‫ﺟﻠﺴﺔ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‬

‫اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي ﻓﻘﻬﻲ زاده‬

 ‫ﺑﺴﻢ אﷲ אﻟﺮﺣﻤﻦ אﻟﺮﺣﯿﻢ‬
‫ﺻﺮﻑ ﻋﺮﺑﯽ )‪(٢‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﭘﺎﻧﺰﺩﻫﻢ‬
‫ﺟﺎﻣﺪ ﻭ ﻣﺸﺘﻖ )‪(٢‬‬
‫אﻗﺴﺎﻡ ﻣﺸﺘﻖ )‪ (١‬ﻭ )‪(٢‬‬
‫אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫אﻫﺪאﻑ ﺩﺭﺱ‬
‫ﺩﺭﺁﻣﺪ‬
‫אﻗﺴﺎﻡ ﻣﺸﺘﻖ )‪(١‬‬
‫אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮאﺕ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﻌﺘﻞّ‬
‫אﻗﺴﺎﻡ ﻣﺸﺘﻖ )‪(٢‬‬
‫אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‬
‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ‬
‫‪١‬ـ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﻭ ﺻﺮﻑ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺁﻥ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺻﺮﻑ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﮐﻪ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺮﯾﻦ‬

‫‪2‬‬
 ‫אﻫﺪאﻑ ﺩﺭﺱ‬
‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪ 9‬אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ؛‬
‫‪ 9‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ؛‬
‫‪ 9‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﻭ ﺻﺮﻑ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺁﻥ؛‬

‫ﺩﺭﺁﻣﺪ‬
‫ﭘﺲ אﺯ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺩﻗﯿﻖ ﻭ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺑﺎ אﻗﺴﺎﻡ ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ אﺳﻢ ﺫאﺕ‪ ،‬אﺳﻢ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ ﻣﺼﺪﺭی ﻭ ﺟﺎﻣﺪ ﻏﯿﺮ ﻣﺼﺪﺭی‪،‬‬
‫ﻭ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ אﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎ אﻧﻮאﻉ אﺳﻢ ﻣﺸﺘﻖ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﺭﺱ ﻭ ﭼﻨﺪ ﺩﺭﺱ ﺑﻌﺪی ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮﻁ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻘّﺎﺕ ﺭא ﺑﺮﺭﺳﯽ ﺧﻮאﻫﯿﻢ ﮐﺮﺩ‪ .‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﺭﺱ ـ ﭼﻨﺎﻥﮐﻪ ﺩﺭ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﺻﺮﻑ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﻭ ﻣﺘﺪאﻭﻝ‬
‫אﺳﺖ ـ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺸﺘﻘﺎﺕ ﺭא אﺯ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺁﻏﺎﺯ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﯿﺎﻥ ﺑﺎ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‪،‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﮥ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮאﺕ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﻌﺘﻞ ﻭ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﻭ ﺻﺮﻑ‬
‫ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺁﻥ ﺁﺷﻨﺎ ﺧﻮאﻫﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫אﻗﺴﺎﻡ ﻣﺸﺘﻖ )‪(١‬‬

‫אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫אﻟﻒ(‬
‫‪١‬‬
‫‪١‬ـ ﴿אَﻟْﺤَﻤْﺪُ ﻟِﻠﱠﻪِ ﻓَﺎﻃِﺮِ אﻟﺴﱠﻤَﻮَאﺕِ ﻭَ אﻟْﺄﺭْﺽِ﴾‬
‫‪٢‬‬
‫‪٢‬ـ ﴿ﻛُﻞﱡ ﻧَﻔْﺲٍ ﺫَאﺋِﻘَﺔُ אﻟْﻤَﻮْﺕِ﴾‬
‫‪٣‬‬
‫‪٣‬ـ ﴿ﻓَﺘَﺒﺎﺭَכَ אﷲُ ﺃَﺣْﺴَﻦُ אﻟْﺨَﺎﻟِﻘِﯿﻦَ﴾‬
‫‪٤‬‬
‫‪٤‬ـ ﴿ﻓَﺎﻟﺼﱠﺎﻟِﺤَﺎﺕُ ﻗَﺎﻧِﺘَﺎﺕٌ ﺣَﺎﻓِﻈَﺎﺕٌ ﻟﱢﻠْﻐَﯿْﺐِ﴾‬
‫‪٥‬‬
‫‪٥‬ـ ﴿ﺇﺫْ ﻫَﻤﱠﺖْ ﻃَﺎﺋِﻔَﺘَﺎﻥِ ﻣِﻨْﻜُﻢْ ﺃﻥْ ﺗَﻔْﺸَﻠَﺎ﴾‬

