‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫אﺳﺘﺎﺩ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﺑﺴﻢ אﷲ אﻟﺮّﺣﻤﻦ אﻟﺮّﺣﯿﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﻭ ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭאﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ אﯾﻦ ﺩﻭ ﺳﺪﻩ‬

‫אﻫﺪאﻑ‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺩאﻧﺸﻮﺭאﻥ ﻣﺤﺪﺙ ﻭ ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﺳﻮﻡ ﻭ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻫﺠﺮی؛‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ אﺟﻤﺎﻟﯽ ﺁﺛﺎﺭ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺁﻧﻬﺎ.‬

‫ﺩﺭﺁﻣﺪ‬ ‫ﺳﺪﻩﻫﺎی ﺳﻮﻡ ﻭ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻫﺠﺮی، ﺁﮐﻨﺪﻩ אﺯ ﻭﺟﻮﺩ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﻭ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭی אﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺁﺛـﺎﺭ ﺧـﻮﯾﺶ ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎﺭ‬ ‫ﺷﺪﻩאﻧﺪ. ﺁﻥﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ אﺯ ﺑﺮﺭﺳﯽ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭ ﮐﺎﻭﺵ ﺩﺭ ﻣﺼﻨﻔﺎﺕ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﯽﺁﯾـﺪ، אﯾـﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻓـﻀﺎی ﺧﺎﺻـﯽ‬ ‫ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺁﻥ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻭ ﺭﻭאﺝ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺷﮕﺮאﻥ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮﺩﻩ אﺳـﺖ )ﺩﺭ ﺩﺭﺱ ﻗﺒـﻞ، ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﻤﺎی אﺟﻤﺎﻟﯽ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﺪ.(‬ ‫ﮐﺘﺐ אﺭﺑﻌﮥ ﺷﯿﻌﻪ، ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ אﺳﺖ، ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﻭ ﻣﺎﻧـﺪﮔﺎﺭ ﺷـﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ. אﺭﮐﺎﻥ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺭﺟﺎﻟﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺐ אﺭﺑﻌﮥ ﺭﺟﺎﻟﯽ( ﻧﯿﺰ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﯾﺎﻓﺘﻪ אﺳﺖ. ﺑﻨﯿﺎﻥ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭ ﺗﻔـﺴﯿﺮ‬ ‫ﻣﺄﺛﻮﺭ، אﺯ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻩ אﺳﺖ ﻭ ... . אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﺁﻥﺳﺎﻥ ﺯﯾﺒﺎ ﻭ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬאﺭ אﺳﺖ ﮐﻪ אﻧﺴﺎﻥ ﺭא ﺑـﻪ ﺣﯿـﺮﺕ ﻭא‬ ‫ﻣﯽﺩאﺭﺩ. אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ، ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﺎﺩﮐﺮﺩ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬאﺭﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ אﻓﺮאﺩی‬ ‫ﮐﻪ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﺭﺵ אﺛﺮی ﻣﻬﻢ، ﺗﺄﺛﯿﺮی ﺷﮕﺮﻑ ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﻣﻌﺎﺭﻑ ﺷﯿﻌﯽ ﮔﺬאﺷـﺘﻪאﻧـﺪ. ﺑﺰﺭﮔـﻮאﺭאﻧﯽ‬ ‫ﭼﻮﻥ ﺛﻘﺔאﻻﺳﻼﻡ ﮐﻠﯿﻨﯽ، ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ، ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ ﻭ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ ﻗﺮאﺭ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ. ﺑﻪ ﺟـﺰ‬ ‫אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ، אﺯ ﺩﯾﮕﺮ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻭ ﻣﺆﻟﻔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪאی אﺯ ﺁﻭאﺯﻩ ﻭ ﺷﻬﺮﺕ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩאﺭﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﯾﺎﺩ ﺧﻮאﻫﺪ ﺷﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ אﺯ‬ ‫ﯾﺎﺩﮐﺮﺩ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﻓﺮאﺩ ﺩﯾﮕﺮ ﺻﺮﻑ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ.‬

‫١ـ ﺛﻘﺔ אﻻﺳﻼﻡ ﮐﻠﯿﻨﯽ )ﻡ ٩٢٣ ﻫ(‬ ‫אﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮﺏ ﮐﻠﯿﻨﯽ، ﺩﺭ ﺭی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪﺱ ﻗﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﭘﺮﺩאﺧﺖ. אﺳـﺘﺎﺩאﻥ ﺣـﺪﯾﺜﯽ‬ ‫ﻣﻌﺮﻭﻑ אﻭ، ﻋﻠﯽ ﺑﻦ אﺑﺮאﻫﯿﻢ ﻗﻤﯽ ﻭ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ אﻟﻌﻄﺎﺭ ﺑﻮﺩﻩאﻧﺪ. ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎﺩ ﺩﺭﺻﺪ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻓﯽ‬ ‫אﺯ אﯾﻦ ﺩﻭ אﺳﺘﺎﺩ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫١‬ ‫ﺑﻪ ﻏﯿﺮ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻓﯽ، ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﮐﻠﯿﻨﯽ ﻣﻨﺘﺴﺐ אﺳﺖ ﮐﻪ אﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ. אﯾﻦ‬

‫١. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٧٧٣.‬ ‫٢‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ:‬ ‫١ـ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺮﺩ ﻋﻠﯽ אﻟﻘﺮאﻣﻄﻪ؛‬ ‫٢ـ ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺳﺎﺋﻞ אﻷﺋﻤﻪ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ(؛‬ ‫٣ـ ﮐﺘﺎﺏ ﺗﻌﺒﯿﺮ אﻟﺮﺅﯾﺎ؛‬ ‫٤ـ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺮﺟﺎﻝ؛‬ ‫٥ـ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺎ ﻗﯿﻞ ﻓﯽ אﻷﺋﻤﺔ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( ﻣﻦ אﻟﺸﻌﺮ.‬ ‫ﺳﯿﺪ אﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ )ﻡ ٤٦٦ ﻫ( ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﮐﺸﻒ אﻟﻤﺤﺠﻪ، ﻓﻼﺡ אﻟﺴﺎﺋﻞ ﻭ ﻓﺘﺢ אﻷﺑﻮאﺏ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﮐﺘﺎﺏ‬ ‫٢‬ ‫ﺭﺳﺎﺋﻞ אﻷﺋﻤﻪ ﺭא ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻓﯽ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻓﻘﻬﯽ، ﺷﺎﻣﻞ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺑﻨﯿﺎﺩﯾﻦ ﻣﻌﺎﺭﻑ، ﭼﻮﻥ »ﻋﻘﻞ ﻭ ﻋﻠﻢ«، »ﺣﺠﺖ ﻭ אﯾﻤـﺎﻥ ﻭ‬ ‫ﮐﻔﺮ« ﻧﯿﺰ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺩﻭ ﺟﻠﺪ ﺁﻏﺎﺯﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﺻﻮﻝ ﮐﺎﻓﯽ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺭﻧﺪ.‬ ‫ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ، אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻓﯽ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﺁﻥ ﻣﺪﺡ ﻭ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮאﻭאﻧﯽ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ، ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷـﺮﺣﻬﺎ‬ ‫ﻭ ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺁﻥ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٣‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺕ ﻣﻔﺼﻞ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﺁﻥ، ﺩﺭ ﺩﺭﻭﺱ ﺩﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎﻥ ﺧﻮאﻫﺪ ﺷﺪ.‬

‫٢ـ אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ )ﻡ ٩٢٣ ﻫ(‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻗﻤﯽ، ﭘﺪﺭ ﻭ אﺳﺘﺎﺩ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﻭ אﺯ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی אﺳﺘﻮאﺭ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﻢ אﺳﺖ. אﻭ ﺑﺎ ﺛﻘﺔאﻻﺳﻼﻡ‬ ‫ﮐﻠﯿﻨﯽ ﻫﻢﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ ﻭ אﺳﺎﺗﯿﺪ אﻭ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ אﺳﺎﺗﯿﺪ ﮐﻠﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺭﺟـﺎﻟﯽ ﺷـﯿﻌﻪ ﻧﺰﺩﯾـﮏ ﺑـﻪ ﺑﯿـﺴﺖ‬ ‫٤‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺑﻪ אﻭ ﻧﺴﺒﺖ ﺩאﺩﻩאﻧﺪ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ אﻹﻣﺎﻣﺔ ﻭ אﻟﺘﺒﺼﺮﺓ ﻣﻦ אﻟﺤﯿﺮﻩ، אﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی אﻭ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺁﻥ ﺑﺤﺚ ﻭ ﺗﺤﻘﯿﻖ אﻧﺠﺎﻡ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٦‬ ‫ﻧﺴﺨﻪאی אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﺰﺩ ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻮﺩﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ אﯾﺸﺎﻥ، אﺯ ﺁﻥِ אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ،٥ אﻣﺎ ﻣﺤﺪﺙ ﻧﻮﺭی‬ ‫ﻭ ﺑﺮﺧﯽ ﺩﯾﮕﺮ٧ אﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺭא ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ. ﺩﺭ ﺳﺎﻟﻬﺎی אﺧﯿﺮ ﺁﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺭﺿﺎ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺟﻼﻟﯽ ﺑـﻪ ﻧـﺴﺨﮥ ﺧﻄـﯽ אﯾـﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﻭ ﺁﻥ ﺭא ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺗﺼﺤﯿﺢﺷﺪﻩ ﻭ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﺪﺭﮐﺎﺕ ﺁﻥ، ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﻠﻤﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮﺩ. אﯾﺸﺎﻥ‬ ‫ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻤﺎﻣﯽ אﺷﮑﺎﻻﺕ ﺭא ﺑﺮﺭﺳﯽ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻮאﺏ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ. ﻣﺘﻮﻥ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﭘﺲ אﺯ ﺁﻥ، ﻫﻤﭽﻮﻥ ﮐﻤﺎﻝ אﻟﺪﯾﻦ، ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ، ﮐﺘﺎﺏ ﻓﻘﻪ אﻟﺮﺿﺎ ﺭא ﻧﯿﺰ ﺑﻪ אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺩאﺩﻩאﻧﺪ. ﺷـﺒﺎﻫﺘﻬﺎی ﻣﻮﺟـﻮﺩ ﺑـﯿﻦ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ ﻭ‬ ‫ﺭﺳﺎﻟﮥ אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﭘﺴﺮﺵ، ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺸﺮאﯾﻊ،٨ אﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺭא ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳـﺖ.٩ ﻻﺯﻡ ﺑـﻪ ﺫﮐـﺮ אﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫٠١‬ ‫אﻧﺘﺴﺎﺏ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ אﻣﺎﻡ ﺭﺿﺎ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( אﺷﺘﺒﺎﻩ אﺳﺖ.‬
‫٢. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ٣، ﺹ ٥٧٢.‬ ‫٣. ﺭ.ک: ﺩﺭﺱ ﺟﻮאﻣﻊ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ.‬ ‫٤. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٢٦٢، ﺵ ٤٨٦؛ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، אﻟﻔﻬﺮﺳﺖ، ﺹ ٧٥١، ﺵ ٢٩٣.‬ ‫٥. ﺑﺤﺎﺭ אﻻﻧﻮאﺭ، ﺝ ٦، ﺹ ١٦٢.‬ ‫٦. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ٣، ﺹ ٢٨٢.‬ ‫٧. אﻟﺬﺭﯾﻌﺔ ﻋﻠﯽ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ אﻟﺸﯿﻌﻪ، ﺝ ٢، ﺹ ١٤٣.‬ ‫٨. אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺑﺤﺎﺭ אﻻﻧﻮאﺭ، ﺝ ٠٨، ﺹ ٢٤١ ﻭ ﺝ ١٨، ﺹ ٦٥١، ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٣‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫٣ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ )ﻡ ٣٤٣ ﻫ(‬ ‫אﻭ אﺯ ﻣﻌﺎﺻﺮאﻥ אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﻭ אﺳﺘﺎﺩ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ אﺳﺖ. אﻓﮑﺎﺭ ﻭ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی אﻭ ﺩﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﻭ ﺭﺟﺎﻝ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﺵ ﻭ ﭘﯿـﺮﻭی‬ ‫ﭘﺴﯿﻨﯿﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳﮥ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﻢ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺭﻭ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﺑﯿﺶ אﺯ ﻫﻤﻪ ﺷﺎﮔﺮﺩﺵ، ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، אﺯ אﻭ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ אﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻥﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ: »ﻫﺮ ﺭﻭאﯾﺘﯽ ﮐﻪ אﺳﺘﺎﺩ ﻣﺎ ﺑﺮ‬ ‫ﺁﻥ ﺻﺤّﻪ ﻧﮕﺬאﺭﺩ ﺩﺭ ﻧﺰﺩ ﻣﺎ ﻣﺘﺮﻭک ﻭ ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ אﺳﺖ.«١١ ﻫﻤﺎﻥﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻧﻈﺮﯾﮥ ﮐﻼﻣﯽ »ﭘﺬﯾﺮﺵ ﻭﻗﻮﻉ ﺳﻬﻮ‬ ‫٢١‬ ‫אﺯ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎﻥ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( ﺟﺰ ﺩﺭ ﻣﻮאﺭﺩ אﺑﻼﻍ ﻣﻌﺎﺭﻑ ﺩﯾﻨﯽ« ﺑﺎ אﺳﺘﺎﺩ ﺧﻮﺩ ﻫﻢﺑﺎﻭﺭ ﮔﺸﺘﻪ אﺳﺖ.‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﯾﮕﺮ، ﭘﯿﺮﻭی ﺭאﻭیﺷﻨﺎﺳﺎﻥ )ﺭﺟﺎﻟﯿﺎﻥ( אﺯ אﻭ، ﺩﺭ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﻧﺪאﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮאﺩﺭ אﺣﻤﺪ ﺑـﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ אﺳﺖ، ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺭﺟﺎﻟﯽ אﺯ אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ »ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎﺕ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮאﺩﺭ« ﯾـﺎﺩ ﺷـﺪﻩ‬ ‫٣١‬ ‫אﺳﺖ ﻭ אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ، ﻣﻮﺭﺩ אﺷﮑﺎﻝ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪאﻧﺪ.‬ ‫אﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺠﺎﻣﻊ ﺩאﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﻭ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﺑـﻮﺩﻩ אﺳـﺖ ﻭ אﯾـﻦ ﺩﻭ،‬ ‫ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ، ﺩﺭ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﺧﻮﺩ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ.‬

