‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫אﺳﺘﺎﺩ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﺑﺴﻢ אﷲ אﻟﺮّﺣﻤٰﻦ אﻟﺮّﺣﯿﻢ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺩﺭ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫אﻫﺪאﻑ ﺩﺭﺱ‬
‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪ 9‬ﺣﻮﺯﻩﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ؛‬
‫‪ 9‬ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭ؛‬
‫‪ 9‬ﻧﮕﺎﺭﺷﻬﺎی ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺩﺭ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬

‫ﺩﺭﺁﻣﺪ‬
‫ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬אﺯ ﺩﯾﺪﮔﺎﻩ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻭ אﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺩﻭﺭאﻧﯽ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺑﺮאی ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﻣﺤـﺴﻮﺏ ﻣـﯽﺷـﻮﺩ‪ .‬ﺑﺮאﻓﺘـﺎﺩﻥ‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯿﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻧﮥ ﻗﺮﻥ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻭ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﮐـﻪ ﺑﯿـﺸﺘﺮِ ﻣـﺮﺩﻡ ﺭא ﺩﺭ אﺧﺘﯿـﺎﺭ‬
‫ﺩאﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﮐﻤﺘﺮ ﺷﻮﺩ‪ .‬ﺗﺴﺎﻫﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ אﯾﻠﺨﺎﻧﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻼﮐﻮ ﻭ ﺟﺎﻧـﺸﯿﻨﺎﻥ אﻭ ﺩאﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺩﺭ ﺁﺭאﻣﺶ ﻭ ﺁﺳﺎﯾﺶ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﺁﻧﮑﻪ אﻓﺮאﺩی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮאﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺩﺭ‬
‫ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻣﻐﻮﻝ ﺣﻀﻮﺭ ﺩאﺷﺘﻨﺪ ﻭ ﺯﻣﯿﻨﮥ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﺗﺮﻭﯾﺞ ﺗﻔﮑﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﺭא ﻓﺮאﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮﺩﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﻠﻬﺎی ﺑﻌﺪی ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ‪ ،‬ﺑﻪ אﺳﻼﻡ ﮔﺮאﯾﺶ ﭘﯿﺪא ﮐﺮﺩﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﺯאﻥ ﺧﺎﻥ )ﻡ ‪ ٧٠٣‬ﻫ( אﻭﻟﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻐﻮﻝ ﺑـﻮﺩ‬
‫ﮐﻪ אﺳﻼﻡ ﺭא ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٦٩٤‬ﻫﺠﺮی אﺳﻼﻡ ﺭא ﺩﯾﻦ ﺭﺳﻤﯽ ﻗﻠﻤﺮﻭ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ אﻋﻼﻡ ﮐﺮﺩ‪ .‬אﻭ אﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪאﺷﺖ‪ ،‬ﻭﻟﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺑﺎ ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﻣﯽﮐﺮﺩ ﻭ ﺣﺘﯽ ﮔﺮאﯾﺶ ﺷﯿﻌﯽ ﺩאﺷﺖ‪ ١.‬ﺁﻏﺎﺯ ﻗﺮﻥ‬
‫ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺮאﻧﯽ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪאﺑﻨﺪﻩ ﯾﺎ אَﻟْﺠﺎﯾَﺘُﻮ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﻮﺩ‪ .‬ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ אﻭ ﻣﺤﺪﻭﺩۀ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﮥ אﯾﻠﺨﺎﻧﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ‬
‫ﺑﺴﯿﺎﺭ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻧﻈﺎﻡ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺁﻧﺎﻥ אﺳﺘﻘﺮאﺭ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩ‪.‬‬
‫אﻟﺠﺎﯾﺘﻮ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٧٠٣‬ﻫﺠﺮی ﺑﻪ ﻗﺪﺭﺕ ﺭﺳﯿﺪ‪ .‬אﻭ ﻣﻨﺎﺯﻋﺎﺕ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺭא ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﺮﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺑـﺪﮔﻮﯾﯽ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ‬
‫ﻫﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﮥ ﺩﯾﮕﺮ ﻣﻌﺘﺮﺽ ﺑﻮﺩ‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮﺭ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﭼﻮﻥ ﺳﯿﺪ ﺗﺎﺝאﻟﺪﯾﻦ ﺁﻭَﺟﯽ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ אﻭ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ אﻟﺠﺎﯾﺘﻮ ﺑﻪ ﻣـﺬﻫﺐ ﺗـﺸﯿﻊ ﮔـﺮאﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺪא ﮐﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﯿﻌﻪ ﺷﻮﺩ‪ .‬אﻭ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ ﺭא ﺳﺎﻝ ‪ ٧٠٩‬ﻫﺠﺮی ﻣـﺬﻫﺐ ﺭﺳـﻤﯽ אﻋـﻼﻡ ﮐـﺮﺩ‪ .‬ﭘـﺲ אﺯ ﺁﻥ‬
‫אﻭﺿﺎﻉ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮﺩ ﻭ ﺯﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮאی ﺗﺮﻭﯾﺞ ﺑﺎﻭﺭﻫﺎی ﺷﯿﻌﯽ ﻓﺮאﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺩﻋﻮﺕ אﻭ אﺯ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺮאی ﺣﻀﻮﺭ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺑﻮﺩ‪ .‬ﻫﺠﺮﺕ ﻋﻼﻣـﻪ ﺣﻠّـﯽ )ﻡ ‪ ٧٢٦‬ﻫ( ﺑـﻪ‬
‫אﯾﺮאﻥ ﻭ ﻫﻤﺮאﻫﯽ אﻭ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪאﺑﻨﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮی ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺮ ﭘﺎﺩﺷـﺎﻩ ﻭ ﻣـﺮﺩﻡ ﻧﻬـﺎﺩ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺜـﺎﺕ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬
‫אﯾﺸﺎﻥ ﺑﺎ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺩﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﯾﮏ ﺩאﻧـﺸﻤﻨﺪ ﺷـﯿﻌﯽ ﺩﻗﯿـﻖ ﺩﺭ‬

‫‪ .١‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪.٦٤٨‬‬

‫‪2‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﻋﻠﻮﻡ ﻋﻘﻠﯽ ﻭ ﻧﻘﻠﯽ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ ﺯﺑﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻋﻔﯿﻒ ﻭ ﭘﺎک ﻭ ﭘﺮﻫﯿﺰ אﺯ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎﻥ ﺷـﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﺮﻭﺯ ﭘﯿﺪא ﮐﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﭼﺸﻢ ﻭ ﺫﻫﻦ ﻫﻤﮥ אﻓﺮאﺩ ﺑﻪ ﺑﺰﺭﮔﯽ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﻮאﺭی ﺷﻬﺮﻩ ﺷﻮﺩ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ‪ ،‬ﺳﻪ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻬﻢ ﻭ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬאﺭ ﮐﻼﻡ ﺷﯿﻌﯽ ﺭא ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻭ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪאﺑﻨﺪﻩ אﻫﺪא‬
‫ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺞ אﻟﺤﻖ ﻭ ﮐﺸﻒ אﻟﺼﺪﻕ‪ ،‬ﻣِﻨﻬﺎﺝ אﻟﮑَﺮאﻣﻪ ﻭ ﮐﺸﻒ אﻟﯿﻘﯿﻦ ﺳﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺸﻬﻮﺭ אﻭ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺪאﺑﻨﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﮑﺮ ﺗﺄﺳﯿﺲ »אﻟﻤَﺪﺭﺳﺔُ אﻟﺴَﯿّﺎﺭﻩ« ﺑﻪ ﻫﻤﺮאﻩ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻭ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎﺩ ﺧﻮאﺟﻪ ﺭﺷﯿﺪאﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞאﷲ ﭘﺪﯾﺪ ﺁﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﺪﺭﺳﮥ ﺳﯿّﺎﺭ ﺑﺎ ﺗـﺪﺭﯾﺲ ﻭ ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﺷـﺎﮔﺮﺩאﻥ‬
‫ﺷﯿﻌﯽ ﺭא ﭘﺮﻭﺭﺵ ﻣﯽﺩאﺩ ﻭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺧﻮﺩ ﺭא ﻣﯽﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ٣.‬ﺁﻏـﺎﺯ ﻭ אﻧﺠـﺎﻡ ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﺑﺮﺧـﯽ אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی אﻭ ﺩﺭ ﻧﻘـﺎﻁ‬
‫ﺟﻐﺮאﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﻟﺠﺎﯾﺘﻮ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٧١٣‬ﺩﺭﮔﺬﺷﺖ ﻭ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺣﻠّﻪ ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ‪ .‬אﻭ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﺣﺪﯾﺜﯽ‪ ،‬ﮐﻼﻣـﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻬـﯽ ﻭ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ ﺧﻮﺩ ﺭא ﺩﺭ אﯾﻦ ﺷﻬﺮ אﺩאﻣﻪ ﺩאﺩ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﺣﻠّﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺩﻭﺭאﻥ‪ ،‬ﻧﻘﻄﮥ אﻣﯿﺪ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻮﺩ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﯿﻤﮥ אﻭﻝ ﺳـﺪۀ‬
‫ﻫﺸﺘﻢ אﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ אﯾﻠﺨﺎﻧﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪאی ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻧﻮאﺣﯽ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ אﺯ ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪאی‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺮﺑﺪאﺭאﻥ )‪ ٧٨٨‬ـ ‪ ٧٣٨‬ﻫ( ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺑﯿﻬﻖ ﺑﻮﺩ ﮐﻪ ﺗﻔﮑـﺮی ﻣﺘﻤﺎﯾـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺷﯿﻌﯽ ﺩאﺷﺖ‪ .‬אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ ﭘﺲ אﺯ אﻋﺪאﻡ ﺷﯿﺦ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬אﺯ ﺻﻮﻓﯿﺎﻥ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺑﯿﻬﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺣﺎﮐﻤﺎﻥ ﻣﻐﻮﻝ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺭﻫﺒﺮی ﺷﯿﺦ ﺣﺴﻦ ﺟﻮﺭی ﺷﻮﺭﺵ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﻟﻘﺐ ﺳﺮﺑﺪאﺭאﻥ ﺭא ﺑﺮאی ﺧﻮﺩ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺁﻧـﺎﻥ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ‪ ٧٣٨‬ﻫﺠـﺮی‬
‫‪٤‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺳﺒﺰﻭאﺭ ﺗﺎ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮﺭ ﻭ ﺩאﻣﻐﺎﻥ ﺭא ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻑ ﺩﺭﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﻭ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺮﺑﺪאﺭאﻥ ﺭא ﺑﻨﯿﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮאﺟﻪ ﻋﻠﯽ ﻣُﺆﯾّﺪ ﺁﺧﺮﯾﻦ ﺣﮑﻤﺮאﻥ ﺳﺮﺑﺪאﺭ )‪ ٧٨٣‬ـ ‪ ٧٦٦‬ﻫ( אﺳﺖ‪ .‬אﻭ ﺩﺭ ﺗﺮﻭﯾﺞ ﻋﻠﻢ ﻭ אﺩﺏ ﻭ אﺳﺘﺤﮑﺎﻡ ﻣﺒـﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺸﯿﻊ ﺗﻼﺵ ﮐﺮﺩ‪ .‬ﺧﻮאﺟﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﺆﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﺷﻤﺲאﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷـﺖ ﻭ אﺯ אﻭ‬
‫ﺧﻮאﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﺭﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﺮﺑﺪאﺭאﻥ ﺑﻪ אﯾﺮאﻥ ﺑﯿﺎﯾـﺪ‪ ٥.‬ﺷـﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ‪ ٧٨٢‬ﻫﺠـﺮی ﮐﺘـﺎﺏ ﻟُﻤﻌـﮥ‬
‫‪٦‬‬
‫ﺩﻣﺸﻘﯿّﻪ ﺭא ﺑﺮאی ﺁﻧﺎﻥ ﻧﮕﺎﺷﺖ ﻭ אﺯ ﺁﻣﺪﻥ ﻋﺬﺭ ﺧﻮאﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮאﻧﺠﺎﻡ‪ ،‬ﺩﻭﻟﺖ ﺳﺮﺑﺪאﺭאﻥ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٧٨٣‬ﻫﺠﺮی ﻭ ﭘﺲ אﺯ ﺣﻀﻮﺭ ﺗﯿﻤﻮﺭ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻨﻘﺮﺽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺳﺎﺩאﺕ ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﻣﺮﻋﺸﯿﺎﻥ )‪ ٧٩٥‬ـ ‪ ٧٦٠‬ﻫ( ﻧﯿـﺰ ﺳﻠـﺴﻠﻪאی ﺷـﯿﻌﯽ ﺑـﻮﺩ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮﺩﻩאی אﺯ ﻣﺎﺯﻧﺪﺭאﻥ ﺗﺎ ﻗﺰﻭﯾﻦ ﺣﮑﻤﺮאﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮﺩ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎﻭﺭ ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻗﯿﺎﻡ אﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮﻭی אﺯ ﺗﻔﮑـﺮ ﺳـﺮﺑﺪאﺭאﻥ‬
‫‪٧‬‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ אﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺩﺭ אﻭאﺧﺮ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ אﻭﺿﺎﻉ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﯾﻮﺭﺵ ﺗﯿﻤﻮﺭ ﻟﻨﮓ ﺑﻪ אﯾـﺮאﻥ ﭘـﺲ אﺯ ﺳـﺎﻝ‬
‫‪ ٧٧٠‬ﻫﺠﺮی ﺧﺮאﺑﯿﻬﺎی אﻗﺘﺼﺎﺩی ﻭ אﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺯﯾﺎﺩی ﺑﻪ ﺑﺎﺭ ﺁﻭﺭﺩ‪ .‬אﻣﺎ ﺟﺎﻧـﺸﯿﻨﺎﻥ ﺗﯿﻤـﻮﺭ ﺩﺭ אﻭאﯾـﻞ ﻗـﺮﻥ ﻧﻬـﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ אﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽﺩאﺩﻧﺪ ﻭ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺭא ﻣﯽﻧﻮאﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪ ٦٧٦‬ـ ‪.٦٤٥‬‬