‫‪ .١‬ﻓﺎﻃﺮ‪١/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺳﭙﺎﺱ ﺧﺪאﻯ ﺭא ﻛﻪ ﭘﺪﯾﺪﺁﻭﺭﻧﺪۀ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻭ ﺯﻣﯿﻦ אﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .٢‬ﺁﻝ ﻋﻤﺮאﻥ‪١٨٥/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﺟﺎﻧﺪאﺭﻯ ﭼﺸﻨﺪۀ ]ﻃﻌﻢ[ ﻣﺮگ אﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ .٣‬ﻣﺆﻣﻨﻮﻥ‪١٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺁﻓﺮﯾﻦ ﺑﺎﺩ ﺑﺮ ﺧﺪא ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺁﻓﺮﯾﻨﻨﺪﮔﺎﻥ אﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﺴﺎﺀ‪٣٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﭘﺲ ﺯﻧﺎﻥِ ﺩﺭﺳﺘﻜﺎﺭ ﻓﺮﻣﺎﻥﺑﺮﺩאﺭﻧﺪ ]ﻭ[ ﺑﻪ ﭘﺎﺱ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪא ]ﺑﺮאﻯ ﺁﻧﺎﻥ[ ﺣﻔﻆ ﻛـﺮﺩﻩ אﺳـﺮאﺭ ]ﺷـﻮﻫﺮאﻥِ ﺧـﻮﺩ[ ﺭא‬
‫ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫‪ .٥‬ﺁﻝ ﻋﻤﺮאﻥ‪١٢٢/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﺁﻥ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﻛﻪ ﺩﻭ ﮔﺮﻭﻩ אﺯ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳُﺴﺘﻰ ﻭﺭﺯﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫ﺏ(‬
‫‪٦‬‬
‫‪١‬ـ ﴿ﺇﻥﱠ אﷲَ ﻟَﺎ ﯾَﻬْﺪِﻱ ﻣَﻦْ ﻫُﻮَ ﻣُﺴْﺮِﻑٌ ﻛَﺬّאﺏٌ﴾‬
‫‪٧‬‬
‫‪٢‬ـ אﻷﻫْﻮאﺀُ ﻣُﺮْﺩِﯾَﺔٌ‪.‬‬
‫‪٨‬‬
‫‪٣‬ـ ﴿ﻓَﺎﻟْﻤُﻘَﺴﱢﻤَﺎﺕِ ﺃﻣْﺮאً﴾‬
‫‪٩‬‬
‫‪٤‬ـ ﻫَﺬאﻥِ אﻟْﻌَﺎﻟِﻤﺎﻥِ ﻣُﻔﺘِﯿﺎﻥِ ﻓﻲ ﺑِﻼﺩِﻧﺎ‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫‪٥‬ـ ﴿ﻭَ ﻣَﺎ ﻛُﻨﱠﺎ ﻣُﻌَﺬﱢﺑِﯿﻦَ ﺣَﺘﱠﯽ ﻧَﺒْﻌَﺚَ ﺭَﺳُﻮﻻً﴾‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫אﺳﻤﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﺑﺮ ﻛﻨﻨﺪۀ ﻛﺎﺭ ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﺩ ﻭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ ﻣﯽﺷـﻮﺩ‪ .‬אﯾـﻦ‬
‫אﺳﻤﻬﺎ ﺧﻮﺩ ﺩﻭ ﺩﺳﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ« אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪﻩ ﻭ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﺎﻋِـﻞ« ﺁﻣـﺪﻩ‬
‫אﺳﺖ‪ ،‬אﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »ﺏ« אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩْ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪﻩ ﻭ ﻭﺯﻥ ﻭאﺣﺪی ﻧﺪאﺭﺩ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ אﻭّﻝ אﺯ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ« »ﻓَﺎﻃِﺮ« ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ »ﻓَﻄَـﺮَ« אﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ »ﺫאﺋِﻘَﺔ« ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧّﺚ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ »ﺫאﻕَ« ﻭ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺁﻥ »ﺓ« )ﺗﺎی ﻣﺪﻭّﺭﻩ(‬
‫אﺳﺖ‪ ١١.‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻮﻡ »ﺧﺎﻟﻘِﯿﻦَ« ﺟﻤﻊ ﻣﺬﻛﺮ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻓﻌﻞ »ﺧَﻠَﻖَ« ﻭ ﻣﺠـﺮﻭﺭ אﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮאی ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﺬﻛﺮ אﺯ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊْ ﻭאﻭ ﻭ ﻧﻮﻥ ﻣﻔﺘﻮﺡ )ـﹹ ﻭﻥَ( ﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮْ ﯾﺎﺀ ﻭ ﻧﻮﻥ ﻣﻔﺘﻮﺡ )ـﹻ ﯾﻦَ( ﺭא ﺑﻪ‬
‫ﺁﺧﺮ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ﺁﻥ ﻣﯽאﻓﺰאﯾﯿﻢ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭼﻬﺎﺭﻡ »ﻗﺎﻧِﺘﺎﺕ« ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻗَﻨَـﺖَ« אﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫»אﺕ« ﻋﻼﻣﺖ ﺟﻤﻊ ﻭ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺁﻥ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭘﻨﺠﻢ »ﻃﺎﺋِﻔَﺘﺎﻥِ« ﻣﺜﻨّﺎی ﻣﺆﻧﺚ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻃَـﺎﻑَ« ﻭ‬
‫ﻣﺮﻓﻮﻉ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺜﻨﯽ אﺯ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊْ אﻟﻒ ﻭ ﻧﻮﻥ ﻣﮑﺴﻮﺭ )ـَـ אﻥِ( ﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟـﺮْ‬
‫ﯾﺎﺀ ﻭ ﻧﻮﻥ ﻣﻜﺴﻮﺭ )ـﹷ ﯾْﻦِ( ﺭא ﺑﻪ ﺁﺧﺮ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ﺁﻥ ﻣﯽאﻓﺰאﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻝ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »ﺏ« ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻧﯿﺰ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻭﻟـﯽ‬
‫ﻭﺯﻥ ﻭאﺣﺪی ﻧﺪאﺭﻧﺪ ﻭ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ‬
‫ﻣﺠﺮﺩ ﺣﺮﻑ ﻣﻀﺎﺭﻋﺖ ﺭא אﺯ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﺁﻥ ﺣﺬﻑ ﻭ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺁﻥ ﯾﮏ ﻣﯿﻢ ﻣﻀﻤﻮﻡ אﺿﺎﻓﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ‪ .‬ﺁﻥﮔـﺎﻩ ﺩﺭ‬
‫ﺻﻮﺭﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ אﻟﻔﻌﻞ ﺁﻥ ﻣﮑﺴﻮﺭ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺁﻥ ﺭא ﻣﮑﺴﻮﺭ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣُﺴْﺮِﻑ« ﻛﻪ ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﻛﺮ אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ אﺯ‬
‫ﺭﯾﺸﮥ »ﺱ ﺭ ﻑ« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ« אﺳﺖ )ﯾُﺴْﺮِﻑُ← ﻣُﺴْﺮِﻑ(‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ »ﻣُﺮْﺩِﯾَﺔ« ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧّﺚ אﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ אﺯ‬
‫ﺭﯾﺸﮥ »ﺭ ﺩ ی« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ« אﺳﺖ ﻭ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻧﯿﺚ ﺁﻥ ﺗﺎی ﺗﺄﻧﯿﺚ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻮﻡ »ﻣُﻘَـﺴﱢﻤَﺎﺕ« ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﺆﻧّﺚ אﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻕ ﺱ ﻡ« ﺩﺭ ﺑـﺎﺏ ﺗﻔﻌﯿـﻞ ﻭ ﻋﻼﻣـﺖ ﺗﺄﻧﯿـﺚ ﺁﻥ »אﺕ« אﺳـﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧـﮥ ﭼﻬـﺎﺭﻡ‬
‫»ﻣُﻔْﺘِﯿﺎﻥِ« ﻣﺜﻨّﺎی ﻣﺬﻛﺮ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ »ﻑ ﺕ ﻭ )ﻑ ﺕ ی(« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ« ﻭ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺜﻨﯿﮥ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺭﻓﻊ »אﻥِ« אﺳﺖ‪ .‬ﻭ ﺳﺮאﻧﺠﺎﻡ ﺩﺭ ﺁﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ »ﻣُﻌَﺬﱢﺑﯿﻦَ« אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﺟﻤـﻊ ﻣـﺬﻛﺮ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻉ ﺫ ﺏ« ﺩﺭ ﺑـﺎﺏ‬
‫»ﺗﻔﻌﯿﻞ« אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻗﺮאﺭ ﺩאﺭﺩ ﻭ ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺼﺐ ﺁﻥ ﯾﺎﺀ ﻭ ﻧﻮﻥ ﻣﻔﺘﻮﺡ )ﯾﻦَ( אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٦‬ﻏﺎﻓﺮ‪٢٨/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﭼﺮא ﻛﻪ ﺧﺪא ﻛﺴﻰ ﺭא ﻛﻪ אﻓﺮאﻁﻛﺎﺭ ﺩﺭﻭﻏﺰﻥ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺪאﯾﺖ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ‪«.‬‬
‫‪ .٧‬ﺃﺭْﺩَی‪ ،‬ﯾُﺮْﺩﻱ‪ :‬ﻧﺎﺑﻮﺩ ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬ﻫﻼک ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬אﺯ ﭘﺎی ﺩﺭﺁﻭﺭﺩﻥ؛ ﻣُﺮْﺩِﯾَﺔٌ‪ :‬ﻧﺎﺑﻮﺩﮐﻨﻨﺪﻩ‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﺫאﺭﯾﺎﺕ‪٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﻛﺎﺭ]ﻫﺎ[‪«.‬‬
‫‪ .٩‬ﻣُﻔﺘﻲ‪ :‬ﻓﺘﻮא ﺩﻫﻨﺪﻩ‪.‬‬
‫‪ .١٠‬אﺳﺮאﺀ‪١٥/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﻣﺎ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻯ ﺑﺮ ﻧﯿﻨﮕﯿﺰﯾﻢ ﺑﻪ ﻋﺬאﺏ ﻧﻤﯽﭘﺮﺩאﺯﯾﻢ‪«.‬‬
‫‪ .١١‬אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﺘﻞّ אﻟﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺣﺮﻑ ﻋﻠّﮥ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﺣﺮﻑ ﺩﯾﮕﺮی ﻗﻠﺐ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻑ ﻋﻠّﻪ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺁﻥ ﻧﯿﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺰﻩ ﺑﺪﻝ ﻣﯽﺷﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑﺎﻉَ‪ ،‬ﯾَﺒﯿﻊُ← ﺑﺎﺋِﻊ ﻭ ﻗﺎﻡَ‪ ،‬ﯾَﻘُﻮﻡُ← ﻗﺎﺋِﻢ«‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻟﻔﻆ ﻭ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ אﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﻭﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »ﻓﺎﻃِﺮ« )ﭘﺪﯾﺪﺁﻭﺭﻧﺪﻩ( ﯾﺎ »ﻣُﺴﺮِﻑ« ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ אﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ »ﯾُﻔْﻄِـﺮُ« )ﭘﺪﯾـﺪ ﻣـﯽﺁﻭﺭﺩ( ﯾـﺎ‬
‫»ﯾُﺴْﺮِﻑُ« ﻭ ﺩﻗﯿﻘﺎً ﺑﻪ אﯾﻦ ﺩﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ‪ ،‬ﻣﻀﺎﺭﻉ ﮔﻔﺘﻪאﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻭﺯﻥ ﻭ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻀﺎﺭﻉِ )ﻣـﺸﺎﺑﻪِ( אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫‪١‬ـ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺻﻔﺘﯽ אﺳﺖ ﻛﻪ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﻭ ﺑﺮ ﻛﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿـﺰی ﻛـﻪ ﻓﻌﻠـﯽ אﺯ אﻭ ﺳـﺮﺯﺩﻩ אﺳـﺖ‬
‫ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻭ ﺑﺮ ﺻﻔﺎﺕ ﺣﺎﺩﺙ ﻭ ﮔﺬﺭא ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﺩ؛‪ ١٢‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧﺎﺻِﺮ )ﯾﺎﺭی ﻛﻨﻨﺪﻩ(«‪ .‬אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻣـﻀﺎﺭﻉ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﺷﻮﺩ‪ ١٣‬ﻭ ﺩﺭ ﻟﻔﻆ ﻭ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ אﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻭﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »ﺩאﺋِﺐ« ﯾﺎ »ﻣُﺠﺘَﻬِﺪ« ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺁﻥ‬
‫אﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ »ﯾَﺪْﺃﺏُ )ﻋﺎﺩﺕ ﺩאﺭﺩ(« ﯾﺎ »ﯾَﺠْﺘَﻬِﺪُ«‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﻛﺮ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩْ ﻭﺯﻥ »ﻓﺎﻋِﻞ« ﺭא ﻣﺒﻨﺎی ﻋﻤﻞ ﻗـﺮאﺭ ﻣـﯽﺩﻫـﯿﻢ ﻭ ﺣـﺮﻭﻑ‬
‫אﺻﻠﯽ ﺁﻥ ﺭא ﺩﺭ אﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻛَﺘَﺐَ← ﻛﺎﺗِﺐٌ«‪ .‬ﺩﺭ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣـﻀﺎﺭﻉ ﻣﻌﻠـﻮﻡ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮﻑ ﻣﻀﺎﺭﻋﺖ ﻣﯿﻢ ﻣﻀﻤﻮﻡ )ﻣُـ( ﻣﯽﮔﺬאﺭﯾﻢ؛ ﺁﻥﮔﺎﻩ ﺣﺮﻑ ﻣﺎ ﻗﺒﻞ ﺁﺧﺮ ﺁﻥ ﺭא ـ ﺩﺭ ﺻﻮﺭﺗﯽ ﻛـﻪ ﻣﻜـﺴﻮﺭ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ـ ﻣﻜﺴﻮﺭ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾُﻜْﺮِﻡُ← ﻣُﻜْﺮِﻡٌ« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ« ﻭ )ﯾَﺮْﺗَﯿِـﺐُ← ﯾَﺮْﺗَـﺎﺏُ← ﻣُﺮْﺗَـﺎﺏٌ( ﺩﺭ ﺑـﺎﺏ‬
‫‪١٤‬‬
‫»אﻓﺘﻌﺎﻝ«‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ )ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﮐﺮ((‬
‫ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧﺚ‪ :‬ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ‪» +‬ﺓ«؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾُﺆْﻣِﻦُ← ﻣُﺆْﻣِﻦٌ← ﻣُﺆْﻣِﻨَﺔٌ«‪.‬‬
‫ﻣﺜﻨﯽ )ﻣﺬﻛﺮ ﻭ ﻣﺆﻧﺚ(‪ :‬ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ‪» +‬אﻥِ« ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊ ﻭ »ﯾْﻦِ« ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮّ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺣﺎﻓِﻆٌ ﻭ ﺣﺎﻓِﻈَـﺔٌ←‬
‫ﺣﺎﻓِﻈﺎﻥِ ﻭ ﺣﺎﻓِﻈَﺘَﺎﻥِ )ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊ( ﻭ ﺣﺎﻓِﻈَﯿْﻦِ ﻭ ﺣﺎﻓِﻈَﺘَﯿْﻦِ )ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮ(«‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺬﻛﺮ‪ :‬ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ‪» +‬ﻭﻥَ« ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊ ﻭ »ﯾﻦَ« ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺷﺎﻛِﺮٌ← ﺷﺎﻛِﺮُﻭﻥَ )ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺭﻓﻊ( ﻭ ﺷﺎﻛِﺮِﯾﻦَ )ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮ(‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ‪ :‬ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ‪» +‬אﺕ«؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺻﺎﻟِﺢٌ← ﺻﺎﻟِﺤﺎﺕٌ«‪.‬‬
‫ﺩﺭ אﯾﻨﺠﺎ ﻻﺯﻡ אﺳﺖ ﺗﺄﻛﯿﺪ ﻛﻨﯿﻢ ﻛﻪ ﻧﻮﻥ ﻣﺜﻨّﯽ ﻫﻤﻮאﺭﻩ ﻣﻜﺴﻮﺭ ﻭ ﻧﻮﻥ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﻛّﺮ ﻫﻤﻮאﺭﻩ ﻣﻔﺘﻮﺡ אﺳـﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﻣُﻌَﻠﱢﻤﺎﻥِ ﻭ ﻣُﻌَﻠﱢﻤَﯿْﻦِ« ﻭ »ﻣُﻌَﻠّﻤﻮﻥَ ﻭ ﻣُﻌَﻠّﻤﯿﻦَ«‪.‬‬

