SEMINARSKI RAD

Tema: Karboksilne kiseline i derivati

Profesor:

Student:

Doc. dr Slobodan Buni

Boban Petrovi
Bijeljina, 2016.

SADRAJ:

UVOD.........................................................................................................................................3
1. KARBOKSILNE KISELINE.................................................................................................4
1.1. Nomenklatura...................................................................................................................5
1.2. Monokarboksilne kiseline................................................................................................5
1.3. Dikarboksilne kiseline.....................................................................................................9
1.4. Trikarboksilne kiseline...................................................................................................10
2. Osnovne osobine karboksilnih kiselina................................................................................12
3. FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA KARBOKSILNIH KISELINA.................................13
4. DEKARBOKSILACIJA.......................................................................................................15
5. DERIVATI KARBOKSILNIH KISELINA..........................................................................17
5.1. Acil halogenidi...............................................................................................................17
5.2. Anhidridi karboksilnih kiselina......................................................................................18
5.3. Esteri karboksilnih kiselina............................................................................................19
5.4. Amidi..............................................................................................................................19
5.5. Nitrili..............................................................................................................................20
ZAKLJUAK...........................................................................................................................22
LITERATURA..........................................................................................................................23

UVOD
Kiseline su supstance koje disociraju u vodi i daju hidrogenove jone (H+ ). Kiseline su
kiselog okusa, imaju pH vrijednost niu od 7, i farbaju plavi lakmus papir u crveno. Kada
kiselina disocira u vodi radi davanja hidrogenovih jona, hidrogenovi joni ne ostaju kao
individualni joni, ve ih privlai polarnost molekula vode kao to vidimo u sljedeoj reakciji:
H+ + H2O H3O+. Radi tehnike tanosti, gore navedena Arrheniusova definicija bi trebala
glasiti: kiselina su supstance koje proizvode hidrogenove jone u rastvoru. Bitno za zapamtiti
je to da hidrogenovi joni ne stoje kao zasebni joni u vodi, ve postaju hidratizirani. H+ bi
trebali biti interpretirani kao hidronijumovi joni, a ne hidrogenovi joni. Kroz ovaj seminarski
rad biti e tretirani kao sinonimi. Tabela 1 pokazuje prisustvo hidrogena u kiselinama. Postoje
tri definicije kiselina, koje su prikazane u tabeli 2. Bitno je da znamo da ime kiselina nije
naljepnica koju moemo dati nekoj supstanci, to su dokazali Bronsted-Lowry i Lewis.
Kiselinske karakteristike zavise od reakcije koja se deava izmeu supstanci. Supstanca moe
da se ponaa kao kiselina u zavisnosti od uvjeta. Takve supstance se nazivaju amfoterne.
Tabela 1. Najpoznatije kiseline

Tabela 2. Definicija kiselina

1. KARBOKSILNE KISELINE
Od organskih jedinjenja koja pokazuju znatnu kiselost najvanije su karboksilne
kiseline koje se obino nazivaju organske kiseline. To su jedinjenja koja u svom molekulu
sadre karboksilnu grupu vezanu za ugljenikov atom alkil- ili arli-grupe.
Prema broju karboksilnih grupa karboksilne kiseline se dele na monokarboksilne,
dikarboksilne i polikarboksline, a prema prirodi ugljovodoninog ostatka za koji je vezana
karboksilna grupa, one mogu biti alifatine (R-COOH) i aromatine (Ar-COOH).
Karboksilne kiseline mogu u svom molekulu sadravati pored karboksilne grupe i neku drugu
funkcionalnu grupu, kao na primer hidroksilnu, dvostruku vezu, amino itd. pa se prema tome
dele na hidrokskiseline, nezasiene kiseline, aminokiseline itd.

