You are on page 1of 176

F E S T A D A p L A A

<(

o
<(

()

z
w

C/)

XULIA
Publicacin galega de mulleres
Galicia. Outono 1989
F E S T .A o A p A L A B R A
S
1 C oordinacin: M. Xos Oueizn .
L
Deseo e maquetacin: Margarita
E Ledo Andin.
N Portada: Xulia
e
Debu xos: Marta Outeirio
1
A Colaboradoras: J ulie Vandivere.
Carme Hermida . Encarna Otero
D Cepeda. Isabel Mouriz Barja.
A Marina Mayoral . M . Carmen
Panero Menor. Teresa Barro.
Camino Noia. Mara Pilar Garca
Negro, Ma Jos del Ro Oliete.
Oliva Blanco Corujo. Carol Alexis
Stas. Carmen Blanco. Hiplita
Villar Lpez M. Xos Oueizn. Pilar
Allegue. Mara Xos Agra . Mara
Antonia Muoz Mella. Mara Xos
Varela. Asuncin Cambrn Infante.
Encarna Otero. Marisa Andrad e.
Manuela Pena Santiago, Ana

1 Roman . Xela Arias. Pura Tejelo.


Luz Pozo Garza. M. Pilar
Aleixandre. Helena de Carlos.
M argot Chamarra. Rita Ms
lbez.

lmprimiu: Artes Grfi cas Gali cia.


S.A. Vigo.

Depsito Legal: VG - 241-1983

3
Este nmero de" A FESTA DA PALABRA SILENCIADA" vai dedicado relevante escritora,
nac ida na nosa te rra . Emi lia Pardo Bazn. O eno rm e valor da sa ob ra. da sa capacida de crti ca. do seu
alent o feminista e mesmo da propia and adura histrica . xustifi ca a dedicacin deste monogrfico.
Dada a nosa conciencia como mulleres feministas e ga legas. non podiamos obviar a posicin da escri-
tora en relacin coa lin gua e as letras ga legas. posicin que ca lificamos de reaccionaria desde a nosa
ideoloxa nacionalista. pero tal vez fose coerente desde a posicin de clase da condesa Pardo Bazn . Sexa
como for. a sa "ceguera" neste aspecto non debe anu lar a lu cidez e valenta que amasa noutros.
Vela na palestra esta controvertida figura de muller.

5
REBELION TEXTUAL: A REVOLUCION FEMINISTA EN LOS "PAZOS DE ULLOA"

Galds e A las. poda cuest ionar a _s im pl ista. que describe facilmente a


natureza do mundo; a diferencia de aventura de Jul in: un mozo deixa
Non ha i db ida de que Emilia Galds e Alas. e la non era igua l a a casa, segue un ha serie de
Pardo Bazn era feminista: a sa eles nese mundo: non se debe aventuras e. f in. atpase a si
vida, os seus tratados e moitos dos esquece r que sa candidatura propio. agora moito mis xuizoso e
temas da sa ficc in mostran a Real Academ ia foi rexe itada por ve ll o. de volta no mesmo lugar
paixn que senta poi a ca usa do seu sexo. e o seu estilo ande comezou. Non obstante. unha
emancipac in das mulleres criticado como dbil e feminino : ali ada de perta revela que nin o
espaolas do scu lo XIX. Non Pard o Bazn escrib iu como unha termo " bildungsroman " . nin a
embargantes. mentres que este marxinada. E nos seus escritos ela experiencia de Jul in son tan
entusiasmo foi manifestado examina as turxe ntes forzas sinxelas. Gadamer rastrea o termo
extensa mente en relac in coa sa contradictorias da psique que "B ildu ng" en "b ildungsroman " na
vida privada e cos seus tratados. s pretenden formar un sent imento de antiga trad icin mstica e chmao:
recentemente comezaron os identidade a travs de sistemas de "A forma humana ade-
crticos como Carlos Feal Dei be e poder pouco f iab les e opres ivos cuada para desenvolver os
Elizabeth Ordez a exp lorar os que inevitablemente acoutan o talentos e capacidades na-
aspectos fem inistas da narrativa de feminino. turais dunha persoa ( ... ) A
Pardo Bazn. A empresa Los Pazos de U/loa un actitude da mente que,
suxerente, anda que difcil . porque exemp lo dunha narrativa que desde o coecemento e sen-
para lera obra narrativa de Pardo exh ibe a restr iccin do feminino; as timento do esforzo intelec-
Bazn como afirmacin feminista. mu ll eres como entidades apenas tual e moral fle harmonio-
precisamos decatarnos de que, para existen. cando menos non nivel samente en sensibilidade e
as sas aserc ins, non se basea nin do dilogo e da trama. A suxerenc ia carcter". (p. 11).
na linearidade fem inin a. nin nas de Gonzlez Lpez de que a Noutras palabras.- "b ildung ", ou
dicotomas masculino/feminino. principal imaxe de personaxes de formacin. sera unha bsqueda
Simplemente o intenso interese da Pardo Bazn e o seu universa l. introspectiva, dun
Bazn na sicoloxa suxire un desenvolvemento das mulleres un mesmo. e atopa a sa identifi cac in
cuest ionamento dos su pastos que gran erro. po rqu e as mulleres teen nunha forma natural que
constiten a identidade de acordo poucas lias e escaso corresponde imaxe de Deus.
cu n modelo masculino. Como desenvolvemento; son as figuras Lonxe de se r un canto sim ple
pregunta o crtico Hemingway v istas a travs do cri bo dos va rns. nunha narra cin linear onde un
"Que pode supoer que Galds e Os homes, a sa perspectiva e as mozo atopa un ha serie de sucesos
Alas. dous dos mis important es sas accins dominan; anda que se que o forman e moldean. a
realistas espaois. no 1880 pode dicir que a trama xira en torno formacin de Julin a histo ria dun
escriban cunha visin a Nucha a novela non sob re ela. home que busca calquera tipo de
preconcebida e inamobible do senn sobre o crego mozo. Julin , forma ou id entifi cac in nunha
mundo e do lugar do home no e a sa loita para superar os seus sociedade complexa e estratificada.
mesmo?. de igual forma, como conflictos. En esencia un Esta bsqueda non o conve rte nun
poderla supoerse o mesmo de "Bildungsroman" de suxe ito masculino defini do.
Pardo Bazn? (p. 3). En tanto que desenvolvemento de Julin. universal , que a im axe de Deus.
"de igual forma" . podemos En certo sentid o senn que o conduce a un mundo
presumir que Pardo Bazn. como "bildungsroman:' un termo catico que desafa a definicin e a

Julie Vandivere

6
delineacin. refusando forma e "bilgung"; erra en chegar a ser un cunha certa irona que fai burla dos
identificacin. e confundindo as suxeito universal. contido e modelos sexuais arquetpicos das
divisins masculino/feminino. dirixido. distincins sexuais. Este ridculo
presencia/ ausencia. Julin embrcase na sa pdese percibir na elaborada
poder/debilidade. aventura como o inocente descripcin da feminidade de
M entres que Pardo Bazn proverbial: Julin e da virilidade de Don Pedro.
atopara imposible fuxir das "Por ser joven y de Julin aparece como unha
convencins que a formaron e. en miembros delicados, y por caricatura mis que como unha
certo sentido. a rexeitaron . tera no tener pelo de barba, pa- axe itada representacin dunha
escollido. en cambio. usar esas reciera un nio" . (p. 8). categora sexual. porque levado a
convencins e logo un extremo coa descripcin do
Sera difcil imaxinar un pasado
descompoelas e falsea las. crego que leva lavanda e almi scar
menos marcado; educado por unha
rexeitando as as estructuras entre a sa roupa interior.
nai hiperprotectora e piadosa
tempo que participa nelas. En Los A pesar de. ou con mis
sinalado desde a infancia para o
Pazos de U/loa Pardo Bazn f ixa precisin. a causa da sexualidade
sacerdoc io e formado
cuidadosamente varias bases do cuidadosamente no seminario. As ambivalente de Julin. o seu mis
poder masculino: a igrexa. a familia o mozo Jul in comeza as sas caro propsito apoiar a xerarqu a.
patriarcal . o goberno; e despois aventuras en Ulloa como un rapaz crendose desta forma e asi mesmo
deforma lixeiramente esas bases. sinxelo e inexperto. cos modais un ha serie de contradi ccins
produc indo sistemas emparentados dunha monxa e a modestia dun irreconciliables. Como
que operan contra as bases representante da Santa lgrexa. non
santo intocado (p. 23) . Julin
orixinais. Mary Jacobus fa la do tipo fara conscientemente nada para
sente que a sa vida comeza por
de rebelin que ten lugar neste difamala ou desacreditala. senn
fin . vestindo roupas novas e
proceso cando di : montando orgullosamente o seu que busca glorifi cala . Na lgrexa. na
"A muller pode s reso- cabalo . Non obstante. pronto familia e na sociedade Julin
meterse a eles (sistemas de evidente que Juli n non est esfrzase en clasificar e ordear.
discurso e representacin), preparado para ser o arrichado apuntalando as xerarquas
pero, refusando ser reduci- aventureiro. xa que pose masculinas. A sa desesperada
da a eles, apunta lugar e cualidades que o eliminan do lo ita para apoiar as xerarquas pode
forma da sa explotacin". masculino. Distintos crticos teen apreciarse na sa fusin de familia
(p. 66) . escollido lera Julin como e nobreza nunha orde de vida
A relixin vlvese misticismo. a feminino. afeminado. Pero sera un sagrada que ten a sa ori xe en
ord e. caos. e os fundamentos grave erro dar o que parece ser o Deus. Non obstante. esta sagrada
masculinos crbanse. deixando s seguinte paso desde esta arde que Julin quere est baseada
unha anarqua que pasa por ser a descripcin de Julin e situar a en relacins patriarcais
base do poder orixinal. Julin. Julin e s mulleres da novela varn / varn .. unha sociedade
actuando tempo como centinela como arquetipo feminino e s homosexual masculina apenas
dunha soc iedade e o se u outros homes na novela como o velada . Para ela trabal la Julin.
usurpador. participa na devastacin arquetipo masculino. e logo ler o dedicando as sas horas de vi xilia
do patriarcado que pretende conflicto na obra como un ha sa edificacin e encontrando nela
defender con tanto traballo . e no extens in desa oposicin. En un lugar para si mesmo. Sexa a
proceso. erra en acadar o t roques. Pardo Bazn escriba relacin nesta sociedade de amigo

7
a amigo (Julin e Don Pedro) ou masculinas sobre as mulleres igual. No le pesa de v1v1r
de pai a filio (Seor de La Lage e individua is. cando non critica a as encenagado? Una cosa
Don Pedro). a heterosexualidade o malleira. senn que se horroriza de tan inferior a su categora y
nico que fai enmascarar as que Don Pedro se rebaixe a a su nacimiento. Que usted
relacins importantes varn/va rn. asociarse con Sabel. .,Julin.logo se apure por una cosa tan
baseadas na loita polo poder. a de admitir que non pensa que sexa fcil de arreglar? Tiene
base do mundo fortemen te cuestin sa referirse ms que poner a semejante
patriarca l. inhumanidade da ma lleira. mujer en la calle? (p. 70-71) .
amonesta marqus polo que Julin non sente compa ixn
Na sociedade homosocial.
pensa o seu crime mis grave: polas fe ri das de Sabe!. senn
como Luce 1ri garay ten mostrado.
durmir con Sabel. pnico ante a ameaza s estructuras
as mulleres func ionan como a
mercanca mis importante da "una persona de su clase do poder. O nico que lle preocupa
sociedade. Ulloa. un microcosmos no se debe rebajar a impor- o problema de como a relacin
da sociedade en xeral. est trsele por lo que haga o no sexual con Sabel socava a posicin
construdo sobre a conversin en haga la criada ... la gente es de Don Pedro. Julin deixa claro
mercanca das mulleres. e a misin maliciosa. pensar que que Sabel. inapropiada socialmente
de Julin mantero equilibrio. usted trata con esa chica ... para actuar como un ha unidade
participan do no intercambio de Puede creerme que hace reproductora lexitimada. debe ser
mulleres. e a misin de Julin tiempo no tuve un disgusto mantida como (e s como) un ha
mantero equ ilibri o. participando
no intercambio de mulleres. Polo
tanto. non ve as mu ll eres como
individuos. senn s como corpos
"naturais" e como corpos
"intercambiables socialmente
valiosos". mulleres actuando como
evidencia do trabal lo e posicin
masculinas ( lri garay. Women on
the market. 17 2) . Como corpos
intercambiables socialmente
valiosos. o seu valor est
determinado s polo servicio que
poden levar a cabo. Por esta razn.
Julin ve a Sabel como unha serea
diablica. porque se atreve a
desafiar a xera rqua divina do home
(concebindo o filio ilextimo de
Don Pedro) e dos ceos (intentando
seducir a un sacerdote). Cando
encontra a Don Pedro mallando en
Sabe! Julin mostra a sa
preferencia polas institucins Pazo de M eirs

8
EMILIA PARDO BAZAN trabal ladora manual; se non pode
ex istir como un silenc ioso til de
cocia. unha mercadora. debe ser
En el nombre del Padre... botada fra. Julin debe asegurarse
de que Sabel non serve como egua
de cra. porque sen o seu status
asignado pola sociedade e o

60
CENTIMOS
matrimonio ordenado pola lgrexa.
el a in capaz de producir un
herdeiro que posa o apelido de
Don Pedro. Sen esas galas da
xerarqua. o filio sera ilextimo e.
por tanto. desafiara xe rarqua
masculina baseada na lei. lso
rachara o monopolio paterno que
deu a Julin un lugar na sociedade.
N un esforzo por defenderse dos
intentos de Sabel de torcer e
pervertir a xerarqua. J ul in suxire a
Don Pedro que se desenguedelle
casa ndo cunha muller aceptab le:
"-Por que no se casa? .
i Hay tantas seoritas bue -
nas y honradas!
-Y cree usted , santo de
dios, que no se me haba
ocurrido a m?
Piensa usted que no
sueo todas las noches con
un chiquillo que se me pa-
rezca, que no sea hijo de esa
bribona, que continue el
nombre de la casa, que he-
rede esto cuando yo me
muera, y que se llame Pedro
Moscoso como yo?" (p.
185) .
A resposta de Don Pedro
pregunta de Julin revela que a
mido soou. non cunha muller.
senn cun filio parecido a si. que
herdase a sa posesin e levase o

9
seu nome; un ha muller sera s o Pedro. nunha voda que semella un Julin dectase ben de que
medio para obter ese f ilio. funeral. J ulin te ra en apariencia xuntar as pa labras sera xuntar o
Obviamente o que est en cuestin cumpridas amb icins de reforzar o mundo de U\loa; sera entn
non nin Sabe \ nin ningunha outra patriarcado. atopando para Don definible. baseado en princip ios
muller. xa que as mulleres non Pedro un ha muller comprometida slidos. enraizados na confianza de
part icipan no intercamb io entre coa igrexa. A vida continua ra que un significante corresponde.
varns. o "tema" calque ra filio entn cunha semellanza da arde polo menos en grandes rasgos. a un
anda por nacer. que v ira sempre dictada pala significado. e conducir
Julin resolve o dil ema de autorid ade masculina. A novela. significado transcendental. como o
atopar un carpo de muller mis por su posta. non re.mata aqu. sangue real conduce sangre real.
apropiado para pe rpetuar a senn que. en certo modo. vn de ou como a lgrexa leva a Deus. Non
continuidade varn/varn. levando comezar. Os intentos de Julin de obstante anda que Julin pode
marqus gran mercado da casa poer arde sociedade sern crear a impresin de arde externa
do tia de Don Pedro. e achando a sempre tan ft il es como os seus tanto na biblioteca como no
Nucha. Julin prefrea s outras intentos de ordenar a b iblioteca: mundo. s pode desesperar de
mu \l eres porque demostra "Peg papelitos de ci- organ izar os seus cont idos. O
claramente que a sa dedicacin garro, a fin de juntar los ordenamento chmao. e un ha vez
patriarcado tan confusa e. non pedazos rotos de alguna se pon tarefa atopa que
obstante. tan determinada como a escritura. Parecale estar imposible; non hai principios
sa propia. A pesar da sa natureza desempolvando, encolando directores. e signos e smbolos
que xera noxa polos homes e anima y poniendo en orden la carecen de signif icado. as
a re xeita r o matrimonio e ingresa r misma casa de Ulloa, que distincins son falsas. e os
nun convento ou ficar na casa do iba a salir a sus manos significantes como a cruz ou o
seu pai. ela far o que a lei patriarcal hecha una plata ... "ga rab ato" non denotan
ordene. Ela o mis f irme apoio No era tortas y pan pin- significado ningn . O seu traballo
entre os de La Lage do patriarcado tado la limpieza material de na biblioteca. unha metfora
e a reli xin. O marqus faise eco da archivo; sin embargo la ver- apropiada para a sa vida. escravo
insistencia de Nucha e Ju\in dadera obra de romanos fue pero ft il . porque o caos acabar
declara teimosamente : la clasificacin. "Aqu te gobernando .
"la hembra destinada a quiero", parecan decir los O caos subxace na novela
llevar el nombre esclarecido papelotes as que Julin in- desde o prime ira momento en que
de Moscoso y a perpetuarlo tentaba separarlos. Un em- o novo sacerdote intenta atopar o
legtimamente haba de ser brollo, una madeja sin cabo, camio a Ulloa. Repetidamente
limpia como un espejo". (p. un laberinto sin hilo con- Julin pregunta por ande quedan
100). ductor. No exista faro que Los pazos e repetidamente rec ibe.
A perpetuadora do nome do pai pudiese guiar por el pilago vagas respostas. mentres erra sen
debe non s ser un claro espello insondable.. . los unos te- esperanza polo erm o. O cam io da
para reflexar a presencia do varn. nan una cruz; los otros un vasta propiedade debera estar
deber ser tamn o claro espello que garabato ... claro. pero en troques. a
producir a imaxe do pai nun filio. Que significaban, pues, delineacin desapa rece nunha terra
Se a novela acabase neste el garabato y la cruz? Miste- na que os puntos de referencia mis
punto. cando Nucha casa con Don rio insondable". (p. 35). notorios son pieiros e fatos de

10
ove ll as. Neste ermo defin icin . unha exclusin da establcese a si mesmo. N este xogo
desconcertante. Ju lin non pode linguaxe. A cuestin primordial de contrarios. a cua lidade distinta
controlar a sa montura. mentres nesta construccin . tal como a do "Outro" sexa o sexo apasto ou a
turra con toda a sa forza . e sinala Luce lri garay : pasto que "a construccin de Deus. que
murmura palabras de acougo na 1ia do hcxizonte est trazada. e alardea de que Deus e a muller son
arel la do cabalo. pe ro. pese s seus t razada de feto polo "suxeito" que "o utras" en ta nto que proxecin
esfo rzos. o cabalo trota seu se define a si mesmo mesmo imax inadas. previsins polimorfas
propio ri tmo. mantendo cabalei ro tempo" (Myst ri que 193). Como (p. 144) do suxe ito masculi no que
no medo de se r desmontado. Este pode "a mu ller" escapar? Como as crea para reafi rmar a sa propia
profundo medo pode parecer pode "e la" que non fo i asignada presencia . Ambos se configuran
ridculo en sentido literal ; pero ex istencia nin reflexin definirse a como obxectos do desexo do
metaforicamente sera a maior si mesma como algo distinto " do home. e son definidos por ser o que
catstrofe posible; os cabalas son outro"?" . o home non (p . 144). Xa que
un smbolo universal de poder e O misticismo supera a imaxe de lago. muller e Deus existen s en
masculinidade. e para Julin . Deus e o concepto de " muller" virtude da sa non -existencia. da
perder a sa tremente suxeccin e porque cuestiona a posicin de sa ausencia. da sa incapacidade
atoparse s na inseguridade. sen a ambos como "outros" nun mundo para seren definidos. Esta
tranquilizadora evidencia de poder que depende da arde dotada dun existencia de " O Outro" - sexa
sera ser botado no dominio do significado transcendental. Como Deus ou muller- configrase
caos. que atopa sempre prximo e evidencia Lacan en God and the como unha afirmac in da
tempo ameazador e atractivo 2. Jouissance of The Woman ( Deus e existenc ia do " nico". do suxe ito
En Julin. Pardo Bazn reuniu o gozo da muller). o amo r de Deus masculino con voz; reflexando a
moitas cualidades diferentes que e o amor das mulleres pode ser a prop ia ex istencia do home da
operan con e en contra das outras construccin de "Outro" que afi rma mesma forma que a visin da muller
para crea r caos. As mis a existencia do " nico". o suxeito castrada . e o medo resultante da
importantes destas son : reli xin e masculino que tala . Julin . sa prop ia castracin verifica o
fem inismo. A nfase que Pardo "Este outro, mentres que estado non-castrado dos nenas.
Bazn pon nestes dous items 6 pode ser nico, pode ter al- Desmontar o mito da ausencia que
langa da sa vida suxire que puido gunha relacin que apare- rodea o "Outro". que rodea a Deus
mesturar as das nun personaxe ce do outro sexo ... Amando e a muller. pe rturbar a seguridade
como o afeminado sace rdote a Deus, ammonos a ns do su xeito que ten voz.
Julina A relixin en Jul in unha mesmos, e por amarnos a Msticos. por tanto (e eu . como
voz poderosame nte subvers iva que ns mesmos en primeiro Cla r n e Clemessy 5 inclo a Jul in
interfi re coa "ve rdade" teo lxica. e lugar -unha ben entendida nesta categora) son aqueles que
func iona como o fa ra a histeria nun caridade , como se di- ren - existen en . ou mis ben son
contexto non -teolxico: como o dimos a homaxe apropiada excludos da arde simblica da
rexe itamento da arde lingstica a Deus". (p. 141 -142). linguaxe e quen se aventuran no
que determina a sexualidade4. Por que a diferencia a base da inconsciente. procura de algo
Noutras pa lab ras determina a afirmac in epistemolx ica . s mis que a obxectividade que o
posicin daqueles que estn coecendo a ausenc ia. coece o suxeito que ten voz lles asignou .
inscritos como mul leres. e a suxe ito a sa propia presencia. s Cando Julin se introduce no
inscripcin como muller . por estab lece ndo un " Outro" misticismo. descubre paz non s

11
de. senn tamn a travs dos
vel una cosa rn.ra.
Rodrigo Osario que los dems mortales que no andan en la cara el ardor del recio bofetn,
termos da teoloxa patriarcal qu e tenia vuelto el rostro hacia la pared, comindose los sanl08... Digo, no; ya como si acabase de recibirlo. Tembl
pero Jo copiaba la luna mlls prxima, ver usted cmo en ciertos cuos re de ira. Comprendi en aquel inatante
f ixo unha contrad iccin da sa y vi que se ponia, no plido, sino ver sultan diferentes. El general se en- toda la fuerza del afecto que Rodr1
vida. A sa procura de forma. de de, Hvido, desencajado como un mo- ter de las murmuraciones, hay quien go me inspiraba. La lengua se me en-
ribundo. Sus labios se movian con- cree si por algn annimo... , y se dej torpecla, de pura rabia y .clera fre-
"Bildung" condu ciuno cara vulsivamente, y su mano crispada decir que l no se batia con chicue ntica. Por medio de un esfuerzo te
hacia dos o tres veces el ademn de los, pero que tirarla de la.s orejas y rrible me domin, y pude articular
interi or. de volta s ra ces msticas aflojar la corbata, propsito irreali- hartarla de bofetones a Rodrigo don- estas frases, que dejaron a los peces
zable, pues era de laa que Uaman de de le encontrase. La mam. se asus- ms boquiabiertos de lo que estaban
do tempo, a medida que se pla,tr6n. A la vez que comprobaba t, se Uev6 al nio a Compol!;tela y por costumbre:
conforma a si mesmo imaxe de en Rodrigo esta impresin profunda o.Jll le meti de coroni!Ja, sin duda -Be conocido a Rodrigo Osario
e iba a volverme para preguntarle al para acabar de volverle Joco, en Igle hace un ao, en Madrid. No le cono
Deus que existe dentro. A imaxe estaba enfermo, las delatadoras lu sias, confesonarios y conventos. ci en ninguna aoire, nl en ningn
nas l'tlD hicieron nuevas revelaciones: Al cabo de dos o tres meses regre teatro, ni en tiJtba ninguna, sino a
mstica de Deus. sen embargo. non en ellas vi a tres o cuatro Mauros Pa aaron aqul no estaba la generala: se la cabecera de mi catna. Cmo?
reja gulando el ojO y tlrnndo de la babia ido a las aguas de Cuntis; el Aguarden U!tedes... Parflbamos en l:1
a dunha deidade definible. manga a otros tantos Pablltos Enci- general, si, y ahora entra lo bueno misma fonda. Supo l que un paisa-
racional. lingsticamente nar, y a los Pablitos Encinar dndose
tres o cuatro palmadas en la boca de
de lBt historia. Una tarde paseba.sc
el general, con su ayudante al lado,
no suyo, un marinedino, se eneontru-
ba enfermo de una tifoidea, bastante
fundamentada; non est formada ese modo que significa: "Tonto de por la calle Mayor, y Rodriguito, que solo y casi abandonado. No pregunt
mi! Soy un charlatn imprudente.'' venia en sentido contrario, se le acer ms. Se meti en mi cuarto a cuidar.
de acordo co mandato da arde Y al punto que observ estos dos he- ca, se encara con l y le dice (hay me. Me cuid como un hermano, co-
chos, vi en el espejo que las figurns quien lo oy como usted me oye) : mo una hermana ... de la. Caridad. Po.
patriarcal que Julin deixou atrs. cesaban de accionar, mientras mis "S que desea usted abofetearme. s6 diez noches sin dC$Uudarse. No
oidos perciblan, en vez del alboroto Aqui estoy, Puede usted cumplir su contrajo mi mal porque Dios no lo
M entres que os outros de la polmica, un silencio repenti- deseo." El genera..l alza la mano..., y quiso. Ahora, el que sea ms valen-
sacerdotes na novela estn no, embarazoso, helado. Dos o tres
segundos despus senU un dramti-
pum! De cueUo vuelto, terrible, mo
numental!Todos creian que el mucha-
tn que Rodr igo Osario, que salga
abi. Lo estn ustedes oyendo? A
interesados nos aspectos de poder co esca1ofrfo: Rodrigo se levantaba, cho iba a sacar un revlver ... Nada, ver, a ver si alguno tiene pnas de
tomaba 'su Bombrcro y sin pronunciar seores, nada! Aguant, agach la que yo sea el general! Porque a mi
da lgrexa. Julin est interesado una silaba abandonaba el saln. cabeza, se volvi... y se retir lo mis- me hormiguea la mano...
Fu todo ello tan de repente, tan mo que ahora, con mucha pausa, sin ...... ...... ...... ...............
nos aspectos solitarios. As races da Impensado, que ni pronto me qued decir cbuz: ni muz, arrimando el pa Mauro Pareja no esgrimi contra
sa profisin atopbanse na nenez. sobrecogido, no acertando ni a pre-
guntar a Jos que, indudablemente....
uelo a las narices, que le sangraban.
Hubo una e.'Cplosin de risas y de
mi los dientes ni los puos. No me vi
tampoco en ocasin de jugar con nin-
cando " lo cierto es que de nio .!abian, Al fin consegui exclamar, di- comentarios, PabUto Encinar jur y gn sable, florete ni otra e.rma mor-
rigindome a Pareja: se retorci el nacient e bigote. Senti Ufera.
jugaba a ca ntar misa" (p. 26). A sa -Pero qu sucede? Qu ha pa-
devocin cara cerimonia da sado aqul?
- Este Pablito!-contest6 Pareja,
relixin : a misa. as estatuas. as sealando al joven teniente; que 8(1
mordla el bigotillo, muy nerv:lo.so-.
estampas. M ent res que estes Le ponen a uno en cada compromi-
implementos poden ser vistos so los novatos!
-Pero qu ~ ello? SI yo no 8
na.da!
EL INDULTO
como parte normal do cerimon ial - Hombre! No ha de saber 118-
catl ico. en Los Pazos de U/loa ted? Rodrigo le quiere a usted mu- De cuantas mujeres enjabonaban dlllo los mal~ de la Mlstcnta, y ha-
cho... , y, adems, hasta. los gatos lo ropa en el lavadero pblico de Mari- liaba en eUos asunto para intermJna
reciben unha atencin especia l. A saben. neda, ateridas por el frfo cruel de una bies comentarios : nadie Ignoraba que
-Pues lllB personas. no; yo, al me- maana de marzo, Antonia, la. asla- la infeliz:, casada con un mozo car-
narradora mostra detalladamente a nos. Le ruego a usted que me ponga tenta, era la ms encorvada, la m6.s nlcero, resldia aos antes, en eompa
ledic ia de Julin mentres se prepara al tanto...
- No saberlo usted!-repuso P R-
abatida, la que torcin con menos brlo, ia de su madre y de su marido, en
la que refregaba con mayor dcsalien un barrio extramuros, y que la fa
para rezar polo nacemento do filio -reja con suspicacia-. Bueno, pues en to; a veces, interrumpiendo su labor, milis. vivla con d esahogo gracias al
dos palabr&B le enterar... La r.o"Ja ea pasbllSe el dorso de In mano por los asiduo trabajo de Antonia y a los
de Nucha; empregando moito muy sencilla. Se acuerda usted de enrojecidos prpados, y ta.s gotas de cuartejos ahorrados por la vieja en
aqueJia penera..la tan saJada, tan gua- agua y 188 burbujas de jabn pare- su antiguo oficio de revendedora, b:t
tem po en decidir que imaxe pa y tan seria que tuvimos hace tres clan lgrimas sobre su tez marchita.. ratlllera y prestamista. Nadie habla
representa mellar as sas oracins. a.fios? No? Verdad que usted no es- Las compaeras de trabajo de An olvidado tampoco la lgubre tarde er_
taba entonces aquf... Pues era una t onta la miraban compasivamente, y que la vieja. fu asesinada, encontrfut-
e acariciando os obxectos da misa. mujer... de patente, y no' faltaron al- de tiempo en tiempo, entre la. alga dose hecha astillas ll\ tapa del arcn
mas caritativas para s usurrar que rabia de las conversaciones y dlspu- donde guardaba sus caudales y cJer
Julin pon nfase no icono. no este Rodrigulto y ella ... En fin, cOSa!J tas, se cruzaba un breve dilogo, a tos pendientes y brincos de oro: ns
significante. indo tan lonxe como del pfcaro mundo, Si fuese verdad, el
caso probarla que los chicos educa~
media voz, entretejido con exclama.
clones de asombro, indignacin y l.s
die, tampoto, el horror que infundi
en el pblico la nueva de que el IR
para converter a Nucha nun icono. dos en tanto beaterio son Jo mlsmlto tima. Todo el lavadero sabia al de drn y asesino no era sino el maridn
para lanzar as sas oracins a un
ideal. Para el:

12
"La se orit a le inspiraba A ma ior inmersin de Julin na J ulin distnciase da secuencia
religioso respet o, semejan- xtase chega durante o agn ico que o estado legal da conciencia.
t e al que infunde el cama rn parto de Nucha. Durante a segunda Aqu non existe o fin ltimo que
que cont iene una ve ne rada noite sen durmir. Julin exltase ata Deus. excepto a luz de luces que
imagen " (p. 99). visins frent icas di ante dos seus irradia da parte mis interna da
e non pode aturar que lle sexan iconos. Mareado persiste en alma de Julin. e que significa a
atribuidas dimensins fisiolxicas torturarse anda mis cravando as maior desmemoria . Non obstante.
(p. 132) e compraa Virxe santa uas nas sas palmas. quitando o segu ir esta luz non achegarse a
(p. 148) ou a un dolo da Virxe (p. coxn de debaixo dos seus xeonllos ela. porque nun trance mstico non
165). e levantando os brazos sobre a hai lugares designados. ou fins
cabeza. aumentando a sa dar directores. e a experiencia mstica
O icono de importancia para deliberadamente (p. 165). A dar convrtese literalmente nunha
Julin. porque. como a mstica esencial para a experiencia mstica. EX-STASIS: movemento desde a
histrica descrita por Julia Kristeva porque un ha experiencia STASIS da obxectividade que non
cando fa la da devocin mstica en reservada unicamente para o carpo -precisa de movemento. Julin
relacin coa pintura. permtelle que resiste a articulacin escapou patriarcado refusando
tratar o significante como lingstica. Elaine Scarry. toda arde; senda mesmo tempo
significado. Confundindo. as. infravalorando a natureza todo e ningn. sen direccin. sen
representacin e realidade ser anti-lingstica da dar. afirma que substancia. Na ex-stasis as
capaz de fusionar o verdadeiro do "cal quera dar resistenc ia palabras quedan atrs cando
dominio semitico pre-verbal (o linguaxe" (p. 4). A linguaxe Julin. anda desexando. nas sas
obxecto). e o real do dominio revlase dbil cando o carpo se oracins. pensamentos e palabras
simblico da fala (o que representa expresa con laios ou xemidos orixinais. s pode reincidir en
o obxecto). En Los Pazos de U/loa a aprend idos antes que a linguaxe. O pautas verbais coecidas . Pronto.
experiencia relixiosa de Julin a carpo convrtese na nica mesmo estas perden significado.
definicin do proceso polo que o presencia. non referndose a nada cando os seus labios se moven nun
suxeito se traslada desde o mundo mis que a si mesmo; o sign ificante balbuceo sen sentido. sen chegar a
para fusionar as relacins indica s o significante. A dar non ningures. sen significar nada.
suxeito/obxecto. vence o carpo. senn que goza nel . porque o mundo externo
Como esta fusin baleira a fa la cando suplanta linguaxe e burla a desapareceu. e Julin goza s en si
do seu poder. o mstico busca leido pai. mesmo.
formas de rep resentar o que v_e Ademais da dar, a desmemoria Todo se funde nun. mentres o
como o apasto implicado na de Julin a segunda caracterstica mstico agarda pas ivamente sen
sem itica/simb li ca. ou no do centro da alma mstica. Mis direccin nin motivacin. sabendo
verdadei ro/ rea l. que unha desorientac in. a que o abandono non premeditado
Como este verdadeiro/real non desmemori a mstica induce a un a rebel in mis radical; unha
pode ser representado loxicamente esquecer a conciencia. Incluso o sumisin desexada. Simplemente a
no mundo simb lico que se basea coecemento de que un existe escotilla que leva fra da exclusin
na divisin dos dous dominios. oblitrase cando os ltimos e da obxectividade especular.
Ju lin. como histrico/mstico vestixios que controlan a determinada non-direccin que
reco rre a alucinac ibas que non se concienc ia se esvaen . conduce luz cegadora . o cerne
basea n no sentido ou na intencin. Envolvndose neste dominio. mis interno da sa alma que

13
ofrecer. po lo menos. a il usin da obxecto. diso lvendo a suxeccin o sacrificio da particulari-
subxectividade. que crea o Ser talante e o Outro dade en favor do universal.
No cern e da sa alma. o mstico excludo. A nada no espello do Pero o sacrificio da particu-
atopa a Deus que ledicia. Julin. mstico . polo tanto. unha laridade significa , en ter-
na monomana das sas oracins non-nad a en qu e se est reflexa ndo mos negativos, a represin
ve e coece s luz desmemoriada. E a disolucin da su bxectividade. E do desexo, e polo tanto a li-
a experiencia descrita por Agustn. mentres o espello contine sen berdade do obxecto de de-
ca nd o o suplicante se funde coa reflexar nada. o obxecto que era s sexo e liberdade para a sa
bondade da luz total. Ata que o especula r. continu ar como unh a obxectividade". (p. 13).
suplicante se volve s Deus. non-nad a.
Julin levou a termo esta
incapaz de distinguir entre el En Los Pazos. a bsqueda do obxectividade. este Bildung.
mesmo e a luz. no crcul o de gozosa Bildu ng por Jul in. non chegou a perdndose a si mesmo no traballo
paz aniquiladora. Este Deus . di trmino. el non se converteu no e poendo freo discipl ina e
Kristeva. "enigmtico. plantando home. no custodi o da lei no que se exceso. Este proceso reforma
lume campo da linguaxe. s pa ra t ia que tra nsformar. O revs. os incesantemente un obxecto de
reducilo a fras cinzas. asegura ndo seu desastroso intento de Bild ung prod uccin contra o que o suxeito
desta forma un ha led icia confundi u as sas autodefinidas se pode definir. Unha "tarefa
alucinatoria e intocable" xerarquas. Lago de confesar as adecuada para o home". a
(Verdadeiro - Real. p. 227). A ledicia sas accins durante a sa estancia operacin antittica libre
a extase da presencia. en igmtica en Ulloa. o arcebispo envao a un ha asociacin de significantes que
sabendo que espiritual. pequ ena igrexa nu n lugar remoto. produciu o exceso e a rebel in
intelectual e fsica. que testemu a a A razn pa ra este desterro non est alineadas co feminino . Dirase que
alucinacin de experimentarse a si clara ; non rompeu mandamento Julin. neste duro traba ll o. acadou
mesma como suxeito; o gozo da ningn. non cometeu ningn delito a Bi ldung e converteuse no home
presencia sen o prezo de outra. visible. E non obsta nte. o seu que esperaba converterse:
Mis que suxeito ou obxecto. o pecado foi un que a igrex catlica
mstico unha presencia da que o non pode to lerar. participou na "Estaba viejo rea lmente
reflexo est partido e f ragmentado. usurpaci n da autoridade. y tambin ms varonil : al-
as sas infinitas posibi lidades Durante dez anos J ulin est gunos rasgos de su fisono-
mutadas. inestables relacins exiliado. Durante estes dez anos. a m a delicada se marcaban,
binarias. O espell o que reflexa travs du nha impl icacin com pl eta se delineaban con mayor
suxeito/obxecto. agora non refl exa nas actividades da sa parroq ui a. firmeza sus labios, contra-
apostas. nin polos. Non reflexa acada a talla que podera asoc iarse dos y palidecidos, revelaban
nada que non sexa a luz da luz. Bildung. Gadamer discute a la severidad del hombre
lrigaray clasifica este concepto relacin do t ipo de traballo que o acostumbrado a dominar
ca ndo di: "As. eu volvnme ta traballo/form acin de Ju lin. e todo arranque pasional ,
imaxe nesta nada que son. e ti oll as suxire por que esta actividade pode todo impulso esencialmen-
sobre min na ta ausencia de ser ... conducir a Julin a algn tipo de te terrestre. la edad viril le
un espello vivo. as son eu t a estado: haba enseado y dado a co-
semell anza como t i es mia "Bildung, como ser edu- nocer cual es el mrito y
(Mystrique. p. 197). S un espell o cado para o universal unha debe ser la corona del sa-
que non reflexa nada pode liberar o tarefa para o home. Require cerdote puro". (p. 288).

14
u 'EMILIA PARDO BAZAl'f

de Antonia, segn sta misma deela En do, veinte a.oe tienen muchos Cuando Antonia. volvi6 de la con- No exterior. Julin moito mis
raba, o.iad.iendo que desde tiempo dfas, y el tiempo aplaca la pena ms sulta, ms plida que de costumbre,
atrs rofa al criminal la codicia del cruel. Algunas veces figurbasele a de cada tenducho y de cada cuarto
adulto e viril. Pero esta dbil
dinero de su suegra, con el cual de- Antonia que todo lo ocurrido era un bnjo aaUan mujeres en pelo a pre apariencia quebrantada de
ecnba establecer una tablajeria suya sueo, o que la ancha boca del pre- guntar noticias, y se olan exclama-
propia. Sin embargo, el acusado hizo sidio que se habla tragado al culpa- ciones de horror. La ley, en vez: de contado tan pronto chega a Ulloa.
por probar la coartada, valindose ble no le devolvera jams, o que protegerla, obligaba a 1& hija de 1&
del testimonio de dos o tres amigotes aquella ley que al cabo supo caatl- vctima a vivir bajo cl mismo techo, deambula polo cemiteri o, entre as
de taberna, y de tal modo envolvi t.>l gar el primer crimen sabra prevenir marltalmente, con el asesino! prantas vizosas e almisca radas.
asunto, que en vez de ir al pa10 sali el segundo. La ley! Esa entidad mo- -Qu leyes, divino Seor de los
con veinte aos de cadena. No tu tan ral, de la cual se formaba Antonia cielos! As Jos bribones que las ha- Aqu volve superabundancia e
Indulgente la opinin como 1& ley: un concepto misterioso y confuso, era, cen las aguantaran !-clamaba,. in-
adems de la declaracin de la ee- sin duda, fuerza terrible, pero protec dignado, el coro-. Y no habr al- contradiccin que loitou por
poaa, habfa un indicio vebementisi- tora mano de hierro que la sosten gn remedio, mujer, no habr algn
mo: la cuchillada que mat a la vie-- dria al borde del abismo. Asi es que remedio? suprimir: o xard n parece cobrar
ja, cuchillada certera y limpia, ases- a sus ilimitados temores se un1a una -Dice que nos podemos separar... v ida. a vexetacin aparece humana
tada de arriba abajo, como 1as que confianza indefinible, fundada sobre despus de una cosa que le llaman
los matachines dan a los cerdos, con todo en el tiempo transcurrido y tn divorcio. e incitante.
un cuchlllo ancho y a.flladiaimo, de el que an faltaba para cumplirse la -Y qu es divorcio, mujer?
cortar carne. Para el pueblo, no cabla condena. -Un piClto. muy largo. "Por primera vez des-
duda en que el culpable debi subir Singular enlace el d~ los acontecl Todas dejaron caer loe bra..zos con
al cadalso. Y el destino de Antonia mientes! desaliento : los pleitos no ae a.eaban pus de largos aos, tras-
comenz a infundir sagrado terror No .reerla, de seguro, el rey, cuan- nunca, y peor an si se acaban, por-
cuando fu esparcindose el rumor de do, vestido de capitn general y con que loa pierde siempre el inocente y tornado y enteramente
que su marido se la haba jurado el pecho cargado de condecoraciones,
para el dia en que aaliese de presidio, daba la mano ante el ara a una prin-
el pobre.
-Y para eso---aadl6 la asisten-
fuera de quicio, al choque
por acusarle. La desdichada queda- cesa, que aquel acto solemne coeta- ta-, tenia yo que probar antes que de una conmocin tan
ba encinta, y el asesino la dej avi- ba ama..rguras sin cuento a una pobre mi marido me daba mal trato.
sada de que a su vuelta se contasa a.si.stenta en lejana capital de provin- - Aqul do Dloo! Pues aquel ti- honda y extraordinaria que
entre loe difuntos. cia. Asi que Antonia eupo que babia gre no le habla matado a. la madre?
Cuando naci el hijo de Antonia, recaido indulto en su esposo, no pro- Eao no era mal trato, eh? Y no aa- l mismo no hubiera podido
sta no pudo criarlo: tal era su de nunci palabra, y la vieron las veci- bian 1wrta loe gatos que la tenia ame. explicarse cmo le invada,
blllda.d y demacracin y la frecuen nas sentada en el umbral de la puer- nuada con matarla tambin?
cla. de las congojas que desde el cri- ta, con laa manos cnuadas, la cabe- -Pero oomo nadie lo oy... Dice el avasallndole y sacndole
men la aquejaban, y como no le pe.r za calda aobre el pecho, mientras el abogado que se quieren pruebas cla-
mltfa el estado de su bolsillo pagar nio, alzando su cara triste de cria- :ns.s... de su natural ser y estado,
ama, Jae mujeres del barrio que te.. tura enfermiza, gimoteaba: Se arm una eopeele do motln; ba-
n1nn nios de pocho dieron de mamar - Mi mad..re-.. Calinteme la sopa, bia mujeree determinadas a hacer,
rompiendo diques, salvan-
por turno a la criatura, que creci en-
olonque, reolntind- de todao tu
por Dloe., que tengo hambre! declan ellaa, una expoolcln al mi> do vallas, venciendo obst-
El coro ben~volo y cacareador de mfsimo rey, pidiendo contraindulto, y
a.ngustiae de su madre. Un tanto ~ tu wdnaa rodo a Antonia; algunao por turno dormia.n en casa de la a.sis- culos, atropellando por
puesta ya, Antonia se apllo6 con ar- se dedicaron a azTeglar 1& comida del l<!nta, para que 1& pobre mujer pu
dor al trabajo, y aunque elempre te.- n.ifio, otras animaba.n a. la madre del diese conciliar el auei1o. Afortunada- todo, imponindose con la
ntan sue mejillas ae:a azulada palidez: mejor modo que eabian. Era bien mente, el tercer dfa lleg la noticia
que ee obaerva. en loe enfermos del tonta. en a1Ugtrae asf! Ave Ma.rfa Pu- de que el indulto era temporal, y al
sobrehumana potencia de
cora.z6n, recobro su sllenclO&& activi- rlslma! No parece elno que aquel prMidia.rio an le quedaban algunos los sentimientos largo
dtl.d, su aire apacible. hombrn no tenia mAs que Uegar y aos de arrastrar el grillete. La no-
Veinte afioa de condena ! En vein- matarla! Habfa Gobierno, graclu a che que lo supo Antonia. fu la pri- tiempo comprimidos y al
te aos (pensaba ella para sus aden- Dios, y Audiencia, y serenos se po- mera en que no ee enderez en la. ca-
tros), 61 sc puede morir o me puedo da acudir a loe celadores, lLI alcalde... ma con loe ojos desmesuradamente fin dueos absolutos del
morir yo, y de aqul alli !alta mu- -Qu6 alcalde! -decla. ella con abiertos pidiendo aocorro. alma, porque rebosan de
cho toda.vfa. La h1p6teals de la muer- hoaca mirada y apagado acento. Deopu dp este austo pa.o6 mAa do
te natural no la uuataba, pero la ea.- -0 al gobernador, o al regente, o un ao, y la tra.nqullidad renaci6 pa- ella, porque la inundan y
pantaba imaginar solamente que vol- al jete de municipales; babia que ir ra 1& asistenta, consagrada a sus hu-
va su marido. En vano las cariosas a. un abogado, saber lo que dispone mildes quehaceres. Un ella, el criado sumergen" . (p. 290) .
vecinas la consolaban, indicndole la la ley... de la casa donde estaba aaistlendo
esperanza remota de que el inicuo pa- Una buena moza, casada con un crey hacer un favor a aquella mu- O control dos anos esvese nun
rricida se arrepintiese, se enmendase guardia civil, ofreci '8Dvlar a su ma- jer pliCla que tenia su marido en pre-
o, como declan ellas, "se volviese de rido para que lo m6ti88e un miedo sidio partlcipndole cmo la reina iba instante, a turbulenta, indefinida
ntejor Idea": menenba Antonia la ea- al picarn otra, reeuelt.a y morena, a parir, y habra Indulto, de fijo. profusin do exceso indisciplinado
Der.a entonoes, murmurando eombrla- se brind a quedarse todas la.s no- Fregaba 1& aaist.>nta los pt.o., y al
mlllte: ches a dormir en casa de la asisten- olr talee anuncios solt el estropajo, proclama o seu poder para enganar
-Eeo, l? Do mejor idea.? Como ta en suma, tales y tantas fueron y descogiendo las sayas, que traia
no baje Dios del cielo en pe..rsona y le las mue!tra.a de inters de la vecln- arrolladas a la cintura., aa.U con paso e distorsionar calquera frxil lmite
aaque aquel oora.zn perro y le ponga
~ ~;~~~~ ~=v::.vi~aa :~~
de autmata., muda y fria como una
otro... estatua. A los recados que le envia- que linguaxe e ard e pretendan
Y al babla.r del criminal, un oeacalo
trlo corria por el cuerpo de Antonia.
acordse consultarA& un jurisperito,
a ver qu recetaba.
ban de las casas respondla que ea--
taba enferma, aunque en realidad s-
impoer. Xa non hai un obxecto
que se postu la a si mesmo en
contra cando o exceso domina e
envolve a significacin , probando

15
que esta modalidade precede e Gonzlez Lpez. Emilio. Novelista de Ga- pureza del aire libre" (p. 31 ) .
licia. NewYork: Hispanic lnstitute. 1944. E mis adiante. cando se habita
prefigura os frouxos controis da
Hemingway, Maurice. Emilia Pardo natureza " se le prendla el alma en el
xerarqua e a linguaxe que tentan Bazn: The Making of a Novelist. New York: atrativo de aquella dulce soledad y si-
definir as oposicins binarias. Cambridge University Press. 1983. lencio tan de su gusto, que deseaba
Nesta conclusin. Pardo Bazn lrigray, Luce. Speculum of the Other pasar al lila vida toda" (p. 75) .
Woman. lthacar: Cornell. 1985. O ermo ncheo de paz e acougo e.
fai un ha afirmacin fem inista que sen embargo. tamn o atemoriza. Est
desafa o mu ndo mascu lino no que Jacobus. Mary. Reading Woman: Essays preso entre forzas apostas, unha terma
in Feminist Criticism. New York: Columbia
viv u. El a argumenta. non a favo r da University Press. 1986.
del coa man de ferro da autoridade ecle -
igua ldade da mu l/ er. se nn a favor sistica. e a outra chmao coa atractiva
Kristeva. Julia. The Kristeva Reader. ed. voz de serea da na tu reza.
da nivelacin das op res ivas Tori l Moi. New York: Columbia University 3. Os sentimentos rel ixiosos de
definicins de xnero que Press. 1986. Pardo Bazn son firmes pero pouco
escravizan tanto o mascu lino como La ca n. Jacques. Feminine Sexuality. New convencionais. A sa dedicacin reli-
o feminino. e. por extensin tanto 6 York: Norton Press. 1985. xin adopta a forma dunha lealtade
Ordoez. Elizabeth, "Y mi nia? Another longo de toda a sa vida catolicismo.
home como a muller. Jul in. o xa que os seus escritos inclen numero -
Voice in Los Pazos de Ulloa". Discurso Litera-
equvoco representante da lei e a rio: Revista de Temas hispnicas. 3(1) . 121- sas vidas de santos. e as sas ltimas
orde. na sa procura de Bild ung 131 '
obras leen como nico obxecto a reli-
atopa s o informe sen forma. un xin . Non obstante. a sa vida unha
Rose . Jaqueline. " lntroduction 11 " in Fe- separacin radical da igrexa ca tl ica: a
estado que testifica que o infinito e minine Sexuality by Jacques Lacan . New sa oposicin matrimonio. as sas re -
multivariable non enca ixa r nun ha York: Norton Press. 1985. lacins sexuais e emocionais extramari-
traxectoria cunha consecuencia ou Scarry, Elaine. The Body in Pain: The Ma - tais. e o seu aberto compromiso co femi -
king and Unmaking of the Workd. Oxford: nismo evidencian unha visin do
un obxectivo f inito. A travs de Oxford University Press. 1985. catolicismo que non se plegara s dic -
Julin, Bazn declara que non ha i tados das autoridades eclesisticas. A
Bildung, non hai estado que relixin de Pardo Bazn emerxe. como
xustifique a lei e a sa inherente NOTAS: apunta Hemingway. como unha pers -
represin . O xnero e a autoridade pectiva subxectiva formada mentres tra -
1. Emilio Gonzlez Lpez afirma duca a Schopenhauer. e acha a sa ex-
poden pretender eleva r o suxe ito a que. mentres que Pardo Baz n intentou presin no fondo espiritualismo que
un determinado espacio e ocultar o seu sexo. a sa feminidade domina gran parte do seu traballo (p.
aparece en " la forma en que presenta las
universal. pero s unha f iccin cosas hasta la feliz configuracin de sus
3).
que revirte anarqua do mujeres. modelos de fina y certera per- 4. Para unha lcida discusin das
subxectivo e testifica que o cepcin psicolgica. que constituyen relacins entre as estructuras linglsti -
los verdaderos protagonistas de sus no- cas e a determinacin sexual. ver a intro-
particu lar infinito e co nt rad icto ri o. duccin de Ja cqueline Rose Sexuali-
velas ..
Su triu nfo consiste en haber llegado dade feminina de Lacan. En esencia
a ser ( ... ) creadora de algunos de los Rose rene gran parte do pensamento
personajes femeninos ms interesantes de Lacan . e concle que "a sexua lidade
BIBLIOGRAFIA: de la novela espaola del pasado siglo" normal . polo tanto estrictamente un
Clemessy, Nelly, Emilia Pardo Bazn (p.69) ordenamento. que a histrica rexeita".
como novelista: De la teorla a la prctica. Ma- 2. Julin expresa os seus sentimen- (p. 28) .
drid: Fundacin Universitaria espaola. 1981 . tos ambivalentes eneal da natureza a 5. Clemessy acepta a Julin como
Deibe. Carlos Feal. " La voz femenina en prime ira vez que chega a Los Pazos: mstico cando fai referencia estudio de
Los Pazos de U/loa ". Hispania. 1987. 70(2). " La naturaleza le pareca dificil de Clarin' "Ciarin. por su parte. estableci
214-2 21 ' comprender, y casi le infundla temor por un paralelo entre Julin. el capelln ar-
la vital impetuosidad que sentla palpitar diente de amor mstico hacia la seora
Gadamer. Hans- Georg. Truth and Me-
en ella. en el espeso de los matorrales. de Ulloa en la que ve la encarnacin de
thod Trans. Garrett Barden and John Cum-
en el spero vigor de los troncos. en la la Virgen . y el personaje de abad Mou-
ming. New York : Crossroad . 1984. ret" (p. 228).
ferti lidad de los frutales. en la picante

16
EMILIA PARDO BAZN E O REXURDIMENTO

E. Pardo Bazn coincide comentarios crticos sobre V. rexurdimentos; das delas teen
cronoloxicamente co movemento Lamas Carvajal ("El olor de la unha base real. xeogrfica e
de renacencia do galego como tierra"). E. Pondal ("Luz de luna"). lingstica. a sa limitada esfera de
lingua de cultura. Benito Losada ("Vides y rosas"). accin . por estaren circunscritas a
fundamentalmente literaria. despois " El cancionero popular gallego" e un territorio reducido e seu
de sculos de prostracin. Un ha "Idioma dialecto?". Xunta a "exclusivismo". Supoo que aqu
muller que tanta atencin lle estes. accesibles polo medio no que se est referindo feito de ter que
prestou a tdolos movementos estn publicados. puiden recoller empregar necesariamente "o
culturais da sa poca non poda. outros nos ciscados fondos dialecto". o que deixara fra de
como as foi. deixar de reflexar nos pe ri odsticos da poca como o conside rac in a personalidades
seus trabal los o momento artigo "De la conversacin'<l; os importantes. A este respecto moi
histrico-cultural que estaba a comentarios crticos "Aires da mia ilustrativa a seguinte cita:
vivi-la sociedade galega. Anda que terra"4 e "Saudades gallegas"5 "Pues bien, yo sostengo
ela non participou do movemento. sobre os libros respectivos; e a serie que Galicia ha colmado la
por ser autora en lingua castel. de artigos " El norte y la balada" 6. copa de este licor para ofre-
comentouno e analizouno dende Para coece-la visin que a cerla a sus poetas regiona-
unha perspectiva propia que lle autora ten do movemento de les; que ha prestado atento
creou amistades. como as de renacen cia pareceume mis odo a sus cantos: que ha
Pondal e Lamas Carvajal 1 e oportuno comezar polo mis xeral. concedido eterna memoria
enem istades como as de Murgua e dici r. pala opinin que lle merece a vates cuya herencia se re -
Curros. A visin que ofrece do o movem ento que se estaba a duce a media docena de
Rexu rdimento resu lta de interese producir asemade nas distintas compos1c1ones desiguales
por das razns bsicas: por culturas non castels. para pasar en valor: que no se cansa de
mostrar un cadro da vida cultural despois caso mis concreto do llorar su prdida y repetir su
galega. nun momento que tanta rexurdimento galego. da sa lingua nombre: y que les antepone
importancia tivo para a nosa e da sa literatura . a poetas .superiores en
supervivencia como nacin aliento, por ejemplo el ele-
diferenciada. que difcilmente VISION DOS DISTINTOS gaco y soador Nicomedes
achamos noutros autores; e. en REXURDIMENTOS Pastor Daz, muy penetrado
segundo lugar. por matizar. O primeiro comentario xe ral que del espritu de su tierra,
negativamente. a personal idade achamos sobre o desenvolvemento pero que al cabo escribi en
desta muller conside rada unha que estaban a vivi - las literaturas castellano". (ldem, 15) .
adiantada sa poca. non castels aparece no " Discurso
Os comenta rios relativos sobre la poesa regional gallega" As outras razns denotan o
(De mi tierra. 17) ande fa la das sas
posicionamento poltico da
Rexurdimento chanse a me irande
condesa cara un ha das co rren tes da
parte deles no libro De mi tierra 2 dbidas sobre o futuro e a utilidade
poca. aquel a que se enfrenta s
publicado no 1888 onde recolle. prctica deste movemento. Cando
recolle a lectura feita no ano 1885 rexionalistas por consideralos
engadndolle notas e un apndice.
para da rila imprenta. feito que posibles subve rtores da unidade da
a conferencia pronunciada na
acontece no 1888. colcalle unha patria. como manifesta en mis
honra de Rosala de Castro no
anotacin a esta afirmacin na que dunha ocasin :
Crculo de Artesns da Corua o
ano 1885. titu lada " La poesa expn as cinco razns que a fan "No hay nacionalidades
reg iona l gallega" e outros dubidar do porvir dos peninsulares, ni quiera Dios