‫٤ـ אﺑﻦﻗﻮﻟﻮﯾﻪ )ﻡ ٨٦٣ ﻫ(‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ אﺑﻦﻗﻮﻟﻮﯾﻪ אﺯ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻭ ﻓﻘﯿﻬﺎﻥ ﻗﻢ אﺳﺖ. אﻭ ﺷـﺎﮔﺮﺩ ﮐﻠﯿﻨـﯽ ﻭ אﺳـﺘﺎﺩ ﺷـﯿﺦ‬ ‫ﻣﻔﯿﺪ אﺳﺖ. אﺑﻦﻗﻮﻟﻮﯾﻪ ﺩﺭ ﻗﻢ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻭ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺩﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﺴﺎﻓﺮﺕ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺁﺛﺎﺭ אﻭ ﺭא ﺩﺭ ﺣـﺪﻭﺩ‬ ‫٤١‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ ﮐﺘﺎﺏ ﺩאﻧﺴﺘﻪאﻧﺪ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻣﻞ אﻟﺰﯾﺎﺭאﺕ ﺗﻨﻬﺎ אﺛﺮ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪﻩ אﺯ אﻭ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﻗﺎﺑﻞ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﭘـﺲ אﺯ‬ ‫אﻭ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﺯﯾﺎﺭאﺕ אﺋﻤﻪ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( אﺯ ﺁﻥ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫אﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﺯﯾﺎﺭאﺕ ﻭ אﺩﻋﯿﻪ، אﺯ ﺟﻬﺖ ﺭﺟﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﺑﻦﻗﻮﻟﻮﯾﻪ ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﯾﺎﺩﺁﻭﺭ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ אﺯ אﻓﺮאﺩ ﺛﻘﻪ ﻭ ﻣﻮﺭﺩ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﺭﻭאﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺑﺎ אﺳﺘﻨﺎﺩ ﺑـﻪ אﯾـﻦ‬ ‫٥١‬ ‫ﺳﺨﻦ، ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺫﮐﺮﺷﺪﻩ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺛﻘﻪ ﺷﻤﺮﺩﻩאﻧﺪ.‬
‫٩. ﺑﺮאی ﺁﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺭﺟﻮﻉ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎﺏ ﻓﻘﻪ אﻟﺮﺿﺎ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﭼﻬﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﺭﺿﺎ אﺳﺘﺎﺩی، ﻣﻘﺎﻟﮥ אﻭﻝ، ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ‫ﺁﯾﺖאﷲ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﺠﻔﯽ، ﺳﺎﻝ ١٧٣١.‬ ‫٠١. ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﺎﻩ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ אﺯ אﻭ ﯾﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﻭ ﺁﻥ ﻧﺎﻡ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﻀﺮﺕ אﻣﺎﻡ ﺭﺿﺎ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ.‬ ‫١١. ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ، ﺝ ٢، ﺹ ٠٩، ﺫﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ٧١٨١. אﯾﻦ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﺷﯿﺦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ אﺯ ﺯﺑﺎﻥ אﻭ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ‬ ‫ﺷﻬﺮﺕ ﯾﺎﺑﺪ: ﻫﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺭא ﮐﻪ אﺳﺘﺎﺩﻣﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ، ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺸﻤﺎﺭﺩ، ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺷﻤﺎﺭﯾﻢ. )ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ، ﻫﺪאﯾﺔ‬ ‫אﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪﯾﻦ، ﻡ ٨٤٢١، ﺹ ٠٠٤.(‬ ‫٢١. ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ، ﺝ ١، ﺹ ٠٦٣.‬ ‫٣١. אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ، אﺯ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﺑﺰﺭگ ﻗﻢ אﺳﺖ ﻭ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﻧﻮאﺩﺭ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﺎﻣﻊ، ﺩﺭ ﺑﺮ ﺩאﺭﻧﺪۀ ﺑﺴﯿﺎﺭی‬ ‫אﺯ ﻣﺘﻮﻥ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﺳﺖ ﻭ ﺩﺳﺖﻣﺎﯾﮥ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻭ ﻓﻘﯿﻬﺎﻥ ﺑﻮﺩ. ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ، ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺁﻥ ﺭאﻭﯾﺎﻥ‬ ‫ﺭא ﺧﻮﺵ ﻧﻤﯽﺩאﺷﺖ ﻭ ﺛﻘﻪ ﻧﻤﯽﺩאﻧﺴﺖ. אﻭ ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﯾﻦ אﻓﺮאﺩ ﺭא אﺯ ﮐﺘﺎﺏ אﺳﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﺑﻘﯿﮥ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮאﺩﺭ ﺭא ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ. אﯾﻦ אﻓﺮאﺩ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ »ﻣﺴﺘﺜﻨﯿﺎﺕ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮאﺩﺭ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. ﺩﺭ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭאﻥ ﺑﻌﺪ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﻪ، ﻧﻈﺮ ﺭﺟﺎﻟﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ‬ ‫ﻭﻟﯿﺪ ﺭא ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ.‬ ‫٤١. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٣٢١.‬ ‫٤‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﺷﻤﺎﺭ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ ﺑﯿﺶ אﺯ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺭאﻭی ﻭ ﺷﻤﺎﺭ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻧﻘﻞﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻭ ﭘﻨﺠﺎﻩ‬ ‫ﺭﻭאﯾﺖ ﻣﯽﺭﺳﺪ.‬

‫٥ـ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ אﺣﻤﺪ ﻗﻤﯽ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ ﺩﻭﻡ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫אﻭ ﺩﺭ ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻗﻢ ﻭ ﺭی ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ ﻭ אﺯ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﺧﻮﺵﺫﻭﻕ ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﯽﺁﯾﺪ. ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺻﺪﻭﻕ )ﻡ ١٨٣ ﻫ( אﺳﺖ ﻭ ﻫـﺮ ﺩﻭ אﺯ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ، ﺣـﺪﯾﺚ ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮﺩﻩאﻧـﺪ.٦١ ﺁﺛـﺎﺭ אﻭ ﺭא، ﺩﻭﯾـﺴﺖ ﻭ ﺑﯿـﺴﺖ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺩאﻧﺴﺘﻪאﻧﺪ.٧١ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪﻩ אﺯ אﻭ، ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻫﻨﺮ אﻭ ﺩﺭ ﻧﮕﺎﺭﺵ אﺳﺖ. ﺑﺮﺧـﯽ אﺯ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪﻫـﺎﯾﺶ‬ ‫ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ:‬

‫ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺣﺎﺩﯾﺚ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאی ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺭﻭאﯾﺖ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺟـﺎﻣﻊ אﻟـﺼﻐﯿﺮ ﺳـﯿﻮﻃﯽ )ﻡ ١١٩ ﻫ( ﻭ ﻏـﺮﺭ אﻟﺤﮑـﻢ ﺁﻣـﺪی‬ ‫)ﻡ٠٥٥ ﻫ(، ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﺣﺮﻑ אﻭﻝ ﻣﺘﻦ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻭ ﭘﻨﺞ אﺛﺮ ﺩﯾﮕﺮ אﯾﻦ ﻣﺆﻟـﻒ ﺩﺭ ﯾـﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬ ‫٨١‬ ‫ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫אﻟﻤﺴﻠﺴﻼﺕ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאی אﺯ ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﺩﺭאﯾﻪאی ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﺴﻞ ﻫﻤﺨﻮאﻥ אﺳﺖ. ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﺜﺎﻝ ﯾـﮏ ﺣـﺪﯾﺚ‬ ‫٠٢‬ ‫ﺑﻪ ﺩﻟﯿﻞ ﺁﻧﮑﻪ، ﻧﺎﻡ ﺑﯿﺸﺘﺮ אﻓﺮאﺩ ﺯﻧﺠﯿﺮۀ ﺳﻨﺪ ﻓﺎﻃﻤﻪ אﺳﺖ، ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻮאﻃﻢ ﺷﻬﺮﺕ ﯾﺎﻓﺘﻪ אﺳﺖ.‬

‫٩١‬

‫٥١. ﻣﻌﺠﻢ ﺭﺟﺎﻝ אﻟﺤﺪﯾﺚ، ﺝ ١، ﺹ ٠٥. אﻟﺒﺘﻪ ﺁﯾﺖאﷲ ﺧﻮﯾﯽ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﺎﻥ ﻋﻤﺮﺵ אﺯ אﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻋﺪﻭﻝ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ. )ﮐﻠﯿﺎﺕ ﻓﯽ ﻋﻠﻢ אﻟﺮﺟﺎﻝ،‬ ‫ﺹ ١٠٣ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ(.‬ ‫٦١. ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺩﺭ ﻣﻌﺎﻧﯽ אﻻﺧﺒﺎﺭ، ﺹ ٦، ﺡ ٣ ﻭ אﻟﺘﻮﺣﯿﺪ، ﺹ ٨٨١، ﺡ ١، ﻭ ﺹ ٧١٤، ﺡ ١، אﺯ אﻭ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻛﺮﺩﻩ ﻭ אﻭ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ אﻟﻤﺴﻠﺴﻼﺕ אﺯ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺭﻭאﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻛﺮﺩﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٧١. אﻟﺬﺭﯾﻌﻪ، ﺝ ١٢، ﺹ ١٢، ﺵ ١٥٧٣ ﻭ ﺝ ٢٢، ﺹ ٥٥٣، ﺵ ٤١٤٧.‬ ‫٨١. אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻭ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮﺭی ﻭ אﺯ ﺳﻮی אﻧﺘﺸﺎﺭאﺕ ﺁﺳﺘﺎﻥ ﻗﺪﺱ ﺭﺿﻮی ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺭﺳﯿﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ. )ﭼﺎپ אﻭﻝ، ﺳﺎﻝ ١٧٣١( אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ ﺷﻤﺎﺭۀ ﺻﻔﺤﺎﺕ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﺎﻣﻊ אﻻﺣﺎﺩﯾﺚ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻏﺎﺯ אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﻣﺪﻩ، ﺷﺮﻭﻉ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٩١. ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺑﻪ ﺭﻭאﯾﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻡ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺯﻧﺠﯿﺮۀ ﺳﻨﺪ، ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﺜﺎﻝ ﺩﺭ ﻧﺎﻡ ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎﺭ‬ ‫ﺩאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﻣﺎﻧﻨﺪ אﯾﻨﮑﻪ ﻧﺎﻡ ﻫﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺮﺩﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ.‬ ‫٠٢. »ﺑﮑﯿﺮ ﺑﻦ ﺃﺣﻨﻒ ﻗﺎﻝ: ﺣﺪﺛﺘْﻨﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔُ ﺑﻨﺖُ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ אﻟﺮﺿﺎ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗﺎﻟﺖ: ﺣﺪﺛﺘْﻨﯽ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﻭ ﺯﯾﻨﺐ ﻭ ﺃﻡ ﮐﻠﺜﻮﻡ ﺑﻨﺎﺕُ‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗُﻠْﻦَ ﺣﺪﺛﺘْﻨﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦِ ﻣﺤﻤﺪ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗﺎﻟﺖ: ﺣﺪﺛﺘْﻨﯽ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗﺎﻟﺖ: ﺣﺪﺛﺘﻨﯽ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ אﻟﺤﺴﯿﻦ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗﺎﻟﺖ: ﺣﺪﺛﺘﻨﯽ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﻭ ﺳﮑﯿﻨﺔ אﺑﻨﺘﺎ אﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦِ‬ ‫ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻬﻤﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻋﻦ ﺃﻡ ﮐﻠﺜﻮﻡ ﺑﻨﺖِ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻋﻦ ﻓﺎﻃﻤﺔَ ﺑﻨﺖِ ﺭﺳﻮﻝِ אﷲ )ﺻﻠﯽ אﷲ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ( ﻗﺎﻟﺖ: ﺳﻤﻌﺖُ ﺭﺳﻮﻝَ‬ ‫אﷲ )ﺻﻠﯽ אﷲ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ( ﯾﻘﻮﻝ: ﻟﻤّﺎ אُﺳْﺮِی ﺑﯽ ﺇﻟﯽ אﻟﺴﻤﺎﺀ ﺩﺧﻠﺖُ אﻟﺠﻨﺔَ ﻓﺈﺫא ﺃﻧﺎ ﺑﻘﺼْﺮٍ ﻣِﻦ ﺩُﺭّﺓٍ ﺑﯿﻀﺎﺀَ ﻣُﺠَﻮﱠﻓﺔٍ، ﻭ ﻋﻠﯿﻬﺎ ﺑﺎﺏٌ ﻣُﮑﻠﱠﻞٌ‬ ‫ﺑﺎﻟﺪﱡّﺭﱢ ﻭ אﻟﯿﺎﻗﻮﺕ، ﻭ ﻋﻠﯽ אﻟﺒﺎﺏ ﺳِﺘْﺮٌ ﻓﺮﻓﻌﺖُ ﺭﺃﺳﯽ ﻓﺈﺫא ﻣﮑﺘﻮﺏٌ ﻋﻠﯽ אﻟﺒﺎﺏ ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇﻻ אﷲ ﻣﺤﻤﺪٌ ﺭﺳﻮﻝُ אﷲ ﻋﻠﯽ ﻭﻟﯽ אﻟﻘﻮﻡ.«‬ ‫٥‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬
‫١٢‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﺩﺭ ﺑﺨﺸﻬﺎﯾﯽ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻤﺴﻠﺴﻼﺕ، אﺯ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﻧﯿﺰ ﺭﻭאﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻐﺎﯾﺎﺕ‬

‫ﺩﺭ ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪۀ ﺭﻭאﯾﺎﺗﯽ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮی ﻣﺜﻞ »ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ، ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ، ﺯﯾﺮکﺗﺮﯾﻦ، ﺯﺷﺖﺗـﺮﯾﻦ ﻭ ﻣﻨﻔـﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻭ ...«‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﻭﺻﻔﻬﺎ אﺷﺎﺭﻩ ﺩאﺭﻧﺪ. ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻫﻤﻪ ﻣﺮﺳﻞאﻧﺪ.‬

‫ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻌﺮﻭﺱ‬

‫אﯾﻦ ﺭﺳﺎﻟﻪ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻭ ﺁﺩאﺏ ﺭﻭﺯ ﺟﻤﻌﻪ אﺳﺖ. ﻧﮕﺎﺭﻧﺪﻩ ﺑﺎ אﻟﻬﺎﻡ אﺯ ﺣﺪﯾﺚ אﻭﻝ ﮐﺘﺎﺏ، ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ، ﺭﻭﺯ ﺟﻤﻌـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺮﻭﺱ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪﻩ، אﺛﺮ ﺧﻮﺩ ﺭא אﻟﻌﺮﻭﺱ ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ אﺳﺖ:‬ ‫אﻹﻣﺎﻡ אﻟﺼﺎﺩﻕ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻗﺎﻝ: ﺇﺫא ﮐﺎﻥ ﯾﻮﻡُ אﻟﻘﯿﺎﻣﺔ ﺑﻌﺚَ אﷲُ אﻷﯾﺎﻡَ ﻓﯽ‬ ‫ﺻُﻮﺭٍ ﯾﻌﺮﻓُﻬﺎ אﻟﺨﻠْﻖُ ﺃﻧّﻬﺎ אﻻﯾﺎﻡُ، ﺛﻢ ﯾﺒﻌﺚُ אﷲُ אﻟﺠُﻤُﻌَﺔَ ﺃﻣﺎﻣَﻬﺎ ﯾﻘْﺪُﻣُﻬﺎ ﮐﺎﻟﻌﺮﻭﺱِ ﺫאﺕِ ﺟﻤـﺎﻝٍ‬ ‫٢٢‬ ‫ﻭ ﮐﻤﺎﻝٍ ﺗُﻬْﺪَی ﺇﻟﯽ ﺫی ﺩِﯾﻦٍ ﻭ ﻣﺎﻝٍ.‬ ‫אﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ: ﭼـﻮﻥ ﺭﻭﺯ ﺭﺳـﺘﺎﺧﯿﺰ ﻓـﺮא ﺭﺳـﺪ ﺧﺪאﻭﻧـﺪ ﺭﻭﺯﻫـﺎ ﺭא ﺩﺭ‬ ‫ﻫﯿﺌﺘﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮאﻧﮕﯿﺰﺩ ﮐﻪ ﻣﺮﺩﻡ ﺧﻮאﻫﻨﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﻭﺯﻫﺎی ﻫﻔﺘﻪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ. ﺁﻥﮔـﺎﻩ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔـﺎﺭ‬ ‫ﺭﻭﺯ ﺟﻤﻌﻪ ﺭא ﭘﯿﺸﺮﻭ ﺭﻭﺯﻫﺎ ﻗﺮאﺭ ﺩﻫﺪ، ﭼﻮﻥ ﻋﺮﻭﺳﯽ ﺯﯾﺒـﺎ ﻭ ﮐﻤـﺎﻝﯾﺎﻓﺘـﻪ ﮐـﻪ ﻋـﺎﺯﻡ ﺧﺎﻧـﮥ‬ ‫ﺩאﻣﺎﺩی ﺑﺎ ﺩﯾﻦ ﻭ אﯾﻤﺎﻥ אﺳﺖ.‬

‫٦ـ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ )ﻡ ١٨٣ ﻫ(‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، אﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﻭ ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭאﻥ ﺷﯿﻌﻪ אﺳـﺖ. אﻭ ﺩﺭ ﭘـﯽ‬ ‫ﺩﻋﺎی אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ.٣٢ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ אﺳﺎﺗﯿﺪ אﻭ، ﭘﺪﺭﺵ ﻭ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ.‬ ‫ﺑﻪ ﺩﻋﻮﺕ ﺭﮐﻦ אﻟﺪﻭﻟﻪ אﺯ ﻗﻢ ﺑﻪ ﺭی ﻣﻬﺎﺟﺮﺕ ﮐﺮﺩ. ﺳﻔﺮﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﻭ ﺑﻪ ﺳـﺮﺯﻣﯿﻨﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺟﻬـﺎﻥ אﺳـﻼﻡ‬ ‫ﻣﺎﯾﮥ ﺷﮕﻔﺘﯽ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﻛﻪ אﻭ אﺳﺘﺎﺩאﻥ ﻓﺮאﻭאﻥ ﻭ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ אﺯ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣـﺬﻫﺒﯽ،‬ ‫ﺩאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.‬ ‫אﺳﺎﻣﯽ ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﺩﻭﯾﺴﺖ ﻭ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺷﯿﺦ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻭ אﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻭ ﮔﻔﺘـﻪ אﺳـﺖ:‬ ‫٤٢‬ ‫»ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ אﺳﺎﺗﯿﺪ ﻗﻢ، אﺯ ﻧﻈﺮ ﻗﺪﺭﺕ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻭ ﮐﺜﺮﺕ ﻋﻠﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ אﻭ ﺩﯾﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ אﺳﺖ«.‬

