 ( 2y + z)
u3 = 1 (y + 2z).
3
c (10), thay D = 4p3 27q 2 l biet thu
c cua
Nhan xt 11.13. Trong cng thu
s
s
r
r
D
D
q
q
3
3
u= +
+
.
(11)
2
27
2
27
Nguyen Chnh T
216
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
r
r
1
1
1
1
3
3
+
69 +
69.
2
18
2
18
c lin hop.
Hai nghiem cn lai l 2 so phu
c cua g l
can thu
r
r
1
1
1
1
3
3
+
3 +
3.
2
2
2
2
c g cung nhu f de`u c 3 nghiem thuc.
Ch ra` ng trong truo`ng hop ny, da thu
`
`
c.
cc can cua so phu
c cua mot da thu
c bac 3 ty
Su dung Maple 8. Maple cho chng ta nghiem can thu
`
c bac 3.
bang lenh >solve(f); voi f l mot da thu
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
217
Cho g = t4 s1t3 + s2t2 s3t + s4. Nhm Galois S4 cua g c dy cc nhm con
chuan tac
1 C V C A4 C S4 voi V = {1, (12)(34), (13)(24, (14)(23)}.
Dat
p cua y1, y2, y3 thuoc F (s1, s2, s3, s4) nn y1, y2, y3
c do i xu
ng so ca
V cc da thu
c bac 3 cua g.
a
l nghiem cua mot d thuc bac 3 trn F (s1, s2, s3, s4), goi l giai thu
Khi d giai duoc y1, y2, y3, cng voi t1 + t2 + t3 + t4 = s1, suy ra cc cap
c
(t1 + t2, t3 + t4); (t1 + t3, t2 + t4); (t1 + t4, t2 + t3) l nghiem cua cc da thu
bac 2 c he tu trong F (s1, s2, s3, s4, y1, y2, y3). Tu` d giai duoc t1, t2, t3, t4.
1
c bac 4 theo u :
Trong thuc hnh, ta dat u = t 4 s1 th ta c mot da thu
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
218
y1 + y2 + y3 = 2p ;
y1y2 + y1y3 + y2y3 = p2 4r ;
y1y2y3 = q 2.
c cua f (u) l
Suy ra giai thu
X 3 2pX 2 + (p2 4r)X + q 2.
Cc nghiem cua f cho boi :
u1 =
u =
2
u3 =
u =
4
1
(
y
+
y
+
y3)
1
2
2
1
y
y3)
(
1
2
2
1
( y1 + y2 y3)
2
1
(
y
y3)
1
2
2
nghiem.
Nguyen Chnh T
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
>
219
restart;
>
solve(x^4+x^3-9);
Maple hien thi nghiem duoi dang RootOf v de dng nhan duoc nghiem ga`n
dng.
>
evalf(%);
1.527117219, .2396103081 + 1.679403718 I,
2.047896603, .2396103081 1.679403718 I
c cua da thu
c bac 4, can dng nhu sau :
hien thi nghiem can thu
>
_EnvExplicit:=true:
>
solve(x^4+x^3-9);
n Enter de thuc hien lenh cuo i cng, 4 nghiem can thu
c cua f se
Sau khi nha
Nguyen Chnh T
220
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
p
Bi ta
c bac nho hon 5 trn Q lun lun giai duoc ba`ng can thu
c trn
e) Mot da thu
Q.
c bac lon hon 4 trn R khng giai duoc ba` ng can thu
c trn R.
f) To`n tai da thu
c de`u hu
h) Moi mo rong can thu
u han.
c.
i) Moi mo rong hu
u han de`u l mo rong can thu
n Chnh T
Nguye
c cua da thu
c
` ng ca
n thu
n giai duoc ba
11. Tiu chua
221
c.
khng giai duoc bang can thu
a) t3 3t + 5 ;
b) t3 7t + 6 ;
p
p
3
3
c) x + x 2. Suy ra 26 + 15 3 + 26 15 3 = 4.
3
d) x3 5x2 + 4x + 5 ;
e) t4 t3 2t 1 ;
f) t4 + 4t + 2 ;
g) t6 + 2t5 5t4 + 9t3 5t2 + 2t + 1.
(Xem HD 299)
(Xem HD 300)
11. 4 . Tnh bac siu viet cua cc mo rong sau :
Nguyen Chnh T
T GALOIS
Chuong 2. L THUYE
222
(Xem HD 300)
phn r trong F .
(Xem HD 300)
ng minh cc da thu
c sau khng giai duoc ba` ng can thu
c trn Q :
11. 6 . Chu
a) t5 4t + 2 ;
c) t5 6t2 + 3 ;
b) t5 6t + 3 ;
Nguyen Chnh T
PHU LUC
223
PHU LUC
A NHM GIAI DUOC V NHM DON
Cho G l mot nhm nhn. Chuoi chuan tac cua G l mot chuoi
hu
u han cc nhm con phn biet
Dinh ngha.
Nguyen Chnh T
1 = G0 C G1 C C Gn = G,
(12)
224
PHU LUC
u c N C Gi+1 v N chu
D
i
nh
ngh
a.
a
a
i
d
i
cu
a
chua
n
ta
c
to
G
i+1 , ngha l ne
Nhan xt A.1. Ch ra` ng, trong chuoi chuan ta c (12), khng ko theo Gi C G
ngoai tru` i = n 1.
Mot nhm G goi l giai duoc ne u to`n tai chuoi chuan ta c (12) sao
Dinh ngha.
`
V du A.2. (i) Moi nhm aben deu giai duoc.
p 2.
v S3/A3 l nhm cyclic ca
ng S4 giai duoc v c chuoi chuan ta c
(iii) Nhm do i xu
1 C V C A4 C S4,
trong d V = {1, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}.
Ta nhac lai ke t qua don gian sau cua l thuye t nhm.
Nguyen Chnh T
PHU LUC
225
HA
.
=
H A
H
(ii) Ne u H C G v H A C G th H C A, A/H C G/H v
G/H G
= .
A/H
A
u thu
t v dinh
nha
ng goi l dinh l dang ca
Cc ke t qua trong bo de` trn tuong u
hai.
l dang cau thu
Ta c ke t qua quan trong da`u tin ve` nhm giai duoc.
Nguyen Chnh T
226
PHU LUC
(iii) Ne u to`n tai nhm con chuan tac N C G sao cho N v G/N giai duoc th G
giai duoc.
ng minh.
Chu
(i) Cho chuoi chuan ta c
1 = G0 C G1 C C Gn = G
sao cho Gi+1/Gi aben, voi moi i = 0, . . . , n 1. Dat Hi = Gi H. Khi d ta
Gi+1 H
Gi H
Gi+1 H
Gi(Gi+1 H)
.
=
Gi (Gi+1 H)
Gi
Nhm cuo i cng l nhm aben v n l nhm con cua nhm aben Gi+1/Gi. V
the H l nhm giai duoc.
Nguyen Chnh T
PHU LUC
227
(ii) Tu` chuoi hop thnh cua G nhu trn, nhm thuong G/N c chuoi cc nhm
con sau
1 = G0N/N G1N/N GnN/N = G/N.
Gi+1N/N Gi+1N
u thu
hai. Mat khc
Ta c
theo dinh l dang ca
=
GiN/N
GiN
Gi+1N Gi+1(GiN )
Gi+1
=
=
GiN
Gi N
Gi+1 (GiN )
Gi+1/Gi
.
=
(Gi+1 (GiN ))/Gi
Nhm cuo i cng l nhm thuong cua Gi+1/Gi nn l nhm aben. Vay G/N
giai duoc.