C arm e H ermid a

17
que suee en haberlas, ni realizados para minimiza-la prximas al alma( ...). nos
permita, si llega este caso importancia dos distintos envuelven en la atmsfera natal.
inverosmil, que lo vean mis rexurdimentos. existen outros tibia como el claustro materno"
ojos". (ldem, 100) . espallados polos textos como o ( lbidem); e un ha terceira porque
"Esperemos que jams calificativo de "germen de independentemente das sas
llegar a tomar cuerpo tan- separatismo" (ldem. 4) que o cons ideracins -dbese
gible ninguna idea contraria movemento leva no seu interior ou sobreentende-lo adxectivo
a la unidad de la patria". o motor deste renacer: o esperta r poilticas-, nada lle pode impedir
(ldem,42). vigoroso do espirito de raza contra "estima r cumplidamente la
Esta idea. central na sa a uniformidade moderna (ldem. genialidad propia y las buenas
ideoloxla. dunha patria nica para 17). que axudan a configura- lo seu letras de cada pals. ni deleitarme
todo o Estado Espaol non afecta agoiro para o futuro das muchsimo con las poesas
s a cuestins administrativas. renacencias. regionales" (ldem. 100). A estas
tamn s culturais: literarias e A ltima razn. que na sa poderanselles engadir outras como
linglsticas. Por iso. anda que enumeracin ocupa o terceiro a propia presin dos crculos
manifesta o interese que sente lugar. serve para negarlle utilidade culturais das distintas "rexins"
polos "dia lectos", concle con s renacementos por considera los sempre defensores dos
contundencia que "no podemos "arqueolxicos". Anda que este rexurdimentos. e tamn un ha
fantasear ni soar su predominio en calificativo non est explicado especie de "solidariedade de raza"
la conversac in ni en la letras ("De coido que se trata dun erro de frente s ataques descalificadores
la conversacin". n 2. 2). Por riba apreciacin ou. mis ben. de procedentes de Madrid como o de
deles ten que estar sempre o idioma descoecemento da realidade Valera ou o de Snchez Moguel.
nacional que "es la unidad. lingstica galega. A Pardo Bazn anteriores cronoloxicamente
fundamento y grandioso concepto pertencia aristocracia e como pub! icacin de De mi tierra.
del Estado Moderno". (lbidem). aristcrata vencellada corte non
tia como idioma veh icular o O REXU RDIMENTO GALEGO
Por iso non de estraar que
galego. de a a consideracin do Centrando xa a anlise no caso
das das sas explicacins incidan
rexurdimento como algo especfico do galego hai que
na beneficiosa idea dunha literatura
arqueolxico. por tratar de salientar en primeiro lugar a
e dunha lingua global. espaola.
recuperar un ha lingua que dende a comparacin que establece entre o
frente "mucho que complica el
sa perspectiva era un monumento caso galego e o caso cataln. A
estudio y conocimiento de una
do pasado. Renaixensa est para a autora dos
literatura su divisin en varias
Visto qu e a postura non Pazos plenamente consol idada
lenguas" ou no contrarios que estes
favorable s renacencias haberla porque a producci n nesta lingua
movementos son evolucin
que preguntar por que a nosa abrangue tdolos xneros literarios.
histrica polo "impulso inevitable
autora lle dedica o seu tempo e os pola sa vitalidade no exteri or das
de toda nacionalidad a extinguir los
seus esforzos crticos. Algunhas sas fronteiras. pala potencialidade
dialectos y a que prevalezca el ms
razns dnolas ela mesma; un ha de econmica da zona e, sobre todo,
perfecto y general de entre ellos.
carcter literario. con eles pdense porque en Catalua "todas las
que constituye la lengua patria"
enlaza-las " letra s cultas con la clases socia les. para todos los usos
(De mi tierra. 43, nota 4).
poesa y el arte del pueblo" ( ldem. de la vida. se sirven de habla
Amais destes razoamentos con 16) ; outra de raz sentimental, provincial" (ldem. 19). Aqu.
base politica. expresamente porque "nos hablan de cosas muy ademais de non darse ningu nha

18
llll Il'mULTO 11

lo experimentaba un anonadamiento ticia. Muerto el crimi.nal, en vsperas en Jlebre, la fiebre 16cida del instinto
das causas expostas para o logro
general, un no levantrsele loa bra- de indulto, antes de cumplir el plazo
zoe a labor alguna. El d1a del regio de su castigo! Antonia, la asistenta,
de conservacin. Una idea rpida cru- cataln. a produccin sobre todo
z6 por su mente: ampararse del nio.
parto cont los caonazos de la snJ- aJ..z6 la cabeza, y por primera vez se Su padre no le conocla, pero al ftn lrica. a potencialidade econmica
va, cuyo estampido le resonaba den- tieron sua mejillas de un sano color era su padre! Levantle en alto y le
tro del cerebro, y como hubo quien y se abri la fuente de sus l.grimas. acerc a la luz. case non existe e a proxeccin
le advirti que el vstago real era IJoraba de gozo, y nadie de los que
hembra, comenz a esperar que un la mi.raban se escandaliz. Ella era la
-Ese es el chlqulllo?- murmur exterior nula. hai que lle engadir
el presJdiario.
varn habra ocasionado ms indul- indultada; su alegria, justa. Las lA- Y deooolgando el candil lleg61o al como atranco labor dos
toa. Adems, por qu le habla de grimu se agolpaban a sus lagrima- rcotro del chico. Este guiaba los
coger el indulto a su marido? Ya le les, dilatndole el corazn, porque ojos, deslumbrado, y ponia las ma- cultivadores da literatura en galego
hablan indultado una vez, y su crl- desde el crimen se haba quedado noa delante de la cara, como para de-
men era horrendo: matar a la in- cortada, es decir, sin llanto. Ahora fenderse de aquel padre desconocido
o "carcter de reconstrucc in
detenaa vieja que no le hacla. dao respiraba anchamente, libre de su pe.-
alguno, todo por unas cuantas tria- aadllla. Andaba tanto la mano de la
cuyo nombre ola ,p ronunciar oon te- artif iciosa que le impuso la
rror y reprobacin universal. Apre-
tes monedas de oro! La terrible a. Providencia en lo ocurrido, que a la tbase a su madre, y sta, nerviosa- circunstancia de hallarse aqu casi
cena volva a presentarse ante sus asistenta no le cruz por la imagina- mente, le apretaba tambin, con el
ojos. Mereca indulto la fiera que cin que poda ser falsa la nueva. rostro ms blanco que la cera. olvidada el habla antigua entre las
asest aquella tremenda cuchillada? Aquella noche, Antonia se retir a -Qu chiquillo tan feo !-gru el
Antonia. reccrdaba que la herida te- su casa ms t&;rde que de costumbre, padre, colgando de nuevo el candil- .
personas capaces de prestar
na los labios blancos, y pareclale ver porque fu a buscar a su hijo a la
la sangre cuajada al pie del catre.
Parece que lo chuparon las brujas. atencin a los asuntos 1iterarios"
escuela de prvulos, y le compr ros- Antonia., sin soltar al nio, se arri-
Se encerr en su casa., y pasaba las quillas de jiMte, con otru golosinas m a la pared, pu.. deefallecla. La ( ldem, 22). afirmacin que debe ter
horas sentada en una silleta junto al que el chico deseaba hacia tiempo, y habitacin le daba vueltas alrededor,
fogn. Bah! Si haban de matarla, ambos recorrieron las calles, parn- y vei& unas lucecitas azules en el moito de biogrfica pero que
mejor era deja.rse morir. dese ante los escapartes, sin ganas de
Slo la voz plaidera del nio la comer, sin pensar ms que en beber
aire.
-A ver, no hay nada de comer
xeneral izarse ten moito de
saeablL de su ensimismam.iento. el aire, en sentir la vida y en volver aqu ?-pronunci el marido. esaxerada.
-.Mi madre, tengo hambre. Mi ma- a tomar posesin de ella. Antonia. sent al nio en un rincn,
dre, qu hay en la puerta? Quin Tal era el enajenamiento de Anto- en el suelo, y mientras la criatura llo- Un segundo aspecto a salientar
viene? nia, que ni repar en que la puerta raba de miedo, conteniendo loe sollo-
Por ltimo, una hermosa maana de su cuarto bajo no estaba sino en- zos, la madre comenz a dar vuelta8 da sa visin da renacenc ia galega
de sol se encogi de hombros, y to- tornada. Sin soltar de la mano al ni- por el cuarto y cubri la mesa con a periodizacin que dela nos
mando un lfo de ropa sucia ech a o, entr en la reducida estancia que manos temblorosas; sac pan, una
andar camino del lavadero. A las pre- lo serva de sala, cocina y comedor, botella de vino, retir del hogar una ofrece. que anda que non coincide
guntas afectuosas respondla con len- y retrocedi atnita viendo eneendi- cazuela de bacalao, y se esmeraba,
toe monosilaboe, y sus ojos se posa- do el caldil. Un bulto negro se levan.- sirviendo diligentemente, para apla- plenamente coa actual est moi
bo.n con vago extravfo en la espuma t de la mesa, y el grito que suba a car al enemigo con su celo. Sentse
del jabn que le aaltaba al rostro. los labios de la asistenta se ahog en el presidiario y empez a comer con
preto dela. Habera. segundo o seu
Quin trajo al lavadero la incs- la garganta.
pe.rada nueva, cuando ya Antonia re-
voracidad, menudeando los tragos de punto de vista. un primeiro
Era l; Antonia, inmvil, clavada vino. Ella permanecla de pie, miran-
cogia su ropa lavada y torcida e iba a:l suelo, no le vela ya, aunque la si- do, Caaclnada, aquel rostro curtido, momento. anterior rexurdimento .
a retlrarse? Inventla alguien con niestra imagen se refiejaba en sus di- afeitado y seco, que relucla con ese
fln eartitativo, o fu uno de eeoa ro- !atadas pupOas. Su cuerpo yerto eu- barniz especial del presidio. El llen onde se encadraran os precursores.
mores m.Lsteri0808, de ignoto origen, fria una parlisis momentnea; sus el vaso una vez ms y lo. convid.
que en visperas do acontecimJentos Jn&DOS frias soltaron al nio, que, ate- -No tengo voluntad...-balbuee6
sobresando entre eles a "musa un
grandes para los puebloa o los lntll- rrado, se le cogi a las faldas. El ma-
vid uos palpitan y susurran en el aire? rido habl:
Antonia, y el vino, al refiejo del can- tanto ramplona y prosaica" (ldem.
dil, se le figuraba un coi.gulo de san-
Lo cierto es que la pobre Antonia, al -Mal contabas conmigo ahora! ;re. 29) do Cura de Frume; dentro do
olrlo, se llev instintivamente la mano -murmur con acento ronco, pero El lo despach, encogindose de
al oorazn y se dej caer hacia atrs tranquilo, y al sonido de aquella voz, hombros, y se puso en el plato m movemento de rexeneracin
sobro las hmedaa piedras del lava- donde Antonia crela olr vibrar an
dero. las maldiciones y las ameq.lzas de
bacalao, que engull .vidamente, ayu-
dndose con los dedos y mascando
propiamente dito. sinala das
-Pero de veras murl6?-pregun- muerte, la pobre mujer, como deaen- grandes cortezas de pan. Su mujer le pocas: a constituda pola xeracin
taban las madrugadoras a las r ecin cantada, despert, exhal un ay! miraba hartarse, y una esperanza su-
llegadas. agudlsimo y cogiendo a su hijo en tll se introducla en su espirito. Asi dos 50 entre os que estn An .
-sr, mujer... brazos ech a correr hacia la puerta. que comiese, se marcharia sin ma-
-Yo Jo oi en el mercado... El hombro se interpuso. tarJa ; ella, deepu~. cerrara a cal y Cam ino. Pondal, etc .. que sera a
-Yo, en la tienda. ..
-A ti quin te lo dijo?
-Eh ... , chist! Adnde vamos,
patrona ?-silabe con su ironia de
canto la puerta, y si quera matarla
entonces, el vecindario estaba des-
prime ira -hoxe considerados
-A mi, mJ marido. Pl"""idlario-. A alborotar el barno pierto y oira sus gritos. Slo que, precursores do rexurdimento
-Y a tu marido? o. estas horas? Quieto aqui todo el probablemente, le seria imposible a
-El aalstente del capitAn. mundo! ella gritar! Y carraspe para afian- pleno- e a segunda que principia
-y al asistente r Las ltimas palabras fueron dichas r.ar la voz. El marido, apenas se vl
-su amo... sin que la.a, acompaase ningn ade- saciado de comida, sac del cinto un coa publicacin dos Cantares
Aqul ya la autoridad pareci sufi- mn agresivo, pero con un tono que cigarro, Jo pic con la ua y eneen- gallegos de Rosa la de Castro
clente, y nadJe quiso averiguar ms, hel la sangre de Antonia. Sin em- di sos~damente el pitillo en el
sino dar por firme y valedera la no- bargo, su primer estupor se converta candil. (ldem, 35). na que estaran
includos poetas como Curros.
Lamas. Losada. Ballesteros.
Pondal. etc.

19
18 T.Am.!A PARDO BAZAN

Unha vez analizados os -Chist! ... Adnde vamos?-gri- Antonia-. Qu haces ahl, quieta ronse y rpidas tomaron h acia la
aspectos xe rais que afectan t, v1endo que stt mujer hacia un mo- como un poste't No te acuestas '! puertecolla ue Ja sacristia, que a la
vimiento disimulado hacia la puer- -Yo ... no tengo sue~tartamu ctet l!cou bostezaba, abrindose como
rena ce ncia galega cmpre agora ta-. Tengamos la fiesta en paz. de ella, dando d.lente con diente. una boca obscura. .t:ch eJ. m.m.ed.lata-
-A acostar al pequeo-contest - Qu falta hace tener sueo? Si mentc tras las figuras, sin cwda.rse
ve r cal era a visin que a auto ra ella, sin saber lo que deca, y re!u- irs a pasar la nocbe de centinela? de dar muestra alguna de respeto
posua a) da literatura ga lega en gise en la habitacin contigua, Ue- -AhL. ahL. no... cabemos ... Duer- cuando pas frente al Sagrario. t...ol-
vando a su hijo I{D brazos. De seguro me t... Yo, a.qui, de cualquier modo ... se por 1a misma boca que se babia
xe ral e b) de determinados autores que el asesino no entrara all. Cmo El solt dos o tres palabras gordu. tragado a sus perseguidas y se baJJ6
babia de tener valor para tanto? Era -Me tienes miedo, o asco, o qu en la sacristis, mal alumbrada por
en particu lar. lo. habitacin en que hnbia cometido rayo es esto? A ver cmo t e acues- mezquino cabo de vela que iba con-
el crimen, el cuarto de su madre; pa- tas, o si no... suauendose en una palmatoria pues-
red por medio dormia antes el ma- Incorporse el marido, y extendien- ta sobre la antigua cmoda de no-
trimonio, pero lo. miseria que sigui do las manos mostr querer saltar de gal, almacn de las vestiduras sa-
a) Visin da literatu ra galega a la muerte de la vieja oblig a An- la cama al s uelo. Mas ya Antonia, cras. En aquel recinto semltenebroso
tonia a vender la cama matrimonial con la docilidad fatalista de la escla- no estaban las damas ya.
O concepto que a Pardo Bazn y a usar la de la dunta. Creyndo- va, empezaba a desnudarse. Sus de- Empuj la puerta de salida de la
se en salvo, empezaba a desnudar al d~ apresurados rompan las cintas, sacristia, que daba a lbrega y reti-
ten sobre a literatura ga lega est nio, que ahora se atreva a soUozo.r arrancaban violentamente los corche- rada callejuela, y con ojos perspica
ms f uerte, apoyado en su seno; pero tes, desgarraban las enaguas. En un ces escrut las sombras, ain que en
co ndicionada por dous factores se abri la puerta y entr el presi- rincn del cuarto se oian los ahoga- la angostura del solitario pasadizo
diverxentes. anda que poden ter diario.
Antonia le vi echar una mirada
dos sollozos del nio...
Y el nio fu quien, gritando deses-
viese ondear ningtin traje n.i recor-
tarse silueta alguna. Era evidente que
un ha orixe comn. Cando se oblicua en torno suyo, descalzn.nk! peradamente, llam al amanecer a 1118 se babia perdido la pista de la res :
con suma tranquilidad, quitarse la vecinas, que encontraron a Antonia las fugitivas tapadas, llegando a las
intenta analizar un fenmeno faja y por ltimo acostarse en el le- en la cama, extendida, como muerta. calles principales, confund.ironse, sin
cho de la vctima. La asistenta crt!ia. El mdico vino aprisa, y declar que duda, enlre eJ gento. Tras un minuto
ca lquera. a existencia de posturas soar; si su marido abriese una na- viva, y la sangr, y no logr sacarle de indecisin, mi protagonista, a quien
propias sobre o tema obxecto de vaja, la asustarla menos quiz que gota de sangre. Falleci a las veinti- me place llamar Diego, encogise le-
mostrando tan horrible sosiego. El se cuatro horas, de muerte natural, pue& vemente de hombros y desanduvo lo
anl ise pode determ ina-lo estiraba y revolva en las sbanas, no tenla lesin alguna. El nio segu- andado, pero con menos prisa ya, no
apurando la colilla y s uspirando de raba que el hombre que habla pasa- sin que otorgase una mirada al lu-
resultado da mesma . Cando algun gusto, como hombre cansado que en- do alll la noche la Un.m muchas ve- gar y objetos circunstantes. Vi las
cuentra una cama blanda y limpia. ces al levantarse, y viendo que no borrosas pinturas pendientes en los
quere criti ca r un movemento ou -,Y tU ?-exclam, dirigindose a responda, ech a correr como un loco. muros, eJ lavabo de cantera, con s u
co rrente literaria. as sas grifo; los ornamentos dispersos aUn
sobre los bufetes, las crespas Pewccs
afirmac ins poden estar que tendan sus brazos blancos, el
haz de cirios nuevos abandonados en
med iatizadas polos gustos persoais un rincn, los cajoncillos entreabier-
en materia de temtica . deseo tos dejando asomar una punta de cn-

formal. etc .. e cando ese EL RIZO DEL NAZARENO gulo, todo el caprichoso desorden de
la sacristla a ltima born. Lc.nta.me!l-
te penetr de nuevo en la desierta
movemento usa dunha lin gua que iglesia, y al encararse con el altar do-
A la hora en que l cruz el prti formaban un dosel de nubes, de tre- bl el cuerpo en mecnica cortesJa,
pose pouca considerac in social co del templo lucian las estrellas con cho en trecho cogido por angeUtos sin que' ningn murmullo de rezo ex-
-caso no que se atopaba o vivo centelJcar en el profundo azul,
saturaba la primavera de tupidos y
vivarachos y de rosada carnacin, cou
blancas alas en los hombros, alas im-
halasen sus labios, y alzando la vista
al monumento, parse a contemplar
galego-. a actitude adoptada aromosos efluvios el ambiente, hall- pacientes y cortas, que pareclan, en- sus refulgentes lineas de luz. IJega-
banse las calles concurridas, rebosan- tre el trmulo chisporroteo de los ci- ban stas ya al trmino de s u vida:
diante desa lin gua tamn do animacin, y los transetintes cu- rios, estremecerse preludiando el vue- un h ombre vuelto de espaldas a Die-
chicheaban a media voz, flu ctuando lo. Todo el grn.n frente del altar Irra- go y encaramado en una escalerilla
con dicionar a visin da lite ratura entre el recogimiento de las recientes diaba y esplendla como una gloria, de mano las mat aba una a una, con
que a utiliza como cd igo da sa plegarlas y la expansin bulliciosa
provocada por aquella blanda y hala-
envuelto en 6.ureo y caliente vapor y
animado por la continua y parpadean-
ayuda de uno. luenga y fl exible caa,
y no transcurra un segundo sin que
mensaxe. gea temperatura de abril. Eran casi te vibracin de las candelas y las no- alguna de aquellas Oamlgeras pupilas
las once de la noche del Jueves Santo. tas de fuerte colorido de los contra- se cerrase. Iban s umergindose en
A concepc in que a condesa Entrse a buen paso mi h roe por hechos ramilletes. golfos de sombros los frescos ange-
la iglesia, en cuya nave se espesaba El avanz ltacla el luminoso foco, lotes, los follajes de oropel y briche,
ten do galego como "leng ua la atmsfera, Impregnada de partfcu- atraido por dos Oegras figuras f emt:- las bermejas rosas artificiales de los
las de cera e incienso. En el a1tar ma- niles---esbeltas, a despecho del largo tiestos, las estrellas de talco sembra-
arcaica. deten ida y paralizada en yor ardan an todas las luces del manto que las recatabn-que, de hi- das por el fantilstlco pabelln de nu-
mitad de su desarroll o. conse rvada monumento, simtricamente dispues- nojos ante el presbiterio, sobresalfan, bes. Buen rato se entretuvo Diego en
tas, alternando con vasos henchidos destacndose encima de aquel fond o ver apagarse las efimerns constelo.-
y usada solamente por gente de gayas y pomposas Dores de papel, de lumbre; mas en el propio Instan- ciones del firmamento del altar, y
con ramos de hojarasca de plata, y t e, las figuras se irguieron, hicieron cuando slo quedaron diez o doce as-
campesina" (ldem. 55). mediatiza a aun arriba azulados bullones de tul profunda reverencia al altar, sign- tros luciepdo en l di6 media vuelta,
sa valoracin da literatu ra galega.
e non para despreciala a nivel xe ral .
pois como dixemos isto seria ir

20
contracorrente. senn pa ra los poem itas de Follas raza. de corazn y sentido. de
limita-lo seu campo de accin. Se o novas, pidiendo al dialecto expresin y de forma" (" Aires".
id ioma arcaico e s prop io de solamente la envoltura de 181) cando fai poesa costumista
labregos, o seu tema pri ncipal non su senti r, es sin duda un pero cando se trata de analiza-las
pode ser outro c mundo ru ral, c poeta digno de estima, pero poesas comprometidas di nos que
literatura costumista. lsto reflxase que repite quejas muy pro- "lejos de considerarlas como
perfectamente nun comentario digadas" . (ldem,33). dignas de ser puestas aliado de las
sobre Lamas: otras. las tengo por inferiores en
Cando se trata de analiza-las
"No aconsejo hoy al poesas "poltico-sociais". os todos respectos. y me parecen
poeta gallego que sea un ig- reparos que lle produce a lingua. lamentable cada desde el cielo del
norant e de levita: lo que le temos que lles engadir outros de arte al abismo del espritu de secta"
pido es que sus versos pa - tipo poltico-social: a autora ( ldem. 182). Estes comentarios e
rezcan pensados por un al- pertenca a unha clase que deba outros mis duros como
deano; o, al menos, que no defende-los seus intereses sobre "emanaciones enfermizas.
haya en ellos cosa que con- todo e que non aceptaba con calenturientas" (ldem. 181) ou a
traste o desafine de cho- agrado os cantos igualdade ou as visin xeral do 1ibro "que tiene
cante modo, ni donde el es- chamadas insurreccin das clases lunares de los que no agracian.
crit or urbano, que lee m is pobres. A este nivel moi lastimosamente confundidos con
peridicos y discute en esclarecedora esta afirmacin feta bellezas de las que no abundan"
cafs, asome la punt a de la cando se fa la das poesas socias de (ldem. 183). enfurecern a Curros
oreja". (Ibdem) . Pondal: qu~ a colocar no vagn da envexa
que leva os peregrinos a Roma no
Esta concepcin a que lle "Dejemos al caracters- seu Divino Sainete'. Destas crticas
permite afirmar que "es el libro de tico poeta de los pinos ( ... ) non queda tampouco libre Pondal.
Cantares lo mejor que Rosala ha hablar, si se empea, de( .. . ) do que un ha grande admiradora.
producido. y lo ms sincero de la siervos sujetos a la gleba, despois de gabar toda a sa poesa .
poesa gallega. lo que ms copia la aqu donde los pro piet a r ios cando se trata de fa lar das
f isonoma tradicional y pintoresca lo esta mos a la m uy prosai - comprometidas "pasemos como
de nuestro pas" (ldem. 31 - 32) e ca, pero muy feroz contr i- sobre ascuas y dejemos al
tamn o que explica que non bucin ter ritoria l q ue nos caracterstico poeta de los pinos
mencione m is ca superficialmente tiene dest uetanados y ms ( ... ) hablar. si se empea. de parias.
a mellar obra de Rosalfa. Follas vacos que u n globo sin de ilotas. evocar la sombra de
novas. lndependentemente da vala gas ... ". (ldem, 79-80) . Espartaco y fantasear siervos
da obra. existe unha descalificacin sujetos a la gleba ..." (De mi tierra.
As das razns expostas. a
a priori: o cd igo empregado por 79 -80).
consideracin da lingua e a
Rosala. o ga lego. non se axeita ideoloxa politco-social. explican o
mensaxe transmitida. inquietudes En definitiva. dona Emilia como
seu rexeitamento da poesa crtica da literatura galega non
filosficas. desacougo interior. comprometida poltica e
poesa intimista. en definitiva: soubo desprenderse de das ideas
socialmente. O desagrado con que preconcebidas que m inguan o valor
"Cuando Rosala habla m ira este tipo de poesa tan da sa obra. anda que non a
por cuenta propia, como su - profundo que non dubida en descalifican. Estas son non admitir
cede en la mayor parte de afirmar que Curros "un poeta de mis capacidade galego ca ser

21
medio de expresin da poesa de "artificioso y romntico" (ldem. caracterizou polo seu
costumista e. pola sa posicin 7 4). o osianismo e a dbeda con comportamento feminista cando
social. non saber apreciar na sa Macpherson (ldem. 75) e o este non era mis c xermolo dun
xusta medida a literatura "profundo sentido que atribuye movemento. Moi pola contra.
co mprometida soc ialmente. Eduardo Pondal a los nombres de achamos aqu un ha anlise
los luga res" (lbidem) . a unicamente literaria que fala de
importancia de Bergantios na " naturalismo amoroso. potico.
b) Visin de determinados poetas elecc in da potica e a ausencia de pagano y brutal a la vez" (ldem.
Xa se viron longo do trabal lo notas culturais al leas momento 79). A crtica tan benvola neste
algns dos xuicios crticos que a que el quere recrear. como por punto explicase en relacin co
Pardo Bazn em itiu sobre os poeta~ exemplo a non presencia de momento histrico elixido por
galegos da poca. en concreto "rastros de cristianismo" (ldem. Ponda l. presenta as a paix n
sobre Rosalia (s apreciable como 76). amorosa porque as deba ser na
autora de Cantares) e Curros Xunta a estas identificacins poca dos celtas: trtase de retratar
(admirable cando fai poesa aparece tamn a explicacin da un "sentimiento que no vacilo en
costumista e despreciable como eleccin potica. que abof pouco llamar prehistrico" (lbidem). como
poeta social}. A carn destes dous ten que ver coa considerac in toda a sa poesa.
autores. hoxe considerados "poltica" actual: Antes de rematar coa
principais. analiza tamn a Benito consideracin sobre Pondal dicir
Losada que "despus de Rosa la "Descontent o de la edad
que. independentemente da maior
Castro. es( ... ) el poeta gallego que en que le t oc nacer, se
parte da sa produccin. se o autor
mejor hace hablar a los labriegos y aisla en el int er ior y maravi-
bergantin merece para dona
que co n ms fide lidad reproduce el llosa libert ad de la fantasa ,
Emilia o cal ificativo de gran poeta.
colorido de sus fiestas y la gracia de t ras ladndose a los siglos
non polas sas composicins
sus costumbres" (ldem. 89); e a para siemp re desvanecidos
osinicas. senn como autor da
Lamas que cal if ica de "alma femin il. y borrados. -D u lce gnero
poesa "A Campana de Anllns".
resignada y saudosa. por de desvaro! -Cun prop io
"poesa ms celebrada que se ha
consiguiente adecuada a maravilla d e la ensoado ra condicin
escrito en lengua gallega" ( ldem.
para comprender a nuestros del poet a!". (ldem, 73) .
69).
campesinos y expresar sus ntimas Un aspecto importante da obra
querellas" (ldem. 56) . Xa para concluir. anda que a
de Pondal son aquelas anlise podera ser bastante mis
Pero de todos eles. sen dbida composicins onde o autor narra as ampla e profunda. cmpre d icir que
que o preferido Eduardo Pondal . relacins amorosas dos seus a visin que a homenaxeada ten do
"si lueta aparte entre los poetas personaxes. Sobre esas breves fenmeno nacional galego podera
regionales" (ldem. 68). composic ins que mostran a un ha ser ca lificada. dende un ha
Precisamente vai ser na crtica da muller sometida totalmente s perspectiva actual e nacionalista.
obra do autor de Oueixumes ondea desexos do home que a violenta como reacc ionaria. A sa
Pardo Bazn conecte totalmente cando os seus non co inciden cos comprens in e defensa de
coa anlise actual identificar del. da que un bo exemplo. entre situacin de inxusticia secular.
plenamente as lias que desean a moitos. "Pilleina antre os pinos como acontece co caso das
potica pondaliana. As observa o soa''ll. cabera esperar un ha fo rte mu lleres. non se reflexa do mesmo
celtismo e o bardismo que califica crtica dunha muller que se xe ito cando se trata dos pobos

22
oprimidos; aqu segue vixente un ha NOTAS:
ideoloxfa conseNadora e
1 Estes dous autores saudaron efusi-
centralista. Con todo. o seu trabal lo
sobre o rexurdimento galego non vamente a sa volta a Galicia no ano
1887 despois das conferencias pronun-
perde valor. segue a ser un grande ciadas no Ateneo de Madrid . Pondal de-
testemuo da poca anda que vista dicoulle a poesla " Do aleiro nativo". re-
dende a outra be ira. collida nas pp. 192-193 da edicin de
Oueixumes feta por Castrelos (Vigo.
1 970) e Lamas ofreceu a noticia da sa
volta na portada do parrafeo 182 (12-VI-
87) do Tia Marcos da Porte/a. cotltulo "O
volver terria" .
2 Oeste libro hai un ha reedicin pu-
blicada por E. Xera is. Vigo. 1984. Cito
por esta edicin. Para evita-la prolifera-
cin das notas a p de pxina incluirei
despois da cita. entre parntese. unha
abreviatura. para este libro vai ser De mi
tierra. e a indicacin da pxina.
3 Publicado en La Semana Literaria.
Revista de Literatura. Ciencias y Artes. 1
(17 -XI -1878) . A Corua. pp. 1-3: e 2
(24 -XI-1878) . pp. 1 e 2. Citareino como
"De la conversacin".
4 En Revista de Galicia. 13 (1 0-VII-
1880). A Corua. 181 -183. Citado como
"Aires" .
5 En Revista de Galicia. 11 (1 0 -VI -
1880) . A Corua . 136-137. Citado por
"Saudades".
6 En El Eco de Galicia. 18 (16-V\1-
1878) . La Habana. 5- 6.
7 Curros Enrfquez. Aires da mia terra
e outros poemas. Castrelos. Vigo. 1971 .
154-157.
8 Eduardo Pondal. Oueixumes dos
pinos e outros poemas. Castrelos. Vigo.
1970. 77.

23
A FBRICA DE TABACOS DA CORUA

un ha homenaxe aos milleiros de


mulleres. traballadoras desta
fbrica; as como a Dona Emilia
Pardo Bazn coa so lid ariedade na
causa comn de ser muller.
O tabaco e a sa
transformacin. estivo (a partires
da Conquista de Amrica por
Castela 1492) na base dunha
act iv id ade artesana e un comercio
prspero. mesmo polos beneficios
que a facenda real vai obter de: "as
chamad as rendas estancadas" .
No sculo XIX. ano 1804.
apa rece a real fbrica da Corua
consolidada legalmente por "Real
Orden" do ano 1807. na
denominada "Pennsu la dos
Fbn ca de tabaco da Coru a Xudeos" e lugar da Palloza. Nesta
fbrica. que vai dispor xa dende o
prin cip io. de varias salas (picado.
Cando Dona Emilia publica a para as poder pisar e coece r os liado. secado. etc.) tan ben
"Tribuna" no ano 1882. esta muller lugares. os espac ios que as descritas por Dona "Emilia. na
ten no seu haber un trabal lo intenso cigarre iras frecuentan. mesmo a ra Tri buna3; no ano 1809 traballan
de escritora. atenta ao da Pescadera ondea miseria que a 466 mulleres. algunas menores de
coecemento do mundo; non vai industrializacin xera. alimenta s 14 anos. Ser na Corua onde por
ser por casua lid ade que. segu indo familias ob rei ra s; nos anos 1880 - 81 primeira vez as mulleres lien
as correntes naturalistas. tome a "A Palloza" vel lo case rn. c igarros. trabal lo monopolio dos
fbrica de tabacos da Corua como observar desde os seus muros as homes at entn. Nesta fbr ica
escenario onde se moven os seus vis itas constantes da Pard o Bazn. chega rn a esta r emp regadas. nos
personaxes; e tamn . non por Reconstruir a historia desta intres de maior produccin. de
casual idade. o personaxe fbrica ; "o meirande centro obre iro 4.000 a 5.000 mulleres (anos
fundamental desta novela ser da Galiza no sculo X IX" (Ramn 1890) ; o traba ll o vai-se facer a
unha muller: "Amparo. a Villares) 1; nica activ idad e gremial destallo. cobrando por obra
tabaqueira" . libre e republicana. da Corua que consegue constru ir realizada. organizado en cuad rill as;
smbolo de todo un xnero. o das unha industria moderna de fbr ica o oficio transmtese de nais a filias.
mulleres. esquecid o ou ocu ltado (C. Lui s A lonso Alvarez) 2 est Teen no se u haber as
pola historia. todava por facer. Este trabal lo c igarreiras unha longa historia
Dona Emilia Pardo Bazn vai. pretende ser s unha aproximacin. reivindicativa no eido laboral e
para poder construir a sa espera de investigacins mis poltico que Dona Emilia
narracin. convivir coas fondas; tan necesarias para simbolizar no repub li ca ni smo de
traballadoras da fbrica de tabacos. desvelar a "h istoria oculta"; tamn Amparo. pero que moito mis

Encarna Otero Cepeda

24
longa e fonda; e todava por tendo un ha historia tan intensa e
redescubrir. mais rastreado xa. inda activa de organizacin na propia
que s sexa polas noticias da fbrica? pregunta a resolver. cecais
prensa galega da poca. e mesmo nun futuro ben prximo .
nas referencias que da fbrica fan No 1927 a fbrica dispn dun
os cnsules franceses na Corua. Reglamento que vai permitir dispor
As tabaque iras van impedir a dunha fonte exacta para saber
entrada de mquinas4 na fbrica. como traballan estas mulleres. As
novidade que supora a perda de coecemos que unha vella
postos de trabal! o. esta oposicin reivindicacin das tabaqueiras. a
unitaria e decidida a mecanizacin prioridade na contrata de novas
fai que a fbrica da Corua sexa aprendizas das filias ou netas das
tamn protagonista desa ampla operarias ou operarios existentes
onda dos "movimentos ludditas". ou falecidos vai ser recollida; cabe
resposta dada pola clase obreira suliar que o texto non di nada do
mecanizacin que os deixa sen emprego dos varns no mesmo
trabal! o. grao de parentesco.
A solidariedade que as No ano 1930 inaugrase a Casa
tabaque iras teen como norma de das Cigarreiras. adquirida mediante
vida na fbrica e de co nducta no cuotas; ten esta casa unha clara
traballo . ten tamn outras funcin e f inalidade social:
proxeccins non menos diversin . recreo e acollida das
importantes; constru ir soc iedades tabaqueiras xubiladas (esta casa
de apoio mutuo para as enfermas at pase na ra Fernndez Latorre).
ou accidentadas ou as mulleres Se ben hoxe en da (apesares da
demasiado vellas para traballar que fama das farias -da Corua) a fbrica
coidarn dos tillos e filias das perdeu importancia econmica e
obreiras mis xoves:mentras estn laboral ; o peso que tivo na historia
na fbrica; acumulan fondos de obreira de Galiza todava est por
re sistenc ia para asistencia social. escreber. Far falla que o feminismo
mais tamn para afrontar as pocas entre tamn nas Universidades para NOTAS:
de menos trabal! o cando o tabaco que a historia recupere a sa 1Ramn Vi llares: A Historia. Editorial
non chega. o u de folgas e lo itas verdade e sexa desvelada como Galaxia. Vigo. 1984. px. 156.
reivindicativas. feita por homes e mulleres; s 2 C. Lu is Alonso Alvarez: De lama-
Estas mulleres tan ben entn poderemos talar "a historia nufactura a la industria. Real Fbrica Ta-
organizadas a nivel de fbrica . como c iencia". bacos. Corua. 1804-1857. R. H. Econ-
entran a formar parte dos mica. ao 11. n 3. 1984. px. 13.
"s indicatos oficiais" moi tarde. a 3 E. Pardo Bazfl. La Tribuna. Edito -
prime ira referencia que existe do rial Ed. Ctedra. Mad~id. 1978. pxs.
27 -4- 1920; nunha asemblea as 164-165.
traballadoras acordan ingresar na 4 xornal El Pas. Pontevedra. ano l. n'
UXT. Por que esta data tan tarda 16. 13-12-1857. facilitado Xan Carmona.

25
ALGUNHAS MU LLERES DOS CONTOS E NOVELAS

O panorama que nos ofrece o As mulleres son. case sen Considera que ten unha
sculo XIX espao l no que se refire excepc in. merecedoras do personalidade ordinaria pero que
defensa dos dereitos fem inin os aga rim o da autora que sal ienta as mo ito m is persoa c burguesa.
non moi alentado r. Sen embargo. sas cua lid ades e vi rtu des. Se E.P .B. presenta. nos cantos e
van ser das mulleres nacidas en nelas. tanto na realidade como. na novelas. unha chea de mulleres do
Galicia. Concepcin Arenal e Emilia ficcin. algunha actitude pobo e obreiras das cidades que
Pardo Bazn . as pioneiras. as que condenab le ha i esta vai ser traballan en p de igualdade co
destaquen na loita polos dereitos redimida pala auto ra. Pard o Bazn home. e polo tanto. non viven a
da muller. En Pardo Bazn non op in aba que a mull er non expensas deles. Estas non son
ternos a unha muller galeguista culpab le sen n producto e vctim a menos vctimas cs outras pero
(verdadeiramente todo o contrario) dunha educac in precaria que teen a maiores a dignidade e a
pero si a un ha feminista . Escribiu e mantn a media humanidade nun personalidade que a aquelas lles
loitou por esta causa . No que se estado de semi-persoa. Pola muller faltaba .
refire creacin li te raria desta burguesa pola que parece sentir No que segue irnos falar de
autora. doado comproba r que as menor simpata. Non lle perdoa que catro aspectos centrndonos nas
mulleres ocupan un lugar sexa "ridcula . cursi e vul ga r". En mulleres que. na narrativa de Emilia
destacado pois son moitos os casos certo modo desprecia burgu esa Pardo Bazn . aparecen como
en que a trama de novelas e contos por non te r ideais e pasa-la vida protagonistas principais ou
xurde arredor da figura feminina. buscando un home con quen casar. secundarias :
Sendo como foi un ha das As se moven estas mulleres pola
primeiras en rompe r unh a lanza na narrativa de E. P. B .. buscando
defensa do feminismo e da marido. pero a autora deixa cla ro O TR ABA LLO
dignidade da mulle r. non estrao que a procura dun marido a nica Cando a accin se sita no
que nos encontremos con fo rma de loita pola ex istencia medio rural E. P. B. carga as tintas
personaxes que simbo li cen (como permitida a estas mulleres. As son describindo polo mido o dobre
Amparo en "La Tribuna") o e padecen Josefina Garca e as trabal lo que a muller sopo rta. Estas
nacemento desa nova Sobrado (La Tribuna ). Ca ndelita mulleres loitan po la facenda mo ito
persoa -muller que anceia ("En el fondo del alm a"). Dona mis do que os homes. son
independizarse e autoafirmarse. Ou Marcial a e as sas fil ias verdadeiras heronas que sacan
que. noutros contos e novelas. faga ("Nufragas"). Non son ningun . adiante terras e familia cando eles
a autora unha valente denuncia da Cando quedan soase arrui nadas non son quen de o face r. Traballan
situacin de inferiorid ade. (en "N ufragas". por exemplo) non a reo. non importa a idade. N imi a
dependencia e escrav itude na que so n quen de sar adia nte. En no conto " U n destripador de
se atopan a meirande parte da opi ni n de E. P. B. son ignorantes. antao" vive nun mundo de
poboacin fem inina. pasivas e dependentes porque os angur ia e m iser ia cos tos Pepona
Os tipos de muller que Emilia homes e a sociedade as queren e as (dilixente. trabal ladora e codiciosa)
Pardo Bazn observa na vida rea l f orman as. Non teen culpa. e Juan Ramn (decote bbedo) e
- anal izados nos catro artigos de Sen emba rg o. da muller do cos cu rm ns Melia e And rs (que
"La mujer espaola". ten do en pobo ten un ha visin mis positiva. sau pai). Minia ten cato rce anos
conta as diferentes clases socia is- Retrtaa con agarimo -s veces e a vctima de todos eles.
correspndense cos con exces ivo pintoresquismo "Minia era quien ayuda-
personaxes-tipo que ela levar tamn-. faina depositaria de ba a cargar el carro de tojo,
ficcin. numerosas cualid ades e valores. la que con sus manos dimi-

Isabe l M ouriz B arj a

26
nutas amasaba el pan; la "Cuando la rapaza entr vai gaa-los oito pesos levando
que echaba de comer al cargada con el haz de lea ben presente a ameaza do marido
cerdo, al becerro y a las ga - que acababa de merodear que vela pala honra da famil ia.
llinas; la que llevaba a pas- en el monte del seor amo, " ... y t segn los vas co-
tar las vacas, y, encorvada y el to Clodjo no levant la brando, aqu me los remi-
fatigosa, traa del monte el cabeza, entregado a la ocu- tes, que yo tengo mi idea,
haz de lea, o del soto el pacin de liar un cigarrillo mujer ... con tu soldada mer-
saco de castaas, o el cesto ( ... ) lldara solt el peso en cbamos( ... ) Cata que no se
de hierba del prado. Andrs, tierra, prepar el fuego, lo vayan a divertir a mi cuenta
el mozuelo, no la ayudaba ni prendi, desgarr las ber- los seoritos... Como yo
poco ni mucho". ("Un des- zas, \.as ech al pote negro sepa lo menos de tu con-
tripador de antao"). en compaa de unas judas ducta, la aguijada de los
( ... )Al cabo de estas opera- bueyes he de quebrarte en
Neste mesmo canto outra
ciones, tena el to Clodio los lomos . .".". ("la adver-
muller. a Pepona. a que se dispn
liado su cigarrillo, y lo chu- tencia").
a arranxa-los problemas. mentres
paba desgarbadamente".
os homes "da casa". Juan Ramn e Maripepia sae do fogar para
("las medias rojas").
Andrs. embebdanse para amamanta-lo nena do seor. vai
esquecelos. Vosoutras mesmas podedes gaa-los cartas fra . O seu lugar na
comp robar como se desenvolven casa non quedar balei ro. outra vir
"levantada antes quera- os acontecementos lendo este ocuparse do seu trabalio. na casa
yase el da, incansable en el ca nto. s dicir que a tallldara lago cmp re que haxa unha mulier. O
trabajo, siempre se la vea, de tanto trafegar. dentro e f ra. ten home te no todo pensado.
ya inclinada labrando la tie- como pago a perda dun oli o
rra, ya en el molino regate- " ... los rapaces estarn
provocada pala malleira que o to
ando la maquila, ya trotan- cuidados. Vendr mi herma -
Clodio /le deu por causa dunhas
do por el camino de na, la ms pequea. Ya cum-
med ias que el a comprara ...
Santiago adelante con una pli los diez aos por S.
cesta de huevos, aves y ver-
E.P.B. pinta a estas mulleres Juan; sirve para cuidarlos" .
duras en la cabeza, para ir a
galegas tal e como son. autnticas ("la advertencia").
venderla al mercado". ("Un
esc ravas. realizando os mesmos Hai un canto titulado " La
destripador de antao"). trabal los que o home ademais dos Mayorazga de Bauzas" ande a
outros "de mulier'' . O medio e a protagonista non xa a sufrida
Estas mulleres non rec iben necesidade igua lounas con el. iso labrega. E. P. B. describe
senn in sultos. labazadas e si. s no que se refire 6 trabalio protagonista como un ha amazona
violencia de todo t ip o, como porque no resto seguen sumisas. con moito carcte r. disfrutando en
ve remos mis ad iante. Hai outras dependentes. baixo a tutela do 1iberdade ata que o pai decide
mulleres. como ll dara. que vo ltan patriarca. Maripepia de Noria en casala. Neste canto. as atribucins
dos labores do campo para segu ir (" La advertencia") un ha mulier negativas son para os homes en
cos do foga r. os homes tamn estn sen decisin propia . Est criando xe ral e as positivas para a mulier. O
presentes neste ambiente seu filio pero vai ser requerida para pai. "bonachon e sedentario" pasa
domstico. Como? Descansan e cria- lo do seor en Madri d. Ela non a vida xogando tute co veterinario
recuperan forzas mentres elas decide. decide o seu home se ha de eco cura . Cando marre. non ter
seg uen a trabal lar. ir o u non. Os ca rtas fan falla . e fin outro herdeiro queda a sa filia co

27
seoro de Bouzas. iso si. ana se lo beba Juan media . Outras teen menos forzas.
"sab iamente" casada po r seu pa i Ramn : en una noche de ou un no ivo que lles impide
cun fidalgo. Como o f idalgo era tuna despilfarraba Andrs . ded icarse que realmente desexan.
estud iante e non mo i dado 6 el fruto de la semana de Pe- o caso de Luca (" La dama
trabal lo. aqu temosa outra mu ll er pona". ("Un destripador de joven") . Outras en fin. queren
frente de todo. antao"). traba l lar pero non saben facer nada
"No cogi de nuevas a la Noutro conto de amb iente e non atopan mane ira de sa r da
Mayorazga el verse al fren- v i lego t itu lado " En el nombre del runa como dona Ma rciala e as sas
te de la hacienda, dirigiendo Pad re... " volve ser a mull er qu en f ili as ("N ufragas") .
faenas agrcolas, cobranzas toma as ren das e sa lva o negoc io. En " La T ri buna" xorde tamn a
de rentas y trfagos de la zapatera do seor Sant i ~o chega trama arredor da personaxe
casa. Haca tiempo que a orde. o aseo e a abundanc ia fem inina. Amparo. met ida de cheo
todo corra de su cargo . El cando casa. no mundo laboral. Nesta novela
marido, indolente para los "la zapatera diriga la denuncia tamn a autora a dobre
negocios prcticos, no la venta y entrega del gnero y xornada que sofrenas mulleres:
ayudaba mucho". ("la Ma- precava las inocentadas del nais e traballadoras na fbrica.
yorazga de Bouzas"). marido cobrando a tocateja
E. P. B. pa rece querer demostrar ( ... ) Convencida de la edad "la mayor parte de las
a impo rta ncia que ten o t rabal lo da moral de su esposo, se haba operarias eran madres de
mu ll er e o po uco. ou ning n . va lor erigido en su protectora y familia, que acuden a ganar
que sel le d. Elas son activas. eles sola decir: Que sera sin mi el pan de sus hijos, agobia-
nugal lns; elas sa lvan a preca ri a de este pobrio!". ("En el das de trabajo, arrebujadas
economa fam ili ar. eles af ndena. nombre del Padre ... "). en un mantn, indiferentes
etc. Certamente a auto ra deba ter a la compostura, pensando
O mesmo que describa
isto moi claro a xulgar polas en las criaturitas que que-
mi nuciosamente as ta refJs
reflexins que respecto deste tema daron confiadas al cuidado
domsticas e agrcolas no medio
se filtran na lgunhas das sas de una vecina". {"la Tribu-
rural. E. P. B. vai debuxando -en
narracins. na").
" La Tribuna" por exemp lo- as
"Campesinas vemos que ta refas labora is e domsticas das Amparo. a protagon ista desta
tienen la balsmica frescura mulle res de Marineda e arredores nove la. antes de t raba l lar na fb rica
de las hierbas puestas a se- que t raba ll an na fbr ica de tabaco . de tabaco era ax udante de
renar la vspera de San Tal como t i a f eito en ensa ios e ba rquil le iro (o se u pa i). a auto ra
Juan, y al ao de consorCio art igos fa i. E. P. B. nas novelas. unh a conv rtea agora en profes iona l.
no es posible reconocer- cla ra defensa do traba l lo e da t ras ldaa do amb iente domstico
las ... Todo el peso del hogar educac in para o sector fem ini no . labo ral. Ampa ro camb ia a sa
les cae encima ... " ("la A lgunhas pe rsonaxes como Feita cond ic in. elvase. adq uire unha
madre naturaleza"). ("Memorias de un so lte rn") tcn ica. unha prof es in. Para a
"Mas qu valen el cui- reclama o seu de reito a gaa-la v ida protagonista o t raba l lo simbo liza a
dado y el celo, la economa "lo mismo que los hombres" e ascens in soc ial e a emancipac in
srdida de una mujer, con - decide dar clases a domicilio da patria potestade. Na fb ri ca
tra el vicio y la pereza de rexe itando o pape l que t ia fo rma r e afi ncar a sa
dos hombres? En unha ma- asignado como "seo ri ta" de clase pe rso nalidade. Ca ndo consegue o

28
t raba l lo pa rcelle que dona do
seu futuro.
(Amparo) "Caminaba li-
gera y contenta como el que
SUCESORES DE N. RAliiREZ Y C.'- EDITORES va a tomar posesin del
BARCELONA solar paterno". ("la Tribu-
na") .
"No tarda en encariarse
con la fbrica, en sentir ese
orgullo y apego inexplica-
EMI!iiA PARDO BAZN bles que infunden la colec-
tividad y la asociacin: la
fraternidad del trabajo".
("la Tribuna") .
A protagonista desta novela

INSOI_JACI-N simboliza. como dixemos. a


defensa do trabal lo femin ino e a
d ignidade das traballadoras.
Ademais ten conciencia po ltica.
(HISTORIA AMOROSA)
un ha activista que acta de seu.
lsto unha novidade pois non
aco rra o mesmo por exemplo en
" Los pazos de Ulloa" coas seoritas
I~USTR.A.CI N DE J. CUCHY de Molende ou en " La Mayorazga
de Bauzas". ande as mulleres tian
como n ica actividade poltica
construir cartucheiras. arreos
--~- bl icos ou bordar estandartes.
LIIIIERIA OE IIARJI!. Amparo defende afervoadamente
16, LUOHAIIA, OO.UitA. as ideas da revolucin do 1868.
" Oye y atiende, mujer, te
BARCELONA lo voy a poner claro como el
sol. Ahora el gobierno nos
lii.Pa.&aT.. DE Loa SuossoaEs DE N. R ..vtaEz " C.
tiene all sujetas no es eso?
Pas~e de Eseudillers, nmero '
Ganamos lo que a l se le
1889
antoja ( ... ) El chupa y en-
gorda y se hace de oro, y no -
sotras, infelices, lo suda-
mos. Qu~ se desestanca,
que se desestanc (a fbri-
ca); hala con ella! las reinas
(Foto Virg in ia Barros)
somos nosotras, las que te-

29
nemos la habilidad en los cigarrera guapa que amoti- ("Pazos de U/loa " ) son dous bos
dedos; con nosotras han de na a las otras ... Pero se me exemp los por estaren socialmente
venir a batir el consumidor hace muy cargante con moi alonxadas unha. rapaza
y el estanquero, y si a mano estas cosas polticas. Las labrega. outra. seora do pazo. Pois
viene el ministro del mujeres no tienen ms ofi- ben. lld ara perde a vista dun ol io
ramo ... " . ("La Tribuna"). cio que uno". ("la Tribu- despois dunha paliza de Clod io;
Por suposto que os loables na"). nos pulsos de Mucha descobre o
empeos de Amparo na lo ita capeln marcas de agres ins do
poltica - o mesmo cs das outras DENUNCIA DA VIO LEN CIA Ma rqu s. Pepona e o resto da
mulleres- non a tan mis fermosa CONTRA A MU LLE R familia sobreviven na miseria. na
s o/ los dos homes. nin mis monotona dun trabal/o que mal d
Fixndonos nas figuras
querida por seu pai que sente para se manteren. Cando vence o
fem inin as dos cantos e novelas de
vergoa de que a sa filia sexa e arrendo e non hai na casa para
Emilia Pardo Bazn. comprobamos
tea voz pblica. pagar. Pepona sae a procura-los
un enfoque positivo da muller.
(O seu pai) "Rosendo, cartas ... Que tan mentres o filio e
moito mis posit ivo que cando se
lejos de manifestar compla- mailo home? Embebedarse e .. .
trata de personaxes masculinos. Se
cencia cuando la chica se "Despus de las libacio-
nos atopamos cun mundo
meta en semejantes triful- nes, el molinero regresaba a
deprimente porque as como vtu
cas, haba roto su mutismo su molino, ya alegre como
ela s mulleres do seu tempo. Case
para decirle cosas muy al unaspascuas,yarenegando
tdalas mulleres que se moven
alma sobre eso de buscar de su suerte y con ganas de
polos se us cantos e novelas teen
tres pies al gato y perder su arrimar a alguien un sopa-
mis enerxa. vontade e rectitude
colocacin por locuras ( .. . ) po. Melia (a filia). al verle
que os homes. Anda que son
as es que amenaz a su hija, as. se esconda".
moralmente superiores e cargan co
poniendo los ojos fieros y la "Andrs volviendo a casa
peso das fami li as son eles quen
voz tartajosa, con romperle como su padre, rendido y
rexen os seus destinos.
una costilla si volva a leer enojado, con las manos que
Rexistramos un grande nmero de
peridicos en la fbrica". le hormigueaban por zurrar,
mulleres vctimas. fs ica e
("la Tribuna"). zurraba a Minia( ... ) y ense-
moralmente. da violencia
aba Jos dientes a su madre
Tamn os galns que antes /le masculina. A v iolencia cae sobre
porque la pitanza era escasa
facan as beiras consideran que mulleres boas. non s sobre as
y desabrida. Vago ya de pro-
Ampa ro perdeu o aquel que os esposas. senn tamn. e
fesin, andaba de feria en
engaio laba. A nova Am paro pensa fundamenta lm ente. sobre f il ias.
feria buscando lances, pen-
e acta. /so. nunha moza bon ita . irm s. cu rm s e nalgns casos
dencias y copas". ("Un des-
perigoso e fa i que perda atractivo. sobre a nai. Esta violencia exercida
tripador de antao").
"Y la muchacha iba as- polo home -como tal. sen
Das ameazas e a v iolenc ia
cendiendo a personaje. En distincins de clase- recae sob re
paterna temas abundantes
la ciudad comenzaban a co- aquel as que traba/Jan duramente e
exemplos. Son eses pais que
nocerla, y hasta oy una vez son apaleadas por maridos
venden as f ili as. concertando
al pasar por la calle Mayor alcohl icos que desafogan as as
matrim onios ventaxosos para eles.
que murmuraban en un co- sas mltiples frust racins. lld ara
cando ousan oporse s sas
rrillo de hombres: Esa es la ("Las medias rojas") e Mucha
decisin e autoridade. Por exemplo:

30
"Al saber el desliz de la Nas novelas de Pardo Bazn "Perra ... ; perra ...; conde-
muchacha, su padre haba vimos mulleres que. como Amparo nada ... ; a ver si nos das
empezado por aplicarle una e as compaeiras. saen da casa e pronto de cenar o te desha-
tremenda paliza con la vara teen un t raballo remunerado . N in go" .
de taray ( ... ) hecho lo cual, sequera estas se ven libres. O pai de "Uno de los zarcillos de
la maldijo solemnemente" . Amparo cutalle a liberdade e fil igrana de plata, abollado
("To Terrones") . amezaa. porque "la por un culatazo, se haba
"Salt del banco donde insubord inacin era pa ra l el ms clavado en la carne de la
estaba encarranchado, y feo del ito". Hai unha ciga rreira que nuca, por donde escurran
agarrando a su hija por los despedida porque roubaba algunas gotas de sangre.
hombros, la zarande bru- (cigarrillos) para o seu home Cinco verdugones rojos en
talmente, arrojndola con - porque este a apaleaba se non o la mejilla contaban bien a
tra la pared" . ("las medias faca. Esta mu ll er non atopa las claras como haba sido
rojas") . compaixn en ningun. a non ser derribada". ("Pazos de
Neste conto ( L. M.R.) a nas compaeiras de taller que U lloa").
violencia de Clodio contra a filia intuan a sa desgracia .
Logo de presencia r esta terrible
desencadase cando esta fai frente "Era que su marido la
escena o cape ln. desde a sa
abertamente pai. Non permite o solfeaba todas las no-
santidade. tampouco cuestiona a
patriarca que selle rebele. nin ches ... ". "Se resolvi a con -
actuac in do Marqus. A lgrexa
permitir que a rapaza cumpra o fesar que su hombre la abra
tamn ere na necesidade de
seu soo de em igrar deixndoo s. a palos si no le llevaba todos
cast~gar e ter ben suxeitas s
Clodio parece participar da opinin los das tres cigarros de a
mulleres. Don Pedro xustifcase
-anda vixente- de que un ha cuarto" . ("la Tribuna").
diante de don Julin. o capeln. e
adecuada dose de violencia contra Durante sculas ou milen ios os
pa rece convencelo.
as mulleres. consegue o obxectivo homes non precisaron de xustificar
de mante - la disciplina e a ca lquera t ipo de conducta coas "Dicen que no se debe
correccin social imprescindible mulleres. tampouco a cont inuada pegar nunca a las muje-
para a boa ma rcha das fami lias e en prctica mascul ina de pegarlles. As res .. . Francamente, don
definitiva da sociedade . Acta as don Ped ro (" Pazos de Ulloa") Julin, segn ellas sean ...
porque pode. non atopar ag rede brutalmente a Sabel. mesmo Hay mujeres de mujeres,
resistencia na muller nin condena en presenc ia do virtuoso capeln. caramba!. .. y ciertas cosas
no sociedade. Sabel da sa propiedade e como acabaran con la paciencia
"Y con el puo cerrado ta l te n que ag radece r cegamente en del santo Job que resucita-
hiri primero la cabeza, todo . En op ini n do Ma rqus. se. lo que siento es el golpe
luego el rostro, apartando Sabel merece ser mal lada a que le toc al chiquillo".
las medrosas manecitas ... el cu latazos por non te-la cea feita; e. ("los Pazos de Ulloa") .
cachete ms violento cay sob retodo. por se ir de mel lor gana O que verdadei ramente
sobre un ojo... luego apo - con calq uera gan que con el. preocupa a don Julin o
rre la nariz y los carrillos "Sabel, tendida en el escndalo. a vida en pecado do
( ... )sin escrpulos la habra suelo, aullaba desesperada - Marqus e de Sabel. Que a moza
matado ANTES QUE VERLA mente; don Pedro, loco de fose salvaxemente tratada non
MARCHAR, dejndolo a l furor, la abrumaba a culata- importa . Sirvan as palabras que
solo" . ("las medias rojas"). zos". transcribimos para calibra-la

31
importancia que ll e de u 6 suceso
presenciado.
"Una persona de su clase
no se debe rebajar a impor-
Cef'\tro Gallego de Madrid.
trsele por lo que haga o no
haga la criada ... ". (l.P.U.).
O capeln garda si lenc io tam n
cando descubre as marcas de
ag resin que ten a sa qu erida
Nucha nos pulsos, ou cando
observa o estado ps ico lxico no
que se a topa .
LA QUJM.RA
"En las muecas de la se-
ora de Moscoso se perci-
ba una seal circular, amo-
ratada, oscura... Con
CONF.ERENCIA
lucidez repentina el cape-
A CAJI.GO DE LA
lln retrocedi dos aos, es-
cuch de nuevo los quejidos
de una mujer maltratada a EXCM~. SERORli CONDE)A DE PARDO BAZAK
culatazos; record la coci-
na, el hombre furioso ( ... ) con motivo de la clausura
tom las manos de Nucha de la
para convencerse de que, en Exposicin regional de Pintura celebrada
efecto, exista la siniestra en el Centro Gallego de esta Corte
seal". ("Los Pazos de durante el me& de Mayo
Ulloa" ). de1912.
A personaxe de Nucha en " Los
Pazos de Ulloa", co seu carcte r
pas ivo. e as sas reaccins, o
retrato psqu ico desas mu ll eres que.
como el a, foron casadas po r seus
pa s con homes 6s que non qu eren.
"Pap me aconsej que,
de todos modos, me casase
con el primo ... Yo segu el MADRID
consejo ... Me propuse ser IMPRENTA DE LOS HIJOS DE M. O. HERNNDEZ
buena, quererle mucho, Libertad, 16 dup., bajo.
obedecerle, cuidar de mis 1912
hijos .. . Dgame usted, Ju-
lin: he f altado en algo?".