‫‪ .٣‬ﻋﻼﻣﮥ ﺣﻠّﯽ ﺟﻠﺪ ﺩﻭﻡ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻔﯿﻦ ﺭא ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٧١٢‬ﻫﺠﺮی ﺩﺭ ﺩﯾﻨﻮﺭ ﻧﺰﺩﯾﮏ ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻩ ﭘﺎﯾﺎﻥ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪ :‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺹ‬
‫‪ .٦٦٢‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ אﺑﺮאﻫﯿﻢ ﺩﺷﺘﮑﯽ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮﺩ ﻋﻼﻣﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺏ ﻗﻮאﻋﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﺭא ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ‪ ٧١٣‬ﻫﺠـﺮی ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳـﮥ ﺳـﯿﺎﺭﻩ ﮐﺘﺎﺑـﺖ ﮐـﺮﺩﻩ‬
‫אﺳﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪.٦٧٣‬‬
‫‪ .٤‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪.٦٧٧‬‬
‫‪ .٥‬ﻏﺎﯾﺔ אﻟﻤﺮאﺩ‪ ،‬ﺝ ‪ ،١‬ﺹ ‪.١٦٤‬‬
‫‪ .٦‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺹ ‪.٦٨٣‬‬
‫‪ .٧‬ﺩאﺋﺮﺓ אﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٤‬ﺹ ‪.٣٧٦‬‬

‫‪3‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﭘﺮﺭﻭﻧﻖﺗﺮﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّﻪ אﺳﺖ‪ .‬אﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩ‬
‫ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻭ ﻣﻌﺘﺒﺮی ﺭא ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺷﯿﻌﯽ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﺭא ﺟﺎﻭﺩאﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ אﺳـﺖ‪ ٨.‬ﺑـﺮאی ﺁﺷـﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ אﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﻭ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻪ ﺟﺰﻭۀ ﺩﺭﺱ ﺭﺟﻮﻉ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻮﺯﻩﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫‪١‬ـ ﺣﻮﺯۀ ﺣِﻠّﻪ‬
‫ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻭ ﭘﺮﺭﻭﻧﻖﺗﺮﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّﻪ אﺳـﺖ‪ .‬אﯾـﻦ ﺣـﻮﺯﻩ‬
‫‪٩‬‬
‫ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻭ ﻣﻌﺘﺒﺮی ﺭא ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺷﯿﻌﯽ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﺭא ﺟﺎﻭﺩאﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﺑﺤﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺑﺰﺭﮔﺎﻥ אﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﺭא ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮﺩﯾﻢ‪ .‬ﺣﻀﻮﺭ אﻓﺮאﺩی ﭼﻮﻥ אﺑﻦאﺩﺭﯾـﺲ ﺣﻠّـﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻘـﻖ‬
‫ﺣﻠّﯽ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻭ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ ﺑﻪ אﯾﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﺭﻧﮓ ﻓﻘﻬﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠّﯽ ﻭ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّـﯽ‪ ،‬ﺩﻭ ﺷﺨـﺼﯿﺖ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﻮﻥ ﻣﺎﻧﺪﻥ ﺣﻠّﻪ אﺯ ﺣﻤﻠﮥ ﻣﻐﻮﻝ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺩﺭאﯾﺖ ﻭ ﺗﯿﺰﺑﯿﻨﯽ ﭘﺪﺭ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻭ ﻣﺤﻘـﻖ ﺣﻠّـﯽ ﺻـﻮﺭﺕ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺭﻭﻧﻖ אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺩﺭ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻠّﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﻭ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻩ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻭ ﺩאﻧﺶﭘﮋﻭﻫﺎﻥ ﺷـﯿﻌﻪ ﺑـﻮﺩ‪ .‬ﺑـﺎ ﻧﻈـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻭ ﻧﺴﺨﻪﺑﺮﺩאﺭאﻥ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی אﻭ ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺣﻀﻮﺭ ﭘﺮﻧﺸﺎﻁ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺭא ﺩﺭ אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣـﺸﺎﻫﺪﻩ ﮐـﺮﺩ‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ אﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ אﺯ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺮאﺳﺎﻥ‪ ،‬אﺻﻔﻬﺎﻥ‪ ،‬ﻃﺒﺮﺳﺘﺎﻥ ﻭ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻮאﺣﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﻮﺭ אﯾﺸﺎﻥ ﻣﯽﺭﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻭ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬאﺭی ﭼﻮﻥ אﺑﻦאﺩﺭﯾﺲ ﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﯽ ﻭ אﺑﻦﻓﻬﺪ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻨـﻮאﻥ‬
‫ﻣﺪﺭﺳﻪ ﻭ ﯾﺎ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻠّﻪ ﺭא ﺑﺮאی אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪאﻧﺴﺘﯿﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ‪ ،‬אﺯ ﺁﻥ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﺣـﻮﺯۀ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّـﻪ ﯾـﺎﺩ ﮐـﺮﺩﯾﻢ‪ .‬ﻋﻠـﺖ אﯾـﻦ‬
‫ﻧﺎﻡﮔﺬאﺭی ﺭﻭﺷﻦ אﺳﺖ‪ .‬אﮔﺮﭼﻪ אﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻭ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺑﺰﺭﮔﯽ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ ،‬ﻭﻟـﯽ אﺯ ﯾـﮏ ﺭﻭﺵ ﻭ ﻣﻌﯿـﺎﺭ ﻭאﺣـﺪ‬
‫ﭘﯿﺮﻭی ﻧﻨﻤﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ ﻭ ﺑﺮאﺩﺭﺵ ﺩאﺭאی ﺩﻭ ﺳﺒﮏ ﻭ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﻭ ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻀﺎﺩ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬אﺑﻦאﺩﺭﯾﺲ ﺣﻠّﯽ ﺷـﯿﻮﻩאی‬
‫ﺧﺎﺹ ﺩאﺭﺩ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺭﺟﺎﻟﯽ אﺯ ﺳﺒﮏ אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ‪ ،‬ﭘﯿﺮﻭی ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺷﯿﻮۀ ﮐﻼﻣﯽ ﻭ ﺣـﺪﯾﺜﯽ‪ ،‬ﺭאﻩ‬
‫ﻭ ﺭﻭﺷﯽ ﻣﺨﺼﻮﺹ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺩאﺭﺩ‪ .‬ﻫﻤﮥ אﯾﻦ אﻓﺮאﺩ ﺭא ﻧﻤﯽﺗﻮאﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳﻪאی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑـﺎ ﻭﯾﮋﮔﯿﻬـﺎی ﺧـﺎﺹ ﻭ ﻣـﺸﺨﺺ ﺟـﺎی ﺩאﺩ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ‪ ،‬ﻭאژۀ ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّﻪ ﺑﺮאی אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٩‬ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻭ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬאﺭی ﭼﻮﻥ אﺑﻦאﺩﺭﯾﺲ ﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﯽ ﻭ אﺑﻦﻓﻬﺪ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻨـﻮאﻥ‬
‫ﻣﺪﺭﺳﻪ ﻭ ﯾﺎ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻠّﻪ ﺭא ﺑﺮאی אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪאﻧﺴﺘﯿﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ‪ ،‬אﺯ ﺁﻥ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﺣـﻮﺯۀ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّـﻪ ﯾـﺎﺩ ﮐـﺮﺩﯾﻢ‪ .‬ﻋﻠـﺖ אﯾـﻦ‬
‫ﻧﺎﻡﮔﺬאﺭی ﺭﻭﺷﻦ אﺳﺖ‪ .‬אﮔﺮﭼﻪ אﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻭ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺑﺰﺭﮔﯽ ﺑﻮﺩﻩ‪ ،‬ﻭﻟﯽ אﺯ ﯾﮏ ﺭﻭﺵ ﻭ ﻣﻌﯿﺎﺭ ﻭאﺣـﺪ ﭘﯿـﺮﻭی‬
‫ﻧﻨﻤﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ ﻭ ﺑﺮאﺩﺭﺵ ﺩﻭ ﺳﺒﮏ ﻭ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﻭ ﺣﺘﯽ ﻣﺘﻀﺎﺩ ﺩאﺷﺘﻨﺪ‪ .‬אﺑﻦאﺩﺭﯾﺲ ﺣﻠّـﯽ ﺷـﯿﻮﻩאی ﺧـﺎﺹ ﺩאﺭﺩ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺭﺟﺎﻟﯽ אﺯ ﺳﺒﮏ אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ‪ ،‬ﭘﯿﺮﻭی ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺷـﯿﻮۀ ﮐﻼﻣـﯽ ﻭ ﺣـﺪﯾﺜﯽ‪ ،‬ﺭאﻩ ﻭ ﺭﻭﺷـﯽ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺹ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺩאﺭﺩ‪ .‬ﻫﻤﮥ אﯾﻦ אﻓﺮאﺩ ﺭא ﻧﻤﯽﺗﻮאﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳﻪאی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺎ ﻭﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧﺎﺹ ﻭ ﻣﺸﺨﺺ ﺟﺎی ﺩאﺩ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ‪ ،‬ﻭאژۀ‬
‫ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﻠّﻪ ﺑﺮאی אﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻭ ﮔﺮﻭﻩ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١٠‬ﺭﺳﻮﻝ ﺟﻌﻔﺮﯾﺎﻥ‪ ،‬ﺗﺎﺭﯾﺦﭘﮋﻭﻩ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺑﺎ אﺳﺘﻔﺎﺩﻩ אﺯ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪﻩ אﺯ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ‪ ،‬ﮔﺰאﺭﺷﯽ אﺯ אﯾﻦ אﻓـﺮאﺩ אﺭאﺋـﻪ‬
‫ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮאی אﻃﻼﻉ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪ ٦٧٦‬ـ ‪.٦٦٩‬‬