‫‪ .١٢‬אﻓﺰﻭﺩﻥ ﻗﯿﺪ ﺣﺎﺩﺙ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﯾﻒ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ אﯾﻦ ﺩﻟﯿﻞ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒّﻬﻪ אﺯ אﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧـﺎﺭﺝ ﺷـﻮﺩ‪ .‬ﺩﺭ אﯾـﻦ ﺧـﺼﻮﺹ ﺩﺭ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒّﻬﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪאﯾﻢ‪ .‬אﯾﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺭא ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻔﺰאﯾﯿﻢ ﻛـﻪ ﻃﺒـﻖ ﺑﺮﺧـﯽ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ‪» ،‬ﻓـﺎﻃِﺮ«‪» ،‬ﺧـﺎﻟِﻖ« ﻭ ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ‬
‫אﺳﻤﻬﺎی ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﺻﻔﺎﺕ אﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺎﺗﯽ ﭘﺎﯾﺪאﺭﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪאﻭﻧﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ אﯾﺠﺎﺩ ﻭ ﺧﻠﻖ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١٣‬ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺗﻨﻬﺎ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﺘﺼﺮﻑ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗـﻮאﻥ אﺯ אﻓﻌـﺎﻝ ﺟﺎﻣـﺪی ﻫﻤﭽـﻮﻥ »ﻧِﻌْـﻢَ‪ ،‬ﺑِـﺌْﺲَ ﻭ‬
‫ﻋَﺴَﯽ« אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺁﻭﺭﺩ‪.‬‬
‫‪ .١٤‬אﮔﺮ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ אﻋﻼﻝ ﯾﺎ אﺩﻏﺎﻡ ﺭﺥ ﺩאﺩﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺁﻥ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ אﯾﻦ ﻋﻤﻞ אﻧﺠـﺎﻡ ﺷـﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺃﻋـﺎﻥَ‪ ،‬ﯾُﻌِـﯿﻦُ←‬
‫ﻣُﻌﯿﻦٌ‪ ،‬אِﻧْﻘﺎﺩَ‪ ،‬ﯾَﻨْﻘﺎﺩُ← ﻣُﻨﻘﺎﺩ ﻭ אِﺯْﺩَﻭَﺝَ‪ ،‬ﯾَﺰْﺩَﻭِﺝُ← ﻣُﺰْﺩَﻭِﺝ«‪ ،‬ﻭﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺩﻻﯾﻠﯽ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ ﻓﻌﻠـﯽ ﺧـﺎﺹ אﻋـﻼﻝ ﺭﺥ‬
‫ﻧﺪﻫﺪ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺁﻥ ﻧﯿﺰ אﺩﻏﺎﻡ ﻻﺯﻡ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺃﻋْﻮَﻝَ )ﺩאﺩ ﻭ ﻓﺮﯾﺎﺩ ﻛﺮﺩ(‪ ،‬ﯾُﻌْﻮِﻝُ← ﻣُﻌْﻮِﻝ«‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫אﮐﻨﻮﻥ ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ »ک ﺕ ﺏ« ﺩﺭ ﺣﺎﻻﺕ ﻣﺨﺘﻠﻒ אﻋﺮאﺑﯽ )ﺭﻓﻊ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟـﺮّ(‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮﺩ‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻋﺪﺩ‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ אﻋﺮאﺑﯽ‬

‫ﻛﺎﺗِﺒﻮﻥَ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒﺎﻥِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺐٌ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺭﻓﻊ‬
‫ﻛﺎﺗِﺒﺎﺕٌ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺘَﺎﻥِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺔٌ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻛﺎﺗِﺒِﯿﻦَ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﯿْﻦِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒﺎً‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬ ‫ﻧﺼﺐ‬