‫ﺣﻀﺮﺕ ﻓﺎﻃﻤﮥ ﺯﻫﺮא )ﻋﻠﯿﻬﺎ אﻟﺴﻼﻡ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ: אﺯ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪא ﺷﻨﯿﺪﻡ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮﺩ: ﺁﻥ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﮐﻪ ﻣﺮא ﺑﻪ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﺑﺮﺩﻧﺪ ﻭאﺭﺩ ﺑﻬﺸﺖ‬ ‫ﺷﺪﻡ ﻧﺎﮔﻬﺎﻥ ﻗﺼﺮی אﺯ ﺩﺭّ ﺳﻔﯿﺪ ﻭ ﺷﻔﺎﻑ ﺩﯾﺪﻡ ﮐﻪ ﺩﺭی ﺩﺭّ ﻭ ﯾﺎﻗﻮﺕﻧﺸﺎﻥ ﺩאﺷﺖ ﻭ ﺑﺮ ﺩﺭ ﺁﻥ ﭘﺮﺩﻩאی ﺁﻭﯾﺨﺘﻪ، ﭼﻮﻥ ﺳﺮﻡ ﺭא ﺑﻠﻨﺪ‬ ‫ﮐﺮﺩﻡ ﺩﯾﺪﻡ ﺑﺮ ﺳﺮﺩﺭ ﺁﻥ ﻧﻮﺷﺘﻪ: ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇﻻ אﷲ ﻣﺤﻤﺪٌ ﺭﺳﻮﻝ אﷲ ﻋﻠﯽ ﻭﻟﯽ אﻟﻘﻮﻡ.‬ ‫١٢. אﻟﻤﺴﻠﺴﻼﺕ، ﺹ ١٤٢، ٥٤٢، ٠٥٢، ١٦٢ ﻭ ٤٦٢.‬ ‫٢٢. אﻟﻌﺮﻭﺱ، ﺹ ٥٤١.‬ ‫٣٢. ﺑﺮאی ﺁﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺩﺭ אﯾﻦﺑﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ.‬ ‫٤٢. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، אﻟﻔﻬﺮﺳﺖ، ﺹ ٧٣٢، ﺵ ٥٢١.‬ ‫٦‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﻫﻤﺖ אﺻﻠﯽ אﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺣﺪﯾﺚ אﺳﺖ. ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﮔﻔﺖ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻡ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎی ﻣﻌﺎﺭﻑ ﻧﻘﻠﯽ ﺁﻥ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﻫﻤﭽﻮﻥ ﻓﻘـﻪ،‬ ‫אﺧﻼﻕ، ﮐﻼﻡ ﻧﻘﻠﯽ، ﺩﻋﺎ، ﺗﺎﺭﯾﺦ، ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻭ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻭ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ، ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺩאﺭﺩ.‬ ‫ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻭ ﺫﻭﻕ ﻫﻨﺮی אﻭ ﻧﯿﺰ אﺯ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﻧﮕﺎﺭﺷﯽ אﻭ ﻫﻮﯾﺪא אﺳﺖ. ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﻤﺎﺭ אﻧﺪﮐﯽ אﺯ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی אﻭ، ﺑﺮאی ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ אﺳﺖ، אﻣﺎ אﺯ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪאﺭ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺑﻪ ﺫﻭﻕ، ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻭ ﺯאﻭﯾﮥ ﺩﯾﺪ אﻭ ﺩﺭ ﻧﺤﻮۀ אﻧﺘﻘـﺎﻝ ﻣﻌـﺎﺭﻑ ﺣـﺪﯾﺜﯽ‬ ‫ﭘﯽ ﺑﺮﺩ. ﺩﺭ ﺩﺭﺱ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﻧﮕﺎﺭﺷﯽ אﻭ אﺷﺎﺭﻩ ﮐﺮﺩﯾﻢ.‬ ‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی אﻭ ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﺳﯿﺼﺪ אﺛﺮ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎﺏ ﻣـﻦ ﻻ ﯾﺤـﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿـﻪ ﺗﻌـﺪאﺩ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺭא ﺗﺎ ﺁﻥ ﺯﻣﺎﻥ ﺩﻭﯾﺴﺖ ﻭ ﭼﻬﻞ ﻭ ﭘﻨﺞ אﺛﺮ ﺑﺮﺷﻤﺮﺩﻩ אﺳﺖ.٥٢ אﻣﺮﻭﺯﻩ، ﺗﻨﻬﺎ ﺷـﻤﺎﺭ אﻧـﺪﮐﯽ אﺯ אﯾـﻦ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺑﺰﺭگ ﺁﺛﺎﺭ، ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ אﮐﺜﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﺷـﺪﻩאﻧـﺪ. ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﺭﺟـﺎﻟﯽ ﻭ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻉ אﻣﺎﻣﺖ ﻭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﻘﻬﯽ אﯾﺸﺎﻥ אﺯ אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩאﻧﺪ. ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪאﻧﺪ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺪﯾﻨﺔ‬ ‫אﻟﻌﻠﻢ ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﺳﺪۀ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻓﻘﻬﯽ אﺯ ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ ﺑﺰﺭگﺗﺮ‬ ‫ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ.‬ ‫אﺯ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، אﮐﻨﻮﻥ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻫﺴﺘﻨﺪ:‬ ‫١ـ אﮐﻤﺎﻝ אﻟﺪﯾﻦ ﻭ אﺗﻤﺎﻡ אﻟﻨﻌﻤﻪ )ﯾﺎ ﮐﻤﺎﻝ אﻟﺪﯾﻦ(‬ ‫٢ـ אﻷﻣﺎﻟﯽ )אﻟﻤﺠﺎﻟﺲ(‬ ‫٣ـ אﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‬ ‫٤ـ ﺛﻮאﺏ אﻷﻋﻤﺎﻝ‬ ‫٥ـ ﻋﻘﺎﺏ אﻷﻋﻤﺎﻝ‬ ‫٦ـ ﻋﯿﻮﻥ ﺃﺧﺒﺎﺭ אﻟﺮﺿﺎ‬ ‫٧ـ ﻋﻠﻞ אﻟﺸﺮאﯾﻊ‬ ‫٨ـ אﻟﺨﺼﺎﻝ‬ ‫٩ـ ﻣﻌﺎﻧﯽ אﻷﺧﺒﺎﺭ‬ ‫٠١ـ ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ‬ ‫١١ـ ﻓﻀﺎﺋﻞ אﻟﺸﯿﻌﻪ‬ ‫٢١ـ ﺻﻔﺎﺕ אﻟﺸﯿﻌﻪ‬ ‫٣١ـ ﻓﻀﺎﺋﻞ אﻷﺷﻬﺮ אﻟﺜﻼﺛﻪ‬ ‫٤١ـ אﻷﻋﺘﻘﺎﺩאﺕ‬ ‫٥١ـ ﻣﺼﺎﺩﻗﺔ אﻷﺧﻮאﻥ‬ ‫٦٢‬ ‫٦١ـ אﻟﻤﻮאﻋﻆ‬ ‫٧١ـ אﻟﻤﻘﻨﻊ‬ ‫٨١ـ אﻟﻬﺪאﯾﻪ‬ ‫ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﺧﺮ، ﻓﻘﻬﯽ אﺳﺖ ﻭ ﺟﺰﺀ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻧﻤﯽﺁﯾﻨﺪ. ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩی ﺩﺭ ﺑﺮ ﺩאﺭﻧﺪ.‬ ‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻫﺮ ﯾﮏ אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ، אﻣﺎ אﺯ ﻣﺤﺪﻭﺩۀ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺧﺎﺭﺝ אﺳﺖ.‬

‫٥٢. ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ، ﺝ ١، ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺆﻟﻒ.‬ ‫٦٢. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺳﺎﻟﻬﺎی אﺧﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪﻩ ﻭ אﻧﺘﺴﺎﺏ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٧‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫٧ـ אﺑﻦﺧﺰאﺯ ﻗﻤﯽ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ ﺩﻭﻡ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫אﻭ ﺷﺎﮔﺮﺩ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﻭ אﺯ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎﻥ ﻗﻢ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻔﺎﯾﺔ אﻷﺛﺮ ﻓﯽ אﻟﻨﺺ ﻋﻠﯽ אﻷﺋﻤﺔ אﻹﺛﻨﯽ‬ ‫ﻋﺸﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻊﺁﻭﺭی ﺭﻭאﯾﺎﺗﯽ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺩﻭאﺯﺩﻩ אﻣﺎﻡ ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﻧﺪ. ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﺳﻨﺎﺩ אﯾﻦ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺑﻪ ﻭﺳـﯿﻠﮥ‬ ‫ﺳﻨﯿﺎﻥ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٨ـ ﻋﯿﺎﺷﯽ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ אﻭﻝ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﻋﯿﺎﺷﯽ אﺯ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺧﺮאﺳﺎﻥ ﻭ אﺳﺘﺎﺩ ﮐﺸﯽ אﺳﺖ. אﻭ ﺩﺭ אﺑﺘﺪא ﺳﻨﯽﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮﺩ. ﺩﺭ ﺟﻮאﻧﯽ ﺑﻪ ﺷـﯿﻌﻪ‬ ‫ﮔﺮאﯾﺶ ﭘﯿـﺪא ﮐـﺮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻧـﺰﺩ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﺷـﯿﻌﯽ ﺗﺤـﺼﯿﻞ ﻧﻤـﻮﺩ. ﻧﺠﺎﺷـﯽ אﻭ ﺭא אﺯ ﺷﺨـﺼﯿﺘﻬﺎی ﺑﺮﺟـﺴﺘﮥ ﺷـﯿﻌﯿﺎﻥ‬ ‫ﺩﻭאﺯﺩﻩאﻣﺎﻣﯽ ﻣﯽﺩאﻧﺪ، אﻣﺎ ﺑﺎ אﯾﻦ ﺣﺎﻝ ﯾﺎﺩﺁﻭﺭ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ אﻭ ﺩﺭ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ، אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺿﻌﯿﻒ ﺭﻭאﯾـﺖ ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮﺩﻩ‬ ‫٧٢‬ ‫אﺳﺖ.‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ אﻭ ﺭא ﺑﯿﺶ אﺯ ﺩﻭﯾﺴﺖ ﻋﻨﻮאﻥ ﺑﺮﺷﻤﺮﺩﻩאﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻓﻘﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ.٨٢ אﺯ אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻋﻈﯿﻢ، ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﺟﺰﺀ ﻧﺎﻗﺼﯽ אﺯ ﺗﻔﺴﯿﺮ אﻭ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻩ אﺳﺖ. ﻧﺴﺨﻪﺑﺮﺩאﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺮאی ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﻮﺩﻥ ﺁﻥ، אﺳﻨﺎﺩ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺣﺬﻑ ﻭ‬ ‫ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺁﻥ ﺭא ﻣﺮﺳﻞ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﺯ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﻣﻬﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺄﺛﻮﺭ ﻭ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻔﺴﺮאﻥ ﻭ ﻣﺤـﺪﺛﺎﻥ ﺑﻌـﺪ אﺯ‬ ‫ﺧﻮﺩ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. אﮔﺮﭼﻪ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ، אﺯ ﺩﻗﺖ ﻻﺯﻡ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩאﺭ ﻧﯿﺴﺖ، ﺯﯾﺮא ﺑﺎ ﻧﻘﻞ אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺿﻌﯿﻒ، ﻣﺘﻮﻧﯽ ﺷﺎﺫ‬ ‫ﻭ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻝ ﺭא ﺑﺪאﻥ ﻭאﺭﺩ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ.‬

‫٩ـ אﺑﻮﻋﻤﺮﻭ ﮐَﺸﯽ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ אﻭﻝ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫אﻭ אﺯ ﺩאﻧﺸﻮﺭאﻥ ﺧﺮאﺳﺎﻧﯽ )ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ( אﺳﺖ. ﺷﺎﮔﺮﺩ ﻋﯿﺎﺷﯽ ﻭ אﺳﺘﺎﺩ ﻣﺤﺪﺛﺎﻧﯽ ﺑﺰﺭگ ﭼـﻮﻥ אﺑـﻦ ﻗﻮﻟﻮﯾـﻪ ﻭ ﺗَﻠﱠﻌُﮑﺒَـﺮی‬ ‫אﺳﺖ. ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺟﺎﻝ אﻭ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﮔﺰﯾﺪﻩאی אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮﺩﻩ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮﻥ ﻧﯿﺰ ﺑـﺎﻗﯽ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪﻩ ﻭ ﻋﻨﻮאﻥ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﻣﻌﺮﻓﺔ אﻟﺮﺟﺎﻝ٩٢ ﺭא ﯾﺎﻓﺘﻪ אﺳﺖ. ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ، ﺭאﻭﯾـﺎﻥ ﺷـﯿﻌﯽ ﺑـﺮ ﺣـﺴﺐ ﻃﺒﻘـﻪ ﻣﺮﺗـﺐ‬ ‫ﺷﺪﻩאﻧﺪ ﻭ ﺭﻭאﯾﺎﺗﯽ ﺩﺭ ﺷﻨﺎﺧﺖ، ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻭ ﯾﺎ ﻧﻜﻮﻫﺶ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٠١ـ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩی )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ אﻭﻝ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫אﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﺳﺪۀ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻫﺠﺮی אﺳﺖ. ﺁﺯאﺩﻣﻨﺸﯽ אﻭ ﺩﺭ ﻧﻘﻞ ﮔﺰאﺭﺷـﻬﺎی ﺗـﺎﺭﯾﺨﯽ، ﺑـﺮ ﺷـﻬﺮﺕ אﻭ‬ ‫אﻓﺰﻭﺩﻩ אﺳﺖ. אﮔﺮﭼﻪ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻭ ﻋﻘﺎﯾﺪ אﻭ אﺧﺘﻼﻑ ﻧﻈﺮ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ ﺯﯾﺮא ﺷﺨﺼﯽ ﺩﯾﮕﺮ ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ ﻫﻤـﯿﻦ ﻧـﺎﻡ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﺭא ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺁﻥ ﮐﺘﺎﺏ ﻣُﺮﻭﺝ אﻟﺬﻫﺐ אﺳﺖ. ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺏ ﺇﺛﺒﺎﺕ אﻟﻮﺻﯿﻪ‬
‫٧٢. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٠٥٣، ﺵ ٤٤٩.‬ ‫٨٢. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ١٥٣؛ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، ﻓﻬﺮﺳﺖ، ﺹ ٢١٢، ﺵ ٤٠٦.‬ ‫٩٢. ﺁﻧﭽﻪ אﻣﺮﻭﺯﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﺭﺟﺎﻝ ﮐﺸﯽ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻣﺎ אﺳﺖ، ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﺳﺖ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ אﺻﻠﯽ אﺯ ﺑﯿﻦ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ.‬ ‫٨‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎﻡ ﻭ ﻋﻨﻮאﻥ ﺭא ﺩאﺭא אﺳﺖ. ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻧﮑﻪ ﻫﺮ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﺳﺎﻟﻬﺎی ٢٣٣ ﻫﺠﺮی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩאﻧﺪ ــ‬ ‫ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻣﺮﻭﺝ אﻟﺬﻫﺐ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ٢٣٣ ﺁﻏﺎﺯ ﺷﺪﻩ٠٣ ﻭ ﺇﺛﺒﺎﺕ אﻟﻮﺻﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻫﻤﯿﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ אﺳـﺖ.١٣ ـ ﻭﻟـﯽ‬ ‫ﺷﯿﻮۀ ﻧﮕﺮﺵ ﻭ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎی אﯾﻦ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ אﺳﺖ. ﻣﺆﻟﻒ ﺇﺛﺒـﺎﺕ אﻟﻮﺻـﯿﻪ، אﻧـﺴﺎﻧﯽ ﺷـﯿﻌﯽ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻭﺭﻫﺎی ﻋﻤﯿﻖ אﻣﺎﻣﯽ אﺳﺖ ﻭ אﻋﺘﻘﺎﺩ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺩﻭאﺯﺩﻩ אﻣﺎﻡ ﺭא ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺻﺮﯾﺢ אﺑﺮאﺯ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿـﻪ אﻟـﺴﻼﻡ(‬ ‫ﺭא ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻭﺻﯽ ﺑﻼﻓﺼﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﯽ אﷲ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ( ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻛﺮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﺣﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﻣﺆﻟـﻒ ﻣـﺮﻭﺝ אﻟـﺬﻫﺐ‬ ‫ﺷﺨﺼﯽ ﺳﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ אﮔﺮﭼﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺭא ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ، ﻭﻟﯽ אﻣﺎﻣﺖ אﯾﺸﺎﻥ ﺭא ﺑﺎﻭﺭ ﻧﺪאﺭﺩ.‬ ‫אﺯ ﺯﻣﺎﻧﻬﺎی ﮐﻬﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﯿﻌﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﯽ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﺴﻌﻮﺩی ﺑﺤﺚ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﻫﺮ ﮔﺮﻭﻩ ﺑﺮאی אﺩﻋﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺩﻻﯾﻠﯽ‬ ‫ﺁﻭﺭﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ אﺯ ﺩﻭ ﻧﮕﺎﺷﺘﮥ אﻭ אﺳﺘﻨﺎﺩ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ.٢٣ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟـﻒ אﯾـﻦ ﺩﻭ ﮐﺘـﺎﺏ، ﺩﻭ ﻧﻔـﺮ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻨﺎﻡ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺩﺭ ﯾﮏ ﻋﺼﺮ، ﻭﻟﯽ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺟﻐﺮאﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺯﯾﺴﺘﻪאﻧﺪ. אﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﺠﺎﺷـﯽ‬ ‫אﺯ ﻣﺴﻌﻮﺩی ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎﺕ ﺩאﺭﺩ، ﺯﯾﺮא ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻣـﺸﻬﻮﺭ ﺭא ﺑـﻪ ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ ﺣـﺴﯿﻦ‬ ‫ﻣﺴﻌﻮﺩی ﺷﯿﻌﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽﺩﻫﺪ.٣٣ ﻧﺠﺎﺷﯽ אﻭ ﺭא ﺗﺎ ٣٣٣ ﻫﺠـﺮی ﺯﻧـﺪﻩ ﻣـﯽﺷـﻤﺎﺭﺩ. ﻋﺒـﺪאﷲ אﻟـﺼﺎﻭی ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣـﮥ‬ ‫אﺧﺒﺎﺭאﻟﺰﻣﺎﻥ، ﻣﺴﻌﻮﺩی ﻣﻮﺭﺥ ﺭא ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ، ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻭ ﺗﺎ ٥٤٣ ﯾﺎ ٦٤٣ ﻫﺠﺮی ﺯﻧﺪﻩ ﻣﯽﺩאﻧﺪ ﻭ ﻫـﯿﭻﯾـﮏ אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی‬ ‫٤٣‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺭא ﺟﺰﺀ ﻛﺘﺐ אﻭ ﺑﺮﻧﻤﯽﺷﻤﺮﺩ.‬