‫‪4‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫‪٢‬ـ ﺣﻮﺯۀ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻞ‬

‫ﺣﻮﺯۀ ﺟﺒﻞ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ אﺯ ﺣﻮﺯۀ ﮐﻬﻦ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺳﺪﻩ אﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺪ ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﯾﮑـﯽ אﺯ ﻧﻮאﺑـﻎ ﺑـﻮﺩ ﮐـﻪ ﭘـﺲ אﺯ‬
‫ﺷﻬﺎﺩﺕ ﺑﻪ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﺷﻬﺮﻩ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺑﺴﯿﺎﺭی ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣـﯽﺯﯾـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﺣـﺮ‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﺃﻣﻞُ אﻵﻣِﻞ ﻓﯽ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺟﺒﻞْ ﻋﺎﻣﻞ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ אﯾﻦ ﺩﯾﺎﺭ ﺭא ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬אﻭ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻭَﻗَﺪْ ﺳَﻤِﻌْﺖُ ﻣِﻦْ ﺑَﻌْﺾِ ﻣَﺸﺎﯾِﺨِﻨﺎ ﺃﻧﻪ אﺟﺘَﻤَﻊَ ﻓﻲ ﺟﻨﺎﺯﺓٍ ﻓـﻲ ﻗﺮﯾـﺔٍ ﻣِـﻦْ ﻗُـﺮیٰ ﺟَﺒَـﻞْ ﻋﺎﻣِـﻞَ‬
‫‪١١‬‬
‫ﺳﺒﻌﻮﻥَ ﻣﺠﺘﻬﺪאً ﻓﻲ ﻋﺼﺮِ אﻟﺸﻬﯿﺪِ ﻭﻣﺎ ﻗﺎﺭَﺑَﻪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ ﺷﻬﺮﺕ ﻓﻘﻬﯽ ﺣﻮﺯۀ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻞ ﺑﯿﺶ אﺯ ﺷﻬﺮﺕ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﯾﺎ ﮐﻼﻣﯽ ﺁﻥ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﭘﺲ אﺯ אﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮאﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪٣‬ـ ﺣﻮﺯۀ אﯾﺮאﻥ ﻭ ﻋﺮאﻕ‬

‫ﺩﺭ אﯾﻦ ﺳﺪﻩ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﺩﺭ אﯾﺮאﻥ ﻭ ﻋﺮאﻕ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮﺭ ﺩאﺷﺘﻪאﻧﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺳﻠﺴﻠﮥ אﺟﺎﺯאﺕ אﺯ ﺁﻧﺎﻥ ﯾﺎﺩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺭﺧﺪאﺩﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺭﻭﯾﺪאﺩ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﯾﻦ ﺳﺪﻩ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﮕﺮﺵ ﺑﻪ אﻋﺘﺒﺎﺭ ﺭﻭאﯾﺎﺕ אﺳﺖ‪ .‬אﮔﺮﭼﻪ אﯾـﻦ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻣﺒﻨـﺎ אﺯ ﺳـﻮی‬
‫אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻭﻭﺱ אﺭאﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻭﻟﯽ ﭘﯿﮕﯿﺮی ﻭ ﻧﻬﺎﺩﯾﻨﻪﮐﺮﺩﻥ אﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻭ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻼک אﻋﺘﺒﺎﺭ ﺣـﺪﯾﺚ‬
‫ﺩﺭ ﻧﺰﺩ ﻗﺪﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻣﺮﺣﻮﻡ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ )ﺭﺣﻤﻪ אﷲ( ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫אﻭ ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻓﻘﻬﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻬﺎﺭﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮﺩﻥ אﺳﻨﺎﺩ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻭ ﺑﯽאﻋﺘﺒﺎﺭی ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ אﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻨﺪی ﺭא ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﺭ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺁﻥ ﺭא ﺩﺭ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺭﻭﺵ ﺩﺭﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺩﺭ ﭘﺮﻭﺭﺵ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻧﺶ אﻟﮕﻮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﺮ ﻧﺴﻠﻬﺎی ﭘﺲ אﺯ ﺧﻮﺩ אﻧﮑﺎﺭﻧﮑﺮﺩﻧﯽ אﺳﺖ‪ .‬ﺷـﯿﻮﻩ ﻭ ﻧﮕـﺮﺵ ﺭﺟـﺎﻟﯽ ﻭ ﺣـﺪﯾﺜﯽ ﻋﻼﻣـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﺴﻠﻬﺎی ﭘﺲ אﺯ אﻭ ﻧﻬﺎﺩﯾﻨﻪ ﮔﺸﺖ ﻭ ﻣﻼک אﻋﺘﺒﺎﺭ ﻗﺪﻣﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮאﻣﻮﺵ ﺷﺪ‪ .‬ﺭﻭﯾـﺪאﺩ ﺩﯾﮕـﺮ‪ ،‬ﮔـﺴﺘﺮﺵ ﮔـﺮאﯾﺶ‬
‫ﮐﻼﻡ ﻧﻘﻠﯽ ﺑﻮﺩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﺭﺥ ﺩאﺩ‪ .‬ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﻧﻬـﺞ אﻟﺤـﻖ ﻭ ﻣﻨﻬـﺎﺝ‬
‫אﻟﮑﺮאﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺭא ﺗﮑﺎﻥ ﺩאﺩ‪ .‬אﺑﻦﺗَﯿﻤﯿّﻪ )ﻡ ‪ ٧٢٨‬ﻫ( ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺑﻮﺩ ﺑﺮאی ﺭﻓﻊ אﯾـﻦ‬
‫ﭼﺎﻟﺶ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻨﻬﺎﺝ אﻟﺴﱡﻨّﺔ אﻟﻨﺒﻮﯾّﻪ ﺭא ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﺑﯿﺎﻥ אﻓﮑﺎﺭ אﻭ ﻭ ﺩﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮﻭאﻥ אﻫﻞ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺩﺭ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ אﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢאﮐﻨﻮﻥ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺮﺟﻊ ﺩﺭ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻭﻫّﺎﺑﯿﺎﻥ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ אﺑﻦﺗﯿﻤﯿّﻪ ﺑﺮ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ‪ ،‬ﺳﺮﺷﺎﺭ אﺯ ﺗﻬﻤﺘﻬﺎ ﻭ אﻓﺘﺮאﺋﺎﺕ ﺑﺪﻭﻥ ﺳﻨﺪ ﻭ ﻣﺪﺭک אﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻖ ﯾﮑﺴﻮﻧﮕﺮی ﻭ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻭ ﻟﺠﺎﺟﺖ ﺩﺭﻭﻧﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺭא ﺁﺷﮑﺎﺭ ﻣﯽﺳﺎﺯﺩ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ )ﺭﺣﻤﻪ אﷲ( ﭘﺲ אﺯ ﻣﻄﺎﻟﻌـﮥ ﮐﺘـﺎﺏ ﻣﻨﻬـﺎﺝ אﻟـﺴﻨّﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟَﻮْ ﮐﺎﻥَ ﯾَﻔْﻬَﻢُ ﻣﺎ ﺃَﻗﻮﻝُ ﺃَﺟَﺒْﺘُﻪ‪«.‬؛‪ ١٢‬אﮔﺮ אﻭ ﻣﯽﺗﻮאﻧﺴﺖ ﻣﻘﺼﻮﺩ ﻣﺮא ﺩﺭک ﻛﻨﺪ ﺟﻮאﺏ אﺷﻜﺎﻻﺗﺶ ﺭא ﻣﯽﮔﻔـﺘﻢ‪.‬‬

‫‪ .١١‬ﺃﻣﻞ אﻵﻣﻞ‪ ،‬ﺝ ‪ ،١‬ﺹ ‪١٥‬؛ ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ אﮔﺮ אﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺭא ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﺁﻣﯿﺰ ﺑﺪאﻧﯿﻢ ﺑﺎﺯ ﻫﻢ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺣﻀﻮﺭ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﺑـﺴﯿﺎﺭ ﺧﻮאﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮﺩ‪.‬‬
‫‪ .١٢‬ﻟﺴﺎﻥ אﻟﻤﯿﺰאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪.٣١٨‬‬