‫ﻛﺎﺗِﺒﺎﺕٍ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺘَﯿْﻦِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺔً‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻛﺎﺗِﺒﯿﻦَ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﯿْﻦِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺐٍ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺟﺮ‬
‫ﻛﺎﺗِﺒﺎﺕٍ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺘَﯿْﻦِ‬ ‫ﻛﺎﺗِﺒَﺔٍ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮאﺕ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﻌﺘﻞ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮאﺕ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺩﺭ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﻌﺘﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺯﯾﺮ אﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١‬ـ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﺖ ﺭﻓﻊ ﯾﺎ ﺟﺮّ ﻻﻡ אﻟﻔﻌﻞ אﺯ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﻌﺘﻞّ אﻟﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻭﻥ »אﻝ« ﻭ ﻏﯿﺮ ﻣﻀﺎﻑ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣـﺬﻑ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻫَﺎﺩِﻱ← ﻫﺎﺩٍ«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ ﺁﯾﺎﺕ ﻗﺮﺁﻥ ﮐﺮﯾﻢ ﻻﻡ אﻟﻔﻌـﻞ אﺯ אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ אﻓﻌـﺎﻝ ﻣﻌﺘـﻞّ‬
‫אﻟﻼﻣﯽ ﮐﻪ »אﻝ« ﺩאﺭﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﺬﻑ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬אَﻟْﻤُﻬْﺘَﺪِﻱ← אَﻟْﻤُﻬْﺘَﺪِ«‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺣﺮﻑ ﻋﻠّﮥ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﻌﺘﻞّ אﻟﻼﻡ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩی ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ אﻋﻼﻝ ﺭﺥ ﺩאﺩﻩ אﺳﺖ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺰﻩ ﺑـﺪﻝ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺑَﯿَﻊَ← ﺑَﺎﻉَ← ﺑَﺎﯾِﻊ← ﺑَﺎﺋِﻊ«؛ ﺣﺎﻝ ﺁﻧﮑﻪ ﺣﺮﻑ ﻋﻠّﮥ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﻌﺘﻞّ אﻟﻼﻡ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩی ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫אﻋﻼﻝ ﺻﻮﺭﺕ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ אﺳﺖ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺃَﯾِﺲَ« ﮐﻪ אﺳﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﺁﻥ ﻫﻤـﺎﻥ »ﺁﯾِـﺲ«‬
‫אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪٣‬ـ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺮﻑ ﻋﻠّﻪ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﻌﺘﻞّ אﻟﻌﯿﻦ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﺩﺭ אﺑﻮאﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ‪ ,‬אﻧﻔﻌﺎﻝ ﻭ אﻓﺘﻌﺎﻝ« ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ אﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ אﮔﺮ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺁﻥ אﻋﻼﻝ ﺭﺥ ﺩאﺩﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎﻥ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺩﺭ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺟﺎﺭی ﻣﯽﺷﻮﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾَﺴْﺘَﻌْﻮِﻥُ« ﮐﻪ ﺻﻮﺭﺕ אﻋﻼﻝ ﺷﺪۀ ﺁﻥ »ﯾَﺴْﺘَﻌِﯿﻦُ« אﺳـﺖ؛ אﺯ אﯾـﻦ ﺭﻭ אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ ﺁﻥ ﻧﯿـﺰ‬
‫»ﻣُﺴْﺘَﻌْﻮِﻥ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ »ﻣُﺴﺘَﻌِﯿﻦ« אﺳﺖ ﻭ »ﯾَﺤْﺘَﻮِﻝُ« ﮐﻪ ﺻﻮﺭﺕ אﻋﻼﻝ ﺷﺪۀ ﺁﻥ »ﯾَﺤْﺘَـﺎﻝُ« אﺳـﺖ؛ אﺯ אﯾـﻦ ﺭﻭ‬
‫אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺁﻥ ﻧﯿﺰ »ﻣُﺤْﺘَﻮِﻝ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ »ﻣُﺤﺘَﺎﻝ« אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫אﻗﺴﺎﻡ ﻣﺸﺘﻖ )‪(٢‬‬
‫אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫אﻟﻒ(‬
‫‪١‬ـ ﴿ﻭ ﻣَﻦ ﻛَﺎﻥَ ﻓَﻘِﯿﺮאً ﻓَﻠْﯿَﺄﻛُﻞْ ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ﴾‬
‫‪١٥‬‬

‫‪١٦‬‬
‫‪٢‬ـ ﴿ﻭَ ﻓَﺎﻛِﻬَﺔٍ ﻛَﺜِﯿﺮَﺓٍ * ﻟﱠﺎ ﻣَﻘْﻄُﻮﻋَﺔٍ ﻭَ ﻟَﺎ ﻣَﻤْﻨُﻮﻋَﺔٍ﴾‬
‫‪١٧‬‬
‫‪٣‬ـ ﴿ﻭَ אﻟﺴﱠﻤَﻮَאﺕُ ﻣَﻄْﻮِﯾّﺎﺕٌ ﺑِﯿَﻤِﯿﻨِﻪِ﴾‬
‫‪١٨‬‬
‫‪٤‬ـ ﺭَﺃﯾْﺘُﻬُﻤﺎ ﻣَﺼْﻠُﻮﺑَﯿْﻦِ ﻋَﻠَﯽ אﻟﻨﱠﺨْﻞِ‪.‬‬
‫‪١٩‬‬
‫‪٥‬ـ ﴿ﻭَ ﻗِﻔُﻮﻫُﻢْ ﺇﻧﱠﻬُﻢ ﻣَﺴْﺆُﻭﻟُﻮﻥَ﴾‬
‫ﺏ(‬
‫‪٢٠‬‬
‫‪١‬ـ ﴿ﺇِﻧﱢﻲ ﺃَﻧَﺎ ﺭَﺑﱡﻚَ ﻓَﺎﺧْﻠَﻊْ ﻧَﻌْﻠَﯿْﻚَ ﺇِﻧﱠﻚَ ﺑِﺎﻟْﻮאﺩِ אﻟْﻤُﻘَﺪﱠﺱِ ﻃُﻮًﻯ﴾‬
‫‪٢١‬‬
‫‪٢‬ـ ﴿ﻟَﺎ ﯾُﻘَﺎﺗِﻠُﻮﻧَﻜُﻢْ ﺟَﻤِﯿﻌﺎً ﺇﻟّﺎ ﻓِﻲ ﻗُﺮًی ﻣُﺤَﺼﱠﻨَﺔٍ﴾‬
‫‪٢٢‬‬
‫‪٣‬ـ ﴿ﻭَ ﻟَﻪُ אﻟْﺠَﻮَאﺭِ אﻟْﻤُﻨْﺸَﺂﺕُ ﻓِﻲ אﻟْﺒَﺤْﺮِ ﻛَﺎﻟْﺄﻋْﻼﻡِ﴾‬
‫‪ ٤‬ـ ﺭ َﺃ ﯾ ْ ﺖ ُ א ﻟ ْ ﻮ َ ﺭ َ ﻗ َ ﺘ َ ﯿ ْ ﻦ ِ ﻣ ُ ﻤ َ ﺰ ﱠ ﻗ َ ﺘ َ ﯿ ْ ﻦ ِ ‪.‬‬
‫‪٢٣‬‬
‫‪٥‬ـ ﴿ﻭَ ﺗَﺮَی אﻟْﻤُﺠْﺮِﻣِﯿﻦَ ﯾَﻮْﻣَﺌِﺬٍ ﻣُﻘَﺮﱠﻧﯿﻦَ ﻓِﻲ אﻟْﺄﺻْﻔَﺎﺩِ﴾‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫אﮔﺮ ﺩﺭ אﺳﻤﻬﺎی ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺩﻗﺖ ﻛﻨﯿﻢ ﺩﺭﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ« ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ‬
‫»ﻣﻔﻌﻮﻝ« ﺁﻣﺪﻩ ﻭ ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﮐّﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻭ ﻭﺯﻥ ﻭאﺣﺪی ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬אﯾـﻦﮔﻮﻧـﻪ אﺳـﻤﻬﺎ אﺳـﻢ‬
‫ﻣﻔﻌـﻮﻝ ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﺩ‪ .‬ﺣﺎﻝ אﮔﺮ ﺑﻪ אﺳﻤﻬﺎ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳـﺘﮥ »ﺏ« ﺗﻮﺟـﻪ ﮐﻨﯿـﺪ ﻣـﯽﺑﯿﻨﯿـﺪ ﮐـﻪ ﻭﺯﻥ ﻭ ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﯾﻜﺴﺎﻧﯽ ﻧﺪאﺭﻧﺪ ﻭ ﻫﻤﮥ ﺁﻧﻬﺎ אﺯ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻣﺠﻬﻮﻝ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪ .‬אﯾﻦﮔﻮﻧﻪ אﺳﻤﻬﺎ ﻧﯿﺰ אﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮﻝ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬אﻣّﺎ אﺯ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﻔﺎﺕ ﺣﺎﺩﺙ ﻭ ﺯﻭﺩﮔﺬﺭ ﺩﻻﻟﺖ‬
‫‪٢٤‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ אﻭّﻝ אﺯ ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ«‪» ،‬ﻣَﻌﺮﻭﻑ« ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ )ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﮐﺮ( אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ »ﻋَـﺮَﻑَ«‬
‫אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ »ﻣَﻘﻄُﻮﻋَﺔ« ﻭ »ﻣَﻤﻨُﻮﻋَﺔ« ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧﺚ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻗَﻄَـﻊَ« ﻭ »ﻣَﻨَـﻊَ« ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ‬

