‫ﺟﻠﺴﮥ ﺷﺎﻧﺰﺩﻫﻢ‬

‫אﺳﺘﺎﺩ ﻋﺒﺪאﻟﻬﺎﺩی ﻓﻘﻬﯽﺯאﺩﻩ‬

 ‫ﺑﺴﻢ אﷲ אﻟﺮﺣﻤﻦ אﻟﺮﺣﯿﻢ‬
‫ﺻﺮﻑ ﻋﺮﺑﯽ )‪(١‬‬
‫ﺟﻠﺴﮥ ﺷﺎﻧﺰﺩﻫﻢ‬
‫אﻧﻮאﻉ ﻓﻌﻞ אﺯ ﻟﺤﺎﻅ ﺗﻌﺪאﺩ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ‬
‫)ﺛﻼﺛﯽ ـ ﺭﺑﺎﻋﯽ( )ﻣﺠﺮّﺩ ـ ﻣﺰﯾﺪ(‬

‫אﻫﺪאﻑ ﺩﺭﺱ‬
‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪ 9‬אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ‪ ,‬ﺭﺑﺎﻋﯽ‪ ,‬ﻣﺠﺮّﺩ ﻭ ﻣﺰﯾﺪ؛‬
‫‪ 9‬ﻭﺯﻧﻬﺎی ﻣﺸﻬﻮﺭ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ؛‬
‫‪ 9‬ﻭﺯﻧﻬﺎی ﻣﺸﻬﻮﺭ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ؛‬
‫‪ 9‬ﻭﯾﮋﮔﯿﻬﺎی אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ ﺁﻧﻬﺎ‪.‬‬

‫ﺩﺭﺁﻣﺪ‬
‫ﺩﺭ ﭼﻨﺪ ﺩﺭﺱ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺎ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻻﺯﻡ ﻭ ﻣﺘﻌﺪی‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺘﻌﺪی ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻭ‬
‫ﻣﺠﻬﻮﻝ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺠﻬﻮﻝ ﮐﺮﺩﻥ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻭ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺩﯾﮕﺮی ﺩﺭ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﺭﺱ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی ﺟﺪﯾﺪی אﺯ ﻓﻌﻞ ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎی אﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪی ﺟﺪﯾﺪ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ ﻓﻌﻞ אﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻪ ﺣﺮﻓﯽ אﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﻬﺎﺭ ﺣﺮﻓﯽ‪ .‬אﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺣﺮﻑ אﺻﻠﯽ ﺩאﺭﻧﺪ»ﺛﻼﺛﯽ« ﻭ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎﺭ ﺣﺮﻑ אﺻﻠﯽ‬
‫ﺩאﺭﻧﺪ »ﺭﺑﺎﻋﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪאﻡ אﺯ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﺛﻼﺛﯽ ﻭ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻭ ﺑﺪﻭﻥ ﺣﺮﻑ ﺯאﺋﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ »ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ« ﻭ »ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮﺩ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻭ ﮔﺎﻩ ﻫﻤﺮאﻩ ﺑﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﺮﻑ ﺯאﺋﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ »ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ« ﻭ »ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺰﯾﺪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ‪ .‬ﺑﺮאی ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ‬
‫אﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﺩאﺭ ﻭ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺕ ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫אﻧﻮאﻉ ﻓﻌﻞ אﺯ ﻟﺤﺎﻅ ﺗﻌﺪאﺩ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ )‪(١‬‬
‫)ﺛﻼﺛﯽ ـ ﺭﺑﺎﻋﯽ( )ﻣﺠﺮّﺩ ـ ﻣﺰﯾﺪ(‬

‫ﻓﻌﻞ‬

‫ﺭﺑﺎﻋﯽ‬ ‫ﺛﻼﺛﯽ‬

‫ﻣﺰﯾﺪ‬ ‫ﻣﺠﺮﺩ‬ ‫ﻣﺰﯾﺪ‬ ‫ﻣﺠﺮﺩ‬

‫‪ ٣‬ﻭﺯﻥ‬ ‫‪ ١‬ﻭﺯﻥ‬ ‫‪ ١٢‬ﻭﺯﻥ‬ ‫‪ ٣‬ﻭﺯﻥ‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻓﻌﻞ ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ אﺯ ﻟﺤﺎﻅ ﺗﻌﺪאﺩ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺩﻭ ﺩﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ :‬ﺛﻼﺛﯽ ﻭ ﺭﺑـﺎﻋﯽ‪ .‬ﻓﻌـﻞ ﺛﻼﺛـﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻪ ﺣﺮﻑ אﺻﻠﯽ ﻭ ﻓﻌﻞ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭼﻬﺎﺭ ﺣﺮﻑ אﺻﻠﯽ אﺳﺖ‪ .‬ﺛﻼﺛﯽ ﻭ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻫـﺮ ﻛـﺪאﻡ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﺮّﺩ ﻭ ﻣﺰﯾﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻩאﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺮﺩ ﻓﻌﻠﯽ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ אﻭﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺎﺿﯽ ﺁﻥ ﺣﺮﻑ ﺯאﺋـﺪ ﻭﺟـﻮﺩ ﻧﺪאﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻭ‬
‫ﻣﺰﯾﺪ ﻓﻌﻠﯽ אﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ אﻭﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺎﺿﯽ ﺁﻥ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ ﺣـﺮﻭﻑ ﺩﯾﮕـﺮی ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﭼـﺸﻢ ﺑﺨـﻮﺭﺩ‪.‬‬
‫ﺣﺮﻭﻑ ﺯאﺋﺪ ﺑﺮאی אﻓﺎﺩۀ ﻣﻌﻨﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﺮﻭﻑ אﺻﻠﯽ אﻓﺰﻭﺩﻩ ﺷﺪﻩאﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ אﺩאﻣﻪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺧﺼﻮﺹ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺧﻮאﻫﯿﻢ‬
‫ﻛﺮﺩ‪.‬‬
‫אﻓﻌﺎﻝ ﻣﺎﺿﯽ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّﺩ ﻭ ﻣﺰﯾﺪ ﻭ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮّﺩ ﻭ ﻣﺰﯾﺪ ﻫﺮ ﻛﺪאﻡ ﻭﺯﻧﻬﺎی ﺧﺎﺻّﯽ ﺩאﺭﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗﻌـﺪאﺩ ﺁﻧﻬـﺎ‬
‫ﺭﻭیﻫﻢﺭﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﯽ ﻭ ﭘﻨﺞ ﻭﺯﻥ ﻣﯽﺭﺳﺪ‪ ١.‬אﺯ אﯾﻦ ﻣﯿﺎﻥ ﺳﻪ ﻭﺯﻥ )ﻓَﻌَﻞَ‪ ،‬ﻓَﻌِﻞَ ﻭ ﻓَﻌُﻞَ( ﺑﻪ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠـﺮﺩ אﺧﺘـﺼﺎﺹ‬
‫ﺩאﺭﺩ؛ ﺩﻭאﺯﺩﻩ ﻭﺯﻥ )ﺃَﻓْﻌَﻞَ‪ ،‬ﻓَﻌﱠﻞَ‪ ،‬ﻓَﺎﻋَﻞَ‪ ،‬אِﻧْﻔَﻌَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﺘَﻌَﻞَ‪ ،‬ﺗَﻔَﻌﱠﻞَ‪ ،‬ﺗَﻔَﺎﻋَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﻌَﻞﱠ‪ ،‬אِﺳْﺘَﻔْﻌَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﻌَﻮْﻋَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﻌَـﺎﻝﱠ ﻭ אِﻓْﻌَـﻮﱠﻝَ(؛ ﺑـﻪ‬
‫ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾﺪ ﯾﮏ ﻭﺯﻥ )ﻓَﻌْﻠَﻞَ( ﺑﻪ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﺳﻪ ﻭﺯﻥ )ﺗَﻔَﻌْﻠَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﻌَﻨْﻠَﻞَ‪ ،‬אِﻓْﻌَﻠَـﻞﱠ( ﺑـﻪ ﺭﺑـﺎﻋﯽ ﻣﺰﯾـﺪ‪ .‬אﯾـﻦ אﻭﺯאﻥ‪،‬‬
‫ﻭﺯﻧﻬﺎی אﺻﻠﯽ ﻓﻌﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ‪ ١٩‬ﻭﺯﻥ ﺑﺎﻟﻎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺩﺭﻭﺱ ﺭאﺟﻊ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻭ ﮔﻔﺘﮕـﻮ ﺧـﻮאﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﺮﺩ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ אﯾﻨﻬﺎ ﻫﻔﺖ ﻭﺯﻥ ﺑﻪ ﻣﻠﺤﻘﺎﺕ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮّﺩ ﻭ ﻧُﻪ ﻭﺯﻥ ﺑﻪ ﻣﻠﺤﻘﺎﺕ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺰﯾﺪ אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺭﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺩﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ ﭼﻨﺪאﻧﯽ ﻧﺪאﺭﻧﺪ ﻭ אﺯ ﺣﻮﺻﻠﮥ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺧﺎﺭﺝאﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺪאﻡ אﺯ ﺣﺎﻻﺕ ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻭ אﻣﺮ אﻓﻌﺎﻝ »ﺑﺎﺏ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻭ ﺁﻧﻬﺎ ﺭא ﺑﻪ ﻧـﺎﻡ ﻣـﺼﺪﺭﺷﺎﻥ‬
‫ﻣﯽﺧﻮאﻧﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺏ »ﺗﻔﻌﯿﻞ« )ﺩﺭ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺰﯾـﺪ(‪ ،‬ﯾـﺎ ﻣـﻀﺎﺭﻉ ﺑـﺎﺏ »ﻓَﻌْﻠَﻠَـﺔ« )ﺩﺭ אﻓﻌـﺎﻝ‬
‫ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺠﺮﺩ(‪ ،‬ﯾﺎ אﻣﺮ ﺑﺎﺏ »ﺗَﻔَﻌْﻠُﻞ« )ﺩﺭ ﺭﺑﺎﻋﯽ ﻣﺰﯾﺪ(‪ .‬אﻣﺎ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ אﺯ ﺁﻥ ﺭﻭ ﻛـﻪ ﻣـﺼﺎﺩﺭ ﺁﻧﻬـﺎ ﻗﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻭ ﺻﻮﺭﺗﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﺩאﺭﺩ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﻣﺎﺿﯽ ﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻮאﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧـﺎﻡ ﻣـﺼﺪﺭ ﺁﻧﻬـﺎ؛ ﻣـﺜﻼً ﺩﺭ‬
‫ﻣﻮﺭﺩ »ﻧَﺼَﺮَ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌَﻞَ ﯾَﻔْﻌُﻞُ« אﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ »ﺳَﻤِﻊَ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺩﺭ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌِﻞَ ﯾَﻔْﻌَﻞُ« אﺳﺖ ﻭ‬