‫‪5‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫אﯾﻦ ﻧﻘﺾ ﻭ אﺑﺮאﻡ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺁﻥ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﮥ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ ﻣﺪﺕ ﺯﻣﺎﻥ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻡ ﺭﻓﺘﻪ ﻭ אﺑﻦﺗﯿﻤﯿّﻪ ﺑﺮ ﺁﻥ‬
‫ﻧﻘﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬אﯾﻦ ﻧﻘﺪ ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ אﻭ ﺁﻥ ﺭא ﻭאﺭﺩ ﻧﺪאﻧﺴﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﺭא ﮐﻪ ﺩﺭ ﻓﻀﺎﯾﻞ אﻫﻞﺑﯿﺖ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( ﻭ ﺩﯾﮕﺮ אﻣﻮﺭ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑـﻪ ﺁﻧـﺎﻥ אﺳـﺖ ﻧﯿـﺰ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺣـﻮﺯﻩ‬
‫ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺟﺎی ﺩאﺩ؛ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﭼﻮﻥ ﮐﺸﻒ אﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬אﻟﻤُﺴﺘَﺠﺎﺩ ﻣِﻦْ ﮐﺘﺎﺏِ אﻹﺭﺷﺎﺩ )ﻫﺮ ﺩﻭ אﺯ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ(‪.‬‬
‫ﺭﺧﺪאﺩ ﺩﯾﮕﺮ ﺁﻏﺎﺯ ﻧﮕﺮﺵ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﮥ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ ﺷﯿﻌﯿﺎﻥ אﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﯾﻜـﯽ אﺯ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ‬
‫אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﻭ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ אﯾﻦ ﺷﯿﻮﻩ ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺭﺵ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﺟـﺎﻣﻊ אﻷﺳـﺮאﺭ ﻭ ‪ ...‬ﭘﺮﺩאﺧﺘـﻪ‬
‫אﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺭﺳﺪ אﻭﻟﯿﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﮐﻪ אﺯ אﯾﻦ ﺩﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺘـﻮﻥ ﻧﮕﺮﯾـﺴﺘﻪ ﻭ ﺁﻧـﺎﻥ ﺭא ﺑـﺮאی ﺭﻭאﺝ ﺗﻔﮑـﺮ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ )ﯾﺎ ﻋﺎﺭﻓﺎﻧﻪ( ﺗﺪﻭﯾﻦ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ אﺯ ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ‪ ،‬אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻣـﻮﺭﺩ אﺳﺘـﺸﻬﺎﺩ אﻭ ﺑـﻪ‬
‫‪١٣‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﭘﺴﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎﻥ‪ ،‬ﻋﺎﺭﻓﺎﻥ ﻭ ﺻﻮﻓﯿﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﺭאﻩ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎﺭﺵ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺭﺟﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﺭ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺳﺪﻩ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺁﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّـﯽ‪ ،‬ﺧﻼﺻـﺔ אﻷﻗـﻮאﻝ ﺭא ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬
‫אﺳﺖ ﻭ אﺑﻦﺩאﻭﻭﺩ ﮐﺘﺎﺏ ﺭﺟﺎﻝ ﺭא ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺩﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ ﺇﯾﻀﺎﺡ אﻷﺷﺘﺒﺎﻩ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﭘﯿﺮאﻣﻮﻥ ﻋﻠﻢ ﺭﺟﺎﻝ אﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﺩﻗﯿﻖ ﻧﺎﻣﻬـﺎی‬
‫‪١٤‬‬
‫ﺭאﻭﯾﺎﻥ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﮥ ﺁﺧﺮ אﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﻫﺸﺘﻢ ﻭ ﻧﻬﻢ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﭘﺮﺑﺎﺭ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ אﺯ ﻣـﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﺤﻮۀ ﺗﻔﮑﺮ ﺣﺪﯾﺚ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔـﺬאﺭﺩﻩאﻧـﺪ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﻣـﯽﺯﯾـﺴﺘﻪאﻧـﺪ‪ .‬ﺣـﺎﻓﻆ‬
‫ﺟﻤﺎﻝאﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﻣِﺰّی )ﻡ ‪ ٧٤٢‬ﻫ( אﺯ אﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ אﺳﺖ‪ .‬אﻭ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺭﺟﺎﻝﻧﮕـﺎﺭ ﻣﺘـﺄﺧﺮ אﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ אﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻭ ﮔﺰﯾﺪﻩﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁﻥ‪ ،‬אﺯ ﺁﻥ ﺯﻣﺎﻥ ﺗﺎ ﮐﻨﻮﻥ אﺯ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﺭﺟـﺎﻟﯽ אﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ ﺷـﻤﺮﺩﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﺩ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺲאﻟﺪﯾﻦ ﺫﻫﺒﯽ )ﻡ ‪ ٧٤٨‬ﻫ( ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺩﺭ ﺭﺟﺎﻝ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻭ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺩאﺭﺩ‪ .‬אﺑﻦﺗَﯿﻤﯿّـﻪ )ﻡ ‪ ٧٢٨‬ﻫ( ﻭ‬
‫ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻣﮑﺘﺐ אﻭ ﭼﻮﻥ אﺑﻦﻗَﯿّﻢ ﺟُﻮﺯی )ﻡ ‪ ٧٥١‬ﻫ(‪ ،‬ﺗﻘﯽאﻟﺪﯾﻦ ﺳُﺒﮑﯽ )ﻡ ‪ ٧٥٦‬ﻫ(‪ ،‬ﻭ אﺑﻦﮐﺜﯿـﺮ ﺩﻣـﺸﻘﯽ )ﻡ ‪٧٧٤‬‬
‫ﻫ( ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﯽﺯﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﺤﺪﺛﺎﻥ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭאﻥ אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﭼﻨﺪאﻥ ﺯﯾﺎﺩ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﺁﻧﺎﻥ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﻮﻡ ﺩﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻩאﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺁﻧﺎﻥ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ )ﻡ ‪ ٧٢٦‬ﻫ( ﻭ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ )ﻡ ‪ ٧٨٦‬ﻫ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬אﻓﺮאﺩ ﺩﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ אﺯ ﺣﺪﯾﺚﻧﮕﺎﺭאﻥ אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺷﻤﺮﺩﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ אﻓﺮאﺩی ﭼﻮﻥ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ אﺑﯽאﻟﺤﺴﻦ ﺩﯾﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪۀ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﺇﺭﺷـﺎﺩ אﻟﻘﻠـﻮﺏ ﻭ ﺃﻋـﻼﻡ אﻟـﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺨـﺮ‬
‫אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﺛﻼﺙٌ ﻭ ﺃﺭﺑﻌﻮﻥَ ﺣﺪﯾﺜﺎً ﻧَﺒﻮﯾّﺎً‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮﺩ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ ﻭ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﺟـﺎﻣﻊ אﻷﺳـﺮאﺭ‪،‬‬

‫‪ .١٣‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻋﻠﯽﻧﻘﯽ ﺧﺪאﯾﺎﺭی‪» ،‬ﺭﻭﯾﮑﺮﺩ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭۀ ‪.٢٨‬‬
‫‪ .١٤‬ﺑﺮאی ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻋﻠﯽﻧﻘﯽ ﺧﺪאﯾﺎﺭی‪ ،‬ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ ﻭ ﻧﻬﻢ‪ ،‬אﻧﺘﺸﺎﺭאﺕ ﺩאﺭאﻟﺤﺪﯾﺚ‬

‫‪6‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫אﺑﻦُﻣَﻌﯿﱢﻪ )ﻡ ‪ ٧٧٦‬ﻫ(‪ ،‬אﺳﺘﺎﺩ ﺣﺪﯾﺚ ﻭ אَﻧﺴﺎﺏ‪ ١٥،‬אﺑﻦﻋَﺘﺎﺋِﻘﯽ )אﻭאﺧﺮ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ(‪ ،‬ﻧﮕﺎﺭﻧﺪۀ ﺷﺮﺡ ﻧﻬﺞ אﻟﺒﻼﻏـﻪ ﻭ ﭼﻨـﺪ‬
‫‪١٦‬‬
‫ﮐﺘﺎﺏ ﺩﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ )ﺭﺣﻤﻪ אﷲ(‬

‫ﺟﻤﺎﻝאﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣُﻄﻬﺮ ﺣﻠّﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﮥ ﺣﻠّـﯽ‪ ،‬ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ‪ ٦٤٨‬ﻫﺠـﺮی ﺩﺭ ﺣﻠّـﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮאﺩۀ אﻭ אﺯ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺣﻠّﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ؛ ﭘﺪﺭ אﻭ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ ﻭ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻮﺩ‪ ،‬ﻣﺤﻘـﻖ ﺣﻠّـﯽ ﺩאﯾـﯽ אﻭ‬
‫אﺳﺖ ﻭ ﺑﺮאﺩﺭﺵ ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻭ ﻣﺤﺪﺙ ﺑﻮﺩ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ אﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻭאﻗﻊ אﻭ ﺭא‬
‫ﺑﺎﯾﺪ אﺯ ﻣﻌﺪﻭﺩ ﭼﻬﺮﻩﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎﺭ ﺷﺎﺧﺺ ﺩﺭ ﻗﻠﮥ ﻣﻌﺎﺭﻑ ﺷﯿﻌﯽ ﺩאﻧﺴﺖ‪ .‬אﻭ אﺯ ﭘﺮﺁﻭאﺯﻩﺗـﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﻓﻘﯿـﻪ‪ ،‬ﻣـﺘﮑﻠﻢ ﻭ‬
‫ﻣﺤﺪّﺙ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﯾﺦ אﺳﻼﻡ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺤـﺼﯿﻞ ﻭ ﺗـﺪﺭﯾﺲ ﮐـﺮﺩﻩ ﻭ ﮐﺘـﺎﺏ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﻟﻘﺐ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻨﻬﺎ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻭ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ‪.‬‬
‫אﺑﻦﺩאﻭﻭﺩ ﺣﻠّﯽ‪ ،‬ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ אﻭ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷَﯿْﺦُ אﻟﻄّﺎﺋِﻔَﺔ ﻭﻋَﻠّﺎﻣَﺔُ ﻭَﻗْﺘِﻪ ﻭﺻﺎﺣِﺐُ אﻟﺘﱠﺤﻘﯿﻖِ ﻭאﻟﺘﱠﺪﻗﯿﻖِ‪ ،‬ﮐَﺜﯿﺮُ אﻟﺘﱠﺼﺎﻧﯿﻒِ אﻧﺘﻬﺖْ ﺇﻟﯿـﻪ ﺭﯾﺎﺳـﺔُ‬
‫‪١٧‬‬
‫אﻹﻣﺎﻣﯿّﺔ ﻓﻲ אﻟﻤَﻌﻘﻮﻝ ﻭאﻟﻤَﻨﻘﻮﻝ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺮﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻧﻘﺪ אﻟﺮﺟﺎﻝ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺗﻮﺻﯿﻒ אﻭ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺩﺭ ﺫﻫﻦ ﻣﻦ אﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺧﻠﺠﺎﻥ ﺩאﺷﺖ ﮐﻪ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﻋﻼﻣﻪ ﺭא ﺫﮐﺮ ﻧﮑﻨﻢ؛ ﺯﯾـﺮא ﮐﺘـﺎﺏ ﻣـﻦ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﺰﺭﮔﯽ אﻭ ﺭא ﻧﺪאﺭﺩ‪ .‬ﻫﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﻭ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺭא ﮐﻪ ﺗﺼﻮﺭ ﮐﻨﯿﺪ אﻭ ﺑﺮﺗـﺮ אﺯ ﺁﻥ‬
‫‪١٨‬‬
‫אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﺑﻦﺣﺠﺮ‪ ،‬ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪ ﺳﻨﯽ‪ ،‬ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻭ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢُ אﻟﺸﯿﻌَﺔَ ﻭﺇﻣﺎﻣُﻬﻢْ ﻭﻣُﺼَﻨﱢﻔُﻬﻢ ﻭﮐﺎﻥَ ﺁﯾﺔً ﻓﻲ אﻟﺬﱠﮐﺎﺀِ ‪ ...‬ﻭאﺷْﺘَﻬَﺮَﺕْ ﺗَﺼﺎﻧﯿﻔُﻪ ﻓـﻲ ﺣﯿﺎﺗِـﻪ ‪...‬‬
‫‪١٩‬‬
‫ﻭﮐﺎﻥَ אﺑﻦُ אﻟﻤُﻄَﻬّﺮِ ﻣُﺸْﻬَﺮَ אﻟﺬّﮐﺮِ ﻭﺣَﺴَﻦَ אﻷﺧﻼﻕِ‪.‬‬
‫ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪ ﺷﯿﻌﻪ ﻭ ﭘﯿﺸﻮאی ﺁﻧـﺎﻥ‪ ،‬ﻭ ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪۀ ﭘﺮﮐـﺎﺭی ﮐـﻪ ﺩﺭ ﺫﮐـﺎﻭﺕ ﺷـﻬﺮۀ ﺁﻓـﺎﻕ ﺑـﻮﺩ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﺶ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺷﻬﺮﺕ ﺩאﺷﺖ‪ .‬אﺑﻦﻣﻄﻬﺮ ﺩﺭ ﯾﺎﺩﻫﺎ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻭ ﺩﺭ אﺧـﻼﻕ ﺑـﯽﻧﻈﯿـﺮ‬
‫ﺑﻮﺩ‪.‬‬
‫אﻭ ﻧﺰﺩ אﺳﺎﺗﯿﺪی ﭼﻮﻥ ﭘﺪﺭﺵ‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻣﻄﻬﺮ‪ ،‬ﻭ ﺩאﯾﯽ ﺧﻮﺩ‪ ،‬ﻣﺤﻘـﻖ ﺣﻠّـﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﺪ ﺑـﻦ ﻃـﺎﻭﻭﺱ ﻭ ﺑـﺮאﺩﺭﺵ‪،‬‬
‫ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ ﻃﻮﺳﯽ ﻭ אﺑﻦﻣﯿﺜﻢ ﺑﺤﺮאﻧﯽ ﺩאﻧﺶ ﺁﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی אﺯ ﻧﻘﺎﻁ ﻣﺨﺘﻠﻒ אﯾﺮאﻥ ﺷﺎﮔﺮﺩ אﻭ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮﺕ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﻭ ﮐﻼﻡ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١٥‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﻔﺎﺧﺮ אﺳﻼﻡ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٤‬ﺹ ‪ ٣٢٠‬ـ ‪.٣١٠‬‬