‫١١ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ אﺑﺮאﻫﯿﻢ ﻧُﻌﻤﺎﻧﯽ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﻧﯿﻤﮥ ﺩﻭﻡ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ(‬ ‫אﺯ ﺯﻧﺪﮔﯽ אﻭ אﻃﻼﻉ ﭼﻨﺪאﻧﯽ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ. אﻭ ﺩﺭ ﺑﻐﺪאﺩ אﺯ ﻣﺤﻀﺮ ﺛﻘﺔ אﻹﺳﻼﻡ ﮐﻠﯿﻨﯽ אﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬ ‫٥٣‬ ‫ﺷﺎﻡ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ.‬ ‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ אﻭ ﻧﺴﺒﺖ ﺩאﺩﻩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ، ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻐﯿﺒﻪ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪﻩ אﺯ אﻭ אﺳﺖ. ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎﺏ‬ ‫אﻟﻐﯿﺒﻪ ﺭא ﺑﺮאی ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺮﺩﻥ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی אﻋﺘﻘﺎﺩی ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی )ﻋﻠﯿﻪ אﻟـﺴﻼﻡ( ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ אﺳـﺖ. ﺩﺭﺑـﺎﺭۀ‬ ‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺩﺭﺱ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮی ﺩאﺩﯾﻢ.‬

‫٢١ـ ﻫﺎﺭﻭﻥ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺗﻠﻌﮑﺒﺮی )ﻡ ٥٨٣ ﻫ(‬ ‫אﺯ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻭ ﭘﺮ ﺭﻭאﯾﺖ אﺳﺖ. ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﺻﻮﻝ ﻭ ﻣﺼﻨﻔﺎﺕ אﺻﺤﺎﺏ אﺋﻤﻪ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( ﺭא ﺭﻭאﯾﺖ ﮐـﺮﺩﻩ‬ ‫ﻭ ﺑﻪ ﻧﺴﻠﻬﺎی ﭘﺲ אﺯ ﺧﻮﯾﺶ אﻧﺘﻘﺎﻝ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ، ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣـﯽﺗـﻮאﻥ אﻭ ﺭא ﻧﻘﻄـﮥ אﺗـﺼﺎﻝ ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻣـﺼﻨﻔﺎﺕ‬ ‫ﺩאﻧﺴﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻭ ﮔﻔﺘﻪ אﺳﺖ:‬
‫٠٣. ﻣﺮﻭﺝ אﻟﺬﻫﺐ، ﺝ ٢، ﺹ ٢٣٣.‬ ‫١٣. ﺇﺛﺒﺎﺕ אﻟﻮﺻﯿﻪ، ﺹ ١٣٢.‬ ‫٢٣. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ١، ﺹ ٦١١.‬ ‫٣٣. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٤٥٢.‬ ‫٤٣. ﻣﻘﺪﻣﮥ אﺧﺒﺎﺭ אﻟﺰﻣﺎﻥ، ﺹ ٨١ ﻭ ٠٢.‬ ‫٥٣. ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺁﻗﺎی ﻏﻔﺎﺭی ﺑﺮ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻐﯿﺒﻪ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ، ﺹ ١١. אﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺩﺭ ﺑﺮ ﺩאﺭﻧﺪۀ אﻃﻼﻋﺎﺕ אﺭﺯﺷﻤﻨﺪ ﺩﯾﮕﺮی ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻭ‬ ‫ﻣﺆﻟﻒ ﺁﻥ אﺳﺖ.‬ ‫٩‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﻭی ﺷﺨـﺼﯿﺘﯽ אﺭﺯﺷـﻤﻨﺪ، ﻣـﻮﺭﺩ אﻃﻤﯿﻨـﺎﻥ، ﭘـﺮ ﺭﻭאﯾـﺖ ﻭ ﺑـﯽﻣﺎﻧﻨـﺪ אﺳـﺖ. ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ אﻭ‬ ‫ـ ـ‬ ‫ـ ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫٦٣‬ ‫ﺭﻭאﯾﺖﮐﻨﻨﺪۀ ﺗﻤﺎﻡ אﺻﻮﻝ ﻭ ﻣﺼﻨﻔﺎﺕ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﺳﺖ.‬ ‫٧٣‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻧﺠﺎﺷﯽ אﻭ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ אﻟﺠﻮאﻣﻊ ﻓﯽ ﻋﻠﻮﻡ אﻟﺪﯾﻦ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ، ﮐﻪ אﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﻧﯿـﺴﺖ. ﺳـﯿﺪ‬ ‫אﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ ﺩﻋﺎی ﺳﺤﺮ אﺑﻮﺣﻤﺰۀ ﺛﻤﺎﻟﯽ ﺭא אﺯ ﻃﺮﯾﻖ אﻭ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ.٨٣ אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ ﺁﻗﺎ ﺑﺰﺭگ ﺗﻬﺮאﻧﯽ، ﺭאﻭی אﯾﻦ ﺩﻋﺎ‬ ‫٩٣‬ ‫ﺭא אﯾﺸﺎﻥ ﻣﯽﺩאﻧﺪ.‬ ‫אﻭ ﺑﯿﺶ אﺯ ﻫﻤﻪ، אﺯ אﺑﻦﻫﻤﺎﻡ ﺭﻭאﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﺭאﺑﻄﮥ ﻧﺰﺩﯾﮑﯽ ﺑﺎ אﻭ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ. אﺳﺘﺎﺩ ﻣﻬﻢ ﺩﯾﮕﺮﺵ אﺑﻦﻋﻘﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ.٠٤ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻭ אﺑﻦﻏﻀﺎﺋﺮی ﻧﯿﺰ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ אﻭ ﻫﺴﺘﻨﺪ.‬

‫٣١ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی‬ ‫ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻫﺠﺮی، ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﺤﺪﺙ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ אﺯ ﺷﻤﺎﻝ אﯾﺮאﻥ ﻭ ﻣﻨﻄﻘـﮥ‬ ‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎﻥ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪאﻧﺪ. ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی، ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎﺏ ﺗـﺎﺭﯾﺦ ﻃﺒـﺮی ﻭ ﺗﻔـﺴﯿﺮ ﻃﺒـﺮی‬ ‫אﺳﺖ. אﻭ ﺳﻨﯽﻣﺬﻫﺐ אﺳﺖ. ﺩﻭ ﻫﻤﻨﺎﻡ ﺩﯾﮕﺮ אﻭ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮﺩﻩאﻧﺪ. אﻭﻟﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪ ﻓـﯽ אﻹﻣﺎﻣـﻪ‬ ‫אﺳﺖ. אﻭ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ אﺛﺒﺎﺕ אﻣﺎﻣﺖ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻭ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ אﯾﺸﺎﻥ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ. ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ‬ ‫ﺩﺭ ﻣﻌﺮﻓﯽ אﻭ ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ: »ﻟﯿﺲ ﺑﺼﺎﺣﺐ אﻟﺘﺎﺭﯾﺦ«١٤ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ﺩﯾﮕﺮ، ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﻻﺋﻞ אﻷﻣﺎﻣﻪ‬ ‫٢٤‬ ‫אﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ אﺛﺒﺎﺕ אﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﺡ ﺣﺎﻝ אﻣﺎﻣﺎﻥ ﻭ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻭ ﻣﻌﺠﺰאﺕ ﺁﻧﺎﻥ ﻧﯿﺰ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺩﯾﮕﺮی ﭼﻮﻥ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﻭ ﻭﻟﺪﻫﺎ، ﻧﻮאﺩﺭ אﻟﻤﻌﺠﺰאﺕ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺮﺟﺎﻝ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻧـﺴﺒﺖ‬ ‫ﺩאﺩﻩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٤١ـ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪאﻥ ﺧﺼﯿﺒﯽ )ﻡ ٤٣٣ ﻫ(‬ ‫אﻭ אﺯ ﺳﺮאﻥ ﻏﺎﻟﯿﺎﻥ ـ ﻓﺮﻗﮥ ﻧﺼﯿﺮﯾﻪ ـ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﺣﻠﺐ ﻣﯽﺯﯾﺴﺘﻪ אﺳـﺖ ﻭ אﺑـﻦﻋﻘـﺪﻩ ﻭ ﺗﻠﻌﮑﺒـﺮی אﺯ אﻭ ﺭﻭאﯾـﺖ ﻧﻘـﻞ‬ ‫ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ. ﺭﺟﺎﻟﯿﺎﻥ אﻭ ﺭא ﺑﻪ ﻓﺴﺎﺩ ﻋﻘﯿﺪﻩ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ.٣٤ אﻭ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﯾﺦ אﺋﻤﻪ )ﻋﻠـﯿﻬﻢ אﻟـﺴﻼﻡ(‬ ‫ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺰﯾﺪﻩאی אﺯ ﺁﻥ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ אﻟﻬﺪאﯾﺔ אﻟﮑﺒﺮی אﮐﻨﻮﻥ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﻔﮑﺮ אﺷﺘﺒﺎﻩ ﻭ ﺁﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫٦٣. ﺭﺟﺎﻝ ﺷﯿﺦ אﻟﻄﻮﺳﯽ، ﺹ ٩٤٤، ﺵ ٦٨٣٦.‬ ‫٧٣. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٩٣٤، ﺵ ٤٨١١.‬ ‫٨٣. אﻗﺒﺎﻝ אﻻﻋﻤﺎﻝ، ﺝ ١، ﺹ ٧٥١.‬ ‫٩٣. אﻟﺬﺭﯾﻌﻪ، ﺝ ٨، ﺹ ٧٨١.‬ ‫٠٤. ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺳﺎﻝﺷﻤﺎﺭ ﺁﻣﻮﺯﺷﯽ ﻫﺎﺭﻭﻥ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺗﻠﻌﮑﺒﺮی«، ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮאﺩ ﺷﺒﯿﺮی، ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ، ﺵ ٢٣، ﺹ ٠١. ﺷﺎﯾﺎﻥ‬ ‫ﺫﮐﺮ אﺳﺖ ﻛﻪ אﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺩﺭ ﺷﺮﺡ ﺣﺎﻝ אﯾﻦ ﺭאﻭی، ﺩﺭ ﺩאﻧﺶﻧﺎﻣﮥ ﺟﻬﺎﻥ אﺳﻼﻡ، ﺝ ٨، ﺹ ١٩، ﻣﻮﺟﻮﺩ אﺳﺖ.‬ ‫١٤. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، אﻟﻔﻬﺮﺳﺖ، ﺹ ٢١٧.‬ ‫٢٤. ﺟﻨﺎﺏ ﺷﯿﺦ ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﯽ אﻟﮑﻌﺒﯽ، ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻃﺒﺮیﻫﺎ ﻭ אﺷﺘﺮאک ﻭ ﺗﻔﺎﻭﺕ ﺁﻧﺎﻥ ﻭ ﺁﺛﺎﺭ ﻋﻠﻤﯽ אﯾﺸﺎﻥ، ﻣﻘﺎﻟﻪאی ﺩאﺭﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ‬ ‫»אﻟﻄﺒﺮﯾﻮﻥ ﻧﻈﺮﺓ ﻓﯽ אﻟﻤﺘﻔﻖ ﻭ אﻟﻤﻔﺘﺮﻕ« ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﻋﺮﺑﯽ، ﺷﻤﺎﺭﻩﻫﺎی ٦١ ﻭ ٧١، ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺭﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٣٤. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٧٦؛ ﺭﺟﺎﻝ אﺑﻦﻏﻀﺎﺋﺮی، ﺹ ٤٥، ﺵ ٠٤، ﻧﺸﺮ ﺩאﺭ אﻟﺤﺪﯾﺚ، ﺳﺎﻝ ٠٨٣١.‬ ‫٠١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﻏﻠﻮ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺣﻤﺪאﻥ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﭘﺲ אﺯ אﻭ ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬאﺷﺘﻪ אﺳﺖ. ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺩﺭ ﺭﯾﺸﻪﯾﺎﺑﯽ‬ ‫ﻣﺘﻮﻥ ﻏﻠﻮﺁﻣﯿﺰ ﻭ אﺧﺬ ﻭ ﻧﻘﺪ ﺁﻥ ﻣﺘﻮﻥ ﺩﻗﺖ ﻭ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ.‬