1.1. Nomenklatura
Karboksilne kiseline su jedinjenja koja su poznata odavno tako da su se njihova
uobiajena imena jo uvek zadrala; ona obino oznaavaju osobine kiseline ili poreklo. Prma
IUPAC pravilima imena karboksilnih kiselina se izvode tako to se na ime alkana sa istim
brojem C-atoma dodaje nastavak -ska. Zasine monokarboksilne kiseline nazivaju se optim
imenom alkanske kiseline.
FORMULA
HCOOH
CH3COOH
CH3 CH2 COOH
CH3 CH2 CH2 COOH
CH3(CH2)14 COOH
CH3(CH2)16 COOH
CH3(CH2)7 CH=CH(CH2)7COOH
CH3CHOHCOOH
C6H5COOH

IME KISELINE
Metanska (mravlja)
Etanska (siretna)
Propanska (propionska)
Butanska (buterna)
Heksadekanska (palmitinska)
Oktadekanska (stearinska)
9-oktadekanska (oleinska)
2-hidroksipropanska (mlena)
Fenilmetanska

1.2. Monokarboksilne kiseline

Nalaze se u prirodi ili kao slobodne ili vezane u obliku estara kao vone esencije,
voskovi ili masti.
4

Dobijanje:
1) Oksidacija primarnih alkohola ili aldehida:

Karboksilne kiseline se mogu dobiti i oksidacijom sekundarnih alkohola odnosno

ketona, samo se u tom sluaju dobijaju kiseline sa manjim brojem C-atoma.
2) Grinjarovom reakcijom na ugljendioksid - Grinjarov reagens mora da ima jedan C-atom
manje od kiseline koju elimo da dobijemo:
R-MgCE + O = C = O

R - C (O) - OmgCE

R-COOH + MgOHCE

Dobijanje mravlje kiseline:

NaOH + CO ---> HCOONa ---> HCOOH + NaCl
Fizike osobine - take kljuanja monokarboksilnih kiselina se poveavaju sa
poveavanjem broja C-atoma.
- Karboksilne kiseline mogu da grade vodoninu vezu i sa parcijalno
negativnim kiseonikovim atomom karbonilne grupe drugog molekula.
5

- Kiseline sa manjim brojem C-atoma se rastvaraju u vodi emu doprinosi

graenje vodoninih veza sa molekulima vode. Rastvorljivost opada sa poveanjem broja Catoma, tako da su kiseline sa vie od 6 C-atoma kao i aromatine kiseline nerastvorljive u
vodi.
Hemijske osobine - Veina reakcija karboksilne grupe mogu se podeliti na tri tipa:
reakcije pri kojima se raskida O-H veza, reakcije koje se vre na ugljenikovom atomu
karboksilne gupe i dekarboksilacija.

Reakcije:
1. Disocijacija: Disocijacija karboksilnih kiselina nije potpuna, pa su one znatno
slabije od jakih neorganskih kiselina, ali su znaajno jae od dosada prouavanih organskih
jedinjenja (alkohola i fenola).
RCOOH

RCOO- + H+

Jaina karboksilne kiseline: Sve karboksilne kiseline su slabe, najjaa je mravlja. Ako se u R
ostatku nalaze supstituenti, tada je jaa.
2. Sa metalima i bazama - nastaju soli koje hidrolizuju bazno:
2CH3COOH + Ca ---> (CH3COO)2Ca + H2
2CH3COOH + Ca(OH)2 ---> (CH3COO)2Ca + H2O
CH3COONa + HOH ---> CH3COOH + Na+ + OH3. Sa aminima - nastaju alkilamonijum soli (derivati):
CH3COOH + CH3NH2 ---> CH3NH3 + CH3COO4. Sa natrijumhidrogenkarbonatom - nastaje ugljena kiselina (reakcija pokazuje da su
karboksilne kiseline jae od ugljene pa je istiskuju iz soli):
NaHCO3 + CH3COOH ---> CH3COONa + H2CO3
CH3COONa + CO2 + H2O ---> nema reakcije
5. Jake mineralne kiseline (HCl) iz soli istiskuju karboksilne kiseline:
6

CH3COONa + HCl ---> NaCl + CH3COOH

6. Jaka oksidaciona sredstva:
CH3COOH ---> CO2 + H2O
7. Dekarboksilacija - to je proces izdvajanja ugljenik(IV)-oksida iz karboksilne grupe:
CH3COONa + NaOH ---> Na2CO3 + CH4
(CH3COO)2Ca ---> CH3COCH3 + CaCO3
Dekarboksilacija u ivom organizmu (u prisustvu enzima) - nastaju amini (neki od njih su i
bioloki aktivni).