1 = N0 C N1 C C Nr = N
1 = G0/N C G1/N C C Gs/N = G/N
voi cc thnh pha`n aben. Xt chuoi
1 = N0 C N1 C C Nr = N = G0 C G1 C C Gs = G/N
Nguyen Chnh T
228
PHU LUC
2. Nhm don
D
i
nh
ngh
a.
e
ny, ta tha
u
ha
n
d
u
c
mo
t
chuo
i
ho
p
thnh.
Menh de` A.6. Moi nhm don giai duoc de`u l nhm cyclic c ca p nguyn to.
1 = G0 C C Gr = G
Nguyen Chnh T
PHU LUC
229
giai duoc G. Khi d nhm con Gi+1 giai duoc nn nhm thuong Gi+1/Gi giai duoc,
`
p nguyn to .
don.Tu` (A.6), ta c cc thnh phan Gi+1/Gi l cc nhm cyclic ca
Chie`u nguoc lai l hien nhin v moi nhm cyclic de`u aben.
Bo de` A.8. Cho G l nhm nhn v H C G sao cho G/H aben. Khi d a, b G,
ta c a1b1ab H.
Nguyen Chnh T
230
PHU LUC
ab = ab = ba = ba.
Suy ra (ba)1(ab) = a1b1ab H.
ng Sn voi n 5 khng giai duoc.
Dinh l A.9. Nhm do i xu
ng minh. Gia su nguoc lai, nhm Sn voi n 5 giai duoc. Khi d to`n tai chuoi
Chu
chuan tac
1 = G0 C G1 C C Gr = Sn,
t
sao cho Gi/Gi1 aben voi moi i = 1, . . . , r. Goi (a b c) l mot vng xch bac 3 ba
y
k cua Sn. La
u, v {1, . . . , n}\{a, b, c}
sao cho u 6= v (ch u, v to`n tai do n 5). Bo de` trn ko theo:
Nguyen Chnh T
PHU LUC
231
duoc.
Menh de` A.10. Voi moi n 5, nhm thay phin An l nhm don.
`
Ch rang (m r) = (1 m)(1 r)(1 m) voi moi m, r. Do d Sn duoc sinh boi cc
chuyen tr (1 i) voi i = 2 . . . , n. Suy ra, moi php the cha n de`u l tch cua mot so
chan cc chuyen tr loai ny. Nn An duoc sinh boi cc phan tu (1 j)(1 i) = (1 i j),
voi i, j = 2, . . . , n. Ta c
(1 i j) = (1 2 j)1(1 2 i)(1 2, j),
voi i, j 6= 2. Nhu the An duoc sinh boi cc pha`n tu (1 2 k). Do d N = An.
Nguyen Chnh T
232
PHU LUC
ng minh N chu
a mot vng xch bac 3. Ta chia ra cc truo`ng hop
Ta cn phai chu
nhu sau :
a mot pha`n tu x = a b c ... voi a, b, c, . . . l cc vng xch doc
Nhm con N chu
lap v
a
3. Khng mat tnh tong qut, gia su N chu
x = (123)(456)y.
a
Dat t = (234). Khi d N chu
x1(txt1) = (12436).
Nguyen Chnh T
PHU LUC
233
a mot pha`n tu x c dang phn tch vng xch l (ijk) voi l tch
Ne u N chu
a x2 = (ijk).
cua cc php chuyen tr doc lap. Khi d N chu
Truo`ng hop cn lai l moi pha`n tu cua N de`u l tch cua cc php chuyen tr
pha`n tu
x1(txt1) = (23)(14).
y u = (145), khi d N chu
a
La
ux1(txt1)u1 = (23)(45).
a
Nhu the N chu
(23)(14)(23)(45) = (145).
Mu thuan !
Nguyen Chnh T
234
PHU LUC
Ke t qua ny cung ko theo Dinh l A.9. That vay, ne u Sn giai duoc th An giai
duoc. Hon nu
a, tu` dinh l trn, ta c An l nhm don. Tu` Menh de` A.6, suy ra An
n!
ng minh mot so ket qua su sac cua l thuyet nhm, dac biet l tnh cha
d, ta chu
Dinh ngha.
mot quan he tuong duong trn G. Cc lop tuong duong theo quan
Ne u G hu
u han, goi cc lop lin hop l C1, C2, . . . , Cr voi C1 = {1}. K hieu
c :
|S| l so pha`n tu cua mot tap hu
u han S. Ta c dang thu
(13)
Nguyen Chnh T
PHU LUC
235
Ta c mot quan he tuong duong tuong tu trn tap cc nhm con cua G.
Hai nhm con H, K cua nhm nhn G goi l lin hop voi nhau
Dinh ngha. neu ton tai g G sao cho K = g Hg. De dng kiem tra dy l
Dinh ngha.
CG(x) = {g G | gx = xg}.
Khi d CG(x) l mot nhm con cua G goi l nhm con trung tm
cua x trong G.
236
PHU LUC
Nhu the h v g na` m trong cng lop ghp cua CG(x). Suy ra so pha`n tu trong lop
lin hop cua x ba` ng voi ch so cua CG(x) trong G.
Bo de` ko theo :
He qua A.12. So pha`n tu trong mot lop lin hop ty chia he t ca p cua nhm G.
p cua G l luy
Mot nhm hu
u han G goi l mot pnhm ne u ca
Dinh ngha.
V du A.13. Nhm dihedral D8 (xem tr. 30) l 2nhm. Nhm Sn voi n 3 khng
Dinh ngha.
PHU LUC
237
phai chia het cho p, so lop c 1 phan tu phai l mot boi so cua p. Mat khc, ne u x
`
`
ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn |A|. Ne u |A| = p, th ke t qua
Chu
l hien nhin.
p to i dai trong A. Ne u p chia he t |M | th
Goi M l mot nhm con thuc su c ca
Nguyen Chnh T
238
PHU LUC
u
a M thuc su nn M B = A. Ta c dang ca
mot nhm con (ch G aben) chu
nhm (A.3)
M/(M B)
= M B/B.
Suy ra
|M B| =
|M ||B|
.
|M B|
p r cua B =< b >. Khi d pha`n tu br/p c ca
p p.
Do d p chia he t ca
t dac biet cua pnhm.
Ta c mot tnh cha
Menh de` A.17. Cho G l mot pnhm c ca p pn. Khi d G c chuoi cc nhm con
chuan tac
1 = G0 C G1 C C Gn = G
sao cho (Gi : 1) = pi voi moi i = 0, . . . , n.
ng minh. Ta chu
ng minh ba` ng quy nap trn n. Ne u n = 0 th ke t qua l
Chu
p chia he t cho p
hien nhin. Xt n > 0. Do Z(G) l mot nhm aben khc 1 c ca
Nguyen Chnh T
PHU LUC
239
p pn1, theo
`
ng minh.
G0 = 1, ta c dieu phai chu
He qua A.18. Moi pnhm de`u giai duoc.
ng minh. Tu` chuoi cc nhm con chuan tac cua G cho trong menh de` trn, ta
Chu
t nhm nhn hu
u han c pm pha`n tu, trong
Dinh l B.1 (Sylow). Cho G l mo
240
PHU LUC
ng minh. Ta ch chu
ng minh pha`n i) cua dinh l trn. Ban doc c the tham
Chu
`
`
ng minh day du cua dinh l trong cc sch ve Dai so, v du [1], tr. 141.
khao chu
ng minh ba` ng quy nap trn |G|. Ke t qua hien nhin ne u |G| = 1, 2. Goi
Ta chu
C1, . . . , Cr l cc lop lin hop cua G v goi ci = |Ci|. Khi d, phuong trnh lop cho
ta
pm = c1 + + cr .
(14)
i = 1, . . . , r. Tu` (A.11), ta c
pm
ni =
.