‫٥١ـ אﺑﻦﺷﻌﺒﻪ ﺣﺮّאﻧﯽ‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ אﺑﻦﺷﻌﺒﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺏ ﺗﺤﻒ אﻟﻌﻘـﻮﻝ אﺳـﺖ. אﺯ ﺯﻧـﺪﮔﯽ אﻭ ﺁﮔـﺎﻫﯽ ﭼﻨـﺪאﻧﯽ ﺩﺭ ﺩﺳـﺖ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ. ﺗﺎ ﻗﺮﻥ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی ﺫﮐﺮی אﺯ אﻭ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ אﻭ ﻧﺸﺪﻩ אﺳﺖ. ﻗﺮﯾﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ אﯾﻨﮑـﻪ אﻭ ﺩﺭ ﻗـﺮﻥ ﭼﻬـﺎﺭﻡ ﺯﻧـﺪﮔﯽ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ، אﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ٤٤ ﮐﻪ אﺛﺒﺎﺕ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺩﻻﯾﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی אﺳﺖ. ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺗﺤﻒ אﻟﻌﻘﻮﻝ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﻮﺕ ﻣﺘﻦ ﻭ ﺩאﺭא ﺑﻮﺩﻥ ﻧﻈﻢ ﺧﺎﺹ ﺷـﺎﯾﺎﻥ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻮﺩﻩ ﻭ ﺳـﺘﺎﯾﺶ ﺷـﺪﻩ אﺳـﺖ. ﻣﻮﺿـﻮﻉ‬ ‫ﻣﺤﻮﺭی ﺁﻥ אﺧﻼﻕ ﻭ ﺁﺩאﺏ אﺳﺖ ﻭ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻫﺮ ﯾﮏ אﺯ ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟـﺴﻼﻡ( ﺭא ﺩﺭ ﺑـﺎﺑﯽ ﻣﺠـﺰא ﺫﮐـﺮ ﮐـﺮﺩﻩ‬ ‫אﺳﺖ. אﮔﺮﭼﻪ אﺳﻨﺎﺩ ﮐﺘﺎﺏ ﺣﺬﻑ ﺷﺪﻩ، ﻭﻟﯽ ﺯﯾﺒﺎﯾﯽ ﻭ אﺳﺘﻮאﺭی ﻣﺘﻦ ﺁﻥ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻬﺮﺕ ﻭ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﺁﻥ ﮔﺸﺘﻪ אﺳـﺖ.‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﻭ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮥ ﺗﻘﻄﯿﻊﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ ﻭ ﮐﺘﺐ ﺩﯾﮕﺮ ﺁﻣـﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ، ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻭ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺫﮐﺮ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٦١ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺃﺷﻌﺚ ﮐﻮﻓﯽ‬ ‫אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﺼﺮ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. ﻧﺠﺎﺷﯽ אﻭ ﺭא ﻗﺎﺑﻞ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﺩאﻧـﺴﺘﻪ אﺳـﺖ. ﺗﻠﻌﮑﺒـﺮی ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ‬ ‫٣١٣ ﺑﺨﺸﯽ אﺯ ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﻭ ﺭא ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ אﺷﻌﺜﯿﺎﺕ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﻭאﺳﻄﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺩאﻭﺩ ﺑﻦ ﺳـﻠﯿﻤﺎﻥ ﮐﺎﺗـﺐ،‬ ‫ﺩﺭﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ.٦٤ ﮐﺘﺎﺏ אﺷﻌﺜﯿﺎﺕ ﯾﺎ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﻌﻔﺮﯾﺎﺕ، ﺭא ﺑﻪ אﻭ ﻣﻨﺴﻮﺏ ﻣﯽﺩאﻧﻨﺪ. ﻓﻀﻞאﷲ ﺭאﻭﻧﺪی ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ‬ ‫אﺣﺎﺩﯾﺚ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺩﺭ ﻧﻮאﺩﺭ ﺧﻮﯾﺶ ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳﺖ. ﻣﺤﺪﺙ ﻧﻮﺭی ﻧﯿﺰ ﺑﺮ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﺩאﺷﺘﻪ ﻭ ﺁﻥ ﺭא ﺭﻭאﺝ ﺩאﺩﻩ‬ ‫٧٤‬ ‫אﺳﺖ.‬
‫٥٤‬

‫٧١ـ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﻌﻤﺎﻥ ﻣﻐﺮﺑﯽ )ﻡ ٣٦٣ ﻫ(‬ ‫אﻭ אﺯ ﻣﺒﻠﻐﺎﻥ ﻭ ﻣﺆﻟﻔﺎﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻓﺎﻃﻤﯿﺎﻥ ﻣﺼﺮ אﺳﺖ. ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻣﺬﻫﺐ אﻭ אﺧﺘﻼﻑ אﺳﺖ. ﻣﺤﻞ ﺯﻧﺪﮔﯽ، ﺁﺛﺎﺭ ﻧﮕﺎﺭﺷـﯽ ﻭ‬ ‫אﻇﻬﺎﺭ ﻋﻘﺎﯾﺪ אﻭ ﺩﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ אﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ אﺳﺖ، אﻣﺎ ﻣﺤﺪﺙ ﻧﻮﺭی ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ אﻭ אﻣﺎﻣﯽ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﺗﻘﯿﻪ‬ ‫ﺭﻓﺘﺎﺭ ﻣﯽﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ.٨٤ אﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮאﻥ ﻗﺎﺑﻞ ﺩﻓﺎﻉ ﻧﯿﺴﺖ.‬

‫٤٤. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ١، ﺹ ٧٨١.‬ ‫٥٤. ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺹ ٩٧٣.‬ ‫٦٤. ﺭﺟﺎﻝ ﻃﻮﺳﯽ، ﺹ ٤٤٤، ﺵ ٥٢٣٦.‬ ‫٧٤. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ١، ﺹ ٠٣.‬ ‫٨٤. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ١، ﺹ ٩٢١.‬ ‫١١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی אﻭ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻭ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻓﺎﻃﻤﯿﺎﻥ، ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻘﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﯿﻪ‬ ‫٩٤‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺩﻋﺎﺋﻢ אﻹﺳﻼﻡ ﮐﻪ אﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺁﺛﺎﺭ אﻭ אﺳﺖ، ﻗﺎﻧﻮﻥ ﻭ ﻣﻨﺒﻊ אﺣﮑـﺎﻡ אﺳـﻤﺎﻋﯿﻠﯿﻪ ﺑـﻮﺩﻩ אﺳـﺖ. ﺩﺭ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻓﺮאﻭאﻧﯽ אﺯ אﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﮔﺮﺩ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ. ﻣﺤﺪﺙ ﻧﻮﺭی ﺑﺪאﻥ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ אﺣﺎﺩﯾـﺚ ﺁﻥ ﺭא ﺩﺭ‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﺯ אﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ، אﺣﺎﺩﯾﺚ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﺎﻣﻊ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻭאﺭﺩ‬ ‫ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻪ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﻧﺪאﺭﻧﺪ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺩﯾﮕﺮ אﻭ ﺷﺮﺡ אﻷﺧﺒﺎﺭ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎﺋﻞ אﻣﺎﻣﺎﻥ ﺷﯿﻌﻪ، ﺗﺎ אﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ(، ﺭא ﺑﺎﺯﮔﻮ ﮐﺮﺩﻩ אﺳـﺖ.‬ ‫ﺗﻔﮑﺮ אﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ﻣﺆﻟﻒ אﺯ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺭﻭאﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی )ﻋﻠﯿﻪ אﻟـﺴﻼﻡ( ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳـﺖ، ﻗﺎﺑـﻞ ﺩﺳـﺖﯾـﺎﺑﯽ‬ ‫٠٥‬ ‫אﺳﺖ.‬

‫٨١ـ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ )ﻡ ٦٠٤ ﻫ(‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ، ﺷﺎﻋﺮ، אﺩﯾﺐ، ﻣﺤﺪﺙ ﻭ ﻣﻔﺴﺮ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻭ ﺑﺮאﺩﺭ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗـﻀﯽ אﺳـﺖ.‬ ‫ﻭאﻟﺪﯾﻦ אﻭ אﺯ אﺷﺮאﻑ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺎﻥ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ. ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ ﻣﻘﺎﻡ ﻧﻘﺎﺑﺖ ﺷـﯿﻌﯿﺎﻥ ﺭא ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪﻩ ﺩאﺷـﺖ ﻭ ﻣـﻮﺭﺩ אﺣﺘـﺮאﻡ‬ ‫ﺁﻝِﺑﻮﯾﻪ ﻭ ﻭﺯﯾﺮאﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮﺩ. אﻭ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻧﮥ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻓﺮﺯאﻧﮕﯽ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﻮאﺭی ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻭ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻮﺩ. ﺳﯿﺪ ﺭﺿـﯽ ﺷـﺎﮔﺮﺩ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ אﺳﺖ. ﻭﺟﻮﺩ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺰﺭگ ﻭ ﻏﻨﯽ ﺑﻐﺪאﺩ אﯾﻦ אﻣﮑﺎﻥ ﺭא ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ‬ ‫ﻗﺮאﺭ ﺩאﺩ ﺗﺎ ﺯﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭﺗﺮﯾﻦ ﻧﮕﺎﺭﺵ אﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺭא אﺭאﺋﻪ ﮐﻨﺪ.‬ ‫ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ אﺑﺘﺪא ﮐﺘﺎﺏ ﺧﺼﺎﺋﺺ אﻷﺋﻤﻪ ﺭא ﻧﻮﺷﺖ. אﻭ ﺩﺭ אﯾﻦ אﺛﺮ ﺳﻌﯽ ﺩﺭ ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﻭ ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﺯﻧـﺪﮔﺎﻧﯽ ﻭ ﺳـﯿﺮۀ‬ ‫אﻣﺎﻣﺎﻥ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺩאﺷﺖ. ﭘﺲ אﺯ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺳﺨﻨﺎﻥ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ(، ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﻋﺪﻩאی ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓـﺖ‬ ‫ﺗﺎ אﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ אﺯ ﻛﺘﺎﺏ ﺭא ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻭ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﺑﻼﻏﯽ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺭא ﺟﻤﻊﺁﻭﺭی ﮐﻨـﺪ. ﻧﻬـﺞ אﻟﺒﻼﻏـﻪ ﺩﺭ‬ ‫١٥‬ ‫ﻣﺎﻩ ﺭﺟﺐ ﺳﺎﻝ ﭼﻬﺎﺭﺻﺪ ﻫﺠﺮی ﭘﺎﯾﺎﻥ ﯾﺎﻓﺖ. ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﻓﺮאﻭאﻥ ﺧﻄﯽ אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ אﺳﺖ.‬ ‫ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ، אﺧﻼﻗﯽ ﻭ אﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﺷـﯿﻌﻪ ﺩﺭ ﻣﯿـﺎﻥ ﻏﯿـﺮ‬ ‫ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ אﺳﺖ. ﺷﺮﺣﻬﺎی ﻓﺮאﻭאﻧﯽ ﺑﺮ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﻣﺎﻡ ﺧﻤﯿﻨﯽ )ﺭﺣﻤﺔ אﷲ ﻋﻠﯿـﻪ( ﻧﻬـﺞ אﻟﺒﻼﻏـﻪ ﺭא‬ ‫٢٥‬ ‫אﻓﺘﺨﺎﺭ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺑﺮﺷﻤﺮﺩﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﭼﻮﻥ ﺗﻤﺎﻣﯽ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ ﻣﺮﺳﻞ אﺳﺖ ﺩﺭ ﺳﺎﻟﻬﺎی אﺧﯿﺮ ﺑﺮאی ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎﺯی ﺁﻥ ﮐﻮﺷﺸﻬﺎﯾﯽ אﻧﺠﺎﻡ ﺷﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ. ﻣﺼﺎﺩﺭ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ، ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪאﻟﺰﻫﺮאﺀ אﻟﺨﻄﯿـﺐ ﻭ ﻧﻬـﺞ אﻟـﺴﻌﺎﺩﻩ אﺛـﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﺎﻗﺮ ﻣﺤﻤـﻮﺩی אﺯ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ אﯾﻦ ﺗﻼﺷﻬﺎ אﺳﺖ.‬

‫٩٤. ﺷﺮﺡ אﻻﺧﺒﺎﺭ، ﺝ ٣، ﺹ ٥٥٣ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺭﺟﻮﻉ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺁﻗﺎی אﻣﯿﺮ ﺟﻮאﻥ ﺁﺭאﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ »ﻗﺎﺿﯽ ﻧﻌﻤﺎﻥ ﻭ ﻣﺬﻫﺐ‬ ‫אﻭ« ﺩﺭ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻫﻔﺖ ﺁﺳﻤﺎﻥ، ﺳﺎﻝ ﺳﻮﻡ، ﺷﻤﺎﺭۀ ﻧﻬﻢ ﻭ ﺩﻫﻢ، ﺹ ٣٨ ـ ٧٤، ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ، ﺳﺎﻝ ٠٨٣١.‬ ‫٠٥. ﺷﺮﺡ אﻻﺧﺒﺎﺭ، ﺝ ٣، ﺹ ٥٥٣ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ )ﺟﺰﺀﻫﺎی ﭼﻬﺎﺭﺩﻩ ﻭ ﭘﺎﻧﺰﺩﻩ ﮐﺘﺎﺏ(.‬ ‫١٥. ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﺔ ﻋﺒﺮ אﻟﻘﺮﻭﻥ אﺯ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪאﻟﻌﺰﯾﺰ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻭ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ »ﻓﯽ ﺭﺣﺎﺏ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﺔ«‬ ‫ﺩﺭ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮאﺛﻨﺎ، ﺵ ٩٢، ﺳﺎﻝ ﻫﻔﺘﻢ ﻭ ﺵ ٥٣ ﻭ ٦٣، ﺳﺎﻝ ﻧﻬﻢ، ٤١٤١ ﻫ، ﺹ ٨٦١ ـ ١٦١ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٢٥. ﻭﺻﯿﺖﻧﺎﻣﮥ אﻣﺎﻡ ﺧﻤﯿﻨﯽ، ﺹ ٢.‬ ‫٢١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﮐﺘﺎﺏ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺩﯾﮕﺮ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ، אﻟﻤﺠﺎﺯאﺕ אﻟﻨﺒﻮﯾﻪ ﻧﺎﻡ ﺩאﺭﺩ. אﻭ ﭘﺲ אﺯ ﻧﮕﺎﺭﺷﯽ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻣﺠﺎﺯﻫﺎی ﻗـﺮﺁﻥ، ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬ ‫ﻭﺟﻮﺩ אﯾﻦ ﺻﻨﻌﺖ אﺩﺑﯽ ﺩﺭ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻧﺒﻮی ﺷﺪ ﻭ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﺪאﮔﺎﻧﻪאی ﺑﻪ ﮔـﺮﺩﺁﻭﺭی ﻭ ﺷـﺮﺡ ﻭ ﺗﻔـﺴﯿﺮ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﭙﺮﺩאﺯﺩ.‬ ‫אﻭ ﺩﺭ ﺑﺮﺭﺳﯽ אﺣﺎﺩﯾﺚ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ، ﺫﻭﻕ ﺧﻮﺩ ﺭא ﺩﺭ ﮐﺎﻭﺵ אﺯ ﺷﯿﻮﻩﻫﺎی ﻫﻨﺮی ﻧﻤﺎﯾﺎﻥ ﺳﺎﺧﺘﻪ אﺳﺖ.٣٥ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺕ‬ ‫אﻭ ﺩﺭ ﺫﯾﻞ אﺣﺎﺩﯾﺚ، אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮﺑﯽ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ، ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ.‬

‫٩١ـ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ )ﻡ ٣١٤ ﻫ(‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ אﺑﻦאﻟﻤﻌﻠﻢ ﻭ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ، ﻧﺎﺑﻐﮥ ﺑﺰﺭگ ﺷﯿﻌﯽ ﻭ ﻫﺪﯾﮥ אﻟﻬﯽ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ אﺳـﺖ. אﻭ‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﭘﺮﺁﻭאﺯﻩﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﻼﻣﯽ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ אﺳﺖ. ﻧﺒﻮﻍ ﻭ ﺫﻭﻕ ﺧﺎﺭﻕ אﻟﻌﺎﺩۀ אﻭ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﯿﻌﻪ אﺯ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ אﻗﻠﯿﺖ ﻣﻄﺮﻭﺩ ﻭ ﻏﻀﺐﺷﺪﻩ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﮔﺮﻭﻫﯽ ﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮﺕ אﺳﺘﺪﻻﻝ ﺧﻮﯾﺶ، ﻫﺮ ﺳـﺪی ﺭא‬ ‫אﺯ ﭘﯿﺶ ﭘﺎ ﺑﺮﻣﯽﺩאﺭﺩ. ﭘﺸﺘﮑﺎﺭ ﻭ ﻫﻤﺖ ﻭאﻻی אﻭ ﺩﺭ ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﺁﺭאی ﻣﻨﻄﻘـﯽ ﺷـﯿﻌﯽ، ﺗﻄـﺎﺑﻖ ﺁﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ ﻭ ﻧﻘـﻞ،‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ אﺳﺘﻔﺎﺩﻩ אﺯ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻘﻞ ﺩﺭ ﻧﻘﺪ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻥ ﻭ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺷﯿﻌﯽ ﻭ ﺑـﺎﻻﺧﺮﻩ ﺑﻬـﺮﻩﮔﯿـﺮی אﺯ ﻓﺮﺻـﺘﻬﺎی‬ ‫ﭘﺪﯾﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﺎﺭی ﺯﻣﺎﻧﻪ ﻭ אﺣﺘﺮאﻡ ﺣﺎﮐﻤﺎﻥ ﺁﻝ ﺑﻮﯾﻪ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﻮﺩ ﻫﻤﻪ ﻭ ﻫﻤﻪ אﺯ ﻋﻮאﻣﻞ ﭘﯿﺮﻭﺯی אﻭ ﺩﺭ ﻃﺮﺡ אﯾـﻦ‬ ‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑﻮﺩ. ﻧﻈﺮאﺕ ﻣﺒﺘﮑﺮאﻧﮥ אﻭ ﻫﻨﻮﺯ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﯽ אﺳﺖ ﻭ אﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﭘﯿﺸﯽ ﺟﺴﺘﻦ אﻭ ﺑﺮ ﺯﻣﺎﻧـﻪ אﺳـﺖ.‬ ‫ﺑﻪ ﺭאﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺷﯿﻌﯽ ﻣﺪﯾﻮﻥ ﺯﺣﻤﺎﺕ אﯾﻦ ﻣﺮﺩ ﺑﺰﺭگ אﺳﺖ.‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻭ ﺩﺭ אﻧﺘﻘﺎﻝ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻭ ﮐﺘﺐ ﺭﻭאﯾﯽ אﺯ ﻧﺴﻞ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﭘﺴﯿﻦ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎی ﺯﯾﺒﺎ‬ ‫ﺩﺭ ﺣﺪﯾﺚ، ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ، ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭ ﺳﯿﺮﻩ، ﺩﻋﺎ ﻭ ﺯﯾﺎﺭאﺕ ﻭ ﮐﻼﻡ ﻧﻘﻠﯽ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺷﻤﺎﺭ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی אﯾـﺸﺎﻥ ﺭא‬ ‫ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﺩﻭﯾﺴﺖ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﯽﺩאﻧﺪ٤٥ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﯾﺎﺩﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﻣﻘﺎﻡ ﻭ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ، אﻗﺘﻀﺎ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺑﯿﺶ אﺯ אﯾﻦ ﺑﺪﻭ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ ﺷﻮﺩ، ﻭﻟﯽ ﻣﺎ ﺣﯿﺎﺕ אﻭ ﺭא ﺑﻪ אﺟﻤﺎﻝ ﻭא ﻣﯽﮔﺬאﺭﯾﻢ ﻭ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻼﺻـﮥ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻭ ﻣﯽﭘﺮﺩאﺯﯾﻢ.‬