1.3. Dikarboksilne kiseline

-sadre dve karboksilne grupe
-mogu da budu zasine, nezasiene i aromatine
1) Zasiene

Dobijnje oksalne kiseline - oksidacija glikola:

COOK-COOK + 2HCl -> COOH-COOH + 2KCl

Oksi-dikarboksilne kiseline:

1.4. Trikarboksilne kiseline

-limunska kiselina se nalazi u citrusnom vou, posebno u limunu
-u biohemiji je poznat ciklus limunske kiseline koji se deava u svakoj aerobnoj eliji

2. Osnovne osobine karboksilnih kiselina

Karboksilne kiseline sadre karboksilnu grupu (COOH), koja ima jedan atom kisika
koji je vezan dvostrukom vezom za atom karbona i hidroksilnu grupu (OH) koja je
jednostrukom vezom vezana za atom karbona. Karboksilna grupa takodjer mora biti vezana za
hidrogen ili za neku organsku grupu. Karboksilne kiseline su Bronstedske kiseline, odnosno
donori protona.
Soli i anioni karboksilnih kiselina se nazivaju karboksilati. Karboksilna kiselina
ravnog lanca naziva se alifatika kiselina. Prema IUPAC-ovom sistemu nomenklature atom
karbona u karboksilnoj grupi se oznaava kao broj 1.
Tabela 3. Najpoznatije karboksilne kiseline

Karboksilnih kiselina ima mnogo. Najjednostavniji niz karboksilnih kiselina gradi se prema
homolognom nizu alkana. Kao primjer, prve etiri (po broju atoma ugljika) su:
1C - metanska kiselina (mravlja kiselina) saeta strukturna formula (ssf): HCOOH, nalazi se
kod mrava.
2C - etanska kiselina (acetatna,siretna kiselina) ssf: CH3COOH, nalazi se u siretu.
3C - propanska kiselina (propionska ili mlijena kiselina) ssf: CH3CH2COOH, nalazi se
u mlijeku.
4C - butanska kiselina (maslana kiselina) ssf: CH3CH2CH2COOH, nalazi se u
ueglom maslacu ili ljudskom znoju.
Isto vrijedi i za izomere. Npr. iz izobutana se gradi odgovarajua izobutanska kiselina
9

3. FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA KARBOKSILNIH KISELINA

Karboksilne kiseline su najjae kiseline u organskoj hemiji. Karboksilatni jon koji se
formira poslije donacije protona se stabilizuje energijom rezo-nancije. Grupa odlazeih
elektrona atoma karbona dodatno stabilizuje konjugovanu bazu i poveava kiselost
karboksilne kiseline.

Take kljuanja karboksilnih kiselina rastu s veliinom na normalan nain, ali take
topljenja ne rastu. Naime, jednolanane karboksilne kiseline sastavljene od parnog broja
atoma karbona imaju vie take topljenja nego neparni lanci koji imaju jedan atom karbona
vie ili manje. Ovo pokazuje razlike u meumolekularnim privlanim silama u kristalnom
stanju. Prisustvo cis dvostruke veze dodatno sniava taku topljenja jedinjenja. Zasiene
karboksilne kiseline sa vie od 8 atoma karbona su uglavnom u vrstom stanju. Dvostruka
veza kod nezasienih karboksilnih kiselina lomi reetke i sniava temperaturu topljenja.
Karboksilne kiseline su rastvorljive u vodi. Rastvorljivost opada sa rastom molekularne mase
ili raste sa brojem atoma karbona. Karboksilne kiseline sa deset i vie molekula karbona su
nerastvorljive u vodi. Rastvorljivost se javlja zbog vodikovih veza.

Fizika svojstva karboksilnih kiselina:

-agregatno stanje:
teno ( karboksilne kiseline koje sadre 1C do 9C)
vrsto (zasiene karboksilne kiseline sa vie C atoma)
-rastvorljivost u vodi:
rastvorljive (karboksilne kiseline do 3C atoma)
slabije rastvorne (karboksilne kiseline sa >3C, rastvorljivost opada sa porastom nepolarnog
ugljovodoninog niza)
10