‫‪ .١٥‬ﻧﺴﺎﺀ‪٦/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺗﻬﯽﺩﺳﺖ אﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋُﺮﻑ ]אﺯ ﺁﻥ[ ﺑﺨﻮﺭﺩ‪«.‬‬
‫‪ .١٦‬ﻭאﻗﻌﻪ‪٣٢/‬ﻭ‪٣٣‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﻣﯿﻮﻩאﻯ ﻓﺮאﻭאﻥ * ﻧَﻪ ﺑﺮﯾﺪﻩ ﻭ ﻧَﻪ ﻣﻤﻨﻮﻉ‪«.‬‬
‫‪ .١٧‬ﺯﻣﺮ‪٦٧/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﺁﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﺩﺭﭘﯿﭽﯿﺪﻩ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ אﻭﺳﺖ‪«.‬‬
‫‪ .١٨‬ﻣَﺼﻠﻮﺏٌ‪ :‬ﺑﻪ ﺩאﺭ ﺁﻭﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪.‬‬
‫‪ .١٩‬ﺻﺎﻓﺎﺕ‪٢٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﺑﺎﺯﺩאﺷﺘﺸﺎﻥ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﻛﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺴﺌﻮﻝאﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ .٢٠‬ﻃﻪ‪١٢/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬אﯾﻦ ﻣﻨﻢ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﺗﻮ‪ .‬ﭘﺎیﭘﻮﺵ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺮﻭﻥ ﺁﻭﺭ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺩﺭ ﻭאﺩﻯ ﻣﻘﺪﺱ »ﻃُﻮَﻯ« ﻫﺴﺘﻰ‪«.‬‬
‫‪ . ٢١‬ﺣﺸﺮ‪١٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪]» :‬ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ[ ﺩﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻰ ﺟﺰ ﺩﺭ ﻗﺮﯾﻪﻫﺎﯾﻰ ﻛﻪ ﺩאﺭאﻯ אﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎﺕאﻧﺪ ‪ ...‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮאﻫﻨﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪«.‬‬
‫‪ .٢٢‬אﻟﺮﺣﻤﻦ‪٢٤/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ אﻭ ﺭאﺳﺖ ﺩﺭ ﺩﺭﯾﺎ ﺳﻔﯿﻨﻪﻫﺎﻯ ﺑﺎﺩﺑﺎﻥ ﺩאﺭِ ﺑﻠﻨﺪ ﻫﻤﭽﻮﻥ ﻛﻮﻫﻬﺎ‪«.‬‬
‫‪ .٢٣‬אﺑﺮאﻫﯿﻢ‪٤٩/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻭ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎﺭאﻥ ﺭא ﺩﺭ ﺁﻥ ﺭﻭﺯ ﻣﯽﺑﯿﻨﻰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺩﺭ ﺯﻧﺠﯿﺮﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ .٢٤‬אﻟﺒﺘﻪ ﺩﺭ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺻﻔﺎﺕ ﺩאﺋﻤﯽ ﻭ ﭘﺎﯾﺪאﺭ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻋَﻠِـﯽﱞ ﻣَﺤﻤـﻮﺩُ אﻟﺨُﻠـﻖِ ﻭ ﻣَﻤـﺪﻭ ُﺡ‬
‫אﻟﺴّﯿﺮَﺓِ‪ «.‬ﻛﻪ ﺩﺭ אﯾﻨﺠﺎ ﻭאژﻩﻫﺎی »ﻣَﺤﻤﻮﺩ« ﻭ »ﻣَﻤﺪﻭﺡ« ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒّﻬﻪ ﺗﻠّﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮﺩﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ »ﻣَﻄﻮِﯾّﺎﺕ« ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ »ﻃَﻮَی« אﺳﺖ‪ ٢٥.‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭼﻬـﺎﺭﻡ ﻭאژۀ »ﻣَـﺼﻠﻮﺑَﯿْﻦِ«‬
‫ﻣﺜﻨّﺎی ﻣﺬﻛﺮ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ »ﺻَﻠُﺐَ« אﺳﺖ‪ .‬ﻭ ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭘﻨﺠﻢ »ﻣَﺴْﺆُﻭﻟﻮﻥَ« ﺟﻤﻊ ﻣﺬﻛﺮ‬
‫אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ »ﺳَﺄﻝَ« אﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﻢ ﻋﺪﺩ )ﻣﻔﺮﺩ‪ ،‬ﻣﺜﻨﯽ ﻭ ﺟﻤﻊ( ﻭ ﺟﻨﺲ )ﻣﺬﻛﺮ ﻭ ﻣﺆﻧﺚ(‬
‫אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺩﻗﯿﻘﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮאﺭﺩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﺳﻤﻬﺎی ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮥ »ﺏ« ﻧﯿﺰ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻧﺎﻡ ﺩאﺭﺩ‪ ،‬אﻣّﺎ אﯾﻦ אﺳﻤﻬﺎ אﺯ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻣﺸﺘﻖ ﻧـﺸﺪﻩ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﮕﯽ אﺯ אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻧﺨﺴﺖ »ﻣﻘﺪّﺱ« ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﻛﺮ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ‬
‫»ﻕ ﺩ ﺱ« ﻭ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﺗﻔﻌﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ »ﻣُﺤَﺼﱠﻨَﺔ« ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧﺚ אﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮﻝ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﺡ‬
‫ﺹ ﻥ« ﻭ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺗﻔﻌﯿﻞ« ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ »ﻣُﻨﺸَﺂﺕ« ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻧﺚ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ »ﻥ‬
‫ﺵ ﺀ« ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﺇﻓﻌﺎﻝ« אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭼﻬﺎﺭﻡ » ﻣ ُ ﻤ َ ﺰ ﱠ ﻗ َ ﺘ َ ﯿ ْ ﻦ ِ« ﻣﺜﻨﺎی ﻣﺆﻧﺚ אﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮﻝ אﺯ ﺭﯾـﺸﮥ »ﻡ ﺯ ﻕ« ﺩﺭ‬
‫ﺑﺎﺏ »ﺗﻔﻌﯿﻞ« אﺳﺖ ﻭ ﺳﺮאﻧﺠﺎﻡ ﺩﺭ ﺁﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ »ﻣُﻘَﺮﱠﻧِﯿﻦَ« אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﺭﯾﺸﮥ »ﻕ ﺭ ﻥ« ﻭ ﺩﺭ ﺑـﺎﺏ »ﺗﻔﻌﯿـﻞ«‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫‪١‬ـ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺻﻔﺘﯽ ﺣﺎﺩﺙ ﻭ ﮔﺬﺭא אﺳﺖ ﻛﻪ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻣﺠﻬﻮﻝ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﻭ ﺑﺮ ﻛﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﻛـﻪ ﻓﻌﻠـﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﺁﻥ ﻭאﻗﻊ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ؛ ﻗﯿﺪ ﺣﺎﺩﺙ ﻭ ﮔﺬﺭא ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺩﺭ ﺗﻌﺮﯾﻒ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻗﺮאﺭ ﻣﯽﮔﯿﺮﺩ ﮐﻪ ﺻـﻔﺖ‬
‫ﻣﺸﺒﻬﻪ אﺯ ﺁﻥ ﺧﺎﺭﺝ ﺷﻮﺩ؛ ﺯﯾﺮא אﮔﺮ ﺑﺮ ﺛﺒﻮﺕ ﻭ ﺩﻭאﻡ ﻭ ﺻﻔﺎﺕ ﭘﺎﯾﺪאﺭ ﻭ ﺛﺎﺑﺖ ﺩﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ אﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣَﺤﻤﻮﺩُ אﻟﺨُﻠﻖِ« ﻭ »ﻣُﻬَﺬﱠﺏُ אﻟﻄﱠﺒﻊِ« ﮐﻪ ﺩﺭ אﯾﻨﺠﺎ ﻭאژﻩﻫﺎی »ﻣَﺤﻤﻮﺩ« ﻭ »ﻣُﻬَﺬﱠﺏ« ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒّﻬﻪ ﺗﻠﻘّﯽ ﻣﯽﮔﺮﺩﻧﺪ‪،‬‬
‫‪٢٦‬‬
‫ﻧﻪ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ‪.‬‬
‫‪٢‬ـ ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﻧﺨﺴﺖ )ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﻛﺮ( אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻭﺯﻥ »ﻣﻔﻌﻮﻝ« ﺭא ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮאﺭ ﻣـﯽﺩﻫـﯿﻢ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻧَﺼَﺮَ← ﻣَﻨﺼﻮﺭ )ﯾﺎﺭی ﺷﺪﻩ(«‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻏﯿﺮ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠـﺮﺩ אﺑﺘـﺪא‬
‫ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺭא ﻣﺠﻬﻮﻝ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺁﻥﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮﻑ ﻣﻀﺎﺭﻋﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻢ ﻣﻀﻤﻮﻡ )ﻣُـ( ﻣﯽﮔﺬאﺭﯾﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﯾُﻜْﺮِﻡُ←‬
‫ﯾُﻜْﺮَﻡُ← ﻣُﻜْﺮَﻡٌ«‪.‬‬