‫‪3‬‬
‫ﻭﺯﻥ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﺭא ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﺑﺎﺏ ﺫﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎﺿﯽ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌْﻞ« ﺑﺮאی ﻓﻌـﻞ »ﻧَـﺼَﺮَ‪ ،‬ﯾَﻨْـﺼُﺮُ‪،‬‬
‫ﻧَﺼْﺮ«‪.‬‬

‫אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ‬

‫ﺑﻪ ﺟﺪﻭﻝ ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺼﺪﺭ‬ ‫אﻣﺮ‬ ‫ﻣﻀﺎﺭﻉ‬ ‫ﻣﺎﺿﯽ‬ ‫ﺑﺎﺏ‬

‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﻗُﻌُﻮﺩ‬ ‫אُﻓْﻌُﻞْ‪ :‬אُﻗْﻌُ ْﺪ‬ ‫ﯾَﻔْﻌُﻞُ‪ :‬ﯾَﻘْﻌُ ُﺪ‬ ‫ﻓَﻌَﻞَ‪ :‬ﻗَﻌَ َﺪ‬ ‫‪١‬‬
‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﺟُﻠُﻮﺱ‬ ‫אِﻓْﻌِﻞْ‪ :‬אِﺟﻠِﺲْ‬ ‫ﯾَﻔْﻌِﻞُ‪ :‬ﯾَﺠﻠِﺲُ‬ ‫ﻓَﻌَﻞَ‪ :‬ﺟَﻠَﺲَ‬ ‫‪٢‬‬ ‫ﻭﺯﻥ ‪١‬‬
‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﻣَﻨْﻊ‬ ‫אِﻓْﻌَﻞْ‪ :‬אِﻣْﻨَﻊْ‬ ‫ﯾَﻔْﻌَﻞُ‪ :‬ﯾَﻤْﻨَﻊُ‬ ‫ﻓَﻌَﻞَ‪ :‬ﻣَﻨَﻊَ‬ ‫‪٣‬‬
‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﺷُﺮْﺏ‬ ‫אِﻓْﻌَﻞْ‪ :‬אِﺷْﺮَﺏْ‬ ‫ﯾَﻔْﻌَﻞُ‪ :‬ﯾَﺸْﺮَﺏُ‬ ‫ﻓَﻌِﻞَ‪ :‬ﺷَﺮِﺏَ‬ ‫‪٤‬‬
‫ﻭﺯﻥ ‪٢‬‬
‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﺣِﺴَﺎﺏ )ﺣُﺴْﺒَﺎﻥ(‬ ‫אِﻓْﻌِﻞْ‪ :‬אِﺣْﺴِﺐْ‬ ‫ﯾَﻔْﻌِﻞُ‪ :‬ﯾَﺤْﺴِﺐُ‬ ‫ﻓَﻌِﻞَ‪ :‬ﺣَﺴِﺐَ‬ ‫‪٥‬‬
‫ﺳﻤﺎﻋﯽ‪ :‬ﻋِﻈَﻢ )ﻋَﻈَﺎﻣَﺔ(‬ ‫אُﻓْﻌُﻞْ‪ :‬אُﻋْﻈُﻢْ‬ ‫ﯾَﻔْﻌُﻞُ‪ :‬ﯾَﻌْﻈُﻢُ‬ ‫ﻓَﻌُﻞَ‪ :‬ﻋَﻈُﻢَ‬ ‫‪٦‬‬ ‫ﻭﺯﻥ ‪٣‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﭼﻨﺎﻥﻛﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ אﺯ ﻣﯿﺎﻥ ‪ ١٩‬ﻭﺯﻥ אﺻﻠﯽِ אﻓﻌﺎﻝ ﻣﺎﺿﯽ ‪ ٣‬ﻭﺯﻥ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠـﺮﺩ אﺳـﺖ‪ .‬אﯾـﻦ ﺳـﻪ ﻭﺯﻥ‬
‫ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪» :‬ﻓَﻌَﻞَ‪ ،‬ﻓَﻌِﻞَ ﻭ ﻓَﻌُﻞَ«‪ .‬ﻭﺯﻥ אﻭﻝ ﯾﻌﻨﯽ »ﻓَﻌَﻞَ« ﻣﯽﺗﻮאﻧﺪ ﺳﻪ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ )ﯾَﻔْﻌُﻞُ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌِـﻞُ ﻭ ﯾَﻔْﻌَـﻞُ(‬
‫ﺩאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺭﻭیﻫﻢﺭﻓﺘﻪ ﺳﻪ ﺑﺎﺏ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﻣﯽﺁﯾﺪ‪» :‬ﻓَﻌَﻞَ ﯾَﻔْﻌُﻞُ«‪» ،‬ﻓَﻌَﻞَ ﯾَﻔْﻌِﻞُ« ﻭ »ﻓَﻌَـﻞَ ﯾَﻔْﻌَـﻞُ«‪ .‬ﻭﺯﻥ ﺩﻭﻡ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ »ﻓَﻌِﻞَ« ﺩﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﻭ ﺩﻭ ﺑﺎﺏ ﺩאﺭﺩ‪» :‬ﻓَﻌِﻞَ ﯾَﻔْﻌَﻞُ« ﻭ »ﻓَﻌِﻞَ ﯾَﻔْﻌِﻞُ« ﻭ ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ ﻭﺯﻥ ﺳﻮﻡ ﯾﮏ ﻣـﻀﺎﺭﻉ‬
‫ﻭ ﯾﮏ ﺑﺎﺏ ﺩאﺭﺩ‪» :‬ﻓَﻌُﻞَ ﯾَﻔْﻌُﻞُ«؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّﺩ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺷﺶ ﺑﺎﺏ ﺩאﺭﺩ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎﻥ ﺫﻛﺮ אﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺪﺭ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺳـﻤﺎﻋﯽ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ אﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺩאﻧـﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻋﻠـﻢ ﺻـﺮﻑ ﻗﻮאﻋـﺪی‬
‫ﻭﺿﻊ ﻛﺮﺩﻩאﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻢ ﻭ ﺑﯿﺶ ﺑﺮאی ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺁﯾﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻌﺪی אﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮאﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪١‬‬
‫אﻟﻒ( אﻭﻟﯿﻦ ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻭ אﻣﺮ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺯﯾﺮ ﺭא ﺑﺴﺎﺯﯾﺪ‪.‬‬
‫»ﻧَﺼْﺮ« )ﯾﺎﺭی ﮐﺮﺩﻥ( אﺯ ﺑﺎﺏ אﻭﻝ‪:‬‬
‫»ﺿَﺮْﺏ« )ﺯﺩﻥ( אﺯ ﺑﺎﺏ ﺩﻭﻡ‪:‬‬
‫»ﺭُﻛﻮﻉ« )ﺧﻢ ﺷﺪﻥ( אﺯ ﺑﺎﺏ ﺳﻮﻡ‪:‬‬
‫»ﻓَﻬْﻢ« אﺯ ﺑﺎﺏ ﭼﻬﺎﺭﻡ‪:‬‬
‫»ﺣِﺴْﺒﺎﻥ« )ﮔﻤﺎﻥ ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﺁﻭﺭﺩﻥ( אﺯ ﺑﺎﺏ ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫»ﻛَﺮَﻡ« )ﺑﺨﺸﺶ( אﺯ ﺑﺎﺏ ﺷﺸﻢ‪:‬‬
‫ﺏ( ﺷﻤﺎﺭۀ אﺑﻮאﺏ ﺯﯾﺮ ﺭא ﻣﻌﯿﻦ ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺟَﺎﺀَ‪ ،‬ﯾَﺠِﻲﺀُ‪:‬‬
‫ﺳَﺄَﻝَ‪ ،‬ﯾَﺴﺄَﻝُ‪:‬‬