‫ﺃﻣﺎﻟﯽ‬

‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאی אﺯ ﭼﻬﻞ ﻭ ﺩﻭ ﻣﺠﻠﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ אﺳﺖ ﮐﻪ אﺯ ﺳﺎﻝ ٤٠٤ ﺗﺎ ١١٤ ﻫﺠـﺮی ﻭ ﺑﯿـﺸﺘﺮ‬ ‫ﺩﺭ ﻣﺎﻩ ﺭﻣﻀﺎﻥ ﻭ ﺩﺭ ﺭﻭﺯ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺳﯿﺼﺪ ﻭ ﻫﺸﺘﺎﺩ ﻭ ﻫﻔﺖ ﺭﻭאﯾﺖ ﻣﺴﻨﺪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ. ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﮐﺘﺎﺏ، ﻣﺘﻮﻧﯽ ﻗﻮی ﻭ אﺳﺘﻮאﺭ ﺩאﺭﺩ ﻭ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺩﺭ אﺭﺗﺒـﺎﻁ ﺑـﺎ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎﺕ ﮐﻼﻣـﯽ ﻭ ﺑـﻪ ﺧـﺼﻮﺹ‬ ‫אﻣﺎﻣﺖ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺃﻣﺎﻟﯽ ﺩﯾﮕﺮ، ﺃﻣﺎﻟﯽ ﻣﻔﯿﺪ אﺯ ﺩﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮﺭﺩאﺭ אﺳﺖ.‬

‫٣٥. ﮔﺮאﯾﺶ אﻭ ﺑﻪ אﺩﺑﯿﺎﺕ ﻭ ﺻﻨﺎﯾﻊ אﺩﺑﯽ ﻭ ﻫﻨﺮﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩ، אﺯ ﻭﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺑﺎﺭﺯ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ אﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪאی ﮐﻪ ﺑﺮ ﺩﯾﮕﺮ אﺑﻌﺎﺩ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽאﺵ ﺳﺎﯾﻪ אﻧﺪאﺧﺘﻪ אﺳﺖ. אﺷﻌﺎﺭ ﻓﺮאﻭאﻥ אﻭ ﮐﻪ ﺩﯾﻮאﻥ ﺷﻌﺮﺵ אﻭ ﺭא ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺩﻫﻨﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﻮﺩﻧﺶ ﺩﺭ אﺩﺑﯿﺎﺕ ﮔﻮאﻩ ﺑﺮ אﯾﻦ אﻣﺮ אﺳﺖ.‬ ‫٤٥. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، אﻟﻔﻬﺮﺳﺖ، ﺹ ٨٣٢، ﺵ ١١٧. ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻡ ٤٧١ ﻋﻨﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺏ אﻭ ﺭא ﺩﺭ ﺭﺟﺎﻝ ﺧﻮﺩ ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳﺖ. )ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ،‬ ‫ﺝ ٢، ﺹ ٧٢٣، ﺵ ٨٦٠١(‬ ‫٣١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬ ‫אﻹﺭﺷﺎﺩ‬

‫ﻧﺎﻡ ﮐﺎﻣﻞ ﺁﻥ אﻹﺭﺷﺎﺩ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﺣﺠﺞ אﷲ ﻋﻠﯽ אﻟﻌﺒﺎﺩ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺯﻧﺪﮔﯽ، ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻭ ﺳﯿﺮۀ אﻣﺎﻣـﺎﻥ ﻣﻌـﺼﻮﻡ‬ ‫ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ. ﺑﯿﺶ אﺯ ﻧﯿﻤﯽ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ(، ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻭ ﺳﺨﻨﺎﻥ אﯾﺸﺎﻥ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﮥ‬ ‫ﻣﺒﺴﻮﻁ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﮐﺘﺎﺏ אﺭﺷﺎﺩ ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺗﺎﺭﯾﺦ אﻣﺎﻣﺎﻥ )ﻋﻠـﯿﻬﻢ אﻟـﺴﻼﻡ( אﺳـﺖ. ﭼـﺎپ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺩﻭ ﺟﻠﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫אﻟﻤَﺰאﺭ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺯﯾﺎﺭאﺕ ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ אﻗﺒﺎﻝ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﻮאﺟﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫אﻟﺠﻤﻞ‬

‫ﺭﻭﯾﺎﺭﻭﯾﯽ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ، ﻃﻠﺤﻪ ﻭ ﺯﺑﯿﺮ ﺭא ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ ﺩﺭ ﺳﺪۀ אﻭﻝ ﻫﺠـﺮی ﻧﺎﻣﯿـﺪ.‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻧﮕﺎﺷﺘﮥ ﮐﻼﻣﯽ ﻭ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ אﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ ﻭ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ אﻣﺎﻡ ﻋﻠـﯽ )ﻋﻠﯿـﻪ אﻟـﺴﻼﻡ( ﺭא‬ ‫אﺛﺒﺎﺕ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﮐﻨﻮﻥ אﯾﻦ ﺩﻭ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺩﺭ ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺪ ﻭ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ אﻟﺠﻤﻞ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ אﺳﺖ.‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﻭ ﻧﻘﺪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ‬

‫ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻋﻨﻮאﻥ אﺯ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ، ﺑﻪ אﺭﺯﯾـﺎﺑﯽ ﺑﺮﺧـﯽ אﺯ ﻣﺘـﻮﻥ ﻭ ﺩﻗـﺖ ﻭ ﺗﺄﻣـﻞ ﺩﺭ ﺁﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ، ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮאﺕ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩאﺭאی אﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮאﻭאﻧﯽ אﺳﺖ.‬ ‫ﺗﺼﺤﯿﺢ אﻹﻋﺘﻘﺎﺩ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﺭﺳﺎﻟﻪ ﺣﺎﺷﯿﻪאی ﻧﻘﺎﺩאﻧﻪ ﺑـﺮ ﮐﺘـﺎﺏ אﻹﻋﺘﻘـﺎﺩאﺕ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ אﺳﺖ ﻭ אﺧﺘﻼﻓﺎﺕ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ אﯾﻦ ﺩﻭ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰﺭﮔﻮאﺭ ﺭא ﺩﺭ ﻣﻮאﺭﺩ ﻓﺮאﻭאﻧﯽ ﻧـﺸﺎﻥ ﻣـﯽﺩﻫـﺪ. ﻗـﻮﺕ ﻭ ﺩﻗـﺖ‬ ‫אﺳﺘﺪﻻﻝ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﺷﯿﻮۀ אﻭ ﺩﺭ ﻣﻮאﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺮﺵ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺭﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺭﻭﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮﺩ.‬ ‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ، ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻧﮕﺎﺭﺵ، ﻭ ﻗﻮیﺗﺮﯾﻦ ﺁﻧﻬﺎ، ﺩﺭ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻭ ﻣﺼﺎﺩﯾﻖ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﻭ ﻧﻘﺪ אﻟﺤﺪﯾﺚ אﺳﺖ.‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ ﺩﯾﮕﺮ אﺯ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ אﺯ אﯾﻦ ﻗﺮאﺭﻧﺪ:‬ ‫• ﺭﺳﺎﻟﺔ ﻓﯽ ﻣﻌﻨﯽ אﻟﻤﻮﻟﯽ؛‬ ‫• ﻣﺴﺄﻟﺔ ﻓﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻮﻝ אﻟﻨﺒﯽ »ﺃﺻﺤﺎﺑﯽ ﮐﺎﻟﻨﺠﻮﻡ«؛‬ ‫• ﺭﺳﺎﻟﺔ ﺣﻮﻝ ﺧﺒﺮ ﻣﺎﺭﯾﻪ؛‬ ‫• ﺗﺰﻭﯾﺞ ﺃﻣﯿﺮ אﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻨﺘﻪ ﻣﻦ ﻋﻤﺮ؛‬ ‫• אﯾﻤﺎﻥ ﺃﺑﯽﻃﺎﻟﺐ؛‬ ‫• ﺟﻮאﺑﺎﺕ ﺃﻫﻞ אﻟﻤﻮﺻﻞ ﻓﯽ אﻟﻌﺪﺩ ﻭ אﻟﺮﺅﯾﻪ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺁﺧﺮ ﺩﺭ ﻧﻘﺪ ﺭﻭאﯾﺎﺗﯽ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻩ ﺭﻣﻀﺎﻥ ﺭא ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﯽ ﺭﻭﺯﺑﺮﺷﻤﺎﺭﻧﺪ. אﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳﮥ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗـﻢ‬ ‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ، ﻭﻟﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﺭא ﻣﺮﺩﻭﺩ ﺩאﻧﺴﺖ.‬

‫٤١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺇﺧﺘﺼﺎﺹ‬

‫ﺭﺟﺎﻟﯿﺎﻥ ﺩﺭ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ، ﻧﺎﻣﯽ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺇﺧﺘﺼﺎﺹ ﻧﯿﺎﻭﺭﺩﻩאﻧـﺪ، ﻟـﯿﮑﻦ ﺩﺭ ﻣـﺼﺎﺩﺭ ﻣﺘـﺄﺧﺮ אﺯ ﻗـﺮﻥ‬ ‫ﺩﻫﻢ، אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺇﺧﺘﺼﺎﺹ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻧﮕﺎﺷﺘﮥ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﺎﻡ ﺑـﺮﺩﻩ ﺷـﺪﻩ אﺳـﺖ.٥٥ ﺩﺭﺑـﺎﺭۀ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ ﻭ ﻣﺆﻟـﻒ ﺁﻥ‬ ‫אﺧﺘﻼﻑ ﺟﺪی ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ אﺳﻨﺎﺩ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻭ ﻣﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮאﻥ אﻃﻤﯿﻨﺎﻥ ﯾﺎﻓﺖ ﮐـﻪ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ ﻧﮕـﺎﺭﺵ‬ ‫٦٥‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﺣﺘﯽ אﻧﺘﺨﺎﺏ אﻭ אﺯ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺩﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻭ ﺑﻪ אﺷﺘﺒﺎﻩ، ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺩאﺩﻩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٠٢ـ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ )ﻡ ٦٣٤ ﻫ(‬ ‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻭ ﻋﻠﻢ אﻟﻬﺪی، אﺯ ﭼﻬﺮﻩﻫﺎی ﺷﺎﺧﺺ ﻓﻘـﻪ ﻭ ﻣﻌـﺎﺭﻑ ﺩﺭ ﻗـﺮﻥ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ אﺳﺖ. אﻭ ﺑﺮאﺩﺭ ﺑﺰﺭگ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ، ﺷﺎﮔﺮﺩ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿـﺪ ﻭ אﺳـﺘﺎﺩ ﺷـﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ אﺳـﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻋﻠـﻮﻡ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ אﺳﺖ. ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺬﺭﯾﻌﺔ ﺇﻟﯽ אﺻﻮﻝ אﻟﺸﺮﯾﻌﻪ ﮐﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ אﻭ אﺳﺖ ﺭא ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮאﻥ ﺁﻏـﺎﺯﯾﻦ ﻧﮕـﺎﺭﺵ‬ ‫אﺻﻮﻝ ﻓﻘﻪ ﻭ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﯽ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﺮﺷﻤﺮﺩ.‬ ‫ﻭﺟﺎﻫﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ אﻭ ﻣﻮﺭﺩ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﯿﻌﻪ ﻭ ﺳﻨﯽ אﺳﺖ. ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺎﺩ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﻮﺷـﺘﻪ، ﮐـﻪ ﺑﯿـﺸﺘﺮ‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ، ﮐﻼﻡ ﻭ אﺩﺏ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ. ﮐﺘﺎﺏ ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪאﺭﺩ ﻭﻟﯽ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫـﺎی‬ ‫ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺄﻭﯾﻞ ﻭ ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ. ﮐﺘـﺎﺏ ﺃﻣـﺎﻟﯽ אﻭ ﺣـﺎﻭی ﻧﮑـﺎﺕ ﻧﻐـﺰ ﻭ ﻓﺮאﻭאﻧـﯽ ﺩﺭ אﯾـﻦ‬ ‫٧٥‬ ‫ﺯﻣﯿﻨﻪﻫﺎ אﺳﺖ.‬