(15)
ci
Nguyen Chnh T
PHU LUC
241
Gia su to`n tai ci lon hon 1 v khng chia he t cho p. Khi d, tu` (15), ta c ni < pm
p p trong
v ni chia het cho p. Theo gia thuye t quy nap, to`n tai mot nhm con ca
ng minh.
Zi. Ta c die`u ca`n chu
Xt truo`ng hop voi moi i = 1, . . . , r, ta c ci = 1 hay ci khng chia he t cho p.
the ta c
pm = z + kp
voi k N. Suy ra p chia he t z = |Z(G)|. Theo (A.16), to`n tai mot pha`n tu
ta c P C G. Nhm thuong G/P c p1m pha`n tu nn theo gia thuye t quy nap
ng minh.
p. Ta c die`u phai chu
Tu` dinh l trn, ta c ke t qua cua Cauchy.
t nhm hu
u han G c ca p chia he t cho so nguyn
Dinh l B.2 (Cauchy). Ne u mo
Nguyen Chnh T
242
PHU LUC
ng minh. Goi S l pnhm con Sylow cua G, khi d S 6= 1. Theo (A.17), to`n
Chu
CU
A MO
T TRUO
` NG
C BAO DNG DAI SO
ng minh ve` viec to`n tai cua bao dng dai so cua mot
Muc ny trnh by hai chu
truo`ng ty .
i truo`ng F de`u to`n tai mot bao dng dai so.
Dinh l C.1. Mo
c l tong hu
c axi1 xim , voi xit {xj }.
trong d moi da thu
u han cc don thu
c m moi bie n yf u
ng voi mot da thu
c chuan ta c
Goi F [. . . , yf , . . .] l vnh da thu
c f (yf ). Ne u
f F [x]. Goi I l idan cua F [. . . , yf , . . .] sinh boi tat ca da thu
Nguyen Chnh T
PHU LUC
243
a F . Moi da thu
c trong
Dat E1 = F [. . . , yf , . . .]/M , khi d E1 l mot truo`ng chu
t mot nghiem trong E1. Lap lai qu trnh trn khi thay F boi
F [x] de`u c t nha
E1, ta c mo rong E2 cua E1. Tiep tuc nhu the , ta c chuoi cc mo rong truo`ng
t mot
c f E[x], ton tai i sao cho f Ei[x]. Nhu the f c t nha
voi moi da thu
Bo de` C.2. Cho F l mot truo`ng v han v K l mot mo rong dai so cua F . Khi
t ca cc
ng minh. K ba`ng hop ro`i rac cua cc tap hu
a ta
Chu
u han, moi tap chu
Nguyen Chnh T
244
PHU LUC
`
c chuan ta c c bac ba` ng n cho truoc trong F [x] c cng luc
biet rang tap cc da thu
t ca cc da thu
c chuan tac cung ba`ng luc
luong voi F , do d luc luong cua tap ta
ng minh. (D
ng minh cho truo`ng hop F l truo`ng v
Chu
inh l C.1) Ta ch ca`n chu
han. Nhng F vo trong mot tap S c luc luong lon hon luc luong cua F . Goi l
neu E l mo rong truo`ng cua E . Bo de Zorn ch ra ra` ng to`n tai mot pha`n tu to i
ng minh K
dai (K, + , ) trong . Khi d K l mot mo rong dai so cua F . Ta chu
dng dai so . Gia su nguoc lai K khng dng dai so . Khi d to`n tai mot mo rong dai
so thuc su L = K() cua K. V |L| < |S|, nhng L vo S bang mot don nh sao
t trn K. Khi d to`n tai mot pha`n tu cua lon hon (K, + , ), v l
cho do`ng nha
Nguyen Chnh T
PHU LUC
245
` MAPLE
D SO LUOC VE
manh me cua cng ty Warterloo Maple Inc., ra do`i nam 1991, den nay (2006) d
t ca cc
pht trien de n phin ban 10. Maple c cch ci dat don gian, chay trn ta
trnh tro gip (Help) rat de su dung. Tu` phin ban 7 tro di, Maple cung cap ngy
cng nhie`u cc cng cu truc quan, cc gi lenh tu hoc ga n lie`n voi ton pho thng
v dai hoc. Uu diem d lm cho nhieu nuoc trn the gioi lua chon su dung Maple
cng cc pha`n me`m ton hoc khc trong day hoc ton. Viec su dung Maple cung
nhu cng nghe thng tin trong day v hoc ton l mot xu huong ngy cng pho
bien trn the gioi v to ra l mot phuong tien ho tro dac luc nha`m lm cho viec
thc su dung n trong viec hoc tap v giang day ton hoc, trong d c L thuye t
Truo`ng v Galois. Doc gia c the tm hieu thm ve Maple trong cc ti lieu tham
246
PHU LUC
- c the thuc hiec duoc ha`u he t cc php ton co ban trong chuong trnh ton
cua cc duo`ng v mat duoc cho boi cc hm ty trong nhieu he toa do khc
nhau ;
- mot ngn ngu
lap trnh don gian v manh me, c kha nang tuong tc voi cc
ngn ngu
lap trnh khc ;
t du
- cho php trch xua
lieu ra cc dinh dang khc nhau nhu LaTex, Word,
HTML,...
- Mot cng cu bin soan gio n v bi giang dien tu ;
Nguyen Chnh T
PHU LUC
247
Giao dien cua Maple duoc the hien nhu trong Hnh 12.
theo nga`m dinh duoc hien thi ba`ng font Courier mu do. Mot lenh duoc ke t thc
Nguyen Chnh T
248
PHU LUC
u ":" hoac da
u ";" v duoc ra lenh thuc hien ba` ng viec nha
n Enter khi con tro
boi da
dang o trn dng lenh. Ket qua cua lenh duoc hien thi ngay bn duoi dng lenh
u ";".
ne u dng da
Maple c dich vu tro gip kh da`y du v thuan loi bao go`m c php, giai thch
cch dng v cc v du di km. De nhan duoc tro gip, c the dng mot trong cc
cch sau. Neu d biet tn lenh th tu` dau nhac g vo, v du:
> ?factor
Ne u dng mot gi lenh th khi nap gi lenh ba` ng lenh with, Maple se hien thi
Maple c 2 mi truo`ng lm viec l ton v van ban. Nguo`i dng c the chuyen
ny. Khi kch hoat Maple, trang lm viec mo ra voi mi truo`ng ton. Con tro na` m
u nhac > mu do. Muo n chuyen sang mi truo`ng van ban, ch ca`n kch chuot
o da
Nguyen Chnh T
PHU LUC
249
vo bieu tuong T trn thanh cng cu hoac vo Insert | Text, hay dng to hop phm
u
Ctrl+T. Trong mi truo`ng van ban, Maple cho php bin soan ti lieu theo ca
`
`
trc, cho php hien thi theo nhieu tang lop, rat ph hop voi viec gioi thieu tong
quan hoac tong ke t n tap. Gio ng nhu mot he soan thao van ban, Maple cho php
t
thay doi cc font chu
, mu sac v dac biet c the tao ra cc bookmark de truy xua
nhanh chng den cc vi tr ty trong trang lm viec hien hnh hay cc trang
lm viec khc ; tao ra cc siu lin ke t de no i voi trang web hay pha`n tro gip cua
Maple.
t du
v trch xua
lieu.