‫‪4‬‬
 ‫ﺣَﻠُﻢَ‪ ،‬ﯾَﺤْﻠُﻢُ‪:‬‬
‫ﻋَﻠِﻢَ‪ ،‬ﯾَﻌْﻠَﻢُ‪:‬‬
‫ﻣَﺮّ‪ َ،‬ﯾَﻤُﺮﱡ‪:‬‬

‫ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّﺩ‬

‫ﻫﺮ ﮐﺪאﻡ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻣﺼﺪﺭی ﺩאﺭﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻧﻬﺎ אﻫﻤﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪאی ﺩאﺭﺩ‪ .‬אﻟﺒﺘـﻪ אﯾـﻦ ﻣـﺼﺎﺩﺭ‬
‫ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎﻩ אﺗﻔﺎﻕ ﻣﯽאﻓﺘﺪ ﻋﻠﯽﺭﻏﻢ ﺁﻧﻜﻪ ﻭﺯﻥ ﻣﺎﺿﯽ ﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﭼﻨﺪ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﯾﮑﺴﺎﻥ אﺳﺖ‬
‫ﻭﺯﻥ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﯾﮑﺴﺎﻥ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻭﺯﻥ ﻣﺎﺿﯽ ﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ אﻓﻌﺎﻝ »ﺿَﺮَﺏَ‪ ،‬ﯾَـﻀْﺮِﺏُ« ﻭ »ﻫَﻠَـﻚ‪ ،‬ﯾَﻬْﻠِـﻚُ« ﯾﮑـﯽ‬
‫אﺳﺖ‪ ،‬אﻣﺎ ﻣﺼﺪﺭ ﻓﻌﻞ אﻭﻝ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« אﺳﺘﻌﻤﺎﻝ ﺷﺪﻩ )ﺿَﺮْﺏ( ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﻓﻌﻞ ﺩﻭﻡ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌﺎﻝ« ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ‬
‫אﺳﺖ )ﻫَﻼכ(‪.‬‬
‫ﺣﺎﻝ ﺳﺆאﻝ אﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﯾﺎ ﺑﺮאی ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﻪ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺮאﺟﻌـﻪ‬
‫ﮐﺮﺩ ﯾﺎ ﺭאﻩ ﺩﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﺮאی ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ؟‬
‫ﺑﺮאی ﭘﯽ ﺑﺮﺩﻥ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ אﯾﻦ ﺳﺆאﻝ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻭ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺕ ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫ﺏ(‬
‫‪ .١‬ﻓَﻬِﻢَ אﻟﻤَﺴﺄﻟَﺔَ ﻓَﻬْﻤَﺎً ﺩَﻗِﯿﻘﺎً‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺧَﻀِﺮَ אﻟﺰﱠﺭﻉُ ﺧُﻀْﺮَﺓً‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﯾَﺒِﺲَ אﻟﻨﱠﺒﺎﺕُ ﯾُﺒُﻮﺳَﺔً‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﺻَﻌِﺪَ ﺃﺣﻤَﺪُ ﺻُﻌُﻮﺩאً‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﻓَﺮِﺡَ אﻟﺼﱠﺒِﻲﱡ ﻓَﺮَﺣﺎً‪.‬‬
‫ﺝ(‬
‫‪ .١‬ﻣَﻠُﺢَ← ﻣَﻠِﯿﺢ ← ﻣَﻠَﺎﺣَﺔ‬
‫‪٣‬‬
‫‪ .٢‬ﺳَﻬُﻞَ ← ﺳَﻬْﻞ ← ﺳُﻬُﻮﻟَﺔ‬
‫אﻟﻒ(‬
‫‪ .١‬ﺻﺎﻍَ אﻟﺼّﺎﺋِﻎُ אﻟْﺤُﻠِﻲﱠ ﺻِﯿﺎﻏَﺔً ﺟَﻤﯿﻠَﺔً‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪﴿ .٢‬ﺇﻧﱠﺎ ﻓَﺘَﺤْﻨَﺎ ﻟَﻚَ ﻓَﺘْﺤَﺎً ﻣُﺒِﯿﻨﺎً﴾‬
‫‪ .٣‬ﺻَﺮَﺥَ ﺻُﺮَאﺥَ אﻟﻤُﺴﺘَﺼْﺮِﺧِﯿﻦَ‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﺻَﺎﻡَ אﻟﺸﱠﻬْﺮَ ﺻَﻮْﻣَﺎً )ﺻِﯿﺎﻣﺎً(‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﻧَﻔَﺮَ ﻣِﻦ ﻃَﺮِﯾﻖِ אﻟﺤَﻖﱢ ﻧِﻔَﺎﺭאً‪.‬‬
‫‪ .٦‬ﻗَﺪ ﺟَﺎﻝَ ﻓِﻲ ﺃﻣﺮِﻩِ ﺟَﻮَﻟَﺎﻧﺎً‪.‬‬
‫‪ .٧‬ﺭَﻋَﻒَ ﺃﻧْﻔُﻪُ ﺭُﻋَﺎﻓَﺎً‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﺭَﺣَﻠَﺖِ אﻟﺮﱠאﺣِﻠَﺔُ ﺭَﺣِﯿﻼً‪.‬‬
‫‪ .٩‬ﺧَﻀَﻊَ ﺃﻣﺎﻡَ אﻷﻣِﯿﺮِ ﺧُﻀُﻮﻋﺎً‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ« ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَـﻞَ« ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧـﮥ אﻭﻝ ﻭ‬
‫ﺩﻭﻡ ﻓﻌﻠﻬﺎی »ﺻَﺎﻍَ« ﻭ »ﻓَﺘَﺤْﻨَﺎ« ﻣﺘﻌﺪّیאﻧﺪ‪» .‬ﺻﺎﻍَ« ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺷﻐﻞ ﻭ ﺣﺮﻓـﻪ ﺩﻻﻟـﺖ ﺩאﺭﺩ ﻭ ﻣـﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ‬
‫»ﻓِﻌَﺎﻟَﺔ« )ﺻِﯿﺎﻏَﺔ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ ،‬אﻣﺎ »ﻓَﺘَﺢَ« ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺷﻐﻞ ﻭ ﺣﺮﻓﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْـﻞ« )ﻓَـﺘْﺢ( ﺁﻣـﺪﻩ‬
‫אﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﻠﻬﺎی ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﻌﺪی אﺯ ﻫﻤﯿﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻻﺯﻡאﻧﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳـﻮﻡ »ﺻَـﺮَﺥَ« ﺑـﺮ ﻓﺮﯾـﺎﺩ ﺯﺩﻥ‬
‫ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌَﺎﻝ« )ﺻُﺮَאﺥ( אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﻓﻌﻞ »ﺻَـﺎﻡَ« ﻣﻌﺘـﻞ אﻟﻌـﯿﻦ אﺳـﺖ ﻭ‬
‫ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« )ﺻَﻮْﻣَﺎً( ﯾﺎ »ﻓِﻌَﺎﻝ« )ﺻِﯿﺎﻣﺎً( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭘﻨﺠﻢ ﻓﻌﻞ »ﻧَﻔَـﺮَ« ﺑـﺮ ﺳـﺮﺑﺎﺯ ﺯﺩﻥ ﻭ‬
‫אﻣﺘﻨﺎﻉ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓِﻌَﺎﻝ« )ﻧِﻔَﺎﺭ( אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺷﺸﻢ ﻓﻌﻞ »ﺟَﺎﻝَ« ﺑﺮ ﻧـﻮﻋﯽ אﻧﺘﻘـﺎﻝ ﻭ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﺩ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﻠَﺎﻥ« )ﺟَﻮَﻟَﺎﻥ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻓﻌـﻞ »ﺭَﻋَـﻒَ« ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻤﺎﺭی אﺳﺖ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌَﺎﻝ« )ﺭُﻋَﺎﻑ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻫﺸﺘﻢ ﻓﻌﻞ »ﺭَﺣَﻠَـﺖْ« ﺑـﺮ ﺳـﯿﺮ ﻭ‬