‫‪ .٢٥‬ﻣﻔﺮﺩ אﯾﻦ אﺳﻢ ﺩﺭ אﺻﻞ »ﻣَﻄْﻮُﻭﻱ« ﺑﻮﺩﻩ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺩﻟﯿﻞ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺩﻭ »ﻭאﻭ« ﻭ ﯾﮏ »ﯾﺎﺀ« ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫـﻢ ﻭ ﺳـﺎﻛﻦ ﺑـﻮﺩﻥ »ﻭאﻭ«‬
‫ﺩﻭﻡ אﯾﻦ ﺣﺮﻑ )ﻭאﻭ ﺩﻭﻡ(ﺑﻪ »ﯾﺎﺀ« ﺑﺪﻝ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻥﮔﺎﻩ ﺣﺮﻑ ﭘﯿﺶ אﺯ ﺁﻥ ﻛﺴﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺩﺭ »ﯾﺎﺀ« ﺩﻭﻡ אﺩﻏﺎﻡ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢٦‬אﺯ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﭼﻬﺎﺭ ﻭﺯﻥ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪١ :‬ـ ﻓَﻌﯿﻞ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻗَﺘﯿﻞ‪ ،‬ﺫَﺑﯿﺢ‪ ،‬ﺣَﺒﯿﺐ‪ ،‬ﺃﺳﯿﺮ‪ ،‬ﻛَﺤﯿـﻞ ﻭ ﻃَـﺮﯾﺢ« ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣَﻘﺘﻮﻝ‪ ،‬ﻣَﺬﺑﻮﺡ‪ ،‬ﻣَﺤﺒﻮﺏ‪ ،‬ﻣَﺄﺳﻮﺭ‪ ،‬ﻣَﻜﺤﻮﻝ ﻭ ﻣَﻄﺮﻭﺡ(‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽ אﺳﺖ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌﯿﻞ« ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ אﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی אﺳـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳَﻤﯿﻊ‪ ،‬ﻋَﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺭَﺣﯿﻢ‪ ،‬ﺷَﻬﯿﺪ ﻭ ﻗَﻌﯿﺪ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ »ﺳﺎﻣِﻊ‪ ،‬ﻋﺎﻟِﻢ‪ ،‬ﺭאﺣِﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻫِﺪ ﻭ ﻗﺎﻋِﺪ«؛ ‪٢‬ـ ﻓِﻌْﻞ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺫِﺑـﺢ‪،‬‬
‫ﻃِﺤﻦ ﻭ ﻃِﺮﺡ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣَﺬﺑﻮﺡ‪ ،‬ﻣَﻄﺤﻮﻥ ﻭ ﻣَﻄﺮﻭﺡ«؛ ‪٣‬ـ ﻓَﻌَﻞ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺟَﺰَﺭ‪ ،‬ﻋَﺪَﺩ‪ ،‬ﺳَﻠَﺐ ﻭ ﺟَﻠَﺐ« ﮐـﻪ ﯾﻌﻨـﯽ »ﻣﺠـﺰﻭﺭ )ﻛـﺸﺘﻪ ﻭ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻣَﻌﺪﻭﺩ‪ ،‬ﻣَﺴﻠﻮﺏ ﻭ ﻣَﺠﻠﻮﺏ(؛ ‪٤‬ـ ﻓُﻌْﻠَﺔ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺃﻛْﻠَﺔ‪ ،‬ﻏُﺮْﻓَﺔ‪ ،‬ﻣُﻀْﻐَﺔ ﻭ ﻃُﻌْﻤَﺔ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣَﺄﻛﻮﻝ‪ ،‬ﻣَﻐﺮﻭﻑ‪ ،‬ﻣَﻤﻀﻮﻍ ﻭ ﻣَﻄﻌﻮﻡ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎﻥ ﮔﻔﺘﻦ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻭﺯﻥ »ﻓِﻌْﻞ‪ ،‬ﻓَﻌَﻞ ﻭ ﻓُﻌْﻠَﺔ« ﻧﯿﺰ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ ﺩﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌﯿﻞ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ אﺳﺖ ـ ﺑﺮאی ﻣﺬﻛّﺮ ﻭ ﻣﺆﻧّﺚ ﯾﮑﺴﺎﻥ אﺳﺖ‪.‬‬
‫אﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ אﯾﻦ ﻣﺼﺪﺭ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮאﺭﺩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣـﯽﺭﻭﺩ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﻫـﺬא ﺿَـﺮْﺑُﻚَ ﻭ ﺃﻛْﻠُـﻚَ ﻭ ﻛِﺘﺎﺑَﺘُـﻚَ ﻭ ﻋِﻠْﻤُـﻚَ ﻭ‬
‫ﻋَﻤَﻠُﻚَ« ﮐﻪ ﯾﻌﻨﯽ »ﻣَﻀﺮﻭﺑُﻚَ ﻭ ﻣَﺄﻛﻮﻟُﻚَ ﻭ ﻣَﻜْﺘﻮﺑُﻚَ ﻭ ﻣَﻌْﻠﻮﻣُﻚَ ﻭ ﻣَﻌﻤﻮﻟُﻚَ«‪.‬‬
‫ﭘﺎﺭﻩאی אﺯ אﺳﻤﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻢ ﺑﺮאی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻭ ﻫﻢ ﺑﺮאی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣُﺤﺘﺎﺝ‪ ،‬ﻣُﺨﺘﺎﺭ‪ ،‬ﻣُﻌْﺘَﺪّ ﻭ‬
‫ﻣُﺤْﺘَﻞّ« ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟّﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺎﻕ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﻭ ﻗﺮאﺋﻦ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎی ﺁﻧﻬﺎ ﺭא ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺁﻭﺭﺩ‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ )ﺑﻪ ﺟﺰ ﺻﯿﻐﮥ אﻭّﻝ= ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﮐﺮ(‬
‫ﺷﯿﻮۀ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺩﻭﻡ ﺗﺎ ﺷﺸﻢ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺩﻗﯿﻘﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﻮۀ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ אﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﺟﺪﻭﻝ ﺯﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎﻥ ﺩאﺩﻩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﺟﺪﻭﻝ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮﻝ אﺯ ﻓﻌـﻞ »ﻧَـﺼَﺮَ« ﺩﺭ‬
‫ﺣﺎﻻﺕ ﻣﺨﺘﻠﻒ אﻋﺮאﺑﯽ )ﺭﻓﻊ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﻭ ﺟﺮّ ( אﺭאﺋﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮﺩ‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻋﺪﺩ‬
‫אﻋﺮאﺑﯽ‬

‫ﻣَﻨﺼﻮﺭﻭﻥَ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭאﻥِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭٌ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺭﻓﻊ‬
‫ﻣَﻨﺼﻮﺭאﺕٌ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺗﺎﻥِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺓٌ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣَﻨﺼﻮﺭِﯾﻦَ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﯾْﻦِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭאً‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬ ‫ﻧﺼﺐ‬

‫ﻣَﻨﺼﻮﺭאﺕٍ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺗَﯿْﻦِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺓً‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣَﻨﺼﻮﺭﯾﻦَ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﯾْﻦِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭٍ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺟﺮ‬
‫ﻣَﻨﺼﻮﺭאﺕٍ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺗَﯿْﻦِ‬ ‫ﻣَﻨﺼﻮﺭَﺓٍ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ‬
‫‪١‬ـ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﻭ ﺻﺮﻑ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﺁﻥ‬
‫אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺻﺮﻓﺎً אﺯ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﺘﻌﺪّی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁﻧﻜﻪ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﻭאﺳﻄﮥ ﺣﺮﻑ ﺟـﺮ ﺧﺎﺻّـﯽ ﻣﺘﻌـﺪی‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺻﻮﺭﺕ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮאﻥ אﺯ ﺁﻥ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺳﺎﺧﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺭَﻏِـﺐَ← ﺭَﻏِـﺐَ ﻓﯿـﻪِ← ﻣَﺮﻏـﻮﺏٌ‬
‫ﻓﯿﻪِ«؛ »ﻏَﻀِﺐَ← ﻏَﻀِﺐَ ﻋَﻠَﯿْﻪِ← ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿْﻪِ« ﻭ »ﺫَﻫَﺐَ← ﺫَﻫَﺐَ ﺑِﻪِ← ﻣَﺬﻫﻮﺏٌ ﺑِﻪِ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻥﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻛﻨﯿﺪ ﺣﺮﻭﻑ ﺟﺮّی ﻛﻪ אﻓﻌﺎﻝ ﻻﺯﻡ ﺭא ﻣﺘﻌﺪی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﯾﮑﺴﺎﻥ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫אﺳﺎﺱ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻻﺯﻡ »ﺭَﻏِﺐَ«‪» ،‬ﻏَﻀِﺐَ« ﻭ »ﺫَﻫَﺐَ« ﺑﻪ ﻭﺳﯿﻠﮥ ﺣﺮﻭﻑ ﺟﺮ »ﻓﻲ«‪» ،‬ﻋَﻠَﯽ« ﻭ »ﺑِـ« ﻣﺘﻌﺪی ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٢‬ـ ﺻﺮﻑ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﮐﻪ אﺯ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮאی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﺩﻭﻡ ﺗﺎ ﺷـﺸﻢ אﺳـﻢ ﻣﻔﻌـﻮﻝ ﻋﻼﺋﻤـﯽ ﺩאﻝّ ﺑـﺮ ﻋـﺪﺩ ﻭ ﺟـﻨﺲ ﺑـﻪ ﺻـﯿﻐﮥ אﻭّﻝ ﺁﻥ‬
‫ﻣﯽאﻓﺰאﯾﯿﻢ ﻭ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﯾﺮ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﯽﺁﯾﻨﺪ‪ .‬אﻣّﺎ אﯾﻦ ﻭﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺼﻮﺹ ﻣﻮאﺭﺩی אﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺭﯾـﺸﮥ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺪﻭﻥ ﻭאﺳﻄﮥ ﺣﺮﻑ ﺟﺮّ‪ ،‬ﺧﻮﺩ ﻣﺘﻌﺪی ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﻧﯿﺎﺯی ﺑﻪ ﻫﻤﺮאﻫﯽ ﺣﺮﻑ ﺟﺮّ ﻧﺪאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﺳـﺎﯾﺮ ﻣـﻮאﺭﺩ ﮐـﻪ‬
‫ﺭﯾﺸﮥ ﻓﻌﻠﯽ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺩﺭ אﺻﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻭאﺳﻄﮥ ﺣﺮﻑ ﺟﺮ ﻣﺘﻌﺪی ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﮥ ﺩﯾﮕـﺮی‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮﺩ؛ ﺑﻪ אﯾﻦ ﺻﻮﺭﺕ ﮐﻪ אﺑﺘﺪא ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﮐّﺮ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺭא אﺯ ﺭﯾﺸﮥ ﻓﻌﻠﯽ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﯽﺁﻭﺭﯾﻢ‪ ،‬ﺁﻥﮔﺎﻩ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮאﺕ ﺻﺮﻓﯽ ﻻﺯﻡ ﺭא ﺩﺭ אﺳﻤﻬﺎ ﯾﺎ ﺿﻤﺎﺋﺮی ﮐﻪ ﺑﻌﺪ אﺯ ﺣﺮﻑ ﺟﺮّ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ אﻋﻤﺎﻝ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭼﻮﻥ ﺩﺭ‬