32
A falta de Nucha unicamente das sas personaxes. anda que non so ldo fixo casa. As aco rre con "la
non lle ter dado seu home un todas. tean mostras de ve rdadeira Guardiana" para quen "la fbrica
herdeiro varn. por iso a desprecia. sol id ariedade coas outras mulleres. era su madre. Nunca les haba
Nucha presa do terror. que Nestes casos. non se trata de faltado nada a sus pequeos desde
padece como unha enfermidade. e compaixn senn de unidade das que era cigarreira". agora que non
que a incapacita para enfrentarse a mulleres diante dun destino cobra non ten crdito na tenda e
el. Chega tolem ia vctima da adverso para o sexo feminino. Dona decide ped ir palas portas. As
cru eld ade mental de don Pedro; Emilia fi xo nacer na f iccin ese cigarreiras sntense unidas e non o
teme pala vida da filia e como nica apoio e so lid ariedade entre as pe rmiten.
sada s pensa en fuxir dos Pazos. mulleres. 'ela saba que era "Pedir limosna! Que
"la matarn. No me mire necesario. e de seguro que o botou humillacin para la fbrica!
usted as. No estoy loca, en falta no mundo que lle tocou No. Se ayudaran mutua-
solo estoy excitada. He de- VIVIr. mente, como siempre; las
terminado marcharme ... " Loxicame nte o comportamento que estaban mejor se rasca-
(l.P.U.). solidario dse. mis do que en ran los bolsillos para aten-
E rematamos este apartado cun nin gunha outra novela ou canto. en der a las ms necesitadas; y
exemplo mis: Antonia (" El " La Tribuna". O lugar no que se en efecto as se hizo". ("la
indulto") est ameazada de morte desenvolve a acc in facilita que as Tribuna").
polo seu home que est cumprindo sexa. Nesta novela. anda que Outro tanto sucede cando Rita.
condea por asasinato. O da que seg uen so metidas s homes. as a que roubaba cigarros presionada
volve obrgaa a pasa - la noite con mulleres saen do espacio polo marido. vai ser despedida.
el. no mesmo cuarto e no mesmo domstico. e iso significa non estar Lago dalgunha reflexin un tanto .
leito en que. anos atrs. este illadas cada unha na sa cadea : moralista. as obreiras rompen en
asasinara sogra (a nai de traballan exclusivamente con exclamacins de lstima e
Antonia) . Pasa a no ite e o home "la e.
mulleres ademais. o tipo de sol idariedade con Rita.
" ... hay que ponerse en el
llam muchas veces al levantarse y trabal lo que realizan favo rece que
viendo que no responda ech a estean un has tanto do viv ir das lugar de cada uno: cmo se
correr como un loco". Non fixo falta outras. haba de gobernar ia infeliz,
que cumprise a ameaza porque ... si su marido la tunda y
As mulleres da fbrica actan. haca picadillo con ella?
"Antonia falleci a las ve inticuatro s veces. como unha pia tanto nas
horas. de muerte natu ral. pues no Ay! Dios nos libre de un
cuestins laborais como nas mal hombre, de un vicioso!
te na les in alguna". ("El indulto"). persoa is. Se algo as sepa ra tan ( ... ) Y la . maestra recorri el
pouco importante como ser aldes taller. con el delantal hecho
A SOLIDARIEDADE ENTRE AS o u vi legas. anda r ennoivadas coa bolsa y llovieron en l cuar-
MULLERES tropa ou con homes da sa mesma tos en gran abundancia".
Queda dito que Emilia Pardo condicin .. . pero teen en comn a ("la Tribuna").
Bazn as umiu as co rrentes mesma exp lotac in na fbr ica e a Amparo en ganada e
f emini stas do seu tempo e que isto . neces id ade de traba ll aren. Durante abandonada por un seorito.
mesmo levouna a defender un lu gar o confl icto labo ral as ciga rreiras Baltasar. que a deixa preada . Na
e un tratamento digno para as traballan e non cobran. Os seus fbrica sbese da sa desdita e as
mulleres. Po lo tanto. parece unha fogares resntense xa que moitas compae ira s acllena
consec uencia lx ica que algunhas delas son as nicas que levan un garimos~mente culpndoo a el.

33
"Pero en tan crtica si- animan e. xa que_ela non ten forzas. mu lleres son as grandes
tuacin no se desminti la reclaman xust icia . desherdadas da historia . O home.
solidaridad de la fbrica. Si "Cuando naci el hijo de di, gaa en dereitos. liberdades
alguna envidia excitaban Antonia, sta no pudo criar- polticas e posibilidade de acceso
antao la hermosura, gan- lo. Las mujeres del barrio cultura; a muller vai quedando
cho y labia inestraable de que tenan nios de pecho relegada: ignorante, pasiva.
la chica, ahora se volvi en dieron de mamar por turno confin ada s actividades
lstima, y las imprecaciones a la criatura". ("El indul- domsticas.
fueron contra el eterno ene- to"). Nas novelas " La dama joven" e
migo: el hombre. Estos "No parece sino que "Memorias de un soltern" e
malditos de Dios, reconde- aquel hombrn no tena nalgns cantos como "El baile del
nados, que solo estn para ms que llegar y matarla! Querubn". E. P. B. reclama a
echar a perder a las mucha - Haba Gobierno, gracias a necesidade urxente de dotars
chas buenas!". ("La Tribu- Dios, y Audiencia, y sere- mulleres de formacin necesaria, fai
na"). nos; se poda acudir a los u nha dura crtica sociedade que
Deixamos "La Tribuna" e irnos celadores, al alcalde .. . as excle e as priva da educacin
ver como aquel as mulleres. ( ... ) haba que ir a un en igualdade co home.
apaleadas por pais. irmns e abogado, saber lo que dis- A situacin xe ral quedara nos
maridos. tamn atopan neutras pone la ley ... " ben clara se temas en canta os
mu lleres apoio. O pai de Petronila datos da Condesa de Campo
("Tfo Terrones") defende Apoiada palas compae iras.
Anton ia. recorre xustic ia... Alange, que sinala que en Espaa
calderon ianamente o seu honor en 1878 s o 9.6% das mulleres
batendo na filia e botndoa da "Cuando Antonia volvi
saben ler. En 1880 anda non hai
casa. A moza pasa a primeira noite de la consulta, ms plida
colexios de segundo ensino para as
nunha pausada; a pousadeira sabe que de costumbre, de cada
rapazas e estas non son admitidas
o que pasou e cando Petronila lle tenducho y de cada cuarto
nos dos rapaces. Oesta poca "La
vai paga-la hospedaxe. anda que bajo salan mujeres en pelo
madre naturaleza" de E. P. B. e al
se sen te impotente para axudala. a preguntar noticias, y se
temas tamn a Manolita nos Pazos.
non acepta os cartas. oan exclamaciones de ho-
sen recibir ningn tipo de ensino.
rror. La ley, en vez de pro-
" ... en vez de cobrar mentras Perucho estudia en
nada, desliz en la mano ar- tegerla, obligaba a la hija de
Ourense.
la vctima a vivir bajo el
dorosa de la muchacha un En "Memo rias de un so ltern"
mismo techo, maritalmente
duro, no sin secarse con el trtase este tema. un ha novela
pico del pauelo los hme - con el asesino!". ("El indul-
to"). ande a protagonista (Feta) a voz
dos ojos" . ("To Terrones"). feminista e vin dicativa da autora.
A traxedia de Antonia ("El Feta reblase. non lle abonda con
indulto") non ten fcil solucin. A EDUCACION . coser. bordar e rezar; quere ir
Vive permanentemente anguriada Na narrativa de Emilia Pardo 1nstituto. como os rapaces. O se u
pala ameaza do seu home; todos Bazn ha i tamn unha reflexin pai non a deixa e os catedrticos
saben que " la dej avisada que a su feminista sobre a educac in -a non a admiten. por iso se convirte
vuelta se contase entre los falta de formacin- da muller. A en autodidacta: estudia soa. le toda
difuntos". Son as vecias as que a autora opina que neste aspecto as clase de li bros e aprende "cosas

34
raras" . Para E. P. B. Feta a futura
muller espaola porque indmita.
emancipada. intelectual e rebelde.
Aparece como unha muller
PUBLICADA SEMUIALMENl'E BAJO LA D!RECC!Ol'f DE LA
atractiva s ollos do "so ltern" a
medida que se perfila nela o ideal
da muller nova. Ese ideal est
CoA~A 4 DS 'M.AJU:o. DR t88o. representado noutra novela titulada
SUlllARIO. lo del esplendor ;J~l arte. Por eso ofrecen "La prueba" pola inglesia Mo.
a
Jng ~llillaA enmp0 abierto fa C:JUCdlciOQ. Unha rapaza moderna de. ideas
,.,.,., pnr Emfllf\ PArdo Dn1-nn.-Dt kir de los muchos puntos opinables y dudosos
,opttllfl',... JW~r Jnnn .\. ~Af"G.-.i lilln
), pnr lJ.lfcnl'ndt Pdi\.VO -/s~~grmrl.-~
!tobre los cuale$ el\pecula la inteligencia: avanzadas que discute de poltica.
campo t=~in otr limites que los natural-
f'(nnln<t (pt'II"JI(I\), 110r LUiil RorlriJUt. Sron.
f(ldTid ri ,.ir/4 dr pdJarD.-Rl Atl'neo, )l')r Jo- mente sePalndos po la templanza y tole-
ciencia . re li xin . etc. Estas mul leres
lrhult':l 1dour,.lo.-C~ti~4 tt~rt,al, nor A.nas--
R. Lotw''= -RIUiotwzf{a.-C~(CJ liUrat'ia.-
rnncia propin de las serenas e~sfer'as en "novas" con desexos de cambia-la
CG cIHijfttc.-CI"d~tit'tl 1KJI, que Jtemejnntes cuestiones se d~baten. Y
cuan fecundlsima~ y tiles son tales con- sa vida atoparn moitos
trovero:.ias par etitimutar y acrecer 1o acti-
"idad del enteodimfento, y para insti~r a
impedimentos. Feta igual que
PROGRAMA. s~rlos estudios y a dill~ntes indagncionesl Luca en " La dama joven" final
Obligacion tienen las. 'R~tdllcu de ser propi-
~ e tR. ..r~it/(11 vienen a c;er hov transae- cia~ i1 ejercicio~ que r inden tanto fruto. El transixe e acaba casando vencida
1 estipulada entre dqs rhales' enemhtos:
exclu!'i'\;sml'l e.'rtl!ritiza el terreno del saber. polas circunstancias.
\ ibrn Y la pren.;a diaria. En tste 3.ttibdo Ma~ por muy ltmplio que concibamos el
lo nuec;tro, pncas pe r~nas dic:;ponen d~ programa de unn R,.DiAfn. no tiene en l "No quera casarme. A
llPO y con~t.mda c;uficientes para leer cabido In punible indiferenoia y descuido
'1mene"': pern, en cambio. muchlsima:; de admitir v presentar sin exmen todo li- usted le consta. Soaba con
en exiJrencinc; intelcctuniC!'I que lns pu- naje de e!lcritos y doctrinas, cualquiera qUe. la libertad y con algo que
nciones diariaiQ;, al ''ll'!i'l penc;adali y es- ~ea su estilo y fondo, su ca.r.icter y valor.
J<>. ~bditlHI de Jo., fUil8CCS iOtt'reqeg 6 1 Op,~nelle e!llto al mi1111mo propbsito y oficio me pareca ideal. Las cosas
'l'lprc!'inne~ del mc\mento, nfl alcnnznn de tns 'R. ..,.;.,IU, que es difundir la cultura
nth=fnct:r. Bnenn prueba de que el pUblico y el nmor de In belleza, depurar el gusto se me han arr eglado de muy
n picHcndn lectur.1!' m~o '>U!;tnnciatcs qu~ artistico y favorecer la invcsti~Jcinn de la diferente manera. El Deber
,~nrtleuln'> de {: m(ln v In'> :rnceti!l3q, ec; el vordnd . AnL:s al cnntrnrio, si c:n cierto res
dltnmento de hoi.I!J '>emnnnh.:-; ll Jnq din- pecto nQ existe espacil'l m:\s dilatado y neu- y la Familia -con mayscu-
in!' que m~ct circul:m. Vn o;iendo cn~l t1n tral del qu Jns C?lumnn!l de uM. 'R~it"
ece<ario v g-ratn p~ra In :.- neracirm IICtu~tl ofrecen :l. In~ nutorcs. bajo otros puntos de la, amigo Mauro- han
onocer el juicio d la crltic1 acer~n de loe; ,-jc:ta no le hnv tampoco mns ~evernmente cado sobre m. .. y cuanto
uem!l. libro<> O clramn.c:, \'Cr re!leftnd n!'l 1~ circunscrito. Ni pnrecc honroso paN las
ltimn~ ndelantn" clentltll.:n~>. leer nl.tun en- c.,~l.flnt caer en tlll eclecticismo, que ecnn B. pesan! Me declaro r endi-
,.o !'electo, al~un.\ bclln p.,e.;ln. C'lrn !ICI mnnern de esquina, donde cada cunl pega
uir el flujo ,. rcllu!n de la pollticn y de lns e1 cartel que le pince. Toda ~,_., ha. de da ... ". ("Memorias de un
oticio.'> \'nrint;. Piccruc al ciclo que 110 i\C.!n- poseer un criterio re:rulndor, un espiritu soltern").
e ,. ncr~cit:nte c11tn prmechost~ima ten- informante que Ja ,h:iflque como el alm3. al
encinl cuerpo. Reflexins parecidas a esta.
A clln rec; pnnden In'~ ~~,./11/a., que, pu- Entre cunnWs criterios pueden hoy adop-
tarse, tenemos por t:l mb.R sano, elevado y sobre o matrimon io ou a renuncia
~
M !!:in forzn~a premura y h mdi largos
nlo!'l que Jup, hnjn11 . diarin~. p~ed.en y provccho~o, -ul par que el quo mejor acier-
clnbornr~~ cnn mavor rcOex:ion y e:'- ta coocnrdar cntcmdimiento, y voluota.. s sas profesins. fan outras
Atentn~ il. lo~ tlnc<> ~uperinrmcntc dl- de" enc.amin imdolo~ b. un mi~mo fto--c:l cri.. protagonistas . Luca (" La dama
,s que rcalll.an, no le<> es permitido terio nacional, criterio sobrado desatendi-
r"c de etlU!< , ni u~nr de licenl!ias que do. por dcsdioho, cn nuestro plltrln. D H joven"). PRESIONADA polo no ivo .
pn solo el calor de In pr,l~mica y In
n del cttplritu de propugnndn. Ln cri-
sin embargo nos dun ojcmplo los paises
mt\s ndelnntndo~ l prc:peros, Inglaterra,
deixa a profesin de actriz e escolle
c lns 'R~rM<t hn de ser l!fl rtK, ni pllr Alemnnin. Fl'ant:ia.; y <:nbo.lmentc In mues- a vida gris e mediocre do
stn, dictnndo su .. scntenci<l!l puro ce- tro de supcrioridud de nquello puublo~, ,/.'
matrimonio. Cando Luca claudica .
Estrella lamntao e di :
/,.7
{ "Lo que le dar ese br-
baro ser un chiquillo por
( Fo to V ~r g m1 a Barros ) ao y , si se descuida, un pi

35
de paliza". ("La dama hacia el bello sexo ( ... ) cirse en todo momento
joven"). Luego otros juegos ya ms como los hombres hechos y
A lgo parecido o pin a Ana (" La razonados.. . los que dela - derechos, que los lleva , ya a
Tribu na") cando varias mull eres tan, en el hombrecito, la extremos de incivilidad, ya
d iscuten sob re a inconveniencia do tendencia a determinada a derroches de galantera
casa r. profesin, y en la mujercita, con las muchachas. Ellas, a
la vocacin amorosa, el ins- su vez, hcense las dengo-
"Si ella quisiese casar
tinto maternal y el hbito, sas y las misteriosas" . ("El
con algn artista de esos or-
adquirido hereditariamen- baile del 0 .").
dinarios ( ... ) cansada esta -
ra de tener marido; pero te, del gobierno de la casa.
para que? Para cargarse de En este perodo los chicos
se apartan desdeosamente
familia, para vivir esclava,
de las chiquillas ( .. . ) las
para sufrir un hombre sin
nias entre tanto, cortan re-
educacin. No en sus das" . .
fajos y gorros para una mu-
("La Tribuna").
eca declarada en perodo
No conto "E l ba il e del de lactancia ( ... ) Tambin
Querubn" est E. P. B. detrs do hay chicuelas ms frvolas,
protagon ista (Ramn). Este un menos apegadas a los san-
co nto onde un rapaz reflex iona tos deberes del hogar do-
sobre a sa infanc ia. Lembra a mstico, que, en vez de cui -
nenez. cando estaba n xu ntos nos dar la prole, se dedican a
xogos nenos e nenas. e como hacerse visitas o a salir de
andando o tempo as diversins e os paseo" . ("El baile del Q.").
xogos levan a uns e outras por
cam ios dife rentes. facendo deles Ramn (e E. P. B.) neste co nto
homes e mulleres. O asunto real do anal iza a influ encia que os ma iores
conto a burla do "bai le do exe rce n sob re nen as e nenos.
Querubn" que o vica ri o das Mimetica mente estes irn
monxas Bernardas ens in a a rap azas facndose os homes emull eres do
e rapaces por co nsiderar que o que futu ro. o espe ll o dos adultos
eles ba ila ban era pecam inoso. arrstraos a cumpriren os papeis
Ramn d conta de como eran os as ignados para cada un. Se a ist o se
xog,os dos prime iros anos e como ll e suma o interese qu e a soc iedade
cambiaron segundo as med rand o: ten en ma nte r s mulleres
alonxa das dos ce ntros de
"No distinguamos a las
formac in. o ca dro qu e tern os ben
primitas de las hermanas, y
pode ra ser o prese ntado po lo
con unos y con otras retoz-
protagon ista deste co nto:
bamos casta y brutalmente
a empellones, a palmadas, a "ntrales a los chicos un
carreras, sin asomo de inci- furor de independencia, un
tativo melindre y sin rastro delirio por fumar a escondi-
de cortesa o deferencia das y un prurito de condu-

36
EMILIA PARDO BAZN ANTE A MORAL SEXUAL DO SEU TEMPO

Emilia Pardo Bazn. sa madureza. perto da vellez. dona asomndose con el fiestra tras
considerada no conxunto da sa Emilia chegou a unha actitude un ha noite de amo r para que o
obra. aparece ante os nosos ollos bastante cnica. imitada do mundo vecindario coeza a sa telicidade.
como un ha muller que tivo que masculino no que se mova: faca o Ben verdade que nesa noite
loitar contra prexu icios moi fondos que JI e daba a gana. pero sen deciden casarse. pero anda as o
e arraigados na sociedade. e que pretender xustificalo teoricamente. seu comportamento e o seu xesto
acabou superndoos s naqueles sen enfrentarse a un ha sociedade final resultan escandalosos para a
temas para os que estaba hipcrita que cohdeaba nas poca.
especialmente capacitada. As mulleres o que permita nos homes. Por aqueJas datas dona Emilia
sucedeu. por exemplo. no que se A Pardo Bazn. igual que moitos era amante de Galds e. parecer.
refire educacin das mulleres. respetables cabaleiros do seu tivo mesmo tempo. unha aventura
instruccin e estudios que se Jles tempo. tivo amantes. pe.ro sentimental con Lzaro Galdeano. a
deba dar. N este campo as sas defendeu nos seus escritos a imaxe quen lle adicou o libro "en prenda
ideas son avanzadas para o tempo mis tradicional e cerrada do de amistad". Non quero dicir con
en que viviu e anda hoxe son matrimonio cristiano. esto que Insolacin sexa un ha
obxecto de reivindicacins Como exemplo das novela autobiogrfica nin en clave 1
feministas en moitos pases. A sa contradicins nas que incorre dona pero si que a autora atravesaba un
propia experiencia. a constatacin Emilia no tema da moral sexual momento de plenitude sentimental
de que unha muller instruda. culta imos analizar das novelas moi e intelectual que se reflexa na
e mesmo erudita. acaba significativas respecto: Insolacin ousada das teses que se defenden
impondose e gaando o respeto e Dulce Dueo. na novelia.
da sociedade. pese os prexucios Insolacin. publicada en 1889. En Insolacin atopamos. en
contrarios a el a. afianzou a sa hai xustamente un sculo. efecto. unha postura moi avanzada
postura progresista. Pero outra era provocou un escndalo notable. A respecto a igualdade de homes e
a experiencia e outras as novela. maxistralmente escrita e mulleres en cuestins de
consecuencias que se podan sacar composta. presenta a evolucin sexual idade. Esta teora est
no vid roso tema da ema ncipacin sicolxica. verdadeira aventura exposta por boca dun personaxe
ou liberacin sexual das mulleres. vital. dunha muller. Ass Taboada. a que pode considerarse como
Dona Emilia tivo un ha vida protagonista. viva de trinta anos. portavoz da autora: Gabriel Pardo
bastante libre e houbo mesmo unha coece nunha reunin aristocrtica de la Lage. que xa apareca en La
etapa del a na que se atreveu a a un home que lle gusta. O da Madre Naturaleza con ese carcter.
defender por escrito. anque con seguinte vaise con el romera de O comandante Pardo (obsrvese a
certas cautelas. a igualdade de San Isidro. AJ o sol e o vio similitude de apelidos coa autora).
homes e mulleres en cuestins de trastornan o seu habitual considera que un ha muller que ten
sexualidade. pero coido que a comportamento e incorre en "un momento de flaqueza" non
presin da sociedade neste punto e lixeirezas que a comprometen s debe ser condenada poi a sociedade
a tensin a que se va sometida para ollos da sociedade. En vez de cortar e razoa as os seus argumentos:
conserva r a "respetab ilidade" social esa relacin. deixase levar pola "Es una hipocresa de-
era tan forte que pouco a pouco as curiosidade primeiro e despois polo t estab le eso de acusa r las e
sas posicins tericas fronse gusto e polos sentimentos. e acaba. infamarlas a ust edes con tal
facendo mis e mis s seis das de coecelo. rigor por lo que en nosot ros
conservadoras. Penso que xa na recibndoo na sa alcoba e nada significa ( ... ) En e l

M arina M ayora l

37
fondo, ningn confesor le personaxes que defenden o dereito verdadeiro cretino. quen mantn
dir a usted que hay un pe- da muller a disfrutar do placer e a na novela a teora de que se debe
cado ms para las hembras. recibir un tratamento de igualdade dar s nenas informacin sabor da
Es decir, que la cosa queda cos homes neste tema. Pero quizais vida sexual co fin de destrur
reducida a las consecuen- a pesar da nosa impresin de prexucios. dignificar o amor fsico
cias positivas, exteriores, al lectores haber que conclur e liberar as mulleres do
criterio social. En salvando admitindo que as posturas sometemento s curas. So n ideas
este, en no sabindose progresistas dos personaxes de que hoxe nos parecen elementais e
nada, el asunto no tiene ms Insolacin non son as da autora. S que calquera suscribira. pero na
trascendencia en ustedes dende esta perspectiva crtica novela conda nse: Natalia brlase
que en nosotros ( ... ) la poderemos entender e valorar a delas e deixa en ridculo a quenas
mujer se cree infamada, derradeira novela de dona Em ilia. defende. Mis tarde. desexosa de
despus de una de esas ca - Dulce Dueo. ande as ideas sobre recibir el a mesma informacin
das, ante su propia concien- sexualidade son absolutamente terica sobre a sexualidade ten que
cia, porque le han hecho retrgradas. acudir a un mdico para que lle
concebir desde nia que lo explique o que non sabe. O mdico
Dulce Dueo publicouse en
m s malo, lo ms infaman- dlle con toda profesionalidade a
1911. cando a autora tia sesenta
te, lo irreparable, es eso; informacin sol ic itada. utilizando
anos. Est contada en pri meira
que es como el infierno, como base das sas explicacins o
persoa. como un ha confesin ou
donde no sale el que entra . que imaxin amos que debe ser un
diario da protagonista. Natalia
A nosotros nos han ensea- libro de Anatoma, que provoca
Mascareas. filia natural non
do lo contrario; que es ver- unha reaccin completamente
recoecida dunha ri ca aristcrata
gonzoso para el hombre no histrica en Natal ia. Vexamos os
que, morrer. nomaa herdeira
tener aventuras, y que hasta comentarios do personaxe nesta
universal. A protagonista
queda humillado si las rehu- escena:
evoluciona longo da novela
ye ... De modo, que lo mismo " ... E notado que el senti-
dende a procura do amor humano
que a nosotros nos pone miento ms fijo y constante
perfecto ata o descubremento do
muy huecos, a ustedes las que acompaa a las mani -
amor divino e a unin mstica, que
envilece ... " (p. 121-123). festaciones amorosas es la
supn a perda da sa vontade
Hai que dicir que dona Emilia propia para entregarse vergenza ( ... ) Y, a la ver-
tomou a precaucin de meter na enteiramente vontade de Deus. dad, me previene en contra
novela un narrador que condena a do Dulce Dono. nico ser que esa vergenza acre, triste,
conducta de Ass e os argumentos enche os seus desexos de esa vergenza peculiar,
do comandante Pa rdo. s que perfeccin. constante y aguda. Por algo
cal ifica de "detestables sofismas" pesa sobre ello la reproba-
Na novela aparecen actitudes cin religiosa; por algo la
(p. 121) e de "anestesia de la ante o amor fs ico e sobre a
conciencia. con cloroformo de sociedad lo cubre con tan-
conveniencia da instruccin sexual tos paos y emplea para re-
malas doctrinas" (p. 123). A que sorprenden a quen tea lido
verdade que o lector d pouco ferirse a ello tantos eufe-
Insolacin. mismos .. . No se coge con
creta a esta voz narradora que fica
escurecida e afogada pala frescura Un dos pretendientes da tenacillas lo que no man-
ou a forza das voces dos protagonista. presentado coma un cha"2.

38
A vista das lminas prodcelle contraria: a atraccin sexual incompatible coas aspiracins
tal repug nancia que sente nuseas engano. unha quimeira que oculta sociais impuxronse e prosperaron
e comenta as o que ve: un ha realidade noxenta e as posturas progres istas.
"Que vacunacin de ho- rexeitable. Obriga do crtico Insolacin segue aparecendo
rror! Lo que ms me sorprende preguntarse cal desas impresins no conxu nto da sa obra como
es la monotona de todo ( ... ) reproduce a de dona Emilia sobor unha novela excepcional.
Aqu. la idea de la armona del do tema ... e non hai un ha resposta consecuencia quizis dun
plan divino, las elegancias na- sinxela. momento vital tamn excepcional
turales en que el arte se inspi- Con frecuenc ia a Pardo Bazn no que o gusto pola vida f oi mis
ra, desaparecen. Las formas utiliza o procedemento de oculta rse forte que os prexucios h-erdados e
son grotescas, viles, zamboro- tras os seus personaxes para sacar que as arelas de respetabilidade
tudas. Dirase que proclaman palestra os temas mis polmicos social.
la ignominia de las necesida- do seu tempo: o condicionamento
des... Necesidades? Mise- da conducta humana pola herdanza
rias ... " 3 fisiolxica e o ambiente. a pena de
A experiencia resulta tan morte. a emancipacin feminina ...
traumtica para Natalia que ten que Faino con tal habilidade que moitas
gardar cama varios das aqueixada veces imposible adiviar cal a
dunha febre nerviosa. O seu sa postura. Refrome. por suposto
confesor e confidente non se obra de creacin. non s traballos
estraa disto. atpao natural: eusasticos nos que manifesta a sa
"Comprendo que ests bajo opinin sen rebozos. Esta actitude
una impresin de disgusto y irritaba a crfticos do seu tempo.
hasta de asco. Esas cosas, como Clarn que llo botou en cara
desde el punto de vista que ele- por escrito: "Emilia Pardo Bazn no
giste, son odiosas( ... ) Sin em- quiere mostra rnos su espritu en las
bargo, debes reflexionar que si novelas. y para ell o se abstiene de
estudisemos con esa forma penetrar en la substancia de las
NOTAS:
otras funciones, verbigracia, cosas" 5. Hoxe. polo contrario.
admiramos a capacidade de 1 Vxase sobre este punto a
las de la nutricin, nos dejara-
desaparecer tras as sas cri aturas Introduccin mia edicin de
mos morir de hambre"4
Insolacin. ed. Espasa Cal pe. col. Austral.
O u sexa que o sacerdote. que se de ficcin. Madrid. 1987. As citas novela estn
supn que un home culto e No caso que nos ocupa coido fe itas por esta edicin.
instrudo pensa que a sexualidade que se parte dunha postura xa 2 En Obras Completas. Tomo 11.
algo en si mesmo repugnante. pero contradictoria de entrada. A sa Editorial Aguilar. 3 edicin. Madrid.
necesario e que. polo tanto. canto formacin rel ixiosa e os seus 1964. p. 992.
menos se saiba diso mellar. evidentes desexos de ser aceptada 3 1dem. p. 993.

Se a idea final que deixaba na clase social ari stocrtica. 4 1dem. p. 995.
Insolacin no lector era a dun canto chocaron sempre coas sas
5 Crtica a Los Pazos de U/loa.
emancipacin fem in ina e tendencias ema ncipacin. de recollida en Nueva Campaa
dereito a disfrutar do amor fsico. modo que s naqueles puntos nos (1885 -1886). librera de Fernando Fe.
Dulce Dueo provoca a impresin que a liberdade non resultaba Madrid. 1987. p. 233.

39
LUZ DAS CARTAS DE AMOR DE DOA EM 1LIA PARDO BAZN

Se os amantes que traslocen as virilidade. pero non se quere facer


Cartas a Ga/dsfosen personaxes uso de sospeitas maliciosas. A
de ficcin non te ra dbida enxu izar crtica que se plantexan as fontes
protagonista coma personaxe que 1iteraras de Galds. pasa por alto a
encarna a muller nova pretend ida relacin amistosa que eles
pola escritora. Tal vez crear un mantiveron e que. por forza
personaxe de si mesma fose o deberan coecer: a xnese das sas
nico camio de mantero seu novelas do perodo das Cartas. a
estatus social e o seu nome de evo lu c in do pensamento do
escritora en p de igualdade cos escritor sobre a liberdade humana
escrito res do seu tempo e. tal vez. da muller. como teremos ocasin
fose heroico e ann im o o cam io de sinalar, pon en cuestin esa
da loita en pro da condicin crtica . que na mia opinin non
femin ina en toda a sa dimensin .. allea ao menosprecio pola
Cartas a Galds de Emilia Pardo escritora.
Bazn constite un libro publicado Para min . a primeira lectura das
en 1978 por Carmen Bravo Cartasfoi a lectura dun breve relato
Villasante quen acertadamente. no en estilo epistolar. A lectura dunha
prlogo indica que esta historia de amor que revela un
co rrespondencia daralle ocas in a personaxe feminino de indubidable
quen a lea de "facer moitas modernidade.
cons ideracins ps ico lxicas. Representa un ha muller en
sociolxicas e de crt ica literaria. e. plena madurez. cunha vida propia
sobre todo. poder coecer mellor emancipada e independente.
ao home Galds e a aquel a muller consciente do espacio que ocupa
de tan desatadas paixns que foi a na sociedade, un espacio que
Pardo Bazn . como ela mesma se defendera do amor mesmo. se este
califica nunha das cartas". tentara desprazala: nunha das
O librio. desde logo, d ao primeiras Cartas manifesta o seu
traste coas ilusins dos bigrafos convencemento de resultar " atada"
mis conservadores. xugoso . luz a quen lle debe afecto. e con mis
das Cartas. ler agora os datos razn. di. se cons idera a ta ll a do
biogrficos que encabezan as amante ... Pois. con todo. e tras
Obras Completas de mbo los dous desta declaracin. o personaxe que
escritores na ed itor ial Aguilar, por desenvo lve librase de ta l atadura:
exemplo: a Pardo Bazn tan s non resulta, nin de lonxe. a gran
obtivo de Galds un ha compaa muller que est s costas dun
para visitar os barrios baixos. grande home como tema(?).
ningn amoro levin empaa a sa Afirma un ha e outra vez a sa
fama ...; a Galds, en cambio. hai in dependencia. rexeita a axuda de
que supoerlle amores mil. coma Galds para organ izar a sa vida
corresponden sa extraord inaria que pretende amparar

M . Carmen Pane ro Menor

40
exclusivamente no seu trabal lo de
escritora: a segu ri dade en si mesma
resulta fortalecida e non disminuda
("El quererme a m tiene todos los /l ~
...-, ~ r ... ? t- l't:~ o
'- .
_L..
, """-
.,..
~,-r .. a:.,..
'l
..""'-...'-<.~""
/
~::f!"""'...<-.,. -~
inconvenientes y las emociones de
casarse con un marino o con un
,,/ ~ .z;; e.p_..,_. ,r:;....,.; _. ~<. "- ~"'~_,...YL ~/ ~. e~
militar en tiempos de guerra" . . ~ .;6..,. ~.,&... (~~ ~.N (e.... ~,.. _.... 5'-. / ._.--;r;;- ....~-
-le m os noutra Carta) . .~ ..---..1~~ .4_ ...___ ~e: ~%..,.{. r/t'~~.<. <.L ,~
A sa asombrosa franqueza, s
veces brutal -como se comenta no ;?L,.~- .ze_ -M ~y d.,, . "-~ ' ~ e / .?~
prlogo do 1ibro- faise -"'-c-<A--~.o '-.. ~&......<..-<.: ,._ .- ./a..Lf" d &4-"'-t' ~
sorprendente. mis que nada. no ~
terreo da sa expresin desinhibida
do desexo da sexualidade. Vxanse
os exemplos que seguen:
*"Ca lculaba as: este pcaro que
no me concede ahora sino tres o
catro horas. entonces -est
explicando as sas prev isins da
viaxe ande "fortuita mente"
coincidiron e no que se produciu o .L..-__z.;t... ~.}'<"<- '
descubrimento mutuo da sa
paixn- me dar por fuerza el da
~ ~~ ._... !.y~~ .A~ ?~
todo. Y la noche tambin. ,/~t:-:
4_._ ~~ ~v? ~ ~/ ~,...,/ ~
Dormiremos juntitos y pensaremos
las horas de la maana esas horas ~ ')4~ e/ ~ - G.o c::<'L ,2;4..~ .
tan ntimas". ~ e' '"".;n Al_ .J -:z..-c..-...::::_ d~ .::<:... ~< . 7.:. (""'- ~
J .
/
* "Rabio tambin por echarte
encima la vista y los brazos y el -t:p__/ --~~.. c;zr,_ /--~ ~ ~- ~
cuerpote todo. Te ap lastar". / / ' .,.L)L<. -'/""~
*" Para disipar estas id eas tristes ~t.A--... - r..<. -"7-t-;J.-e..c ~ ~ ~. .

releo tu carta y me r o co n el -4.. .J-t..-v- _,..,. ~.......,.._... j/<---'- ~_.,~


episod io de aq uella prenda ntima .
Qu habr dicho el gua rdi a de la _/,4-";LA---~~ ~---f~ o
Castellana al recogerla? Cmo
juzgar de las costumbres de la
high-life? Qu darla por esta r diez
segundos en su cabeza!
Por fortuna esa prenda no tena
la marca que ll evan otras de su
mismo gnero: una E coronada" .

41
Personaxe complexo. cheo de
contrastes. resulta ao descubrir os
cey, <-. /..e-7- ~~ encabezamentos doces. os
z;~ ~-.&. :::.... :/_ ~ apelativos garimosos. as
apaixoadas despedidas. o
coqueteo. o humorismo ca que
atena a raia de sensibilera ou a
,1 tolerancia coas posibles compaas
~~ 4~ / ~~
z;-.._ 7 ""'- fem ininas de Galds. Choca
vivamente todo iso coa imaxe que
,Ir .J.-"'-ur ~-'-~,. ~"7 J..<..<I ~a.A -~--_) c;7 ~ - tiamos da sesuda polgrafa que
/~(.'~-v-p-..., . a- ::.-~ ~
0

&XL- -~ t:.<- G.o, acababa de publicar " La cuestin


palpitante". que polemizaba con
,A-r--r,.,A.-'<-<- ~ ,.._....__ ~ 4~~ . p_L.
~}
t ,.::_

~~..-"-,.~z.-<.c.._
-
~"'/.; ~_....._ h..' ~ e-;......~
tesn cos enimigos que a facan
branco da sa stira. Choca coa sa
teora da abxeccin da natureza
,?(..., ~ c".-t- ~,-:;:<..., ""~~ ~~ ./.,<._ ~ humana. contradi o seu platonismo
.
'l .../'-!- ,A,r" u~,_~..__ V o-.
- . ?
/~ e o seu misticismo futuro. que xa
apunta teoricamente nas Cartas1.
'7./._.Pf~~ P."-"- ~ ~ . Pero a Condesa de Pardo Bazn
non creou este personaxe que sae
luz fortuitamente. cando se
/ descobren as sas cartas ntimas.
no seu centenario. Ou. tal vez.
creouno para vivilo ela?
A accin do relato . xa que
adoptamos a ptica do novelesco.
breve. Corresponde ao perodo dun
ano (1889-1890). tras dunha etapa
langa de fonda amistade.
A partir da coincidencia nunha
viaxe a Europa. Emilia Pardo Bazn
e Benito Prez Galds. descuberta
a paixn mutua. protagonizan unha
jU--r ...A... historia de amor. unha relacin
/~~~ ntima de tenrura e comprensin.
na que non faltan os ciumes. a

~
angustia de separarse. o humor e a
coquetera. o consello domstico e
o intercambio de proxectos
literarios . Novelistas consagrados
ambos. estudiosos da psicoloxa

42
dos personaxes. intercambian "Me he reconocido ms amada que non unha traxedia . senn un
tamn aqu a anl ise dos seus por infiel y por trapacera -retrese escape da sa natureza e procura
sentimentos. Unha ancdota da ao personaxe de Augusta en gardar as apariencias.
historia parece fo conductor da sa Realidad-. Vlgame Dios alma
En relacin co antedito. o
anlise: unha infidelidade dela da ma! Puedo asegurarte que ni yo
contido das Cartas est adicado
que Galds enteirado por un misma me doy cuenta de cmo lie
preferentemente preparacin das
amigo comn oficioso. Dita llegado a esto".
citas clandestinas dos amantes. s
ancdota traspasa o contido das Polo mesmo que ela o asume instruccins para o envo e a
Cartas xerando varias obras como miseria -e hai nas cartas recollida da correspondencia. ao
literarias: Insolacin e Morria da abondosos testimonios do seu anuncio do debate que deber
escritora e a Incgnita e Realidad arrepentimento-. entresacamos seguir cando se atopen.
(en dobre versin de novela e que rexeita o amor 1ibre. El ten un constatacin dun encontro fallido ...
drama) de Galds. Coma pensamento mis liberal. .. Pero Tan s cando ela se sabe
protagonistas do relato -que ns vitalmente ela quen transgrede a preservada de miradas indiscretas.
pretendemos- os dous autores norma. A seguinte cita reveladora dlle renda salta historia amorosa .
resultan un perfecto contrapunto : o de ambas contradiccins: Manteen. mesmo unha dobre
tratamento que lle dan a un mesmo "Tiene gracia eso de que van a correspondencia . algunhas veces.
episodio oposto. El a en poner sitio al alczar de tu Coidadosa gardadora da sa
Insolacin crea un personaxe na honestidad . A otro perro con ese intimidada. conta coa complicidade
que probablemente verte moitas hueso. Ya habrs abierto t un "maquiavlica" de Galds para
facetas autobiogrficas. dlle un portillo para que entren las fuerzas logra la .
tratamento non exento de sitiadoras; que si no ... pero ah
frivolidade e mis un tratamento A muller nova na sa relac in
tienes t lo que sois los hombres. con Galds realzase no seu afn de
que concorda coa sa visin das Os parece ms ridcula que ninguna
"flaquezas" humanas e do emancipacin. Muller nova resulta
la situacin de Jos. y sin embargo para ns. marxe da sa vontade.
sometemento s leis da Natureza. El
quereis que nosotras seamos de ao cabo de cen anos. porque ao
en Realidad e na Incgnita analiza a piedra berroquea. insensibles a las
psicoloxa dun home que fai o sorprender a sa intimidada nas
influencias del medio ambiente. la Cartas enteirmonos de que a sa
esforzo de perdoar a infidelidade. noche y la ocasin . Ah. pcaros!
O relato breve cobra relacin amorosa non mina os seus
Conste que deseo saber cundo y intereses profesionais. Aparte da
intensidade interpretativa. cmo te seducen . para tener un sa desinhibicin expresiva. da que
Desde o punto de vista berrinche expiatorio". falabamos ao comenzo. a muller
ideolxico. Galds resulta Non comparto a suxerenc ia de nova faise entre as paredes da sa
coherente e progresista. polo que a Pardo Bazn poda ser intimidada.
menos na sa criazn artstica. agrupada entre as mulleres do seu
asume o tema da liberdade Manifesta sentirse dual.
tempo que se rebe lan contra o xeito
feminina. ou . cando menos. o da Resolve a dual idade asumindo
de pensar tradicional. Refrome s
igualdade. A nosa escritora fai un ha un ha transposicin s posturas
palabras de Teresa A. Cook sobre o
obra moito mis lixeira. moito masculinas:
feminismo da autora 2 Seguindo as
menos reflex iva. Por se fora pouco. mesmas palabras citadas. habera "De los dos rdenes de virtudes
a sa novela remata "fel izmente" en que inclula no grupo de quen que se exigen al gnero humano
voda .. . Nunha das cartas lemos: trangrede a norma considerando elijo las del varn ... y en paz" .

43
Nas mesmas datas da
correspondencia que examinamos.
Emilia Pardo Bazn frecuenta os
crculos feministas de Pars.
infrmase do sufraxismo e do
estado da cuestin da cond icin
feminina nos Estados Un idos3. Por
entn pub li ca en La Espaa
Moderna a compa rac in da mu ller
espaola coa doutros pases . Nelly
Clmessy cal ifica as sas posicins
de fluctuantes e contradictorias:
non vimos ns o mesmo nas
Cartas?
Carmen Bravo Villasante.
noutro artigo. sinala a sa adhesin
ao rexe neracionismo de Costa. que
propugna a liberacin da muller de
manda educac in: non lle
propiciou esta educac in a dona
Emi li a a sa posicin social
priv ilexiada?
A min parceme encomiab le
que unha muller realice a vontade
de ser el a mesma . As Cartas
presntannos un personaxe de
asombrosa modernidade neste
punto. A renuncia sa posic in NOTAS:
social e s sas conv iccins 1 Vid. Gonzlez Martnez. Pi lar. Apo-
polticas tal vez a encamiaran poi a rfas de una mujer: Emilia Pardo Bazn.
senda dos heroes e a relegase ao Siglo XXI. Madrid. 1988.
anonimato. No estudio psicolxico de E. P. B. que
se fai neste libro. conclese que a evo lu-
Pero a loita fem inista. tomando cin da escritora pasa por tres etapas nas
a palabra de Clmessy. a levaron que predominantemente se desenvolven
adiante no seu tempo mulleres con o naturalismo. o intelectualismo e o mis -
posturas ideolxicas mis ticismo.
eficaces ... 2 Cook. Teresa . El feminismo en la
novela de la Condesa de Pardo Bazn.
Diputacin da Corua. 1976. px. 103.
3 Vid. Clmessy-Legal. Nelly. Ideario -
de E.P.B.: sus ideas estticas. Sus preo-
Vigo. 20 de abril de 1989 cupaciones po/lticas y sociales.

44
MISOXINIA E FEMINISMO

Segn a doutrina da "igrexa" hombre no educado an por


galegu ista. Gal iza terra de diecinueve siglos de Evangelio.
mulleres fortes e de homes tan que se despereza de amor como
sensibeis que cseque son de hambre. y se apodera de la
"femininos". Disque todo iso felicidad cual de una presa la
vennos dun lexendario matriarcado alimaa monts .. .
que ningun explica (dos tempos E mis adiante califica este
da Atlntida. tal vez?). O caso que sentimento de prehistrico; non de
este mtico "matriarcado" vale para pagano. calificativo que ten doces
disculpar a misoxinia alporizada connotacins e que at podera
dos sacerdotes da galeguidade. e entenderse como un requebro .
tamn para xustificar de camio a senn de rude e desata lado,
existencia de tanta feminista como anterior ao erotismo. A misoxinia
este pas se encabezurra en xerar. do galego ten moito de incultura e
Eu non sei se haber ou non o rudeza. E nos galeguistas e
tal sedimento matriarcal. O que nacionalistas ven tona mis anda,
parece haber son semellanzas porque se cultiva entre eles como
arrepiantes entre a estructura da un ha das gracias do home galego
familia galega e as de outros pases baril.
celtas. como tal a Bretaa francesa. Esta misoxinia do galego vese
Lendo algns dos derradeiros moi ben na reaccin de fonda
estudos feitos na Franza sobre a antipata e rexeitamento instintivo
familia bretona , crerase que que. xeracin tras xeracin ,
estaban talando da Galiza. Desde provocan tres grandes escritoras
logo o que resalta a misoxinia galegas: Rosala , Emilia Pardo
especia l deste machismo que Bazn e Concepcin Arenal. A nasa
podaramos chama r celta, de igrexa non quer deusas nen
caractersticas pre-primitivas e sacerdotisas. E abof que teen m
pre - erticas. Mais este tema para sorte! ; xeracin tras xeracin
tratar con mis vagar e que agora tamn. seguen xurdindo mis e
somente quera suxerir. Por certo mis mulleres feministas que
que Emilia Pardo Bazn ve algo escreven xera lmente causas mis
disto cando. ta lando de Pondal. di interesantes que eles. anda que
oseguinte: non cheguen nunca aos bispados
( ... ) Otra nota caracterstica, nena esa curia sacerdotal que a
que revela que en Pondal no ha Academia Galega. Rosala non lles
penetrado todava el espritu de agrada por feminina e chorona;
la soc iedad cri st iana, es su ma- Emilia Pardo Bazn. por arrichada,
nera de comp rende r y expresar mascul in a e sab ichona;
la pasin amorosa. En ese terre - Concepcin Arenal . por meterse a
no he visto pocos poetas tan moralizar en lugar de lles aplaudir
primitivos ( ... ) es el instinto del as falcatruadas. E sempre. sempre.

Teresa Barro

45
como quen non quera causa. e con Rosala) e dunha cultura tamn outrora. en Emilia Pardo Bazn. por
moito disimulo. a conxura secreta inmensa (e seique habera cultura exemplo. unha coraxe. unha
de sustituir as deusas. literatas. no noso pas antes de chegaren os sinceridade e un ha paixn polos
pensadoras e grandes figuras nasos Kultos?). Para m in. un dereitos humanos que querera ver
femininas de Galiza. por deuses. encontro con ela como un no feminismo dos nasos tempos.
Mestres e Gurs. A Rosala rencontro co mar e o vento
puxrona nun altar e fixronlle corus. cro. arrufado. retrucn e
como fixeron as igrexas cristianas encoraxante.
coa Virxe Maria: darlle homenaxe Non pode ser casualidade que
de palabra e convertila nunha Galiza dea tantas feministas. Non
papo na cuxo maior mrito a que todo pas fortemente machista
"paciencia". a "dozura'' e a as enxendre automaticamente. mais
"humildade" e. naturalmente. o onde hai tantas e tan boas como na
servicio ao home e mis aos tillos. A Galiza sempre porque no pas que
Emilia non selle perdoa que as d hai un ha misoxinia e un
escrevera en casteln: que pecado! desprezo pola muller que estn fra
Mais se un pas quer ter escritores do normal e que teen
en lingua propria. o menos que caractersticas especialmente
pode facer cultivar en serio esa feridas e abafantes.
1ingua e tala la. e non deixar que se Cmpre non esquecer que ser
convirta en lingua morta ou en feminista. nos tempos das nasas
contrasea dos el ex idos. E. coma Grandes. era muito mis duro do
sempre. o que era pecado nunha que pode ser agora (que xa
muller non o era nun varn. porque abando) e que esas mulleres foron
non se rexeitou a Murgua. que as que esbrozaron o camio. Se o
case non escreveu ren en galego. feminismo daquela pode parecer un
nen. en tempos mis recentes. a chisco simples e at inxenuo
outros escritores cuxa obra est porque el as eran como o preso que
inteira en casteln e que nen siquer s pide ver a luz do sol. ou como o
son galeguistas como era Murgua famento que s quer un anaco de
(nen cavilaron no problema. como pan. Liberdade e igualdade eran.
cavilou Emilia Pardo Bazn). A lei para as mulleres daqueles tempos.
diferente segn se apli que a homes como a luz para o preso e o pan
ou a mulleres: se son varns. hainos para famento. O feminismo de hoxe
que "incorporar". como ao filio se cadra menos duro. anda que
prdigo; se son mulleres. hainas mis complicado. porque ten que
que expulsar. dicidir onde est a verdadeira
Eu vexo a Emilia Pardo Bazn igualdade e onde est a 1iberdade
como un ha muller moi galega. nun mundo no que eses valores
loitadora e destemida. unha estn case sempre trastocados e
escritora de inmenso talento (anda manexados por comenenciudos.
que non un xenio. como coido que Mais eu vexo nestas feministas de

46
A SPECTOS FEMINISTAS DO PENSAMENTO DA PARDO BAZN

O anal izrmo-los aspectos do etapa de mltiples cambios sociais. ilustradas (Sofa Casanova. Juana
feminismo da Condesa de Pardo nos que ten lugar o paso da de Vega. Concepcin Arenal. ..)
Bazn cmpre ter en canta dous sociedade decimonnica e toma unha clara pos icin respecto
elementos fundamentais da sa conservadora a unha sociedade formacin da muller:
biografa. imprescindibles para moderna. mis liberal : unha poca "Apenas pueden los
entendrmo-lo seu pensamento: a de inestabilidade social en tdolos hombres formarse unha
pertencia clase nobre. e xa que aspectos. na que convivan das idea de lo difcil que es
lago. clase dominante. e a etapa concepc ins diferentes sob re a para la mujer adquirir cul -
histrica que coincide coa sa vida. organizac in da sociedade. Po lo tura autodidacta y llenar
Dona Em ilia como membro da que se retire muller. os cambios los claros de su educacin.
nobreza. participaba da ideoloxa son tamn conside rables. A parti r los varones desde que
da clase que tia o poder poltico e da revolucin de 1868. a pueden andar y hablar
social e que estableca a escala de preocupacin social pala concurren a las escuelas
valores a seguir. Valores polos que formacin da muller e poi a sa de instruccin primaria;
se consideraba natural a existencia participacin na poltica. vaise Juego al instituto, a la aca-
das clases sociais e ande as leis espallando entre a sociedade demia, a la universidad, sin
patriarcais eran os reguladores dos espaola. e. como unha conqu ista darse punto de reposo,
cnones sexistas da sociedade. A da propia revolu cin. permtese a agrandando los estudios .
pesar dos principios de liberdade e asistencia da muller universidade. Todas las ventajas y para
xusticia. recibidos a travs dun pai A ideoloxa krausista incidiu de la mujer obstculos
liberal . para a Pardo Bazn os forma decisiva na difusin das todos" 2.
modelos sexistas eran plenamente ideas feministas . Concepc in
Son significativos os
vlidos. e polo tanto. segula dando Arenal . trinta e dous anos ma ior
comentarios que a Pardo Bazn fai
preferencia modelo mascul ino. que dona Emilia. foi colaboradora
sobre un congreso feminista
estimando os seus valores e dos krausistas. e escribe e trabal la
celebrado en Pars. posiblemente a
despreciando os temininos . O na defensa da condicin social da
comezos de 1900. acerca da
principio sexista de que o muller. aportando ideas e
"Cond icin e dereitos da muller'' .
ma sculino superior toi sempre establecendo bases para levar a
que asiste por inters no tema a
gua nas sas demandas femin istas. cabo a sa promoc in social. Para
debater 3. Ind ica que o congreso no
De a. que ela. que puido compartir esta pena li sta. como mis adiante
que "tremol la bandera liberal ". vai
cos homes moitas das sas para a Pardo Bazn. a desigua ldade
en diferente d irecc in das sas
act ividades, mantivese como socia l entre home e mu ll er era
ideas respecto fe mi nismo.
preocupacin soc ial priorita ri a consecuencia da ta ita de fo rmacin
Parcelle un cong reso mo i
acada r para a muller as mesmas desta. que lle imped a
pol itizado po r princ ipios socialistas.
oportunidades de fo rmacin cs desenvolve-las facultades
que ela non comparte e que lle
homes. intelectuais1 .
parecen nefastos para a loita
Por outra parte. tamn Condicionada. pois. palas
feminista :
importante ter en canta os anos en dificultades que as mulleres das
que viv iu a Condesa (1852 - 1921 ). clases acomodadas atopaban nas "Ya hace afios he pro -
para situa-lo seu pensamento na institucins socia is cando testado de que se identifi-
etapa histrica en que discurriu a intentaban accede r s centros de que la causa de la mujer a
sa actividade. A seg unda parte do formac in. A Pardo Bazn. ninguna causa poltica / ... /
scu lo XIX e co mezos do XX un ha segu indo a t radic in das mul leres la imposicin poltica es

Camin o N oia

47
funesta, y extrava hasta a
los feministas resueltos" 4
D contada controvers ia
existente no congreso entre as
partidarias de concede-lo voto
mu ll er e as que estn en co ntra .
argumentando que as mulleres
mantian unha ideoloxa
conservadora. sen decantarse por
ningunha das propostas. anda que.
a travs dos comentarios paralelos .
poidamos albisca-lo seu
pensamento:
"En los elementos avan-
zados del congreso exista
una corriente adversa a
conceder a la mujer dere -
chos polticos. fundndose
en que la mujer es un ele-
mento conservador, y su
votacin sera favorable a
los reaccionarios. El color
poltico de que han teido
este congreso no tiene ni la
excusa de ser una habilidad
estratgica motivada por
una alianza, pues las mis-
mas iniciadoras y promoto-
ras del congreso reconocen
que los socialistas no les
han hecho, hasta el presen-
te, maldito caso"5.
A Pardo Bazn describe tamn
o ambiente do congreso. o tipo de
mulleres que asisten e os traxes que
levan . A maiora das mulleres al
reunidas pertencen que ela
chama " la mesocracia modesta".
con escasa asistenc ia de escritoras.
que comenta:
"Uno de los muchos
errores en que incurrimos
es creer que esto del femi- (Foto Vi rg 1nia Barros)

48
nismo es cosa de literarios. ELEMENTOS FEMINISTAS-NA soc ial acabou defraudando
Entre los ms destacados de OBRADAPARDOBAZAN Condesa no seu labor. tal como
Francia, varios son opues- En maior ou menor grao. a indica no limiar dun libro de
tos resueltamente al femi - preocupacin pola muller aparece receitas publicado pola Biblioteca
nismo, algunos lo profesan en tdalas activ idades intelectuais de la Mujer en 191310
muy mitigado" 6 . da Condesa: nas obras de creacin. "Tiempo ha fund esta
un comentario cheo de no labor de promocin cu ltural e na Biblioteca de la mujer aspi-
decepcin darse conta de que o sa act ividade xornalstica . A travs rando a reunir en ella lo ms
feminismo, que ela atribua destas tres actividades pdese saliente de lo que en Europa
inquedanza das mentes ilustradas. analiza-lo pensamento da escritora apareca, sobre cuestiones
est impulsado por "mulleres destacando os aspectos feministas tan de actualidad como el
capaces de escribir e fa lar en e antifem in istas dos textos. feminismo. Supona yo que
pblico. mis ben ca escritoras". A anlise das novelas da Pardo en Espaa pudiera quiz in-
pero a sa sinceridade abrgaa a Bazn desde a perspectiva teresar este problema,
recoecer que se debateron as feminista est feita noutros cuando menos a una ilustra-
cuestins con acerto e seriedade: trabal los desta revista. e foi xa da minora. No tard en
"Se discuti yendo al estudiado por Teresa A. Cook_B. darme cuenta de que no era
grano y prescindiendo de quen chega conclusin de que: as. La Biblioteca tuvo que
alardes de elocuencia; se " un denominador comn de la obra interrumpirse en el noveno
plantearon las cuestiones pardobaciana es el feminismo; es la tomo, apesar de mis esfuer-
del modo ms directo y condena del puesto inferior al que zos por prestarle variedad,
breve, y no se rieron bata - la mujer de la poca estaba mezclando en ella obras de
llas campales, porque la relegada. La novelista denuncia por historia y devocin. Encari-
oposicin era muda y el es- medio de las vidas. con frecuencia ada, sin embargo con la
pritu dominante muy acor- insatisfechas. frustradas de las idea, siempre esperaba el
de. No fue preciso romper la heronas que pueblan sus da en que la Biblioteca con-
campanilla. No hubo tumul- novelas"S. tinuase; slo que alecciona-
to. No hubo exhibiciones O labor de promocin cultural a da por la prctica, y como
personales exageradas. El travs da Biblioteca de la mujer foi a en los aos transcurridos no
mismo entusiasmo del pro- actividade femin ista mis social e se hubiesen presentado sino
selitismo anduvo discreto. di recta da Pardo Bazn, a travs da aislados y epidrmicos indi-
Desde este punto de vista el cal daba a coece r en casteln cios de que el problema fe-
congreso de las mujeres obras sobre a situacin social da minista, que tanto se deba-
bien poda servir de modelo muller de gran difusin en Europa, te y profundiza en el
a los Parlamentos masculi- como La esclavitud femenina de extranjero, fijase la aten-
nos"7 John Stuard Mili, ou La mujer ante cin aqu, decid volver a la
Enumera os temas que se el socialismo de Augusto Bebel . senda trillada, y puesto que
abo rd aron no congreso. numerosos mbalas das moi comentadas la opinin sigue relegando a
6 seu ver. para rematar afirmando polas feministas tericas de la mujer a las tareas case-
que "todo se resolvi en el sent id o comezos do scu lo XX. Pero o ras, me propuse enriquecer
ms radical. pidiendo mucho para escaso nmero de lectoras desta la seccin de Economa Do-
conseguir lo que puedan" . clase de libros e a falta de apo io mstica con varias obras

49
que puedan ser tiles, con- sexos. a dobre moralidade "Repito que la distancia
tribuyendo a que la cas~ establec ida para o home e para a social entre los dos sexos es
est bien arreglada y regi- muller e a incultura na que se hoy mayor que era en la Es-
da" . mantn a mu ll er espaola. causa paa antigua, porque el
Pero nin as sas activid ades fundamental da condicin socia l hombre ha ganado derechos
editoras. nin as ideas que sobre que padece. y franquicias que la mujer
aspectos da muller van apa recendo Pero a idea de muller na Pardo no comparte"1 a
na sa obra de creacin. exp li cita n Bazn. tal como xa indi camos O segundo aspecto destacado
o seu pensamento sobre a comezo. est moi cond icionada no pensamento da Pardo Bazn e a
condicin femin in a. A doctrina pala sa pertencia nobreza; en defensa dunha mesma moral social
feminista da Pardo Bazn rea lid ade. cando fa la de para xulga-los actos do home e da
desenvlvese. fundamentalmente. desigualdade. dereitos e mesmo muller. criticando con dureza a
nas conferencias. prlogos que in cultura. est a facer referencia s hipcrita moral social . que aplica
incle nos libros da sa Bibl ioteca e mulleres das clases acomodadas. uns baremos amplos s homes e
nos artigos. publicados que posen un estatus econmico outros mis estre itos muller. Esta
fundamentalmente. en tres revistas: que lles permitira accede r a un ha idea non era nova . xa fora espallada
La Ilustracin Artfstica (1830) . La sl id a fo rm acin cultural e a en Espaa polos krausistas.
Espaa Moderna. di ri xid a por ostentar cargos na soc iedade. especialmente por Gumersindo de
Lzaro Galiana e Nu evo Teatro O primeiro dos aspectos Azcrate y por Concepcin Arenal .
Crftico (1891-1893). dirixida e sal ientables a desigualdade pero neste aspecto a Pardo Bazn
escrita na sa tota li dade pala ex iste nte entre os sexos . que para a mis incisiva e vehemente. Acusa
propia Emi lia Pardo Bazn. Dos Pard o Bazn mis ev idente na sa s homes de te r sometida muller
artigos nos que aborda o tema da poca que en scu las anteriores. mediante a relixin. para ela a
condicin social da muller. os mis pasto que na poca antiga o home crencia e moral catlicas fan de freo
significativos do pensamento careca tamn de dereitos polticos. s seus pensamentos e conducta .
feminista da Pardo Bazn polo que estaban igualados na porque definen muller como un
parcenme os recollidos baixo o negacin de dereitos: ser menor. fronte superioridade
ttulo "La mujer espaola". do home que non precisa freo nos
"Ms iguales entonces el
publicados en Londres11 e seus instintos:
varn y la hembra en sus
posteriormente en La Espaa "Jzgase el varn un ser
funciones de ciudadana,
Moderna. superior, autorizado para
puesto que aqul no ejerca
sacudir todo yugo, desaca-
As propostas feministas da an los derechos polticos
tar toda autoridad, y proce-
Pardo Bazn aparecen a travs da que hoy le otorga el sistema
der con arreglo a la moral
critica que fa i a certos aspectos do parlamentario, negndolos
elstica que el mismo se
comportamento soc ial. Nos seus por completo a la mujer, la
forja; pero llevado de la ten-
textos non atopamos un sociedad no se divida como
dencia desptica y celosa
pensamento sistemtico e ahora, en dos porciones po-
propia de las razas africa -
organizado sobre a condicin lticas y nacionalmente he-
nas, como no es factible po-
feminina. anda que podemos terogneas" 12
nerle a la mujer un vigilante
destacar tres aspectos E. mis adiante. anda insiste negro de puo en cinto, le
fundamentais : a desigualdade de nesta id ea tan contrad icto ri a nunha pone un custodio augusto:
dereitos sociais entre os dous persoa libera l. como ela: Dios!