‫‪5‬‬
‫ﮔﺮﺩﺵ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﯿﻞ« )ﺭَﺣِﯿـﻞ( ﺁﻣـﺪﻩ אﺳـﺖ‪ .‬ﻭ ﺳـﺮאﻧﺠﺎﻡ ﺩﺭ ﺁﺧـﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻓﻌـﻞ‬
‫»ﺧَﻀَﻊَ« ﻻﺯﻡ אﺳﺖ ﻭ ﺑﺮ ﻫﯿﭻﻛﺪאﻡ אﺯ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻮﻕ ﺩﻻﻟﺖ ﻧﺪאﺭﺩ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻝ« )ﺧُﻀُﻮﻉ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺎﺿﯽ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮥ »ﺏ« ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﻞَ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻧﺨﺴﺖ »ﻓَﻬِﻢَ«‬
‫ﻣﺘﻌﺪّی אﺳﺖ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« )ﻓَﻬْﻢ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ »ﺧَﻀِﺮَ« ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺭﻧﮓ ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﺩ ﻭ‬
‫ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌْﻠَﺔ« )ﺧُﻀْﺮَﺓ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻮﻡ »ﯾَـﺒِﺲَ« ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﺣﺎﻟـﺖ ﻭ ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﺛﺎﺑـﺖ אﺳـﺖ ﻭ‬
‫ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻟَﺔ« )ﯾﺒُﻮﺳَﺔ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﭼﻬﺎﺭﻡ »ﺻَﻌِﺪَ« ﺑﺮ ﺑﺎﻻ ﺭﻓﺘﻦ ﻭ ﺻﻌﻮﺩ ﺩﻻﻟـﺖ ﺩאﺭﺩ ﮐـﻪ‬
‫ﺁﻥ ﺭא ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺑﺎ ﯾﻜﯽ אﺯ ﺣﻮאﺱ ﺩﺭک ﻛﺮﺩ‪ ٤‬ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻝ« )ﺻُﻌُﻮﺩ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﻭ ﺩﺭ ﺁﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫ﻓﻌﻞ »ﻓَﺮِﺡَ« ﻻﺯﻡ אﺳﺖ ﻭ ﺑﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ ﺑﺎﻻ ﺩﻻﻟﺖ ﻧﺪאﺭﺩ ﻭ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﻞ« )ﻓَﺮَﺡ( ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺿﯽ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮥ »ﺝ« ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌُﻞَ« ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧـﮥ אﻭﻝ ﺻـﻔﺖ ﻣـﺸﺒﻬﮥ‬
‫ﻓﻌﻞ »ﻣَﻠُﺢَ« ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﯿﻞ« )ﻣَﻠِﯿﺢ( אﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﺎﻟَﺔ« )ﻣَﻠَﺎﺣَﺔ( ﺁﻣـﺪﻩ אﺳـﺖ ﻭ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧـﮥ‬
‫ﺩﻭﻡ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﮥ ﻓﻌﻞ »ﺳَﻬُﻞَ« ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« )ﺳَﻬْﻞ( אﺳﺖ ﻭ ﻣـﺼﺪﺭ ﺁﻥ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻟَـﺔ« )ﺳُـﻬُﻮﻟَﺔ( ﺁﻣـﺪﻩ‬
‫אﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻭﺯﻥ אﯾﻦ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺩﺭ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮאﺭﺩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﯿﻨﺎً ﺗﮑـﺮאﺭ ﻣـﯽﺷـﻮﺩ ﻭ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻣـﯽﺗﻮאﻧـﺪ ﻣﺒﻨـﺎی ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﻭﺯﻥ ﻣـﺼﺪﺭ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺩﯾﮕﺮ ﻗﺮאﺭ ﮔﯿﺮﺩ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ـ ﭼﻨﺎﻥﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ـ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻭﺟﻮﺩ אﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎﺕ ﻣﺘﻌﺪﺩ אﺳﺎﺳﺎً ﻧﻤﯽﺗـﻮאﻥ ﻣـﺼﺎﺩﺭ‬
‫אﻭﺯאﻥ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺭא ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺩאﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺩאﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻥ ﻋﺰﯾﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺩאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﮐﺮﺩﻥ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﻣﻮאﺭﺩ ﻓﻮﻕ ﺩﺭ ﻣﺮאﺣﻞ אﻭﻟﯿﮥ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ‬
‫ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ ﭼﻨﺪאﻥ ﺭאﻩﮔﺸﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﻤﺎﺭﺳﺖ ﺯﯾﺎﺩ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻣﻮאﺭﺩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺭא ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑـﺴﭙﺎﺭﻧﺪ‬
‫ﻭ אﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﻗﺮאﺋﺖ ﻣﺘﻮﻥ ﻋﺮﺑﯽ ﻭ ﺣﻞ ﺗﻤﺮﯾﻨﺎﺕ ﻋﻠﻢ ﺻﺮﻑ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ .٢‬ﻣﺼﺪﺭ ﮐﺪאﻡ ﯾﮏ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ .٣‬ﺭَﻛَﻊَ ← ﺭُﻛُﻮﻉ‪.‬‬ ‫‪ .١‬ﺻَﻬَﻞَ ← ﺻَﻬِﯿﻞ )ﺷﯿﻬﻪ ﮐﺸﯿﺪﻥ(‬
‫‪ .٤‬ﺳَﻤِﺮَ← ﺳَﻤَﺮאﻥ )ﮔﻨﺪﻡﮔﻮﻥ ﺑﻮﺩﻥ(‬ ‫‪ .٢‬ﻃَﻮَﻑَ ← ﻃَﻮَﻓَﺎﻥ‬
‫‪ .٢‬ﻣﺼﺪﺭ אﻓﻌﺎﻝ »ﺷَﺮُﻑَ‪ ،‬ﯾَﺸْﺮُﻑُ« ﻭ »ﺿَﺎﻉَ‪ ،‬ﯾَﻀِﯿﻊُ« ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻛﺪאﻡ אﺳﺖ؟‬
‫ﺝ( ﺷَﺮَאﻓَﺔ ـ ﺿَﯿﺎﻋَﺔ‬ ‫אﻟﻒ( ﺷَﺮِﯾﻒ ـ ﺿَﯿﺎﻋَﺔ‬
‫ﺩ( ﺷَﺮَאﻓَﺔ ـ ﺿِﯿَﺎﻉ‬ ‫ﺏ( ﺷَﺮَﻓﺎﻥ ـ ﺿِﯿَﺎﻉ‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫ﻭﺯﻥ ﻣﺼﺪﺭ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّﺩ אﮔﺮ ﭼﻪ ﺳﻤﺎﻋﯽ אﺳﺖ‪ ،‬אﻣﺎ ﻗﻮאﻋﺪی ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗـﻮאﻥ ﻭﺯﻥ ﻣـﺼﺪﺭ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺭא ﺑﺪﻭﻥ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺣﺪﺱ ﺯﺩ ﻭ ﺗﺎ ﺣﺪﻭﺩ ﺯﯾﺎﺩی ﺁﻧﻬـﺎ ﺭא ﺗـﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﺩאﺩ‪ .‬אﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ אﺳﺖ ﺩﺭ ﻣﻮאﺭﺩی אﯾﻦ ﺣﺪﺱ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ אﯾﻦ ﻗﻮאﻋﺪ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪:‬‬
‫אﻟﻒ( ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﻞَ«‬
‫‪١‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﺘﻌﺪّی ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﺮ ﺷﻐﻞ ﻭ ﺣﺮﻓﻪ ﺩﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓِﻌَﺎﻟَﺔ« ﻣﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺯَﺭَﻉَ‬
‫)ﺯِﺭَאﻋَﺔ(‪ ،‬ﺗَﺠَﺮَ )ﺗِﺠَﺎﺭَﺓ(؛‬