‫‪ .١٦‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﺩאﺋﺮﺓ אﻟﻤﻌﺎﺭﻑ ﺑﺰﺭگ אﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ אﺑﻦﻋﺘﺎﺋﻘﯽ‪.‬‬
‫‪ .١٧‬ﺭﺟﺎﻝ אﺑﻦﺩאﻭﻭﺩ‪ ،‬ﺹ ‪.٧٨‬‬
‫‪ .١٨‬ﻧﻘﺪ אﻟﺮﺟﺎﻝ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪.٦٩‬‬
‫‪ .١٩‬ﻟﺴﺎﻥ אﻟﻤﯿﺰאﻥ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٢‬ﺹ ‪.٣١٧‬‬

‫‪7‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻓﻘﻬﯽ אﻭ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎی ﻣُﺨﺘَﻠَﻒُ אﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻮאﻋﺪُ אﻷﺣﮑﺎﻡ‪ ،‬אﻟﺘّـﺬﮐﺮﻩ‪ ،‬ﺗﺒـﺼﺮﺓ אﻟﻤﺘﻌﻠّﻤـﯿﻦ ﻭ ﺇﺭﺷـﺎﺩ‬
‫אﻷﺫﻫﺎﻥ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺯﯾﺒﺎﯾﯽ אﺯ ﮐﺎﺭ ﻭ ﺗﻼﺵ ﻓﻘﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎﺏ ﻣﺨﺘﻠﻒ אﻟﺸﯿﻌﻪ ﺑـﻪ אﺧـﺘﻼﻑ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﺷـﯿﻌﻪ ﺩﺭ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﻭ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﯽ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ ﻭ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺘﺬﮐﺮﻩ ﺑﻪ ﺁﺭאی ﻓﻘﯿﻬﺎﻥ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﻈﺮ ﺩאﺭﺩ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮאﻥ אﺩﻋﺎ ﮐﺮﺩ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮﺩﮔﯽ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺘﺬﮐﺮﻩ ﻧﻨﮕﺎﺷﺘﻪאﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻧﺰﺩﯾﮏ ﺑﻪ ‪ ١٢٠‬ﻋﻨﻮאﻥ אﺳﺖ‪ ٢٠‬ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﺪאﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩ ﺗـﺪﻭﯾﻦ‬
‫ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺩﺭ אﺭﺗﺒﺎﻁ ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻭ ﯾﺎ ﮐﻼﻡ ﻧﻘﻠﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ אﺳـﺖ ﻧﺰﺩﯾـﮏ ﺑـﻪ ﭘـﺎﻧﺰﺩﻩ ﻋﻨـﻮאﻥ אﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﮕﺎﺭﺷﻬﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻋﻼﻣﻪ אﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ אﺧﺘﯿﺎﺭ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫אﺯ ﺟﻤﻠﮥ אﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻧﺎﯾﺎﺏ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﮐﺘﺎﺏ ﺯﯾﺮ ﻣﯽﺗﻮאﻥ אﺷﺎﺭﻩ ﮐﺮﺩ‪:‬‬
‫‪١‬ـ אﺳﺘﻘﺼﺎﺀُ אﻻﻋﺘﺒﺎﺭِ ﻓﻲ ﺗﺤﺮﯾﺮِ ﻣَﻌﺎﻧﯽ אﻷﺧﺒﺎﺭ‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﻪ ﺷﺮﺡ אﻟﺤﺪﯾﺚ )ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺚ( ﺗﻮﺟﻪ ﺩאﺷﺘﻪ؛ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ ﻣﻌﺮﻓﯽ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﮔﻔﺘﻪ אﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺫَﮐَﺮْﻧﺎ ﻓﯿﻪ ﮐُﻞﱠ ﺣﺪﯾﺚٍ ﻭَﺻَﻞَ ﺇﻟﯿﻨﺎ ﻭَ ﺑَﺤَﺜْﻨﺎ ﻓﻲ ﮐُﻞﱢ ﺣﺪﯾﺚٍ ﻋﻠﯽ ﺻِﺤﱠﺔِ ﺳَﻨَﺪِﻩ ﺃﻭ ﺇﺑﻄﺎﻟِﻪِ ﻭﮐَﻮْﻥِ‬
‫ﻣَﺘﻨِﻪ ﻣُﺤﮑَﻤﺎً ﺃﻭ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎً ﻭﻣﺎ אﺷْﺘَﻤَﻞَ ﻋﻠﯽ אﻟﻤَﺘﻦِ ﻣِﻦَ אﻟﻤَﺒﺎﺣِـﺚِ ﻭאﻷﺩﻟّـﺔِ ﻭﻣـﺎ ﯾُـﺴْﺘَﻨْﺒَﻂُ ﻣِـﻦ‬
‫‪٢١‬‬
‫אﻟﻤَﺘﻦِ ﻣِﻦ אﻷﺣﻜﺎﻡِ אﻟﺸَﺮﻋﯿّﺔِ ﻭَﻏَﯿﺮِﻫﺎ ﻭﻫﻮَ ﻛﺘﺎﺏٌ ﻟَﻢْ ﯾُﻌْﻤَﻞْ ﻣِﺜْﻠُﻪ‪.‬‬
‫ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻫﺮ ﺭﻭאﯾﺘﯽ ﺭא ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺭﺳﯿﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻭﺭﺩﯾﻢ ﻭ אﺯ ﺩﺭﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﺩﺭﺳﺘﯽ ﺳﻨﺪ ﺁﻥ ﻭ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺤﮑﻢ ﯾﺎ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮﺩﻥ ﻭ ﺩﯾﮕﺮ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎﺯﻣﯽﮔـﺮﺩﺩ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ ﺭאﻧـﺪﯾﻢ ﻭ‬
‫אﺣﮑﺎﻡ ﺷﺮﻋﯽ ﺣﺎﺻﻞ אﺯ ﻣﺘﻦ ﺭא ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻧﺸﺴﺘﯿﻢ‪ .‬אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺁﻥ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺼﮥ‬
‫ﻇﻬﻮﺭ ﻧﺮﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﻼﻣﻪ אﺯ אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺎﯾﺪ ﺁﻥ ﺭא ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﻓﻘﻪ אﻟﺤﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﺷﻤﺮﺩ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ אﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬
‫אﻛﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬אﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻣﺤﺘﻤﻞ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺭﻭﯾﻜﺮﺩ אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺮﺭﺳﯽ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻓﻘﻬﯽ ﺑﻮﺩﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺟﺎﻣﻊُ אﻷﺧﺒﺎﺭ‬
‫‪٣‬ـ ﻣﺼﺎﺑﯿﺢُ אﻷﻧﻮאﺭ ﻓﻲ ﺟﻤﻊِ ﺟﻤﯿﻊ אﻷﺧﺒﺎﺭ‬
‫ﺁﻥﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ אﺯ ﻧﺎﻡ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﭘﯿﺪא אﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺏ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﻊﺁﻭﺭی אﺣﺎﺩﯾﺚ ﭘﺮﺩאﺧﺘـﻪ ﻭ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪﻧﮕـﺮی ﺭא ﻣـﻮﺭﺩ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤‬ـ אﻟﺪﱡﺭَﺭُ ﻭ אﻟﻤَﺮﺟﺎﻥ ﻓِﯽ אﻷﺣﺎﺩﯾﺚِ אﻟﺼﱢﺤﺎﺡ ﻭ אﻟﺤِﺴﺎﻥ‬
‫‪٥‬ـ אﻟﻨَﻬﺞُ אﻟﻮَﺿّﺎﺡِ ﻓِﯽ אﻷﺣﺎﺩﯾﺚِ אﻟﺼﱢﺤﺎﺡ‬
‫אﯾﻦ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺭﻭﺵ ﺭﺟﺎﻟﯽ ﻭ ﻣﻌﯿﺎﺭ ﭘﺬﯾﺮﺵ ﺣﺪﯾﺚ ﺩﺭ ﻧﺰﺩ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ אﺷﺎﺭﻩ ﺩאﺭﻧﺪ‪ .‬אﯾﺸﺎﻥ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻗﺪﻣﺎﯾﯽ ﻭ ﭘﺬﯾﺮﺵ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭼﻬﺎﺭﮔﺎﻧﮥ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺭﺷﻬﺎی ﺟﺪﯾﺪی ﺭא אﺯ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻭ ﯾﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﻭ ﺣـﺴﻦ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﺁﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺩﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﮥ ﺭﺟﺎﻟﯽ ﻭ ﺩﯾﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ ﻧﯿﺰ אﻫﻤﯿـﺖ ﻓـﺮאﻭאﻥ‬
‫ﺩאﺭﺩ‪.‬‬

‫‪ .٢٠‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﮑﺘﺒﺔ אﻟﻌﻼﻣﺔ אﻟﺤﻠّﯽ‪ ،‬ﺹ ‪ ٢٢٣‬ـ ‪.٢٥‬‬