-miris:
otar miris (1C do 3C)
neprijatan (4C do 7C)
bez mirisa (>7C)
Hemijska svojstva karboksilnih kiselina
1. Elektrolitika disocijacija (karboksilne kiseline disosuju na pozitivne jone vodonika i
negativne jone kiselinskog ostatka)
CH3COOH CH3COO + H+
2. Reakcija sa izrazitim metalima (nastaju soli npr. od etanske kiseline nastaje natrijumetanoat)
2CH3COOH + 2Na 2CH3COONa + H2
3. Neutralizacija (u reakciji sa bazama karboksilne kiseline daju soli)
CH3COOH + NaOH CH3COONa + H2O
4. Reakcija sa solima ugljene kiseline
-reakcija sa natrijum-karbonatom
2CH3COOH + Na2CO3 2CH3COONa + CO2 + H2O
-reakcija sa natrijum-hidrogenkarbonatom
CH3COOH + NaHCO3 CH3COONa + CO2 + H2O

11

4. DEKARBOKSILACIJA
Gubitak karbon dioksida iz karboksilnih kiselina naziva se dekarboksilacija. Reakcija
je egzotermika. Jednostavne karboksilne kiseline rijetko ulaze u proces dekarboksilacije,
poto je potrebna velika energija aktivacije. Ipak, karboksilne kiseline sa karbonilnom grupom
na 3- (ili b-) poziciji redovno podilaze termalnoj dekarboksilaciji. Postoje dva razloga zato
beta keto kiseline ulaze u dekarboksilne reakcije. 1. Dekarboksilacija karboksilnog aniona
stvara rezonancijom stabilizovanog aniona enola.

Beta keto kiselina

1. Dekarboksilacija karboksilnog aniona stvara rezonancijom stabilizovanog aniona enola.

Ovaj anion je mnogo stabilniji od aniona RCH3:- To se pravi dekarboksilacijom

obinog aniona karboksilne kiseline.

12

2. Kada se kiselina dekarboksiluje, prolazi kroz estodijelno ciklino tranziciono

stanje.

Reakcija direktno stvara enol, koji je tautomer metil-ketonu.

13

5. DERIVATI KARBOKSILNIH KISELINA

Derivati karboksilne grupe su supstance u kojima je hidroksilna grupa zamijenjena
halogenom, drugom karboksilnom grupom, alkoksilnom grupom itd. Derivati karboksilnih
kiselina su prikazani su u tabeli 4. Derivati karboksilne kiseline hidrolizom daju karboksilnu
kiselinu.
Tabela 4. Derivati karboksilnih kiselina

5.1. Acil halogenidi

14

Kod karboksilnih kiselina, acil halo-genidi sadre COX funkcionalnu grupu koja se
sastoji od karbonilne grupe jednostrukom vezom vezane za atom halogena. Generalna
formula za takve acil halogenide glasi RCOX, gdje R moe biti npr. alkilna grupa, CO je
karbonilna grupa a X predstavlja halogen. Osnov i naziva odgovarajue kiseline dodajemo
sufiks oil, a zatim se navodi taj atom halogena. Acil halogenidi su reaktivne supstance koje
se esto koriste kao posrednici pri sintezi drugih organskih jedinjenja. Npr. acil halogenidi
mogu reagovati s vodom da daju karboksilnu kiselinu. Ova hidroliza je nain na koji se
najvie iskoritavaju acil halogenidi, poto se tako vri industrijska sinteza acetatne kiseline.

5.2. Anhidridi karboksilnih kiselina

Anhidridi karboksilnih kiselina su organska jedinjenja koja imaju dvije acilne grupe
vezane za isti atom kisika. Pri imenovanju jedinjenja, rije anhidrid se dodaje na naziv
odgovarajue kiseline. U sluaju da su skupine koje se veu za zajedniki kisik jednake,
navodi se naziv kiseline bez prefiksa di-. Ako su za atom kisika vezane dvije razliite skupine,
nazivi karboksilnih kiselina piu se kao dvije odvojene rijei.

15

5.3. Esteri karboksilnih kiselina

Esteri su u hemiji organske tvari u kojima organska grupa zamjenjuje jedan ili vie
atoma hidrogena u hidroksilnoj grupi. Esteri nastali hemijskom reakcijom s karboksilnim
kiselinama imaju optu formulu RCOOR.