‫‪6‬‬
 ‫‪٢‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺘﻌﺪّی ﺑﺮ ﺷﻐﻞ ﻭ ﺣﺮﻓﻪ ﺩﻻﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« ﻣﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﻓَـﺘَﺢَ )ﻓَـﺘْﺢ(‪،‬‬
‫ﺃﺧَﺬَ )ﺃﺧْﺬ(‪ ،‬ﺿَﺮَﺏَ )ﺿَﺮْﺏ(؛‬
‫‪٣‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﻻﺯﻡ ﺑﺎﺷﺪ ﻭ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ אﻇﻬﺎﺭ ﺻﺪא ﻭ ﺑﺎﻧﮓ ﺯﺩﻥ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌَﺎﻝ« ﯾﺎ‬
‫»ﻓَﻌِﯿﻞ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺻَﺮَﺥَ )ﺻُﺮَאﺥ( )ﻓﺮﯾﺎﺩ ﺯﺩﻥ(‪ ،‬ﻋَﻮَی )ﻋُﻮَאﺀ( )ﺯﻭﺯﻩ ﮐﺸﯿﺪﻥ ﺳﮓ ﻭ ﮔﺮگ( ﻭ ﺻَﻬَﻞَ )ﺻَـﻬِﯿﻞ(‬
‫)ﺷﯿﻬﻪ ﮐﺸﯿﺪﻥ(؛‬
‫‪٤‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﻣﻌﺘﻞ אﻟﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« ﯾﺎ »ﻓِﻌَﺎﻝ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻧَـﺎﻡَ )ﻧَـﻮْﻡ( ﻭ‬
‫ﻗَﺎﻡَ )ﻗِﯿﺎﻡ(؛‬
‫‪٥‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ אﻣﺘﻨﺎﻉ ﻭ ﺳﺮﺑﺎﺯ ﺯﺩﻥ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓِﻌَﺎﻝ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺃﺑَـﯽ‬
‫)ﺇﺑَﺎﺀ( )ﺭﺩ ﮐﺮﺩﻥ ﻭ ﺳﺮ ﺑﺎﺯ ﺯﺩﻥ( ﻭ ﺟَﻤَﺢَ )ﺟِﻤَﺎﺡ( )ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮﺩﻥ(؛‬
‫‪٦‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺶ ﻭ ﺣﺮﻛﺖ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﻠَﺎﻥ« ﻣﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺟـﺎﻝ‬
‫)ﺟَﻮَﻻﻥ(‪ ،‬ﻏَﻠَﯽ )ﻏَﻠَﯿﺎﻥ( )ﺟﻮﺷﯿﺪﻥ‪ ،‬ﻏﻠﻐﻞ ﺯﺩﻥ( ﻭ ﻃَﻮَﻑَ )ﻃَﻮَﻓَﺎﻥ(؛‬
‫‪٧‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻤﺎﺭی ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌَـﺎﻝ« ﻣـﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺭَﻋَـﻒَ‬
‫)ﺭُﻋﺎﻑ( )ﺧﻮﻥ ﺩﻣﺎﻍ ﺷﺪﻥ( ﻭ ﺳَﻌَﻞَ )ﺳُﻌَﺎﻝ( )ﺳﺮﻓﻪ ﮐﺮﺩﻥ(؛‬
‫‪٨‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ ﺳﯿﺮ ﻭ ﮔﺮﺩﺵ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﯿـﻞ« ﻣـﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ :‬ﺫَﻣَـﻞَ‬
‫)ﺫَﻣِﯿﻞ( )ﺷﺘﺎﺑﺎﻥ ﺳﯿﺮ ﮐﺮﺩﻥ(؛‬
‫‪٩‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ ﺑﺎﻻ ﺩﻻﻟﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻝ« ﻣـﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫ﺭَﻛَﻊَ )ﺭُﻛُﻮﻉ(‪.‬‬
‫ﺏ( ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﻞَ«‬
‫‪١‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮّﺩی ﻛﻪ ﻣﺎﺿﯽ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﻞَ« אﺳﺖ ﻣﺘﻌﺪّی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْـﻞ«‬
‫ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻓَﻬِﻢَ )ﻓَﻬْﻢ(؛‬
‫‪٢‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﺎً ﺑﺮ ﺭﻧﮓ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌْﻠَﺔ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳَﻤِﺮَ )ﺳُﻤْﺮَﺓ( )ﮔﻨﺪﻡﮔﻮﻥ‬
‫ﺑﻮﺩﻥ(؛‬
‫‪٣‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﺑﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻭ ﻣﻌﻨﺎی ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺩﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻟَﺔ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾَﺒِﺲَ )ﯾُﺒُﻮﺳَـﺔ(‬
‫)ﺧﺸﮏ ﺑﻮﺩﻥ(؛‬
‫‪٤‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﻋﻼﺟﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺘﻮאﻥ ﺑﺎ ﺣﺲّ ﺁﻥ ﺭא ﺩﺭک ﻛﺮﺩ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُـﻮﻝ«‬
‫ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗَﺪِﻡَ )ﻗُﺪُﻭﻡ( )ﺁﻣﺪﻥ( ﻭ ﻟَﺼِﻖَ )ﻟُﺼُﻮﻕ( )ﭼﺴﺒﯿﺪﻥ(؛‬
‫‪٥‬ـ אﮔﺮ ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ אﺯ ﻣﻮאﺭﺩ ﺑﺎﻻ ﺩﻻﻟﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَـﻞ« ﻣـﯽﺁﯾـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪:‬‬
‫ﺗَﻌِﺐَ )ﺗَﻌَﺐ( )ﺧﺴﺘﻪ ﺑﻮﺩﻥ( ﻭ ﺃﺳِﻒَ )ﺃَﺳَﻒ( )אﻓﺴﻮﺱ ﺧﻮﺭﺩﻥ(‪.‬‬
‫ﺝ( ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌُﻞَ«‬
‫ﺩﺭ אﯾﻦ ﻭﺯﻥ ﻣﻼک ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻭﺯﻥ ﻣﺼﺪﺭ ﻭﺯﻥ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﮥ ﻓﻌﻞ אﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫‪١‬ـ אﮔﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﯿﻞ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﺎﻟَﺔ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻇَـﺮُﻑَ ←‬
‫ﺠﻊَ ← ﺷَﺠِﯿﻊ )ﺷَﺠَﺎﻋَﺔ(؛‬
‫ﻇَﺮِﯾﻒ )ﻇَﺮَאﻓَﺔ( ﻭ ﺷَ ُ‬
‫‪٢‬ـ אﮔﺮ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﮥ ﺁﻥ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌْﻞ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ ﺁﻥ אﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓُﻌُﻮﻟَﺔ« ﻣﯽﺁﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋَـﺬُﺏَ ←‬
‫ﻋَﺬْﺏ )ﻋُﺬُﻭﺑَﺔ( )ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻭ ﮔﻮאﺭא ﺑﻮﺩﻥ ﯾﺎ ﺷﺪﻥ( ﻭ ﺻَ ُﻌﺐَ ← ﺻَﻌْﺐ )ﺻُﻌُﻮﺑَﺔ(‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ‪٢‬‬
‫אﻟﻒ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻮאﻋﺪ ﺩﺭﺱ‪ ،‬ﻣﺼﺪﺭ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ ﺭא ﺣﺪﺱ ﺑﺰﻧﯿﺪ ﻭ ﺑﺎ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ אﺯ ﺩﺭﺳﺘﯽ ﺁﻥ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻛَﺮُﻡَ )ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮐَﺮﯾﻢ( ←‬ ‫ﺳَﻜَﺐَ )ﺭﯾﺨﺖ( ←‬
‫ﺷﺎﻉَ )ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪﻥ( ←‬ ‫ﻣَﺮِﺽَ )ﺑﯿﻤﺎﺭ ﺷﺪ( ←‬
‫ﺣَﻜَﻢَ )ﺩאﻭﺭی ﮐﺮﺩﻥ( ←‬ ‫ﺷَﻬِﺪَ )ﮔﻮאﻫﯽ ﺩאﺩ( ←‬
‫ﺑَﻌَﺚَ )ﻓﺮﺳﺘﺎﺩﻥ‪ ،‬אﺭﺳﺎﻝ ﺩאﺷﺘﻦ( ←‬ ‫ﺿَﺞﱠ )ﻧﺎﻟﻪ ﺯﺩ( ←‬
‫ﺻَﻨَﻊَ )ﺳﺎﺧﺘﻦ( ←‬ ‫ﻋَﺮَﺝَ )ﺑﺎﻻ ﺭﻓﺖ(←‬
‫ﺏ( ﻭﺯﻥ ﻣﺎﺿﯽ ﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻣﺼﺎﺩﺭ ﺯﯾﺮ ﺭא ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳُﺆאﻝ ←‬ ‫ﻃَﻠَﺐْ ←‬
‫ﻋَــﻮْﻝ ← )אﺯ ﺭאﻩ ﺭאﺳــﺖ ﻣﻨﺤــﺮﻑ ﺷــﺪﻥ‪،‬‬ ‫ﺣِﺮْﻣَﺎﻥ )ﻣﺤﺮﻭﻡ ﺑﻮﺩﻥ(←‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺁﻣﺪﻥ(‬ ‫ﺳَﺮَﯾﺎﻥ )אﻧﺘﺸﺎﺭ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮﺵ(←‬
‫ﺣِﺪَאﺩَﺓ )ﺁﻫﻨﮕﺮی(←‬ ‫ﻧُﺤُﻮﻝ )ﻻﻏﺮی(←‬
‫ﻋِﻠْﻢ ←‬ ‫ﻋُﺠْﺐ )ﺧﻮﺩﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﮑﺒّﺮ(←‬
‫ﻃَﻬَﺎﺭَﺓ ←‬