50
Dios es, pues, para la es- no atena, sino que agrava exteriormente alardean de
paola, el guardin que de- la culpabilidad"15. innovadores y hasta demo-
fiende la pureza del tlamo; Estase a referir. cla ramente. s ledores, en su hogar doms-
lo cual ofrece la ventaja de delitos contra a moral. Moi firme tico levantan altares a la
que, si el marido se distrae y neste aspecto a Condesa chega a tradicin, y se asocian a las
solaza fuera, el guardin se defender na sociedade represora do prcticas de la familia"17
convierte en consolador y XIX. as relacins sexua is f ra do O mesmo dual ismo moral
en sano consejero, que to- matrimonio. tal como descrebe atpao a Pardo Bazn na diferente
mando el alma herida en sus nalgunha das sas novelas. A sa formacin que se \le d a cada un
manos amorosas, le curar actitude neste aspecto provocar dos dous sexos. e que impide
con blsamo suave, apar- unha aguda polmica co escritor muller ter acceso a crculos sociais
tndola del sendero de per- Jos Mara de Pereda. despois da e poder adquirir un pensamento
dicin"14 publicacin de La Monta/vez propio. non moldeado palas
Acusa tamn Padre Coloma ( 1888). que acusa de poer na concepcins masculinas:
de quen fai unha biografa. de mente dunha muller nobre ideas "la poca educacin es-
segui-lo criterio moral da sociedade demasiado retrgradas. ttica y cvica de la mujer,
para xulgar s seus personaxes. O terceiro aspecto destacado no lleva hoy un sentido opues-
"anatematizando con severidade pensamento da Pardo Bazn a to a la masculina. la ense-
implacable en la hembra. acciones defensa da formacin cultural da anza del arte a la mujer
que re y celebra en el varn". muller mesmo nivel do home. adolece de torcido y falso
aplicando a cada un dos sexos un que responsabil iza da situacin de idealismo: en la pintura y
criterio aposta. E nunha incultura na que se mantn a muller escultura proscrbense para
conferencia sobre o feminismo de espaola. animandoa a ser unha la mujer el modelo vivo y la
Concepcin Arenal. o ano da morte devota practicante da relixin . anatoma de las formas es-
desta. Pardo Bazn pon de mentres el ten libre acceso a tudiadas en el cadver: en
manifesto a crtica da Penalista tdolos campos da cultura e msica apenas pasa del ca-
Dereito Civil espaol. que penaliza renuncia s prcticas relix iosas e sero piano, en literatura se
muller coas mesmas penas c 1itrxicas fra do fogar. actuando le ocultan, prohben y ex-
home. mentres lle nega o exercicio cunha dobre moral intra e purgan los clsicos, y se la
dos dereitos civs concedidos a extra-muros: sentencia al libro azul, y
este. por considerala un ser inferior " ... los defectos de la libro rosa, y el libro crema; y
e imperfecto. que a Pardo Bazn mujer espaola, dado su es- de todas estas falsedades,
engade: tado sociaL en gran parte mezquindades y miserias
"Yo creo que si Concep - deben achacarse al hombre, sale la mujer menguada y
cin Arenal, al escribir este que es, por decirlo as, sin gusto, con el ideal est-
pasaje, recordase sus pro- quien moldea y esculpe el tico no mayor que el de una
fundos estudios jurdicos, alma femenina" 16. avellana" 18
ira ms all, y estampara "De este dualismo en el Moi preocupada polo aspecto
que hay delitos y crmenes criterio varonil nacen con- da educacin da muller espaola. a
en que no slo se impone trastes sumamente curiosos Pardo Bazn insiste en numerosas
idntica sino mayor pena a entre la vida privada y la p- ocasins no tema. sobre o que
la mujer, y en que la consi- blica de los personajes pol- elabora unha conferencia para o
deracin del sexo, no slo ticos espaoles. Mientras Congreso Pedagxico. celebrado

51
en 1892 sob re " La educacin del frivolidade. da ostentacin de extranjerizante"; as seoritas
hombre y la de la mujer". na que riqueza e da falta de moralidade das nobres non len novelas espaolas
afirma: mulleres da nobreza. A Pardo por considera las ordinarias. non se
"La mujer se ahoga, Bazn. que por un ha parte achaca. interesan mis ca palas novelias
presa en las estrechas ma - acertadamente. a estas crticas o rosas francesas. "gnero azucarado.
llas de una red moral. menu- fondo sexismo que as move. xa que servido en caja de raso". Pala
da, menuda. Debercitos: personifican na muller nobre contra. a muller da "clase media ou
gustar, lucir en un saln . moitos dos defectos da clase. burguesa". que aparece no artigo
lnstrucioncitas: msica dixase leva r por sentimentos da Pardo Bazn con lmites moi
algo de baile, migajas de personais e cae en ataques amplos e pouco precisos. est
historia, nociones superfi- indignos dunha muller do seu nivel considerada cunha boa dose de
ciales y truncadas . Devo- intelectual. atribuindo as crticas desprecio. Fai unha definicin moi
c ioncilla : prct icas rutina - nobreza envexa que o pobo ten tendenciosa desta clase de muller.
rias, genuf lex iones, rezos da sa riqueza e felicidade: "a muller que non viste como o
m aquinales, todo enano, ra- "El pueblo de Madrid 1 pobo. que paga un criado ou criada
qut ico, como los albarico - .. . /; la clase media o el fo- que a sirva. e pose unha salia
queros chinos. Falta el rastero provinciano / ... / ; ande recibir a quena visite ... ".
soplo de lo ideal. la lnea que oye resonar ciertos engad indo "el menor cargo oficial
g randiosa, la majestad , la nombres con la insolencia en la familia. el pretexto ms leve.
dignidad, el bro''~ 9. de la belleza, la riqueza , y la basta a la mujer espaola para
dicha, al sentir diariamente ingresar en el nmero de las
A MU LLER NAS D ISTINTAS el aguijn de la envidia y el "seoras" o "seoritas". y salir de
CLASES SOCIA IS escocimiento del amor pro- las filas del "pueblo" propiamente
O longo estudio sobre a muller pio, se inclina a creer y re - dicho"21 . Critica a ansia das
espaola est dividido en catro petir que los seores del mulleres da clase media por
artigos nos que fa la sobre cada gran mundo son todos una demostra - la sa boa nacencia e por
un ha das clases socia is nos que se espec ie de Cleopatras o Ju - buscar un home que as mantea
inserta a muller espaola: a lias / .. ./ . He observado - y nun pasto de certo estatus. A
aristocracia. a clase media e a clase no me parece muy trillada muller desta clase. sostn foxe do
baixa. E aqu. meu ver. ande se esta observacin- que el trabal lo como medio de gaa - la
manifestan mis as contradiccins auditorio, coro o "galere" vida. aspecto que para a Pardo
do seu feminismo. pois lonxe de que siempre tienen las cla- Bazn a distingue da mu ller do
buscar causas prob lemtica xeral ses elevadas, la muchedum- pobo. que traba l la desde pequena:
da muller e facer anl ises bre que observa y glosa sus "La mujer del pueblo
obxectivas da situacin desta. menores actos, no mira en ser unha personalidad or -
achaca responsabilidades. esas clases ms que a un dinaria, pero es mucho ms
despreciando unha clase e sexo: el femenino. En la persona que la burguesa" 22.
valorando outra. Fa i unha defensa mujer personifica los vicios O retrato da muller burguesa e
afervoada das aristcratas. y virtudes de la clase" 20 moi negativo. un ser inculto.
empezando pala famil ia real. e sae A nica tacha que a Pardo vasto. cursi. ambicioso. e sempre
paso das supostas crticas que "el Bazn lle pon as mul leres desta intentando im ita - las modas e
pueblo de Madrid. la clase media y clase a escasa formac in que comportamentos da aristcrata.
el forastero provinciano" fan da reciben "floja y muy Mesmo cando se t rata de

52
moralidade as burguesas teen un
comportamento ms liberal e
. Qesinhibido cs aristcratas. o que.
curiosamente. criticable para
unha persoa como a Pardo Bazn.
tan libre de prexuicios sociais. O
nico que salva a esta clase de
mulleres a sa insolvencia. que as
libera de culpa porque son
producto das ideas e concepcin
do home:
"Al expresarme as,
t engo que insist ir una vez
ms que se alo tendencias
generales, y no casos part i-
cul ares, y que fijndome en
est os sera fcil desment ir-
me. Y tengo que reco rdar
(porque no conviene per -
derlo nunca de vist a) que la
m ujer es tal como la hace y
quiere el hombre '12 3.
No artigo adicado m uJier do
pobo. fai unha descricin entre
etnogrfica e folclrica sobre a
muller das diferentes rexins de
Espaa e fa la con tanto entusiasmo
dos valores da muller desta clase
como o faca Fernn Caballero anos
antes:
"Mejor que ninguna
clase, conserva el pueblo
de Espaa carct er nacio-
nal y el fondo de ideas y
sentimientos consagrados
por el leo de la tradi-
cin" 24
As o ve tamn Leda Schiavo.
que di: "Lo que dice de la mujer de
pueblo es menos interesante. ya
que la ve a travs del lente del
pintoresqu ismo costumbrista. La
retrata con simpata y
Escrito no d a auto ra (F o to V1 rg m1 a Barros)

53
benevolencia. y la hace depositaria proclamou a liberdade sexual da agitadas en el congreso. A quien se le
iba ocurrir en Espaa enviar un delegado
de ciertas virtudes prototpicas" 25. muller nin falou da posibilidade de
al congreso feminista? Ni al mismsimo
disolucin do matrimonio. O seu Diablo. ni al Gobierno. ni a las socie-
CONCLUSIONS feminismo reduciuse a reclamar un dades. ni a los Cuerpos Docentes. ni .. .
A Condesa de Pardo Bazn a nivel de instruccin ms elevado Cuando digo que a nadie Vamos! Si lo
sabr". "Mujeres". Obras Completas.
pesar das extensas posibilidades para a muller. pero con todo non
Cuarenta dfas en la exposicin. Com-
econm icas. cultu rais e sociais que ha i dbida que a preocupacin paa Iberoamericana de publicaciones,
lle permitiron ler en cinco id iomas. pola cond icin da muller fo i S. A.. Madrid (sen data). p. 1 50.
v iaxar por todo o mundo e ter un constante long o da sa vida. tal 4 1dem. p. 151.
comportamento liberal ante a como ela manifestou29. anda que a 5 1dem. p. 151.
sociedade. defenden un femin ismo sa aguda intelixenc ia non soubese 6 1dem. p. 152.
demasiado parcial. Contemplados supera-la visin individual do 7 Artigo cit.. p. 1 53.
os problemas da muller a travs da problema da muller. levando a cabo
8Teresa A. Cook. El feminismo en la no-
propia problemtica individual. e un ha anlise da situacin real desta vela de la Condesa de Pardo Bazn. Dipu-
abrigada a defende - los ideais de e da condicin social que soportou tacin Provincial da Corua. 1976.
clase. a sa preocupacin longo da historia. unha historia 9 Teresa A. Cook. " Emilia Pardo Bazn y
fundamental dirixiuna promocin que debe ser observada non la educacin como elemento primordial
cultural da muller. Pero. ademais. soamente como resultado do en la liberacin de la mujer", Hispania. 60.
M ay 1961 . pp. 259-165.
sometida s condicionamentos da funcionamento individual senn
1 O E. Pardo Bazn. La cocina espaola
clase dominante. a sa posicin tamn do comportamento social e
antigua. Biblioteca de la Mujer. Madrid.
feminista aparece con claras biolxico. 1913.
contradiccins. As o recoece 11 "The Women of Spain". Fortnightly
Leda Schiavo. a recopi ladora dos Rewiew. 45, London 1889. Estes artigos
textos feministas da Pardo Sazn. apa receron en La Espaa Moderna. en ca-
NOTAS: tro nmeros da publicacin entre maio e
que di "si por un lado fue muy
agosto de 1890. O libro La mujer
audaz en la defensa de los derechos 1 Concepcin Arenal escribe varias obras
espaola yotros articulas feministas. elab-
de la mujer. tomando posiciones sobre a situacin social da muller: La muj- orado por Leda Schiavo e publicado pola
que ella misma califica de radicales. er del porvenir (1861 ). La mujer de su Editora Nacional en 1976 recolle estes
casa (1892). En 1884 publicase The
por otro lado su ideario poltico y Woman question in Europa. New York.
artigos as! como a m aior parte dos es tu -
social estaba lejos de co mpartir ese dios da Pardo Bazn sobre o tema da
Putman'sons. N esta obra o estudio sobre mu ll er. A continuacin taremos referen -
radicalismo. de manera que su a muller espaola foi escrito por C. Arenal cia a esta obra en La mujer espaola.
feminismo no se inserta en la (reproducido en BILE. vol. XIX. 1895) .
No tratado Memoria sobre la igualdad. 1 2Lamujerespaola. p. 31.
problemtica ms amplia. soc ial y tomo XV II das Obras Completas. Madrid. 13 1dem. p. 33.
poltica. de la que sin embargo 1898. adica o capitulo 111 da segunda 14 1dem, p. 34 .
depende. por fuerza. toda parte da obra a talar da "Des igu aldade
1 5 1dem. p. 180.
reivindicacin del status entre home e muller'', pp. 143-1 65.
2 Elvira Martn. Tres mujeres gallegas del 16 1dem. p. 26.
femenino" 26. En termos semellantes
siglo XIX. Editorial Aedos. Barcelona. 17
tamn se manifestan outros 1dem. p. 35.
1 962 , p. 186. 18
estudiosos do pensamento 3 1dem. pp . 90 - 91 .
"Alguien habl de delegados 19 "La educacin del hombre y la mujer".
pardobaciano. como Ronald espaoles: pero sospecho que de los
H ilton 27 o u Garca Barragn28 para congresistas yo fui el nico espaol. y no La mujer espaola. p. 94.
quen o feminismo de dona Emilia me haba delegado nadie. sino mi propia 20Lamujerespaola. p. 39 .
totalmente ortodoxo xa que non curiosidad e inters por las cuestiones 21 1dem. p. 48.

54
2 2 1dem. p. 50. 2 7 "Emi li a Pardo Bazn et le mouvement 29 " La llamada cuestin de la mujer es
23 1dem. p. 52. fministe en Espagne", Bulletin Hispa- acaso la ms seria entre las que hoy se
nique. 54. 1952. agitan". "Una opinin sobre la mujer".
24 1dem. pp. 59-60.
28M Guadalupe Garca Barragn. "Emilia Nuevo Teatro Crtico, 15. ano 11 . marzo
25 Prlogo libro La mujer espaola, p. Pardo Baz n. Algo ms en torno a su na- 1892. pp. 71 -84.
19. turalismo y a su feminismo". Cuadernos
26 1dem. p. 23. Americanos, 222. 1979. pp. 187-196.

Parte da biblioteca de D. Emilia


(Foto Virginia Barros)

55
PARDO BAZN : FEMINISMO, ESPRITO DE CLASE, M ORALISMO

Non fcil reducir ao espazo ver de examin-la en vri os


dun artigo as caractersticas do aspectos de obras sign ificativas e
pensamento sobre a muller dunha nas su as valoracins a respeito
escritora. xornalista e muller de doutras realidades que lle son
mundo como dona Emilia Pardo tanxenciais.
Bazn. Non difcil. en troques. Comecemos por un ha novela de
rastrear ao long o de toda a su a obra 1889. Insolacin. de inspiracin
e mis da sua traxectria de muller autobiogrfica. ondea autora
pblica dados de abando que exculpa literariamente a sua
autoricen a nosa tese. a saber: "infidelidade" a Galds (relacin
Pardo Bazn caso paradigmtico con Lzaro Gald iano). O asunto
da contrad icin que supn encaixar central ser a "cada" no pecado
un pensamento e actitude sexual de Ass Taboada. galega de
pretensamente feministas no 32 anos. marquesa viva de
recipiente dunha ideoloxa Andrade. res idente en Madrid.
conservadora. catlica e cunha filia. A narracin comeza co
fonda mente clasista como a que relato dos efeitos da primeira
autora exibe na sua vida pblica e infraccin. o exame de concincia
na sua ampla obra literria. despois do pecado. A confesin
Contradicin apontada por Leda rel ixiosa aparece claramente
Schiavo. estud iosa da sua obra. aludida. anda que non se chegase
cando sinala a "l imitacin del a realizar e. tamn. o propsito da
"feminismo" (aspas suas) de la emenda. Do captulo l. en terceira
autora: si por un lado fue muy persoa. pasamos aos 11-VIII
audaz en la defensa de los derechos (confesin) en prime ira persoa; no
de la mujer. tomando posiciones IX. e at o final-eplogo
que ella misma califica de radicales. includo-. a novelista retoma o fio
por otro lado su ideario poltico y da historia. Ambigidade
social estaba lejos de compartir ese perfeitamente conseguida. que lle
radicalismo. de manera que su dar p para introducir ca ntas
feminismo no se inserta en la aposti las morais e valoracins
problemtica ms amplia. socia l y persoais lle apeteza. valoracins
poltica. de la que sin embargo que dona Emi lia nunca recata neses
depende. por fuerza . toda "l ibros de memorias y exmenes de
reivindicac in del status conciencia de la Humanidad. que
feminino" 1. se llaman novelas"3. A novelista.
A tal ponto esta disociacin deixando claro que "aun siendo el
marca a sua obra literria que se caso tan desatinado y enorme. aun
nos revela como un dos seus trazos constituyendo una atrevida
m is defin idos e. paradoxicamente. infraccin de todo lo que no puede
menos estudados pola crtica ni debe infringi rse" (O.C .. p. 473) .
pardobaciana 2 mesmo que apa reza va i. porn. conta r- no - lo. pa ra que
apontado moitas veces. lmos. pois. os leitores comprobemos at que

M ara P ilar G arca N egro

56
ponto a forza da natureza (en forma o tempero moral relixioso
de trrido sol no San Isidro de conducente a dome-la. En pleno
Madrid). unida -todo hai que debate interior. a novelista despraza
dic-lo- ao "duende" dun habilmente a un personaxe
encantador andaluz. Diego masculino. o liberal don Gabriel
Pacheco. pode perturbar a moral Pardo -considerado pala novelista 1
intachbel dunha seora como Ass un "nih ilista moral"- os seus
Taboada e fac-la comete r "las pontos de vista sob re a excesiva
mismas atrocidades que cualquie ra severidade aplicada conduta
hija del barrio de Tria na o del sexual fem inin a: denncia da dobre
Lavapis" (O.C .. p. 419). Con moral. magnificacin da virxinidade
efeito, a novelista dispon-nos para ou da honra na muller. importncia
que admitamos benevolamente o do amor espiritual. Na prtica.
"resbaln" da seora debido aos Pardo -un ha vez inteirado dos
efeitos perniciosos de "aquel sol. amores da sua paisana e am iga-
aquel barullo, aquella atmsfera vai reaxir coa mesma simpleza
popular" que acompaan parella , machista de calquer varn
nun ambiente de festa ande se trad icional-outra das recorrncias
encontran "subvertidas las da autora. Afinal. o asunto
nociones de la correcc in y de la resolve-se. porque se nos annc ia
jerarqua social" e ande moi fcil. "happy end" e. xa que lago.
portanto. derramar "la vala de conflito resolvido: matrimonio
reserva que trabajosamente previsto entre Ass e Pacheco e
levantamos las seoras un da y legal izacin. por tanto, da situacin
otro contra peligrosas osadas". anmala. A "infraccin" fica asi
Cometido o pecado. sobre o que a convenientemente subsumida na
autora se distncia moralmente con santa lei do matrimnio.
claridade ("Doloroso es tener que Particularmente interesantes
reconocer y consignar ciertas para analisarmos a perfeita
cosas; sin embargo. la sinceridad ensamblaxe de clasismo e moral. ao
obliga a no eliminarlas de la servizo dunha nada fem ini sta visin
narracin. Queda, eso s. el recurso da muller traballadora no seu rango
de presentarlas en forma in directa, inferior -a cr iada de serv ir. a
procurando con maa que no rapaza labrega ga lega
lastimen tanto como si aparecisen respectivamente-. resultan duas
de frente. insolentonas y novelas breves publicadas con
descaradas. metindose por los bastante distncia cronolxica
ojos. As, la impl cita (Morria, 1889; Buclica. 1918).
desaprobacin del novelista se mais idnticas no seu esprito e
disfraza de habilidad" (O.C., p. desenlace. Ambas as duas
445). o confl ito est servido: a trasladan-nos unha experincia
marquesa de Andrade oscilar entre inicitica de dous xvenes. ande
a atracc in crecente por Pacheco e duas rapacas -g alegas- sern o

57
instrumento natural e afectivo da dun cura e arrasta o seu "estigma" morais da seora. que non quer
conversin en adultos dos tais con resignacin tan "galega" e tan magoar a rapaza. tan encariada
mozos. Vaiamos coa primeira . mansa que conmoven seora; de coa casa e os seus habitantes.
Ambientada en Madrid . por parte. a imaxe da perfeita Esclavitud ser cedida a un baboso
encontramo - nos a unha viva criada: traballadora . discreta. doce. vello verde da tertlia da casa que
galega. a seora de Pardias. e o limpa, abnegada. boa enfermeira. debece por t-la ao seu servizo. A
seu filio adolescente. Rogelio. vinte atenta ... e. ademais. ben feta. A novelista en todo momento
anos. estudante de Dire ito e 1isteza da seora lago adverte que a xustifica o desacougo da seora.
amorosamente cuidado e vixi lado criada selle revela o seu f ilio como que lago se calmar. as que lle
pala nai . que non descuida nen un primeiro obxecto ertico de entregue a Esclavitud a paga, u nha
instante a sade enfermiza nen os adolescente e. decatando-se do propina e uns brincos de regalo.
estudos do seu filio. para a cal os perigo, como muller decid ida que . Ademais. os remorsos estn de
seus contactos coa Xudicatura ( apresta-se a contrarrestar axia os mis. cando est segura de que lle
viva de maxistrado) axudarn. O efeitos nocivos de tal paixn ainda proporcionou "lo que ms poda
rapaz encantador: bon filio. en xerme. Apesar de non poder desear una muchacha de su clase"
carioso. bromista coas criadas . acusar rapaza de nada (aps labor (O.C .. p. 532). A rapaza ver as
atento coas visitas. e tan inxnuo de vixilncia detectivesca. para frustrada a sua viaxe terra.
que. tocando - lle acompaar pala pillar " in fraganti" calquer prometida por nai e filio. mais. ao
rua casualmente que lago ser inconvenincia). corta - antes de cabo. cumpriu -e paga-se-lle- o
criada da sua casa. "se coloc a su que se produzan. como boa nai seu papel: o trabal lo. o cario. o
izquierda. como hara con una avisada- as consecunc ias de tal cuidado da seora enfe rma no seu
dama". anda que lago se d canta afeccin (infeccin, mis ben): "n i momento. a sumisin e. tamn .... a
da "chacota" que lle armaran "sus veinticuatro horas tard la madre en iniciacin do cachorro . A galega
compaeros si acertaban a arreglarle a su hijo una entrevista doce. traballadora . atenta.
encontrarle acompaando tan con la rival de Esclavitud" (O.C., p. formosa ... non pode traspasar o
corts a una individua de pauelo a 523). limiar da idade adulta do rapaz que
la cabeza y saya lisa de marino" E quen vai ser esta rival? Nada a lembrar -talvez- como esa
(O.C .. p. 485). A nai vixila para que menos que un ha "monada de jaca veleidade tardoinfantil da que se
a sua natureza feble se robusteza. andaluza". "joven. leal. gallarda. pode ter lixeira saudade na vida de
para que se faga home en animosa; un animal de esos que verdade: o seu futuro de avogado. a
condicins e saa con que o honran a la raza caballar espaola sua instalacin social (esposa da
veraneo na terra galega lle dar a con la hermosu ra de su estampa y sua clase includa). a sua va rona
fortaleza que lle falta. Entra a servir la generosidad de su carcter" consumada. A pobre (o de "pobre"
na casa unha rapaza galega, (O.C .. p 523) . A magnfica gua meu) Esclavitud fica na estacin
Esclavitud (dona Emilia non bautizada con que nome? ... de tren. a desped ir nai e filio. que
precisamente crptica no "Suria". o apelativo carioso con viaxan a Galiza. fiel at o ltimo
simbolismo dos nomes dos seus que o rapaz chamaba criada. A momento. O rebmbio e alegria do
personaxes). enferma de morria sustitucin perfeita e a libido do andn da estacin do Norte. chea
na sua casa anterior. a pesar do bon rapaz xa ten adecuada sublimacin. de gozosos viaxeiros. grupo do que
trato recebido e que. polo momento. A segunda parte da forman parte Rogelio e a sua nai. co
compasivamente. ser acollida pala terpia - despachar. despedir a pensamento pasto xa nos "frescos
viva de Pardias. O drama da Esclavitud- ten o se u aquel de valles gallegos. los castaos
rapaza completo. porque filia problemtico. po los escrpulos frondosos. el azu 1festn de las ras

58
orlando la tierra ms bonita del "Por esto, madre, he querido servilismo para o seorito recn
mundo" (O.C., p. 533). contrasta ms vivi r en mi pequea casa, chegado e... tamn , como non
fortemente co nimo da rapaza. exenta v seora. que no en sus poda ser menos. a filia dos
quen "estremecindose como si ricos palacios sojuzgada y cativa" caseiros, Maripepa:
tuviese fro, retrocedi lentamente (Aresa. IX acto; subliado me u).
"Maripepia es de me-
hacia la ciudad, bien resuelta a "Quin soy yo, Sempro-
diana estatura, tiene el
que el sol que se pona en aquel nio? Quitsteme de la pu-
cutis asoleado, sembrado
instante no volviera a levantarse tera? Calla tu lengua, no
de pecas, rojo y greudo ca-
para ella nunca, nunca" {ibidem). amenges mis canas. Que
bello, las manos oscuras y
"Dejemos a la infeliz -di-nos a soy una vija cual Dios me
curtidas, con uas cuadra-
autora- , porque al cabo no hizo, no peor que todas.
das y romas; el pie muy
podramos quitrselo de la Vivo de mi oficio, como
ancho y plano sin duda por
cabeza". A nica apostilla que lle cada oficial del suyo, muy
la costumbre de no calzarse
merece novelista o suicdio o limpiamente. A quien no me
sino los das festivos y de
contraste de opinin co escptico quiere no lo busco. De mi
pisar cantos y asperezas.
don Gabriel Pardo, que o atribuiria casa me vienen a sacar, en
T, que te mueres por un pie
ao "sombro humor de la raza mi casa me ruegan" (Celes-
bonito encerrado en elegan-
cltica", cando. opina a escritora, tina, XII acto).
te bota, tendras para rerte
martes voluntrias hai-nas en ou de Marcela, no Quijote: un mes con la ancha base de
todos os recantos do territri o "Yo nac libre, y para esta criatura. A fin de no
espaol e das pxinas dos xornais. poder vivir libre escog la desilusionarte por comple-
A novelista que. como vmos, soledad de los campos" to, aadir que posee unos
prodiga valoracins cando quer, (Quijote, cap. XIV). ojos verdes y azules, con
absten -se aqui -fra deste xuzo
A segunda das novelas pestaas muy cortas, espe-
de cincia "positiva" estatstica-
alud idas. Buclica. tamn unha sas y rubias, que no por lo
de valorar tan dramtico final:
novela inicitica. Nesta ocasin, raros, ni por no contarse en
Esclavitud, fiel ao seu nome (a
todo o relato en prime ira persoa, el nmero de los clasifica-
sua func in servir aos amos)
na voz de Joaqun, que lle escrebe dos oficialmente como bo-
morre sen revelar-se como
vrias cartas a Cam ilo, amigo seu nitos." dejan de serlo. Por lo
personaxe. Non poden por menos
en Madrid, desde o "destierro" dems... si vieses que se-
que vir-se-nos cabeza casos ben
ga laico. ondea familia o enviara mejantes en su colorido son
significativos da tradicin literria
para robustecer-se (de novo, o la chica y la vaca! Rojas,
espaola onde, por grande que
paso pola natureza antes da morenas, las dos parecen
sexa a censu ra inquisitorial e por
instalacin definitiva na hechas de tierra y teja moli-
afectos que foren os seus autores
civilizacin) e no limiar de se facer da" (O .C., p . 932).
aos dogmas intocbeis da
ideoloxa e da moral dominantes home definitivo (24 anos. coa At aqui, a descricin epistolar
(ou t ivesen que apa rent - lo ao carreira acabada , est a agardar o que o mozo envia ao seu am igo en
menos), "deixan fa lar" aos nomeamento de xuz, pasaporte da Madrid, non contrastada por
personaxes. dan-lles ca rta de instalacin social definitiva). No nengunha outra visin da rapaza,
humanidade literria. Vela est o campo galego hai, "of course", que s existe para os leitores
caso de Aresa ou o de Celestina maravillosa paisaxe. produtos atravs dos ollos do protagonista (a
na obra homnima: naturais riqusimos. cario e funcin ancilar da muller, sempre

59
en funcin de. que doa Emilia tia En sincronia perfe ita. Joaqun
denunciado en ensa ios e artigos; desmascara os seus pesados
~aber que pensar da muller da embro mantes de Antro ido (o cu ra.
soc iedad". non das que se parecen o notrio. etc.) e ca i- ll e a venda que
tanto s vacas e terra ... ). tia nos oll as: "Result
O mozo chega a resgat-la das -escrebe- que estaba siendo un
pautas e axexo sexual dun bruto sandio; resu lt que haba ca do en
de notrio (con quen el alterna na la ms rid cula majadera; que
aldea. en compaa do cura e juzgaba haber pisoteado una flor y
doutro seorito) e compadecido no haba hecho sino recoger de la
da rapaza leva-a con el casa. O carretera la flor pisoteada ya ... Y
uso sexual consuma-se. iso si. con por qu pies. Dios mo! Por qu
"vergenza. remordimientos. inmundos y villanos pies!" (O.C .. p.
compas in. horror de m mismo. 949) .
abat imiento profundo" (O.C .. p. A "sutileza" de que a rapaza
994). O rapaz. anda non avezado tea relacins sexua is co seu mozo
nas cuestins de mundo. sente-se ou que as tea con el. mais non
delincuente e toma a qu ixotesca acceda a te- lasco notrio bruto
decisin de reparar a falta non se comenta. por suposto.
cometida: casar coa rapaza . A tal Dotado de sent imentos caritativos
fin, dispn preparativos episto lares at o final. d-lle. antes de partir
coa fami li a. tendo o seu amigo para Madrid. dieiro. o seu
como bon intermedirio de relxio ... Mgoa que rapaza tan
semellante susto morgantico. ca ri osa e serv il non fose do
Mesmo selle figura que anda un universo da "educacin". da
chisco namorado da rapaza. tan "soc iedad": seria a esposa perfeita.
dc il. tan cariosa "como un perro Ten. xa se ve. todas as cual id ades
manso". Compra-lle zapatos e conven ientes ao papel se rvo da
mdias ("empiezo a civilizarla por condicin femin in a; o seu nico
los pies", confesa). comeza a defeito -insa lvbe l- que
ensinar-lle a ler e a escreber. coa se lvaxe. Son. ao cabo.
dbida constante de se a Mari pepa in convenientes da vida no campo.
chega r a ser "una mujer medio en contacto coa indomeada
presentable" (O.C .. p. 945). A natureza. mu ll eres includas.
chegada do Antroido e o seu desfile Silncio sobre o ep isd io . Silncio
de mscaras propc ian a feliz tamn sob re Maripepa e o seu
resolucin do conflicto. Resulta destino.
que a rapaza tia un mozo Non estamos ante casos
("prometido". na novela). Manuel. isolados na novelstica da esc rit ora.
que se cortara dous dedos para non O mesmo clasismo que a fai
facer o servizo militar eco que surprender-se da perfe icin duns
Mari pepa casaria se tivesen dieiro. bros lados expostos nunha
"Expos icin de trabajos de la muj er

60
espao la " , organi zada por un ha excesiva familiaridad y apego" coa
"Junta de seoras" baixo a sua protectora. Nucha. fidalga. por
presidencia da Raa: "No suposto. A perspectiva aludida da
encantan menos las puntillas; escrito ra tan c lara e eloc uente qu e
increfble parece que sean obra de ca isqu er outras conside ra cins
aldeanas" 4 (sub!. me u). o u que a adic ion ais sob re a moral das
leva. coa desenvoltura habitual. a mulleres populares ga legas. nestas
descreber a vestimenta dos obras. non vai su rprend er- nos
componentes dun orfen ob rei ro ta mpouco. de puro coerentes con
corus: "Cas i todos vestan. con la estes presupostos que ela nunca
desmaa peculiar del obrero. levitas agachou. As. os "aldeanos non son
negras y calzaban guantes blancos" blandos de corazn -sentnc ia- ;
(O.C., p. 919. subl. meu). ese al revs: suelen tenerlo tan duro y
mesmo clasismo. al iado callado como las palmas de las
considerac in global dos labregos manos"; a na i de Mnia. a
e marieiros galegos como xente protagonista de "Un destripador de
sen civ il izar e sen nengn futu ro. antao" (vid. o artigo de Francisco
con todo o mau e o bon da natureza Rodrguez citado en2). morre "no
(moito mis do primeiro que do arrebatada de pena. que en una
segundo). rozando a fronteira da ald eana ser extrao gnero de
animalidade ou instalados "de hoz muerte"; as aldeanas "no es comn
y coz" neJa. brilla en todo o seu que gua rd en el mayor recato": a
esplendor na obra de temtica cousa comprende-se se se olla a
galega propiamente dita da "p romi scuidad de las cabaas
Condesa. Deixando fra todo o que gallegas. donde irracionales y
hai de caricatura lingstica. que racionales. padres e hijos. yacen
daria para escreber un libro sobre o confund idos y mezclados"; a
co ntra-galego, Los pazos de U/loa. brutalidade. a sexua lid ade animal. a
La madre naturaleza e Cuentos de inxen uidade estpida. a hipocresia
la tierra proporcionan mil lenta e renarteria ... comp letan o cuadro
exemplos desta perspectiva e, as i. (v id. " La mayorazga de Bauzas".
xa non nos estraamos de ve r "C uesta abajo". " Las medias rojas".
chamada "Gran vaca !" ama de " La advertenc ia" ... ). Ora. na
cria, "u na muchacona de color de brutal idade tamn hai clases .
tierra. un castill o de carne: el tipo Porque. se na fidalga de Bauzas
clsico de la vaca humana" que rebana a orella moza
(lembre-se a descricin do costure ira amante do seu home e
protagon ista de Buclica. esta vez a corta desta maneira tan eficaz os
cargo da mesma novelista) ou de devaneos deste. do que ax ia ter o
que o neno do Marqus e de Sabe! f ilio desexado. o acto brbaro se
sexa comparado cun "pie l roja" , un apresenta como necesidade de
"salvaje" que. "como sue le suceder continuar a caste. nunha mull er que
a las fieras domesticadas. contraj o no resto da sua vida (poltica

61
..

carlista incluida) actua como un posicin. o porqu da ex istnc ia parece que en su corazn de
home. ou no marqus de Ulloa de do cac ique, do mordomo brutal . de madre, esposa y amante no
Los pazos ... , a brutalidade tantos Primitivos como ex isten nas guarda la campesina senti -
constante que exibe froito do suas novelas. A Condesa. que mientos puros y delicados,
ambiente brbaro no que vive. tantas veces acada o estilo perfeito y que en su lenguaje rural.
ondeo "comen vivo" el le chuchan do narrador de novelas poi icacas. no sabe apreciarlos? las
as rendas . tais paliat ivos. ta is deixa sen responder - mello r dito, tiene quizs por personas
exp licacins non van ex ist ir nunca non plantexa- a interrogante clave incompletas, condenadas a
cando se trata de abo rda r a do xnero: a quen beneficia o perptua infancia, sin pala-
co nduta. cond icionamentos ou crime? O cr ime. a ignorncia. a bra ni amor?" 6 .
simp les fenomenolox ia da brutalidade. a supersticin ... Murgu a. con efeito. pon o dedo
psicoloxa dos aldeanos. Os dotes por isto polo que o limitado na ferida cando sinala un ha das
de magnfica observadora e idealismo que a autora defende no constantes da escritora: a sua
cron ista que dona Emilia estn terreo artstico (ou. por mellor incapacidade para valorar como
aqu i atudos. taponados por ese d icer. realismo atemperado pola humano e. portanto. comprensbel
prexuizo de clase do que nunca moral) -"e l toque est en saber (e humanizbelliterariamente)
abdica. Pardo Bazn solidariza-se detenerse a t iempo en las lindes del comportamentos que saen fra do
- en palabras de Carlos F. terreno vedado por la decencia mbito aristocrtico ou burgus.
Velasco- "co marqus de Ulloa e artstica" di en La cuestin No artigo, por exemp l6. dedicado
os seus demais personaxes palpitante- non ll e impede nunca muller galega. a autora realiza un ha
aristocrticos. Despo is de todo. desmelena r-se no tocante ao pormenorizada descricin dos
estes. ainda que env ilec idos. escapa rate de vicios. degradacins trazos fsicos da "gallega" tpica.
viciosos e zafios. son dignos e barbries v rias que adornan aos coa mestria que a caracteriza;
representantes de "lo ms granado membros das clases baixas. Para pondera as su as virtudes para o
de la sociedad". membros da eles non hai benvolo manto de trabal lo, o sacrificio pola familia. a
nobreza de mis avoengo, cunha comprensin; non hai "deslices"; prole sempre abundante. e
honorabilidade e lexitimidade non hai necesidades impostas informa-nos finalmente dos
como grupo social dirixente que se polas normas soc iais; non hai. en vistosos traxes que loce nas festas.
debe manter fra de toda posible fin. misria e precariedade de os animados e coloristas bailes das
dbida"5. Cunha pontualizacin, abondo que exp li quen tantos romarias populares; remata
engadiramos. e que se dona comportamentos e actitudes. lamentando que cada da que pasa
Emil ia nunca dubida do papel reitor Viu-no ben Murgu a cando "escasea ms este espectculo".
que aristocrc ia lle corresponde escrebe: "Trajes, danzas, costumb res y
no goberno poltico e no control recuerdo van desapareciendo como
social e econmico. difcil ou "( .. . ) cree acaso la exi- antigua pintura que amortiguan y
imposbel ve na Galiza, eremos. o mia que el rebao labriego borran los aos. A la "m uieira"
cumprimento de tal funcin. visto o de su pas est compuesto sustituye el "agarradio". grotesca
nivel de degradacin e barbrie a de una especie de animales parodia de la polca hngara y del
que os seus comportamentos aqui racionales, cuyo destino se vals germnico; a las sayas de grana
chega ran. Ouen con brbaros se limita labrar la tierra, y bayeta. el faldelln de estampado
trata. brbaro se volve ... seria a pagar foros y rentas, or percal francs; al dengue. el
moralexa. Mais o que fica fra da misa los domingos y comul- mantn ; a las trenzas. la "moa".
anlise. coerentemente con esta gar por Pascua florida? le tamaa como un rosquete de pan al

62
villanesco zapato de cuero. la Mal pode casar este esp rito da honrado traballador. A irm. fiscal
charolada botita ... y en breve ser problemtica feminina da maioria moral. mira pala honra da rapaza .
preciso internarse hasta el corazn da povoacin idem. O lamento que xa bastante sofreu e/a en ca rne
de las ms recnditas y fieras xustificads imo de dona Emilia de prpria a su a perda. O confesor o
montaas para encontrar un tipo discriminacin de "ms de medio seu gua espiritual. Un elemento
olor. color v sabor genuinamente gnero humano" fica na sua visin novo nas su as vidas perturba a
regional" (O.C .. p. 1.382. sub/. gravemente cond icionado po/a rotina cotidiana: Concha ten
meu): isto . po/a tace agradbel. o prpria limitacin social e moral extraordinrias faculdades pa ra o
que de representbel artsticamente que ela impn ao seu pensamento. teatro. postas de relevo en func ins
teen os elementos populares. Polo Ainda que a intencin deste de afe izoados nunha sociedade de
lado repulsivo xa o coecemos. trabal/o pr de relevo un ha lia de Marineda e rapidamente captadas
Lamento. enfin. da muller de contradicin que percorre toda a por un vello actor de prestxio que
mundo. burguesa-aristcrata. obra da Condesa. somente ve na rapaza un verdadeiro talento
perante a desaparicin do reflexada nuns cantos casos para a escena. Pode se r a "dama
espectculo colorista . pintoresco significativos. forzoso facer joven" do teatro espaol. Alarma da
do "typical people" que mgoa mencin. sequer breve. do irm. celest in eo do confesor (que
que desapareza polo seu papel de complementar e coerente a este chega a propor un encontro a so ias
animado contraste co mundo respeito que resulta o resto da sua dos noivos. para enca rrei rar a
civilizado. Acaso non pertencia ao producin novelstico-ensastica. rapaza cara ou seu destino
mesmo mundo rudo. brbaro e da que escolmaremos tamn correcto). cim es e reaccin
primitivo condenado a desaparecer algunhas mostras significativas. machista do noivo. febeleza da
ante o empuxe de "civilizacin"? ben sintomtico que. conforme prpria rapaza ... : todo conduce
Contradicin que a autora non ascende socialmente o espazo. o frustracin da carreira incipiente
reso lve (como integrada por termos mbito da novela. o problema da ou. mellar dito. "non nata" de
complementares) e que Vicente muller tamn apareza con mis Concha. Aqu. dona Emilia si expn
Risco sintetiza con grande respeito para as protagonistas condicionamentos que atan
exactitude cando. ao resear a femininas. mesmo que penetrado gravemente o futuro da muller que
aparicin de Cuentos de la tierra sempre da mesma cua pretende ter un ofc io pblico. Mais
sinalaba: "Hai n- iles causas boas: moralizante. As. por exemplo. en non menos certo que o desenlace
"La Corpana". "Atavismos". "Siglo La dama joven (1885). a autora tranquiliza tamn as concinc ia s
XIII". "La Deixada" : mais hai moitos fixa a sua atencin na vida de duas dos acomodados leitores
dos que temas que dicir que non irms coruesas. costureiras. burgueses de dona Em ilia. Non hai
teen chiste ningn ... E que si a Dolores e Concha. sta. de que temer: as fronteiras de clase
Condesa de Pardo- Bazn amaba dezanove anos. axuda no trabal/o non se rompen. nen seque r para un
Terra galega. ambaa como turista e sua irm. doce anos mis ve/la. ofcio. o de "cm ica", permitido
cecais tamn como propietaria" 7 vtima de "amoros breves. la muller e de ca rreiro moral mis
(sub/. meu). Ponto de vista que seduccin. la deshonra. el ancho que o usado na" sociedad".
comparte o semp re ponderado desengao". de que derivan un Realismo ou desenlace a medida
xuzo de Ricardo Carbal/o Calero tillo que /le morrera de fame e de do que os benpensantes estaban
cando sintetiza que Pardo Bazn misria. Dolores apl ica-se entn dispostos a admitir a respe ito do
"verdadeiramente unha seo ra na intensamente ao cuidado da sua futuro da muller trabal/adora?
sua postura cando visa a ex istncia irm. con quen vai desempear o Nunha novela anterior. tamn
campes in a"B papel da nai que falta . O noivo de/a. ambientada na Corua. La Tribuna

63
(1882). a autora descende de novo sincera" que o adorna. Ouer dicer:
ao mundo do trabal lo asalariado mtodo entomolxico; visin
feminino (as cigarreiras da Fbrica inteiramente desde fra; aparente
de Tabacos). facendo a narracin neutralidade -desmentida pola
con estes tres fios: o ambiente lente prvia que a analista aplica ao
laboral desta fbrica; a actividade analisado-; "color local " atravs
pol tica de Amparo. a protagonista; das deformacins lingsticas e a
a hi stria da seducin e abandono descri cin topog rfica. A fervenza
de que obxecto polo seo rito poltica da protagonista non deixa
Baltasar. A novela foi significada de estar conectada ao seu carcter
como unha "avanzada de las ideas de muller rachada. con nsia de
fem inistas" pala triple desclasamento e. ao final. chea de
reivindicacin da muller: "la despeito por ser "sed atta e
act ividad laboral. la paridad con el abbandonata". A novela resulta asi.
hombre en el concepto de la honra ao naso xuzo. das mis frouxas da
y el activismo poltico'1l. Mis de autora. porque a conformacin do
acordo estamos coa prpria autora personaxe central est connotado
cando sinala. no prlogo primeira de abando con nsias de
edic in que "La Tribuna es en el desclasamento e de raiba e fria
fondo un estudio de costumbres contra o seu sedutor como para
loca les". ainda que a recoece esvai r ou. mesmo. caricaturizar o
penetrada das expectat ivas que seu papel de tribuna. O explosivo
despertara a Revolucin de 1868 e berro con que termina a novela:
as espe ranzas na instauracin da "Viva la Repbl ica Federal! " .
. Repblica. Recoecendo-lle escrito e 1ido en 1882. non podia
intencin docente e precavendo-se mis que suscitar sorrisos de
contra a posbel acusacin de satisfaccin nos leitores de dona
pintar "a l pueblo con crudeza Emilia: afortunadamente. todo
naturalista" 10 a autora alegra-se de voltara ao seu cauce aps a
que o povo que a ela lle tocou Restauracin 12 De por parte.
retratar (a diferncia do feto por resulta ben curioso que a novela
Goncourt e Zola) afortunadamente adoeza do mesmo defeito que en
ainda non acadou o grau de 1892 a autora lle apn a Tristana.
dexenerac in do doutro lado dos de Ga lds: a introducin da intriga
Pirineos: "Puedo afirmar que la amorosa que escurece ou desva a
parte de pueblo que v i de cerca loita pala independncia como
cuando trac estos estud ios me tema. Como a obra da novelista
sorpend i gratamente con las dunha asombrosa unidade e
cualidades y virtudes que. a manera coerncia. non podemos pasar por
de agrestes renuevos de inculta alto o desenlace "ve rdadeiro" que a
planta. brotaban de l ante mis desgrcia de Amparo ter. cando o
ojos"11 cualidades entre as que seu filio. en Memorias de un
compre anotar a " religiosidad soltern (1896). tipgrafo e

64
socialista para mis seas. ela prpria tasca o freo do motor
conseguir que Baltasar Sobrado. o que acendeu palas consecuncias
vil sedutor. militar retirado xa. case radicais que poderia comportar a
coa sua nai. legalizando as a sua ruptura. pola. en definitiva.
situacin e a da nai solteira. De sustitucin - radical tamn- de
novo. o matrimnio como panacea pezas econmicas e sociais que
e seguro porto moral para as implicara un verdadeiro cmbio no
infraccins ou veleidades de status e na situacin da muller. A
xuventude que os burgueses Condesa. sempre pendente do
cometen . leitor e de dosificar moi ben os seus
. porn. nesta novela. "atrevimentos" . non aposta por
Memorias .. .. ondea autora explaia asegurar na ficcin literria nada
con mis claridade e contundncia que altere a cmoda orde de ideas
as feridas do problema burguesa . expresin conveniente
feminino -feminista e. tamn. as da "civilizada" sociedade de clases
limitacins do seu pensamento. en trnsito definitivo ao
Feta. a protagonista. capitalismo. Outra causa que a
representante da nova muller. que cerrazn reinante nesa sociedade a
quer estudar. exercer un oficio. que el a se dirixe sempre e que
gaar a vida. obrar moralmente pertece. o seu trogloditismo a
como os homes .. . Os obstculos respeito da muller. a sua estreiteza
son mo itos . desde a cerrilidade do de miras. a su a falta de
pai at a hostilidade social . "modernidade" neste aspecto.
pasando pala pasmoneria das mesmo no seu segmento liberal. ..
irms. mais hai un contraponto acentuen o receio ou a hostilidade
masculino que a comprende e con que as suas moderadas
admira . o arquitecto Mauro Pareja. propostas podan ser recebidas.
coque. despois dunha primeira Concordamos de novo con Nelly
negativa. Felta acabar contraindo Clmessy cando afirma que nada
matrimnio. rendida - declara- haba de " inquietante en su
ante "el Deber y la Familia". programa y puede medirse el grado
Matrimnio entre igua is que a de trad icionalismo reacc ionario de
escritora defende. dando- ll e la soc iedad espaola de la poca
histria "un desenlace que nada por la indiferencia y la hostilidad
tena de revolucionario y, por lo con que fue acogido" 14.
tanto. nada que pudiera
Programa feminista que
escanda lizar". segundo opinin.
repousa. fundamentalmente. nos
coa que concordamos. de Nelly
segu intes pontos:
Clmessy 13 Con efeito: dona Em il ia
ten intelixncia sobrada para 1. As mulleres estn reducidas .
diagnosticar o probleman femin ino por mor da educacin que se ll es
(ou parte del. ao menos). mais. impn . a eterno infantilismo; o seu
chegado o momento da solucin. desenvolvimento. as. castrado.