Luu giu
`
`
giu
bang trnh File|Save. Mot file d c duoc mo bang File|Open. Ngoi viec luu
i
u
giu
ba
ng
d
nh
da
ng
cu
a
Maple
nhu
trn,
du
lie
u
c
the
d
o
c
trch
xua
t
thnh
cc
t ba` ng File|Export.
dinh dang khc nhu Word, LaTex hay HTML. Trch xua
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
250
I BI TA
NG DA
N GIA
P
HUO
Chuong 0
0. 1. a) D
d) D
g) S
b) S
e) S
h) D (S, S)
c) D
f) S
i) S
(a + b) = (a + b)p = ap + bp
p!
v p a = 0, a F . Ne u F l hu
u han, nh xa
(p k)!k!
u nn cung l dang ca
u.
l don ca
do p l uoc cua
u truo`ng. Hon nu
u : FD K thoa
v l do`ng ca
a, ne u to`n tai do`ng ca
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
251
(a) = (a), a D th
(m/n) = (m)(n)1 = (m) (n)1 = (m/n).
t.
Vay xc dinh duy nha
`
thay rang (n) = (n 1) = n(1) = 1. Mat khc] (n) = (n) = n.
1
1
(1) = (n ) = n( ) = 1.
n
n
1
1
Do d ( ) = . Cuo i cng
n
n
m
1
1
1
m
( ) = (m ) = (m)( ) = n = ,
n
n
n
m
n
m
t l tu do`ng ca
u truo`ng duy nha
t cua
voi moi
Q. Nhu the nh xa do`ng nha
n
Q. Tuong tu voi tap cc tu dong cau cua truo`ng Zp. Cuo i cng theo 0. 2, nh xa
ng da
n giai bi ta
p
Huo
252
u : Q F th F chu
u voi Q. Do d
a mot truo`ng con dang ca
0. 5. Ne u c do`ng ca
0 l dac so cua F . Tuong tu cho truo`ng hop Zp. Nguoc lai ne u F l truo`ng c dac
m
1
`
`
u truo`ng th ch
(xem trang 23). Hon nu
a, ne u c : Q F l mot do`ng ca
1
t. Chu
ng minh tuong tu
ra ra` ng ( m
)
=
(m1
)(n1
)
. Do d l duy nha
F
F
n
cho Zp.
0. 6. Ne u a Zp sao cho 2 = a2 th
f = x4 10x2 + 1 = (x2 1)2 a6x2 = (x2 + a3x 1)(x2 a3x 1).
Ne u b Zp sao cho b2 = 3 th f = (x2 + 1)2 (2bx)2. Cuo i cng ne u 2 v 3
de`u khng chnh phuong trong Zp th 6 chnh phuong trong Zp. Die`u ny suy
t don gian ra` ng trong mot nhm xyclic, tch cua 2 pha`n tu khng
ra tu` tnh cha
`ng hop
chnh phuong l chnh phuong. Theo 0. 18, nhm Z
p cyclic. Trong truo
2
2
ny f = (x 5) 24 kha quy.
0. 7. Do F [x] l mie`n nguyn Euclide nn l mie`n nguyn chnh. Thuc ra, ta c the
ng minh truc tie p ra`ng, voi moi idan thuc su I F [x], goi f I l da
chu
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
253
t trong cc da thu
c c bac nho nha
c thuoc I. De dng ch ra I = (f ).
thu
dai th (f ) m 6= F [x] voi m l mot idan thuc su cua F [x]. Goi m = (h)
su cua f . V l !
0. 9. d = x + 2, s = 2 v t = 2x2 + 8x + 6.
ng minh tuong tu nhu do i voi truo`ng hop Z v Q.
0. 10. Chu
7
3
t kha quy theo Eisentein cho p = 11.
c) x + 11x 33x + 22 ba
t kha quy, dng tiu chuan Eisenstein voi g(x+5).
d) g = x4 +x3 +x2 +x+1 ba
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
254
e) Ch x3 7x2 + 3x + 3 c nghiem 1.
x2 + x + 2, x2 + 4x + 2, x2 + 3x + 4, x2 + 2x + 4,
x2 + 2x + 3, x2 + 4x + 1, x2 + x + 1,
x2 + 3,
x2 + 2
x2 + 3x + 3.
ng da
n giai bi ta
p
Huo
255
t ca cc he so cua
Goi p | mn. Khi d p | (mg) hay p | nh. Suy ra p chia he t ta
m
n
sao cho (x, n) = 1. Nhu the so cc gi tri x qn sao cho (x, n) = 1 ba`ng
q(n).
a) Ne u q | n th (x, n) = (x, qn). Do d (qn) = q(n).
b) Ne u p nguyn to v (n, p) = 1 th (x, pn) = 1 khi v ch khi (x, n) =
(x, p) = 1. Nhu the (pn) ba` ng voi so gi tri x pn thoa (x, n) = 1 tru`
Nguyen Chnh T
256
ng da
n giai bi ta
p
Huo
m1
mr
a = p1 pr . Dng quy nap theo r.
p
)
=
(p
1)p
(pr 1)pm
.
1
1
1
r
r
Pm
c ch ra. Chu
ng minh i=0 (pi) = pm, ba` ng cch khai
Bien doi ve cng thu
mr `
1
ng minh dng cho n.
trien ve tri. Phn tch n = pm
i chu
1 pr ro
P
c Euler : d|n (d) = n voi (d) l so cc so nguyn duong
0. 18. Nha c lai cng thu
nhm con cua F . Voi d|n, goi (d) l so cc pha`n tu cua G c bac d. Nhu the
P
d|n (d) = n.
p d th moi pha`n tu ca
p d de`u thuoc vo
ne u c a G l mot pha`n tu ca
d1
P
P
ra (d) (d), d|n. Mat khc, do d|n (d) =
d|n (d) = n, ta c
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
257
p n
(d) = (d), d|n. Ni cch khc (n) 6= nn to`n tai mot pha`n tu ca
trong G.
u cua R. Ch ra (a) = a, a Q. Mat khc, ch
0. 19. Cho l mot tu do`ng ca
(r) = r, r R.
1
1. 1. Cc truo`ng hop a), b) v d) l cc mo rong truo`ng.
u truo`ng. Goi ( 3) = a + b 5. Ta
1. 3. Goi : Q[ 3] Q[ 5] l mot dang ca
2
2
2
c 3 = (a + b 5) = (a + 5b ) + 2ab 5. Suy ra 2ab 5 = 0 v a2 + 5b2 = 3.
Ch ra ra`ng khng to`n tai a, b Q nhu the .
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
258
1. 4. Ne u [R : Q] hu
u han th R de m duoc do Q de m duoc. V l. Hoac ch ra trong
1. 5. Xt truo`ng hop P
= Q. Khi d moi pha`n tu cua a P de`u vie t duoc duoi
1
dang (m1K )(n1K ) voi m, n Q. Do d (a) = a, a K. Lm tuong tu
`
cho truong hop P = Zp.
u vnh. Hon nu
u do l don ca
u.
1. 8. a) De dng ch ra l do`ng ca
a l don ca
u th ch ra cung l ton ca
u.
Cuo i cng, ne u ton ca
ng minh tuong tu nhu trong Menh de` 1.3.
b) Chu
2
2. 1.a) D
b) D
c) S
d) S
e) S
f) D
g) D
h) D
i) S
j) D
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
259
2
1
Maple), 1/3 /3 = ( 1) .
2. 3. Su dung He qua 2.6.
[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ].
Suy ra die`u v l.
2. 5. Goi u l mot nghiem cua f . Ta c
ng da
n giai bi ta
p
Huo
260
4
e) bac 4 voi ch Q( 18, 2) = Q( 4 2).
ab
`
2. 8. Ch rang a b =
Q( a + b). Suy ra a v b de`u
a+ b
thuoc Q( a + b).
c ch chu
a cc don thu
c voi so mu cha n.
2. 9. a) go`m cc da thu
c to i tieu la`n luot l :
2. 10. Cc da thu
2
a) x x 1 Q[x].
b) x2 + x + 1 Q[x].
c) x2 (t + 1) Z3(t)[x].