‫ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ‬

‫ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺻﺮﻓﯽ ﺩﺭ ﺗﻼﺵ ﺧﻮﺩ ﺑﺮאی ﻧﻈﺎﻡﻣﻨﺪ ﻧﺸﺎﻥ ﺩאﺩﻥ ﮐﺎﺭﺑﺮﺩﻫﺎی ﺯﺑﺎﻧﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺩﺭ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﮥ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﮐﺎﺕ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ אﻓﻌﺎﻝ ﻭ אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﻗﻮאﻋﺪی אﺳﺘﻨﺘﺎﺝ ﮐﺮﺩﻩאﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﯽﺩﻫﺪ ﭼﻪ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﻬﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺩﺭ ﮐﺪאﻡ ﯾﮏ אﺯ אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ‪.‬‬
‫אﯾﻦ ﻗﻮאﻋﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮאﻧﺪ ﻫﻤﮥ ﻣﻮאﺭﺩ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺭא ﭼﻨﺎﻥ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﯿﺎﻥ ﻫﯿﭻ אﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ,‬אﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮאی ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﭻ ﻭ ﺧﻤﻬﺎی ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ ﺳﻮﺩﻣﻨﺪ אﺳﺖ ﻭ ﻋﺮﺑﯽﺁﻣﻮﺯאﻥ ﺭא ﺩﺭ‬
‫ﻓﻬﻤﯿﺪﻥ ﻭﺯﻥ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺑﺴﯿﺎﺭی אﺯ אﻓﻌﺎﻝ ﻭ ﻣﻌﺎﻧﯽ אﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ אﺑﻮאﺏ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﯾﺎﺭی ﻣﯽﺩﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮאی‬
‫ﺩﺭک ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ אﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻭ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺕ ﺯﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫אﻟﻒ(‬
‫ﺏ(‬ ‫‪ (١‬ﻧَﺼَﺮَ‪ ،‬ﯾَﻨْﺼُ ُﺮ‬
‫‪ (١‬ﻋَﻠِﻢَ‪ ،‬ﯾَﻌْﻠَ ُﻢ‬ ‫ﺧَﺼَﻢَ‪ ،‬ﯾَﺨْﺼُﻢُ‬
‫‪ (٢‬ﺣَﺴِﺐَ‪ ،‬ﯾَﺤْﺴِﺐُ )ﯾَﺤْﺴَﺐُ(‬ ‫ﻗَﻌَﺪَ‪ ،‬ﯾَﻘْﻌُﺪُ‬
‫ﻭَﺭِﺙَ‪ ،‬ﯾَﺮِﺙُ‬ ‫‪ (٢‬ﻭَﺛَﺐَ‪ ،‬ﯾَﺜِﺐُ‬
‫ﺣَﺰِﻥَ‪ ،‬ﺳَﻘِﻢَ‪ ،‬ﻋَﻄِﺶَ‪ ،‬ﻋَﺮِﺝَ‬ ‫ﺷَﺎﺏَ‪ ،‬ﯾَﺸِﯿﺐُ‬
‫ﻗَﻀَﯽ‪ ،‬ﯾَﻘْﻀِِﻲ‬
‫ﺝ(‬ ‫ﻓَﺮﱠ‪ ،‬ﯾَﻔِﺮﱡ‬
‫‪ (١‬ﺣَﺴُﻦَ‪ ،‬ﯾَﺤْﺴُﻦُ‬ ‫‪ (٣‬ﻓَﺘَﺢَ‪ ،‬ﯾَﻔْﺘَﺢُ‬
‫‪ (٢‬ﻛَﺮُﻡَ‪ ،‬ﻋَﻠﻲﱞ‬ ‫ﺳَﺄَﻝَ‪ ،‬ﯾَﺴْﺄﻝُ‬