65
2. S unha educacin completa clase. As i. na anl ise que fa i sobre a outra. moi distinta. a relaxacin
e slida pode liber-las. portanto. muller espaola. por capas sociais. moral-amoralidade. mis ben-
de tal inferioridade. na "aristocracia". na "clase media" das paisanas galegas .. . . asi e
3. A muller inculta. e no "pueblo". defender todo. lc ida de abando para
estupidizada. histrica. superfic ial ... (auto-defensa) "el buen nombre de recoecer as inclemncias e a
o fiel reflexo do modelo las damas del gra n mundo"; na dureza da precria vida das
masculino que a cri ou. cla se md ia a necesidade mulleres do campo galego.
4. A muller medida econmica a que debe impulsar emanc ipadas forza pala
moralmente con diferente vara que mull er ao trabal lo. mesmo a ri sco de neces idade. Non ceguei ra o que
o home. Castidade. pureza. recato ... apopu lar-se. a clase mis ten dona Emili a. Son simpl emente
son valores claramente deostada por dona Emili a. a lentes mentais. Bifocais ...
discriminatrios para o sexo representacin viva do "quiero y no Ainda que resulte un aspecto
feminino. puedo". Non hai enerxia nen lateral na cons id eracin da sua
5. O matrimnio imperfeito se independncia. A muller do pavo obra. non deixan de ser
consolida esta funcin da muller. a que conserva os trazos tnicos significativas -por sintomticas da
institu cin vlida e desexbel mis puros. nunha convivencia non sua visin do mundo e da sua
cunha muller non infantil. sempre equilibrada de rasgos instalacin social- as
6. O catolicismo e os seus xenerosos e picarescos cos cons id eracins a respeito doutros
valores non son anti - fem inin os; g roseiros e brbaros. Comparadas escritores. Se Pondal. por exemplo
moi polo contrrio . beneficiosos na sua grcia ao enca nto dun nena. o bardo simptico que extrae da
para a condicin da muller. o problema res id e na dificuldade da terra esgrvia de Bergantios o
7 . A conquista de direitos e su a educac in: "S i esa mujer fuese zume da sua poesa e saa. como
liberdades para o home s fai educable ... Pero si fuese educable os poetas romnticos nun mtico
afondar o abismo que o separa da (eterno problema!) ya no sera pasado. lonxe das febres polticas
muller. afincada forza na chula. ni tendra maldito el xuvenis que o atafegaran noutrora
pasividade e reclusin . ch iste" 15. A obreira republicana ("escarlatina del alma". chama - lles
8. muller non debe estar-lle vista como un ha muller devota e a escritora). Lamas Carvajal ser o
vedado trabal lo ou actividade respeitosa cos monarcas. A anlise "poeta - hembra" en el buen sentido
masculina nengunha. feita por "regiones espaolas" de la frase" (cal ser o bon sentido
Este catlogo tan esquemtico a banda en id eas tpicas e da frase?). cal ifi cativo do que
deixa por forza fra m o itas outras pintoresquistas. Sal ientemos gastaba dona Emili a. que llo adicou
cuestins que a escritora tratou nos unicamente. polo que nos atinxe de tamn a Alphonse Daudet. a quen
seus ensaios ou artigos sobre o cerca. que as nasas antepasadas chamou "esc ri to r f emen il " . Lamas
tema . Cremas. porn. que os estn p intadas como mulleres de o labrego pasto a ve rsifica r. que
alicerces que o sosteen descansan "tierno corazn"; a poltica para nos traslada frases e x iros
na educacin como deficit elas non existe. son apaixonadas "ca lentitos de boca de los
fundamental da condicin feminina dos seus tillos "y en cuanto a aldea_nos" . smil culinrio sobre o
e. tamn. nas aderncias morais insensibilidad amorosa. baste decir. que ironizara anos mls tarde
anticuadas que incriminan e como nico dato. que es raro que Blanco Amor. M is grave. polo
culpabilizan inxustamente muller. una aldeana vaya al altar sin haber alcance real e simblico que posui.
na necesidade de concretar a sua dado al mundo prole" 16. Faltara o xuzo sobre Rosala e a su a
visin ande a Condesa amostra mis: unha causa son os "deslices" obra. A menos de dous meses de
mis unha vez o seu esprito de das seoras de mundo en Madrid; marta esta. o 2 de setembro de

66
1885. o" Liceo de Artesanos" da alude en nota a que Rosala Rosala non muller de mundo de
Corua. presidido por don Jos autora tamn dun libro de versos en Madrid (canto as rid iculizou!)
Ouiroga. esposo de Emilia. organiza espaol e de "varios ensayos en el senn unha descendente
un ha velada para "honrar la gnero novelesco". Sen empobrecida de fidalgos. fundida
memoria de Rosala Castro" e. na comentrios. De calquer xeito. o co seu pavo. Demasiado. con
realidade (lea-se o discurso acto cumpriu perfeitamente a sua efeito. para unha "espaola rabiosa
pronunciado por ela; a lembranza funcin; Rosala. a su posta y que soy la nica en esta tierra que
do acto nos apontamentos homenaxeada. non ocupa nen o he dado en la flor de llamarme
autobiogrficos; os comentrios. vinte por cento do discurso; os "Celta" o "sueva" 20. como escrebe
enfin. de Murgua once anos perigos do rexiona lismo fican ben para expresar o seu "vade retro" ao
despois ...). organizada para a denunciados e dona Emita rexionalismo. en sintona con
"puesta de largo" de Emita como convenientemente entronizada Nez de Arce.
oradora a quen se encomenda o como oradora na su aterra. da man Para concluirmos:
discurso presidencial. baixo a tutela do tribuno por excelncia. Castelar. 1. A sociedade burguesa
de Emilio Castelar. en viaxe eleitoral padrio do acto. Murgua nen marxina e discrimina a muller.
por Galiza. como pontualiza convidado ao acto nen informado hipcrita e mediocre por veces.
Francisco Rodrlguez17 O tal do seu desenvolvimento. Se se iletrada e frvola. mais ... o nico
discurso . con efe ito. un soma a isto todo un rosrio de modelo civilizado posbel . Aln
monumento intelixncia e ancdotas a respeito da actitude da d isto. escritora en pa rticular (nova
inxustiza. intelixncia polo que a Condesa para con Rosala e a sua contradicin) vai-na aceitando.
Condesa expresa de rechazo a "lo obra (oculta-a en calquer mencin condecora-a. premia-a.
que en el terreno poltico de escritoras; impede que sexa concede-lle ttulo nobilirio
representa la literatura regional". coroada; nega -se por-se -a frente (prime iro pontifcio. de Castilla
xerme de separatismo e. portanto. da suscricin na Corua para o seu despois. outorgado polo rei
inteiramente condenbel para quen mausoleu. que contribu ir con Alfonso Xlll) 21 tai-na conselleira de
pensa que "la patria. para los cero pesetas. e un etctera lnstiucin Pblica. nomea-a
espaoles todos. donde quieran comprido). facilmente profesora da Universidade de
que hayan nacido. desde la zo na comprendemos que hai moito mis Madrid. a sua cidade rende - lle
tropical al apartado Cabo Finisterre. que envexa no seu nimo. como hai homenaxe e dedica-lle un
es Espaa. inviolab le en su unidad. outra cousa que despeito. como se monumento. En soma. ela
santa en sus derechos". ten afirmado. no tongo artigo de escritora retribuda socialmente e
lamentando a confus in do Murgua "Cuentas ajustadas. politicamente nunha sociedade
~o nce ito de "patria" co de "tierra" 18 medio cobradas". publ icado en disposta a admiti r. polo sexo
A inxustiza flagrante polo que 189619. Hai unha actitude nada feminino. a excepcin nrma.
supn de m inusvaloracin solidria. nada femin ista. por certo. sempre que a excepcin fose
consciente - e post- mortem- da que traduce en ocu ltacin e integrbel ideoloxicamente.
obra de Rosala. onde valora o que hostil idade o que era zn ia aberta 2. A Condesa ten un
aprcia nos Cantares gallegos de contra o galego. a sua figura leitor-modelo ben definido. aoque
tradiciona l e pintoresco e deosta literria mxima e o que unha convn ilustrar-reformar. nunca
todo o que Follas novas ten de muller galega e en galego se escanda! izar nen provocar- lle
intimista. social ou f ilosfico. Xusto atrevera a escreber. Demasiado rupturas sen soldura no marco
o que non "femenil" ... Ca ndo o para o que dona Emita estaba social e poltico dom inante. Fican
discu rso foi impreso. en 1888. d isposta a admiti r. Aln d isto. as personaxes e situac ins. a

67
despeito do seu brillante ofcio de NOTAS:
escri tora. atrapados na sua 1. PARDO BAZN, Emilia: La mujer
ideoloxa conse rvado ra. espaola, Editora Nacional. Madrid.
fondamente clasista, 1976. edicin preprada por ........ .... p. 23.
confesionalmente cat li ca. 2. Fundamentalmente: Teresa A.
COOK. El feminismo en la novela de la
3. Abandeirada individual 21 Condesa de Pardo Bazn, Deputacin
dunha causa que viv ia en carne Provincial da Corua. 1976; Nelly
prp ri a. polo que sua promocin CLMESSY. Emilia Pardo Bazn como
novelista. Fundacin Universitaria Espa-
se referia. os imperativos ola. Madrid. 1981 : Francisco
ideolxico-morais do seu RODRIGUEZ. " Anlise da literatura es-
pensamento impeden-lle asumi - la paola fe ita por galegos" . in O Ensino. n.
cabalmente . O seu individualismo 7. 1985; Carlos F. VELASCO SOUTO. A
sociedade galega de restauracin na obra
correlato da sua filiacin literaria de Pardo Bazn (1875-1900) .
ideolxica . O seu aristoc ratismo edicin do autor. Pontevedra. 1987. Moi
envolve decote a sua visin do esclarecedora. por sinttica e ponderada
mundo e. tamn. o seu feminismo. a introduccin de Leda SCHIAVO no
libro citado en (1) e grande copia de
datos biogrficos nos estudos da sua
bigrafa Carmen BRAVO VILLASANTE.
3. PARDO BAlAN . Emilia: Obras
completas. tomo l. ed . Aguilar. Madrid.
1957. Jl. ed. A partir de aqul. todas as
citas que lacemos deste volume van re-
collidas no texto.
4. Op. cit. en (1 ) . p. 170.
5. VELASCO. Op. cir. . p. 62.
6. MURGUIA. Manuel: " Cuentas
ajustadas. medio cobradas" . in La Voz de
Galicia. A Corua. 15 Decembro. 1896.
7. 1n Ns. nm. 12. 25 -VIII - 1922. p.
18. A resea ven sen asinatura. mis si-
milar a outras fe itas por Vicente Risco nas
pxinas de Ns.
8. CARBALLO CALERO. R. " Em ilia
Pardo Bazn e a realidade galega ". in La
Voz de Galicia. suplemento de cu ltura . 1 5
Decembro 1 983.
9. VARE LA JACO ME. B.. na edicin
de La Tribuna de ed. Ctedra. Madrid.
1975. p. 234
1 O. lbidem. p. 58.
11 . 1bidem. p. 58.
12. A mesma Emilia. acompaada de
pais e marido. viaxa por Europa nos mo -
mentos post-revolucionrios: "la mayor
parte de la gente distinguida estaba fuera
de Madrid. en el extranjero. huyendo de
la revolucin triunfante". di - nos ela
mesma (vid. Bravo Villasante. Emilia

68
Pardo Bazn. Circulo de Lectores. Barce- hacer todo aquello que puedo. de lo que rada gestin de los negocios pblicos. su
lona. 1971 . p. 19) . est proh ibido a la mujer. He tenido el elocuencia. sus servicios a la patria) .
13. CLtMESSY. op. cit.. p. 589. gusto de ser la primera socia del nmero veinte mil. Equis (artista eximio) . cinco
14. /bidem. pp. 589-590. del Ateneo: la primera presidenta de la mil. Zeta (dama opulenta e inteligente.
15. PARDO BAlAN . La mujer... op. Seccin de literatura: la primera y nica fermentadora de la agricultura. de la in-
cit.. p. 63. mujer que ha sido profesora de la Escuela dustria. del arte). quince mil. Y as .. . hasta
1 6. /bidem. p. 69. de Estudios Superiores. en el mismo Ate- sumar el nmero de unidades con ceros a
17. Vid . Francisco RODRIGUEZ. neo: el primer socio de nmero de la Real la derecha que necesitamos para tener
Anlise sociolxica da obra de Rosa/la de Sociedad econmica matritense de los Cortes. sin las cuales. como usted no ig -
Castro. AS-PG. Vigo. 1988. p. 377 ess. Amigos del Pas y otros cargos ms. No nora. nuestra existencia es imposible"
18. Cfr. o discurso inteiro. in O. C.. t. cabe duda. que si muchas muchas muje- (PARDO BAZAN . La mujer.... p. 209) .
11. pp. 671-689 . res siguieran mi ejemplo. el feminismo en
19. MURGUIA. Manuel Martnez. in Espaa seria un hecho" (vid.
La Voz de Galicia. publicado en oito en- CLMESSY. op. cit.. p. 592 e ss.). 0 que
tregas entre o 20 de Outubro e o 27 de nos podemos perguntar inxenuamente
Decembro de 1896. que marxe de actuacin e que posibilida -
20. CLtMESSY. op. cit.. p. 544. des de combate social e de actividade
21 . Aponta Leda SCHIAVO: " Emil ia pblica tian o noventa por cento das
Pardo Bazn tiene en comn con esa mulleres galegas ou espaolas deste
clase dirigente (a da Restauracin) el lempo. mxime non sendo mulleres aco-
afn por ostentar ttulos de nobleza. el modadas economicamente e. moito
gnero de vida. los contactos con la menos. como no caso de Resalla. por
corte. Siempre alarde de su aristocracia exemplo. se cometan ousadias de libre-
de sangre. toda su vida luch para que el pensadora: o prmio que tian eran ser
titulo pontificio de condesa -heredado chamadas "estrafalarias" en plan benig-
del padre- fuera convertido en titulo de no: o calificativo real era o de "to las" e o
Castilla. Lo notable es que. cuando por pagamento. o silncio e a hostilidade das
fin lo consigue -en 1908-. dice: " Hoy xe ntes de orde e do poder politice. Nefly
llega el momento de usar otro titulo de Clmessy encarece como frente "al mo-
Castilla, que en la regia intencin de per- derno feminismo no le fue siempre fcil a
petuar un apellido llamado a extinguirse doa Emilia adoptar una postura " (ib-
por ser de mujer e hija nica. Mi labor ha dem. p. 590) . Sirva como exemplo a
hecho conocido ese apellido y el titulo lo cuestin do divrcio. so bre o que lanza
transmitir a mis descendientes. He aquf en 1904 Carmen de Burgos un inqurido
cmo estaba escrito en las estrellas que en El Diario Universal. so licitada a opinin
Condesa habla de ser. ms tarde o ms de Pardo Bazn, responde: "Se ora Co-
temprano. y vengo a serlo porque los lombina (pseudnimo de Carmen de
altos poderes de mi patria estiman la lite- Burgos). Muy seora mla y de mi apre-
ratura en funcin de valor "socia l" . (En su cio: no contest a Vd. porque no tengo
seccin habitual de "La vida contempo - opinin alguna sobre el divorcio y, por lo
rnea". La Ilustracin Artlstica. 8-7- tanto. no me es posible emitirla. Necesi-
1908) . Es decir. la escritora afirma que tarla dedicarme a estudiar esa cuestin. y
debe su integracin en la nobleza a su no dispongo de tiempo. Para que no pa-
oficio de escritora y periodista. Esta es rezca descortesa el insistir en mi silencio.
una hiptesis fascinante. ya que su de- respondo a Vd .. y celebro esta ocasin
mostracin revelarla hasta qu punto sus para saludarla. quedando de usted afect-
escritos fueron un medio instrumental del sima s.s.q.b.s.m. E.P. Bazn (ibdem. p.
bloque del poder". in PARDO BAlAN. La 594). Vid . tamn as suas opinins a res-
mujer espaola. op. cit.. pp. 9-1 O. peito do sufrxio universal "Yo desearla
22. En entrevista aparecida en La Es - que el sufragio universal se entendiese
fera en 1914 dir: " Mi obra para abrir las as: Fulano (insigne por su saber. sus es-
puertas espaolas al feminismo ha sido tudios. sus trabajos) vale diez mil votos.
solamente personal: dando el ejemplo de Zutano (ilustre por su integridad. su hon-

69
PARDO BAZN E A EDUCACIN

"Se saber poder, tamn


certo que o poder se apoia nos
coecementos, e unha das prin-
cipais causas da posicin infe-
rior da muller estriba na igno -
rancia case sistemtica que lle
impn o patriarcado".

K ate M illet.
POlT ICA SEXUAL

Hai un sculo. outra mu ll er. patriarcado que anda hoxe se desempeo das sas func ins de
Emilia Pardo Bazn. denunciaba, segue impondo. e aceptando. como nai e esposa e por iso polo que
con igual lucidez e enerxa. esta o prioritar io para a ma iora de ns. afirma: "Aspiro. seores. a que
suxa artimaa de patriarcado para de a sa protesta ante o "erro de recoezades que a sa fel icidade e
mantera superioridade dos varns: afi rmar que o papel que mu ll er dign idade persoal teen que ser o
a negativa a deixarnos saber. corresponde nas funcins fin esenc ial da sa cultura. e que
Precoz foi Emilia nesta reproductivas da espec ie. por consecuencia deste modo de
denuncia; anda hoxe resulta dete rmi na e limita as restantes ser da mul ler. est investida do
sorprendente a claridade e defensa funcins da sa actividade mesmo dereito educacin que o
do seu pensamento na Espaa humana. qu itando seu destino home".
misxina de finais do scu lo XIX, na toda significac in individual. " Emili a recoeca moi ben os
que a reivindicacin da educacin necesario recordar que. nesta efectos que p roduca a educac in
das mulleres adquira visos de arma poca. as teoras de H. Spencer. que sufr an as sas conxneres:
demonaca contra o seu destino de ilustre socilogo britn ico. ignorancia . pasividade.
esposa e nai. A educac in feminina intentaban coar como cientfica a dependencia. oada ... ; lonxe de
estaba inspirada na concepcin de tese de que a capacidade situarse nun plano de
que "a muller tanto mis apta para intelectual das mulleres se superiorid ade. ataca de manera
o seu providencial destino canto "degradaba" coa maternidade. sol id aria a raz do problema: as
mas ignorante e estaciona ria . e a Ela. ademais. reivindica con mulleres non son ignorantes por
intensidade de educac in, que f irm eza o noso dereito en tanto que natureza como se p retende, senn
constite para o varn honra e se res humanos. a un destin o porque son educadas para que o
gloria. para a fem ia deshonor e individual: "o eixo da v id a sexan: "Os defectos da muller
case monstruosidade". Por iso femin in a... non a dign id ade e espao la. dado o seu est ado soc ial.
afirmaba: "non pode. en rigor. a fe li cid ade propia. senn a allea. a en g ran parte deben achacarse
educacin actual das mulleres do esposo e tillos . e se non hai ti ll os home. que . por dicirlo as. que
chamarse tal educac.in. senn nin esposo. a do pai ou do irmn. e modela e escu lpe a alma feminina ".
doma. pois se propn porfin a cando estes falten. a da entidade e engade: "de dez actos
obediencia. a pasividade e a abstracta do xnero masculino". consuetud in arios que unha mull er
sumisin". Na poca en que ela v ive. executa. nove polo menos
A sa anlise parta. empezbase a acepta r a educac in obedecen a id eas que o home lle
precisamente. da posta en cuestin para as mulleres. semp re que esta suxeriu ; e non sera xusto nin
dese destino marcado polo fose destin ada a un me ll or razoable es ix irll e comp leta

M a J osde l R o Oli ete

70
responsabilidade. nin perder de superiores. que mellar para EMILIA PARDO BAZAN.
vista este dato importante". disuadirlas de tal arrebato " La educacin del hombre y la
Ata aqu vimos como caen masculinizante que a inutilidade do mujer.
baixo o peso da sa anlise todos esforzo? Por iso esixe o cambio Su relacin y diferencias" .
os prexuizos interesados relativos (Memoria /ida no "Congreso
legal que permita s mulleres
Pedadgico" (16 de octubre de
polmica que suscitaba na poca o "exercer as carreiras e desempear
1892)
dereito educacin para as os postas s que 1/es dean opcin Nuevo Teatro Crtico. Outubro
mulleres. Mais tamn habla os seus estudios e ttulos 1892.
reivindicacins puntuais que ela acadmicos gaados en boa lide". " La mujer espaola". La Espaa
non pasa por alto; un ha del as era o Mais non bastan as leis. Como Moderna. 1890.
libre acceso das mulleres ensino neutras moitas ocasins da historia
superior. dicir. universidade. e o do movemento feminista. os
dereito a exercer as profesins cambios legais son necesarios pero
avaladas polos seus estudios. As non suficientes: o patriarcado ten
poucas m uJieres que o facan s procedimentos mais suts: a
ingresaban na Universidade "por ideoloxa. que acta sobre ns
unha especie de concesin desde a nasa entrada no mundo.
graciosa e suxeita condicin da modelando no seu favor. como
boa vontade dos seores rectores e dic!a Emilia Pardo Bazn. as nosas
profesores. e despois de ter sido opcins. as nasas mentalidades. as
recibidas as!. como mgoa ou nasas valoracins. construndonos
excepcin .... rara vez e en "femininas" . mantndonos en
contadsimas profesins se 1/es inferioridade. Por iso igualmente
permite exercer o que aprenden e inicuo ocultar que o modelo
aproveitalo para asegurar a educativo vixente est sesgado
independencia da sa vida ou para polo sexismo. dirixido a perpetuar
exercitar o santo dereito da estereotipos femininos e
vocacin propia ... ". Porque. se o masculinos. camuflado baixo un
dereito a asistir universidade se aparente ensino igualitario. Hoxe.
obstaculizaba da maneira que ela cen anos mis tarde. que estudios
describe. anda maiores atrancos se " el iximos" as mulleres?. que
puan exerc icio da profesin. o profesins exe rcemos?. que quere
que implicaba que as mulleres non dicir a expresin "profesins
puidesen util izar o aprendido mais feminizadas?. ou "dobre
que como cultivo ou adorno; a xornada"?
independencia econmica era un Cen anos mis tarde segue
risco maior para o patriarcado que a estando vixente esixir. como faca
vontade de saber; de "in icuas" Emilia. unha educacin igual para
calificaba Emilia "as leis que mulleres e homes porque contina
permiten muller estudiar un ha sendo desigual.
carreira e non exercela". Se habla
mulleres co suficiente empeo e
coraxe para chega r s estud ios

71
EMILIA PARDO BAZN E A CUESTIN ACADMICA

S ine ira et studi o igualitaria . como queda patente no que constaban seu xu zo de catro
caso que nos ocupa. sexa a teimuda ou cinco proposicins esenciais: "A
O 27 de febreiro de 1889. E. P. repeticin de argumentos e primeira que o Cardeal Richelieu
B. servase da 'ficcin epistolar' contra-argumentos similares longo un grande home. o que non
para manifesta-la sa postura dos sculas; o feto de que ningunha impeda que en. segundo lugar o
frente insidioso tema da admisin conquista feminina quede Chanceler Segu ier fose un grande
de mulleres na Academia . estab lecida definitivamente (ser home. sen contar que en terceiro
resucitado de novo pola posta en dbida cando calquera lugar Luis XIV fora un grande home
pub licacin en "El Correo" dunhas varn a ttu lo individual ou colectivo e que en cuarto lugar o acadmico
cartas de Gertrudis Gmez de o cons idere oportuno) e a trxica que se sucede fose tamn un
Avellaneda onde quedaban consecuencia de ter que partir grande home" 6.
patentes as xest ins que esta levara sempre desde cero para Pero mis al da irona
adiante quince anos atrs para fundamenta-las posicins volteriana. respecto das mulleres.
ingresar na R.A.E .1 . reivindicativas. sen poder recorrer a ondea louvanza do sexo se d
ningunha xe nealoxa ou tradicin frecuentemente aman co vituperio
DE CONVENTOS. SALONS E feminina constantemente negada 4 e ondea gabanza se converte a
ACADEMIAS A apelacin mrito e a mido en amonestacin. alnxanas
Comeza dona Emilia a sa conciencia do propio valer foi dese novo mbito de poder
epstola negando servirse dos bandeira do Preciosismo e as sas configurado como regra de
'medios y amaos conventuales' posicins sobre estes temas sucesin e de reparto e quedan
que malevolamente atribua o seor difund idas a travs deses espacios relegadas mbito da privacidade.
Vior Avellaneda a fin de pertencer fronteirizos entre o privado e o espacio das idnticas no que toda
tertulia filolx ica-literaria da ra pblico que foron os salns influencia parc ial e indiscernibfel
Valverde. Insiste a Pardo Bazn en franceses dos sculas XVII e XVIII.
que non hai sentimento mis nobre De all xorden as Academias. pero AMIGOS. EMBOZADOS SEXO E
que a conviccin do propio valer como acertadamente sinala don DIEIRO
cando se funda no verdadeiro Roche: Rafael Altamira tercia na
mrito e recorre s procedentes dos "O paso do inorganizado polmica publicando en "La
sculas anteriores en favor da orgnico. da irregularidade regra . Espaa Moderna" unha carta
admisin das mulleres nas do temporal definitivo que todo aberta Pardo Bazn 8 .
devanditas institucins2. acto funcional leva consigo. desprazando a discusin do plano
Os puntos nos que se fixa a sign ificou a expulsin das mulleres". legal e histrico xurdico e
escritora galega son interesantes en Nas novas institucins. onde se rac ional. insistindo nos
tanto e canto nos permiten levaba a cabo unha poltica mediante precedentes anteriormente citados
esclarecer algns aspectos da a alianza entre saber e poder. par que salienta un aspecto de
polmica feminista. entendendo desterrbase o sexo feminino 5. plena actual idade nos nosos das : a
por tal a reivindicacin da As relacins acadmicas son oposicin sexo/xnero/individuos.
lgualdade nun sentido amplo e o relacins de igual a igual. nas que a Tampouco a Avellaneda
dereito educacin e o acceso s fachenda . a louvanza al lea. a filiacin carecera de valedores; algns de
institucins culturais e polticas masculina e os pactos xogan un maneira decidida como Mesonero
nun sentido estrictdl. papel determinante. Voltaire Romanos. o Duque de Rivas.
Ouizais un ha das caractersticas ironizaba sobre os discursos de Hartzenbusch. Pacheco e Roca de
mis acusadas desta aspiracin recepcin de entrada nas Academias Togores; outros de maneira

Oliva Blanco Corujo

72
ambigua volvndose atrs no Hoy con franca ingratitud sentir, a pesar suyo, a doa
ltimo intre. e outros coma la de su casa me cierran. Concepcin Arenal que
Quintana afirmando coa palabra a Qu significa ese juego? huye del mundanal ruido y
sa postura favorable. pero Ya me buscan, ya me dejan. que es de las pocas sabias
negando coa actuacin non Soy mala para cofrade, que en el mundo han sido.
asistirs sesins ande se debateu a y para mujer soy buena? Esto me ha solevantado y
espiosa candidatura. A falta de otras razones, excitado a escribir un folle-
O mis pattico das xestins de los deslenguados alegan to que ya se est imprimien-
G. G. de Avellaneda o seu que es obstculo mi sexo do y del que, cuando est,
descoecemento das regras do para darme la prebenda,_ enviar a Vd . un ejemplar.
xogo: Ignora a quen debe dirixi-la Emilia Pardo Bazn mis lcida Se lo prevengo para que no
sa proposta. descoece o advirte que o 'sexo' non s priva do le coja de susto . Aparecer
tratamento e os ttulos das proveito senn tamn dos honores como autor Eleuterio Fylo-
personalidades s que apela. e coa carraxe que lle proporcionou gino"13.
recorre galantera dos acadmicos o recibir unha educacin liberal e o O devandito folleto vaise remitir
e suplica se lle conceda a vacante disfrute dunha situacin persoal a outras nacins m is avanzadas c
de Gallego. aducindo o verse privilexiada. levada da paixn da nasa ande esta cuestin sera
privada en razn do seu sexo das polmica e posuda polo afn de considerada un desatino e
gracias que acadan os seus xustiza. reclama para as mulleres en provocara burlas e chanzas; en
compaeiros literarios e de estar xera l e para Concepcin Arena l en ltima instancia. cingu ndose a
libre de sospeita por esa mesma particular a entrada nas un ha lxica estricta pide 36 sillns
razn de aspirar a cargos e
Academias12. pa ra seoras pasto que hai 36
empregos oficiais aducindo como
Mais tampouco a dona Emilia sillns para cabaleiros. anda que
anos de servicio os prestados
lle vai faltar unha oposicin arg umenta que unha muller
institucin acadmica. S nun
decidida. En 1891 . don Juan fermosa na Academia distraera s
punto se mostra inflexible: a sa
Valera . baixo o pseudnimo de sesudos membros e as xuntas
intransixencia en ser nomeada
Eleuterio Fylogino publ ica un converteranse en saragetes ou
supernumeraria ou calquera outra
ensaio titulado "Las Mujeres y las tertul ias. Finalmente afi rma que a
componenda (asociada.
Academias. Cuestin social misin da muller :
correspondente) que a distinga dos
seus homlogos masculinos. inocente". frvola refutacin das Cuando nio te amamanta
sintomtico que cando se pretensins destas de acceders y cuando joven te adora
unen os trminos muller. dieiro. mesmas baixo un falso aspecto y cuando viejo te aguanta .
mbito pblico isto evoca e remite europesta. O 29 de xuo de 1891 Todo un programa que o levara
idea -vivencia. crenza de escriba a More! - Fatio: a propoer:
prostitucin 10. Neste sentido "Quien ha inventado la "Las verdaderas Acade-
cabe ra contextua! iza- lo romance tramoya y promovido la za- mias de las mujeres, donde
citado a continuacin. dedicado lagarda para que el sexo fe - ellas presiden e imperan son
Avellaneda. cheo de equvocos menino se inmortalice, es la los salones ... No desde las
sangu ientos: Pardo Bazn, muy bulle- Academias, sino desde sus
... Los mismos que a todas bulle, aunque parece una casas, pueden las mujeres
/horas sanda con patas . Ella ha dictar leyes estticas, acri -
hallaron franca mi puerta . metido en la conjura, en mi solar el buen gusto, y, al in-

73
teresarse por la literatura,
poner en ella el perfume de
la distincin aristocrtica,
la urbanidad y la limpieza
del chiste, el decoro y la
mesura del estilo y la noble
delicadeza de Jos sentimien -
tos y de las ideas"1 4.
Desta maneira cerrbase o
crcu lo: acusadas de pedantes e
autoritarias 6 exerceren a sa
influencia desde os salns.
confnanas a estes cando xa
carentes de prestixio o xogo do
poder trasldase s institucins
pblicas. non perdondolles nin o
seren intelixentes nin o pretenderen
chegar a ser ricas e con sana.

Xixn. abr il 1989


Traduccin: Sabe la lvarez Nez

(FotoV1rg1n1a Barros)

74
CARTAS INDITAS DA AV ELLA NE DA

"El Correo". Madrid. Domingo. Suyo. siempre afectsimo solicitud y que s que la clase de
24 de febrero 1889 amigo. F. Vior. guerra que tratan de hacerme
comenzar su plan de operaciones
desde el momento mismo.
Sr. Dtor. del Correo: Los que tienen inters de
Querido amigo: Le remito esas eliminarme ventilarn antes de la
cuatro cartas de la Avellaneda "Sr. D. X ... X. cuestin de merecimiento la de
escritas all en el ao 53. Muy Sr. mo y de mi mayor posibilidad porque no obstante los
pretendiendo con el calor que aprecio: Sabiendo por nuestro ejemplos anteriores de mujeres
inspira la conciencia de los propios comn amigo el Sr. Pacheco que acadmicas. ejemplos que parecan
merecimientos el silln vacante en tengo la buena suerte de merecer decisivos y capaces de borrar los
la Academia Espaola por muerte las simpatas de Vd . respecto a mi menores escrpulos. todava se
del secretario perpetuo donJuan pretensin de pertenecer a la vuelve a la objecin del sexo a fa lta
Nicasio Gallego. Academia y no queriendo abusar de de otra y se rebuscan sutilezas
A pesar de que en aquellos la amabilidad de nuestro nombrado pueriles en que fundar diferencias
tiempos no se trasluca tan amigo. a quien ya he molestado de los actua les reglamentos con los
fc ilmente como hoy lo que pasaba demasiado. me permito dirigirme a anteriores. aparentando por las
en la casa de la calle de Velarde. Vd . rogndole me dispense el modificaciones (obra de ellos
tengo para m que la doa Gertrudis obsequio de pasar la vista por el mismos) un respeto tan tmido
avezada en las maas conventuales adjunto borrador y decirme si es esa como si se tratase de las leyes
se arreglaba a las mil maravillas la frmula de la solicitud. pues la he fundamentales del Estado. S en
para enterarse de las cbalas y hecho sin saber como se fin. que se prescinde ridcu lamente
deliberaciones de los inmortales. acostumbra a hacer ni se dirige al hasta de lo especialsimo y rarsimo
secretario o al director. del caso presente. y se habla de los
No s en que se fundaron estos
seores para rechazar a la Al mismo tiempo aprovecho la abusos a que se abrirn las puertas
Avellaneda. sospecho que haban oportunidad de dar a Vd. gracias como si en Espaa fuese muy
pensado como el Rey Sabio que por sus buenos deseos en mi favor; comn el que las mujeres prestasen
ninguna mujer quanto quier que y aunque persuadida de que gran valor al ttulo de acadmicas o
sea sabidora ... non es guisada nin Pacheco me ha recomendado a como si no pudiesen existir tantos
honesta cosa que tome officio de todos sus amigos y que nada puede abusos ahora que no hay ninguna
varn estando publicamente va lerme tanto como su poderosa mujer como cuando hubiera una. Si
embuelta con los omes porque se recomendacin . me encomiendo yo por entrar yo en la Academia
vuelve desvergonzada e estonce es misma a Vd.. a su galantera. cualquier mujer pudiese creer en la
fuerte cosa de oyrlas e de rogndole pues es del nmero de posibilidad de alcanzar otro tanto.
contender con ellas ... mis generosos sostenedores no lo me parece que tambin por ser
Sea lo que fuere. no vacilo en sea tibiamente sino que me acadmicos los dignos seores que
asegu rar que. la insigne criolla ha dispense el favor por completo componen aquella corpora cin.
debido sufrir amargusimo hablando en mi favor al Sr. Caveda podran creerse todos los hombres
desengao al verse burlada en sus y a l0s muchos amigos que Vd. capaces de compartirlos. La
legtimas asp iraciones tan tiene en la academ ia. Advierto a Vd. presuncin ridcula no es
ardientemente expresadas en esta tambin y deseo que lo sepa patrimonio exclusivo de ningn
curiosa correspondencia. Pacheco que el jueves primero ya sexo. lo es de la ignorancia y la
se dar conocim iento de mi tontera que aunque tienen

75
nombres femeninos no son por eso Sr. D.X ... X. hacer presente lo mucho que en
mujeres. Mi muy estimado amigo: Me este particular puede alegarse en mi
Caso singular sera que no se han asegurado que tiene relaciones abono. y aun sin tanto. creo yo que
pudiese dar distincin o premio al de conocimiento con el seor de la es imposible que el buen juicio y
mrito por temor de que la Joyosa. cuyo voto favorable me talento de su amigo. no vea claro a
incapacidad pretendie ra otro tanto. sera en gran manera lisonjero pero primera vista. si mira la cuestin
Creo que si el ejrcito de damas que a quien no me atrevo a escribir ni a desapasionadamente y desde su
recelan algunos acadmicos acuda v isitar. porque no existe el menor verdadero punto de vista. Hgame
a invadir sus asientos desde el antecedente que me autorice a ell o. Vd .. pues. el favor de hablarle lo
momento en que se me dispense Ser Vd. tan complac iente que ms pronto que pueda y avisarme
uno, se compone de individuos con quiera dispensarme el obsequio de cuales son las disposiciones del
tltulos iguales a los que me merece hablar a dicho seor interesndole nombrado acadmico.
la honra mencionada. la Academia en mi favor? Si lo hace Vd . con Muy sensible me sera que me
y la Espaa deben felicitarse de un eficacia. no dudo que la fuesen contrarias muy sensible.
suceso tan sin ejemplo en el imparcialidad de una persona tan Siempre de Vd. amiga y
mundo. y si por el contrario la ilustrada como es aqulla a quien servidora que Q.B .S.M.
pretensin no tiene fundamento nos dirigimos. conocer desde
racional no concibo que pueda luego la razn que me as iste. y que
alarmar tan seriamente a un cuerpo no son los reglamentos de una Sr. D.X ... X.
tan respetable. Digo esto para que corporacin literaria como las leyes Muy Sr. mo y amigo
quede informado sino lo est ya de fundamentales del Estado con las estimadsimo: He hablado con
cuales son las risibles razones que que es grave y trascendental la ms Pacheco y hoy le escribo dicindole
andan esparc iendo ciertas personas ligera infraccin aun tratndose de que he visto a Quintana y que es
y comprenda el porqu le ruego a casos especialsimos . Creo que el nuestro. Imposibilitado de acudir el
Vd. y a todos mis amigos que no seor de la Joyosa (a quien no doy jueves a la discusin consabida. me
dejen de asistir el jueves prximo a su ttulo porque no estoy cierta de dice que escribir al secretario
la calle de Va/verde prevenida de si es conde. marqus o barn) no manifestndole su opinin y que
que es muy probable que se podr menos de desear que alcance desea haga de aquella carta el uso
presente como cuestin previa si alguna distincin la pobre mujer que estime conveniente. Me
puede o no aceptarse mi solicitud. poeta que se ve privada por su sexo encarga advertirle a mis amigos que
Me confo a Vd. completamente a asp irar a ninguna de las gracias cualquier otra cosa que crean l
y espero tranquilamente el triunfo que estn alcanzando del gobierno pueda hacer. la har en mi
que me prometo de tan poderoso sus compaeros 1iterarios no obsequio y por contribuir a que se
auxiliar. cediendo a ninguno en resuelva felizmente mi cuestin que
Reciba Vd . mientras tanto en laboriosidad y amor a las letras. y le parece ridcula y poco digna,
estos feos borrones escritos ehtre que hallar justo y debido y pues noes para l cuestionable la
los dolores de una jaqueca atroz la honroso para la Academia el posibilidad de mi candidatura y
seguridad de los sentimientos con compensarme en cierto modo juzga que aun siendo inaudito el
que soy su ms atenta y afectiva mostrando que no es en Espaa un caso. ser aceptable por las
S.Q.S .M .B. anatema el ser mujer de alguna especiales circunstancias que
31 enero. e/. Pava. n. ' 2. instruccin. que el sexo no priva del concurren en m. En fin, lo tenemos
justo galardn al legtimo muy favorable y creo que Seoane
merecimiento. En fin Vd . sabr no nos ser contrario desde hoy.

76
Casi otro tanto puedo decir de segundo oficialmente fundndose BIBLIOGRAFIA:
Ochoa si no es el ms falso de en el artculo 51 de los estatutos
todos los hombres. Lo que s parece vigentes . ALMAGRO SAN MARTIN. Melchor. Las
mujeres y las academias de la lengua. La Na -
es que quieren dejar a todo trance Pidal segn todas las cin. Buenos Aires. 1 942.
para San Luis la vacante de Gallego probabilidades no nos ser hostil. ANNIMO. Acadmicas? Soliloquio.
y crear para m otra plaza Riansares ofrece hablar hoy a Cabo Madrid . Saenz de Yubera . 1891 .
supernumeraria . Ruego a Vds. que Reinz si logra verlo y si no le ARENAL. Concepcin . Memoria sobre la
no transijan a menos que vean escribir: as al menos acaba de igualdad. Madrid. Librerla de Victoriano Su-
imposible la victoria completa. decrmelo. Solamente responderle rez. 1898.
Debo advertir a Vd. que si se de Volay en el caso de que se BLANC. Olivier. Olimpe de Gouges.
Pars. Ed. Syros. 1981.
consulta al Gobierno. todas las consulte al Gobierno.
BRAVO VILLASANTE. Carmen. Vida y
posibilidades estn a favor nuestro. Olivn me escribe que estar en obra de Emilia Pardo Bazn. Madrid. Ed. Ma -
Seoane responde de V. Sera de Madrid para la votacin de gisterio Espaol. 1973.
desear sin embargo que la acadmico y que cuente con l. Ro ldem. Una vida romntica : La Avellaneda.
Academia decidiese por sf sola. me escribi lo mismo hace das. P. Madrid. l. de Cultura Hispnica. 1976.
En fin. mis favorecedores vern es favorable y cree que asistir esta BORRAS. Toms. Pueden las mujeres ser
lo ms conveniente. yo me fo del noche. acadmicas de la R.A.E. El Espaol. Madrid.
julio 1946.
todo a su autoridad y de prisa y Mesonero Romanos lo mismo.
BRETZ. Mary Lee. Naturalismo y feminis -
corriendo me repito de Vd. muy Seoane y Ochoa han dicho no mo en Emilia Pardo Bazn. en "Papeles de
amigo Q.S.M.B. harn oposicin. pero no me ffo del Son Armadans". n." 87. 261 {dec. 1977).
El barn de la Joyosa me ha ltimo. pxs. 195-219.
escrito y no parece muy decidido a Sera muy conveniente hacer CABRERA BOSCH. Isabel. Las mujeres
apoyarnos. Es preciso no dejarlo de que Pastor Dez. si no le es posible que lucharon solas: Concepcin Arenal y
Emilia Pardo Bazn; en "Feminismo en Espa -
la mano. asistir escribiese como han hecho a: dos siglos de historia". Madrid. Ed. Pablo
Tapia y Quintana. Creo que Iglesias. 1988.
Hartzenbusch es nuestro de veras y CAMPO ALANGE. Condesa de. La mujer
M ier no faltar en nuestras filas. en Espaa. Cien aos de su historia. Madrid.
Sr. D.X ... X. Es cuanto s y conffo mucho en Aguilar. 1964.
Muy Sr. mo y amigo mis sostenedores. Adis. pues CAM POAMOR. Clara. El voto femenin o v
yo. Barcelona. Ed. La Sal. 1981 .
estimadfs imo: Creo que conviene hasta que nos veamos para celebrar
CLEMESSY. Nelly. Emilia Pardo Bazn
mucho que Vd. haga llegar esta el triunfo. como novelista. Fundac. Univ. Espaola.
ca rta a manos de Caveda a quien Su amiga de Vd. y servidora 1981.
habl Ros de Ola no y que parece afectsima. ldem. E. P. B. et les litteratures etrngeres.
muy favorable a nuestros deseos Gertrudis. en "Nationalisme et cosmopolitisme dans les
aunque deten ido por su litteratures ibriques au XIX sicle". Pars. Ed.
Universitaires. s.f .. pxs. 103-118.
comprom iso con Ferrer. Mi criado
DARlO. Rubn . La mujer espaola. en
puede llevar la carta si Vd. no tiene "Espaa contempornea" . Parls. Ed. Garnier.
ocasin de darla hoy. 1907. pxs. 376 - 384.
Escribo a Vd. de prisa y EZOUERRADELBAYO . Retratos de mu -
corriendo y lo indicar lo que s jeres espaolas del s. XIX. Madrid. s.e.. 1924.
respecto a la batalla de esta noche. FAGOAGA. C. y SAAVEDRA. P. Clara
Quintana escribe y tambin Campoamor: la sugragista espaola. Madrid .
M." de Cultura. 1 981.
Tapia: el primero una carta. el

77
FERNNDEZ DEL RIEGO. F. Historia da SCANLON. Geraldine. La polmica femi-
literatura. Vigo. Ed. Galaxia. 1 97 4. nista en la Espaa contempornea. 1868-
FRANCOS RODRIGUEZ. Jos. La mujer 1974. Madrid. s. XXI. 1976.
v la polltica espaola. Madrid. Ed. Pueyo. SCAR I. Robert M. Bibliografa descriptiva
1920. de estudios criticas sobre la obra de E. P. B. Va-
GILES. Mary L. Feminism and the Femi- lencia. Albatros. 1980.
nine in E. P. B. novels. en "Hispania ". n." 63-2 ZULUETA. Carmen. Misioneras. feminis-
(maio 1980). pxs. 356-367. tas. educadoras. Madrid. Ed. Castalia. 1 984.
HILTON. R. E.P.B. andlitterarypolemics La estafeta literaria (sen constancia de
about feminism. en "Romanic Review". XLI V autor).
(1953),px&40- 46. La Real Academia Gallega debe su crea-
ld em. E.P.B. et le mouvement feministe cin a E.P.B. n." 26. 1O de maio de 1945.
en Espagne. en "Bu lletin Hispanique". LIV ldem. E.P.B. o lo intelectual femenimo.
(1952). pxs. 153-164. Ao 1974. n." 539.
MARTIN. Elvira. Tres mujeres gallegas
del XIX: Concepcin Arenal. Rosal/a de Cas-
tro vE. P. B. Barcelona. Ed. Aedos. 1962.
MARTINELL. Emma. La condesa de
Pardo Bazn. en "Historia y vida". Extra n." 51.
Barcelona. 1988. pxs 94 y ss.
MONTERO ALONSO. Jess. Ricardo
Len en la Academia. en "Estafeta literaria" n."
1 . marzo 1 944.
NELKEN. Margarita. Las escritoras espa-
olas. Barcelona. Ed. Labor. s.d.
OSSORIO Y BERNARD. M. Apuntes para
un diccionario de escritoras espaolas del s.
XIX. en revista " La Espaa Moderna". set. de
1 889 a maio de 1890.
PALACIO VALDS. Armando . El gobier-
no de las mujeres. Ensayo histrico de poltica
feminista. Madrid. Librerfa de V. Su rez.
1931.
PREZ DE GUZMN. Juan. La sucesin
de Juan Nicasio Gallego. en "La Il ustracin
Espaola y Ameri cana". ao L. Madrid. 22
nov. 1906 (X LII ). pxs. 307-31 O.
POSADA. Adolfo. Feminismo. Madrid. Li -
brerfa de Fernando F. 1899.
RODRIGUEZ DE LA ESCALERA. Euge-
nio. El Saln de E.P.B.. en "Sa lones de Ma-
drid". Madrid. Publicaciones del lbum Na-
cional. s.f .. pxs. 227-230.
SALILLAS. Rafael. Doa Concepcin
Arenal. Madrid. Ed. Reus. 1920.
SAN LUIS. Condesa de. Polftica feminis-
ta. Madrid. Ed. Reus. 1923.

78
PARA UNHA NOVA APRECIACIN DE DONA EMILIA COMO CRTICA

As consideracins do papel da estranxeiras. A sa tolerancia esta como unha ciencia de


Pardo Bazn como escritora e. en artstica invitou acusacins de observacin e as. por necesidade.
particular. como crtica literaria superficialidade intelectual. dunha natureza relativa e mudable.
xeralmente foron e anda son diletantismo e egosmo O crtico contemporneo debe
manchadas por bastante confusin. presuntuoso. en particular porque esforzarse en comprender e
Os factores que a tan un ha figura sempre pareca se-la primeira en expl ica-la obra en cuestin por
literaria tan fascinadora na sa recoecer novos medio dun estudio concienzudo e
poca son tamn os mesmos desenvolvementos literarios. Polos sincero. O seu ltimo obxecto sera
responsables de moita da seus esforzos en popularizar en o ser informativo e alumeador; o
controversia sobre a cualidade e os Espaa as novas tendencias seu propsito inmed iato sera
efectos da sa obra. especialmente 1iteraras de Europa os seus crticos descubrir e discut-los mritos e os
cando se trata da sa crtica tachbana de falta de orixinalidade. defectos do traballo.
literaria. Muller forte. dotada de devocin cega moda artstica xulga-lo escrito e non
moita determinacin e entusiasmo. estranxeira e -o peor de todo- o escritor. de suma importancia que
era nica entre os seus plaxio. A sa "apreciacin o crtico sexa tan imparcial e
contemporneos. O mero feto de imparcial" do Naturalismo gaoulle obxectivo como sexa posible: nin
que ousaba competir cos seus sona instantnea. pero chegou a ser as diferencias persoais nin a
colegas masculinos coma o seu un "escndalo" que persistiu en simpata nin a amizade deben
igual en asuntos literarios. crticos e influr e prexudicar moito do influr na sa apreciacin da
intelectuais abondou para estud io da sa obra literaria e literatura. As cualidades
prexudica - las apreciacins do seu crtica. imprescindibles da crtica
talento e a sa obra. Un ha breve mirada crtica da resp.onsable son a veracidade.
Este prexu!cio sexual (e social) . obra de Dona Em ilia revela moitas e claridade e variedade nas
que se manifestou tamn nas agudas diferencias de opin in. observacins. amenidade e estilo
inevitables discusins das virtudes Padece de case cen anos de corts e respeto para o autor como
"masculinas" da sa mente e as controversia . moita dela unha individuo tanto coma escritor.
sas escrituras. foi un elemento repeticin das reaccins dos seus A crtica verdadeira e
histrico da crtica da sa poca. contemporneos e vctima do sign ificativa pide do crtico un ha
pero perseguiuna ata ben entrado o mesmo tipo de crticos: moitas rigorosa perspicacia intelectual
sculo XX. As simpatas fem inistas veces semella que a significacin xunto cun sentido intuitivo da
de Dona Em ilia. a sa sinceridade e da sa crtica literaria desapareceu creatividade. Decatouse Dona
franqueza e o seu carcter enrxico na contusin e o fume causados Em ilia de que elemento inevitable
combinronse para amolar anda po las reaccins dos seus colegas. a influencia dos valores puramente
mis s seus colegas. complicando Para determina-lo seu lugar persoa is nunha apreciacin
as sas relacins persoais e verdade iro como escritora e como literaria. pero pa ra ser til necesita o
profesiona is con moitos deles. crtica literaria na Espaa do sculo equ ilibrio ofrecido pola adherencia
Para os seus compatriotas mis XIX. tense que re-exam inar de a un criterio firme. El a avoga por un
tradicional istas -por non dicir veras as sas teoras. o seu mtodo mtodo mesurado e uniforme
insulares- o eclecticismo e e a sa prctica da crtica literaria. caracterizado pola lxica e o
cosmopolitismo que a A Pardo Bazn recoeceu a sentido comn. A obxectividade e a
caracterizaban dbanlles causa de crtica como un xnero distinto da tolerancia son indispensables
sospeitar e desaproba- lo seu literatura. distinguir entre a crtica habilidade cultivada para
interese polas novas tendencias antiga e a contempornea. definiu aprecia - las diferencias e as

Ca rol Al exis Stos

79
semellanzas entre calquera grupo desde lago. o mtodo que e la relac ins entre o artista e a sa
ou xe rac in de escritores. A cons id eraba o mis amplo e sociedade. a sa poca . A sa
devocin s sas propias crenzas artsticamente til para o autor. o consideracin. nos "Apuntes", dos
re lixiosas. filosficas e morais non lector e o crt ico . cambios na lite ratura demostra
deben estorba - lo recoecemento La cuestin palpitante ademais que era moi consciente
do individualismo artstico nin (1882-1883). ainda que non dos efectos significativos do paso
imped - lo estmulo da libre precisamente "la aprec iac i n do tempo sob re a Arte e os seus
expres in do individuo. im parcia l" como a chama ba Don a crticos. Por isto. obvio que volva
Comp lementa ri o a este aspecto da Emilia . ofrece un exemplo s sas prop ias teoras 1iterar as
critica o coecemento da excelente das tcnicas que ela cra para repensa las luz do tempo
natureza evo lucion ara da Arte e o necesa ri as pa ra unha crti ca corrid o e. na nfase que poa na
valor da perspectiva histrica responsable e alumeadora. Nesta necesidade de ser crtico flexible.
realizada polo paso do tempo. ob ra a Pardo Bazn empeza con pragmtico e prctico denuncia
Igu almente importante o moita informacin histrica e unha "los bombos y palos" tan tpicos
entendemento da influ encia mutua expl icac in dos sucesos literarios deste perodo.
do artista e a sa soci edade . anteriores Natural ismo. Fai un La revolucin v la novela en
Para reali za- lo tipo de critica esfo rzo sincero para discut-los Rusia (1887) outro exemplar do
qu e desexaba . a Pardo Bazn mritos tanto coma os defectos de talento de Dona Emilia para
propoa un mtodo que cons ista cada auto r estud iad o; o seu estilo vulga ri zar un novo modo literario
nunha fam iliaridade completa coa familiar. d ivert ido e ameno; estranxeiro. Tamn ll e ofrece outra
obra. coas sas fontes e os seus xustifica. con refe renc ias ocasin pa ra avisa r s seus
antecedentes. A expl icacin da interesantes e pertinentes. tdalas compatriotas da sa insularidade e
verdadeira significac in da obra sas declaracins e pon mo ita dos perigos de negarlles s art istas.
resultara da anlise lxica e nfase na importancia da crtica da s crticos e s intelectuais o
imparcial da materia. unha anlise 1iteratura contempo rnea. acceso libre s influencias e
que se baseaba - sen pedantera- A Coletilla a la cuestin sucesos alentadores doutras
na substanciacin e demostrac in palpitante (1884). escrita en forma nacins. A sa apreciacin das
das ideas e os xucios do crtico. Se epistolaria. ofrece unha teoras e a tcnica dos novelistas
non enteiramente persuad idos demostracin mis vivaz. mis rusos desta poca indica outra vez
polos argumentos criticas . os amestrada e certa dos seus que os camb ios nas sas propias
lectores ainda deban queda r princip ios crticos. amais dunha ideas non resultaro n de mero
interesados e informados. Dona amp lificac in das sas teo r as cap ri cho nin modi smo. senn dun
Emilia id entificou tres clases da lite rari as. Os li miares s seus desenvolvemento lx ico causado
crtica: o mtodo "formal". que romances e colecc in de cantos pa la evoluc in natu ral da
trataba dun estudio dos elementos publicados entre 1882 e 1889 soc iedade e da literatura mesma .
externos do estilo. a linguaxe. o ilustran a evolucin g radua l e Era. desde lago. un
interese da narrativa . etc.; o mtodo lxica das sas teoras artsticas. O desenvolvemento axudado polo
" esencial " . que trataba do contido. seu comentario sobre a literatura seu eclect icismo. a sa tole ranc ia e
os pensamentos. a inspiracin e o nos seus "Apuntes a sa fe rel ixiosa. O limiar cuarta
intento da materia; e o mtodo autob iog rficos" (1886) revela que edicin de La cuestin palpitante
" harmonioso" , que combinaba os recoeca a natureza ntima. (1891) ilustra e confirma unha vez
dous primeiros. Este ltimo era . inevitablemente evoluc iona ra. das mis este proceso. mesmo tempo

80
que lle d a Dona Emilia nova vez que d nova ocasin para a manifesta outra vez a sa
ocasin para critica-los defectos da investigacin domis corrente. A dedicacin literatu ra e a fe que
crtica moderna en canto s apreciacin das obras de Lombroso tia na habilidade desta de volver e
apreciaci ns da sa propia obra. e de Nordau resultou negativa perdurar para sempre.
A sa preocupacin polos principalmente porque non Nesta lectura. recapitular
problemas teorticos. artsticos e lograron conformarse cos ideas anteriormente formuladas. a
morais da crtica contempornea requ irimentos rigorosos esixidos Pardo Bazn d un resume conciso
comp lementbase co seu pola Pardo Bazn para unha anl ise dos grandes sucesos na literatura
entendemento das dificultades efectiva. francesa longo da sa propia
puramente prcticas que Os numerosos estudios carreira literaria . A sa fe
experimentaba n ambos. os crtico-biogrficos que escribiu no fundamental-na literatura e en
escrito res e os crticos. Nas sas perodo entre 1897 ata 191 5 Deus- exprsase polo seu
"Cartas a un literato novel" (1892) ofrecen mis exemplo da optim ismo no porvir da literatura
ofrece unha mirada divertida. pero consistencia do seu mtodo despois da guerra; o seu
ultimamente grave. s mesmo tempo que revelan varias comentario sobre as caractersticas
circunstanc ias mis mundanas que fontes de inspiracin para a sa da fase corrente da ficcin creativa
comp li caban o escribir. o publicar e teora da literatura e a crtica. non se desva dos seus pr incipios
o criticar a finais do sculo XIX. evidente que Brunetire e Giner de xa tan ben establecidos. fin e
Xunto coa sa dedicacin sa los Ros exerceron moita influencia remate. esta escritora. que fora
profesin. as "Cartas" revelan as na formacin das sas ideas. No acusada tantas veces de
sas normas estrictas de seu ltimo artigo sobre Zola . caprichosa. de modismo. de
honestidade. sinceridade e decoro dectase francamente dos cambios irresponsabilidade intelectual e
nos seus asuntos persoais e tanto nas escrituras deste coma na artstica. fora quizais incapaz de
artsticos. mesmo tempo que sa propia apreciacin da sa obra: apreciar completamente o
su lian o seu forte sentido com n e un xulcio que confirma os desenvolvemento da literatura
o pragmatismo que caracterizaban principios dela e o mtodo que comenzo do sculo XX a causa da
a sa vida ntima e literaria. sempre usaba. En efecto. estes sa devocin s principios que a
O Novo Teatro Crtico estud ios dos seus contemporneos dirixiran en toda a sa vida crtica.
(1891 - 1893) un foro excelente revela n un ha vez mis o seu Un exame da obra de Dona
para as sas ideas sobre a crtica e a interese profundo e o seu Emilia Pardo Bazn como crtica
literatura contempornea. tamn coecemento ntimo dos mis literaria revela que a sa
un exemplo extraord inario do seu recentes sucesos literarios . Ela importancia foi falseada por varios
talento e habilidades como crtica mesma confesa a influencia de factores determinados -histricos.
literaria. Os artigos criticas sobre o varios escritores e crticos sobre a sociais. sexua is. polticos.
trabal lo dos seus contemporneos sa propia obra. dando testemuo rel ixiosos. fi losficos e cientficos
confrmanse modelo que as da sa franqueza e sincer idade mis ben ca puramente artsticos ou
propuxo e que xa establecera tantas literaria amais dunha proba da sa literarios- os cales. longo dos
veces noutra crt ica sa. Demostran teora da inevitabilidade de anos. se combinaron para minguar
a constancia do seu mtodo e a seme ll anzas e influencias mutuas ou confund - lo seu significado
determinacin con que aplicaba os entre os artistas de ca/quera como escrito ra e crt ica entre os
seus principios. La nueva cuestin xeracin. seus contemporneos. Un estudio
palpitante (1894) segue coa "E l porven ir de la literatura da sa crtica literaria. referndose
demostracin deste mtodo crt ico despus de la guerra" (1916) desenvo lvemento das sas ideas

81
sobre a literatura contempornea e
sobre a teora literaria. demostra
que son invlidas as acusacins
que intentan nega - las sas
prendas.
A Pardo Bazn vi u a crtica
como un xnero distinto. definiu os
seus propsitos e funcin.
estableceu os princ ipios con que
gobernala. Aplicou e practicou con
resolucin esta teora e o mtodo
que realizou . Sen embargo.
negronlle a ela a importancia que
mereca entre os seus colegas;
desprezaron as sas contribucins
1i lera tu ra e crt ica
contempornea. Como crtica va le
mis atencin; as sas apreciacins
dos seus contemporneos piden
investigacin seria po los crticos
modernos; a sa obra crtica debe
perdurar. Deixmo - la ltima
palabra escritora e crtica:
" ... con presenciar tantas increbles
hazaas. la hazaa mayor es
acaso ... ir viviendo".

Traduccin: M. Xess Vzquez Lpez


Department of Modern Languages.
Laurentian University.
Sudbury. Ontario.

82
A N T o L o X A

A PRESEN TE ANTOLOXA NON PRETENDE SER EXHAUSTIVA, pois. fe ita un pouco azarosamente. ten
tan s como obxectivo dar a coecer a obra e a personalidade de Emilia Pardo Bazn desde un ha perspectiva femi-
nista galega.
Anda que na actualidade certas actitudes antinacionalistas. clasistas ou relixiosas da Condesa nos distancien
da sa figura . non podemos esquecer a importancia histrica da autora dentro do feminismo ibrico e. sobre todo.
o seu esforzo persoal no camio que leva consecucin dunha vida digna para as mulleres.
Neste sentido. resulta indubidbel que a sa defensa da educacin a propsito dos Congresos Pedagxicos de
1882 e 1892. a sa divulgacin de Bebe\ e Stuart Mili na Biblioteca da Muller por ela creada, a sa reivindicacin
da entrada das escritoras na Academia. a sa denuncia da dobre moral sexista. a sa integracin de amor e amista-
de na relacin con Galds ou a sa proclama da independencia econmica e da liberdade persoal para o sexo femi-
nino. estn en consonancia co pensamento e a prctica feministas.
Como galegas debemos estudiar o significado desta muller excepcional que viviu moi contradictoriamente o
seu ser galega, pero analizou lucidamente a sa condicin de muller.

Carmen Bl anco

83
A N T o L o X A

N'esto n'o vagan segundo


UNHA HOMENAXE E Entramos; sai d'al dentro
UNHA STIRA Un che ira tan nauseabundo

Que. non querendo asfisiado


Morrer. busqui o moqueiro.
EN ELABAN ICO Pero ... tam-o roubado!
DE EMILIA PARDO BAZN
- Non pases d'a porta. tente-
Mimada palas Musas. Ac recentume o poeta-
servid a palas Gracias. D'a Envidia ests frente a frente
cun corazn que vive de armonas.
nobre canto ra das ga ll egas praias. E conven que non te co ll a
ben merecs reinar como reinades. Por di ante: este mnstro vive
manlfica. absoluta. soberana . Somentes d'o que desolla.

Agradecido consello
Parime e pxenme escoita
Por non desgustar vello.

Chegando ha stra r-Qin. sombra.


Entr'aquel tafo que afoga
U nha estraa algaraba.

Anque a desputa era brava .


Can n'a canta ben lago
Que d'as letras se trataba

E como d'as letras vivo


Dnme axexar de tal so rte
Que esto collin que aqu escribo:

- D game. mia seora:


certo que n'a sua terra
Renace a poesa agora?