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
261
d) u = 4 5 + 5. Suy ra 4 5 = u 5. Do d 5 = u2 2u 5 + 5. Hay
3
3
3
3
e) u = 2 + 4. Suy ra u = 6 + 6( 2 + 3 4) = 6 + 6u.
f) v = u2 + u. Do u3 + 3u2 3 = 0, ta c v 2 = 4u2 + 3u 3 = 4v u 3. Mat
3
2
3
2
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
262
2. 13. a) Cho K : Q l mot mo rong bac 2. Khi d K = Q(u) voi u c bac 2 trn Q.
c to i tieu cua .
Suy ra x2 + x + 1 chnh l da thu
ng minh He qua 2.7.
2. 17. Tuong tu nhu trong chu
2. 18. a) R rng.
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
263
u tu` F () vo F ()
b) Ne u K l mot nghiem cua f th to`n tai F -dang ca
u.
bie n thnh . Do d nh 7 () l ton ca
Mat khc, ne u () = () th = v {1, , . . . , n1}, voi n l bac
2. 19. a) R rng.
b) Cho K l mot nghiem cua (f ). Ch ra` ng : F [x] (F )[x]
u
u vnh cam sinh mot dang ca
c to i tieu cua . Hon nu
da thu
a, dang ca
truo`ng
: F ()
= F [x]/(f ) (F )[x]/((f ))
= (F )()
u tu` F
thoa () = v (a) = (a), a F . Xem nhu mot do`ng ca
ng
vo K. Suy ra nh xa 7 () l mot ton nh. Tnh don nh duoc chu
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
264
2. 21. a) R rng.
b) khi l hien nhin. Ne u c S(E) = S(E 0). Khi d E = F () voi 2 = d
S(E) = S(E 0) v d F khng chnh phuong. Do d to`n tai E 0 sao cho
2 = 2. R rng
/ F v do d E 0 = F (). Cc truo`ng E v E 0 de`u dang
u voi F [x]/(x2 d).
ca
y cc mo rong Ep := Q(p) cua Q voi p nguyn to . Khi d S(Ep) ch
c) La
2
u voi Zp. Xt cc
d) Mot truo`ng c p pha`n tu c truo`ng con nguyn to dang ca
/ Z2p.
voi Zp[x]/(x2 d) voi d
3
3. 1.a) S
b) D
c) S
d) D
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
e) D
f) S
265
g) S
h) D
y u K \ R. Ch ra u c bac
3. 2. Goi K : R l mo rong dai so . Xt [K : R] > 1. La
a
2 trn R. Nhu the C
R(u)
K.
Mo
i
pha
n
tu
thuo
c
K
d
i
so
trn
R(u)
C.
=
=
Suy ra K = R(u)
= C.
f (x)
3. 3. V F ( M nn to`n tai
M voi deg(f ) > 0 hay deg(g) > 0. Khi d x
g(x)
c
l nghiem cua da thu
f (x)
f (t)
g(t) M [t].
g(x)
Do d x dai so trn M .
t ca de`u ba
t kha quy, su dung Bi tap 2. 5.
3. 4. Ta
Do d Q(u) = Q(v).
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
266
3. 6. Goi f = anxn+ +a0 K[x]. Goi u l mot nghiem cua f . Xt F (a0, . . . , an, u)
c
l mot mo rong dai so cua F . Do d u dai so trn F . Khi d f chia he t da thu
0
cho Fc = Fc . Tu` u1 + cu2, u1 + c u2 F (u1 + cu2), ta c u2 F (u1 + cu2).
Suy ra u1 F (u1 + cu2). Hay
K = F (u1, u2) F (u1 + cu2).
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
267
c to i
Nguoc lai cho F M F (u) = K. Goi f v f1 la`n luot l da thu
M.
4
4. 1. a) D
f) D
b) S
c) D
d) S
g) S
h) D
i) D
e) D
diem cua mot duo`ng thang d v mot duo`ng trn C m phuong trnh cua chng
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
268
la`n luot l :
d : ax + by + c = 0
C : (x a1)2 + (y b1)2 r 2 = 0
voi cc he so trong Kj1. Rt x hoac y tu` phuong trnh cua d ro`i thay vo
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
269
ng minh.
phai chu
A qua B v duo`ng trn tm B qua A. Duo`ng thang qua 2 giao diem cua 2
duo`ng trn ny ca t AB tai trung diem cua AB.
b) Cho hnh bnh hnh ABCD c 3 dnh A, B, C dung duoc. Dung trung
diem O cua doan thang AC. Duo`ng thang BO cat duo`ng trn tm O qua
tu D.
B tai dnh thu
n
so trn Q. Vay L : Q dai so . Ne u [L : Q] = n th de dng ch ra so 2 2 dung
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
270
1
4. 8. Ch ra ra` ng cos( 5 ) cos( 2
)
=
. That vay
5
2
cos( 5 ) cos( 2
) = 2 sin( 10
) sin( 3
)
5
10
sin( 2
) sin( 6
)
1
10
10
=
3 = 2 .
2 cos( 10 ) cos( 10 )
Tu` d suy ra
cos( 5 )
5
4
1
4
cos( 2
)
5
5
4
14 .
4. 9. Ch ra` ng cos( 2
)
=
cos(
).
15
3
5
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
271
\
\
4. 13. Ch ra` ng N
OD = N
DO
5
5. 1. a) D
f) S
b) D
c) S
d) S
e) S
k) D
g) D
h) D
i) S
j) D
l) D
Nguyen Chnh T
272
ng da
n giai bi ta
p
Huo
[Er1(r ) : Er1].[Er1 : F ] = [E : F ].
u dat to i da khi K chu
a n nghiem phn biet cua f .
So do`ng ca
`
`
Voi moi a K, ton tai j sao cho a Fj . Do Fj hon chnh, phan tu a c can
bac p trong Fj . Neu K l mo rong dai so cua Zp, ta c K = Zp(), voi Zp()
d truo`ng phn r cua f trn Z3 l Z3(). Tuong tu, goi l nghiem cua
2
3
2
2
ng da
n giai bi ta
p
Huo
273
Qr
1 (x
i)mi . Khi d
0
f =
X mi f
.
x i
Q
Q
Do d d = r1(x i)mi1. Suy ra h = r1(x i).
5. 9. Ne u f tch duoc th ke t luan l hien nhin. Ne u f khng tch duoc th
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
274
2
f1 = f2(xp). Khi d f = f2(xp ). Tie p tuc nhu the . Do deg(fi) > deg(fi+1),
ng minh.
qu trnh trn se du`ng sau e buoc, ta c die`u ca`n chu
Q
Cuo i cng, dat g = a (x i), voi i 6= j . Ta c
Y
Y
e
pe
f = a (x i) = a (x i)p .
]{ : F () K | |F = } = ]{ K | g() = 0}
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
275
u, |F = }
]{ : F () K | l F -do`ng ca
khng vuot qu [F () : F ] = deg(g). Ne u f c n nghiem phn biet trong
]{ : F () K | |F = } = [F () : F ].
Ke t qua dng voi r = 1.
Ta c E = F (1, . . . , r ) = F (1, . . . , r1)(r ). Dat F 0 = F (1, . . . , r1).