‫‪8‬‬
 ‫ﻭَﺿَﻊَ‪ ،‬ﯾَﻀَﻊُ‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ ﻫﻤﮕﯽ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩﻧﺪ‪ .‬אﻓﻌﺎﻝ ﻣﺎﺿﯽ ﺩﺳﺘﮥ »אﻟﻒ« ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَـﻞَ«‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﻧﺨﺴﺖ אﺯ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی אﯾﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻓﻌﻞ »ﻧَﺼَﺮَ« ﺻﺤﯿﺢ ﻭ ﺳﺎﻟﻢ אﺳﺖ‪» .‬ﺧَﺼَﻢَ« ﻧﯿﺰ ﻓﻌﻠﯽ אﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺩﺭ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ ﻭ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﺧَﺎﺻَﻤَﻨﻲ ﻓَﺨَﺼَﻤْﺘُﻪُ«؛ ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﺰאﻉ ﻛـﺮﺩ‬
‫ﭘﺲ אﻭ ﺭא ﺷﻜﺴﺖ ﺩאﺩﻡ«‪ .‬ﺩﺭ אﯾﻦ ﺑﺎﺏ‪ ,‬ﯾﻌﻨـﯽ »ﻓَﻌَـﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌُـﻞُ«‪ ,‬ﺑـﺴﯿﺎﺭی אﺯ ﻓﻌﻠﻬـﺎی ﺻـﺤﯿﺢ‪ ،‬ﻣﻌﺘـﻞ‪ ،‬ﻣﻬﻤـﻮﺯ ﻭ‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ‪ ،‬אﻣﺎ אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ ﻭ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ ﺑﻪ אﯾـﻦ ﺑـﺎﺏ אﺧﺘـﺼﺎﺹ‬
‫ﺩאﺭﻧﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺩﻭﻡ ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﺎﺿﯽِ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ‪ ,‬ﯾﻌﻨﯽ»ﻭَﺛَﺐَ‪ ،‬ﺷَﺎﺏَ‪ ،‬ﻗَﻀَﯽ ﻭ ﻓَﺮﱠ«‪ ٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺜﺎﻝ‪ ،‬אﺟﻮﻑ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﻭ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﻻﻡ אﻟﻔﻌﻞ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ »ﻣﺜﺎﻝ«‪ ،‬ﻭ ﻋﯿﻦ אﻟﻔﻌﻞ ﺩﺭ »ﻧﺎﻗﺺ«‪ ،‬אﺯ ﺣﺮﻭﻑ ﺣﻠﻘـﯽ‪ ٦‬ﻧﯿـﺴﺖ ﻭ ﻣـﻀﺎﺭﻉ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﯾَﻔﻌِﻞُ« ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﻀﺎﺭﻉ אﻓﻌﺎﻝ »ﻓَﺘَﺢَ‪ ،‬ﺳَﺄَﻝَ ﻭ ﻭَﺿَﻊَ« ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻮﻡ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﯾَﻔْﻌَـﻞُ«‬
‫ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺎﻥ ﺗﻮﺟﻪ אﺳﺖ ﻛﻪ ﻻﻡ אﻟﻔﻌﻞ ﺩﺭ אﻓﻌﺎﻝ »ﻓَﺘَﺢَ« ﻭ »ﻭَﺿَﻊَ« ﻭ ﻋﯿﻦ אﻟﻔﻌﻞ ﺩﺭ ﻓﻌﻞ »ﺳَﺄَﻝَ« אﺯ ﺣﺮﻭﻑ‬
‫ﺣﻠﻘﯽ אﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮאﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌَﻞَ ﯾَﻔْﻌَﻞُ« אﻏﻠﺐ ﺩﺭ אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺁﯾﺪ ﻛﻪ ﻻﻡ אﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻋﯿﻦ אﻟﻔﻌـﻞ ﺁﻧﻬـﺎ‬
‫ﺣﺮﻑ ﺣﻠﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫אﻓﻌﺎﻝ ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮥ »ﺏ« ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﻞَ« ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﺁﻧﻬﺎ אﻏﻠﺐ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ »ﯾَﻔْﻌَـﻞُ« )ﻋَﻠِـﻢَ‬
‫ﯾَﻌْﻠَﻢُ( ﻭ ﺑﻪ ﻧﺪﺭﺕ ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﯾَﻔْﻌِﻞُ« )ﺣَﺴِﺐَ ﯾَﺤْﺴِﺐُ( ﻣﯽﺁﯾﺪ‪ .‬אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﻤﭽﻮﻥ »ﺣَﺰِﻥَ‪ ،‬ﺳَﻘِﻢَ‪ ،‬ﻋَ ِﻄﺶَ ﻭ ﻋَﺮِﺝَ«‪ ٧‬ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ ﺣﺰﻥ ﻭ אﻧﺪﻭﻩ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎﺭی‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪﻥ ﻭ ﻋﯿﻮﺏ ﻇﺎﻫﺮی ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺑﺎﺏ ﻓﺮאﻭאﻥ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪאﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻠﻬﺎی ﻣﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮥ »ﺝ« ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌُﻞَ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻓﻌﻠﻬﺎﯾﯽ ﻛـﻪ ﻣﺎﺿـﯽ ﺁﻧﻬـﺎ ﺑـﺮ ﻭﺯﻥ‬
‫»ﻓَﻌُﻞَ« ﺁﻣﺪﻩ אﺳﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ ﻭﺯﻥ »ﯾَﻔﻌُﻞُ« ﻣﯽﺁﯾﺪ‪ .‬ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧﮥ אﻭﻝ ﻓﻌﻞ »ﺣَﺴُﻦَ« )ﻧﯿﻜﻮ ﻭ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻩ ﺷﺪ( ﻭ ﺩﺭ ﻧﻤﻮﻧـﮥ‬
‫ﺩﻭﻡ ﻓﻌﻞ »ﻛَﺮُﻡَ« )אﺭﺟﻤﻨﺪ ﻭ ﺑﺰﺭﮔﻮאﺭ ﺷﺪ( ﻫﺮ ﺩﻭ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﺁﺩﻣﯽ ﺩאﺭﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ אﯾـﻦ ﺩﻭ ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﮔﻔﺖ‪ :‬אﺳﺎﺳﺎً אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻏﺮאﯾﺰ ﻭ ﻃﺒﺎﯾﻊ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﺑﺎﺏ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧـﺪ ﻭ אﺯ ﻧﻈـﺮ ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ‬
‫ﻻﺯﻡאﻧﺪ ﻭ ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﺛﺒﺎﺕ ﻭ ﺩﻭאﻡ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﺩﺭ ﺩﻻﻟﺖ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ ﮐﺪאﻡ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﻧﺎﺩﺭﺳﺖ אﺳﺖ؟‬
‫‪ .٣‬ﺣَﺴُﻦَ‪ ،‬ﯾَﺤْﺴُﻦُ ← ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﺁﺩﻣﯽ‬ ‫‪ .١‬ﺧَﺼَﻢَ‪ ،‬ﯾَﺨْﺼُﻢُ ← ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ ﻭ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ‬
‫‪ .٤‬ﺷَﺒِﻊَ ﻭ ﻋَﻄِﺶَ ← ﭘﺮ ﻭ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪﻥ‬ ‫‪ .٢‬ﻗَﻌَﺪَ‪ ،‬ﯾَﻘْﻌُﺪُ ← ﺣﺰﻥ ﻭ ﺑﯿﻤﺎﺭی‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫אﺯ ﻣﯿﺎﻥ ﺳﻪ ﺑﺎﺏ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌَﻞَ« ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌَﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌُـﻞُ« אﺳـﺖ‪ .‬אﻓﻌـﺎﻟﯽ ﻛـﻪ ﺩﺭ‬
‫ﻣﻘﺎﻡ ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ ﻭ ﺑﺮﺗﺮیﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ ﺑﻪ אﯾﻦ ﺑﺎﺏ אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺭﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎﺏ »ﻓَﻌَـﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌِـﻞُ« ﺩﺭ אﻓﻌـﺎﻝ ﻣﺜـﺎﻝ‪،‬‬
‫אﺟﻮﻑ‪ ،‬ﻧﺎﻗﺺ ﻭ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ؛ ﻣﺸﺮﻭﻁ ﺑﻪ ﺁﻧﻜـﻪ ﻻﻡ אﻟﻔﻌـﻞ ﺁﻧﻬـﺎ ﺩﺭ »ﻣﺜـﺎﻝ« ﻭ ﻋـﯿﻦ אﻟﻔﻌـﻞ ﺁﻧﻬـﺎ ﺩﺭ‬
‫»ﻧﺎﻗﺺ« אﺯ ﺣﺮﻭﻑ ﺣﻠﻘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻜﺲ אﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌَﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌَـﻞُ« ﺻـﺎﺩﻕ אﺳـﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﺑـﺎﺏ‬
‫»ﻓَﻌَﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌَﻞُ« אﻏﻠﺐ ﺩﺭ אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺁﯾﺪ ﻛﻪ ﻻﻡ אﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻋﯿﻦ אﻟﻔﻌﻞ ﺁﻧﻬﺎ אﺯ ﺣﺮﻭﻑ ﺣﻠﻘﯽ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻭﺯﻥ »ﻓَﻌِﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌَﻞُ ﯾﺎ ﯾَﻔْﻌِﻞُ« ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮאی אﻓﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﺩ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺰﻥ ﻭ ﺑﯿﻤﺎﺭی ﻭ ﺿﺪّ ﺁﻧﻬﺎ )ﺣَﺰِﻥَ‪ ،‬ﻓَـﺮِﺡَ ﻭ‬
‫ﺳَﻘِﻢَ(‪ ،‬ﭘﺮ ﻭ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪﻥ )ﺷَﺒِﻊَ ﻭ ﻋَﻄِﺶَ( ﻭ ﺭﻧﮕﻬﺎ‪ ،‬ﻋﯿﻮﺏ ﻭ ﺯﯾﻨﺖ )ﺳَﻮِﺩَ‪ ،‬ﻋَﺮِﺝَ ﻭ ﺩَﻋِﺞَ(‪ ٨‬ﺩﻻﻟﺖ ﺩאﺭﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﺏ »ﻓَﻌُﻞَ‪ ،‬ﯾَﻔْﻌُﻞُ« ﺑﻪ אﻓﻌﺎﻟﯽ אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺭﺩ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻏﺮאﯾﺰ ﻭ ﻃﺒﺎﯾﻊ ﺩﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻓﻌﻠﻬـﺎﯾﯽ ﻛـﻪ ﺩﺭ‬
‫אﯾﻦ ﺑﺎﺏ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﻣﯽﺭﻭﻧﺪ אﺯ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻻﺯﻡאﻧﺪ ﻭ ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﺛﺒﺎﺕ ﻭ ﺩﻭאﻡ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫אﺯ אﯾﻨﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﮕﺬﺭﯾﻢ ﺩאﻧﺸﺠﻮﯾﺎﻥ ﻋﺰﯾﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﻤﺎﺭﺳﺖ ﻓﺮאﻭאﻥ ﻭ ﺑﺎ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ אﯾﻦ ﻗﻮאﻋﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻭ ﺩﺭک ﮐﻠّﯽ ﺩﺭ ﺩﺭﻭﻥ ﺧﻮﺩ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ אﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺩﺭ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﻭﺟﻮﻩ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ‬
‫ﻣﺠﺮﺩ ﺁﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﯿﭻﮔﺎﻩ ـ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﺩﺭ ﻣﺮאﺣﻞ אﻭﻟﯿﮥ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺯﺑﺎﻥ ﻋﺮﺑﯽ ـ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮﺩ ﺭא אﺯ‬
‫ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎﺯ ﺑﺪאﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ אﺯ ﺑﺮ ﮐﺮﺩﻥ ﺗﻤﺎﻡ אﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎ ﻋﻤﻼً ﻧﻤﯽﺗﻮאﻧﺪ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﺁﻧﺎﻥ ﺭא אﺯ ﻣﺮאﺟﻌﻪ ﺑﻪ »ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻋﺮﺑﯽ« ﺑﯽﻧﯿﺎﺯ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﯾﻦ‪٣‬‬
‫אﻟﻒ( אﻓﻌﺎﻝ ﺛﻼﺛﯽ ﻣﺠﺮﺩ ﺑﻪ ﮐﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﺩﺭ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی ﺯﯾﺮ ﺭא ﺩﻗﯿﻘﺎً ﺣﺮﻛﺖﮔﺬאﺭی ﻛﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪» .١‬ﻣِﻦ ﺻِﻔﺎﺕِ ﺭَﺳُﻮﻝِאﷲِ )ﺻﻠﯽ אﷲ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ ﻭ ﺳﻠﻢ(‪ :‬ﻭَﻛﺎﻥَ ﯾُﺠِﯿﺐُ ﻣَﻦْ ﺩَﻋَﺎﻩُ ﻭَﯾَﻘﺒَﻞُ אﻟﻬَﺪِﯾﱠـﺔَ ﻭَﻛـﺎﻥَ ﯾَﺒـﺪَﺃُ‬
‫ﻣَﻦْ ﻟَﻘِﯿَﻪُ ﺑِﺎﻟﺴﱠﻼﻡِ ﻭَﯾَﺒﺪَﺃ ﺃﺻﺤَﺎﺑَﻪُ ﺑِﺎﻟﻤُﺼﺎﻓَﺤَﺔِ‪ .‬ﻟَﻢ ﯾُﺮَ ﻗَﻂﱡ ﻣَﺎﺩّאً ﺭِﺟْﻠَﯿْﻪِ ﺑَﯿْﻦَ ﺃﺻﺤﺎﺑِﻪِ ﺣَﺘﱠﻰ ﯾَﻀِﯿﻖَ ﺑِﻬِﻤﺎ ﻋَﻠَﻰ ﺃﺣَﺪٍ‪ .‬ﯾُﻜﺮِﻡُ‬
‫‪٩‬‬
‫ﻣَﻦْ ﯾَﺪﺧُﻞُ ﻋَﻠَﯿﻪِ ﻭَﺭُﺑﱠﻤَﺎ ﺑَﺴَﻂَ ﻟَﻪُ ﺛَﻮْﺑَﻪُ«‬
‫‪ .٢‬ﺭَﻛِﺐَ אﻟﻔَﻠّﺎﺡُ ﻓَﺮَﺳَﻪُ ﻭَﺳَﺎﺭَ ﺇﻟﯽ אﻟﻤَﺰﺭَﻋَﺔِ ﻓَﺰَﺭَﻉَ ﺣُﺒُﻮﺑَﻪُ ﻫُﻨﺎَכَ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻧَﺰَﻝَ אﻟﻤَﻄَﺮُ ﻭَﺳَﻘَﯽ אﻷﺭﺽَ ﻓَﻔَﺮِﺡَ אﻟﻔَﻠّﺎﺡُ‪ ،‬ﻟِﺄﻥﱠ ﺯَﺭﻋَﻪُ ﺷَﺮِﺏَ ﺣَﺘﱠﯽ אﺭﺗَﻮَی‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫‪ .٤‬ﺧَﻄِﻒَ אﻟْﻬِﺮﱡ ﻗَﻄﻌَﺔَ ﻟَﺤﻢٍ ﻓَﻨﻈﺮ ﺇﻟﯿﻪ אﻟﻜَﻠﺐُ ﻭَﺟَﺮَی ﻭَﺭَאﺀَﻩُ ﺣَﺘﱠﯽ אﻟﺘَﺤَﻖَ ﺑِﻪِ‪.‬‬