- Boubas que ce iban vento


Catro soadores tolos ...
Non ll'ha i tal renacemento!

- Non ha be r; mais non quita


Pra que Caste lar o afirm e.
-Xa ll 'eu tiri d'a lavita

Rosa la de Castro. Revista de Galicia. n 1O. 1 880 . M anuel Curros Enrquez. O divino sainete. 1888.

84
A N T o L o X A

En certa ocasin ... Ten gracia Fai anos que un mala peza
Eso de chamar poetas Quixo corala en vida
esas rans d'a democracia! Y-eu tirillo d'a cabeza.

- Non me maltrate 6 grande home ... Agora comprendo o gusto


l. 6 fin . n'as apuradas Con que lle rezu poi-a alma .. .
o que n'os da un pouco nome! -Honrar s mortos xusto.

D'algun sei que. tras de rirse -Ese deber todos temas;


D'l e d' os seus ideales. Pero inda mis xusto hacho
Cando quixo redemirse Que s vivos non deshonremos.

D'o olvido. sentuno mesa. Mais a ilustre padronesa


Fxo-o faJar .. . y- eso debe Deixando. pois hastra co ido
Valer o que val e pesa . Que de mental-a lle pesa.

- S' eso que d vai comigo. Diga e perdoe: ises vates


Mente. Eu brillo con luz propia . Que mostran tantos alentos
-Morra o canto ... - Mente. digo! Para os modernos combates;

Y en demostra de que mente. lses N ovos e Labartas.


Faga o favor de ler ise lses Lagos. esas pelras
Tomo. e despois escarmente. Que surxen luz en sartas;

E de speto escoitando Esa xeneracin nova


Un tumbo . baixi os ellos De parleiros rousinoles? ...
E vin meus pes. rolando.

Un libro d'a nova escoJa


-Cantan .. . como Xan d'a Coba .

Que cheira Carulla s lgoas
E fe de qu' apesta Zola .

- Convencuse? - Estu ferido


Pol-o argomento. que forte.
Mais non estu convencido.

Eu sosteo. e trayo probas.


Que Gal icia es perta; dfga-o
A autora d'as Follas Novas.

- Valente choromiqueira !
Poetas d'ese feito
Cmpranse centos n'a fe ira .

85
A N T o L o X A

A AUTORA ANTE A CRTICA

A propsito de St uart Mili y "La esclavitud femen ina " . sos. ipso tacto se halla exonerada de las obligaciones do-
di ce: msticas" y aade el propio don Hermgenes: "Yo lo
"M i inolvida ble pad re. desde que pu edo recordar prob en una disertacin que le en la Academia de los
cmo pensaba (antes de que yo pudiese asentir con Cinocfalos. Yo sostuve que los ve rsos se confeccionan
plena conviccin a su pensam iento). profes siemp re en con la glndula pineal. y los ca lzon cillos con los tres
estas cuestiones un cri terio muy an logo al de Stuart dedos llamados pollex. ind ex e infami s... y conclu qu e
Mili. y al leer las pginas de " La esclavitud femenina" . a ms elogio merece la muj er que sepa com pon er dcimas
veces me hieren con dolorosa aleg ra reminiscencias de y redond il las. que la que slo es buena para ha cer un
razonamientos odos en la primera j uventud. que se tro- pisto con tomate. un ajo de pollo o un carnero verde ... ".
caron en dilogos cuando comenz para m la madurez "En el prlogo del primer tomo. y nico por ahora pu-
de juicio( ... )". blicado de mi nuevo libro " La coc ina espaola antigua".
El f ra caso de la Academia. y la muerte del pad re reavi- exp li co las causas que me impul saron a imprimir algunas
van las convicciones f eministas de la Pardo Bazn. de tal de las mu chas recetas que he coleccionado desde aos
modo que si antes un vago feminismo se dilua por sus li - ha. y creo que se ver que. en tan senc ill a resolucin tras -
bros. ahora un feminismo militante declarado informa lu ce la influ enc ia de un desengao ideal. Cuando yo
lodos sus escritos. Adase a esto la vi ru lencia de las fund la "Bibl ioteca de la Mujer". era mi objeto difundir
campaas feminista s en el extranjero . principalmente en en Espaa las obras del alto feminismo extranjero. y por
Inglaterra y Francia. que hacen de la cuestin femin ista eso di cab id a en ell a a "La esc lavitud femenina". de
un problema al da. Stua rt Mili. y a " La mujer ante el socialismo" de Augusto
( ... ) Bebel. Eran aque llos los tiempos apostl icos de mi in te -
En "La Espaa Moderna" Em ili a pub li ca una serie de rs por la causa. He visto. sin gnero de duda. que aqu a
artculos titulados "La mujer espaola". que poco antes nadie le preocupan gran cosa tales cuestiones. y a la
han visto la luz en la "Fortnight Review". Los artcu los mujer. an menos. Cuando. por caso in sl ito. la muj er
son de una sinceridad y de un a dureza magnficas. as espao la se mezcla en poltica. pide varias cosas asaz
como de un feminismo rabioso. distintas. pero ninguna que directamente como tal muj er.
( ... ) la interese y convenga . Aqu no hay sufragistas. ni man -
La mujer espaola vive en un mundo minsculo. sas ni bravas.
ajena a todo lo que no sea sus minucias domsticas. " En vista de lo cual. y no gustando de lu char sin am-
apartad a de ideas sociales y culturales. biente. he resuelto prestar ampl itud a la Seccin de Eco-
( ... ) noma domstica de di cha Bib li oteca. y ya que no es til
En los escritos sobre la mujer espao la slo se sa lva la hablar de derechos y ade lantos femen in os. trata r gra ta-
ca mpesi na. de la que es ejemp lo la gallega y la obrera y la mente de cmo se prepara el escabeche de perdices y la
industri al catala na. mujer nueva de la civ ilizac in y de la bizcochada de almendra.
edad moderna. "Y grac ias a que no soy de cond icin propagandista.
( ... ) el desencanto ha sido meno r. En Europa y Amrica avan-
"C laro es que no ha de faltar quien se admi re de que za lo que aqu no da sea les de vida. Vyase lo un o por lo
yo publiqu e tal gnero de obras. Mucha gente entiende. otro".
co mo el divertido personaje de Moratn en " La comedia "Por mi parte siempre anduve en guisar. y ha sta le
Nueva o el Caf" que " los ex perimentos cotidianos nos tengo afic in a estos qu ehace res y siento no disponer de
ensean qu e toda mujer que es literata y sabe hacer ver- ms tiempo para practicarlos. No soy Doctora en el arte

Carmen Bravo- Vill asante. Vida y obra de Emilia Pardo Bazn. Madrid. 1962.

86
A N T o L o X A

de Muro. Dumas. Rossini. Bri llat Savarin y Picadil lo. pero


jams vi incompatibilidad entre l y las letras. Es cuanto
puedo alegar para que el pblico disculpe mi conducta. Y
espero que mis frmulas salgan un poco ms castizas
que las definiciones de cocina del Diccionario de nuestra
amiga la Academia. no de los Cinocfalos. sino de la len-
gua. para lo cual no necesito ciertamente ser Cervantes.
ni Fray Luis. Le saluda afectuosamente
La condesa de Pardo Bazn".
( Indita)

Como la publicacin del libro de la condesa asombre


a ms de uno. la escritora comenta burlonamente en uno
de sus artculos: "Lo que no falt fue sorpresa en mucha
gente. al enterarse de que yo haca gemir las prensas con
recetas culinarias . En qu quedamos. Pues. no era yo
una especie de ser andrgino. con ms de andro que de
gino? Acaso saba yo que los huevos se cascan antes de
frerlos?". Sin embargo. sigue creyendo que la cocina. la
modistera y los bordados son cosa de hombres. y la co n-
tabilidad de mujeres.

87
A N T o L o X A

M Aurelia Capmany dice que la resignacin fue inva - tas de los pases anglosajones. que reclaman igualdad ju -
diendo el espritu y la obra de Concepcin Arenal. y la in - rdica y poltica para la mujer. pasando por la promocin
dignacin matizada de irona a Em ita Pardo Bazn. Posi- cultural y la paridad salarial.
blemente porque fueron dos mujeres que "lucharon" Mi opinin es que "esas" fueron tambin reivindica -
sotas. Carmen Bravo Villasante seala cmo la co ndesa ciones de nuestras dos "feministas". slo que ellas esta-
de Pardo Bazn acab desconfiando en las posibilidades ban "solas". Sea como sea. apoyadas por unos. criticadas
de despertar a la mujer espaola. lo que acab alejndo la por otros. Concepcin Arenal y Emilia Pardo Bazn han
del feminismo militante. sid o un hito en la historia del "femin ismo" espaol del
Ambas utiliza ron sus escritos para debatir la "cues- siglo XIX. Crearon opin in -recorriendo el pas dando
tin femen ina"; Concepc in Arenal a travs de artculos y conferenc ias- aunque en la poca fuera minoritaria . A
"ensayos" que permitieron considerarla en su momento partir de ellas. y de otras mujeres como ellas. ya en el
como la primera criminalista . sociloga y primera trata- siglo XX. habiendo concu rrido los factores econmicos.
dista en Derecho Internacional; y la condesa de Pardo polticos. culturales y mentales necesarios. nacera al fin
Bazn . fundamentalmente a travs de la novela. y cuya en Espaa el movimiento feminista -desde luego con
genialidad literaria te permite hoy ser destacada en nues- sus " particularidades"- en las dos primeras dcadas de
tra literatura contempornea. nuestra centuria.
Estas dos mujeres. gallegas de nacimiento. crecidas
en el seno de "fami li as liberales". educadas desde su
niez en un ambiente culto. grandes lectoras desde la in-
fancia . de formacin universitaria.( ... )
Rec lamaron para la mujer derechos soc iales y polti-
cos; y sigui endo el espritu del feminismo del sig lo XIX.
exigieron la educacin y la promocin de la mujer.( ... )
En 1883 se publica La tribuna. libro en el que aborda
el problema social y poltico y que. segn ella misma
confiesa. decepcion tanto a la izquierda como a la dere-
cha atrincheradas en la arbitrariedad. Esta novela descri-
be el ambiente de la fbrica de Tabaco de La Corua.
donde trabajan 4.000 mujeres. La protagonista. a fuerza
de leer en voz alta el peridico para sus compaeras. co-
mienza a encontrar gusto en la poltica. lo que ev idente-
mente no est "b ien visto" como toma de posicin de
una mujer.
( ... )
A partir de 1892 comienza a publicarse bajo su direc-
cin "La biblioteca de la mujer". fundada con el fin de di-
fundir la cultura entre las mujeres espaolas. U no de tos
ttulos aparecidos fue La esclavitud femenina. de John
Stuart Mili. al que doa Emita puso prlogo. Este artcu-
lo haba sido unnimemente acepta do y celebrado por
las feministas de la poca. El autor ingls se declara a
favo r del feminismo radical de los mov imientos sufrag is-

M a Isabel Cabrera B osch. "Las mujeres que lu charon solas: Concepcin Arenal y Emili a Pard o Baz n". El
feminismo en Espaa. Dos siglos de historia. ed. de Pil ar Folguera. Madrid. 1988.

88
A N T o L o X A

[La realidad gallega en los cuentos de Emita Pardo en torno emigracin ( " Se mont todo un aparat o desti -
Bazn (1851-1921 ) , de Juan Paredes Nez] nado a sacar el mayor partido del emigrant e. El recluta-
miento, contratacin y transporte se convirti en u n lu -
Resulta interesante, xa que a travs dos numerosos
crativo negocio ... ") e como non era distint a a situacin
cantos da Pardo Bazn faise un estudo bastante minu-
cioso da realidade galega na poca da condesa. O prop- do indiano que regresa: " Se encuentra con tres hijos ms,
fruto de los amores adlteros de su mujer" ou aquel que
sito do autor mostrarnos. a travs dedito estudo, a rela -
"es engaado por astutos esposos que. tras robarle o
cin que dona Emilia tia con Galicia, "con la hermosa
amordazarle. se embarcan con todo el dinero dejndole
riqueza de sus paisajes, la singularidad de sus diversos
morir".
tipos. sus costumbres. sus creencias. sus problemas".
E por ltimo sobre todos eles haberla que destacar o
Para Paredes Nez Galicia debe Pardo Bazn " el
captulo oito " El campesino gallego: su universo m ate-
haber salido del olvido literario ( ... ) para entrar en la reali -
dad literaria", "Pardo Bazn fue para Galicia lo que Pere- rial y espiritua l" cos apartados de "La desamortizacin" .
"El minifundio gallego" , "La casa del gallego" e non
da para la Montaa. Palacio Valds para Asturias y el pri-
pod a faltar aqu "La aldeana ga llega". a nde nos mostra
mer Blasco lbez para Valencia" e tamn considera que
a Condesa "est en deuda con su tierra natal, que le dio o feminismo de "Emi lia Pardo Bazn. que tanto luch
en favor de los derechos de la mujer" e que dedicou o
su inspiracin y sus asuntos".
artigo titulado " La gal lega", que foi incluido no tom o IV
O libro consta de das partes. A primeira parte titla - da Biblioteca de Tradiciones Populares. As presenta
se "La Galicia Rural: cuentos rurales". e est dividida en Pepona de Un destripador de antao. que "ms fuer-
dez captulos titulados. segn o orden do libro: "El paisa - te. huesuda y recia que su marido" ou a ta Pilara "seca.
je", "Los tipos", "El hidalgo y los pazos". "El abad rural " , negruzca. desfigurada. ms que por la maternidad y los
" El cacique". "El bandolero". "La emigracin: el indiano", aos. por las duras faenas campestres" . Fa la tamn de
"El campesino gallego: su universo material y espiritual", como as mulleres galegas son " capaces de c ompetir
" El curandero" e por ltimo "La barbarie" . Destaparte ca - con el varn en los ms variados menesteres": ta l ocurre
bera destacar o captulo segundo titulado "Los tipos". en Lumbarada. en donde se trat aba de " reunir pronto
no que fai un interesante estudo sobre fidalgos. abades ms lea. para avergonzar al compaero. Era ese pujila-
rurais. caciques. bandoleiros, indianos. paisanos. bruxas. to de fuerzas fsicas entre el varn y la hembra. que es
meigas. sabias. mencieiros. etc.; e envolvendo a todos uno de los atavismos de la raza . en el cua l las hembras
eles a barbarie. N este capitulo, Paredes Nez fai fincap no han sido vencidas por los hombres, ni en ca letre ni
no que xa suliara Carmen Bravo Villasante da "veta en musculatura". ao que comenta Paredes: "Pero esta
quevedesca" e o "valeinclan ismo" dalgunhas das sas misma mujer. fuerte y luchadora, la que inmediatamente
narracins. como mostra o seguinte fragmento da msera saca a su adversario a la represa para ' mimosa y dulce.
" Corpana": "Daban horror su cara bulbosa. amoratada; como es siempre la gallega' lavarle las heridas mojando
sus greas estropajosas. de un negro mate y polvoriento; su delantal " .
su seno protuberante e informe; los andrajos tiesos de
A segunda parte, titu lada: "La Galicia urbana: cuen -
puro sucios que mal cubran unas carnes color ocre. y
tos de Marineda". moito menos extensa -un soio cap -
sobre todo la alcohlica tufarada que esparca la sentina
de la boca". tulo, "Cuentos de Marineda"- ocpase da Galic ia urba-
na que viu Emilia Pardo Bazn nesa cidade que ela
Tamn seria interesante destacar o captulo sete "La chama Marineda. e que non outra senn a cidade da
emig racin: el indiano" ande nos retire os traballos dos Corua.
emigrantes. a sa explotacin, os negocios que se facan ( .. .)

Vio leta Castro." La realidad gallega en los cuentos de Emita Pardo Bazn, por Juan Paredes Nez", Grial.
n 83. 1 984.

89
A N T o L X A

Para rematar non pode deixar de decirse que sera ce- Muchos de los problemas que Emilia enfoca en su
cais mis eficaz que estes estudos se fixeran por escrito- novelstica. y nos referimos a los que ataen a la mujer.
res galegos. xa que anda que o libro resulta ser intere- preocupacin perenne en la mente de la escritora. siguen
sante. non deixa de mostrarse ese acento forneo do existiendo en la sociedad de la Espaa actual. Sin embar-
escritor hora de anal izar certos asuntos. como o feito go. es evidente que la mujer ha aprendido el camino del
de chamarl le ao galego dialecto ao longo de todo o libro. progreso y que cada da se contenta menos con el puesto
causa que. si ben sera pasable no scu lo da Pardo artifi cial y pasivo al que estaba relegada
Bazn. resulta un tanto anacrn ico no momento no que ( .. . )
vivimos.
Pero si la mujer. por fin. ha dado un paso hacia ade-
lante. se debe a los esfuerzos de mujeres superiores. que
a costa del propio sacrificio rompieron el hielo. entre las
que Emilia ha de figurar. Esta mujer pudo desenvolverse y
realizarse plenamente como ser humano. dentro de su
vocacin de escritora. a pesar de vivir en una sociedad
hostil. ignorante. y controlada por prejuicios antiguos.
( ... )
La escritora gallega influy en su poca no slo por
medio de sus novelas. que alcanzaron gran popularidad.
sino por medio de artculos y ensayos que numerosas
veces aparecieron en peridicos de la poca. Su pluma
pas las fronteras nacionales para dejar huella en sitios
tan dispares como Buenos Aires. pues. escribi para su
peridico "La Nacin", y en Inglaterra. donde vimos que
aparecieron por primera vez sus opiniones sobre la mujer.
Pero no hay duda que en su tiempo. Emilia no vio cum-
plido su deseo de ver una espaola culta y libre. de lo que
se quej amargamente en la ltima parte de su vida. ex-
poniendo la falta de eco de su ansia feminista. Dice en
una de sus cartas:
Cuando yo fund la Biblioteca de la Mujer. era mi ob-
jeto difundir en Espaa las obras del alto feminismo ex-
tranjero. y por eso di cab ida en ell a a La esclavitud feme-
nina. de Stuart Mili. y a La Mujer ante el socialismo. de
Augusto Bebel. Eran aquellos los tiempos apostlicos de
mi inters por la causa. He visto ... que aqu a nadie le pre-
ocupan gran cosa tales cuestiones. y a la mujer. an
menos. Cuando. por caso inslito. la mujer espaola se
mezcla en poltica. pide varias cosas asaz distintas. pero
ninguna que directamente como tal mujer. le interese y
convenga. Aqu no hay sufragistas. ni mansas ni bravas.
(Bravo. Vida. p. 285).

Teresa A. Cook. El feminismo en la novela de la condesa de Pardo Bazn. A Corua. 1976.

90
A N T o L o X A

La carta anterior. fechada en 1913. muestra el desa - La actitud egosta de doa Emilia. y que a "C larn " no le
liento que la autora sufri al no ver fructificar la semilla pareciese lgico-biolgico que las mujeres se dedi case n
que ella sembrara . Sin embargo. el mrito de Emilia . estri- a tareas intelectuales. expli ca que la amistad entre ellos
ba precisamente en el empuje que tuvo por la causa femi- llegara a romperse . Ya haba resist ido demasiado. al so-
nista a pesar de encontrarse casi sola. Y si su semilla no ca ire de la distancia! La Pardo era sutilmente impositiva.
fructific en su tiempo. lo hizo ampliamente despus. ligera de cascos (no olvidemos en Alas al moralista) . Ella
como muestra el nmero de escritoras de la Espaa ac - y Lzaro Galdeano haban de pretender. desde " La Espa -
tual (4) . a Moderna" . en 1889. marcarle a Clarn!!! las priori -
dades. temas y ord en de insercin en sus colaboraciones .
Y en favor de doa Emilia ... ! Como si sta no lo hubiera
ido alcanzando todo. por las buenas. del para ella f cil y
amable "Clarn". Hasta elegir. a su conveni encia y
gusto. los peridicos en que aqulla elogiara ... !
Como reverso . Alas no tardara en dar pruebas de enorme
incomprensin . al negar a la mujer el honor y el ali ciente
de intervenir en el apasionante juego cultural. Como hu -
mano. don Leopoldo tena que tener limitaciones. El qu e
aluda. en enero de 1894. dentro de unos ensayos hoy
dialcticamente rechaza bies. al "marimachismo que de-
fiende en nuestro pas doa Emilia Pardo Bazn"
("Clarn" no concibe mujeres mdicas. LITERATAS . abo-
gadas. etc.). nos da derecho a suponer que no podran
gustarle ahora las aulas europeas. ni los actuales Ateneo
y Academia Espaola de Madrid. ni sus Universidades. ni
las de Barcelona. Salamanca . Santiago. Sevilla . "Vetus -
ta " . etc. En todos esos mbitos laboran hoy. con plena le-
gitimidad y rendimiento. mujeres. Pero no. no. Rectifi co.
Alas muri relativamente joven . Un hombre de su intel i-
gencia y sensibilidad hubiera evolucionado. auto -
corrigindose .
Hoy don Leopoldo Alas. "Clarn ". se sentira complacido
de ver que en el cuadro de los estudiosos de su obra ocu-
pan muy distinguidos niveles. cuando no decorosos
puestos. o discretos lugares. ensayistas e investigadoras
como Josette Blanquat. Gemma Roberts. Carolyn Ri ch-
mond. dos Lauras (de los Ros y Nez de Villavicen cio) .
Harriet Turner. Simone Saillard . Justa Arroyo de Lpez.
Sally Ortiz. y la ms benjamina de todas : la catalana se-
orita Tintar y otras.

Dionisia Gama ll o Fierros. " La Regenta. a travs de ca rtas inditas de la Pardo Bazn a Clarn" en Clarn y
la Regenta en su tiempo. Ov iedo. 1 984.

91
A N T o L o X A

En la extensa obra de Emilia Pardo Bazn subyace Segunda fase


una pregunta: dnde y cmo situar la d iferencia de los Comprend ida entre 1890 y 1904. Doa Emilia sita al
sexos. Su escritura es un esforzado intento de dar una varn en una relacin privilegiada con el saber y a la
respuesta. Sin embargo, los continuos cambios en la mujer en una relacin de exclusin respecto a ste.
conceptualizacin de lo mascul ino y lo femenino nos ex- La tensin entre lo masculino y lo femenino se origina
pi ican su fracaso. al considerar que lo femenino est marcado con el signo
Segn la evolucin de dichos conceptos en la pro- menos. debido a que la ley social le impone a la mujer la
duccin literaria de la autora. en los aos comprend id os maternidad como nico fin. condenndola al inmovilis-
entre 1879 y 1921. hemos acotado tres fases que pasa- mo.
mos a exponer. Dicha tensin se va a desarrollar en el terreno social y
de una manera especial en re lacin con el saber.
Primera fase
Doa Emilia va a desarrollar en este perodo un femi -
Comprendida entre 1879 y 1889. Pardo Bazn asimi - nismo reivindicativo de los derechos para la mujer en el
la la mujer a la naturaleza y el hombre a la cultura. susc i- terreno socia l y paralelamente va a formular el prototipo
tando una tensin entre ambas. de la "mujer nueva" . De nuevo intenta aadir valor al
Emilia parte de una desvalorizacin de lo femenino. y, signo mujer.
en un intento de aad ir un valor al signo mujer. concede a Al situar el ser junto al saber -un saber ya no dado,
la naturaleza la capacidad de d ictar leyes. aunque para sino construido. es decir. un saber situado en la pedago -
ello tenga que recurrir a la magia . ga-. reivindica la instruccin para la mujer y tambin la
La razn. asimi lada a lo masculino. experimenta una libertad soc ial para alcanzar la autoconsc iencia. En defi-
desvalorizacin. En la tensin entre los dos poderes. la nitiva. doa Emilia fundamenta el ser de la mujer en algo
ley social de los hombres pierde fuerza ante la ley de la que le viene del exterior.
"Madre Naturaleza". originada en lo genesaco. En esta bsqueda apasionada del ser para la mujer va
Consecuenc ia de la irrelevancia de la ley soc ial frente a al ienar a sta al significante del saber, con las siguien -
a la ley de la "Madre Naturaleza" ser la fo rm ulacin de tes consecuencias:
un cosmos configurado por: a) Se produce una ruptura de la inmersin en la obje -
a) La proliferacin de relaciones incestuosas. t ividad de la mujer para afirmarse como razn .
b) La inmediatez entre el sujeto y el objeto; en defini - b) La " mujer nueva" se trasviste al incorporarse atri -
tiva , la visualizacin de un mundo sin discontinuid ades. butos mascul inos y renegar de los femeninos. De nuevo
sometido a cadenas de transformac iones mgicas. se t rata de borra r la diferencia de los sexos reunif icndo -
e) El empeo por borrar la diferencia entre lo masculi- los. Pardo Bazn llega a dec ir: "No hay hombres ni muje-
no y la femenino. al human izar a la "Madre Naturaleza" y res. hay hum an id ad".
someter lo mascul ino a una relacin especular y al ienan - e) Doa Emili a ll ega a la conclus in de que la mujer
te con ella . no accede a la razn por el d ifc il lugar que oc up a debido
Sin embargo. por enc im a de la "Madre Naturaleza" a las normas constructivas de los hombres. Esto va a des-
no estn nicamente las estre ll as. Un un ive rso celeste. encadenar una g uerra entre los sexos. con la consecuen -
regido por el Padre Divino, viene a suplir la deb ili dad de c ia de una cri sis en la va lorac in de la in st itu cin fami li ar.
la norma social. El significante Dios Padre va a ser el que. de la patern idad y de la maternidad.
en unos casos. lleve a cabo la separacin y el corte de la Finalmente. la ley de los hombres obliga a la "mujer
relacin incestuosa y el que redima. en otros. a los auto- nueva" a abd icar de este cam ino. so met indose a la ley
res del incesto . socia l.

Pilar G onzlez M artn ez. Aporas de una mujer: Emilia Pardo Bazn, Madrid, 1988.

92
A N T o L o X A

Tercera fase o nosso propsito considerar e avaliar os juzos


Abarca esta ltima fase los aos 1905-1921. Pardo crticos de dona Emil ia Pardo Bazn a respeito da obra
Bazn asimila la mujer a la materia y el hombre al espritu. rosaliana contidos no volume De mi tierra (1 ). Dentro
La tensin va a desarrollarse entre ambos. do livro. no estudo titulado "La poesa regional galle-
Todo lo que ocupa lugar de objeto: el cuerpo femeni- ga" ande com muita mais extensom que em qualquer
no. la materia. la naturaleza y la tierra. tiende a trastocarse outro lugar se ocupa de Rosalia . se bem tamm som
en la direccin de abyeccin de su materialidad e ideali- interessantes. como complemento. "El olor de la tierra".
zac in de su sentido . Se produce una polarizacin entre "Luz de luna". "V id es y rosas ". "El Cancionero popular
lo real -adjetivado de mera apariencia- y lo ideal. El gallego". " Idi oma o dialecto?" e "Correccin y postda-
verdadero objeto ser el ideal. El espritu queda fuera del ta al discurso sobre " La poesa regional gallega".
campo de la vida. y doa Emilia intenta unir ambos. aun- Certamente. as opinins da condessa mais servem
que para ello elija vaciar y destruir el ser de la existencia para caracteriz-la que para achegarmo-nos propria-
para llegar al ser de la esencia. mente a Rosalia . mas eremos de interesse ver como a
La mujer se transforma. pasando de lo materno- multiplicidade de aspectos da obra rosaliana. da que
genesaco de la primera fase. al sacrificio corporal. Lo hu- falava o professor Carvalho Calero na primeira sessom
mano fracasa; el hombre y la mujer. despreciando al ob- plenria do Congresso. foi obliterada por dona Emlia.
jeto. pasan a instaurar una relacin con el ideal. Ya no ( ... )
proyectan hacer Uno en el amor humano. Este cambio Em resumo. volvendo a Follas Novas. hai na crtica
tiene como consecuencias: emi liana absoluta limitac;:zom (considerac;:om unitria e
a) La discordia entre los sexos se resuelve en una perspectiva subjeitiva e persoal) . esquematismo no en-
bsqueda de armona en el amor mstico divino. foque do pavo galego (cuja tristeza di ser resignad a
b) El ser de la esencia se halla en un tiempo sin dis- sem ca ir em sombra nem ttrica). limitac;:om lingstica
continu idad con la muerte co mo mediadora de vida. (nom lhe parece autntica nem oportuna a utilizac;:om
da lngua nesse contexto). visom restritiva do renac-
e) La maternidad biolgica cae. y en su lugar toma re- mento galego e da literatura regional . e portanto limita-
levancia la paternidad del espritu.
c;:om do pblico destinatrio.
d) El misterio de la Madre con el Hijo divinos se so- ( ... )
brepone al misterio de la "Mad re Naturaleza" y a la ley de
los hombres. O asepticismo na crtica mais aspirac;:om que
logro. E somos conscientes que os juzos crticos da
e) La ciudad celeste se impone sobre la ciudad terres- condessa devem ser contemplados no seu contexto.
tre. la ley divin a sobre la ley humana . La tierra se hace isto fundamental: induvitbel que sobre ela tinham
cielo y el fuego se hace agua. que incidir umhas condic;:ons ambientais. umha fo rm a-
c;:om. etc .. que nom lhe possibilitrom daquela a com-
prensom de todo canto transcendesse do costumismo
e da etnografa em matria de letras galegas.
O transfondo que lateja no seu discurso nom est
ainda hoje arrumbado por muitos. O que nom assegu-
ramos que dona Emlia nom chegasse a modificar o
exposto en 1885. na sua primeira leitura pblica. Viveu
at 1921; trinta e seis anos som anos davondo. mas

Ara ce li H errero Figu eroa. " Emilia Pardo Bazn. crti co de Rosa la ". Actas do Congreso internacional de
estudios sobre Rosala de Castro e o seu tempo. Santiago de Compostela. 1 986.

93
A N T o L o X A

nom se volveu a ocupar da nossa autora. mesmo de- cunscreveu o Rexu rdimento. como tamm restringiu a
clarou que nom o faria mentres Murguia vivesse. Mur- utiliza;;om do galego na literatura que nom desenvol-
guia sobreviveu a condessa pois faleceu em 1923. vesse temas do pas. e ao tempo confinou a obra rosa -
tamm possvel que dona Emlia professasse certa liana. reduzindo a image da nossa autora .
preven;;om persoal por Rosalia. ou se se quer por Mur-
guia. ou por ambos os dous (37). Murguia. nas suas
"Cuentas ajustadas. medio cob radas". destapa-se com
umha crt ica na que nom falham alusons persoa is de
todo tipo. carentes de imparcialidade e seren idade.
Quiz el lia entre linhas no volume De mi tierra e tinha
antecedentes e dados que. com a distncia do tempo
ou por outras causas. hoje se nos escapam. mas tamm
o historiador devia de ter certos prejuzos e ressenti-
mentos persoais.
Pode discutir- se se o discurso era ou nom o ap ro-
piado ao serao necrolgico, ou se "p isou " ou nom pos-
sibilidades a Castelar ao encasilhar. na leitura pblica.
a Rosalia e restringir a sua obra; poderia comentar-se a
convenincia ou nom de certas manifesta;;ons (por
exemp lo. nom nos parece mui aprop iado falar do ca-
rcter lucrativo do ejercc io da poes ia); certo que no
discurso hai muito dogmatismo e sentimento de estar
em possessom da verdade absoluta. e um aquel de pa-
ternalismo que denota superioridade. mas parece-nos
excessiva e extremada umha das argumenta;;ons de
Murguia: dona Emlia. di. condenou o emprego da ln -
gua galega em assuntos superiores e deu a entender
que os que lhe quadravam a nossa literatura eram os
de poeta de arde inferior para assi rebai xa r o mrito de
Rosalia (38).
certo que. cando dona Emlia fala de "ins igne
poeta" engade a restri;;om de "reg iona l". O professor
Varela Jcome. que define o discu rso como umha ho-
menage aos autores galegos. responsabi liza a condessa
da localiza;;om de Rosalia. loca liza;;om que persistiu
tempo davondo (39). e assi . mas essa localiza;;om e
estreiteza de visom remite - nos a concep;;om que a
condessa tinha da literatura e autores regionais. ao seu
conceito da lngua ga lega e. no trasfondo. a visom de
Galiza que se nos manifesta atravs de De mi tierra.
Mas atendo-nos estritamente ao nosso objectivo.
finalizamos conclu indo que dona Emlia limitou e cir -

94
A N T o L o X A

En 1887. Emilia Pardo Bazn pub lica La Madre Natu- y en busca de su Criador. de ese Dulce Du eo del que
raleza. segunda parte de Los Pazos de U/loa. dando fin as doa Emili a nos hablar en su ltima novela. Pero para
a la novela considerada por la crtica actual como una de eso faltan todava muchos aos. En las novelas de los
las ms importantes del siglo XIX en Espaa. Pazos lo que nos muestra es el alcance y los lmites del
Ya en su tiempo. Los Pazos de U/loa convenci a ami- amor humano.
gos y a enemigos. Galds la calific de " ob ra maestra" y
la elogiaron Clarn y Pereda. No fa lta ron. sin embargo.
crticas adversas. porque doa Emilia era figura contro-
vertida . y quienes no pudieron atacar literariamente la
novela dirig ieron sus dardos a la ideologa e incluso a la
vida de la autora .
Pese a envidias y preju icios. el talento acab impo-
nindose y al final de su vida la Pardo Bazn era respeta-
da y admirada como novelista. como intelectual y como
mujer. Esos sentimientos siguen hoy vivos.

Recapitulando brevemente ( .. .) llegamos a la conclu-


sin de que la Pardo Bazn qu iere dejar patentes las difi-
cultades del amor humano. No es que no crea en el amor.
sino que piensa que las ci rcunstancias de la vida acaban
ahogndolo o convirtindolo en fuente de dolor.
Slo en la naturaleza primitiva de Sabel . el amor. re-
ducido a su forma ms elemental de instinto. de atraccin
fsi ca. hace feliz a quien lo disfruta . A med ida que ascen-
demos en la escala de lo intelectua l. esa atraccin hacia
el otro sexo empieza a verse perturbada por toda clase de
limitac iones: el honor. las diferencias de clase social. de
edad. de instruccin. o la ms ant in atu ral de las leyes: la
que prohibe ama rse a aque ll os que ms se parecen y que
por cercana y afin id ad podran ama rse mejor.
El ser humano aparece como una criatura dolorosa-
mente escind ida por tendencias contrarias e inconcili a-
bles. Su cue rp o le ll eva hacia la Naturaleza y su espri tu
tira de l hacia la Divinidad.
La frase final que pronuncia Gabriel Pard o enc ierra la
leccin moral de la obra. que ya haba quedado patente
en su co ncepc in del amor: "Naturaleza. te llaman
madre. deberan ll amarte mad ra stra" ... La pura satisfac-
cin del in stinto no basta para dar la f eli cidad al hombre.
La Naturaleza no puede ser madre. porque el ser humano.
en su mitad esp iritu al. ir siempre hurfano por el mundo

Marina Mayoral. Estudio s sobre " Los Pazos de U/loa ", Madrid . 1989 .

95
A N T o L o X A

Los cuatro artculos sobre La mujer espaola, publ i- trata con simpata y benevolencia. y la hace depositaria
cados en la Fortnightly Review -y lu ego en La Espaa de c iertas virtudes prototp icas. La mujer de pueblo care-
Moderna- tienen el inters de ofrece r, junto a datos va- ce de los tabes que obl igan a la "seo rita burguesa" a
liosos sob re la condicin de la mujer espaola en el sig lo morirse de hambre en casa esperando la aparicin salva-
XIX, el personal punto de vista de una mujer, consciente- dora de un novio; las muchachas aldeanas, las obreras
mente excepc ional en el panorama cu ltural espaol. de las ciud ades. trabajan a la par del hombre porque la
sobre las virtudes y defectos de sus compatri otas femeni- necesidad ha igualado los sexos .
nas. Una idea centra l inspira el an li sis: la mujer es lo que
el hombre ha querido que sea, esta dependencia e infe -
rioridad le quita la responsabilidad de sus limitaciones.
La mujer espaola es el producto y la vct ima de una edu-
cac in precaria. Lejos de marchar de acuerdo con el pro -
greso soc ial, la mujer, segn Emilia Pardo Bazn, se ha
empequeec ido al paso de los siglos: frente a las "ncl itas
mujeres" de l Renac imiento. las de los sig los XVI II y X IX
han sufrid o la prd ida de los antiguos ideales y la im pos i-
bil idad de reemplazarlos por los nuevos ideales, patrimo-
nios del hombre. Resulta entonces que mientras el hom-
bre ha ganado en derechos, libertades pol ticas y
posibilidades de acceso a la cultura, la mujer se ha que-
dado atrs, sin ms papel que custod iar las virtudes fami-
liares, ser ignorante y pasiva . Los mismos que pregonan
el progreso niegan a la mujer toda posibil id ad de progre-
sar. con finndola a las activ idades domsticas y a la vieja
regla de la pierna quebrada, con el agravante de que ni si-
quiera est preparada para ejerce r con eficacia sus debe-
res de madre y ama de casa. La mujer del siglo XIX carece
de idea les. es frvo la y vaca: la cu lpa es del hombre. que
la quiere y la form a as. Al hablar de las mujeres. Emili a
Pardo Bazn co nsidera imprescindible tener en cuenta
las clases socia les y los diferentes tipos que stas produ-
cen: la aristc rata. la burguesa y la mujer del pueb lo. De
las aristc rata s d ice que son las peor reputadas. y asume
su defensa. que de alguna manera es la suya propia . En
camb io. el cuadro de la mujer de clase media es desola-
dor: el quiero y no puedo. la holgazanera. la cerrazn de
ideas. la cu rsil era . la rid iculez. todo est puesto sobre el
tapete con el n ico atenuante de co nsiderar que la mujer
es espejo del hombre... Esa burguesa imita a la aristcrata
a tal punto que. vistas juntas en el Retiro, podran co n-
fundirse ... la escrito ra ensea a di stinguirlas. Lo que d ice
de la mujer de pueblo es menos interesante, ya que la ve
a travs del lente del pintoresqu ismo costumb ri sta. La re-

Leda Schiavo. " Introduccin", La mujer espaola, Madrid. 1976.

96
A N T o L o X A

Personalidad intelectual tasma. de Wagner. En septiembre de 1880. retorna a la


Emilia Pardo Bazn. sorprendente ejemplo de mujer quietud del balneario de Vichy; se acerca a Pars; visita a
intelectual. logra mantenerse cerca de medio siglo en el Vctor Hugo; lee L'assommoir. de Zola. El conocimiento
escenario espaol contemporneo. Ensaya en su juven - de los escritores franceses se completa en 1886. con una
tud la poesa. el cuento. el artculo cientfico. la crtica. larga estancia en Pars. Entonces. conoce personalmen-
te a Zola; visita a varios escritores consagrados; come en
Otear. despus. todos los campos de la cultura y la ac-
tualidad. a lo largo de su profusa actividad periodstica. casa del novelista Huysmann; frecuenta las tertulias do-
Su denso corpus novelstico. iniciado en 1879 con Pas- minicales de los hermanos Goncourt. En la Biblioteca
cual Lpez y cerrado con la obra an indita. Selva. sig- Nacional lee a los autores coetneos; se familiariza con
nifica .una asimilacin de distintas tendencias. desde las el pensamiento de Renn. Lemaitre. Revast. Bourget.
situaciones romnticas hasta los procedimientos moder- Descubre. por otro lado. la novelstica rusa. en traduc-
nistas. una utilizacin de fuerzas temticas operantes: las ciones francesas: Turguenef. Gogol. Tolstoy y Dostoies -
estructuras sociales. la bipolarizacin poltica. el caci- wki.
quismo. el problema de Espaa ... Al ao siguiente. doa Emilia peregrina a Roma ; se
La curiosidad intelectual de la escritora est abierta a entrevista con el pretendiente don Carlos. en Venecia. y
todo el panorama cientfico y literario europeo. Trata de recoge sus impresiones en el libro Mi romera. que susci-
aproximarse al darwinismo. a la ciencia experimental. al tar polmicas y la escisin del partido carlista. Tambin
positivismo. al krausismo. a las teoras de Csar Lombro - la visita a la Exposicin Universal de Pars. en 1900. ins-
so y Max Nordau. Analiza. con rigor crtico. el proceso de pira sus crnicas de El Imparcial. recogidas en el libro
los movimientos literarios europeos; critica la doctrina Cuarenta das en la Exposicin. Igu almente le propor-
naturalista. polemiza sobre sus procedimientos y los apli- ciona materia para otro libro el viaje a Blgica. en 1902.
ca a su narrativa; difunde en Espaa las cosmovisiones reseado en Ellmparcialy recogido en el libro Por la Eu-
de los grandes escritores rusos; desarrolla una teora de la ropa catlica.
novela espaola decimonnica; interpreta. incluso. los
nuevos rumbos de la esttica del siglo XX. Vocacin literaria
( ... ) La vocacin literaria de doa Emilia es muy tempra-
na. Carmen Bravo -Villasante recoge el dato de que a los
nueve aos tira papeles con versos desde el balcn de
Viajes por Europa su casa a las tropas que regresan de la guerra de A frica. y
Uno de los rasgos ms destacables de la personalidad un poco despus escribe un poema al poltico Olzaga.
de la escritora coruesa es su acercamiento a Europa. la husped de sus padres. Lo cierto es que a los diecisis
asimilacin de las ideas europeas. Su singular europefs- aos publica poesas en el Almanaque de Galicia.
mo. aunque se sedimenta con las lecturas. arranca de sus En 1876 aparece el libro de poemas Jaime. dedicado
frecuentes viajes por el continente. El primer contacto a su hijo; y entra en dos campos distintos: obtiene el
con el extranjero llega en 1870. Los conflictos polticos premio del certamen literario de Orense. rivalizando con
disgustan a don Jos Pardo Bazn y la familia se traslada Concepcin Arenal. con el denso trabajo Estudio crtico
a Vichy. El mundo elegante. despreocupado. del famoso de las obras del P. Feijoo. y aparecen en la Revista Com-
balneario francs es una experiencia aprovechable para postelana los artculos polmicos " La ciencia amena". Al
su segunda novela Un viaje de novios. ao siguiente. colabora en La ciencia cristiana con dos
Despus del viaje turstico por Francia e Inglaterra vi- monografas: Las epopeyas cristianas: Dante y Mi/ton y
sita. en 1872. la Exposicin Universal de Viena y asiste Reflexiones cientficascontra el darwinismo. Despus de
emocionada a la presentacin de la pera El buque fan- una nueva muestra de su inspiracin potica. en La Au-

Benito V arela J come. " Introducc in " a La tribuna de Emi lia Pardo Bazn. Madrid. 1978.

97
A N T o L o X A

rora de Galicia, comienza la publicacin de su primera tculos; se desarrolla en forma estructurada en los libros
novela. Pascual Lpez, en la Revista de Espaa. La literatura francesa moderna (191 O) y El lirismo en la
La primera etapa realmente efectiva de la produccin poesa francesa.
pardobazaniana es la dcada 1880-1890. Adems de
publicar ocho de sus novelas, lanza los libros San Fran- Relacin con los escritores contemporneos
cisco de Asfs (1882). Folklore gallego, La leyenda de
Pastoriza. Mi romera (1888), De mi tierra (1888). La pe- Pardo Bazn vive en consta nte intercomunicacin
dagogfa v la literatura del Renacimiento (1889). Por con los escritores contemporneos espaoles. En los co-
Francia v por Alemania (1889). Pronuncia en el Ateneo mienzos de su vocacin literaria recibe la influen cia de
madrileo un ciclo de conferencias. recog idas en el sig- Francisco Giner de los Ros . El fundador de la Institucin
nificativo li bro La revolucin v la novela en Rusia ( 1887). Li bre de En seanza. no slo patrocin la edicin del libro
Y adems, colabora en las princ ipales publicaciones es- de poemas Jaime; estimula. tambin. la redacci n de su
paolas: La Ilustracin Gallega v Asturiana. La Ilustra- primera novela, proporciona rasgos para San Francisco
cin Ibrica. La Espaa Moderna, La poca ... de Ass. La propia escritora reconoce as su influencia:
"Don Francisco me ense aquel sentido de la tolerancia
y respeto a las ajenas opiniones. cuando son sinceras.
La cuestin palpitante que he conservado y conservar. tenindolo por prenda
Debemos destacar. dentro de la producc in crtica de inestimable y rara . no ya en Espaa, en que las discusio-
este tiempo, los artculos publicados en La poca, en nes suelen ser violentas y los juicios tajantes y secos. sin o
1882, con el ttulo " La cuestin palpitante", publicados en el mundo que se prec ia de muy civ ilizado; y me lo
en libro al ao sigu iente, con un prlogo de Clarfn. prueban las exigenc ias inverosm iles de los que se empe-
La cuestin palpitante es una exposic in de la doctri- an en trae rm e por fuerza a su manera de entender las
na de la escuela naturalista. un an li sis de la novelstica cosas".
de Zola. una crtica del determin ismo. A pesar de las r - Por los mismos aos comienza la correspondencia
plicas de Alarcn. Campoamor, Nez de A rce, Valera, con don Marcelino Menndez Pelayo. Es cierto que a los
Francisco A. de lcaza. padre Blanco Garca. Barcia Caba- elogios sobre San Francisco sigue la repulsa de Los
llero. Manuel Murgua, es un ejemplo de crtica rigurosa pazos de U/loa. pero la amistad cont ina durante aos.
sorprendente para aquella poca. No se trata de una obra En 1880 conoce personalmente a Jos Zorrilla. el poeta
radicalmente comprometida. Por un lado, descubre las preferido de su ado lescencia; lo escucha en el Coliseo
aportaciones pos itivas de la nueva tendenc ia; por otro. corus y consigue que ofrezca un recital en su casa.
censu ra sus excesos. sus desviaciones. Las simpatas de doa Emilia se amp lan. Siente de-
Para resaltar los fallos del proceso novelstico deci - vocin por Concepcin Arena l. 1ntima co n Castelar, C -
monnico, puntua liza la pug na entre los representantes novas del Castill o. Canalejas. La am istad con Caste lar se
de la narrativa romntica, que ell a denomina "venc id os", consol id a, sobre todo. a partir de la ve lada ded icada a
y la escuela real ista-naturalista. " los vencedores", repre- Rosala de Castro en el Circo de A rtesanos de La Co rua.
sentados por Stendhal. Balzac. Flaubert los hermanos Claro que aqu tamb in, el discurso de Pardo Bazn sus-
Goncourt, Daudet. que protagonizan el proceso esttico cita la enem istad de Manuel Murguia. marido de la auto-
del realismo al naturalismo. ra de Follas novas; esta opos icin se reflejar, ms tarde,
La literatura francesa es tema preferente en numero- en las duras censuras sobre el naturalismo y las influen-
sos trabajos de la escritora coruesa; sus autores estn cias de Zola.
presentes en los fascculos del Nuevo Teatro Crtico, en La constante actividad 1iterara proporciona a la escri-
Polmicas v estudios literarios (1892). en numerosos ar- tora amigos y enemigos . A veces. estas relaciones estn

98
A N T o L o X A

sometidas a cambio. Un buen ejemplo es el de Leo poldo al autor de los Episodios nacionales e\ testimonio de un
Alas. Primero es un decidido defensor de las ideas difun- amor desbordante; estn salpicadas de frmulas vulga-
didas por la autora: prologa La cuestin palpitante; elogia res. estereotipadas. de juramentos amorosos y connota-
algunas de sus novelas; pero hacia 1890 critica con cierta ciones chocantes que nada tienen que ver con el estilo
dureza su actividad. Juan Valera. en cambio. sigue una de la escritora.
trayecto ria contraria: impugna La cuestin palpitante.
censura a su autora por "haberse dejado seducir por la
moda extravagante y absurda del naturalismo a ultranza";
pero. en cambio. elogiar Los pazos de U/loa y terminan
ponindose de acuerdo; incluso. hacia finales de siglo.
son frecuentes las largas visitas de doa Emilia al Valera
ya ciego.
Hemos hecho ya referencia a las crticas de Campoa-
mo r. Alarcn. padre Blanco Garca. Hay que aadir los
malvolos juicios de fray Candil ; la postura divergente de
Palacio Valds; la amistad temporal con Blasco lbez
que se rompe con la rivalidad en el concurso de cuentos
convocado por El Liberal.
La slida amistad con Lzaro Galdeano. sostenida
durante aos y refl ejada en sus colaboraciones de La Es -
paa Moderna (1889 - 1902) . sirve de contacto con otros
escritores. como la relacin con Unamuno. desde la pu-
blicacin en esta revista de su ensayo "En torno al cast i-
cismo".
En su viaje a Catalua sostiene una entus iasta rela -
ci n con el novelista Narcs Oller. Y en Madrid. en su
saln y en otras tertulias. alterna con Linares Riva s. Pidal.
Echegaray. Ferrari. Azcrraga. Vidart. Manuel del Pala -
cio ... En 1892. ofrece una recepcin a los delegado'S co-
lombinos y sorprende gratamente a Rubn Dara. En los
ltimos aos se le acercan los escritores jvenes: Wen-
ceslao Fernndez Flrez. Gonzlez Ruano. Vicente Alei-
xa ndre ...
Merecen un comentario espec ial las relaciones con el
novelista Benito Prez Galds. Podemos espigar una
serie de datos sobre las mutuas influencias. acerca de las
entrev istas en Madrid. de la coincidenc ia en la quinta
sa ntande rina de San Quintn. de las excursiones al valle
de Carriedo y las cuevas de Altamira. Pero sus relaciones
tie nen un sentido singular: un amor pasional. expresado
a travs de la correspondencia exhumada por Carmen
Bravo Villasante . Son las cartas amo rosas de doa Em ilia

99
A N T o L o X A

A MULLER: UNHA PROBLEMTICA ESPECIFICA cantos. centrndose preferentemente na muller de clase


media e alta. propoendo como alternativa a configura-
Sen nin gunha dbida. no marco da rxida xerarqu iza-
cin dunha muller enteiramente nova. libre de obsoletas
cin de funcins que caracte ri za sociedade da Resta u-
ataduras sociais e capaz de decid ir por si mesma acerca
racin. a muller leva con moito a peor parte. con relativa
do seu destino. Alternativa que apunta premonitoriamen-
independencia da sa pertenza ou non s clases explota-
te cara que ser a muller do sculo XX ou. faJando mis
das.
propiamente. certo tipo de muller de ben entrado o scu-
A mu ll er de clase ob reira vese obligada a afrontar. lo XX. pero que na poca na que formulada non pode
amais da dura xornada laboral no talle r ou na fbrica . en por menos de parecerlle disparatada lite "ben pensan-
condicins non mis benignas cs do home. as tarefas te" instituid oras das pautas sociais de entn. mesmo
propias da casa. engad ndolle s inxentes enerxas gasta- tempo que autenticamente revolucionaria a calquera ob-
das no seu pasto profesional un dispendio nada desde- servador desapai xoado da realidade daquel tempo.
able de forza de traballo non remunerado. A situacin.
como lxico. moito mis favorab le ca ndo se trata de As primeiras matinacins de dona Emilia sobre o tema
seoritas e damas de clase media. e sobre todo de clase remntanse. no que se refire mundo da narrativa. a La
alta; pero neste caso a exencin do exercicio de traballos Tribuna. obra na que a nasa escritora se solidariza inte-
pesados e os aspectos m is ou menos "regalados" da sa gramente. como tivemos ocasin de ver. cos anceios li-
vida coti vense contrapesados pa la condena mis beradores de Amparo -como muller. entndese. que
cruel das este rilidades . Imposibilitadas de cursar carreira non como militante obreiro/poltica-. coa sa resolu-
e de exercer unha profesin. as mulleres da boa socieda- cin e. por suposto. coa sa cada en desgracia ser se-
de deberanse conformar a consum i- lo me ll ar das sas ducida e abandonada por un home. Sen embargo, o fe-
vidas pechadas no fogar. dedicadas s tarefas domsti- minismo de Pardo Bazn. anda cando aberto e franco.
cas consideradas "non infamantes" (coser. bordar. f iar, mstrase. con todo. embr ionario nesta novela. A condesa
etc.) e coidado dos filias . sen se permitiren mis pracer apunta nela un conxunto de interesantes intui c ins. de
c paseo dominica l. a asistencia a oficios relixiosos. a atraentes suxerencias anda non encadradas nunha for -
participacin nalgn que outro baile de soc iedade ou ter- mulacin te rica acabada. Esta formulacin chegar uns
tulia vespertina acompaada de t e pastas e. se anda anos mis tarde. no dptico t itulado Adn y Eva (que in -
estn en idade de merecer. o "fl irteo" a distancia (desde o cle. como se sabe. Doa Milagros e Memorias de un
palco do teatro ou a galera da casa. vixiadas sempre polo soltern). un ha vez que o terreo se despexou e que o lec -
olio espreitador das nais) co galn ou prncipe azul dos tor foi in ducido convenientemente por medio das formu -
seus soos. Ir mis al destes hbitos rotinarios xa peri- lacins introducidas en novelas como El Cisne de Vi/a-
goso; supn. s ollas do moralismo da poca. asomarse marta. Insolacin. Unha cristiana e La prueba. ande o
pendente que conduce perda da virtude. deshonra. a carcter absurdo e !imitador da educacin e das pautas
mis grande desgracia que poida abater a unha muller vixentes para a muller. encarnado nos respectivos perso-
nun mundo ande o recato. a obedienc ia e -como non- naxes femininos de N ieves de la Comba, Ass Taboada e
a resignacin constiten. vez. o maior dos tesauros e o as seoritas de Barrientos. se manifesta en toda a sa tr-
abrigado pasaporte respetabil idade. xica magnitude.
Dando renda salta sa profunda conv iccin sobre a No mentado dptico. Pardo Bazn establece un
necesidade de emancipacin da mu ll er (en rigor. a ver- agudo e marcado contraste entre o que o protot ipo ha-
tente mis progresi sta -por non dici-la nica- do pen- bitual de muller conforme s dictados da trad icin e s
samento e personalidade da escritora). Pardo Bazn trata bos costumes da sa poca. preados de contradiccin e
a problemtica feminina en varias das sas novelas e prexucios. e o novo proxecto propugnado por ela de

Carlos F. Velasco Souto. A sociedade galega da restauracin na obra literaria de Pardo Bazn (1875-
1900), Pontevedra. 1987

100
A N T o L o X A

muller libre. instruida. dona do seu destino; sen esque- tora. dona Emilia apaouse maxistralmente para levar 6
cerse de suliar. co fin de dar maior forza s sas formu- mundo de ficcin as ideas e proxectos que en relacin
lacins. e retomando nisto o fo da actitude adoptada en problemtica da muller formulou ela mesma e defendeu
obras anteriores. a enorme carga de hipocresa inherente previamente. tanto nos seus ensaios sobre o tema como a
modelo tradicional -seguido mis ou menos con rigor travs das sas intervencins en congresos pedagxicos
polo comn das seoras e seoritas consideradas "de- e feministas. A arriscada tentativa non se puido saldar-
centes"- e a enorme barreira que supn para un libre e e valla insistir niso- con maior xito. Mxime hora de
arriquecedor desenvolvemento das potencialidades da encarna-las citadas ideas e proxectos nun personaxe
muller. O novo ideal para seguir aparece simbolizado na que. pala sa ca racterizacin. tanto recorda propia
figura de Felta Neita. que se presenta como "mujer del condesa ...
futuro" e, mesmo tempo, moi oportunamente como a
nica persoa da familia con lucidez abonda para ofrecer
unha solucin honrosa angustiosa situacin creada .
Como era de esperar. os postulados liberadores da rapaza
chocan coa teimuda resistencia tanto do seu pai coma do
conxunto da boa sociedade marinedina. Pero a sa per-
severancia e claridade de ideas dan vencido. finalmente.
tdolos obstculos. non sen antes facer unhas pequenas
concesins tradicin ben pensante. perfectamente
comprensibles no seu contexto e que en absoluto botan
por terra as conquistas logradas.
( ... )
Polo demais. pode dicirse que a escritora d coa solu-
cin global aplicada trama narrativa que nos ocupa os
fins propostos: expoer ou. de preferirse. argumenta-la
viabilidade e validez das sas formulacins feministas.
Creo que a sociedade se segue manifestando hostil sin -
gradura emprendida por Feta. Pero a sa actitude de
conxunto deixa entreve-la posibilidade dunha evolucin
aperturista no seu pensamento. Certo tamn que a alter-
nativa proposta por dona Emilia non estensible a tda-
las mu lleres: sobre a muller obre ira pesan. entre outras. as
ataduras da sa extrema penuria econmica. obstculo
insalvable no camio cara a sa emancipacin. Pero si
substancialmente vlida para a muller de clase acomoda-
da. que a fin de cantas a que realmente 1/e importa a
Pardo Bazn (neste senso. a eleccin dunha xove de ex-
traccin fidalga -anda que rebaixada clase media
palas vicisitudes mencionadas- como protagonista do
relato non se debe. loxicamente. sorte. anda que nisto
infla o feto de ser aquela a clase que mellar coece a
autora). Empregando a fondo o seu gran talento de escri-

101
A N T o L o X A

A ESCR ITORA -Qu sucede? Qu significa este escndalo? -


pregunt a Ampa ro. a quien hall ms prxima-. Qu
modo es ste de entrar en los talle res?
A la madrugada siguiente. los alrededores de la f- - Es que no entramos hoy -respond i La Tribuna.
brica, la ca lle del Sol. la calzada que conduce al mar se Y cien voces conf irm aron la frase.
fueron llenando de mujeres que. ms silenc iosas de lo -No se entra. no se entra.
que sue len mostrarse las hembras reunidas. ten an vue l- -No entran ustedes? Pues qu pasa?
to el rostro hacia la puerta de entrada del patio principal. -Que se hacen con nosotras iniquids. y no aguan-
Cuando sta se abri, por unnime impulso se precipita- tamos.
ron dentro. e invadieron el zagun en tropel . sin hacer -No. no aguantamos. -Mueran las iniquids! Viva
caso de los esfuerzos del portero para conservar el la libertl Justicia seca! -clama ron desde todas partes.
orden; pero en vez de sub ir a los talleres. se estac iona- Y dos o tres maestras. cog idas en el remolino . alzaban las
ron allf. apretadas. amenazadoras. cerrando el paso a las manos desesperadamente. haciendo seas al inspector.
que. ll egando tarde. o ajenas a la conju rac in. intenta - - Pero qu piden ustedes?
ban atravesar ms all de la portera. Sordos rumores. -No oyes. hijo? Jos-ti -c ia -berre una desvena-
voces ahogadas. imprecaciones que presto hallaban dora al odo mismo del empleado.
eco. corran por el concu rso. el cual se iba animando. y
- Que nos paguen. que nos paguen y que nos pa-
comun icndole ardimiento y fi rm eza. En la primera f il a.
guen -exc lam. enrgicamente. Amparo. mientras el
al extremo del zagun, estaba Amparo. pl ida y con los
rumor de la muchedumbre se haca tempestuoso.
ojos ence ndidos. la voz ya algo tomada de perorar. y,
sin embargo. llena de ene rga. in citando y conten iendo -Vuelvan ustedes. por de pronto. al orden y a la
a la vez la humana marea. compostura. que ...
-No nos da la gana.
- Calma -deca les con hondo acento-. calma y
serenidad ... Tiempo habr para todo: agua rdad. - Qu e ba il e el cancn!
- Muera!
Pero algunos gritos, los empellones y dos o tres dis-
putas que se promovieron entre el gento, iban empu- Y otra vez, la sinfona de pitos rasg el aire.
jando. mal de su grado. a La Tribuna hacia la vetusta es- -No pedimos nada que no sea nuestro -exp li c
ca lera del taller. cuando en ste se sintieron pasos que Amparo. con gran sos iego-. Es imposible que por ms
estremecan el piso, y un inspector de labores. con la f i- tiempo la fbrica se est as, sin co brar un cuarto ... Nues -
sonoma inquieta del que olfatea graves t rastornos. apa- t ro dinero. y abu r.
reci en el descanso . Empezaba a preguntar. ms bien -Voy a consu ltar con mis superiores -respond i el
con el ademn que con la boca: " Qu es esto?", a tiem- inspector. retirndose entre voc iferaciones y ri sotadas.
po que Amparo. sacando del bo lsillo un pito de barro. Apenas lo v ieron desapa recer. se calm la eferves-
arrimlo a los labios y arranc de l agudo silbido. Diez cenc ia un tanto. "Va a consultar". se decan las unas a las
o doce silbidos ms partieron de diferentes puntos. co- otras ... "Nos pagarn?" .
rearon aquella romanza de pito. y el inspector se detuvo. -S i nos pagan - declar La Tribuna. belicosa y re-
sin atreve rse a bajar los esca lones que faltaban. Dos o suelta como nunca-. es que nos t ienen m iedo.
tres viejas desvenadoras se ade lantaron hacia l. profi- Adelante! Lo que es hoy, la hacemos. y buena.
riendo ch illidos temerosos y tocndolo cas i. y se oy un - Debimos cogerlo y rustrirlo en aceite -gru la
sordo "muera!". Sin emba rgo, el func ionario se rehizo. voz oscu ra de la vieja-. Freti rl o como si fue ra un pan-
y cru zndose de brazos se adelant algo mudada la cho .... que vea lo que es la necesid y los trabajitos que
color, pero resuelto. uno pasa !