]{ : F 0 K | |F = } [F 0 : F ]
c xay ra ne u f c n nghiem phn biet trong K. Voi
v dang thu
0
`
do d
]{ : F 0(r ) K | |F 0 = } [F 0(r ) : F 0]
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
276
|F = |F = . Suy ra
]{ : E K | |F = } [E : F 0][F 0 : F ] = [E : F ]
c xay ra khi K chu
a n nghiem phn biet cua f .
v dang thu
6
6. 1. a) D
h) S
b) S
c) D
d) S
e) D
f) S
g) S
i) D
j) S
k) D
l) D
m) S n) D
6. 2. a) Aut(C/R)
= Z2.
b) Q() l truo`ng phn r cua f = x4 + x3 + x2 + x + 1 trn Q. Do d
(Aut(Q()/A) : 1) = [Q()/A) : Q] = 4.Goi : 7 2, khi d
2
2
3
ng da
n giai bi ta
p
Huo
277
u voi nhm do i xu
ng cua hnh vung), sinh boi:
G = Aut(Ef ) (dang ca
(
(
i
7 i
i
7 i
:
;
4
4
4
4
2 7 i 2
2 7
2
Tu` d suy ra so do` bao hm cc nhm con cua G nhu trong Hnh 1.
G
6o
( 2 , ) () ( 2 , )
7
6]
( 2 )
( )
7 6 o
( 2 ) ( ) ( 3 )
6
ng da
n giai bi ta
p
Huo
278
Q
?
Q( 2)
Q(i 4 2)
Q(i)
Q( 4 2)
Q(i,
?=
Q(i 2)
4
4
2) Q((1 + i) 2) Q((1 i) 2)
?+
)
Q(i, 4 2)
ng.
Hnh 2: So do` cc truo`ng trung gian tuong u
ng da
n giai bi ta
p
Huo
279
p 2:
sinh ra boi cc pha`n tu ca
2
7
2
2 7
2
:
3 7
3 ;
3
7
3;
5 7
5
5
7
5
7
2
3
7
3 .
5
7
5
f) Truo`ng phn r Ef cua f = (x3 5)(x3 7) trn Q l Q( 3 5, 3 7, ) voi
3
i2/3
p 18, sinh boi cc pha`n
=e
. Do d nhmAut(Q( 5, 3 7, )/Q) c ca
tu
7
7
3
3
:
5 7 3 5 ;
5 7 3 5 ;
3
3
3
7 7
7
7 7 3 7
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
280
7
2
3
3
5
7
5.
3
37
7
7
6
6
`
g) Truong phn r Ef cua f = x 5 trn Q l Q( 5, 3). Do d nhm
p 12 (dang ca
u voi nhm do i xu
ng cua luc gic
Aut(Q( 6 5, i 3)/Q) c ca
i 3 7 i 3
i 3 7 i 3
:
;
;
6
6
5 7 6 5
5 7 6 5
voi = e
i/3
1
2
3
i.
2
5
p ba` ng
(
(
7 2
:
;
.
5
5
2 7 5 2
2 7 5 2
R rng 6= .
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
281
6. 4. Truo`ng phn r cua f = (x3 2)(x3 5) trn Q l Q( 3 2, 3 5, ) voi = e2i/3.
p 18. Nhm Galois cua f trn R c ca
p 2.
Nhm Galois G c ca
c xn 1 trn Q. Moi pha`n tu
6. 5. Ch ra` ng Q() l truo`ng phn r cua da thu
thuoc Aut(Q()/Q) xc dinh boi () = r . De dng kiem tra tnh giao hon
Aut(E/F ) = 1.
b) Menh de` dng v truo`ng hu
u han l truo`ng hon chnh nn
Aut(E/F ) = Z2.
6. 8. Cc nghiem cua x5 1 l i voi i = 0, . . . , 4. Suy ra K = Q(). Do d nhm
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
282
c to i tieu cua + 4
voi nhm con ny l Q( + 4). De dng tm duoc da thu
l x2 + x 1.
a) Ch ra` ng
cos(
2
5
)=
51
4
1
2
( + 4).
2
5
`
b) Truong phn r cua (x + 3)(x 1) l Q(, i 3).
3
`
p 6. Nhm G sinh
R rng [K : Q( 7)] = 6 v do d G = Aut(K/Q) c ca
boi cc pha`n tu
(
(
7 2
p 2 .
:
cap 3 ;
ca
3
3
3
3
5 7 5
5 7
5
Nhm ny khng giao hon nn G
= S3.
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
283
7
7. 1. a) S
b) S
c) S
d) D
e) S
f) S
g) S
h) D
i) D
j) D
k) S
l) D
m) S n) S
t kha quy bac 2 trn truo`ng c dac so khc 2 de`u tch duoc. Trn
c ba
7. 3. Moi da thu
truo`ng c dac so 2 khang dinh khng dng, v du mo rong bac hai Z2(x2)
2
2
2
c t x Z2(x )[t] khng tch duoc.
Z2(x) khng Galois v da thu
t kha quy trn F , goi l mot nghiem cua f . Khi d truo`ng phn r
7. 4. Ne u f ba
p pha`n tu.
n
c tch duoc, f c
7. 5. Goi K l truo`ng phn r cua f = xp x. Do f l da thu
n
n
n
( + )p = p + p = + . Tuong tu ()p = . Cuo i cng ne u 6= 0
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
284
n
t ca cc nghiem cua f chnh l truo`ng phn
th (1)p = 1. Nhu the tap ta
`
ng to rang Gal(E/F ) l nhm cyclic sinh boi .
rng Gal(K/F ). Chu
4
4
Q Q( 4 2, i) l cc mo rong Galois nhung Q Q( 2) khng phai l mo
rong Galois.
`
t kha quy
ng to rang =
c ba
7. 7. Chu
2 + 2 l nghiem cua da thu
u voi nhm
l truo`ng phn r cua f trn Q. Nhm Galois cua mo rong dang ca
u voi Z2 Z2 Z2.
7. 9. a) Nhm Galois dang ca
p p v c ca
p p 1. Moi pha`n tu
b) Nhm Galois G =< , > voi c ca
m n
u voi Z2 Z2.
c) Nhm Galois dang ca
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
285
u.
d l dang ca
!
1 1
0 1
!
1 0
ng minh nh xa
v 7
. Chu
0 1
c. V l !
hon vi 2 nghiem phu
8
8. 1. a) S
b) D
c) S
d) D
e) S
f) D
g) D
h) S
i) D
j) D
ng da
n giai bi ta
p
Huo
286
p 3) l M1 := Q( + 2 + 4). Nhm
ng voi < 2 > (ca
Truo`ng trung gian u
p ba` ng 2. De dng ch ra da thu
c to i tieu cua + 2 + 4
Galois cua M1/M c ca
l x2 + x + 2.
ng voi < 3 > l Q( + 5) c bac mo rong ba`ng 3 v da
Truo`ng trung gian u
c to i tieu cua + 5 l x3 + x2 2x 1.
thu
ng Galois l song nh, do`ng tho`i do dinh ngha
8. 3. (i) r rng do cc tuong u
t chu
a M1, . . . , Mr .
M1 Mr l truo`ng con nho nha
t chu
a
(ii) Ta ch ca`n kiem tra G( 1H) l nhm con chuan ta c lon nha
trong H l du. That vay, do H l mot thnh pha`n cua G( 1H) nn
a G( 1H). Hon nu
chu
a G, de dng kiem tra tap 1H
l mot nhm con chuan tac, nn giao cua chng cung l mot nhm con
1
1
n N , ta c n N H. Suy ra n = h, voi h H. Khi d
n = 1h 1H. Nhu the N 1H voi moi G. Suy ra die`u
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
287
ng minh.
phai chu
7 2
p 3 ;
p 2 .
:
ca
ca
3
3
3
3
2 7 2
2 7
2
3
Nhm G
= S3 v c cc nhm con thuc su nhu sau :
p 3 duy nha
t l A =< >. Truo`ng trung gian u
ng voi A l
Nhm con ca
Q(). Truo`ng trung gian ny l mo rong Galois.
`
Nhm con cap hai B1 =< > ung voi truong trung gian l Q( 3 2).