Naziv supstancama dodjeljujemo povezivanjem alkoholnog i kiselinskog dijela

molekule (korijen alkoholnog nastavka dobija nastavak il, kao da je supstituent, ali se pie na
poetko i kao odvojena rije, a zatim slijedi osnovni naziv kiseline sa nastavkom oat). Naziv
esterske skupine kao supstituenta tvori se pomou izraza alkoksikarbonil.

5.4. Amidi
Amid je organsko jedinjenje koje sadri funkcionalnu grupu koja se sastoji od acil
grupe (R-C=O) vezane za atom nitrogena. Termin se odnosi na klasu jedinjenja, kao i na
funkcionalnu grupu unutar tih jedinjenja. Najjednostavniji amidi su derivati amonijaka u
kojima je atom hidrogena zamenjen acil grupom (RC(O)NH2). Blisko srodni, i znatno brojniji,
su amidi izvedeni iz primarnih amina (R'NH2) sa formulom RC(O)NHR'. Amidi su takoe
esto izvedeni iz sekundarnih amina (R'RNH) te je njihova formula RC(O)NR'R. Amidi se
obino smatraju derivatima karboksilnih kiselina u kojima je hidroksilna grupa zamijenjena
aminom ili amonijakom. Imenujemo ih tako da na osnovu imena kiseline dodamo nastavak
amid.

16

5.5. Nitrili
Nitrili su sve organske supstance koje imaju -CN funkcionalnu grupu. Veinom su
netopljivi u vodi, a topljivi u alkoholu i eteru. Nastaju djelovanjem alkalijskih cijanida na
organske halogenide. Djelovanjem kiselina ili alkala prelaze u karboksilne kiseline s istim
brojem ugljikovih atoma (skupina CN prelazi u COOH), pa mogu biti meuproizvodi u
sintetskom postupku kojim se poveava broj ugljikovih atoma u lancu organskog spoja.
Imenujemo ih tako to na ime osnovne kiseline dodajemo sufiks nitril, a numeriranje
ukljuuje ugljik nitrila. Ako je CN skupina supstituent dodaje se prefiks cijano-.

17

Tabela 5. Hidroliza derivata karboksilne kiseline

Tabela 6. Odnos reaktivnosti supstanci

18

ZAKLJUAK
Karboksilne kiseline su organske kiseline opte formule R-COOH, pri emu je
Rugljikovodini lanac, a -COOH karboksilna grupa karakteristina za sve karboksilne
kiseline. Karboksilne kiseline mogu biti mono-, di- i poli-karboksilne kiseline, zavisno od
broja -COOH grupa. Dijele se na acikline, tj. zasiene i nezasiene i cikline (cikloalkanske,
aromatine i terpenske). Karboksilne kiseline su slabe kiseline iako imaju otar i neugodan
miris. Karboksilne kiseline se imenuju tako da se ispred nastavka -ska kiselina doda ime
alkana zavisno od broja ugljikovih atoma. Tako e na primer kiselina s tri C atoma po alkanu
propanu biti imenovana propanska kiselina iako je njeno puno ee korieno ime
propionska ili mlena kiselina (jer je nalazimo u mleku). Karboksilnih kiselina ima mnogo.
Najjednostavniji niz karboksilnih kiselina gradi se prema homolognom nizu alkana. Kao
primer, prve etiri (po broju atoma ugljika) su:
1C - metanska kiselina (mravlja kiselina) saeta strukturna formula (ssf): HCOOH, nalazi se
kod mrava.
2C - etanska kiselina (octena kiselina) ssf: CH3COOH, nalazi se u siretu.
3C - propanska kiselina (propionska ili mlena kiselina) ssf: CH3CH2COOH, nalazi se u
mleku.
4C - butanska kiselina (maslana kiselina) ssf: CH3CH2CH2COOH, nalazi se u ueglom
maslacu ili ljudskom znoju. Isto vai i za izomere. Npr. iz izobutana se gradi odgovarajua
izobutanska kiselina

19

LITERATURA

Osnove organske kemije -nastavni tekst-dr.sc. Igor Jerkovi

Carboxylic Acid-djelo neimenovanog uenika neke ustanove u SAD

Organska kemija, natuknice uz predavanja-prof.dr.sc. Vladimir Rapi

The basics of chemistry-Richard Myers

Arsenijivi, R, S., (1997): Organska hemija, Nauna knjiga, Beograd

20