La Tribuna. 1882.

102
A N T o L o X A

-Orden y unin. compaeras ... -repeta Amparo. Atendiendo a la nia. Nucha se reanimaba. Cu idbala
con los brazos extendidos. con febril actividad. Todo se lo quera hacer ella. sin
Transcurridos diez minutos volvi el inspector. acom- ceder al ama ms que la parte material de la cra. El ama.
paado de un viejecillo enjuto y seco como un pedazo de deca ella. era un tonel lleno de leche. que estaba all para
yesca. que era el mismo contador en persona. El jefe no api icarle la espita cuando fuese necesario y soltar el cho-
juzgaba oportuno por entonces comprometer su dign i- rro: ni ms ni menos. La comparacin del tonel es exact-
dad presentndose ante las amotinadas. y por med ida de sima: el ama tena hechura. color e inteligencia de tonel.
precaucin haba reunido en la oficina a los empleados y Posea tamb in. como los toneles. un vientre magno.
consultaba con ellos. conviniendo en que la sublevacin Daba gozo de verla come r. mejor dicho. engullir. en la
no era tan temible en la Granera como lo sera en otras f- cocina . Sabel se entretena en llenarle el plato o la taza a
bricas de Espaa. atendido el pacf ico carcter del pas. reverter. en ponerle delante medio pan. cebndo la igual
No quisiera l estar ahora en Sevilla . que a los pavos. Con semejante mostrenco. Sabel se la
-Qu recado nos traen? -gritaron al inspector las echaba de princesa. modelo de delicados gustos y selec-
sublevadas. tas aficiones. Como todo es relativo en el mundo. para la
- Oganme ustedes. gente de escalera abajo de la casa solariega el ama repre-
sentaba un salvaje muy gracioso y ridculo. y se rean
-Cuartos. cuartos. y no tanta parolerla.
tanto ms con sus patochadas cuanto ms fcilmente
-Tengo chiquillos que aguardan que les compre podan incurrir ellos en otras mayores. Realmente, era el
mollete ... , oyste?, y no puedo perder el t iempo. ama objeto curioso no slo para los payos, sino por dis-
-Se pagar ... , hoy mismo .... un mes de los que se tintas razones. para un etngrafo investigador. Mximo
adeudan. Juncal refiri a Julin pormenores interesantes. En el
Hondo murmullo atraves por la multitud, llegando a valle donde se asienta la parroquia de que el ama proce-
las ltimas filas el "Pagan. s o no? Pagan ... Un mes .. .! da -valle situado en los ltimos confines de Galicia. lin-
Un mes ... ! Para poca sal ... , no consentir ... ; todo dando con Portugal-, las mujeres se distinguen por sus
junto!". Amparo tom la palabra. condiciones fs icas y su modo de vivir: son una especie
- Como usted conoce, ciudadano inspector ... , un de amazonas. restos de las guerras galaicas. de que ha-
mes no es lo que se nos debe, y lo que nos corresponde. y blan los gegrafos latinos; que si hoy no pueden hacer la
a lo que tenemos derechos inalienables e individuales ... guerra sino a sus maridos. destripan terrones con la
Estamos resueltas. pero resueltas de verdad, a conseguir misma furia que antes combatan; andan medio en cue-
que nos abonen nuestro jornal; ganado honrosamente ros. luciendo sus fornidas y recias carnazas; aran, cavan,
con el sudor de nuestras frentes, y del que slo la injusti- siegan. cargan carros de rama y esquilmo. soportan en
cia y la opresin ms impa se nos puede incautar ... sus hombros de caritide enormes pesos y viven . ya que
-Todo eso es muy cierto, pero qu quieren ustedes no sin obra. por lo menos sin auxilio de varn, pues los
que hagamos? Si la Direccin nos hubiese remit ido fon- del valle suelen emigrar a Lisboa, en busca de colocacio -
dos. ya estaran satisfechos los dos meses .. . Por de pron- nes. desde los catorce aos. volviendo slo al pas un par
to. se les ofrece a ustedes uno. y se les ruega que despe- de meses. para casarse y propagar la raza. y huyendo
jen el local en buen orden y sin ocasionar disturbios ... De apenas cumplido su oficio de machos de colmena. A
lo contrario, la guard ia va a proceder al despejo .. veces. en Portugal. reciben nuevas de infidel idades con-
-La guard ia! Que nos la echen! Que venga! Ac yugales. y, pasando la frontera. una noche acuchillan a
la guardia! los amantes dormidos; ste fue el crimen del Tuerto. pro-
tegido por Barbacana. cuya historia haba contado tam-
bin Juncal. No obstante. las hembras de Castrodorna
suelen ser tan honestas como se lvticas.

Los Pazos de U /loa, 1886.

103
A N T o L o X A

El ama no desmenta su raza . por la anchura desme- La montaesa obedeci sin replicar. Desde tiempo
surada de las caderas y rechonchez de los rudos miem- inmemorial. desde que ella andaba an a gatas. Perucho
bros. Cost un triunfo a Nucha vestirla racionalmente. y diriga el paseo. la zarandeaba a su gusto. la llevaba aqu
hacerle trocar la corta saya de bayeta verde. que no le cu- y acull. era el encargado de saber dnde se encontra-
bra la desnuda pantorrilla. por otra ms cumplida y de- ban nidos. frutos. sitios bonitos. hacia que lado conve-
corosa. consintindole nicamente el justillo. prenda cl- na dirigir el merodeo. Rara vez intent sublevarse Ma-
sica de ama de cra. que deja rebosar las repletas ubres. y nuela y apropiarse la direccin del grupo. y las contadas
los caractersticos pendientes de enorme argolla. el tor- tentativas de independencia no produjeron ms re su lta -
ques romano. conservado desde tiempo inmemo ri al en el do que demostrar la indiscutible superioridad y maestrfa
valle. Fue una lid obligarla a usar zapatos a diario. porque de su amigo. En el invierno. mientras Perucho se secaba
todas sus congneres los reservan para las fiestas repica- en Orense. Manuela. instantneamente y como por arte
das; fue una penitencia ensearle el nombre y uso de maravilloso. aprenda a manejarse solita y se encontraba
cada objeto. an de los ms sencillos y corrientes; fue de improviso profesora en topografa. conocedora de
pensar en lo excusado convencerla de que la nia que todos los caminos. rincones y andurriales del valle; pero
criaba era un ser delicado y frgil. que no se poda traer esto duraba hasta el regreso de Perucho: volva l. y la
mal envue lto en retales de bayeta grana. dentro de una montaesa olvidaba su ciencia y volva a descansar en
banasta mullida de helechos. y dejarse a la sombra de un su compaero. pasiva y gozosa.
roble . a merced del viento. del sol y de la lluvia. como los Seguan caminando. apartndose gran trecho ya de
recin nacidos del valle de Castrodorna; y Mximo Jun- los Pazos y descendiendo la corriente del ro Avieiro por
cal. que. aunque gran apologista de los artificios higini - ~ered i tas incultas. aqu encontrando un pinar. all un
cos. lo era tambin de las milagrosas virtu des de la Natu- grupo de ca rrascas verdinegras. ms adelante un roble
ral eza. hallaba alguna dificultad en conciliar ambos ufano de su robustez y de su hercleo tronco. y siempre
extremos. y sala del paso apelando a su lectura ms re - matorrales de madroo y retama. por entre los cual es no
ciente. El origen de las especies. por Darwin . y aplicando el pie del hombre. sino la naturaleza misma. habla abier-
ciertas leyes de adaptacin al medio. herencia. etc .. que to senderos anlogos a tortuosas calles de parque in-
le permitan afirmar que el mtodo del ama. si no hada gls. La luz del sol. que ya tocaba al cnit. lo enrubiaba
reventar como un triquitraque a la criatura. la fortalecera todo; encenda con tonos ureos la grama seca; daba
admirablemente. color de gata a las simientes de la retama; haca trans -
parentes. como farolillos de papel de seda carmesl. las
flores del brezo; converta en follaje de raso recortado
los brotes tiernos de las carrascas; calentaba con matices
de venturina la s hojas del pino; prestaba a la bellota
verde el pulimento del jade; y en las alas vibrtiles de las
mariposas monteses -esas mariposas tan distintas de
las que se ven en terreno cultivado. esas mariposas que
tienen colores de madera y hoja seca-. y en los carapa-
chos de los escarabajos. y en la negra coraza y cuernos
de las vacas /auras. encenda tintas vivas. reflejos metli-
cos. esmaltes de oro. brillo negro de tallado azabache.
La intensidad del calor arrancaba a los pinos todos sus
olores de resina. a las plantas sus balsmicas exhalacio-
nes; y entre el sol que le requemaba la sangre. y el vaho
que se elevaba de la ebu lli cin de la tie rra. y la leche que

La Madre Naturaleza. 1 887. .

104
A N T o L o X A

le aletargaba el cerebro. Manuela senta como un co- que los refleja baando sus ra ces. el caprichoso remanso
mienzo de embriaguez. el estado inicial de la borrachera en que el agua muere ms mansa . ms sesga . con cl ari -
alcohlica . que. pareciendo excitacin . no es en realidad dades misteriosas de cristal de ro ca ahumado; la frie ira. la
sino sopor; el estado en que las manos resbalan sobre el gran cueva a la sombra del enorme peasco . en qu e la
objet o que quieren asir. en que los movimientos del cuer- sabrosa trucha busca la capa de agua densa y no escan -
po no obedecen a la voluntad. en que nos sentamos sin decida por el sol; el caaveral que nace dentro de la
pesar sobre la silla y nos levantamos y andamos sin estri- misma corriente. el molino. la presa . toda la graciosa or-
bar en el suelo . porque el sentimiento de la gravedad se namentacin fluv ial de un ro de cauce hondo. de pas
ha amortiguado mucho. y nuestras percepciones son hmedo. que recuerda las ideas gentlicas. las urnas. las
vagas y turbias. y parece que ha desaparecido la resisten - nyades. concepcin clsica y encantadora del ro como
cia de los medios. la densidad de la materia. la dureza de divinidad.
las esquinas y ngulos. y que los objetos en derredor se
han vuelto fluidos. y nuestro cuerpo tambin . y ms que
nada nuestro pensamiento .
No es desagradable el estado. al contrario. y la pltora
de vida que produce se revelaba en el rostro de Manuela:
sus ojos brillaban y su boca sonrea sin interrupcin . La
nia no preguntaba ya cosa alguna a su compaero : an-
daba. andaba tan ligera como se anda en sueos . sin
sombra de cansancio. aunque apoyndose en Perucho y
arrimndose a su cuerpo con instintiva ternura. All en la
pequea ladera del monte divis la espadaa del campa-
nario de Naya. que conoca. y le ocurri pensar en el
cura. qu e podrfa darles un buen almuerzo de huevos y
fruta a la sombra de la fresca parra que entolda la rectoral ;
mas sin duda no era ste el propsito de Perucho. pues
tom otra direccin. volviendo la espalda al campanario
y hundindose en una trocha que serpeaba entre pinos . y
a cuyos lados se alzaban peascos enormes. calvos y
blancos por la cima . jaspeados de liquen y musgo por la
base. Manuela se detuvo un momento. respir; sus po -
tencias se despejaron un poco al benfico influjo de la
tempe ratura menos ardorosa ; mir en derredor. para
saber donde estaba. El Av ieiro corrfa all abajo. rumoroso
y profundo. no muy distante.
Por aquella parte se ensanchaba la hoz. hacase muy
suave. casi insensible. el declive de las montaas. y el ro.
en vez de rodar encajonado. sujeto. con torsin colrica
de serpiente cautiva. se extenda cada vez ms ancho.
bello y sosegado. ostentando la hermosura y gala sobe-
rana de los ros ga ll egos: la ma rgen f lorida . el pradillo ro -
deado de jun cos. salces y olmos . la placa de agua serena

105
A N T o L o X A

El metro. en los Cantares. est manejado con soltura y La mujer galaico-asturiana es de tierno corazn ; la
vigor; y tanto en esto como en lo que se refiere al elemen- poltica no le quita el sueo. ni le importa nada que se
to lxico, podrn las innovaciones de Follas novas revelar modifique el cdigo fundamental. ni que nos manden
ms ciencia. pero no mayor tino. -As vino a confirmar- don Carlos o Alfonso XIII. Apasionada de sus hijos, no
se . cuando menos se pensaba. la aseveracin inmemorial los inmolara en aras de ninguna idea social ; y en cuanto
de los historiadores y gegrafos romanos respecto al pas a insensibilidad amorosa. baste decir. como nico dato,
galaico. donde, segn ellos. las hembras se llevan la que es raro que una aldeana vaya al altar sin haber dado
palma en improvisar. cantar y taer. al mundo prole . Conviene tambin advertir que. realizan -
Observan los aficionados a recoger tradiciones. co- do el programa de Juan Jacobo Rousseau. las aldeanas
plas y cuentos populares. que los hombres. por inteligen- de este grupo son libres en sus costumbres mientras no
tes y cultos que sean , no son aptos para trasmitrselos. llega la hora de casarse. pero despus guardan fidelidad a
mientras las mujeres se los comunican con singular exac- sus maridos.
titud . Y es que el alma de la mujer. acaso por su contacto En gran porcin del territorio espaol. la mujer ayuda
con la niez. est ms cerca del alma ingenua del pueblo; al hombre en las faenas del campo, porque la igualdad de
que es ms capaz de comprenderle. de entrar en su orden los sexos. negada en el derecho escrito y en las esferas
de ideas. de interesarse por las pequeeces que le preo- donde se vive sin trabajar. es un hecho ante la miseria del
cupan . Ese es el principal encanto de Rosala: haber ex - labrador. del jornalero o del colono. En mi pas. Galicia.
presado como poeta lo que entendi como mujer: y no se ve a la mujer. encinta o criando. cavar la tierra . segar el
creais que es cosa tan fcil. despus de penetrar en el ce- maz y el trigo. pisar el tojo. cortar la hierba para los bue -
rebro de la moza que va a la foliada o lleva la vaca al yes. Tan duras labores no levantan protesta alguna entre
pasto. interpretar su pensamiento en forma potica, que los profundos tericos de la escuela de monsieur Prud-
no parezca al lector artificiosa y falsa . Cuando Rosala homme, que. apenas se indica el menor conato de ensan -
habla por cuenta propia. como sucede en la mayor parte char las atribuciones de la mujer en otras esferas. excla-
de los poemitas de Follas novas. pidiendo al dialecto so- man llenos de consternacin y santo celo "que la mujer
lamente la envoltura de su sentir. es sin duda un poeta no debe salir del hogar. pues su nica misin es cumplir
digno de estima. pero que repite quejas muy prodigadas los deberes de madre y esposa". El pobre hogar de la m -
en la enfermiza poesa lrica de medio siglo ac; cuando sera aldeana. escaso de pan y fuego, abierto a la intem -
nos cautiva es al objetivar su inspiracin. al impregnarse perie y al agua y al fro. casi siempre est solo . A su duea
del sentimiento del pueblo . al reproducirlo con sin igual la emancip una emancipadora eterna. sorda e inclemen -
donaire, al aceptar el carcter verdadero de este renaci- te: la necesidad.
miento regionalista. donde forzosamente ha de dominar
el elemento idlico y rstico. por virtud de la lengua que,
desde tanto tiempo hace. slo vive entre silvanos y ninfas
agrarias.

De mi tierra. 1 888. "La mu jer espao la". La Espa/ia M oderna. no XV II . 1889.

106
A N T o L o X A

Ayer me han dicho que Zola est a punto de enloque- con doble inters y con doble fruto. Parece delicado de
cer por miedo a la muerte. Qu tonto es ese h-ombre de salud: le cuidar yo que soy robusta; me lo agradecer:
genio! Miedo a la muerte! Si hubiera vivido en una se- me cobrar mucho afecto. y ya siempre seremos amigos.
mana lo que yo .... y lo que t. no le tendra miedo alguno. Nos creern marido y mujer. y como no seremos nada.
Nada eleva el espritu como el amor: estoy convencida de nos reiremos ... En fin. as. un puado de tonteras.
que de l nacen no slo las bellas acciones. como opina
Dante. sino el fuego artstico. Respecto a m i emancipacin. yo creo que te habl de
Hemos realizado un sueo. miquio adorado: un eso; no s si despacio. pero de que habl estoy segura.
sueo bonito. un sueo fantstico que a los 30 aos yo Qu hubieras podido t hacer en ello. vida ma? Nada.
no crea posible. Le hemos hecho la mamola al mundo Aprobar mi opinin. y se acab. Si no fuese el maquiave-
necio. que prohibe estas cosas; a Moiss que las prohibe lismo y las precauciones. acaso podras asociar la admi -
tambin. con igual xito; a la realidad. que nos encadena; nistracin de mis libros a la de los tuyos. pues yo soy lite-
a la vida que huye; a los angelitos del cielo. que se creen ralmente incapaz de administrarme. y siempre tendr que
los nicos felices. porque estn en el Empreo con cara estar merced de los editores; pero esta unin resultara
de bobos tocando el violn ... Felices. nosotros. muy sospechosa. y por consiguiente. a no ser un prlogo
como el del " Sabor de la Tierruca" . no veo que gnero de
Nada que me diga Vd. de gallegos me sorprende. En apoyo podra encontrar en ti: en suma he de ser yo misma
ese desgraciado pas. incapaces los hombres de equipa- quien me emancipe. y malo ser que con un poco de
rarse a las mujeres. se dedican a difamarlas. constancia no logre ganar lo suficiente para vivir. con el
decoro a que estoy habituada. el tiempo que no est con
mis padres.
Se me olvidaba que no te he dicho que recib el lunes
la escrita el sbado. Me hacen rer tus observaciones ros-
quiformes. Estos das debo de haber ganado lo menos
una banasta de roscas. porque hice un trabajo para la
Fortnightly Review sobre "Las mujeres espaolas". y se
me lo admiten. lo pagarn bien. Adems ah se me abre
otro mercado. si el trabajo gusta. Yo estoy contenta de l:
pero es un poquito fuerte; armarla un alboroto en Espaa
tal vez si se publicase en Espaol.

T habrs soado mucho con el esquinazo europeo:


ms que yo. es imposible. Antes de que me conocieses,
cuando no nos una si no ensoadora amistad. ya me fi-
guraba yo (con pureza absoluta. que ah est lo ms sa-
broso de la figuracin) las del icias de un paseto ensem-
ble por Alemania. Los que habamos dado a travs de
Madrid me tenan engolos inada. y pensaba yo para m:
"Que bon ito ser emigrar con este individuo. Me tratar
como a una herman. o mejor dicho como a un amigo de
confianza entera. Le oir hablar a todas horas. Aprender
de l cosas de novela. de esttica y de arte. Veremos todo

Cartas a Benito Prez Galds (1889-7 890).

107
A N T o L o X A

No puede. en rigor. la educacin actual de la mujer chos? La mujer necesita no olvidar nunca las pa la bras
llamarse tal educacin. sino doma. pues se propone por
fin la obed iencia. la pasividad y la sumisin. Cunto
veremos informando la educacin de la mujer el gene-
roso principio de Kant. que no se debe educar segn el
estado actual de la espec ie humana. sino segn un es-
tado mejor. posible ya en el porvenir. es decir. segn la
idea de la humanidad y de su total destino? A la mujer
..
de Legouv : "Nadie ve ni educa en la muchacha ms
que a la esposa futura. Su desarrollo personal es un
medio. nunca un fin. No existe la mujer para si misma?
( .. .)"

si que es aplicab le lo que dice Kant del hombre: que se


le educa para el mundo actual. con todas sus corrup -
ciones y atrasos. Es la educacin de la mujer preventiva
y represiva hasta la ignominia ; parte del supu esto del
mal. nace de la sospecha. ntrese en los celos. inspira -
se en la desconfianza. y tiende a impedir o a creer
buena y cndidamente que impide las transgresiones
de la moral sexual por el mismo procedimiento mecni -
co de los grillos puestos al delincuente para que no
pueda daar. La educacin positiva. de instrucci n y
direccin. verdadera guia de la vida humana . est ve-
dada a la mujer. En el primer perodo educativo. ensea
Kant. s lo rig e la obediencia pasiva; este perodo co-
rresponde a la tierna infancia. a la niez. En el segun-
do. el alumno hace uso de su reflexin y de su libertad.
Quin no ve que la mujer no ha salido del primer pe-
riodo? Como a nia la educan. y nia se queda.
Condena Kant severamente la idea funesta de per-
suadir a los hijos de los ricos y poderosos de que
nunca habrn de pensar en procurarse el sustento. y
que toda la vida suceder como en casa de sus padres.
donde les dan de comer y beber y vestir y calzar y sa-
tisfacen sus antojos. sin ms que abrir la boca y an
antes de qu e la abran . Con esta idea -aade el Arist -
teles moderno- los hombres sern toda su vida chi -
quillos o indios bravos. Pues en esta idea se funda el
porvenir de la mujer en nuestras sociedades. como que
se la veda casi toda profesin u ocupacin productiva.
y se la imbuye de que su sostenimiento corre a cargo
del varn. Cundo se la dar esa educacin que Kant
llama prctica. la educacin de la personalidad. de un
ser libre. capaz de bastarse a si mismo. llenar su puesto
en sociedad . y al propio tiempo tener para si mismo un
valor que emana de la ntima conc iencia de sus dere-

"La educacin del hombre y la de la mujer. Memoria leda en el Congreso Pedagg ico de 1892".

108
A N T o L o X A

UNA MUJER DETENIDA POR FUMAR


Leo en un diario que una mujer ha sido detenida por
el grave delito de fumar "desvergonzadamente" donde
estaban fumando tambin. por lo visto con muchsima
vergenza y dignidad. varios hombres. Y aade el diario
que la mujer. al ser objeto de medida tan rigurosa. pro-
rrumpi en denuestos e invectivas. Sin duda. la muy
torpe no comprenda bien por que en ella constitua deli-
tolo que en los varones no.
Deba. sin embargo. darse cuenta esa fmina atrevida
de que el acto de chupar una hierba liada sobre si misma
o en un papel vara muchsimo de significacin si lo reali-
zan los labios de un individuo del sexo fuerte o los de
otro perteneciente a la ms bella mitad del gnero huma-
no. Un hombre que fuma ejercita uno de los imprescindi-
bies e inalienables derechos que le corresponden. y en
cambio una mujer que fuma siempre perturba un poco la
buena organizacin social. Sabe Dios que consecuencias
pudiera tener hecho tan sencillo. es decir. sencillo. segn
apariencias engaosas.
Yo confieso que. por m. en lo que personalmente me
afecta. aunque nunca los espaoles. que tantas cosas
descubrieron. hubiesen descubierto la nicotiana tabacum
de Linneo. me sera completamente igual. No me da por
fumar. y tampoco me causarla lo que se dice pena el que
No no hubiese inventado sacar zumo de los racimos de
la vid. para quedar bajo el estigma de ser el primer curda
que registran los anales del mundo (aunque Baca pueda
disputarle la palma). Pero si desde el punto de v ista de m i
propio regodeo la cosa no me preocupa. en el ms desin-
teresado y noble del altruismo no puedo menos de con -
sagrarle estas lneas de crnica. A ttulo de qu. vamos a
ver. una hembra audaz se permite lo que slo pertenece a
su seor. dueo y cabeza. el hombre? Y en pblico. para
ms? Porque. al cabo. si el desmn se cometiese en el
secreto y recogim iento del propio domicilio. y en las ha-
bitaciones ms ocultas y privadas! Pero delante de
gente .... es cosa que merece seversimo castigo, y espe-
cial penal idad en el Cdigo. Y no dudemos que la tendr.
Con esta clase de del itos suelen ser inflexibles nuestras
celosas autoridades.

La Ilustracin Artstica. n"1.547. 1911.

109
11 o
M ISOX IN IA E NATUR ALISMO, UNHA LECTURA D E PROUST

1. COMPLICIDADE ENTRE ilusin naturalista se refuxie na idea subordinacin da mul/er e moitas


MISOXINIA E "NATURALISMO" de muller. especialmente cando a outras-fai aparecer esta parella
mentalidade moderna desconfa como un todo e conleva que un
O protagonista de "A la das ideas de Deus e de natureza ataque contra unha das partes s
recherche du temps perdu" longo parece case lxico se non se ser eficaz se logra desmantelar a
da sua aprendizaxe descobre que esquence que a dominacin da unidade en conxunto.
acostuman a quedar velados tralas muller apuntalada por un ha A soa complementariedade
nosas crenzas os desexos que as andamiaxe simblica na que sta entre misoxinia e naturalismo (qu
enxendran; que adoitamos aparece relegada no mbito da irona que outras parellas se
decatarnos do desexo fonte dunha natureza. Nembargantes. anda que resintan por causa dunha parella
crenza s cando aquel remata. as pontes semnticas. froito desta tan ben acoplada!). tal vez.
mantndose oculto o seu adamiaxe. tendidas entre as ideas explique que pensadores coa
vencellamento coas crenzas de muller e natureza explicaran con intencin de trastocar toda a orde
naqueles desexos que desaparecen facilidade que a ilusin naturalista cultural. de evidenciar o carcter
con ns1. Cles son estes desexos tome rostro de muller. cabe convencional de moitas das
e qu crenzas xeneran? Un ha sospeitar que esta non sexa a nica crenzas que tomamos como fetos
posibilidade de identificacin causa de que as acorra. Certas naturais ou coa intencin de
ofrecnola Rosset. para quen o conceptualizacins da muller opoerse a todo tipo de opresin.
"desexo de naturaleza" -sen tempo que permiten a sa deixen intactas as crenzas na
dbida- atpase entre os mis dominacin parecen estar inferioridade natural da muller. e. a
arraigados e duradeiros do home. satisfacendo un "desexo de que. segundo Victoria Sau (3).
Dinos este autor no libro "La natureza": qu mellar garante da sera a forma prototpica de
Anti - Naturaleza"2 que o desexo natureza humana. da capacidade dominacin.
interesado na idea de natureza de "actuar". de crear verdadeiras Atopmonos. en suma. con que
tenta achar un algo a partir do cal significacins e da identidade que se ben. a ilusin naturalista pode
espirito. liberdade e natureza poder definirse por oposicin a un tomar outras moitas mscaras cs
humana adquiran significacin e ser categorizado como carente de de Deus. natureza ou muller. un
relevo; unha instancia que nos libre vontade. de capacidades pensamento e un ha prctica que
de enfrentarnos co pensamento do inte/ectuais e de verdadeira tente desfacerse dos papeis e
azar que implicara a insignificancia identidade?. qu mellar antdoto lugares nos que adoita encaixarse
de calquera acontecemento. contra a insignificancia que un ser muller poderla gretar o
pensamento ou existencia e que que tea como papel principal facer "naturalismo" e todo un entramado
nos abrigara a recoecer a falla de sentir a cada home nico e seguir cultura l paralizante e negador do
sentido mesmo da insatisfaccin. os seus mandatos coma se de un individuo. nun dos seus puntos
Este algo que nunca se define con deus se tratase?. qu mellar mis seguros; polo que se pode
precisin. s polo que non . tera remedio. en fin. para non ser presa falar dun potehcial de radicalidade
tomado o nome de Deus e de da insatisfaccin que un ser a quen filosfico-poltica no feminismo.
natureza. Ouixera propoer a poder achacala? Esta complicidade
hiptese de que determinadas entre misoxinia e ilusin naturalista 2. CONSTRUCCION DA IDEA DE
conceptualizaciones do feminino e -med iante a conceptualizacin do MULLER EN PROUST
a muller real cumpren. mis ou feminino como natureza sostntase
Podemos imaxinar que o
menos. as mesmas func ins para o a dominacin da muller e
telegrama enviado por madame
home que Rosset atribe as ideas resgrdase o "naturalismo". que.
Botemps protagonista da
de Deus e de natureza. Que a sa vez. usado para xustificar a

Hiplita Vi ll ar Lpez F l LO SOF A


111
Recherche , comunicndolle a tarde saborear a emocin de ir a que admiraba s Guermante. etc.-
morte de Albertina. non mis que recollelo. ca que o espel/ismo desta Estando final prximo sa
un ha astucia de Albertina para emocin esvaecerase. Xorde dunha desaparicin total. Navegando
permaecer afastada de Maree\; costela ou da cadeira (isto ltimo entre soo e realidade. embrcase
que. chegada vellez. sta l "A por asimilacin. e as neutralizacin nunha complicada bsqueda sobre
busca do tempo perdido" e que. ou conxuro da fertilidade feminina) o valor do mundo que o rodea e dos
acepta. agora. axudada polos seus como po idera ser un ha seus propios actos. non obtendo
recordos. darnos algunha pista ca prolongacin da tib ia ou das ata o "Tempo Recobrado" mis que
que descifrar o complexo mundo fa lanxes dun dedo. pero. nunca. da resultados parciais e
da obra proustiana . Omola dicir: mdula ou do cerebro. contradicto rios. Nesta bsqueda de
Non levaba dous minutos lendo Sen esquencer que a gua que sentido. a diferencia doutros
cando atopei. no inicio dun nos proporcionan as verbas desta persoaxes de Recherche. non vai
pargrafo sen importancia para o Albertina imaxinada por ns. s ser axudado por un ttulo de
relato . algo que me revelou moito un dos posibles tos que nobreza que /le outorgara un lugar
do que foi a vida de Maree\ ; \in poderiamos escoller para atravesar claro no mundo. nin vai crer que o
"Outras veces. as como Eva naceu as diversas retculas que compoen poidan axudar as verdades da pura
dunha costela de Adn. un ha a Recherche. tomarei as sas intelixencia (7). Por outra banda a
muller naca. mentres eu estaba verbas como claves de fondo. coas sa posicin social . permite/le vivir
durmindo. dunha mala postura de que ir explicitando as distintas sen traba/lar (polo que. tampouco
mia cadeira. E senda criatu ra f ilia man ifestac ins da misoxinia do ten no traba \lo un xeito de
do pracer que eu estaba a punto de protagon ista da Recherche e relac ionarse coas causas ou de
disfrutar. figurbaseme que era ela insinuar o seu entreveramento co situarse no mundo social). e.
a quemo ofrecfa. O meu carpo "naturalismo"5, menos. nos se is confere sa existencia un carcter
senta no de/a a sa propia calor. a primeiros volumenes do libro6. doado. sen situacins difciles que
busca/o, e eu despertbame" (l. Nas verbas de Albertina poan a proba o seu valor.
13) . Se mi rasemos travs - como apntase a certos rasgos do Nembargantes este recoecemento
o propio Proust pensaba que se protagonista - rasgos en estreita intelectual da finitude non vai ir
debe facer41eriamos : No principio relacin coa sa vida a principios acompaado da aceptacin
era o home. anda que de sculo en Francia- que afectiva desta. nin a falla de formas
desamparado. aqueixado de malas poderan producir a impres in de clsicas de lexitimacin do seorlo
posturas e con dificultades hora conlevar o abandono de misoxin ia vai conduci r a un ha renuncia a tal
de deslindar soo de rea lidade. e "natural ismo", cando en seo ro. Po la contra. o protagonista
completo en si mesmo. O home por rea li dade. s van con levar a da Recherche, segue buscando
casualidade soou. e. nese saa. desaparicin dalgunhas das formas algo que xustifique a existencia. e.
creou a muller - sen o home a tomadas por estes con relacionndose coas mu/leres
muller non nacerfa. non serfa anterioridade. O protagonista ten desde unha posicin de dominio.
nada- . A muller como un ha mala conciencia de estar sometido achando nese dominio un ha
postura algo que roza o aberrante. finitude : padece malas posturas e maneira de valorizar a sa
algo que soportamos coma un enfermedades. clleno por sorpresa existencia. Vexamos o xeito en que
fastidio . Pode. non obstante. dar p os seus desexos. non pode escapar o fai.
a agradable saas. funcionando da morte de varios dos seus "eus" As mulleres. son identificadas
deles como obxecto no que -do que quera a Xilberta do que coas causas s que o protagonista
proxectar o propio pracer para mis crla na incoerencia de Albertina. do pode acceder a travs del as. e. s

Fl LO SOFA
112
por iso desexadas: "Nas persoas falarlle cunha dozura da que me protagonista a posib ilidade de
que amamos hai inmanente a elas. privara deliberadamente dende contemplalas como algo inmaduro
certo soo que non sem pre haba moito tempo ( ... ) d icirlle e informe, en espera de ser
sabemos discernir pero que que amaba a sa amiga ( ... ) poda moldeado por el. As o
perseguimos. Tal era a mia crenza usar dela mia vontade" ( IV. protagonista. pnsase na sa
en Bergotte. en Suann . que me f ixo 262-264). relacin cas mulleres como
amar a Xi lberta. a mia cre nza en Por medio das mulleres o escultor. xa rdi neiro. domador de
Xi lberto o Malo. que me fixo amar a protagonista tenta tamn cabalas. etc. ou disfruta vendo
Madame Guermantes" (IV. 181) auto-definirse como conquistador: como pode provocar. por medio de
Xilberta e a duquesa Gu ermantes "Se queremos reducir a un ha preguntas. as verbas cas mozas da
son as medios utilizados polo frmula a leidas nasas curiosidades panda de Balpec. seu gusto.
protagonista para achegarse a amo rosas. teriamos que buscala na Dentro desta mesma t rama
outros homes e a poder que estas mxima diferencia entre unha simbl ica pregntase que eran en s
sim bolizan (a fama debo escritor. o muller vista. e un ha muller tocada. mesmas Andrea e Albertina.
recoecemento no gran mundo ou acaric iada . Se as mulleres do que respondndose: "Para sabela
a nobreza). Outra evidencia de que enoutro tempo se chamaban casas teriades que inmob ilizarvos. de ixar
a travs das mul/eres se xoga un ha cerradas. se as mesmas cocottes de vivir nesa perpetua espe ra de
relacin de poder entre homes (semp re que non saibamos que son vosoutras" (V. 67). A idea da muller
atopmola cando o protagonista cocottes) atraen nos tan pouco . non como cuasi-non ser remarcada.
afirma que: "Se souberamos que sexan menos belas que as tamn . pola constante
analizar mellar os nasos amores. outras. que estn sempre metaforizaci6n do sexo feminino
veriamos que s veces as mulleres dispostas. que non son como flor o u froito sen madurar. e.
s nos gustan como co ntrapeso conquistadas". (V. 151 ). A este polo fe ito de que tdalas mu ll eres
doutros homes s que temas que modelo de conqu ista responden aparezan despegadas da natureza.
disputar/las anda que disputarllas tanto o amor mul ler casta e pura o xusto. para desprenderse da
nos ca use sofrimento de morte; coma o amor perversa ou indiferencia que esta mostra
suprimido ese contrapeso. prost ituta entre os que oscila o home; pero. moi lonxe de romper o
desaparece o encanto da muller" protagonista . N esta representacin forte vnculo que as une aquela. e.
(V. 448). As mulleres son as o da muller mediante a dicotoma polo tanto. separadas por un
espello en qu e poder mirar o propio casta-perversa (desexadas porque ab ismo do mundo do espritoB. As.
seoro. N este esquema. facer levan a ter que vence r para poder o protagon ista pensa que Mara
sabe r outro que amado est dominalas a pureza ou a Gineste Celeste Albaret. nadas
demis. . incluso. nocivo. po is competenc ia). confle. como outra pe deas montaas do centro de
pode me rma r o dominio e o trabal lo man ifestacin de superiori dade e Francia. conservaban en s mesmas
- que se co nstit e ta mn un ha narc isismo. a configuracin da a natureza destes lu gares; compara
mane ira de crea r superioridade- mull er como vaco. que ten que a agudeza de Francisca. para facer a
po lo que este se mantn: Mentfn esperar sa relac in co home para casa imposible a todo cri ado.
dxen ll e que tia que or unha adqu iri r contido e consistencia. A dunha abella. Afirm a. tamn. que
confesin prev ia. a dunh a gran virxe. e. as mulleres xoves en xe ral. tratndose de Francisca "non se
paixn qu e eu t ia dende fa ca s que o protagonista recoece non poda fa lar de pensamento". Non
algn tempo por Ancrea ( ... ) ama r en canto que se res co ncretos sab ia nada. nese sento total en que
pu iden por f in. sen temor de que se n n en tanto que encarnac ins non saber nada equivale a non
Albertina sospeita ra nela amo r. da xuventud e ofrcelle comprende r nada. ags as poucas

Fl LO SOFA
113
verdades que o corazn pode g.aa r co laboradora ( ... ) que pola noite moitas outras mulleres) obter
directamente" (1 1. 255). De me axudara nos meus trabal los novos praceres. tempo que
Albertina dinos que "era unha co leccionando folletos". ( l. 472) . privara protagonista da sa
desas mulleres que non sabe n Para conse rvar. para comprar, o liberdade. nica con verdadeiro
explicar a razn do que senten" (V, animal de compaa ou a criada valor-. Esta inversin da realidade
15) ; a inteli xe ncia de Odette vaise rea liza r o mnimo desgaste oprase por parte do protagonista
aparece como mediocre. e. in cl uso. do "para-s" posible. Swann da Recherche a pesar de ter plena
o bo dominio da conversac in pola co lm ando de regalos e facndol le conc iencia de que os seus regalos
duquesa de Guermantes presntase favores a Odette -d i nos o son privilexios de seor: "ata os
como un ha cuestin de ra za e protagon ista- "poda descansar vest id os que eu lle compraba. o
intuicin . A nai e a avoa - que o confiadamente nestas mercedes iate do que lle talara. os vest idos
protagonista ama porque viven exteriores a sa persoa e a sa de Fortuny, todo isto que t i a
para l- tampouco saen do mb ito intelixencia. do agotador coidado naquela obediencia de Albertina.
da inmediatez. pois. a sa grandeza de agradala por si mesmo" ( l. non a sa compensacin. senn
de coraz n vn dictada po r unha 318-319). O propio protagonista o seu complemento. parecanme
bondade espontnea. utilizar o recurso a algo exterio r a privilexios que eu exerca; pois os
Por outra parte. esta si mesmo para mantera Albertina deberes e as cargas du n home
proximidade coa natureza . que seu lado ..Cando esta o abandona f orman parte do seu dominio e
con leva que a muller non tea o pensa: "seguramente non es ixe defneno, atestguano tanto coma
carcter ameazante que ten o outro est 1ibert ade e. po r outra parte, os seus dereitos" (V, 167). A
re coec ido como igual e que se non me ser difcil reba ixa la un aficin do protagonista por vestir
someta con facilidade vontade pouco ofrecndolle cada da a a Albertina, con roupas dos
do home. vainas ser presentada Albertina praceres novos. Non. o mellares modistos. parece derivar.
como o ma ior atractivo da muller: que A lbertina quixo que non tanto, deste inters en asegurarse
o encanto de A lbertina vai residir fose mis insoportab le con ela, e a posesin de Albertina e en facer
en "estar na casa. mis que como sob re todo -como lle oco rreu a ostensible o seu domin io. ou. da
unha moza . como un animal Odette con Swann- que me satisfacc in narcisista que lle
domstico ( .. .) que - isto era para decida a casa rm e con ela" (V I. produce facer da muller a sa
min un profundo descanso- via 12-13). De Swann. sabemos que propia obra (da que xa sin alamos
a tenderse na mia cama xunto a se casou con Odette para ca lm ar outras manifestacins). como dun
min. a facerse nela un sitio do que os seus celos; do protagonista. interes "naturalista" en converter a
non se mova. sen molesta r como que. neste momento. so desexa beleza accidental da muller en
molestara un ha persoa" (V. 13) . A ter a Albe rt in a prisioneira na sa algo mis duradeiro e espiritual. A
Albertina mis amab le para o casa -casa. "smb olo material da beleza da muller parece ter. para o
protagonista vai ser esta. que se mia posesin dela"- podemos protagonista, algo de material, de
reduce a animal domstico. ou. a observar as. como o relativo e de pasaxeiro que non o
que est dormida como "un talo protagonista in virte a rea lid ade sat isface. trata entn. de recubrila.
florido que algun deixara al" sen representando o seu matrimonio coa moda ou de achegala beleza
ningn resto de vontade que se lle con A lbertina como algo que da natureza 9 transformndose as
poida substraer. Do mesmo xeito desexado. e. que beneficia a muller. nunha "divinidade
pensar docemente en Xilberta fundamentalmente a Albertina protectora e local". Esta
imaxinala sendo "a humilde -Aibertina podera. ca recer de divinizacin e mistificacin da
serventa. a cmoda e axeitada recursos econm icos (como muller parece servir -un ha vez

FILOSOFA
114
mis-. por unha banda "desexo maneira misxena e "natu ralista" ausenc ia dun algo que poder
de natureza" e. por outra. para con que o protagonista encara o atribu ir o seu disgusto ante o real e
sustentar o dominio da muller por amor. a muller e. en xeral. o real non dun algo que faga que non sexa
un mecanismo pare/lo 6 que o s con leva consecuencias algun mis entre moitos outros.
protagonista descobre na forma de negativas para as mulleres que se Quedara incompleta a nosa
trata/o que teen os Guermantes: relacionan con el. senn que atrae lectura de Proust se non nos
"pero vostede igual a ns. sabor do propio protagonista preguntsemos como desarmar
senn mellor. parecan dicir os decepcins e sufrimentos. A vida misoxinia e " naturalismo" pois.
Guermantes en tdolos seus con Albertina convrtese para el en probablemente foi o inters nesta
actos: e decano da maneira mis "cando non tia celos. aburrimento; pregunta. a fin de contas. na
xentil que poida imaxinarse. para por outra parte. cando os tia. pregunta polos cam ios da
ser queridos. admirados. pero non sufrimento " (V. 426). Non poda liberacin das mulleres a que
cridos" (IV. 79) . ser doutro xeito. Escomnzase por orientou-desorientou a lectura
idealizar a muller. lago. esxeselle a feta.
3. CONC LUSIO N sa conformidade co dobre forxado A propia lectura forma parte do
na imaxinacin e no recordo. por intento de responder a estas
Poderiamos recapitular este ltimo. como a muller real non preguntas. proporciona algns
percorrido polos lcidos textos de responde s expectativas creadas. amagos de resposta. Tentar
Proust. sinalando que a xord e a decepcin e o de-co nstruir. coecer os
conceptual izacin da muller e o aburrimento10 Vaise busca de mecanismos mediante os que se
comportamento cara a esta que alg o exterior real que o instaura e se sostn a dominacin
mostra o protagonista da xustifiqu e. co que, polo simple da muller parece un paso necesario
Recherche responde a unha feto de que o que se cons ideraba para poder facerlle frente. para non
actitude cara muller. affn s valioso - neste caso. a vida con quedar atrapadas na alternativa
posturas ante o infrahumano e o Albertina- se conv irta en feminismo da diferencia
suprahumano. pero nunca a realidade. o valioso transfrmase en - feminismo da igualdade. En
actitude ante o humano. Consegue acontecemento participante do principio. tanto o feminismo da
as. obter un dominio rea l sobre a pasaxeiro e o continxente. e diferencia como o feminismo da
muller e sentirse un seriar do como tal rexeitado. Estes igualdade aparecen como dous
espirito. O correlato. desta movementos explican que a camios que permitiran escapar
situacin de seoro por pa rte do presencia de Albertina sexa un das redes desta dominacin.
protagon ista. que as mulleres. calmante que muda o carcter do nembargantes. 6 final de ca/quera
como nos adiantara Albertina. son sufrimento pero que non pode dos dous. - menos. se se seguen
tratadas como obxectos producir alegra. O protagonista linealmente- atpamonos sen sar
intercambiables que se usan para a sofre cando pensa que Albertina destas redes. sen lograr
autoafirmacin masculina. se relacionou. relacinase. ou desfacemos dunha oposicin
comprindo ben o papel de poderla relaci onarse con masculino-feminino na que rasgos
intermediarias nas relacins entre outras-outros porque prefire no e privilexios se reparten
homes. ou ben. o de vaco. espello. fondo - nova co nfirmacin do seu asimetricamente.
na tureza sen desenvolver ou "naturalismo" - a ex istencia dunha Por outra parte. pensar que con
criada. natureza. anda que esta resul~ de-construir os mecan ismos de
Por outra banda. podemos pesada. a afronta r o pensamento do dominacin. xa se logrou escapar
observar na obra de Proust. como a aza r: a ausencia de Albertina. a destas redes non sera menos grave

FILOSOFA
115
que confundir consistentes redes 6. O stimo ("O tempo recobrado").
cunha tea de araa. NOTAS: anda que pode perfectamente ser lido
como unha confirmacin do naturalismo
Desprndese destas de Proust. como a opcin definitiva do
conside racins que. 1. Un dos pargrafos mis explcitos protagonista por fuxir do tempo. dos
probablemente. esteamos nos que se mostra este descubrimento seres reais. especialmente das mulleres.
puidera ser o seguinte: "Agora ben se xa para refuxiarse nas esencias da arte. ofre-
abrigadas a transitar os camios da non cra na inocencia de Albertina que ce tamn a posibilidade de ser interpreta-
igualdade e da diferencia. pero xa non tia a necesidade. o desexo apai- do como unha ruptura do protagonista
podmolo facer tentando que a xonado de crer nela. t o desexo o que en- coa sa vida ante rior. como un ha afirma -
diferencia deixe de ser diferencia e xendra a crenza". Marcel Proust. En cin. a pesar dos pesares. de amor real.
busca del tiempo perdido. Alianza Edito- un real fuxitivo e azaroso o que acabarla
a igualdade igualdade. lsto. que rial. Madrid. 1968. (VI. 213). por dicirselle s. na realidade e a travs da
dito asf parece vago e imposible. 2. Clement Rosset. La Anti- arte.
ten un senso mis ou menos Naturaleza. Ed. Taurus. Madrid. 1974. 7. " En canto s "goces da intelixen -
concreto. que. podemos ver se nos 3. Victoria Sau. "Feminismo. la revo- cia" poderla eu chamar asl aquel as fras
decatamos de que igualdade e lucin total" , en Jornadas de Feminismo observacins que os meus ollos clarivi-
diferencia son dous conceptos Socialista. Madrid. Mariarsa. 1 984. dentes ou o meu razoamento exacto des-
4. "Este traballo do artista. ese traba- tacaban sen ningn pracer e que perma -
vacfos que s adqu iren o seu necan infecundas?" (VIl. 212).
l lo de intentar ver baixo a materia. baixo
sentido na prctica e no contexto 8. En consonancia. ou como conse-
as palabras algo diferente ( ... ) expresa
en que se insertan; non sendo. polo para os demais e fainos ver a ns mesmos cuencia. desta visin da muller. o prota-
tanto. o mesmo un ha reivindicacin a nosa propia vida. esa vida que non se gonista pensa que non pode haber co-
de diferencia feita dende a renuncia pode observa r. esa vida de que as apa- municacin entre os sexos. que morrern
renzas que se observan requi ren ser tra- cada un polo seu lado.
a cambiar determinadas "formas de
ducidas. e moitas veces lidas revs e 9. "Os encantos da Natureza daban
vida" (modos de pensar. actuar. penosamente ( ... ) era. ante todo. renun- amplitude que poderla ter de mezquio
leis. rel acins de trabal lo. etc.). ciar as mis caras ilu sins. deixar de crer o encanto da muller'' (1. 189) ou "e las
que. unha afirmacin de na obxectividade que un mesmo elabo- eran para min esas ondulacins mostruo-
rou en lugar de recrearse por centsima sas e azuis do mar. Se a a algunha parte
"diferencia " coa forza suficiente vez nesas verbas: "Era moi simptica". ler onde estivesen elas coque esperaba ato-
para ir desgastando estas "formas travs: "Gustbame moito picala" (VIl. parme era co mar" (11. 465) .
de vida ". Tampouco seria o mesmo 246-247) ou "Outras particularidades
1O. Esta operacin aplicada non s
unha reivindicacin de igualdade (como a inversin) poden facer que o
a muller. senn real en xeral. mostran -
lector tea que ler de determinada manei -
formal feita dende o olvido de que a dose as. de novo o "naturalismo" do pro-
ra para ler ben ; o autor non ten por que
dominacin non se leva a cabo s tagonista.
ofenderse sen n que. pola contra. debe
mediante mecanismos xu rfdicos. deixar lector a maior liberdade dicndo-
que. un ha afirmacin de ll e: "m ire vostede mesmo se ve mellor con BIBLIOGRAFIA:
este cristal . con este outro. con aquel".
"igualdade" feita en todo momento. (VI1.264) . PROUST. Marcel. En busca del tiempo
aqu e agora. e. en todo lugar. En 5. Sigo a usar esta expresin. mis perdido. Alianza Editorial. Madrid. 1 968.
realidade a segunda forma de ou menos. co mesmo senso que o fai ROSSET. Clment. La Anti - Naturaleza.
"igualdade" e a segunda forma de Rosset. quen na obra citada (px. 24) Ed. Taurus. Madrid. 1974.
"diferencia" son unha mesma define o naturalismo como "a doctrina AMOROS. Celia. Hacia una critica de la
segundo a cal certos seres deben as sas razn patriarcal. Ed. Anthropos. Barcelona.
cousa. que. case consegue 1987.
existencias a un principio alleo azar
desembarazarse dos co rss da (materia) as como s efectos de vontade DELEUZE. Billes. Proust y los signos. Ed .
igualdade e da diferencia. humana (artificio)". doctrina que vira Anagrama. Barcelona. 1972.
sendoesultado mesmo tempo que im- SHAKESPEARE. William. Dramas
pedimento. para a aceptacin ou aproba - C.S.I.C .. Santander. 1974.
cin da existencia.

Fl LO SOFA
116
O ARO U ET 1PO V 1R1L

O pensamento feminista A reflexin venlle provocada sexista ou androcntrica esta forma


avanza. dunha maneira coerente. polo seu traballo como profesora hexemnica de coecemento da
tanto na profundizacin das causas de Historia de la Comunicacin realidade?
e resultados da opresin e Social. Dectase de que nas aulas Parte das definicins do
marxinacin histrica das mulleres. -co mo en toda a escena pblica- "Diccionario idolxico feminista "
as como na extensin deste transmtese. xeracin tras xeracin. de Victoria Sau . Segundo esta
problema a todo o sistema de un Saber. uns modelos. uns autora . o sexismo un conxunto de
va lores existentes. parmetros mentais propios do todos e cada un dos mtodos
O femin ismo parte. parteu. do arquetipo v iril que ningun empregados polo patriarcado para
noso ser-muller. da nosa cuestiona. que son considerados manter en situacin de
angustia-muller. donoso como o coecemento lxico. inferioridade. subordinac in e
corpo- muller. donoso cientfico e acadmico. Oeste explotacin ao sexo feminino. O
desexo-muller (en tempos pareca coecemento non s estamos sexismo comprende todos os
que as reivindicacins feministas excludas as mulleres. a metade da mbitos da vida e as relacins
estaban sempre relacionadas co especie. senn tamn a maiora dos humanas. de modo que imposibl e
sexo. co tero. co noso aparato homes. facer u nha relacin das formas de
reprodutor) para cuestionamos a A autora comeza a reflexio nar: opresin e pontos de incidencia.
totalidade do universo. lmos. logo, 1.- Os homes impoen a O androcentrismo sita ao
por bon camio. Do particular ao supremaca sobre as mulleres non home como medida de todas as
xe ral . e non inversa. direccin s a nivel da prctica da vida soc ial causas. Consiste no estudo. anlise
errnea que fi xo f racasar tantas senn tamn a nivel de e investigacin desde a perspectiva
ideoloxas. elaboracins conscientes sobre a masculina unicamente e a
As mulleres feministas. realidade. utilizacin posterior dos resultados
humildemente. fomos desbravando 2.- Unha visin distorsionada como vlidos para a xeneralidade
o terreno que nos rodeaba e nese das mulleres derivada desta das mulleres e homes.
expu rgo comprobamos que as xerarquizacin. O sexismo fai refe rencia
terras dos patrns estn ateigadas 3.- Unha exclusin das prctica social e o androcentrismo
de abrollos e es pios. que a selva mulleres das elaboracins s elaboracins tericas sobre o
invade todos os cultivos. Mesmo se lxico-cientficas non s como funcionamento da sociedade. Para
anda eles non se decatan. ou non suxeito produtor senn ademis a autora do trabal lo. a utilizacin do
queren decatarse. as nasas fauces como obxecto das anlises que. termo sexismo pode simplificar un
teen novas xeitos de clarexar e logo. se proclaman xe nricas e problema que resulta mis
est n a ab rirll e camios que tian universa is. complexo. Andro-centrismo fai
cegos. referencia a un ponto de vista
4 .- Polo tanto . estas
O discurso feminista pasou de elaboracins lxico-cientficas central. que se afirma (
preguntarse: que ser muller? . a mstranse parciais. hexemnicamente. relegando s
cuestionarse: que ser humano? E 5.- Pero. ademais. tal visin marxes o que considera
nisto cntrase o estudo de Amparo parcial oculta a natureza partidista. im-pertinente para valorar como
Moreno: "El arquetipo v iri l ao proclamarse como un iversal e superior a sa perspectiva. Todo
protagonista de la histor ia. xeneral izable. discurso afirma. as. unha serie de
Ejercic ios de lectura no Como primeiro paso plntexase elementos a base de negar ou
androcntrica"1. exc luir outros.
a interrogante: en que med ida

M ara X os Qu eiz n Fl LOSO FA


117
lsto explica por que. en explcitamente a comprens in do unha inxusticia interminable. As
principio. todo movemento de movemento de liberacin das feministas sabemos que non chega
liberacin comeza por valorar mulleres por parte. cando menos. con que as mulleres ocupen postas
positivamente o excluido. o dos galegos concienzados da de responsabilidade. ou fagan altos
negado. o marxinado. o silenciado. marxinacin donoso pobo. Porque traballos de investigacin. porque.
O considerado ata ese momento existe. sen dbida. unha profunda na meirande parte dos casos. esas
in-significante empeza a ter relacin entre a hexemo nia de sexo. mulleres parten dos mesmos
significacin. (Pensemos no que de nacionalidade e de clase . Porque criteri os and rocntri cos que os
significa a lingua galega no o androce ntri smo un discurso homes. criterios que son
proceso do galeguismo. por centralista. Po is ben. resulta considerados como xerais e
exemp lo) . pasmoso pero despo is de doce incuestionables.
Pero. e isto parceme anos da sa publicacin. non A as imilacin do arquetipo viril
importantsimo. a autora vainos parece que os galeguistas tean como protagonista da historia e das
prevenir do perigo de caer nunha avanzado na sa posicin a restantes trampas conceptuais que
nova perspectiva centralista ao respecto do feminismo nin nos tende o discurso histrico
inverter os termos . Debemos evitar derrubado o muro de prexuicios androcntrico. permite que
todo xinecocentrismo. ca ra as mulleres. calquera muller ou home poidan
O concepto de androcentrismo identificarse con ese modelo
O feminismo. xa estamos
cansas de dicilo. non o contrario s rve ll e a autora asimesmo para partidista de actuacin. co seu
de machismo. O feminismo. para marcar as necesarias distancias universo mental e sistema de
moitas de ns. non conduce. ou respecto a supostos bio loxistas que valores. Oeste modo fomenta que
tentan lexitimar a superioridade das tam n as mulleres aspiremos a
non debe conducir. a subverter
un ha orde de valores por outra hormonas mascul inas. A refutacin asemellarnos a el e o asimilemos. A
determinacin nin a impor un poder desas teorias supoen un ha fin de contas. as mulleres podemos
hexemnico das mulleres. indagacin sobre a cultura como facer o mesmo que os homes. (E
configuradora dos modelos de isto interp rtase como un ha frase
No traballo que comentamos. o comporta mento. progresista). Pero o que non est
termo androcentrismo srvelle a Igualmente. a palabra tan claro. e nisto consiste o debate
autora para situar o problema nun androcentrismo abre unha fem in ista. e se queremos facer o
marco mis amplo e complexo das interrogante sobre o proceso de mesmo que os homes.
relacins do poder. onde caiba a asimilacin do modelo de O mesmo que que homes?
posibilidade de indagar a comporta mento vir il hexemnico. cuestinase a autora. Partin do
articulacin entre distintos niveis Esta as im il acin. que foi a grand e dunha anl ise pormenorizada dos
de hexemona central. xa non s trampa histrica dos homes. nestes textos didcticos de historia.
relacionados co sexo. senn tamn momentos cega tamn s mulleres comproba que existe unha
coa nacionalidade. a clase. a idade que ven luces. faros indicadores de ambigedade no uso do masculino.
ou a raza. partos importantes -poderes de M entres que o fem inino queda
As feministas galegas decisin. postas de restrin xido s mulleres. o masculino
comprendimos sempre ben esta responsabilidade- onde non hai pode funcionar como xnero
ntima relacin entre os procesos de mis que luces enganosas que universalizador de un e outro sexo
marxinacin. No meu traballo sobre conducen aos mesmos escollos as como especfico masculino. No
a lingua galega e a muller2partfa histricos. a "casns" uso da lin guaxe non se matiza esta
desa mesma perspectiva e tentaba contaminados e corru ptos. a repetir distinc in . O uso do xnero

F ILOSOFA
118
masculino na linguaxe. non s Mediante o inxusto e ambiguo
excle s mulleres do proceso discurso androcntrico non s se
histrico senn que conduce a evita prestar atencin realidade
tremenda anbigedade. Con quen das mulleres. senn tamn s
identificamos ese home que relacirJs conflitivas entre mulleres
aparece como suxeito do discurso e homes e a sa articulacin con
histrico? Que homes son os outras divisins sociais
protagonistas desa historia? De (nacionalidades. clases. idades.
que historia se trata? etc.). Evitase. as. a anlise entre
Evidentemente. dunha historia natureza e cultura. entre pblico e
patriarcal que lexitima a actual privado. sobre o papel da familia
hexemona androcntrica. que como clave do poder de Estado.
define o significativo etc. Polo tanto. o discurso histrico
historicamente frente ao androcntrico non s excle s
in -significante: unha historia que mulleres. excle tamn outros
xustifica a inxusticia. a opresin e a colectivos sociais.
dominacin. Para Amparo Moreno. est
Desconfiemos. pois. de canto an lise conduce a revisar todo o
se afirma da humanidade. do que discurso histrico. desde as sas
se asegura do ser humano. A bases conceptuais. epistemolxicas
lectura crtica non-androcntrica e metodolxicas. para avanzar a esa
permtelle a Amparo Moreno historia total.
afirmar que o home que aparece Tratar de clarifica r o que se di
como suxeito axente da historia das mulleres axuda a clarificar do
non calquera ser humano. muller que se fa la realmente cando se di
ou home de calquera condicin. algo do home ou da humanidade.
nen mesmo calque ra ser humano Concluimos que o problema da
do sexo masculino. Trtase dun muller nos estudos histricos
home adulto de raza blanca. tamn o problema do home ante a
membro da cristiandade europea
sa propia historia.
occidental. que se dota de
instrumentos de poder e de saber
para practicar unha constante Vigo. Abril1989
expansin territorial. a costa de
outros seres humanos. mulleres e
homes. cara unha "civilizacin
universal". Este home imponse
mediante a coaccin. a explotacin
e a guerra. Este modelo a que 1. La Sal edicins de les dones. Bar-
hai que aspirar. a imaxe positiva de celona.
home. o ser humano 2. "A lingua galega e a muller.
Anlise comparativa de dous sistemas
natural-superior. o grande
represivos". E. do Castro. 1977.
protagonista da historia.