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
288
p 2. Goi
G
Z
nn
ch
c
1
nhm
con
thu
=p 4
c su l nhm ca
p
:
2 + 2 7
2 2 l pha`n tu sinh cua nhm Galois. Khi d
p
p
2
p 2 < 2 > u
ng voi truo`ng
:
2 + 2 = 2 + 2. Nhm con ca
ng voi nhm
8. 6. Nhm G = Gal(K/Q( 7))
= S3. Goi M l truo`ng trung gian u
cau voi Z4. V vay c duy nhat 1 truo`ng trung gian nhu yu ca`u de` bi.
8. 8. a) Gal(K/Q)
= Z2 Z2 v Gal(L/Q)
= S3 .
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
289
a nghiem no cua f .
b) K khng chu
8. 9. a) Xt F F ( a) F ( a, b) = K. R rng [F ( a) : F ] = 2. Do gia
`
/ F ( a) nn [K : F ( a)] = 2. Suy ra [K : F ] = 4.
thiet ve a, b, ta c b
Truo`ng F ( a, b) l truo`ng phn r cua (x2 a)(x2 b) khng tch duoc
`
`
voi:
(
(
a 7 a
a 7
a
:
b 7
b;
b 7 b.
Suy ra G
= Z2 Z2.
p
b) Nguoc lai, ne u G = Aut(K/F )
= Z2 Z2. Goi H1 G l mot nhm con ca
p 2 khc H1
nn T (H1) = F ( a) voi a F . Tuong tu, goi H2 l nhm ca
cua G. Ta c T (H2) = F ( b) voi b F . Ch ra K = ( a, b).
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
290
8. 10. Nhng Q( 8 2, i) trong mo rong Galois Q( 8 2, i).
8
8
8
[Q( 2, i) : Q( 2, i)] = 2 nn [Q( 2, i) : Q] = 16. Ch ra
8
8
Khi
v [Q( 8 2, i) : Q( 2)]
= Q8 .
8. 11. a) R rng.
p
p
b) Cc nghiem cn lai l = 1 + 3 v = 1 3.
p
p
c) V Q( 1 + 3) R cn 1 3
/ R nn K1 6= K2. Ta c 3 K1 K2.
Mat khc
Q Q( 3) K1 K2 K1
Gal(K1K2/F )
= Z2 Z2.
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
291
ng minh.
cua f trn Q. Suy ra dieu phai chu
9
9. 1. a) D
h) D
b) S
c) D
d) S
e) D
f) S
g) D
i) D
j) S
k) D
l) D
o) D
p) S
q) D
r) D
s) D
m) S n) D
t) S u) S
x5 + x4 + x3 + x + 1, x5 + x4 + x2 + x + 1,
x5 + x3 + 1, x5 + x2 + 1, x5 + x4 + x3 + x2 + 1,
x5 + x3 + x2 + x + 1.
t kha quy bac 5 trn
c chuan ta c, ba
Su dung Maple, ta tm duoc c 624 da thu
ng l 48.
Z5. Cn trn Z3, con so tuong u
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
292
9. 3. Ta c E
= Fpn voi p nguyn to . Goi bac cua f v g l r. Khi d
E()
= Fprn
= E().
9. 4. Truo`ng Fpn l mot mo rong don cua Fp. To`n tai Fpn
quy c bac n.
sao cho
t kha
ba
to le th
1)|(xp x).
2
voi Z
12 . Nhm G sinh boi
: 7 5 = 3 ;
: 7 7 = .
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
293
p 2 nhu sau :
Khi d cc nhm con thuc su cua G l 3 nhm con ca
3
ng l Q(12
Nhm H1 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).
2
ng l Q(12
Nhm H2 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).
3
ng l Q(212 12
Nhm H2 =< > c truo`ng trung gian tuong u
).
xem Bi tap 3. 8.
9. 9. De dng tnh duoc [Fp(x, y) : Fp(xp, y p)] = p2. Goi F = Fp(xp, y p). Nhu
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
294
ng minh.
phn biet. Suy ra die`u phai chu
p 15 c hai pha`n tu ca
p 3. Suy ra x3 1 c dng
9. 10. Trong nhm cyclic F c ca
c x4 1 c mot nghiem trong F ; da thu
c
3 nghiem trong F . Tuong tu, da thu
9. 11. Nghiem cua x2 = 1 l mot can nguyn thuy bac 4 cua don vi. Pha`n tu
p cua F
chia he t cho 4.
9. 12. V [Q() : Q] = 4 nn de dng ch ra ra`ng [Q() : Q( 3)] = 2. Suy ra khng
c truo`ng con thuc su no.
9. 13. Nhm cyclic F c 80 pha`n tu. So nghiem la`n luot l 80, 1, 8.
ng da
n giai bi ta
p
Huo
295
10
10. 1. a) D
j) D
b) D
c) D
d) D
e) D
f) S
g) D
h) D
k) D
l) S
m) S n) D
o) S
p) D
q) S
i) D
10. 2. Goi l mot nghiem cua f , ro`i phn tch f = (x )h trong Q(). Trong
Maple, su dung lenh alias v factor de xc dinh h. Tie p tuc, tm dang nhn
y !
tu ha cua h trong Q( 37). Ke t qua kh c the vie t ra trn gia
t kha quy c biet thu
c x3 3x2 + 4x 1 ba
c ba` ng 49 nn nhm
10. 3. a) Da thu
u voi S3.
Galois dang ca
t kha quy c biet thu
c x3 + x 1 ba
c ba` ng 31, nn nhm Galois
d) Da thu
u voi S3.
dang ca
Nguyen Chnh T
296
ng da
n giai bi ta
p
Huo
u voi A3.
dang ca
t kha quy c biet thu
c ba`ng 148, nn nhm
c x3 + 2x2 2x 2 ba
h) Da thu
u voi S3.
Galois dang ca
t kha quy trn Q (c the dng Maple de
c f = x4 x2 + 4x + 5 ba
10. 4. a) Da thu
c bac 3 cua f l
kiem tra). Giai thu
3
h = x + 2x2 19x + 16 = (x 1)(x2 + 3x 16)
4
2
`
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
297
c l S4.
chng l 33137 khng chnh phuong. Nn nhm Galois cua da thu
t kha quy trn Q (c the han che trn Z2[x]), c giai
c x4 + 3x + 1 ba
c) Da thu
l S4.
c x4 4x2 4x 2 c nhm Galois l S4.
d) Da thu
c x4 4x 2 c nhm Galois l S4.
e) Da thu
c x4 + 2x2 4 c giai thu
c l h = x3 4x2 + 20x. Nhm Galois dang
f) Da thu
u voi D8.
ca
t kha quy, c giai thu
c x4 x3 3x + 4 ba
c l
thu
625
c 4225 = 52.132 nn nhm
x3 + 43 x2 205
x
+
bat kha quy, c biet thu
16
64
g) Da
u voi A4.
c nhm Galois dang ca
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
298
4
2
t kha quy. Ch
u
c x4 + 2x2 + 4 c nhm Galois dang ca
j) Gio ng nhu truo`ng hop trn, da thu
voi V .
c cua da thu
c x4 +ax2 +b kha quy nn nhm Galois cua n khng the
10. 5. Giai thu
c qu 8 pha`n tu. Ne u b chnh phuong th nhm Galois l nhm V
= Z2 Z2.
10. 6. Suy ra truc tie p tu` tiu chuan trong muc 10.3.
10. 7. Goi l mot nghiem cua f th truo`ng phn r cua f trn F l F (). Do d
p cua nhm Galois Gf l 3. Nhu the Gf = A3, suy ra die`u phai chu
ng minh.
ca
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
299
11
11. 1. a) S
b) S
c) S
d) D
e) D
f) S
h) D
i) S
j) D
k) D
l) D
m) D
g) D
5
5
1
1
3
3
+
21 +
21.