‫‪ .٢١‬ﺧﻼﺻﺔ אﻷﻗﻮאﻝ‬

‫‪8‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﮥ ﺭﺟﺎﻝ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺧﻼﺻﺔ אﻷﻗﻮאﻝ ﻭ ﺇﯾﻀﺎﺡ אﻻﺷﺘﺒﺎﻩ אﺯ אﯾﺸﺎﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ אﺳﺖ‪.‬ﮐﺘﺎﺏ ﺑـﺰﺭگ ﺩﯾﮕـﺮی‬
‫ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺭﺟﺎﻝ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﮐﺸﻒُ אﻟﻤَﻘﺎﻝ ﯾﺎ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﮑﺒﯿﺮ אﺯ ﺁﻥ ﯾﺎﺩ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﺑﺤﺚ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑـﺎ ﮐﺘـﺐ‬
‫ﺭﺟﺎﻝ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺎ אﯾﻦ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﺁﺷﻨﺎ ﺧﻮאﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺩﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﮐﻼﻡ ﻧﻘﻠﯽ אﯾﺸﺎﻥ אﺳﺖ‪ .‬אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪ :‬ﻧﻬﺞ אﻟﺤﻖ ﻭ ﮐـﺸﻒ‬
‫אﻟﺼﺪﻕ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎﺝ אﻟﮑَﺮאﻣﺔ ﻓﯽ ﺇﺛﺒﺎﺕ אﻹﻣﺎﻣﻪ ﻭ ﮐﺸﻒُ אﻟﯿﻘﯿﻦ ﻓﻲ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﺃﻣﯿﺮאﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ אﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﯾﺎﺩ ﮐﺮﺩﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﺪﻩאی אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﺇﺭﺷﺎﺩ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ אﻟﻤُﺴْﺘَﺠﺎﺩ ﻣﻦ ﮐﺘﺎﺏ אﻹﺭﺷﺎﺩ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﯽ ﻣﻨـﺴﻮﺏ אﺳـﺖ‪.‬‬
‫אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻫﻢאﮐﻨﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﺮﺱ אﺳﺖ ﻭ ﭼﻮﻥ אﺯ ﺯאﻭﯾﮥ ﺩﯾﺪ ﺩﻭ ﺗﻦ אﺯ ﺑﺰﺭگﺗـﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﺷـﯿﻌﻪ ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫אﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻣﻔﯿﺪ ﻭ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺮאی ﺩﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭ ﺳﯿﺮۀ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎﻥ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ )‪ ٧٨٦‬ـ ‪ ٧٣٤‬ﻫ(‬

‫ﺣﻮﺯۀ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺰﺭگﺗﺮﯾﻦ ﺣﻮﺯۀ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻭ ﻓﻘﻬﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺷﺎﻡ ﺑﻮﺩﻩ ﻛﻪ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻓﺮאﻭאﻧـﯽ ﺭא ﭘـﺮﻭﺭﺵ‬
‫ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜّﯽ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮۀ ﻓﻘﻪ ﻭ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻮﺯۀ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻞ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﻭ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺟِﺰﯾﻦ ﻭ ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮﺩۀ ﺟﺒﻞﻋﺎﻣﻞ ﻭ ﻋﺮאﻕ אﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺎﮔﺮﺩ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘـﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺯﻧـﺪ ﺩאﻧـﺸﻤﻨﺪ ﻋﻼﻣـﻪ‬
‫ﺣﻠّﯽ‪ ،‬אﺳﺖ‪ .‬ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ אﻭ ﮔﻔﺘﻪ אﺳﺖ‪:‬‬
‫אﻹﻣﺎﻡُ אﻟﻌَﻠّﺎﻣَﺔُ אﻷﻋﻈﻢُ‪ ،‬ﺃﻓْﻀَﻞُ ﻋُﻠَﻤﺎﺀِ אﻟﻌﺎﻟﻢِ ﺳَـﯿّﺪُ ﻓُـﻀَﻼﺀِ ﺑَﻨـﻲ ﺁﺩﻡَ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﺷَـﻤﺲُ אﻟﺤـﻖﱢ‬
‫‪٢٢‬‬
‫ﻭאﻟﺪﱢﯾﻦِ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺭﺳﺪ ﺑﺮאی ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻘﺎﻡ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﻪ אﻧﺪאﺯۀ אﯾـﻦ ﺳـﺨﻦ אﺳـﺘﺎﺩﺵ ﻓﺨـﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘـﯿﻦ‬
‫אﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪאﺭﺩ‪.‬‬
‫‪٢٣‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺩﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ ﻣﻨﺴﻮﺏ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩ‪» :‬אﺳْﺘَﻔَﺪْﺕُ ﻣِﻨﻪ ﺃﮐْﺜَﺮَ ﻣِﻤّﺎ אﺳْﺘﻔﺎﺩَ ﻣﻨّﻲ‪«.‬‬
‫ﺷﯿﻮﺥ אﺟﺎﺯۀ אﻭ ﻓﺮאﻭאﻥ ﺑﻮﺩﻩאﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬אﺳﺎﺗﯿﺪ ﻓﺮאﻭאﻥ ﺳﻨّﯽ ﻫﻢ ﺩאﺷـﺘﻪ אﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﺩﺭ‬
‫אﺟﺎﺯۀ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ אﺑﻦﺧﺎﺯﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻣﺸﺎﯾﺦ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺧﻮﺩ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ אﺯ ﺣﺪﻭﺩ ﭼﻬﻞ ﺗﻦ אﺯ אﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﺪﯾﺜﯽ אﻫﻞ ﺳـﻨﺖ ﺩﺭ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻐﺪאﺩ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺩﻣﺸﻖ ﻭ ﺑﯿﺖ אﻟﻤﻘﺪﺱ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻨﯿﺪﻩ אﺳﺖ‪ ٢٤.‬ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﻓـﺮאﺩ אﺯ אﻭ ﺭﻭאﯾـﺖ‬
‫ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ‪ .‬ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﯾﮑﯽ אﺯ ﭼﻬﺮﻩﻫﺎی ﺷﺎﺧﺺ ﻭ אﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎﺭ ﺩﺭ ﻃﺮﻕ אﺟﺎﺯאﺕ אﺳﺖ‪ .‬ﺷـﯿﺦ ﺁﻏـﺎ ﺑـﺰﺭگ ﺩﺭ אﯾـﻦ‬
‫‪٢٥‬‬
‫ﺯﻣﯿﻨﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻃﺮﻕ אﺟﺎﺯאﺕ ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ ﺑﻪ אﻭ ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﺩ‪.‬‬
‫ﺁﺛﺎﺭ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺸﻬﻮﺭ אﻭ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪ :‬ﮐﺘﺎﺏ אﻟﻤﺰאﺭ‪ ،‬אﻟﺪﱡﺭﱠﺓُ אﻟﺒﺎﻫِﺮَﺓُ ﻭ אﻷﺭﺑﻌﻮﻥَ ﺣﺪﯾﺜﺎً‪ .‬אﻭ ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫـﺎی ﺩﯾﮕـﺮ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻓﺮﺩی ﮐﻮﺷﺎ ﻭ ﭘﺮﺗﻼﺵ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺩﺭﻭﺱ‪ ،‬ﺫِﮐﺮیٰ ﻭ אﻟﻠﱡﻤﻌﺔُ אﻟﺪّﻣﺸﻘﯿّﻪ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﻓﻘﻬﯽ אﻭ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﺩﺭ ﺷﺮאﯾﻂ ﺳﺨﺖ אﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺯﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮﺩ ﻭ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮﻗﻮﻕ ﻭ ﺑﻪ ﻓﺘـﻮאی ﻣﻔﺘﯿـﺎﻥ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯽ ﻭ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﭘﺲ אﺯ ﺗﺤﻤﻞ ﯾﮏ ﺳﺎﻝ ﺣﺒﺲ ﺩﺭ ﻗﻠﻌـﮥ ﺷـﺎﻡ ﺩﺭ ﺳـﺎﻝ ‪ ٧٨٦‬ﻫﺠـﺮی ﺩﺭ ﺳـﻦ ‪ ٥٢‬ﺳـﺎﻟﮕﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎﺩﺕ ﺭﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢٢‬ﺑﺤﺎﺭ אﻷﻧﻮאﺭ‪ ،‬ﺝ ‪ ،١٠٧‬ﺹ ‪.١٧٨‬‬

‫‪ .٢٣‬ﺃﻋﯿﺎﻥ אﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺝ ‪ ،١‬ﺹ ‪.١٤٥‬‬
‫‪ .٢٤‬אﻟﺤﻘﺎﺋﻖ אﻟﺮאﻫﻨﻪ‪ ،‬ﺹ ‪.٢٠٦‬‬
‫‪ .٢٥‬ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪.٢٠٥‬‬

‫‪9‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺪّﺭّﺓ אﻟﺒﺎﻫﺮﻩ ﮔﺰﯾﺪﻩאی אﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﯽ אﷲ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ( ﻭ אﻣﺎﻣﺎﻥ )ﻋﻠﯿﻬﻢ אﻟﺴﻼﻡ( אﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﮥ ﻣﺴﻨﺪ אﺋﻤﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﺁﻥ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ ﻧُﺰﻫَﺔُ אﻟﻨﺎﻇﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﮥ ﺣﺴﯿﻦ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫‪٢٦‬‬
‫ﺣَﻠَﻮאﻧﯽ אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﻭ ﻧﮕﺎﺭﺵ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬

‫אﺯ ﺭﺧﺪאﺩﻫﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﻬﻢ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺭﻭﯾﮑﺮﺩ ﻋﺎﺭﻓﺎﻧﻪ ـ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺷﯿﻌﯽ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ אﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ ﻭ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺭא ﻓﺮאﻫﻢ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ‪ ،‬אﻣﺎ אﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﺩﺭ‬
‫ﺳﺪﻩﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺩﺭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪאﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺁﺛﺎﺭ אﺑﻦﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻩ ﻋﺎﺭﻓﺎﻧﻪ אﺳﺖ ﻭ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺁﺛﺎﺭ ﻏﺰאﻟﯽ אﺯ ﻧﮕﺎﻩ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﮥ אﻭ ﻧﺸﺄﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺁﻏﺎﺯ אﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ אﺯ ﺳﻮی ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﻭ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻖ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی אﻭ ﺑﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷﯿﻌﯽ ﺩﺭ ﺳـﺪﻩﻫـﺎی‬
‫‪٢٧‬‬
‫ﭘﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ אﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻭ ﺩﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ אﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ ﺷﻮﺩ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﺩﺭ אﻭאﯾﻞ ﺳﺪۀ ﻫﺸﺘﻢ ﺩﺭ ﺁﻣﻞ ﺑﻪ ﺩﻧﯿﺎ ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ אﺯ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻭ ﺗﺎ ﺳﯽ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺣﺎﮐﻤـﺎﻥ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﺘﺎﻥ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮﺩ ﻭ ﺑﻪ ﻣﺎﻝ ﻭ ﻣﻨﺎﻝ ﻓﺮאﻭאﻥ ﺩﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻝ ﺩﺭﻭﻧﯽאی ﮐﻪ ﺩﺭ ﺧﻮﯾﺶ אﺣـﺴﺎﺱ ﮐـﺮﺩ‪،‬‬
‫אﺯ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻭ ﻣﺎﻝ ﮐﻨﺎﺭﻩ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﭘﺲ אﺯ ﺯﯾﺎﺭﺕ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪא ﺑﻪ ﮔﺮﻭﻩ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬אﻭ אﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﺧﺮﻗﻪﭘﻮﺷﯽ ﻭ ﺭﯾﺎﺿﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺘﻮﻥ ﻣﻬﻢ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﭘﺮﺩאﺧﺖ ﻭ ﻫﻢﺯﻣﺎﻥ ﻧﺰﺩ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎﻥ ﺷﯿﻌﯽ ﭼﻮﻥ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘﯿﻦ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮﺩ ﻭ אﺯ אﻭ אﺟﺎﺯۀ ﺭﻭאﯾﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺁﻣﻠﯽ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﺘﻌﺪﺩی ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻋﺮﻓﺎﻥ ﻭ ﺗﺼﻮﻑ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ )ﺑﺎ ﺭﻭﯾﮑﺮﺩ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ( ﻭ אﻟﻤﺤﯿﻂ אﻷﻋﻈﻢ )ﺩﺭ ﺗﺄﻭﯾﻞ ﺁﯾﺎﺕ ﻗﺮﺁﻥ( אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ‬
‫ﻫﺪﻑ ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ‪ ،‬ﺳﺎﺯﮔﺎﺭ ﻧﺸﺎﻥ ﺩאﺩﻥ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺩﯾﻨﯽ ﻭ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎ ﺩﯾﺪﮔﺎﻩ ﺻـﻮﻓﯿﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫ﻣﻬﻢ אﻋﺘﻘﺎﺩی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮﺕ‪ ،‬ﻭﻻﯾﺖ ﻭ אﯾﻤﺎﻥ אﺳﺖ‪ ٢٨.‬ﯾﮑﯽ אﺯ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ‪ ،‬אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺟـﺎﻣﻊ אﻷﺳـﺮאﺭ ﺭא ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺩﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﮔﻔﺘﻪ אﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ אﺣﺎﺩﯾﺚ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻬﻦ ﺷﯿﻌﻪ ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ ،‬ﻭﻟﯽ ﺳﯿﺪ ﺣﯿـﺪﺭ‬
‫ﺑﺪﻭﻥ אﺷﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻭ ﻣﺄﺧﺬ ﺁﻧﻬﺎ ﺭא ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ אﺣﺎﺩﯾﺚ אﯾـﻦ ﮐﺘـﺎﺏ אﺯ אﯾـﻦ ﮔـﺮﻭﻩ‬
‫אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﺏ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ ٢٩.‬ﮔﺮﻭﻩ ﺩﯾﮕﺮ אﺯ אﺣﺎﺩﯾـﺚ אﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﻬﻦ ﺷﯿﻌﯽ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ אﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﺁﻥ ﺯﯾﺎﺩﻩ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮ ﻭ אﺳﺘﺪﻻﻝ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢٦‬ﺑﺮאی ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺷﻮﺩ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻋﺒﺪאﻟﻬﺎﺩی ﻣﺴﻌﻮﺩی‪ ،‬ﻣﺼﺤﺢ ﻭ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺪﺭﺓ אﻟﺒﺎﻫﺮﻩ‪.‬‬
‫‪ .٢٧‬ﺑﺮאی אﻃﻼﻉ ﻭ ﺁﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭۀ ‪٢٨‬‬
‫‪ .٢٨‬ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ‪ ،‬ﺹ ‪.٦١١‬‬
‫‪ .٢٩‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭۀ ‪ ،٢٨‬ﺹ ‪.٧٣‬‬

‫‪10‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﮔﺮﻭﻩ ﺳﻮﻡ ﻣﺘﻮﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺭﻧﮓ ﺷﯿﻌﯽ ﺩאﺭﻧﺪ‪ ،‬ﻭﻟﯽ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﻨـﻮﻧﯽ ﺩﺭ ﺩﺳـﺘﺮﺱ ﻣـﺎ‬
‫ﻭﺟﻮﺩ ﻧﺪאﺭﺩ؛ ﺧﻄﺒﮥ אﻟﺒﯿﺎﻥ‪ ،‬ﺧﻄﺒﮥ אﻓﺘﺨﺎﺭ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻭ ‪ ...‬אﺯ אﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪאﻧﺪ‪ .‬אﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﺩﺭ‬
‫‪٣٠‬‬
‫ﺭﻭﺯﮔﺎﺭﻫﺎی ﭘﺴﯿﻦ ﻣﻮﺭﺩ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﺗﻔﮑﺮ ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻭﻫﯽ אﺯ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﮐﺘﺎﺏ‪ ،‬אﺣﺎﺩﯾﺚ אﻫﻞ ﺳﻨﺖ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﺗﺒـﺎﯾﻦ ﺩאﺭﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺳَـﺘَﺮَﻭْﻥَ‬
‫‪٣٢‬‬
‫ﺭَﺑﱠﮑُﻢْ ﮐَﻤﺎ ﺗَﺮَﻭْﻥَ אﻟﻘَﻤَﺮَ ﻟَﯿْﻠَﺔَ אﻟﺒﱠﺪﺭِ«‪ ٣١.‬ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺭﺅﯾﺖ ﺩﺭ אﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻓﺮאﻭאﻥ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻭﻩ ﺩﯾﮕﺮ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﺑﺎ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻭ ﺗﺼﻮﻑ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻭ אﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ ﯾﺎﻓـﺖ‬
‫‪٣٣‬‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬אﻟﺸّﺮﯾﻌﺔُ ﺃﻗﻮאﻟﻲ ﻭאﻟﻄّﺮﯾﻘﺔُ ﺃﻓﻌﺎﻟﻲ ﻭאﻟﺤﻘﯿﻘﺔُ ﺃﺣﻮאﻟﻲ ‪«. ...‬‬
‫ﭘﺲ אﺯ ﺳﯿﺪ ﺣﯿﺪﺭ ﺁﻣﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﻣﺘﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺭﻧـﮓ ﺳـﻨّﯽ ﻧﺪאﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﭘـﺴﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬אﺑﻦ אﺑﯽﺟﻤﻬﻮﺭ אﺣﺴﺎﺋﯽ ﺩﺭ ﺩﻭ ﮐﺘﺎﺏ ﻋَﻮאﻟﯽ אﻟﻠﱠﺌﺎﻟﯽ ﻭ אﻟﻤُﺠﻠﱠﯽ‪ ،‬אﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﺭא ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮﺩ ﻭ אﺯ ﺁﻥ ﺭאﻩ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻭ ﺣﺘﯽ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﺎ ﻭאﺭﺩ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ אﯾﻦ ﻣﺘﻮﻥ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺷﯿﺦ ﺭﺟﺐ ﺑُﺮﺳﯽ ﻭ אﺯ ﺭאﻩ ﮐﺘﺎﺏ ﻣَﺸﺎﺭﻕُ ﺃﻧﻮאﺭ אﻟﯿﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬـﺎی ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﺭאﻩ‬
‫‪٣٤‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮۀ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ ﻭ ﺩאﻣﻨﮥ ﻓﮑﺮی אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﻭ ﺩﺭאﺯﺩאﻣﻦ אﺳﺖ ﻭ ﺭﻭﯾﮑﺮﺩ ﻋﺎﺭﻓﺎﻧﻪ ﻭ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ אﺣﺎﺩﯾـﺚ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺩﻗﺖ ﻭ ﺗﺄﻣﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺿﻤﯿﻤﻪ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻧﻬﻢ‬

‫ﺭﻭﻧﺪ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺭﺷﺪ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺗﺸﯿﻊ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﮥ אﯾﺮאﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻫﺸﺘﻢ ﺁﻏﺎﺯ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ‪ ،‬ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﻧﻬﻢ ﻧﯿﺰ אﺩאﻣـﻪ ﯾﺎﻓـﺖ ﻭ‬
‫ﺩﺭ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﯿﻌﻰ ﺻﻔﻮﻯ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﺩﻫﻢ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫אﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻮאﺩﺙ ﻧﺎﮔﻮאﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎی ﻫﺸﺘﻢ ﻭ ﻧﻬﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﺠﻮﻡ ﺗﯿﻤﻮﺭ ﻟﻨﮓ ﺑﻪ אﯾﺮאﻥ ﻭ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦﻫـﺎﻯ אﻃـﺮאﻑ ﺁﻥ‬
‫אﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ‪ .‬אﻭ ﺩﺭ ﺳﻪ ﯾﻮﺭﺵ ﮔﺴﺘﺮﺩۀ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﺑﯿﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎﻯ ‪ ٧٧٠‬ﺗﺎ ‪ ٨٠٧‬ﻫﺠﺮﻯ ﺧﺴﺎﺭﺕﻫﺎﻯ ﻓـﺮאﻭאﻥ ﺑـﺮ ﺟﺎﻣﻌـﮥ‬
‫אﯾﺮאﻥ ﻭאﺭﺩ ﻛﺮﺩ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺧﺴﺎﺭﺗﻬﺎی אﻗﺘﺼﺎﺩﻯ‪ ،‬ﺑﺮאﻓﺘﺎﺩﻥ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻯ ﻣﺤﻠـﻰ ﻛﻮﭼـﮏ‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮﻥ ﺳـﺮﺑﺪאﺭאﻥ‪ ،‬אﺯ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎﻯ ﻫﺠﻮﻡ ﺗﯿﻤﻮﺭ ﻟﻨﮓ ﺑﻪ אﯾﺮאﻥ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎﻥ ﺗﯿﻤﻮﺭ ﯾﻌﻨﻰ ﺷﺎﻫﺮﺥ‪ ،‬אﻟﻎ ﺑﯿﮏ ﻭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮא ﺭﻭﺵ ﺁﺳﯿﺐﺭﺳﺎﻧﺪﻥ ﺑﻪ ﺑﻨﯿﺎﻥﻫـﺎﻯ אﺟﺘﻤـﺎﻋﻰ‪،‬‬
‫אﻗﺘﺼﺎﺩﻯ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺭא ﺭﻫﺎ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﻨﯿﺎﻥﻫﺎﻯ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎﻥ ﻫﺮאﺕ )ﺩﺭ אﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﻛﻨﻮﻧﻰ( ﺭא‬