‫‪8‬‬
‫ﻭאﻗﻊ אﯾﻦ אﺳﻤﻬﺎ ﯾﺎ ﺿﻤﺎﯾﺮ ﻧﺎﺋﺐ ﻓﺎﻋﻞ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﺩﺭ אﯾـﻦ ﻣـﻮאﺭﺩ ﻗﺎﻟـﺐ אﺻـﻠﯽ אﺳـﻢ‬
‫ﻣﻔﻌﻮﻝ‪ ،‬ﻣﺜﻨّﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻭ ﻣﺆﻧّﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮﺩ‪.‬‬
‫אﮐﻨﻮﻥ ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ אﺯ ﻓﻌﻞ »ﻏَﻀِﺐَ ﻋَﻠَﯿْﻪِ« ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫ﻋﺪﺩ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮﺩ‬
‫ﺟﻨﺲ‬

‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻬِﻢ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻬِﻤﺎ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻪِ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﻏﺎﺋﺐ‬
‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻬِﻦﱠ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻬِﻤﺎ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻬﺎ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻜُﻢ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻜُﻤﺎ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻚَ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻜُﻦﱠ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻜُﻤﺎ‬ ‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻚِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﻲﱠ‬ ‫ﻭﺣﺪﻩ‬

‫ﻣﺘﮑﻠﻢ‬
‫ﻣَﻐﻀﻮﺏٌ ﻋَﻠَﯿﻨﺎ‬ ‫ﻣﻊ אﻟﻐﯿﺮ‬

‫ﺗﻤﺮﯾﻦ‪١‬‬
‫אﻟﻒ( אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺴﺎﺯﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻭَﺟَﺪَ‪ ،‬ﻋَﺮَﻑَ‪ ،‬ﻣﺎﻝَ‪ ،‬ﺃﺣْﺴَﻦَ‪ ،‬ﺳَﺒﱠﺢَ‪ ،‬אِﺳْﺘَﻜْﺒَﺮَ‪ ،‬ﻛَﺎﺗَﺐَ‪ ،‬ﺗَﻨﺎﺻَﺮَ‪ ،‬אِﺭْﺗَﺰَﻕَ‪ ،‬ﺣﺎﻭَﺭَ‪ ،‬ﺗَﺮَﺻﱠﺪَ‬

‫ﺏ( אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﺒﺎﺭאﺕ ﺯﯾﺮ ﺭא ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪١‬ـ »ﺃﯾﱡﻬَﺎ אﻟﻨﱠﺎﺱُ ﻓِﻲ אﻹِﻧْﺴَﺎﻥِ ﻋَﺸْﺮُ ﺧِﺼَﺎﻝٍ ﯾُﻈْﻬِﺮُﻫَﺎ ﻟِﺴَﺎﻧُﻪُ‪ :‬ﺷَﺎﻫِﺪٌ ﯾُﺨْﺒِﺮُ ﻋَﻦِ אﻟﻀﱠﻤِﯿﺮِ‪ ،‬ﺣَﺎﻛِﻢٌ ﯾَﻔْﺼِﻞُ ﺑَﯿﻦَ אﻟْﺨِﻄَـﺎﺏِ‪ ،‬ﻭَ‬
‫ﻧَﺎﻃِﻖٌ ﯾُﺮَﺩﱡ ﺑِﻪِ אﻟْﺠَﻮَאﺏُ‪ ،‬ﻭَ ﺷَﺎﻓِﻊٌ ﯾُﺪْﺭَכُ ﺑِﻪِ אﻟْﺤَﺎﺟَﺔُ‪ ،‬ﻭَ ﻭَאﺻِﻒٌ ﯾُﻌْﺮَﻑُ ﺑِﻪِ אﻟْﺄَﺷْﯿﺎﺀُ‪ ،‬ﻭَ ﺃَﻣِﯿﺮٌ ﯾَﺄْﻣُﺮُ ﺑِﺎﻟْﺤَﺴَﻦِ‪ ،‬ﻭَ ﻭَאﻋِـﻆٌ ﯾَﻨْﻬَـﻰ‬
‫‪٢٧‬‬
‫ﻋَﻦِ אﻟْﻘَﺒِﯿﺢِ‪ ،‬ﻭَ ﻣُﻌِﺰﱞ ﺗُﺴَﻜﱠﻦُ ﺑِﻪِ א ْﻟﺄَﺣْﺰَאﻥُ‪ ،‬ﻭَ ﺣَﺎﺿِﺮٌ ﺗُﺠْﻠَﻰ ﺑِﻪِ אﻟﻀﱠﻐَﺎﺋِﻦُ‪ ،‬ﻭَ ﻣُﻮﻧِﻖٌ ﺗَﻠْﺘَﺬﱡ ﺑِﻪِ אﻟْﺄَﺳْﻤَﺎﻉُ‪«.‬‬
‫‪٢‬ـ ﻋَﻦِ אﻟﻨﱠﺒِﻲﱢ )ﺹ(‪» :‬ﺇِﻥﱠ ﻣِﻦْ ﺃَﺧْﻼﻕِ אﻟْﻤُﺆْﻣِﻨِﯿﻦَ ﯾَﺎ ﻋَﻠِﻲﱡ אﻟْﺤَﺎﺿِﺮُﻭﻥَ אﻟﺼﱠﻼﺓَ‪ ،‬ﻭَ אﻟْﻤُﺴَﺎﺭِﻋُﻮﻥَ ﺇِﻟَﻰ אﻟﺰﱠﻛَﺎﺓِ‪ ،‬ﻭَ אﻟْﻤُﻄْﻌِﻤُـﻮﻥَ‬
‫‪٢٨‬‬
‫אﻟْﻤِﺴْﻜِﯿﻦَ‪ ،‬אﻟْﻤَﺎﺳِﺤُﻮﻥَ ﺭَﺃﺱَ אﻟْﯿَﺘِﯿﻢِ‪ ،‬אﻟْﻤُﻄَﻬﱢﺮُﻭﻥَ ﺃَﻃْﻤَﺎﺭَﻫُ ْﻢ‪ ،‬אﻟْﻤُﺘﱠﺰِﺭُﻭﻥَ ﻋَﻠَﻰ ﺃَﻭْﺳَﺎﻃِﻬِﻢُ‪«.‬‬
‫‪٣‬ــ »ﻋَـﻦِ אﻟـﺼّﺎﺩِﻕِ )ﻉ(‪ :‬אﻟﺘﱠﺎﺋِـﺐُ ﻣِـﻦَ אﻟـﺬﱠﻧْﺐِ ﻛَﻤَـﻦْ ﻻ ﺫَﻧْـﺐَ ﻟَـﻪُ‪ ،‬ﻭَ אﻟْﻤُﻘِــﯿﻢُ ﻋَﻠَــﻰ אﻟـﺬﱠﻧْﺐِ ﻭَ ﻫُـﻮَ ﻣُـﺴْﺘَﻐْﻔِﺮٌ ﻣِﻨْـﻪُ‬
‫‪٢٩‬‬
‫ﻛَﺎﻟْﻤُﺴْﺘَﻬْﺰِﺉِ‪«.‬‬
‫‪٤‬ـ ﺇﻥﱠ אﻟﻨﱠﺎﺱَ ﻓِﻲ אﻟﺴﱡﻮﻕِ ﺑَﯿْﻦَ ﺑﺎﺋِﻊٍ ﻭَ ﻣُﺸْﺘَﺮٍ ﻭَ ﻣُﺘَﻔَﺮﱢﺝٍ‪.‬‬
‫‪٥‬ـ ﻭَ אﷲُ ﻫُﻮَ אﻟﻤُﻮَﻓﱢﻖُ אﻟﻤُﻌﯿﻦُ ﻋَﻠَﻰ ﺻِﺮאﻁِ אﻟﺤَﻖﱢ‪.‬‬

‫‪ .٢٧‬ﻛﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺝ‪،٢‬ﺹ‪ ،٢٣٢‬ﺑﺎﺏ אﻟﻤﺆﻣﻦ ﻭ ﻋﻼﻣﺎﺗﻪ ﻭ ﺻﻔﺎﺗﻪ‪.‬‬