2
2
2
2
b) Ta c t3 7t + 6 = (t 1)(t 2)(t + 3).
c nghiem Cardano, suy
c) Ta c t3 + t2 2 = (t 1)(t2 + 2t + 2). Tu` cng thu
ra
q
q
3
3
26 + 15 3 = 2 + 3, 26 15 3 = 2 3.
65
c g = u3 13
c cua
d) Thay t = u + 5/3 , ta c da thu
u
+
. Ta c biet thu
3
27
c ban da`u l
thu
r
r
65
13
65
13
3
3
+
3 +
3 + 5/3.
54
18
54
18
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
300
duoc F th K de m duoc.
Nguyen Chnh T
ng da
n giai bi ta
p
Huo
301
t v 1 da thu
t kha quy th nhm Galois chu
c bac 2 ba
a mot chuyen tr.
bac nha
V l ! Do d f phn r trong F .
Ta c the ch ra truc tie p, ne u l mot nghiem cua f th cc nghiem cn lai l
2
2
2 , 2.
t kha quy v c dng 2 nghiem khng thuc.
ng minh cc da thu
c d ba
11. 6. Chu
b) Tuong tu.
c) Tuong tu.
ng minh da thu
c c dng 5 nghiem thuc trong khoang (4, 4).
d) Chu
Nguyen Chnh T
NG K HIE
C
U V QUY UO
BA
K hieu
ngha
N
Tap cc so tu nhin
N
Tap cc so tu nhin khc 0
Z
Vnh cc so nguyn
Zn
Zp
Sn
Truo`ng cc so hu
u t
Truo`ng cc so thuc
c
Truo`ng cc so phu
ng trn n pha`n tu
Nhm do i xu
An
Fpn
Q
R
C
302
K hieu
sign
ngha
u cua php the
Hm da
D2n
Nhm dihedral
F [x]
F (x)
c hu
Truo`ng phn thu
u t trn truo`ng F
c f
Bac cua da thu
c cua da thu
c f
Df
Biet thu
F E, E : F Mo rong truo`ng
[E : F ]
Bac cua mo rong truo`ng
|S|
Luc luong cua tap S
p cua nhm G
(G : 1)
Ca
deg(f )
303
K hieu
(G : H)
ngha
Ch so cua nhm con H trong nhm G
u cua truo`ng F
Aut(F ) Nhm cc tu dang ca
u cua E : F
Aut(E/F ) Nhm cc F tu dang ca
T (H)
Truo`ng trung gian co dinh boi H Aut(E/F )
N (M )
Nhm con co dinh truo`ng trung gian M cua E : F
304
O
U THAM KHA
TI LIE
[1] Dummit D., Foote R., Abstract Algebra, Prentice Hall (1991).
[2] Hungerford T., Abstract Algebra, Saunders College Publishing (1990).
[3] Jacobson N., Basic Algebra I, Freeman and Company (1974).
[4] Milne J.S., Fields and Galois Theory, preprint (2002).
[5] Stewart I., Galois Theory, Second edition, Chapman & Hall (1989).
[6] Weisstein E., Concise Encyclopedia of Mathematics, Second edition, Wolfram
Research, Inc. (2002).
[7] The MacTutor History of Mathematics archive
u
[8] Nguyen Chnh T, Su dung Maple trong hoc tap, giang day v nghin cu
[9] Nguyen Chnh T, Mo rong truo`ng v L thuye t Galois, NXB Gio Duc (2006),
196 tr.
305
[10] Tra`n Vui (chu bin), Luong H, L Van Lim, Hong Trn, Nguyen Chnh
T, Mot so xu huong doi moi trong day hoc ton o truo`ng trung hoc pho thng,
Gio trnh bo`i duong thuo`ng xuyn gio vin THPT chu k III, NXB Gio Duc
306
Ch muc
Aut(F ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
K hieu
u
F -do`ng ca
so luong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66, 272
F (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F (). . . . . . . . . . . . . . . .Xem mo rong don
F (s1, . . . , sn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
A
Ars Magna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Artin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
nh xa Frobenius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
F [s1, . . . , sn] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
K/F . . . . . . . . . . . . .Xem mo rong truo`ng
bac
F [S] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
307
Ch muc
308
bao dng
chuan ta c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 204
bao dng dai so . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 242
cua truo`ng hu
u han . . . . . . . . . . . . 159
`
ton tai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
biet thu
khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
can
chuoi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
can nguyn thuy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
c
can thu
bieu dien duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
c
cng thu
Cardano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Cantor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Cardano
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201, 215
cng thu
chia 3 mot gc . . . . . . . . Xem dung hnh
khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
chuan ta c
bao dng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
chuoi
chuan ta c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
hop thnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
chuyen tr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
D
u cua php the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
da
dung duoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
duo`ng thang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Nguyen Chnh T
Ch muc
duo`ng trn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
da gic de`u . . . . . . . . . . . . . . 81, 85, 169
diem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
doan thang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
gc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
so thuc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
tap cc so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
dung hnh
3 bi ton co dien . . . . . . . . . . . . . . . . 77
thuoc ke v compa . . . . . . . . . . . 77, 86
D
dng dai so . . . . . . . . . . . . . . . Xem truo`ng
u truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
do`ng ca
F - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
dac so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Nguyen Chnh T
309
dang cau
cua cc mo rong . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
u truo`ng
dang ca
tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
dai so
pha`n tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
c . . . . . . . . . . . . . . . . 100
dao hm hnh thu
dinh l
u
dang ca
hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
thu
t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
nha
thu
Ch muc
310
to i tieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
tong qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
vnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Sylow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
da gic de`u dung duoc. . . . . . . . . . . . .169
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
da thu
ng
do i xu
p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
so ca
E
Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
hm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
F
Fermat
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
cng thu
so nguyn to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Frobenius
hnh
nh xa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Nguyen Chnh T
Ch muc
khng the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Galois
ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
tuong u
Gauss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Gelfond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
giai duoc
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
ba` ng can thu
nhm khng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
giai thu
Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
c bac 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
giai thu
H
hm
Euler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Hermite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Nguyen Chnh T
311
lop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Lindemann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Liouville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
M
Mobius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
c dao nguoc . . . . . . . . . . . . 165
cng thu
mo rong
don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
u trc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 59
ca
ph.t. nguyn thuy . . . . . . . . . . . . . . 55
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
so do`ng ca
dai so . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56, 71
Ch muc
312
aben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
cua do`ng ca
can. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
cyclic. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
tiu chuan cua . . . . . . . . . . . . . . . . 128
nghiem don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
nghiem boi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
hu
u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
tiu chuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
nghiem can thu
nhm
ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do i xu
hu
u han sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
don . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
con
co dinh truo`ng trung gian . . . . . 114
dihedral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
v han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
mo rong truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
bac cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
co so cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
cua da thu
c . . . . . . . . . . . . . . . 130
cua mot da thu
Nguyen Chnh T
Ch muc
313
Klein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
lin hop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
quaternion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
tm cua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
tu dang ca
thay phin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
nhm con
phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
truo`ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
phuong trnh lop . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
S
so boi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Schneider. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
siu viet
`
phan tu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
P
p-nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
php chia Euclid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
php chuyen tr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
php the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
cha n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nguyen Chnh T
trn Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
T
tch duoc
c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem da thu
c
da thu
mo rong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Ch muc
314
hu
u han . . . . . . . . . . . . . 22, 40, 44, 156
doc lap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
bac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
duy nha
u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
so dang ca
to`n tai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Nguyen Chnh T