‫١٢ـ ﻧﺠﺎﺷﯽ )ﻡ ٠٥٤ ﻫ(‬ ‫אﺑﻮאﻟﻌﺒﺎﺱ אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺠﺎﺷﯽ، אﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺭﺟﺎﻝ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﺷﯿﻌﻪ، ﺷـﺎﮔﺮﺩ ﺷـﯿﺦ ﻣﻔﯿـﺪ ﻭ אﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺣـﺴﯿﻦ‬ ‫ﻏﻀﺎﺋﺮی אﺳﺖ. ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻣﺸﻬﻮﺭ אﻭ ﺩﺭ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺃﺳﻤﺎﺀ ﻣﺼﻨﻔﯽ אﻟﺸﯿﻌﻪ، ﺩﺳﺖﻣﺎﯾﮥ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺭﺟﺎﻟﯽ אﺳﺖ. ﻧﻜﺘﻪﺳﻨﺠﯽ‬ ‫ﻭ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی אﻭ ﺩﺭ ﻧﻘﻞ אﺯ אﺳﺎﺗﯿﺪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﮐﻪ אﺳﺎﺗﯿﺪ ﺑﯽﻭאﺳﻄﮥ אﻭ ﻣﻮﺛﻖ ﺷﻤﺮﺩﻩ ﺷـﻮﻧﺪ. ﺗﺨـﺼﺺ אﻭ ﺩﺭ‬ ‫ﺭﺟﺎﻝ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﮐﻪ אﻗﻮאﻝ אﻭ ﺑﺮ ﻗﻮﻝ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﻘﺪﻡ ﺷﻤﺮﺩﻩ ﺷﻮﺩ.٨٥ אﻭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺩﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﺩאﺷﺘﻪ‬ ‫٩٥‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٥٥. ﺧﺎﺗﻤﺔ ﻣﺴﺘﺪﺭک אﻟﻮﺳﺎﺋﻞ، ﺝ ١، ﺹ ٩٠٢.‬ ‫٦٥. ﺭ. ک: ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ אﻹﺧﺘﺼﺎﺹ« אﺯ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮאﺩ ﺷﺒﯿﺮی ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻﺕ ﮐﻨﮕﺮۀ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ‬ ‫ﺭﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ. )אﻟﻤﻘﺎﻻﺕ ﻭ אﻟﺮﺳﺎﻻﺕ، ﺵ ٩، ﺃﺭﺑﻊ ﻣﻘﺎﻻﺕ ﺣﻮﻝ אﻟﺸﯿﺦ אﻟﻤﻔﯿﺪ אﻟﻤﻘﺎﻟﺔ אﻟﺮאﺑﻌﻪ، ﺹ ٤٣١(. ﯾﺎﺩﺁﻭﺭ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ‬ ‫ﺷﻤﺎﺭۀ ٩ ﮐﻪ ﭼﻬﺎﺭ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺟﻨﺎﺏ ﺷﺒﯿﺮی ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ، אﻃﻼﻋﺎﺕ אﺭﺯﺷﻤﻨﺪ ﺩﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﻣﻘﺎﻟﮥ‬ ‫ﺳﻮﻡ ﮐﻪ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺳﺎﯾﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ אﺳﺖ.‬ ‫٧٥. ﺑﺮאی ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ، ﺵ ٤٣، ﻣﻘﺎﻟﮥ »ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻭ אﺑﺰאﺭﻫﺎی ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﺩﺭ אﻣﺎﻟﯽ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ«،‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻋﻠﯽ ﻧﻘﯽ ﺧﺪאﯾﺎﺭی.‬ ‫٨٥. ﺳﯿﺪ ﺑﺤﺮ אﻟﻌﻠﻮﻡ ﺩﺭ אﻟﻔﻮאﺋﺪ אﻟﺮﺟﺎﻟﯿﻪ، ﺝ ٢، ﺹ ٢١٢.‬ ‫٩٥. ﺑﺮאی ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺩﺭﺱ »ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﮐﺘﺐ ﺭﺟﺎﻝ ﺷﯿﻌﻪ« ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺷﻮﺩ.‬ ‫٥١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫٢٢ـ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ )ﻡ٠٦٤(‬ ‫אﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﯽ، ﺷﯿﺦ אﻟﻄﺎﺋﻔﻪ، אﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮﻩﻫﺎی ﺷـﯿﻌﯽ אﺳـﺖ. ﻓﻘـﻪ، ﺣـﺪﯾﺚ، ﺗﻔـﺴﯿﺮ،‬ ‫ﮐﻼﻡ، ﺭﺟﺎﻝ ﻭ אﺻﻮﻝ אﺯ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﺗﺨﺼﺺ ﻭ ﺗﺄﻟﯿﻒ אﻭ אﺳﺖ. אﻭ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ٥٨٣ ﺩﺭ ﻃﻮﺱ ﺑﻪ ﺩﻧﯿﺎ ﺁﻣـﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ‬ ‫٨٠٤ ﺑﻪ ﺑﻐﺪאﺩ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺩﺭ ﻣﺤﻀﺮ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺷﺎﮔﺮﺩی ﻛﺮﺩ.‬ ‫ﺩﻭﺭאﻥ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺯﻋﺎﻣﺖ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ אﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺭא ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺩ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ ﺭא ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ. ﺑﻪ ﻏﯿﺮ אﺯ ﻓﻘﻪ ـ ﮐﻪ ﺗﺨﺼﺺ אﺻﻠﯽ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ אﺳﺖ ﻭ ﺑﺪאﻥ ﻧﯿﺰ ﺷﻬﺮﺕ‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻪ אﺳﺖ ـ ﻧﮕﺎﺭﺷﻬﺎی ﺩﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﺩאﺭﺩ. אﻟﺘﺒﯿﺎﻥ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ אﻟﻘﺮﺁﻥ، ﻋﺪﺓ אﻷﺻـﻮﻝ )אﻟﻌـﺪﻩ ﻓـﯽ ﺃﺻـﻮﻝ אﻟﻔﻘـﻪ( ﻭ‬ ‫ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺷﺎﻓﯽ אﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺁﺛﺎﺭ אﻭ אﺳﺖ. ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎﺭ אﻭ، ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﮥ ﺣـﺪﯾﺚ ﻭ ﻋﻠـﻮﻡ ﭘﯿﺮאﻣـﻮﻧﯽ ﺁﻥ אﺳـﺖ. ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺗﻬﺬﯾﺐ אﻷﺣﮑﺎﻡ ﻭ אﻹﺳﺘﺒﺼﺎﺭ، ﻧﻤﻮﻧﻪאی אﺯ ﮐﺎﺭﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ـ ﻓﻘﻬﯽ אﯾﺸﺎﻥ אﺳﺖ.‬ ‫אﻭ ﭘﺲ אﺯ ﺩﺭﮔﺬﺷﺖ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ٦٣٤ ﺩﺭ ﺑﻐﺪאﺩ، ﺭﻫﺒﺮی ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺭא ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﮔﺮﻓـﺖ. ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ٧٤٤،‬ ‫ﭘﺲ אﺯ ﻫﺠﻮﻡ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎﻥ ﻭ ﺳﻘﻮﻁ ﺁﻝ ﺑﻮﯾﻪ، ﻣﺪﺭﺳﻪ ﻭ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ אﻭ ﻣﻮﺭﺩ ﻫﺠـﻮﻡ ﻗـﺮאﺭ ﮔﺮﻓـﺖ ﻭ ﻧﺎﭼـﺎﺭ ﺑـﻪ ﻧﺠـﻒ‬ ‫ﻫﺠﺮﺕ ﮐﺮﺩ ﻭ ﺣﻮﺯۀ ﻧﺠﻒ ﺭא ﺑﻨﯿﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩ. ﺩﺭ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ٠٦٤ ﻫﺠﺮی ﺩﺭ ﻧﺠـﻒ ﺩﺭﮔﺬﺷـﺖ ﻭ ﺩﺭ‬ ‫٠٦‬ ‫ﻧﺰﺩﯾﮑﯽ ﻣﺮﻗﺪ אﻣﺎﻡ ﻋﻠﯽ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮﺩﻩ ﺷﺪ.‬

‫ﮔﺰאﺭﺵ אﺟﻤﺎﻟﯽ אﺯ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫ﺗﻬﺬﯾﺐ אﻷﺣﮑﺎﻡ‬

‫ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﺎ ﻫﺪﻑ ﺟﻤﻊﺁﻭﺭی ﻭ ﺣﻞ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﺑﻪ ﺷﺮﺡ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻤﻘﻨﻌﻪ، ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﺷـﯿﺦ ﻣﻔﯿـﺪ، ﭘﺮﺩאﺧﺘـﻪ ﻭ‬ ‫אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻓﺮﻉ ﻓﻘﻬﯽ ﺭא ﺟﻤﻊﺁﻭﺭی ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ אﺣﺎﺩﯾﺚ אﺧﺘﻼﻓﯽ ﻭ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯿﺎﻥ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫אﻫﺘﻤﺎﻡ ﺧﺎﺹ ﺩאﺭﺩ. ﺑﯿﺶ אﺯ ﺳﯿﺰﺩﻩ ﻫﺰאﺭ ﻭ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻘﻬﯽ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﮔـﺮﺩﺁﻭﺭی ﺷـﺪﻩ אﺳـﺖ. אﺯ אﯾـﻦ ﺭﻭ،‬ ‫ﺑﺰﺭگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻓﻘﻬﯽ، ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﯽﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ. ﻧﮕﺎﺭﺵ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻗﺒـﻞ אﺯ ﺳـﺎﻝ ٣١٤‬ ‫ﻫﺠﺮی ﺁﻏﺎﺯ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺯﻣﺎﻥ ﮐﻤﺘﺮ אﺯ ﺑﯿﺴﺖ ﻭ ﻫـﺸﺖ ﺳـﺎﻝ ﺩאﺷـﺘﻪ אﺳـﺖ. ﻣـﺸﯿﺨﮥ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﺗﻬﺬﯾﺐ אﻻﺣﮑﺎﻡ ﻧﯿﺰ אﻫﻤﯿﺘﯽ ﺧﺎﺹ ﺩﺭ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺭאﻭﯾﺎﻥ، ﻃﺒﻘﺎﺕ ﻭ ﻣﺼﻨﻔﺎﻥ ﺷﯿﻌﻪ ﺩאﺭﺩ.‬
‫אﻹﺳﺘﺒﺼﺎﺭ ﻓﯿﻤﺎ אﺧﺘﻠﻒ ﻣﻦ אﻷﺧﺒﺎﺭ‬

‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﮔﺰﯾﺪۀ אﻟﺘﻬﺬﯾﺐ אﺳﺖ ﻭ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ אﺧﺒﺎﺭ אﺧﺘﻼﻓﯽ ﻭ ﻭﺟﻪ ﺟﻤﻊ ﺁﻧﻬﺎ אﺷﺎﺭﻩ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ، אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ‬ ‫ﺩﺭ ﺯﻣﺮۀ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﻗﺮאﺭ ﻣﯽﮔﯿﺮﺩ. ﺩﺭ ﻣﺒﺤﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ.‬
‫ﺃﻣﺎﻟﯽ אﻟﻄﻮﺳﯽ‬

‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﺃﻣﺎﻟﯽ אﺑﻦאﻟﺸﯿﺦ ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﯾﻦ אﺛﺮ، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ אﺳﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺩﺭ אﻭאﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻭ ﺩﺭ ﻧﺠﻒ ﺑﺮﮔﺰאﺭ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﭼﻬﻞ ﻭ ﺷﺶ ﻣﺠﻠـﺲ ﻭ ﻫـﺰאﺭ ﻭ ﭘﺎﻧـﺼﺪ ﻭ ﺳـﯽ ﻭ ﻫﻔـﺖ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﺩאﺭאی ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺩﺭ ﮐﻼﻡ، ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭ אﺧﻼﻕ אﺳﺖ.١٦ ﮔﺰאﺭﺷﻬﺎی ﺗـﺎﺭﯾﺨﯽ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ‬ ‫ﻧﻘﺸﯽ ﭘﺮﺭﻧﮓ ﺩאﺭﻧﺪ. ﻗﺴﻤﺘﯽ אﺯ ﺃﻣﺎﻟﯽ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫٠٦. ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻭ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻭ، ﺑﻪ ﺩﺭﺱ ﺟﻮאﻣﻊ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺷﻮﺩ.‬ ‫١٦. ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺑﺨﺶ ﺿﻤﯿﻤﮥ ﺩﺭﺱ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮﺩ אﺳﺖ.‬ ‫٦١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻐﯿﺒﻪ‬

‫ﻫﺪﻑ אﺻﻠﯽ אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ، ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻘﻠﯽ ﻭ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎﺕ ﻣﺮﺑـﻮﻁ ﺑـﻪ ﻣﻬـﺪﻭﯾﺖ، ﺷـﻔﺎﻑﺳـﺎﺯی ﻣﻮﺿـﻮﻉ ﻏﯿﺒـﺖ ﻭ‬ ‫אﻧﺤﺼﺎﺭ٢٦ אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( אﺳﺖ. ﭘﺮﺩאﺯﺵ ﺩﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎی ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎی ﺷﯿﻌﯽ ﻭ ﭘﺎﺳـﺦﮔـﻮﯾﯽ ﺑـﺪאﻧﻬﺎ، ﻫـﺴﺘﮥ‬ ‫אﺻﻠﯽ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺩﻫﺪ. ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺯﻧﺪﮔﯽ אﻣﺎﻡ ﻣﻬﺪی ﻭ ﺣﻮאﺩﺙ ﺁﯾﻨﺪﻩ، ﻗﺴﻤﺘﻬﺎی ﺩﯾﮕـﺮ ﮐﺘـﺎﺏ אﺳـﺖ. ﺷـﯿﺦ‬ ‫ﻃﻮﺳﯽ ﮐﺘﺎﺏ ﺧﻮﯾﺶ ﺭא ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪۀ ﮐﺘﺎﺏ ﻏﯿﺒﮥ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻤﺎﺭﺩ.‬
‫ﻣﺼﺒﺎﺡ אﻟﻤﺘﻬﺠﺪ‬

‫ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﻋﺎﯾﯽ ﺷﯿﻌﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ אﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﻭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻣﺎ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺭﺩ. אﯾﻦ אﺛﺮ אﺯ ﺯﻣﺎﻥ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻭ‬ ‫אﻗﺒﺎﻝ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﻮאﺟﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﻋﻤﺎﻝ ﻭ ﺩﻋﺎﻫﺎی ﺭﻭﺯ، ﻫﻔﺘﻪ ﻭ ﻣﺎﻩ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ ﺯﯾﺎﺭאﺕ ﻣﻌـﺼﻮﻣﯿﻦ )ﻋﻠـﯿﻬﻢ‬ ‫אﻟﺴﻼﻡ( ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺫﮐﺮ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﯾﮑﯽ אﺯ ﻣﺼﺎﺩﺭ אﺻﻠﯽ ﮐﺘـﺐ אﺩﻋﯿـﮥ ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﺷـﯿﻌﻪ אﺳـﺖ. ﺷـﯿﺦ‬ ‫ﻃﻮﺳﯽ ﺧﻼﺻﻪאی אﺯ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺭא ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ.‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺭﺟﺎﻟﯽ‬

‫ﺳﻪ ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺟﺎﻟﯽ אﺯ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ אﺳﺖ. ﺭﺟﺎﻝ ﻃﻮﺳﯽ، ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻃﻮﺳﯽ ﻭ ﺇﺧﺘﯿﺎﺭ ﻣﻌﺮﻓـﺔ אﻟﺮﺟـﺎﻝ، ﮔﺰﯾـﺪۀ‬ ‫ﺭﺟﺎﻝ ﮐﺸﯽ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺭﺟﺎﻟﯽ، ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮﺭﺩ אﺳﺘﻔﺎﺩﻩ אﺳﺖ. ﺯﯾـﺮא ﺗﻌـﺪﯾﻞ ﻭ ﺗـﻀﻌﯿﻒ ﺁﻥ ﺩﺭﺑـﺎﺭۀ‬ ‫ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺑﯿﺶ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺟﺎﻝ ﻃﻮﺳﯽ ﻭ ﺭﺟﺎﻝ ﮐﺸﯽ אﺳﺖ. ﺭﺟﺎﻝ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﺮאی ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻃﺒﻘﺎﺕ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ אﺋﻤﻪ‬ ‫)ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( ﻣﻔﯿﺪ אﺳﺖ ﭼﺮאﮐﻪ ﺑﺮ אﯾﻦ אﺳﺎﺱ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﺇﺧﺘﯿﺎﺭ ﻣﻌﺮﻓﺔ אﻟﺮﺟﺎﻝ ﯾﺎ ﺭﺟﺎﻝ ﮐـﺸﯽ ﻣﻨﺘﺨﺒـﯽ‬ ‫אﺯ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮥ ﻣﺴﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻭﺿﻌﯿﺖ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﺭא ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﮐﺮﺩﻩ אﺳـﺖ.‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﺭﻭאﯾﯽ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻏﺎﻟﯿﺎﻥ ﻭ ﻃﺮﺩ ﺁﻧﻬﺎ، ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ. ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ אﻭאﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺧـﻮﯾﺶ، ﺩﺭ‬ ‫ﻧﺠﻒ، ﮔﺰﯾﺪۀ ﺭﺟﺎﻝ ﮐﺸﯽ ﺭא ﺑﺮ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮאﻧﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﻧﮑﺘﮥ ﻣﻬﻢ ﻭ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ، ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎﺭ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﺁﻥ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳـﯽ ﺩﺭ‬ ‫ﺭאﺑﻄﻪ ﺑﺎ אﺣﺎﺩﯾـﺚ ﻓﻘﻬـﯽ، ﺩﺭ ﺩﻭﺭאﻥ ﺟـﻮאﻧﯽ אﻭ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪﻩ אﺳـﺖ. ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﺩﻭﺭאﻥ ﮐﻬﻨـﺴﺎﻟﯽ אﯾـﻦ ﺷﺨـﺼﯿﺖ‬ ‫ﻋﻈﯿﻢאﻟﻘﺪﺭ ﻭ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺃﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎﻟﺲ، ﺩﺭ ﺭﺗﺒﮥ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺏ ﺗﻬﺬﯾﺐ אﻷﺣﮑﺎﻡ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺭﺩ.‬