‫‪ .٣٠‬ﻫﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺹ ‪ ٧٧‬ـ ‪.٧٥‬‬

‫‪ .٣١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎﺭی‪ ،‬ﺝ ‪ ،١‬ﺹ ‪.١٣٨‬‬
‫‪ .٣٢‬ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭۀ ‪ ،٢٨‬ﺹ ‪ ٧٩‬ـ ‪.٧٨‬‬
‫‪ .٣٣‬ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ‪ ،‬ﺹ ‪.٣٤٦‬‬
‫‪ .٣٤‬ﺑﺮאی ﺁﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭۀ ‪ ،٢٨‬ﺹ ‪ ٩٣‬ـ ‪٩٠‬؛ ﻣﺆﻟﻒ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﻣﺘﻮﻥ ﮐﺘﺎﺏ ﺟﺎﻣﻊ אﻷﺳﺮאﺭ‬
‫ﺭא ﺭﺩﯾﺎﺑﯽ ﮐﺮﺩﻩ ﻭ ﻧﺸﺎﻥ ﺁﻥ ﺭא ﺩﺭ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻭ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﭘﺴﯿﻦ אﺭאﺋﻪ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ אﺯ ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪאﻥ ﻭ ﻋﺎﻟﻤـﺎﻥ ﺩﻟﺠـﻮﯾﻰ ﻭ ﺣﻤﺎﯾـﺖ ﮐﺮﺩﻧـﺪ‪ .‬אﯾـﻦ ﺷـﯿﻮﻩ ﻣﻮﺟـﺐ ﺭﻭאﺝ‬
‫ﻧﮕﺎﺭﺵﻫﺎﻯ ﻋﻠﻤﻰ ﻭ ﭘﺪﯾﺪﺁﻣﺪﻥ ﺁﺛﺎﺭ ﻫﻨﺮﻯ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﯾﺎﺭ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻰ אﺯ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻯ ﻣﺤﻠﻰ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻣﻨﺎﻃﻘﻰ אﺯ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎﻭﺭ אﯾﺮאﻥ ﭘﺪﯾﺪﺁﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻗـﺮא ﻗﻮﯾﻮﻧﻠـﻮ ﻭ ﺁﻕ‬
‫ﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ ﻭ ﺧﺎﻧﺪאﻥ אﯾﻨﺠﻮ‪ ،‬אﺯ אﯾﻦ ﮔﺮﻭﻩאﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺭﻭﺷﻦ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻓﻀﺎﯾﻰ אﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ ﻫﺠﻮﻡ ﻭ ﯾﻮﺭﺵ ﻣﻐـﻮﻻﻥ‪ ،‬ﺗﻮﻗـﻊ אﯾﺠـﺎﺩ ﯾـﮏ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻭ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﯿﻌﻰ‪ ،‬ﺳﻨﺠﯿﺪﻩ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺮאﺙ ﺣﺪﯾﺜﻰ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ ﺭﻭאﻝ ﺳﺎﻟﻬﺎﻯ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﻠﻬﺎﻯ ﭘـﺴﯿﻦ אﻧﺘﻘـﺎﻝ ﻣـﻰﯾﺎﻓـﺖ ﻭ ﻧﮕـﺎﺭﺵﻫـﺎﻯ‬
‫ﻣﺤﺪﻭﺩ ﻭ אﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎﺭ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﻠﻤﻰ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺁﺛﺎﺭ ﭘﺪﯾﺪﺁﻣﺪﻩ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺳﺪﻩ ﭼﻨﺪאﻥ ﭘﺮﺑﺮگ ﻭ ﺑﺎﺭ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎﺭﺵﮔﺮאﻥ ﺷﺎﺧﺺ ﺣﺪﯾﺚ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﻭﺭאﻥ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﺤﺪﻭﺩ אﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺑـﻦ ﺳـﻠﯿﻤﺎﻥ ﺣﻠّـﻰ‪ ،‬ﺷـﯿﺦ ﺭﺟـﺐ‬
‫ﺑﺮﺳﻰ )ﻡ ‪ ،(٨١٣‬אﺑﻦﻓﻬﺪ ﺣﻠّﻰ )ﻡ ‪ (٨٤١‬ﻭ ﻛﻔﻌﻤﻰ )ﻡ ‪.(٩٠٥‬‬
‫‪١‬ـ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎﻥ ﺣﻠﻰ‪ :‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺣﻠﻪ ﻭ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ אﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﺩﺭ אﺟـﺎﺯۀ ﺭﻭאﯾـﻰ ﺑـﻪ ﻭﻯ‪ ،‬אﻭ ﺭא‬
‫ﺳﺘﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺸﻬﻮﺭ אﻭ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺼﺎﺋﺮ אﻟﺪﺭﺟﺎﺕ ﻭ ﯾﺎ ﻛﺘـﺎﺏ אﻟﻤﺤﺘـﻀﺮ ﮔﺰﯾـﺪۀ ﺑـﺼﺎﺋﺮ אﻟـﺪﺭﺟﺎﺕ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪאﻟﻠﱠﻪ אﺷﻌﺮﻯ‪ ٣٥‬ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ אﺿﺎﻓﺎﺗﻰ ﺩﯾﮕﺮ אﺳﺖ ﻭ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻥ ﻓﻀﺎﯾﻞ אﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞ אﻫـﻞ‬
‫‪٣٦‬‬
‫ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺭﺟﻌﺖ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪאی ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎﻥ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺷﯿﺦ ﺭﺟﺐ ﺑُﺮﺳﻰ‪ :‬אﻭ אﺯ ﻣﺤﺪّﺛﺎﻥ ﻗﺮﻥ ﻧﻬﻢ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺸﺎﺭﻕ ﺃﻧﻮאﺭ אﻟﯿﻘـﯿﻦ אﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻔﻜـﺮ ﺻـﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﻭ ﺷـﺒﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﮥ אﻭ ﻣﻮﺟﺐ ﺭﻭאﺝ ﻧﮕﺮﺷﻰ ﺧﺎﺹ ﺩﺭ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﺩﺭ ﺳﺪﻩﻫﺎﻯ ﭘﯿﺸﯿﻦ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺣﺮّ ﻋﺎﻣﻠﻰ אﻭ ﺭא ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺪّﺙ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻭ אﺩﯾﺐ ﺩאﻧﺴﺘﻪ ﻭ ﺩﺭﺑﺎﺭۀ ﻛﺘﺎﺏ אﻭ ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪» :‬ﻭَ ﻓﻲ ﻛﺘﺎﺑِﻪ ﺇﻓـﺮאﻁٌ‬
‫‪٣٧‬‬
‫ﻭ ﻧُﺴِﺐَ ﺇﻟﻰ אﻟﻐﻠﻮّ«‪.‬‬
‫‪٣٨‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻰ ﻧﯿﺰ אﻋﺘﻤﺎﺩ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺏ אﻭ ﺭא ﺭﻭא ﻧﺪאﻧﺴﺘﻪ ﻭ ﺁﻥ ﺭא ﺣﺎﻭی ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻏﻠﻮﺁﻣﯿﺰ ﺩאﻧﺴﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻼﻣﻪ אﻣﯿﻨﻰ ﺑﻪ ﺩﻓﺎﻉ אﺯ אﻭ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺒﮥ אﻓﺘﺨﺎﺭ‪ ،‬ﺧﻄﺒﺔ אﻟﺒﯿﺎﻥ‪ ،‬ﺧﻄﺒﮥ ﺗﻄﻨﺠﯿـﻪ ﻭ ﺑـﺴﯿﺎﺭﻯ אﺯ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻧﺎﻣﺘﻌﺎﺭﻑ ﺩﯾﮕﺮ ﻛﻪ אﻛﻨﻮﻥ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ ﻣﺮﺩﻡ ﺷﻬﺮﺕ ﺩאﺭﺩ ﻣﻌﻤﻮﻻً אﺯ אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ אﺧﺬ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪ .‬אﯾﻦ ﻣﺘـﻮﻥ ﺩﺭ‬
‫ﻣﺼﺎﺩﺭ ﻛﻬﻦ ﻭ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﯿﻌﻰ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻰﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٣‬ـ אﺑﻦ ﻓﻬﺪ ﺣﻠّﻰ )ﻡ ‪ :(٨٤١‬ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎﺑﺪ ﻭ ﻣﺤﺪﺙ אﺧﻼﻕ ﭘﮋﻭﻩ אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ אﺳﺖ‪ .‬אﺳﺎﺗﯿﺪ אﻭ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻓﺨﺮ אﻟﻤﺤﻘﻘـﯿﻦ‬
‫ﻭ ﺷﻬﯿﺪ אﻭﻝ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻭ ﺗﺪﺭﯾﺲ אﻭ ﺩﺭ ﺣﻠّﻪ ﻭ ﻛﺮﺑﻼ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ אﻭ ﻋُﺪﱠﺓ אﻟـﺪّאﻋﻰ אﺳـﺖ‪.‬‬
‫אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺷﺎﻣﻞ אﺣﺎﺩﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺩﻋﺎ ﻭ ﺁﺩאﺏ ﺁﻥ אﺳﺖ‪ .‬אﻋﺘﺒﺎﺭ אﯾﻦ ﻛﺘـﺎﺏ ﺩﺭ ﻧـﺰﺩ ﺩאﻧـﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺘـﺄﺧﺮ ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﺷﻬﺮﺕ אﺑﻦ ﻓﻬﺪ ﮔﺸﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٤‬ـ ﻛﻔﻌﻤـﻰ )ﻡ ‪ :(٩٠٥‬ﻣﺤﺪﺙ ﭘﺮﺗﺄﻟﯿﻒ ﺩﻋﺎﻧﮕﺎﺭ ﻗﺮﻥ ﻧﻬﻢ‪ ،‬אﺑﺮאﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﻛﻔﻌﻤـﻰ אﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺸﻬﻮﺭﺗﺮﯾﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎﻯ‬
‫ﺩﻋﺎﯾﻰ אﻭ ﺑﻠﺪ אﻷﻣﯿﻦ ﻭ ﺟُﻨﱠﺔ אﻷﻣﺎﻥ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﻣﺼﺒﺎﺡ ﻛﻔﻌﻤﻰ‪ ،‬אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣٥‬אﻟﻀﯿﺎﺀ אﻟﻼﻣﻊ‪ ،‬ﺹ ‪.٣٤‬‬

‫‪ .٣٦‬ﺑﺤﺎﺭ אﻷﻧﻮאﺭ‪ ،‬ﺝ ‪ ،١‬ﺹ ‪.١٠‬‬
‫‪ .٣٧‬אﻟﻐﺪﯾﺮ‪ ،‬ﺝ ‪ ،٧‬ﺹ ‪.٣٣‬‬
‫‪ .٣٨‬ﺑﺮאﻯ ﺁﮔﺎﻫﻰ ﺑﯿﺸﺘﺮ אﺯ ﻧﻈﺮאﺕ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺭ‪.‬ک‪ :‬ﻣﺠﻠﮥ ﻋﻠﻮﻡ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭﻩ ‪ ٢٢‬ﻭ ‪ ،٢٥‬ﻣﻘﺎﻻﺕ »ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻣﺸﺎﺭﻕ אﻧﻮאﺭ אﻟﯿﻘﯿﻦ« ﻭ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻰ ﺑﻪ »ﺧﻄﺒﺔ אﻟﺒﯿﺎﻥ ﻭﺗﻄﻨﺠﯿﺔ«‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﯿﻌﻪ )‪(٢‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﻠﺪ אﻷﻣﯿﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻓﺮאﻭאﻥ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ אﻟﺠﻨﺎﻥ ﻣﺮﺣﻮﻡ ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺱ ﻗﻤﻰ ﺩאﺭﺩ‪ .‬אﺩﻋﯿﮥ ﺭﻭﺯאﻧـﻪ‪،‬‬
‫ﺩﻋﺎﻫﺎﻯ ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬אﻋﻤﺎﻝ ﻭ ﺩﻋﺎﻫﺎﻯ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻬﺎﻯ ﻗﻤﺮﻯ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻛﺘـﺎﺏ ﺟﻤـﻊﺁﻭﺭﻯ ﺷـﺪﻩ ﻭ ﺩﺭ אﺩאﻣـﻪ ﺯﯾـﺎﺭאﺕ‬
‫ﻣﻌﺼﻮﻣﺎﻥ‪ ،‬אﺩﻋﯿﻪ ﻭ ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﻬﺎﻯ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ אﻣﺎﻣﺎﻥ ﺭא ﺁﻭﺭﺩﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﺒﺎﺡ ﻛﻔﻌﻤﻰ‪ ،‬ﻧﮕـﺎﺭﺵ ﺟﺪﯾـﺪﺗﺮ אﺯ ﻛﺘـﺎﺏ ﺑﻠـﺪ‬
‫אﻷﻣﯿﻦ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻭ ﺷﯿﻮﻩ ﺁﻥ ﺭא ﺣﻔﻆ ﻛﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪13‬‬