‫‪ .٢٨‬ﻛﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺝ‪،٢‬ﺹ‪ ،٤٣٥‬ﺑﺎﺏ אﻟﺘﻮﺑﻪ‪.‬‬
‫‪ .٢٩‬ﻛﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺝ‪ ،٤‬ﺹ‪ ،١٩٠‬ﺑﺎﺏ ﻓﻲ ﺣﺞّ ﺁﺩﻡ‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫ﺝ( ﺟﺎﻫﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺭא ﺑﺎ אﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﺮﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫אﻟﻘﺎﺿُﻮﻥ‪ ،‬ﻣُﻔﯿﺪ‪ ،‬ﻣُﺴﺎﻓِﺮאً‪ ،‬ﻧﺎﺩِﻡ‪ ،‬ﻣُﻀِﺮّ‪ ،‬אﻟﻜﺎﺗِﺒﺎﺕ‬
‫אﻻِﺳْﺘِﺤﻤﺎﻡُ ﻋَﻘِﺐَ אﻷﻛْﻞِ ‪.....‬‬
‫ﺿَﻮْﺀُ אﻟﺸﱠﻤﺲِ‪ .....‬ﻣِﻦْ ﻭُﺟﻮﻩٍ ﻋِﺪﱠﺓٍ‪.‬‬
‫ﻣَﻦْ ﻧَﺪِﻡَ ﻣِﻦْ ﻋَﻤَﻠِﻪِ ﻓَﻬُﻮَ ‪.....‬‬
‫ﻦ אﻟﻨّﺎﺱِ‪.‬‬ ‫‪ .....‬ﻫُﻢُ אﻟﱠﺬﯾﻦَ ﯾَﻘْﻀﻮﻥَ ﺑَﯿْ َ‬
‫‪ .....‬ﻫُﻦﱠ אﻟﻨﱢﺴﺎﺀُ אﻟﻠﱠﺎﺋﻲ ﯾَﻜْﺘُﺒْﻦَ‪.‬‬
‫ﺭَﻛِﺒْﺖُ אﻟﺴﱠﻔﯿﻨَﺔَ ‪ .....‬ﺇﻟَﯽ ﻣِﺼْﺮَ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﯾﻦ‪٢‬‬
‫אﻟﻒ( ﺟﺪﻭﻝ ﺯﯾﺮ ﺭא ﮐﺎﻣﻞ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮﺩ‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻋﺪﺩ‬
‫אﻋﺮאﺑﯽ‬

‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﺻﺎﻧِﻊٌ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺭﻓﻊ‬
‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬ ‫ﻧﺼﺐ‬

‫ﻣُﺴﺮِﻋﺎﺕٍ‬ ‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣُﺴﺘَﻐﻔِﺮِﯾﻦَ‬ ‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬

‫ﺟﺮ‬
‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫‪.........‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﺏ( אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺑﺴﺎﺯﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺭَﺯَﻕَ‪ ،‬ﺻَﺎﺣَﺐَ‪ ،‬ﺻَﻐﱠﺮَ‪ ،‬אِﻧْﺘَﻈَﺮَ‪ ،‬אِﺳْﺘَﻨْﺼَﺮَ‪ ،‬ﺃﻛَﻞَ‬

‫ﺝ( ﺩﺭ ﺁﯾﺎﺕ ﻭ ﺭﻭאﯾﺎﺕ ﺯﯾﺮ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺭא ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪٣٠‬‬
‫‪١‬ـ ﴿ﯾَﺎ ﺃَﯾﱠﺘُﻬَﺎ אﻟﻨﱠﻔْﺲُ אﻟْﻤُﻄْﻤَﺌِﻨﱠﺔُ אﺭْﺟِﻌِﻲ ﺇِﻟَﻰ ﺭَﺑﱢﻚِ ﺭَאﺿِﯿَﺔً ﻣﱠﺮْﺿِﯿﱠﺔً﴾‬
‫‪٣١‬‬
‫‪٢‬ـ ﴿ﻓِﻲ ﺻُﺤُﻒٍ ﻣُﻜَﺮﱠﻣَﺔٍ ﻣﱠﺮْﻓُﻮﻋَﺔٍ ﻣُﻄَﻬﱠﺮَﺓٍ﴾‬
‫‪٣٢‬‬
‫‪٣‬ـ ﴿ﻭَ ﻛُﻞﱡ ﺻَﻐِﯿﺮٍ ﻭَ ﻛَﺒِﯿﺮٍ ﻣُﺴْﺘَﻄَﺮٌ﴾‬

‫‪ .٣٠‬ﻓﺠﺮ‪.٢٨/‬‬
‫‪ .٣١‬ﻋﺒﺲ‪١٣/‬ﻭ‪.١٤‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪٣٣‬‬
‫‪٤‬ـ ﴿אُﺭْﻛُﺾْ ﺑِﺮِﺟْﻠِﻚَ ﻫَﺬَא ﻣُﻐْﺘَﺴَﻞٌ ﺑَﺎﺭِﺩٌ ﻭَ ﺷَﺮَאﺏٌ﴾‬
‫‪٣٤‬‬
‫‪٥‬ـ ﻗَﺎﻝَ ﻋَﻠِﻲﱞ )ﻉ(‪» :‬ﻻ ﺣَﺪﱠ ﻋَﻠَﻰ ﻣَﺠْﻨُﻮﻥٍ ﺣَﺘﱠﻰ ﯾُﻔِﯿﻖَ‪«.‬‬
‫‪٣٥‬‬
‫‪٦‬ـ »ﺇﻥﱠ ﻣَﺎﺿِﻲَ ﯾَﻮْﻣِﻚَ ﻣُﻨﺘَﻘَﻞٌ‪ ،‬ﻭ ﺑﺎﻗِﯿَﻪُ ﻣُﺘَﻬﱠﻢٌ‪ ،‬ﻓَﺎﻏْﺘَﻨِﻢْ ﻭَﻗْﺘَﻚَ ﺑِﺎﻟﻌَﻤَﻞِ‪«.‬‬

‫ﺩ( ﺟﺎی ﺧﺎﻟﯽ ﺭא ﺑﺎ אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﺮ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣَﻤﺪﻭﺡٌ‪ ،‬ﻣَﺤﺘﻮﻡٌ‪ ،‬ﻣُﻜَﺮﱠﻣِﯿﻦَ‪ ،‬ﻣُﻤْﺘَﺤَﻦٌ‬
‫אﻟﻤَﻮْﺕُ ﺳَﺒﯿﻞٌ ‪ ..............‬ﻋَﻠَﯽ ﻛُﻞﱢ אﻟﻨّﺎﺱِ‪.‬‬
‫ﻟَﻦْ ﯾَﻜُﻮﻥَ אﻟﺠَﺒﺎﺑِﺮَﺓُ ‪ ..............‬ﺑَﯿْﻦَ אﻟﻨّﺎﺱِ‪.‬‬
‫ﺇﻥﱠ ﺻَﺪﯾﻘﻲ ‪ ..............‬ﺧُﻠﻘُﻪُ‪.‬‬
‫ﻫَﺬَא אﻟﺪﱠﺭْﺱُ ‪ ..............‬ﻓﻲ ﻛُﻠﱢﯿﱠﺘِﻨَﺎ‪.‬‬

‫ﻫـ( ﺟﺪﻭﻝ ﺯﯾﺮ ﺭא ﮐﺎﻣﻞ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻣﺜﻨﯽ‬ ‫ﻣﻔﺮﺩ‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻋﺪﺩ‬
‫אﻋﺮאﺏ‬

‫ﻣﺬﻛﺮ‬
‫ﺭﻓﻊ‬
‫ﻣَﻔﺘُﻮﺣَﺔٌ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣَﻠُﻮﻣِﯿﻦَ‬ ‫ﻣﺬﻛﺮ‬ ‫ﻧﺼﺐ‬

‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻣﺬﻛﺮ‬
‫ﺟﺮ‬
‫ﻣُﻮَﻓﱠﻘَﺘَﯿْﻦِ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ‬

‫ﻭ( אﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮﻝ ﺻﯿﻐﻪﻫﺎی ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺬﻛﺮ ﻭ ﻣﻔﺮﺩ ﻣﺆﻧﺚ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﺯﯾﺮ ﺭא ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺭَﻏِﺐَ )ﻋَﻨْﻪُ(‪ ،‬ﺭَﺟَﻊَ )ﺑِﻪِ(‪ ،‬ﺗَﻌَﺮﱠﺽَ )ﻟَﻪُ(‬

‫‪ .٣٢‬ﻗﻤﺮ‪.٥٣/‬‬
‫‪ .٣٣‬ﺹ‪.٤٢/‬‬
‫‪ .٣٤‬ﻣﻦ ﻻ ﯾﺤﻀﺮﻩ אﻟﻔﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺝ‪ ،٤‬ﺹ‪.٥١‬‬
‫‪ .٣٥‬ﻏﺮﺭ אﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﺹ‪.١٥١‬‬

‫‪11‬‬