‫٣٢ـ ﮐﺮאﺟﮑﯽ )ﻡ ٩٤٤ ﻫ(‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﮐﺮאﺟﮑﯽ אﺯ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﭘﺮﮐﺎﺭ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﭘﻨﺠﻢ אﺳﺖ. אﻭ ﺷﺎﮔﺮﺩ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ אﺳﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﻭ ﺩאﺭאی ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ.‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ אﻭ ﺭא ﺣﺪﻭﺩ ﻫﻔﺘﺎﺩ ﺟﻠﺪ ـ ﻭ ﺣﺘﯽ ﻧﻮﺩ ﻭ ﻫﻔﺖ ﻋﻨﻮאﻥ ـ ﺑﺮﺷﻤﺮﺩﻩאﻧﺪ٣٦ ﮐـﻪ ﺑﯿـﺸﺘﺮ ﺁﻧﻬـﺎ ﺩﺭ ﺩﺳـﺘﺮﺱ ﻣـﺎ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ. ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی אﻭ אﺯ אﯾﻦ ﻗﺮאﺭ אﺳﺖ:‬
‫٢٦. ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮﺩﻥ ﻣﻬﺪی ﻣﻮﻋﻮﺩ )ﻋﺞ אﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ( ﺩﺭ ﺩﻭאﺯﺩﻫﻤﯿﻦ אﻣﺎﻡ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ.‬ ‫٣٦. ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﺷﻤﺎﺭﺵ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﮑﺘﺒﺔ אﻟﻌﻼﻣﺔ אﻟﮑﺮאﺟﮑﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﯾﮑﯽ אﺯ ﻣﻌﺎﺻﺮאﻥ ﻭ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ אﻭ ﻭ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻭ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺁﺛﺎﺭ‬ ‫ﮐﺮאﺟﮑﯽ אﺳﺖ. ﻣﺤﻘﻖ ﻭ ﻣﺼﺤﺢ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ، ﻣﺮﺣﻮﻡ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪאﻟﻌﺰﯾﺰ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﮥ ﺗﺮאﺛﻨﺎ، ﺳﺎﻝ ﯾﺎﺯﺩﻫﻢ )٧٤٣١‬ ‫ﺷﻤﺴﯽ، ﺑﺮאﺑﺮ ﺑﺎ ٦١٤١ ﻗﻤﺮی(، ﺵ ٣٤ ﻭ ٤٤، ﺹ ٧٦٣ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ.‬ ‫٧١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬ ‫ﮐﻨﺰ אﻟﻔﻮאﺋﺪ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאی אﺯ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ، ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ ﻭ ﻏﯿﺮ ﺁﻥ ﺭא ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺑﺮ ﺩאﺭﺩ. ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬ ‫ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺁﻥ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﺩ.‬

‫ﻣﻌﺪﻥ אﻟﺠﻮאﻫﺮ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאی אﺯ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻋﺪﺩی אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ אﺳﺎﺱ אﻋﺪאﺩ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ ﻭ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌـﺼﻮﻣﺎﻥ ﺳـﺎﻣﺎﻥ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫אﺳﺖ. ﺳﺨﻨﺎﻥ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺣﮑﻤﺎ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﺎﻥ ﻫﻢ ﺩﺭ ﭘﺎﯾﺎﻥ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ.‬

‫אﻟﺘﻌﺠﺐ ﻓﯽ ﺃﻏﻼﻁ אﻟﻌﺎﻣﺔ ﻓﯽ ﻣﺴﺄﻟﺔ אﻹﻣﺎﻣﻪ‬

‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺧﻄﺎﻫﺎی ﺁﺷﮑﺎﺭ ﺳﻨﯿﺎﻥ، ﺩﺭ ﻣﺒﺤﺚ אﻣﺎﻣﺖ אﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩﻩ אﺳﺖ. אﻭ ﺑﺎ אﺑﺮאﺯ ﺗﻌﺠﺐ אﺯ אﺷﺘﺒﺎﻩ ﻓـﺎﺣﺶ‬ ‫ﺁﻧﺎﻥ، ﺁﻥ ﻣﻮאﺭﺩ ﺭא ﻧﻘﺪ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﯽ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺭﻭﯾﮑﺮﺩ ﮐﻼﻣﯽ، ﻧﻘﺪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﺷﮑﺎﺭ אﺳﺖ.‬

‫ﺿﻤﯿﻤﻪ‬
‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻭ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺩﺭﺱ‬

‫ﺑﺮאی ﺁﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ אﺯ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﺷﺨـﺼﯽ ﻭ ﻋﻠﻤـﯽ ﻭ ﺁﺛـﺎﺭ אﯾـﻦ ﻣﺤـﺪﺛﺎﻥ ﻣـﯽﺗﻮאﻧﯿـﺪ ﺑـﻪ ﮐﺘـﺐ ﺭﺟـﺎﻟﯽ ﻭ ﺗـﺮאﺟﻢ،‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﻧﻮﯾﺴﯽ، ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ. ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺮﺗﯿﺐ אﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﻧﺎﻡ אﺷﺨﺎﺹ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ. ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺭﺟـﺎﻝ‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﯽ، ﺭﺟﺎﻝ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، אﺯ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻥ ﻭ אﻋﯿﺎﻥ אﻟﺸﯿﻌﻪ ﺳﯿﺪ ﻣﺤـﺴﻦ אﻣـﯿﻦ ﻭ ﺭﻭﺿـﺎﺕ אﻟﺠﻨـﺎﺕ ﺧﻮאﻧـﺴﺎﺭی אﺯ‬ ‫ﭘﺴﯿﻨﯿﺎﻥ.‬ ‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻭ ﺁﺛﺎﺭ ﻗﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮאﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺬﺭﯾﻌﻪ ﺁﻗﺎ ﺑﺰﺭگ ﺗﻬﺮאﻧﯽ ﻣﺮאﺟﻌـﻪ ﮐﻨﯿـﺪ ﮐـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺁﻥ ﺑـﺮ‬ ‫אﺳﺎﺱ ﻧﺎﻡ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ אﺳﺖ.‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮔﺮﻭﻫﯽ אﺯ ﻣﺆﻟﻔﺎﻥ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﺩאﺭ אﻟﺤﺪﯾﺚ ﻗﻢ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ ﺁﻥ אﺳﺖ. ﺑﺨﺶ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻭ ﭘﻨﺠﻢ، ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮאی ﺩﺭﺱ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻭ אﯾﻦ ﺩﺭﺱ אﺳﺖ.‬ ‫ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﺫﮐﺮ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ، ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ ﻭ ﺗﺼﺤﯿﺢﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﺁﻧﻬﺎ، ﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ﺭא ﺑﻪ ﺷﺮﺡ‬ ‫ﺯﻧﺪﮔﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﻭ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺁﻥ ﮐﺘﺎﺏ، אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺩﻩאﻧﺪ.‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻧﺮﻡאﻓﺰאﺭی ﺟﺎﻣﻊאﻻﺣﺎﺩﯾﺚ )ﻧﻮﺭ ٢( ﺩﺭ ﺑﺨﺶ ﮐﺘﺎﺏﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻮﺩ، אﻃﻼﻋﺎﺕ ﻣﻔﯿﺪی ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺤﺎﺭ אﻻﻧﻮאﺭ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﯽﺁﯾﻨﺪ، ﮔﺮﺩ ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﺩﺭאﯾﺔ אﻟﻨﻮﺭ ﺩאﺭאی אﻃﻼﻋﺎﺕ ﺑﺴﯿﺎﺭ‬ ‫٤٦‬ ‫אﺭﺯﺷﻤﻨﺪی ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﺎﻓﯽ ﻭ ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ אﺳﺖ.‬

‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ ﻭ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ‬

‫ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻧﺮﻡאﻓﺰאﺭی ﻣﻨﻬﺞ אﻟﻨﻮﺭ ﻧﯿﺰ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ ﻭ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ אﻃﻼﻋﺎﺕ ﻓﺮאﻭאﻥ ﻭ אﺭﺯﺷﻤﻨﺪی ﺩאﺭﺩ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ‬
‫٤٦. אﯾﻦ ﺩﻭ ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻧﺮﻡאﻓﺰאﺭی אﺯ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ﻋﻠﻮﻡ אﺳﻼﻣﯽ ﻗﻢ אﺳﺖ.‬ ‫٨١‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺩﻭﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )٢(‬

‫ﺁﻥ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻻﺕ ﮐﻨﮕﺮۀ ﺳﯿﺪ ﺭﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ.‬ ‫ﺑﻨﯿﺎﺩ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ אﺯ ﺳﺎﻝ ٠٨٣١ אﻗﺪאﻡ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ ﻣﺠﻠﻪאی ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏﻪ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ؛ אﯾﻦ ﻣﺠﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮאﻧﺪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ אﺭﺯﺷﻤﻨﺪی ﺩﺭ ﭘﯿﺮאﻣﻮﻥ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪאﻥ ﻗﺮאﺭ ﺩﻫﺪ.‬

‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ‬

‫ﺷﯿﺦ אﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﻮﺳـﯽ ﺑـﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾـﻪ ﻗﻤـﯽ )ﻡ ١٨٣ ﻫ( ﻣﻌـﺮﻭﻑ ﺑـﻪ ﺷـﯿﺦ ﺻـﺪﻭﻕ ﻭ‬ ‫אﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ، אﺯ ﻣﺤﺪّﺛﺎﻥ ﻭ ﻓﻘﻬﺎی ﺑﺰﺭگ ﻃﺎﺋﻔﮥ אﻣﺎﻣﯿﻪ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ، אﺯ ﮐﺘـﺐ אﺭﺑﻌـﮥ ﺣـﺪﯾﺜﯽ‬ ‫ﺷﯿﻌﻪ אﺳﺖ.‬ ‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭﻻﺩﺕ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ אﻃﻼﻉ ﺩﻗﯿﻘﯽ ﺩﺭ ﺩﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ، ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺩאﻧﯿﻢ ﮐﻪ אﻭ ﭘﺲ אﺯ ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻥ ﻋﻤﺮی )ﻡ ٤٠٣ ﯾﺎ ٥٠٣ ﻫ( ﻧﺎﯾﺐ ﺧﺎﺹّ ﺩﻭﻡ אﻣﺎﻡ ﻋﺼﺮ )ﻋﺠﻞ אﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﺟﻪ( ﺩﺭ אﺛﺮ ﺩﻋﺎی ﺣﻀﺮﺕ אﺯ‬ ‫ﮐﻨﯿﺰی ﺩﯾﻠﻤﯽ ﺯאﺩﻩ ﺷﺪ. ﭘﺪﺭ אﻭ ﺑﻪ ﻭאﺳﻄﮥ ﯾﮑﯽ אﺯ ﻭﮐﯿﻼﻥ אﻣﺎﻡ ﺯﻣﺎﻥ، אﺯ אﯾﺸﺎﻥ ﺧﻮאﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮאی ﭘﺴﺮﺩאﺭ ﺷﺪﻧﺶ‬ ‫ﺩﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ. אﯾﺸﺎﻥ ﻧﯿﺰ ﺩﻋﺎ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ ﻭ אﻭ ﺭא ﺑﻪ ﺩﻭ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﭘﺮ ﺧﯿﺮ ﻭ ﺑﺮﮐﺖ ﺑﺸﺎﺭﺕ ﺩאﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ אﺯ ﺁﻥ ﺩﻭ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺻﺪﻭﻕ ﺑﻮﺩ. ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﻫﻤﻮאﺭﻩ ﺑﻪ אﯾﻦ אﻣﺮ ﮐﻪ ﺩﺭ ﭘﯽ ﺩﻋﺎی ﺣﻀﺮﺕ ﺑﻪ ﺩﻧﯿﺎ ﺁﻣﺪﻩ، ﻣﺒﺎﻫﺎﺕ ﻣﯽﮐﺮﺩ. אﻭ ﺗﻮﻓﯿﻘﺎﺕ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ ﺭא ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺩﻋﺎی ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺣﻀﺮﺕ ﻭﻟﯽ ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺩאﻧﺴﺖ.‬ ‫אﺯ ﻗﺮאﺋﻨﯽ ﻫﻤﭽﻮﻥ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺰאﺭﺵ ﻓﻮﻕ ﻭ ﺭﻭאﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺯﯾﺎﺩ אﻭ אﺯ ﭘﺪﺭﺵ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽﺁﯾﺪ ﮐﻪ אﻭ ﺩﺭ אﻭאﯾﻞ ﺯﻣﺎﻥ‬ ‫٥٦‬ ‫ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺭﻭﺡ ﻭ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﺳﺎﻝ ٦٠٣ ﻫﺠﺮی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ.‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼﺕ ﻭ אﺳﺎﺗﯿﺪ‬

‫אﻭ אﺯ ﺧﺮﺩﺳﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻭ ﯾﺎﺩﮔﯿﺮی ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺮﺩאﺧﺖ. ﺟﺪﯾﺖ אﻭ ﺩﺭ ﺩאﻧﺶﺁﻣﻮﺯی، ﺣﻀﻮﺭ ﻓﻌﺎﻟﺶ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﺲ‬ ‫ﺩﺭﺱ ﻣﺤﺪﺙ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻭ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻗﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ ﻭ ﺣﺎﻓﻈﮥ ﻓﻮﻕ אﻟﻌﺎﺩﻩאﺵ ﻣﺎﯾﮥ ﺷﮕﻔﺘﯽ אﻫﻞ ﻗﻢ ﺑﻮﺩ ﻭ‬ ‫ﺁﻧﺎﻥ אﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺭא אﺯ ﺑﺮﮐﺖ ﺩﻋﺎی אﻣﺎﻡ )ﻋﻠﯿﻪ אﻟﺴﻼﻡ( ﻣﯽﺩאﻧﺴﺘﻨﺪ.‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ ﺩﺭ ﮐﺘﺐ ﺧﻮﯾﺶ אﺯ ﺑﯿﺶ אﺯ ﺩﻭﯾﺴﺖ ﻭ ﭘﻨﺠﺎﻩ ﺭאﻭی، ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﺑﯿﺶ אﺯ ﻫﻤﻪ، אﺯ ﭘﺪﺭﺵ‬ ‫ﺭﻭאﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﻧﺎﻡ ﭘﺪﺭﺵ ﺣﺪﻭﺩ ﺳﯽ ﺩﺭﺻﺪ אﺯ אﺳﻨﺎﺩ אﻭ ﺭא ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮﺩ. אﺳﺘﺎﺩ ﻣﻬﻢ ﺩﯾﮕﺮ אﻭ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﭘﺎﻧﺰﺩﻩ‬ ‫ﺩﺭﺻﺪ אﺳﻨﺎﺩ ﺻﺪﻭﻕ ﺭא ﺑﻪ ﺧﻮﺩ אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺩﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻭﻟﯿﺪ אﺳﺖ.‬ ‫ﺻﺪﻭﻕ ﺑﻪ אﯾﻦ אﺳﺘﺎﺩ ﺧﻮﺩ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﮐﺎﻣﻞ ﺩאﺷﺘﻪ، ﺩﺭ ﺟﺮﺡ ﻭ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺭאﻭﯾﺎﻥ אﺯ אﻭ ﭘﯿﺮﻭی ﻣﯽﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻫﺮ ﺭﻭאﯾﺘـﯽ ﺭא‬ ‫ﮐﻪ אﻭ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﯽﺩאﻧﺴﺘﻪ، ﻣﺘﺮﻭک ﻭ ﻧﺎﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺷﻤﺮﺩﻩ אﺳﺖ. ﺻﺪﻭﻕ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺘﺐ ﺧﻮﺩ ﺗﻨﻬﺎ אﺯ אﻭ ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎﺭﺕ‬ ‫٦٦‬ ‫»ﺷﯿﺨﻨﺎ« ﯾﺎﺩ ﻣﯽﮐﻨﺪ.‬

‫٥٦. ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﺡ ﺣﺎﻝ ﺻﺪﻭﻕ ﺭא ﺩﺭ ﻣﻘﺪﻣﮥ אﻣﺎﻟﯽ ﺷﯿﺦ ﺻﺪﻭﻕ، ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﺆﺳﺴﺔ אﻟﺒﻌﺜﻪ، ﺻﻔﺤﮥ ٨٣ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ.‬ ‫ـ אﻟﻐﯿﺒﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ، ٨٠٣/ ١٦٢، ٠٢٣/ ٦٦٢.‬ ‫ـ ﮐﻤﺎﻝ אﻟﺪﯾﻦ، ٢٠٥/ ١٣.‬ ‫ـ ﺭﺟﺎﻝ ﻧﺠﺎﺷﯽ، ١٦٢/ ٤٨٦، ٩٨٣/ ٩٤٠١.‬ ‫ـ אﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﻃﻮﺳﯽ، ٣٧٢/ ٣٩٣، ٢٤٤/ ٠١٧.‬ ‫٦٦. ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﺭ.ک: אﻟﻔﻘﯿﻪ، ﺝ ٢، ﺹ ٠٩؛ ﻋﯿﻮﻥ، ﺝ ٢، ﺹ ١٢؛ ﮐﻤﺎﻝ אﻟﺪﯾﻦ، ﺝ ٢، ﺹ ٣٠٥؛ ﻣﻌﺎﻧﯽ אﻻﺧﺒﺎﺭ، ﺹ ٤١٣.‬

‫٩١‬