‫ﺏ( ﻣﻀﺎﺭﻉ אﻓﻌﺎﻝ ﺯﯾﺮ ﺭא ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻧَﺰَﻝَ ←‬
‫ﻓَﺮِﺡَ ←‬
‫ﺷَﺮُﻑَ ←‬
‫ﻭَﺻَﻞَ ←‬
‫ﺯَﻝﱠ )ﻟﻐﺰﯾﺪﻥ‪ ،‬אﺷﺘﺒﺎﻩ ﮐﺮﺩﻥ( ←‬

‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺘﻬﺎ‬

‫‪ .١‬אﯾﻦ ﺗﻌﺪאﺩ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ אﺳﺖ ﻭ אﮔﺮ אﻭﺯאﻥ ﻣﻀﺎﺭﻉ ﻭ אﻣﺮ ﺭא ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺑﯿﻔﺰאﯾﯿﻢ אﻭﺯאﻥ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺻﺪ ﻭ ﭘﻨﺞ ﻭﺯﻥ ﻣﯽﺭﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻓﺘﺢ‪١/‬؛ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﺗﻮ ﺭא ﭘﯿﺮﻭﺯی ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ ]ﭼﻪ[ ﭘﯿﺮﻭﺯی ﺩﺭﺧﺸﺎﻧﯽ‪«.‬‬
‫‪ .٣‬ﺻﺎﻍَ‪ :‬ﺷﮑﻞ ﺩאﺩﻥ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ ﺭﯾﺨﺘﻦ؛ ﺣُﻠِﻲّ‪ :‬ﻗﻄﻌﮥ ﺟﻮאﻫﺮ‪ ،‬ﺯﯾﻮﺭﺁﻻﺕ؛ אِﺳﺘَﺼﺮَﺥَ‪ :‬ﻓﺮﯾﺎﺩ ﮐﻤﮏ ﺑﺮﺁﻭﺭﺩﻥ‪ ،‬ﯾـﺎﺭی ﺧﻮאﺳـﺘﻦ؛ ﻧَﻔَـﺮَ‪ :‬ﻓـﺮאﺭ‬
‫ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ؛ ﻧَﻔَﺮَ ﻋﻦ )ﻣﻦ(‪ :‬ﺩﻭﺭی ﮐﺮﺩﻥ؛ ﺟﺎﻝَ‪ :‬ﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬ﮔﺮﺩﺵ ﮐﺮﺩﻥ؛ ﺭَﻋَﻒَ‪ :‬ﺧﻮﻥ ﺩﻣﺎﻍ ﺷـﺪﻥ؛ ﺭﺣـﻞ‪ :‬ﮐـﻮچ ﮐـﺮﺩﻥ؛ אﻟﺮאﺣﻠـﺔ‪:‬‬
‫ﮐﺎﺭﻭאﻥ‪ ،‬ﻣﺎﺩﻩ ﺷﺘﺮ ﺭﻫﻮאﺭ؛ ﺧﻀﻊ‪ ،‬ﺧﻀﻊ ﻟـ ‪:‬ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻛﺮﺩﻥ‪ ،‬ﻛﺮﻧﺶ ﻛﺮﺩﻥ؛ ﯾَﺒِﺲَ‪ :‬ﺧﺸﮏ ﺷﺪﻥ؛ ﺻَﻌِﺪَ‪ :‬ﺑﺎﻻ ﺭﻓـﺘﻦ‪ ،‬ﺻـﻌﻮﺩ ﮐـﺮﺩﻥ‪ ،‬ﺳـﯿﺮ‬
‫ﺻﻌﻮﺩی ﺩאﺷﺘﻦ؛ ﻣَﻠُﺢَ‪ :‬ﺷﻮﺭ ﺑﻮﺩﻥ‪ ،‬ﻧﻤﮏﺁﻟﻮﺩ ﺑﻮﺩﻥ )ﺷﺪﻥ(‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫‪ .٤‬ﺑﻪ אﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ אﻓﻌﺎﻝ אﻓﻌﺎﻝ ﻋﻼﺟﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬אﻓﻌﺎﻝ ﻋﻼﺟﯿﻪ אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺣﺴّﯽ ﻭ ﺧﺎﺭﺟﯽ ﻭ ﺁﺷﻜﺎﺭ ﺩאﺭﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻓَﺘَﺤـﺖُ‬
‫אﻟﺒﺎﺏَ«؛ ﺯﯾﺮא ﺑﺎﺯ ﺷﺪﻥ ﺩﺭ ﺭא ﻣﯽﺗﻮאﻥ ﺩﯾﺪ‪ .‬אﯾﻦ אﻓﻌﺎﻝ ﺩﺭ ﺑﺮאﺑﺮ אﻓﻌﺎﻝ ﺑﺎﻃﻨﯽ‪) ,‬אﻓﻌﺎﻟﯽ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﺗﻌﻠّﻖ ﺩאﺭﻧﺪ ﻭ אﺛﺮ ﺧﺎﺭﺟﯽ ﻧﺪאﺭﻧﺪ( ﻗﺮאﺭ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋَﻠِﻢَ ﻭ ﻓَﻬِﻢَ‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﻭَﺛَﺐَ‪ :‬ﭘﺮﯾﺪﻥ‪ ،‬ﺟﻬﯿﺪﻥ‪ ،‬ﺟﺴﺘﻦ؛ ﺷَﺎﺏَ‪ :‬ﻣﻮ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪﻥ‪ ،‬ﭘﯿﺮ ﺷﺪﻥ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬאﺷﺘﻦ؛ ﻓَﺮﱠ‪ :‬ﻓﺮאﺭ ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ‪.‬‬
‫‪ .٦‬ﺣﺮﻭﻑ ﺣﻠﻘﯽ ﻋﺒﺎﺭﺗﻨﺪ אﺯ‪» :‬ﺃ ﺡ ﺥ ﻉ ﻍ ﻩ«‪.‬‬
‫‪ .٧‬ﺣَﺰِﻥَ‪ :‬אﻧﺪﻭﻫﮕﯿﻦ ﺷﺪﻥ؛ ﺳَﻘِﻢَ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎﺭ ﺷﺪﻥ؛ ﻋَﺮِﺝَ‪ :‬ﻟﻨﮓ ﺑﻮﺩﻥ‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﺩَﻋِﺞَ‪ :‬ﺳﯿﺎﻩ ﭼﺸﻢ ﺷﺪﻥ‪ ،‬ﺳﯿﺎﻩ ﻭ ﺩﺭﺷﺖ ﭼﺸﻢ ﺷﺪﻥ‪.‬‬
‫‪ ٩‬אﻟﺸﻔﺎ ﺑﺘﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮﻕ אﻟﻤﺼﻄﻔﻰ‪ ،‬אﻟﻘﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎﺽ‪ ،‬ﺝ‪ ،١‬ﺹ‪ ١٢١‬ﻭ ‪.١٢٢‬‬
‫‪ .١٠‬ﺣُﺒُﻮﺏ‪ :‬ﺩאﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺣﺐّ؛ ﺳَﻘَﯽ‪ :‬ﺳﯿﺮאﺏ ﮐﺮﺩﻥ‪ ،‬ﺁﺑﯿﺎﺭی ﮐﺮﺩﻥ؛ אِﺭﺗَﻮَی‪ :‬ﺳﯿﺮאﺏ ﺷﺪﻥ؛ ﺧَﻄِﻒَ‪ :‬ﻗﺎﭘﯿـﺪﻥ‪ ،‬ﺭﺑـﻮﺩﻥ؛ ﺟَـﺮَی‪ :‬ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﮐﺮﺩﻥ؛ ﻫِﺮّ‪ :‬ﮔﺮﺑﻪ؛ אِﻟﺘَﺤَﻖَ ﺑِـ ‪ :‬ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻥ ﯾﺎ ﺭﺳﯿﺪﻥ )ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی(‪.‬‬

‫‪11‬‬