F l LO SOFA
11 9
LA OTRA "POlTICA" DE ARISTTELES 1

A autora parte das interrogantes economa domstica. ao sistema negan ao sometemento. a guerra
teimosas . Como demostrar que a patrimonial. En certos casos nin se o medio natural e xusto de facelo e
identificacin do humano co mencionan. lsto facilita. segundo a de incrementar o patrimonio.
arquetipo viril vicia profundamente autora. un ha visin ac rti ca do "A muller ten. por natureza. a
o mis diversos textos do discurso papel que "a familia" xoga na vontade subord in ada. A forza do
acadmico? Cmo exp l calo ten do conservacin. acrecentamento e home est no mando. a da muller.
que adecuar os pensamentos s transmisin patrimonial dos bens. e na sumisin" . Son palabras de
reglas dun discurso que tamn da arde xerrquica primaria. Aristteles. quen non dubida en
xustamente exixe aos se us Recorda que A ri stte les defin ira relac iona r as dimensins das
iniciados que asuman o arquetipo a POLI S como comun idade de propiedades co control das
viril como eu consciente? varns adultos gregos que exercen mulleres e o nmero de tillos .
N este mar de dbidas. d cos o poder. Disto. as mulleres estaran Presta. pois. especial atencin s
textos dos padres do Saber: "natura 1mente" excluidas. "A relacins patrimoniais e
Aristteles. Platn. San Agustn .. . natureza fixou a condic in especial producin domstica. asunto que
Eles expoen con nitidez a da femia (Aristteles non fa la de hoxe esquecen totalmente os
"hiptese do arquetipo viril". E muller) e a do escravo. Entre os tericos e os economistas. Na
estes criterios expostos polos brbaros. a femia e o escravo estn "Poltica" insstese na importancia
Sabios son os que enchen os na mesma li a e a razn moi clara: que a orde privada. a familia. o
manuais que chegan s aulas e a natureza non creou entre eles un rx ime patrimonial. xoga no
quedan depositados na memoria do ser destinado a mandar func iona mento da POLI S. Dentro
alumnado como un sustrato . (ARKHOS). destas fu ncins domsticas. o
Propnse. po is. a auto ra unha A relac in entre macho e femia home ten a func in de adquirir e
lectura non androcntrica da definida por Aristteles como conquistar. e a muller a de
"Poltica" de Aristteles. relacin entre quen manda e quen conservar.
comparndoa. asimesmo. cos obedece. igual que a de amo e O mando se r. as. virtude
criterios de numerosos estudosos e escravo. O que manda por natureza propia dos varns gregos. e a
intelectuais que se ocuparon do def nese por non ser femia. escravo mellar forma de goberno ser a que
autor e que son os que inflen na ou brbaro; . pois. o varn grego. tea mell ores xefes . "Para facer
formacin intelectual universitaria. A afirmacin deste varn como se r grandes causas preciso ser tan
No libro l. Aristteles explica act ivo deprndese das negacins superio r aos seus semell antes como
que as relacins 01 KONOM 1KES dos que obedecen. definidos como e home muller. o pai aos tillos. o
(da direccin e administracin da seres pasivos. seo r ao escravo". Os gobernantes
casa) consta de tres partes: a Para A risttel es s o varn virtuosos. "a bste ran se
relac in DES PO TI KE. entre o seor adulto grego posue o LOGOS. O cu idadosamente de exerce r toda
e os escravos; a relacin PATRI KE. LOGOS xeneralzase como profesin mecnica e de toda
entre pas e fillos; a relacin "pensamento" e como "linguaxe". espec ul ac in mercantil . trabal los
GAMIKE. entre o home e a muller. Afi rm a que "un modesto silencio fai envilecidos e contrari os virtud e.
Relacins todas el as entre quen honor muller". O androcentri smo Tampouco se dedicarn
manda. ARKHOS. e quen deben ser adquire rasgos que podemos definir agricu ltura. pois necesario ter
mandadas ou mandados como lago-cntricos. tempo de sobra para adquirir a
ARKHOMENOS . Mais. os c.onsidera. pois. o filsofo virtude e para ocupa rse da cousa
estudosos da obra eluden prestar grego que hai seres humanos pblica" . "Os labradores sern
atencin aos elementos bsicos da nacidos para someterse. Cando se necesar iamente escravos. ou

M ara Xos Qu eizn Fl LO SOFA


120
brbaros. ou servas". " Hai que si require que outras e outros non sistema de valores que cabe
cuidar de que non sexan todos da sexan para si. senn que estean ao cons iderar anti-humano. na medida
mesma nacin e principalmente servic io do varn. afirma a autora. A en que valora positivamente a
que non sexan belicosos. Con estas educacin dos mozos que han ser. vontade de dominio duns sobre
duas condicins sern excelentes para o filsofo grego. non debe outras e outros. Asimesmo. o
para o traballo e non pensarn en orientarse util idade o u a arquetipo viril superior a base de
rebelarse". necesidade: un home libre debe va lorar negativamente ao resto. O
No ordenamento da POLI S orientarse beleza e a vivir ben. filsofo parte da primeira divisin
tampouco esquece os matrimonios Aristteles un defensor da social material izada na apropiacin
e incluso. a idade na que deben estabilidade do poder. O que lle patrimonial e a ordenacin do
realiza rse. Todo semp re en funcin preocupa manter ordenada a espacio soc ial e. esta orde
da duracin da un in e da sociedade. Todo debe supeditarse a xerrquica social permite a
produtividade da mesma. Adema is iso. En certas ocas ins relaciona os reproduccin xerac ional dos que
afirma que "as unins prematuras conflitos da vida poltica coa falta constiten ese centro hexemnico.
son pouco favorables para os t ill os de control das mulleres. os tillos e dicir. o colectivo de varns
que resultan delas. En toda clase de escravos. No libro VI l fala da adultos gregos que orientan as
animais. o emparellamento de conveniencia de estabelecer duas actividades das restantes m u lleres e
individuos demasiado novas institucins especia is. un ha para o homes.
produce crias db is. as mis das control das mulleres Ademais da Poltica de
veces femias. e de formas (GYNAI KONOMOS) e outra para o Aristteles. Amparo Moreno ampla
raqut icas. A espec ie humana est control dos tillos a sa tese lectura dos textos que
necesariamente sometida mesma (PA IDONOMOS ). Penso eu que se pretenden explicar a obra do
lei ... As l. pdese fixar a idade para o haba necesidade de controla las filsofo grego. e neses textos
matrimonio nos 18 anos para as sera porque as mulleres non eran observa en que medida a opacidade
mulleres e os 37 para os homes. tan "naturalmente sum isas" como androcntrica do discurso
Dentro destes lmites. o momento afirma noutras ocas ins . En todas acadmico actual restrinxe a
da unin se r o de maior vigo r" . as sociedades do mundo. houbo. e capacidade cognit i va~ or ienta cara
Respecto aos tillos opina: segue a haber. un contro l das un ha xustificacin inconsciente da
"conv ir que a lei prohiba que se mulleres e institucins encargadas orde social estabelecida.
cuiden en maneira algunha aos que de mantelo. Este feito parece
nazan deformes". Canto muller. desmentir a pasividade feminina Vigo. Abril 1 989
resrval le o papel de enxendrar que a mentalidade androcntrica se
pero non di nada respecto a que empea en atribu irnos.
deba atender a educac in dos Da lectura crtica. non
tillos. nin na primeira id ade. androcntrica. da poltica de
Considera que "a educac in dos Aristteles. a autora deduce que a
nenas debe ser un dos obxectivos organ izacin patrimonial est na
princ ipais de que debe cu id ar o base do pensamento aristotlico.
lexislador". un predecesor da Conceptual izar o humano a medida
teora que responsab iliza ao Estado do arqu etipo v iril superior non s
da educac in dos cid adns. conduce a confundi r o particular co 1. AMPARO MORENO SARDA. " La
A ap rend izaxe do arquetipo v iril xeral. senn tamn a conside rar otra 'Poltica' de Aristteles". Editorial
consiste en ser para si; este ser para natural un universo mental e un Icaria. Barcelona. 1988.

F l LOSO FA
121
TICA E FEMINISMO

lntervencins de cinco mu- que toma o razonamento moral a) Como teora existen das
lleres, no 11 Encuentro Hispano cando un suxe ito avala ou clases de plantexamento.
Mexicano de Filosofa Moral y rac ional iza a sa prop ia actuacin a1) Teora Xeral "Cuasi
Polti ca , organizado polo Insti- ou a dos demais". O seu propsito metafsica" ou "radical". ondea
tuto de Filosofa - C .S .I.C .- ofrecer unha caracterizacin xeral opres in femin ina se explica
e n Septembro de 1986, edicin formal do discurso moral. porque a cultura occidental
de 1988. Coidamos que o seu b) Por outra banda a tica tipicamente masculina (machista.
int erese grande, e que contri - intenta tamn fundamentar as patriarcal ou sistema sexo-xnero) .
b a a esclarecer o campo da normas e xuizos mora is desde a ta refa fem inista consistir en
teora fe minista . Respet are - princip ios ou f ins prop ias do home. sentar as bases epistemolxicas e
mos a o rde das int ervencins. O apartado a) non normativo. metafsicas que estructuren un ha
Except uamos a ponenc ia de O b) si o . A reflexin tica do realidade e cultura alternativas.
Amparo More no porqu e a sa apartado a). unha investigacin Segn M. Valds esta teorla
obra v a i includa noutro art igo. cons idera as necesidades e
forma l caracterizada pala
Un iversa!idade. A Universa lidade intereses das mulleres como
de norma moral. por exemplo "non esencialmente diferentes das dos
A primeira intervencin ten por debes mentir", disctese se por homes e o feminismo ten de
titulo; tica e Feminismo. a ser imperativo Universal (tipo propiciar un ha cultura harmnica
ponente Margarita Va lds do Kant). o u po lo contrario se entre mbolos dous sexos.
1nstituto de 1nvestigacins Fsicas Un iversal pala esixencia do seu a2) Hai outras teoras feministas
de Mxico. contido . soc iais e polticas nas que a
Escomeza perfilando os termos Os apartados a) e b) son en opresin das mulleres non vn pola
do discurso e dinos que hai que moitos casos incompatibeis. Para sa enaxenacin da total idade da
precisar que concepto de tica a) o contido dos xuizos e normas realidade. senn frente das
permitir destacar os rasgos morais morais asunto da subxectividade. institucins e relacins sociais e
do feminismo. Haber que precisar Para b) a norma mora l acompase polticas das sociedades
tamn que t ipo de reflexin sobar da cr'enza nun fundamento contemporneas.
da condicin feminina constite un obxectivo da moral idade e permite Segn Alisan Jaeger hai catro
alegato moral o u tico. Un terceiro discernir a verdade ou non. tipos de teoras sociais femininas
intento ser o de examinar a correccin ou non dos nasos segundo a fonte da opresin e o
pecul iaridade que engade o xu izos e actos morais. un exemplo como abolilas:
pensamento feminista tica desta postura Ar istte les. O 1.- Fem inismo liberal:
cando un alegato moral. problema aqu precisar o igualdade home-muller. a opresin
Entremos. pois. no tema: concepto de "necesidade" . Cales das mulleres dbese a un ha inxusta
son as neces idades humanas discr iminacin social. Liberacin
1.- tica . Das son as vas que M. esenciais? Ha i que acud ir na igualdade de oportunidades.
Valds vai contemp lar. experiencia. observacin. Aqu
11 .- Fem inismo marxista: a
a) U nha corren te ser a que ondea perspectiva fem inista ten a
opres in segundo esta teora
intente "determinar a forma xeral sa importancia .
orixnase po la exclus in das
que se axustan as normas morais e mullers da produccin pblica.
os sistemas constituidos por ditas 2.- Aclaremos neste punto que Asume tamn a igua ldade
normas. e. por outra banda. a forma entende M. Valds por: Feminismo. home-muller. a liberacin

Pilar A llegue Fl LO SOFA


122
producirase na sociedade ou mulleres. Non haber "dobre sociedade para relacionarse cos
proletaria. moral". demais e que sempre favorece a
111.- Teora radical feminista Se aceptamos o concepto da eles. s mis fortes . A tica
que enlaza co punto 1.3. Loca liza tica como actitude vital. entn o elaborada po/as mulleres plantexa o
a opresin no control sexual e feminismo ten un estreito vnculo valor fundamental da experiencia
reproductor das mul/eres polos coa tica. e teria como tarefa a de delas mesmas. Consecuentemente
homes. A loita ten que ser permitir o desenvolvemento pleno hai das visins da tica -un ha da
plantexada fra da sociedade das mulleres. xustiza- mascul ina. outra -do
machista e promovendo outro E ata aqu a intervencin de V. coidado e da responsabilidade-
tipo de sociedade entre mulleres. M. das mulleres.
Asume unha desigualdade 1. - Moral feminina.
A segunda ponente Graciela
esencial entre homes. Moral de autosacrificio o que
Hierro da U.N.A. de Mxico e a sa
VI.- Feminismo socialista. caracteriza o comportamento das
reflexin titlase: tica e
Frente dos marxistas pensan que mulleres durante moito tempo. Son
Feminismo: "A sabidura tica das
a enaxenacin opera en todos os as feministas as que cuestionan esta
mulleres".
aspectos da vida. Loita contra o aparente condicin "natural"
Parte G. H. na sa anlise. feminina.
sexismo e inxustiza familiar. dunha frase "o footba/1 un xogo
social. laboral. e poltica. a 11 .- Amor. trabal/o e poder.
de homes". significando isto : Topmonos cunha distribucin
teora da igua/dade entre homes e agresividade. violencia. alta
mulleres. asimtrica: amor toca s mulleres.
competividade. brutalidade como t rabal/o e poder s homes.
b) Feminismo como virtude. proeza fsica. Frente a esta Amor entndese aqu como
movemento poltico-social. As conceptualizacin G. H. opoer os obedecer. O ideal amo roso o da
polticas estn unificadas. "Xogos das mulleres". incluidos. filia obediente. a esposa
Recoecse a opresin das tamn dun "modo natural". no condescendiente e a nai abnegada.
mulleres e a necesidade de abol/a e amor. maternidade. prostitucin. "mal amor" que non permite medrar
isto cmb iase na prctica coa aborto. tarefas domsticas e ritual nin se converter en ser pleno.
accin. familiar. ex c/u idas do footba/1. da somos metade dunha relacin. Os
e) Como "Estilo de vida". Hai guerra. da poltica. da direccin homes. sen embargo. defnense
quen non segue ningunha teora. e empresarial. po/a sa actividade. A muller po/a
reblase instaurando unha arde Far este estudio a travs dos sa relacin co outro.
nova na sa vida . escritos propios das mulleres. que 11 .2.- O trabal/o. para que o
d) Como sensibilidade soen se r ntimos : diarios. memorias. traba/lo feminino?
(moral?) que permita apreciar a cartas ... Un has traballan por necesidade
opres in da muller. Aqu habera econmica. o u tras por tedio.
mesmo homes que se confesaran algunhas esforzaranse por atopar
Proporanos unha:
feministas. un ha identidade e contribuir
Visin alternativa da tica mellora social. Nembargantes o seu
Remata a sa exposicin Entende por tica esta ponente. verdadeiro " trabal/o" o ritual
concluindo que: un saber que resolve positivamente familiar. as tarefas domsticas. as
3.- Se a acepcin tica formal. os problemas prcticos. que relacins humanas. "ma l trabal/o".
a Universal idade da norma esixe as permite sobrevivir. e por Moral a que nin ter recoecemento nin
mesmas normas morais para homes se ri e de proh ibicins impostas po/a cartos.

FILOSOFA
123
11.3. - O poder. E o poder? trabal lo e o poder. Amor oblativo e) As feministas lesbianas que
Pdese fa lar de dous tipos de como superacin do egosmo acentan a virtude da solidariedade
poder feminino. O tradicional infantil pero que nos leva feminina.
dentro da familia. e o obtido autosacrificio. non permite o d) Outras feministas sinalan o
seguindo o mtodo dos homes. Os desenrolo dun traballo creativo. nin papel da cultura como importante
dous ''ma l poder". O primeiro o exercicio do poder. Acceder para determinar os valores
manipular. o segundo o "da abella madurez significa asumir a idea de privat ivos do feminino . Esta a
raia" (M. Thacher). moralidade definida como perspectiva dende a que G. H.
Hai outro poder positivo: o do "preocupacin po lo propio asume a tica da relacin e o
autodesenvolvemento. o do pracer. desenvolvemento" . coi dado.
o do trabal lo creativo. o da E a inclusin na moralidade da Importantsimo sinalar que
contribucin social. Este realizado responsabilidade. Queremos ter desde as mulleres non existe
polas mulleres. dereitos. Hai un ha loita por obter a dicotoma entre tica persoal e
111. - Riscosfrentedo tica da xustiza co sufraxismo debe social. non hai diferencia entre
crecemento. superarse. e chegar equilibrio da saber e facer. O persoal para as
Hai que seguir sendo mulleres. responsabil idade. mulleres o poltico.
conti nuar coa sa intimidade e Neste punto estara a funcin VIII.- Apuntamentos para unha
rela cin. Hai que crear un ha nova tica da sabidura feminina. tica da relacin e o coidado.
educacin e participacin polftica Veremos os rasgos esenciais dunha
(iniciada polas sufraxistas). Examinemos tres aspectos:
tica que cons idere:
IV. Con que contamos as a) A forma de dirimir os
VI.- A visin moral feminina.
mulleres. problemas morais. Non existe a
A muller valora. sensibel s xustiza nas relacins interpersoai s.
A sabidura das mulleres. necesidades dos outros. A
desenvolvida a travs do tempo: non en funcin lei. senn de
masculinidade defnese en funcin evitar da no e conservar relacins.
Coecerse e coecer a outro. da separacin. a feminidade da
faino a travs do coecemento b) O tipo de xuizo apaixoado.
relacin .
intuitivo. D G. H. que "hai un A emocin unha necesidade. non
Vil.- tica e feminismo. nicamente a racionalidade ten
intento. por parte dos homes. de
asexalo e convertelo en poder. Cando se fa la de" tica e capacidade moral. Decisins
porque causa temor por muller''. parece referirse a tica contextuais. son respostas de
descoecido. Vn ser algo as como sexual. pero ns reivindicamos "depende" . Non Universalidade
o poder das meigas: o olio que un ha tica fem inista que abranga a Kantiana.
observa s homes. totalidade da experiencia moral. e) O valo r mora l das relacins .
V.- Como fo i o naso Segn Coral S. Robb a Propese relacins cooperativas e
desenvolvemento persoal e perspectiva tica das mulleres non competitivas.
histrico. segue tres vertentes:
Tanto as nenas como as a) Furia contra da inxustiza
mulleres pasan por tres etapas: sexista. CONCLUS IONS:
A da supervivencia. a matrilial b) Descubrimento do corpo. A funcin tica da sabidura
e a do sufraxio. parecen necesarios Feminismo a sicoloxa moral das feminina o coecemento e
os tres momentos para chegar mulleres. Por dar a vida son comprensin das relac ins
madurez que permita o amor. o pacifistas. humanas e da unin da natureza.

FILOSOFA
124
Non se acta po r principios senn coecemento etnogrf ico das estud ios de Nova Gu inea demostra
por f ins. tica da responsabilidade. mulleres antes do rexurd imento dos como culturalmente os roles do
O terceiro t rabal lo o anos 60-70. As mulle res estaban home e mulle r poden camb iar.
presentado por Ampa ro Moreno incluidas nas catego ras Defender un ha soc iedade libre e
que como deixamos dito. non se equ ivalentes de Humano. Home. igua litaria entre sexos sen papeis
trata aqu; de todos os xeitos. Varn ... Esta situacin cambia co estandarizados. Son os anos 60-70
deixamos constancia do ttulo e rexurdir do movemento feminista os que descobren o papel
dunha fonda louvanza po la sa nos anos 60 en Am rica e Gran protagon ista das mul leres na
intervencin esc larecedora e lcida. Bretaa. Cu ltura e na Hi stor ia.
O ttulo e: " A realidade imaxinaria V. Maquieira pensa que Oeste cativo percorrido
do arquetipo viril co Universo necesario face r un percorrido po i a hstrico tiraremos dous t ipos de
mental androcntri co. Hi storia da Ant(opo loxa pa ra aprox imacins metodo lx icas e
reco ller datos e claves histricas:
Antropoloxa e Feminismo. metodolxicas. Por un ha banda . o relativ ismo
Cuarta Ponencia de Virx inia A mulle r sempre foi un lugar recoece a diversidade cultural na
Maq uiei ra da U .A de Mxico fai intercultu ral. Pa ra os antro plogos vida das mulle res. Pola outra. a
unha an lise desde o punto de vista do XIX esclarexar a or ixe da vida busca da regu laridade e elementos
antropolxico. social e a sa evolucin desde as comns. que permitan a
mulleres familia e matrimonios era comparanza. interesante a dobre
Parte esta mulle r dunha fundamental. Esta evoluc in va metodolxica. Un iremos nun
afirmac in de Evans- Pritcha rd no consta ra de tres estudios: exemplo a diverxencia
seu libro "A pos icin das mu ll eres Salvax ismo. barbarie e civilizacin. metodolxica: a aceptacin ou non
nas Sociedades primitivas e outros No salvaxismo hai matria rcado . no da subordinacin un iversal das
ensa ios na Antropolox a Soc ial". ba rba rismo patria rcado e na mulleres. reco ll eremos t res tipos de
ob ra esc rita arredo r de 1935 e na sociedade moderna habera unhas expl icacin:
que en nota a p de px ina di que fo rmas de relacin soc ial paritivos.
nin el mesmo nin a Comunidade 1.- Diferencia entre sexos e
Non haba neutralidade nesta papel subordinado das mulleres no
cientfica cons ideraban o tema posic in . po is as fem inistas
sabor das mu ll eres emba razo. nacemento e cri anza.
cuestionaban todo o sistema. Hai importantes aportacins
"Suficientemente importante como acusando de esencialistas s que
fora que merece ra a publ icac in". econm icas das mulleres casa.
defendan os prin cip ios do pero estn mediatizadas polo seu
Esta af irmac in a de que en todo matrimonio e roles soc iais
tipo de sociedade (primit iva ou pape l de "co idado ras". Non ha i
impe rantes . imped imento innato senn
mode rn a. norte-s ul .
orienta l-occide nta l). ex isten Os antrop logos do S. XX problema de responsabilidade. Esta
m ltipl es tipos de instituc ins. e reemp lazan estes estud ios xera is e anl ise rep resenta a J. B. Brown .
que en todas so n os homes os que "de sill n" po r estu dios particula res 2. - Expl icacin de carcter
ostenta n a supremaca na esfera da intern os a cada cultu ra. ha i un simblico estructural . inferioridade
vida soc ial. lsto admtese como relativismo cult ural. Desapa rec ido ou desigualdade en func in das
impo nd erab le e as mu ll eres qu eda n o ma rco te rico e metade do S. valo racins cultu rais. Prtese da
f ra da anlise soc iolx ica . Esta XIX. desapa rece. tam n. o interese. dicot oma natureza/cultura. e
ob ra importa nte porque unh a po las mull eres. A excepc in asumen que cultura superior a
das poucas aportac ins Marga ret Mead; quena t ravs dos natu reza. As mulleres estn

Fl LOSO FA
125
identificadas universalmente. pala desconectar de coordenadas filosfica que atribe todo o peso
procreacin. coa natureza. e son comns. Estas son as advertencias ontolxico s individuos. con
inferiores . Esta posicin est e camios que nos ensina V. M. e algn rasgo comn como
defendida por S. Ortner. a quen non ns rematamos agradecndolle a expediente pragmtico. aplicado
selle escapa que. tamn. sa interesante aportacin. feminismo. Chamarmoslle "o da
transmiten cultura a traversa da igualdade ". O feminismo mis
Socializacin primaria dos nenas. A volta co problema das radical afirmara que "feminismo "
Levi - Strauss tamn recoece ou "masculinismo" son "flatos
Universais: Guillerminas.
mul leres como axentes vocis" (son idos vacios). que so hai
cul tu rizadores transformar cru en Roscelinas e Abe/ardas. individuos. que algns teen
cocido. Pasemos agora ltima das semellanza por seren do me!mo
3.- Esta tese contrapn a esfera intervencins. exposta por Celia sexo. e mis nada.
domstica esfera pblica. As Amors da U. Complutense de Desde este punto de vista
mulleres estn inscritas na Madrid. feministas ou antifeministas poden
devaluada esfera domstica. Este Atopmonos. novamente coa ter as mesmas posicins: Realistas
modelo de M .T. Rosaldo. O poder nasa mestra (no mis nobre senso o u nominalistas. Para os prime iros
da muller sempre i/exftimo. do termo) e compaeira Celia existe "feminidade ou
manipulador. ou sen importancia. Amors. e. como habitual nela. masculinidade" como esencias
Frente destas teorizacins hai cunha nova e orix inal anlise no - universais " in re" ou categoras
outras relativistas. Estes acusan s debate contructivo terico do ontolxicas- . o sistema chamada
anteriores de etnocentristas. ma is feminismo. Encadrar semntica. xnero-sexo ten fundamento en re.
alnda que se identifica a todas as ontolxica. ep istemolxicamente Valrase positivamente e
feministas nos obxetivos. advirten -implicadas xa tica e valoracins xustif case o sistema xerrquico. no
do peligro de xeneralizar problemas correspondentes- termos como: que o masculino hexemnico.
propios sen variacins contextuais. "o feminino". "o masculino". adobindoo coa ideo/oxfa da
Por exemplo. a maternidade pode "feminidade". "masculinidade". no complementariedade as posicins
ser vivida de varias formas. problema dos universais. e feministas aqu son ridculas e
Algunhas non obstaculizarian a comprobaremos como tenden a se descal ifcanse por ir en contra de
integracin social da muller e reproducir as clsicas posicins. algo esencial.
estaran a favor da crianza dos filias Esquematizando chamaremos Para os nominal istas non
como construccin cultural. " Feminismo da diferencia " a feministas (nunca dirn
A tensin entre universalismo e posicin caracterizada. antifem inismo). como s hai
relativismo prop ia da tradicin clasicamente. como " realismo dos ind ividuos e como os rasgos
antropolxica e reprodcese no universa is". porque enfatiza comns non teen relevancia
problema das mulleres. Para as ontolxica. epistemolxica e entitativa ou ontolxica. tenlles sen
feministas ten. tamn. grande ticamente o referente coidado que os cargos de
transcendencia e debemos fuxir das extralingstico: o feminino. Dito de responsabilidade. posicins de
categorizacins universais porque outro modo. o feminino algo prestixio as desempeen uns ou
poden colocar a vida das mulleres a sustantivo. en contraposicin outras: Son as de igualitarios.
marxe da clase. etnia. ou cultura. O "masculino" que tera a mesma a,nda que os espacios de
perigo contrario ten que estar consideracin. Polo contra. o recoecemento os ocpe o home.
presente tamn . para non se "nominalismo" unha actitude As actitudes fem inistas desde esta

Fl LOSO FA
126
posicin son superfluas: a antifeministas na sa valoracin tematizacin ontolxica ten un
sociedade de individuos tmola xa . tica, positiva e magnificadoras das lugar cultural digno. Mais para as
Di Celia que a chata a esta actitude caractersticas esenc iais e loitar por feministas da igualdade seguir
ven de comprobar na prctica que unha sociedade alternativa sendo mulleres (na medida en que
hai individuos que o parecen mis patriarcal sobre destes valores e algo). e o mis fcil para ns lago
que outros. parece flotar sobre desa canonzase como o deber ser. o u non ten senso proporlle tensin
anlise -o sistema xnero-sexo-. ben na completariedade sen tica cuestin.
O atallo para esta posicin sera xe rarquas; ben feminizando s En canto proposta de
non o feminismo. senn ser, homes ou hexemonizando feminizacin da sociedade. parece
simplemente Persoa. feminino sobre o masculino. entenderse como un universal
Cruzado este moderno debate tomando o relevo dun patriarcado "ante rem" (antes da cousa) como
sobar do feminismo e antergo decadente. unha "constelacin connotativa"
sobar dos Universais teriamos : O estatuto pleno do ser humano que pode realizarse en calquera
Realistas feministas. realistas di Celia. foi sempre definido desde individuo indistintamente. Muller
antifeministas (ou non feministas) por e para o mbito pblico. e a emprica e muller simblica
e. por outra banda, nominalistas pro posta de marcar mbitos contrapense tanto para a
non feministas (quizais algn diferenciados (por onde van as linguaxe sexista cls ica como para
antifeminista. pois, minimzase o ltimas investigacins o feminismo da diferencia . Aqu
xen rico. tamn. por misoxinia) e antropolxicas) sera no mellor dos entender a diferencia valorada
nominalistas feministas. Se casos unha hipocresa fraternalista. como "o bo" e non como base da
admitimos estas clasificac ins. que pensemos como exemplo a complementariedade, converxe co
intentan ser, tamn clasificacins. revindicacin de valores do nominalismo. porque diludos os
poderemos poer de manifesto o privado: o salario da ama de casa. referente s. sen ser propio de cada
que implica o feminismo desde o pero como estando na esfera do un deles; nin da feminidade dunhas
punto de vista filosfico e. privado ca rcese de poder sempre ven a masculinidade dos outros
espec if icamente. desde a tica. seran eles os que nos daran tal non ten senso fa lar como
A polmica coas realistas esmola sen unha reivindicacin especfico. nin de un nin de outro.
feministas non ten aqu demasiado igualitaria real do estatus e do As nominalistas feministas.
interese. A discusin co realismo poder. libres de noxentas esencias.
feminista ou feminismo realista Desde as tres posibles aceptamos. como nominalistas
moito mis interesante e complexa. propostas que se desprenden do ticas. que s deben existir
para entendrmonos nas realismo feminista. discutiremos a in dividuais e que o reino dos fins s
"polmicas internas " do primeira pala sa importancia: pode ser, sen trampa, sobre a base
movemento, "feminismo da "igualdade na diferencia da superacin do sistema
diferencia" esta discusin sostvoa com plementariedade sen xenero-sexo. Como nominalistas
en diversas ocasins e contextos opresin". Non lle parece a Celia ontolxicas existen unicamente
tamn Ame li a Valcrcel. Teen en nin politicamente viable, nin Abelarda, Proscelina . Guillermina ...
comn o esenc iali smo. acepta r o ticamente desexable, mais pode pero non a feminidade. Mais existe
feminismo con caracterst icas ser mantido con algunha un sistema de dominacin
propias sexa por bioloxa ou por argumentacin razonabel. masculino-patriarcal. ou
condic ionamentos socio-culturais. "O feminismo" , androcntrico. insisto. e hai que
distnguense dos relatos independentemente da sa loitar contra del. O nominalismo

F l LO SOFA
127
moderado. negando o esencial ismo mais pode ser entend ido tamn o
ontolx ico. acta como se o feminismo como etapa en serio da
houbera. Pero hai que ter en canta realizac in das sas condicins de
que todo constructo ideolxico . ten pos ibi lidade. Sen unha tica non
un conxunto de prcticas que hai individuos .
conforman un sistema de Ata aqu as intervencins das
dominacin. que anda que sexan cinco participantes. fem inistas
eles quenas construi ron. Son as f ilsofas. neste congreso.
prcticas reais as que producen os agardamos que tea interese e vos
que a situacin de interiorizacin sexa de utilidade.
do electivo de mulleres e so en
certas formas que Celia chama de
"Coagulacin institucional" por
exemplo no aborto. como prcticas
dispersas. lgrase algo. Os pactos
de recoecemento entre varns
existen non como esenciais. senn
como condicionamentos en serie
dunha identidade especular.
sistema de prcticas soc iais e
mediacins soc iais.
Estas pos icins lvannos na
prctica a unhas tematizacins do
patriarcado nas que os homes
nominalistas tamn estn en
contra. non se senten alud idos.
parece aquilo de "matmola entre
todos e ela morreu soa" habera que
lles dicir que vostedes sos non son
o patriarcado. mais algo ten que ver
con vostede. Por outra banda as
mulleres profesamos un horror
vacui que nos leva a aceptar a
feminidade como depositaria de
valores e coartada tica.
Disolver as categoras
antolxicas anteriormente. As
nominalistas son decodificado ras.
A descodificacin do xnero-sexo
a mis radical del as. dende este
punto de vista o nominalismo ven
ser a etapa superior do feminismo.

F l LOSOF. A
128
HEGEL E A TICA

"Oh, si! o home un acontece algo parecido tal e como que "o discurso filosfico da
deus cando soa e un ven de expoelo Amelia Va/crcel modernidade" (por empregar o
mendigo cando reflexio - -coecida non s como Profesora ttulo da obra de J . Habermas) est
na" de tica na Universidade de baixo escrutinio. Mesmo por isto.
Horderlin Oviedo. senn tamn polos seus non se pode sen mis cuspir sobre
trabal/os en teora e filosofa Hegel: " o recorrido po/a imax ineria
feminista- no seu libro Hegel e a hegelin pode demostrarse o
Hai uns anos a femin ista Carla tica(2). suficientemente pavoroso como
Lonzi propoa "Cuspamos sobre E este un estud io senlleiro. Na para preferir as habituais
Hegel" . Certamente a proposta extensa bibl iografa sobre Hegel a perplexidades "reconciliacin "
forte. ainda que fcilmente meirande parte adica un cativo que se supn nos aportou. Pero
asumible xa que non cabe dbida esforzo a comprender e facer non . polo mesmo. un recorrido
de que no pensamento de Hegel comprensible a moral no sistema van . Cando persoas que loitaban
achamos unha anlise das relacins hegelin. Para Amelia Va/crcel , po/a igualdade dentro da ideoloxa
entre os sexos e unha teora do po/a contra . a moral . esa gran antipatriarcal afirmaron "Sputiamo
feminino e o masculino. como non . esquecida na filosofa hegelin. a so Hegel" saban que esa categora
sesgada pala ideoloxa patriarcal : clave que explica moitas tomas de ilustrada estaba en xogo. Nesa
natureza. inmediatez. eticidade e postura de Hegel noutras partes do medida este libro pretende fa cer
sexo feminino supoen unha trama sistema : ontoloxa. filosofa filosofa do que a militancia fi xo
de imbricacins e implicacins que poltica. filosofa da historia. FaJar consigna . pero. si cabe. por razns
nos sitan na funcin que toma de moral dentro do sistema de mis globais" .
agora - coa Ilustracin e o Hegel . para ela. facer unha lectura Non tentarei . obviamente, de
Romanticismo- o concepto de no contexto "H egel contra Kant por resumir en poucas lias as case
Natureza e a sa importancia na qu e para qu" que entra na quinientas densas pxinas que
conceptualizacin da muller. En polmica de fundamentaci n da compoen o estudio. Brevemente
efecto. desde unha crtica da razn tica. de lexitimacin das indicarei a/gunha das cuestins
patriarcal o fachendoso sistema institucins. de formacin do mis relevantes segundo a propia
hegelin amsanos unha suxeito e a sa crise. Dito doutro estructura cin da obra . O libro est
"reconciliacin " que ven ser a xeito. o achegamento desde a composto de tres partes. Esta
aceptacin do secular patriarcado. filosofa prctica. introdcenos tripartic in responde a un ha
da famil ia como "comunidade tica nunha das oposicins mais fortes asimilacin "cautelosa " da usual
natural". reino da particu laridade e da modernidade, a saber. Kant periodizacin do pensamento de
da inmediatez, ande a muller debe contra Hegel. moral suxetiva contra Hegel. isto . o xoven ilustrado. o
estar confinada por carecer de moral obxetiva. Ilustracin contra da Fenomenoloxa e o autor das
aqueJa facultade que permite s Romanticismo. obras ma iores ( Lxica.
varns acceder universalidade e O tratamento dado no libro . Enciclopedia. Filosofa do dereito) .
mundo de relacins interhumanas por tanto. especialmente A exgese. tendo como clave a
que constite a Sociedade Civil e o interesante non s po/a tica. Jvanos a unha comprensi n
Estado (1). orixinalidade temtica . polo da filosofa de Hegel dun xe ito m is
Se desde a ideoloxa "inters do infrecuente". senn biogrfico. contextua/izado persoal
antipatriarcalista dan ganas. tamn po/a rigurosa e e histri camente. combinando a
pdese dicir. de cuspir sobre Hegel. comprometida lectura que fai exposicin sistemtica coa
desde a perspectiva da Etica Amel ia Va lcrGel en tempos nos histrica.

Ma ra Xos Agra Fl LOSO FA


129
Na primeira parte (l. Stuttgart. nas sas obras anteriores frente s voluntaristas da Ilustracin. o seu
Frankfurt. Jena) ofrcese unha que cons ideran esta obra como un afn de crtica do establecido e
clara expos icin dos temas que corte. tanto cara adiante como cara anceios de fundamento.
preocupan xoven Heg el: o xenio atrs reducibles agora comn xustifcanse as efectivas
grego. a Ilu stracin. o relixioso e o denominador da tensa polaridade concrecins do deber ser existente
cristianismo. a moral popular e un "su bxetividade obxetividade". 1i a no mundo. o mundo dos deberes e
cerro. e pouco duradeiro. kantismo. maestra. polo demais. dos temas preceptos instituidos no Estado.
Segu ind o como fo conductor a morais . Oeste combate a N a Filosofa do dereito a
tica. o recorrido polos prime iros obxetividade sae gaado ra sobre a eticidade ven a resolver as
escritos mostra un ha certa suxetividade. Operndose. paradoxas morais. mergullndose
aproximacin s contidos. ademais. a clausura do ideal da baixo o Estado. A nova eticidade.
obxetivismo e identificacin de moral grega e sa cidade e maila respecto da antiga, a suprema
ser e deber ser. Salienta moi ben Ilu strac in. Non obstante. igual garante dos contidos. O Estado a
aqu l Amel ia Valcrcel a importancia que no Sistema. mora li dade e "libertade realizada en canto idea" ,
do Sistema da Eticidade de J ena etic idade son unha parte da a verdadeira individualidade. A
como o primeiro intento de ordenar conc ienc ia que se coece a si eticidade un ha teora do Estado.
o campo moral. frente fo rmalism o mesma como razn. xa que logo a d Amelia Valcrcel. un ha versin
de Kant e os kantins. E mesmo. eticidade apresentarase como de "a moral baixo a espada". Hegel
como sostn a autora. as cumio da moralidade e o dereito. amsasenos como un terico
remodelacins subsegu intes e A terceira parte "Proceso conservador e patriarca lista como
constantes do sistema hegelin son 'mera moral' e o mundo pac ifi cado" se indica nas pxinas adicadas
deudoras dos trazos apuntados est adicada s obras maiores. familia como potencia tica . A
nestes prime iros escritos e que logo sen do na Filosofa do dereito onde familia unha esencia tica na que
van ser desenvolvidos. Co Sistema as cuestins morais son abordadas se d un ha c lara diferenciacin
da Eticidade darase un cambio de dun xeito mis sistemtico. Como sexual. a saber: a muller ten nela a
rumbo decisivo "dunha visin su lia Amelia Valcrcel. pdese sa sustancialidade tica . a sa
mo ral do mundo psase a outra que dicir que. en efecto. en Hegel non determinacin. namentras que o
pretende excluir a moral como un hai unha tica " ind ependente". isto home a ten no Estado. A familia
punto de vista posible sobre a . unha tica que poda aillarse do hegeliana o pilar bsico da vida
realidade". Achmonos cos resto das reas do seu sistema. est social e do Estado. mis a sa
comezos do "realismo" hegelin. mergullada nel. lsto non quer dicir esencia non perdurable. A
Hegel. segundo a autora. nunca que non se recoeza o espirito sociedade civil. e sobre todo o
abandoar o senso dado prctico. simplemente leva a que a Estado -o realmente existente-
"Eticidade" nesta obra. "a moralidade sexa un momento a verdadeira comunidade t ica.
verdade ira vida tica" do System e necesario entre o dereito e a tica. mximo reconciliador de
a Eticidade da Filosofa do dereito Dereito- Moralidade- Eticidade a particularidade e universalidade.
son exactamente a mesma secuencia poi a que o espi rito para o que a guerra a rela cin. en
concepc in". prctico se val desenvolvendo ata canto que verdadeiro ind iv iduo. cos
Respecto da Fenomenoloxfa chegar Estado. espirito real. demais Estados.
(11 . Fenomenoloxa: a Estas son as formas obxetivas da Rematando xa. poderamos
reconciliacin) presntase a libertade. Frente valeiro espirito concluir ca autora que "tras tan
continuidade dos temas planteados prctico kantin e s prexu icios longo camio pode parecer

FILOSOFA
130
'

decepcionante que se nos propoa


abandonar a "mera moral" a fin de
alegrarnos co espectculo das
nacins lanzadas na historia loita
de todos contra todos". Mais este
recorrido polo pensamento
hegelin non foi en van "porque
Hegel dixo cousas mo i graves e se
acusou s ilustrados polas sas
verbas. coa mesma vara pode ser
medido .. . Porque. o pouco que este
mundo cambiou. fxoo gracias a
non ter seguido os seus
consellos".

(1) Sobre esta cuestin podese ver o


libro de C. Amors Hacia una critica de la
razn patriarcal. Barcelona. Ed. Anthro-
pos. 1985.
(2) Hegel y la ttica. Sobre la supera-
cin de la "nueva moral". Barcelona. An-
thropos. 1988.

F 1 L o S o F A
131
MARA ZAM BRANO: U N HA LECTURA APA IXOADA

"Hai un olvido, un calar


de toda existencia en que
como se houberamos perdi-
do todo, unha noite da nosa
alma na que non nos alumea
o centelleo de ningn astro,
nin sequera un tizn de lea
seca" (1 ).

A Carmen

Non pensei nunca que puidera quietude. ese vehemente desexo enunciados dun pensamento
chegar este momento. O momento por chegar e instalarnos na sa lxico. senn un mero discorrer do
en que tivera que enfrentarme coa ingravidez .. na sa inconsistencia. feto de pensar que atordoa. que
difcil tarefa. se cadra imposible Por iso escribndoa corro o risco nos fa i abdicar da nasa propia
tarefa. de escri bir sob re Mara de perdela. buscndoa e concienc ia.
Zambrano. E xamais na vida reclamndoa. o risco de que se Entn sobrevn a
imaxinei facelo. porque sempre crin torne fuxidiza. evanescente. desesperacin . U nha
que resultara imposible tras ladar o Pero tamn escribndoa vouna desesperacin que nos obriga a
que eu percibo como voz -coas facendo m is mia. e de todos os rebelar ntimamente. e que nos fai
sas resonancias. cos seus ecos. xeitos xustifcame o desexo de sospeitar de toda razn. ao tempo
coa sa transparencia-. a un mostrar o que poso. que percib imos a tirana de toda
espacio acoutado. constrinx ido Unha primeira aproximac in ao disciplina; soberbia racional que
pala expresin. escravo da pensamento de Mara sempre logra atopa a sa xustificacin ltima na
linguaxe. asfixiado pola desestabilizar. na medida en que contundenc ia dos logros obtidos.
perdurabilidade. nos achegamos a el a buscando Unha desesperacin que. sen
Porque unha voz non se "fi losofa". isto . buscando unha embargo. motor dunha segunda
rescata. resctase a sa ausencia. e articulacin. un ha vertebrac in aprox im acin xa mis relaxada.
imaxinmola. e recremola. pero lx ica que nos conduza mis queda. mis ca lada.
deixa de ser voz para se transformar racionalmente ata un ha verdade Porq ue as. desesperando.
en 1inguaxe. Porque a Mara non conc lunte; buscando un mtodo. comezamos a sentir que ce rta
hai que buscala; encontrmo la do Achegmonos a ela tentando co rrente de misterio. trnsfuga da
mesmo modo que atopamos da a acadar un ha resposta razoada. linguaxe. permanece agazapada
da a aurora dun novo amencer que. verdades concretas que sirvan de entre lias; comezamos a sentir que
con lenedade. espergu izan os e agarras nosa existencia. algo se escapaba naquela prime ira
impresiona os nosos sentidos para E s atopamos un mar de lectura. que temas necesitado
poder gozar da sa luz. E cando a palabras. s se nos ofrece un despoxarnos de toda definicin. de
atopamos. sentimos ese desacougo labirinto. un caos de imaxes. de todo concepto previo de ns
que paradoxicamente invita metforas. Non achamos os mesmas para instalarnos finalmente

M ara An tonia M uoz Me ll a F l LOSO FA


132
ao borde do abismo. isto . ao irreconciliables. un ser dual. ao xnese. Voltar a unidade
principio. O un principio que se tiranizado e enfrentado a si mesmo. primeira . fundamental: "O senso
percibe xa como proceso E neste punto onde hai que orixinario. sera esa zona. s veces
irreversible. como suceso definitivo tomar o fo do discurso histrico de entresixo. s veces un ha
ante o cal s queda rendirse en Mara Zambrano: todo o seu inmensidade inacoutable. ondeos
silencio. a soas. E isto percorrer ata o nacemento mesmo sent idos. a sensibilidade sensorial e
precisamente o pensamento de da filosofa. supn unha revisin o sentimento. mstranse anda
Mara: un suceso que invita a un crtica das causas que determinaron unidos: o mar. que anda retn ou
desnacer fundamental da a condena da poesa. a derrota do acolle. sumerxndoo. o que no
conciencia. un acontecemento que orfismo e a sa escala. o divorcio suxeito vive. Al onde afondan e se
procura o distanciamento necesario ancestral entre nutren as races do ser vi vi nte" ( 4) .
para o achegamento definitivo. un pensamento-sentimento. Mara busca un lugar de
rapto da razn que abriga a "sentir filosofa-poesa. encontro. u nha filosofa da
a vida toda como non puido ser esencia-existencia. soo-realidade. reconciliacin . onde frente a un
sentida no primeiro nacemento" O seu discurso aborda reduccionismo fragmentario e
(2). definitivamente todos os temas da parcial pdasenos ofrecer un ha
. as. o pensamento de palabra escindida . arremetendo opcin de sentir en totalidade.
Zambra no. un pensamento que vai contra todo o pensamento un ha oportun idade de fuxir de todo
ao encontro das sas propias occidental articulado dende a coecemento articulado mis como
orixes. un pensamento que loitando Antigidade sobre a natureza dual "episteme" que como "eros". e que
consigo mesmo principia un do ser humano. en palabras de Xess M oren o:
camio de regreso aos albores da "mis ben asemella ser un ha
Revisin dunha historia
historia . Porque se trata de chegar unidade de soidade e aillamento"
elaborada e forxada sobre a
ao instante mesmo no que se (5). Trtase. en fin. de tentar unha
experiencia da razn discursiva e
verificou a escisin . momento solucin integradora que retome a
analtica. que perpetuou o
aquel que dende un pretendido unidade primeira de intelixir e
confinamento de todo aquilo que a
absoluto . o home creu apoderarse sentir. abandoada por todos os
razn non pode conter ou definir.
das tebras que o envolvan. cultivadores da loxificacin.
Sumersin nos intestinos mesmos
acoutando os seus espacios. Superar a loxificacin da
da historia oficial. nos puntos
nomeando as sas sombras. intelixencia. que motivou o olvido
negros da experiencia individual e
conformando a sa esencia sa secular do ser tentar reducilo a
colectiva; sumersin e
existencia. causa. ente. a mero suposto
reivindicacin de todos os
Pero tras a afirmac in dese metafsico sometido e
"olvidos" da historia. Porque neste
"eu". tras o ordenamento do "desco idado" na comprensin. no
o seu camio de regreso Mara
mundo imaxe da sa razn. o razonamento .
recupera os nomes. as voces
home tamn constatou o Pero razn non razonamento.
acaladas. o discurrir paralelo do
desgarramento que acontece cando O coecemento intel ixido - sentido
mito. adentrndose nunha busca
o destello dunha verdade inevitable non coecemento racionalizado.
desacougada por recuperar a
fai mella no seu ser mis ntimo . Desterrar o ser do proceso de
identidade orixinaria e a sa inicial
loxificacin. in tui - lo. supora dei xar
E a angustia pasou a ser o motor e profunda vinculacin a todos os
de padecer a nosa propia
da escisin. e o home pasou a ser seres: "ver dende a historia. para
trascendencia: que a realidade se
un monstro con das cabezas deixar de ser historia" ( 3). Abrirse
transforme no noso "modo de ser" .

F l LOSO FA
133
O inteli xido mesmo se r; en Momento clave no pensamento expresin instlase no inefable:
palabras de Maria : "Senti r de Mara a sa reflex in sobre a "converter o delirio en razn sen
directamente coecemento sen palabra filosfica e a palabra abolilo. o logro da poesa" (8).
mediacin" (6). potica. advertindo qu e a diferencia E precisamente o logro
Mara proponse recuperar ese fu ndamental entre unha e outra fundamental de Mara Zambrano
coecemento que s nace na qu e a palabra do filsofo asum ir o que o lagos filosfico
intimidada do se r. conceb indo amb iciosa: quere co nquistar "algo" apo rta. e tentar abolir a distancia
un ha nova razn que sen "quere r non suc umbindo ao desexo de que media entre el e a condic in
ser" rescate ao ser. Unh a nova exp resar o seu anceio. o seu carna l.
razn que no seu discurrir non o des.varfo. A poesa non outra
faga fuxir. non profundice na ca usa que a ex presin mesma dun A sa razn potica un
disgregacin. Unha razn abandono: o poeta non se va le da ca rreiro -que non mtodo o u
mediadora que se perfila sen fins palabra para explica r o seu ser. a disciplina- que se abre para se
nin metas e que. alonxndose de prop ia palabra a que vai adentrar al ondeo ser acontece. E
todo propsito por "chegar a ser". conformando o ser do poeta. o ser acontece no lugar aoque se
nos conduza a unha revelacin do acode desprovistas de
Porqu e mentres a filosofa intencional id ade. de interrogantes;
noso sentir mis escurecido. mis expresa unh a vontade de
atormentado. Unha reve lacin que lu gar quemis que estar. fndase a
diferenciacin. de ord ena mento de medida que nos imos achegando
non se d na busca. senn na tod o aquilo que tivo acontecido ao
fu xid a. non na palabra afoga da no gu iad as por signos que. habitando
ser humano long o da sa histori a. na nosa vixilia. invtannos a
seus sign ifi cados. sen n na palabra a poesa expresa que o ser
sentida e pre-sentida antes de mergullarnos na ensoac in. Lugar
humano . mergul lndose baixo o que funda rse revlase como
chegar a ser pronunciada: na tempo e o espac io. E neste senso a
palabra liberada da lin guaxe. repentina presencia. como sbita
palabra potica universal . por claridade na que nos sentimos
Unha razn que require para a canto concede voz ao indecible. ao
sa expresin un ha pa labra non desposuidas. esquecidas. Por iso a
indescifrab le da nosa conc iencia . sa imaxe o Claro do Bosque:
al ienada ou pre-figurada como Voz que non se esgota porque no
cristalizacin do logos filosfico. lugar ondeo sil encio se escoita
seu propio fl uir se enxendra. como eco lonxano pletrico de
un ha palabra que habite na sa
desnudez e que descri ba o lazo A filosofa ord ea as evi dencias. a voces indiferenciadas; lugar onde
intim o que nos une a todos os poesa fa la de ausencias: "as todo se reduce ao seu estado
seres. non renunciando real id ade causas est n na poesa pola sa ori xinal. onde todo darme e a nada
na sa experiencia ese ncial. ausen cia. di cir. polo mis se revela como pura forza creadora;
Palabra sin gu lar pero solidaria. verdadeiro. xa que ca ndo algo lugar onde nada est perdido
inspirada e conceb id a no primeiro ido. o mis ve rd ade iro o que porque non ex iste o movemento.
alento; palabra in ocente que xo rd e nos deixa . pois que imborrabl e: onde todo . e ondea palabra
trabucada cos nosos anceios. a sa pura esencia" (7) . xe rmin a no seu estado
Palabra que se resiste Transfrmase as a palabra potica pre -ex istente. nacente; lu gar que
dogmatizacin. na nica mediadora entre acontece cando a nosa conc 1enc1a
instrumental izacin; palabra sentime nto e pensamento. a nica se desd. se enaxena e claud icamos.
ensoada. imaxinada. palabra capaz de recuperar a infinitude das por amor. acto esenc ial.
nacida en quietude - que non en causas mis al da sa apariencia. Adentrarse no cla ro semell a ao
pasividade- para se r esco itada. da sa definicin. por canto a sa despertar: trnsito fug az entre

F ILO SOF A
134
soo-realidade no que ningun
pode perpetuarse, pero a sa luz no
recordo non poder xa
abandoarnos. Luz que apenas
percibida irremediablemente ida.
A palabra de Mara representa
en si mesma a posibilidade de
realizar o vello anceio de que
pensar sexa. efectivamente.
descifrar o que se sente.
Mis que un ha filsofa ou unha
escritora. revlase como unha
"medium" posuidora da nica
palabra capaz de facer que a vida.
por fin. se cumpra.

(1) Friedrich Hiilderlin. HIPER ION .


(2) Maria Zambrano. FILOSOFIA Y
POESIA. Fondo de cu ltura econmica .
1987.
(3) Maria Zambrano. Op. cit.
(4) Maria Zambrano. Op. cit.
(5) Jess Moreno Sanz. SUMER-
SION Y HUIDA. Anthropos. n' 71/1987.
(6) Maria Zamb rano. CLAROS DEL
BOSQUE. Edil. Seix Barra\.
(7 y 8) : Maria Zambrano. FILO-
SOFIA Y POESIA.

F 1 L o S o F A
135
NOVAS TECNOLO XAS REPRODUTORAS

Un dos perigos meirandes cos Na outra cara da realidade. en problema e tratar de intervir no
que nos enfrentamos as mulleres Occ idente. as N.T.R. aparecen mesmo .
hoxe. que atinxe nosa id entidade. como soluc in para a infertilidade Repito. o tema reclama o
autonoma e dignidade persoal . o dun grupo (reducido) de mulleres. interese e o debate feminista
das Novas Tecnoloxas as como para controlar porque os ngulos de enfoque
Reproductoras (N.T.R.). Cmpre. enferm idades xenticas. Na poden ser diversos.
pois. difundir este tema entre as real idade. estn sendo utilizadas Un deles sera considerar certas
mulleres e so mete lo a debate. antes para ter acceso manipu lacin de reacc ins e temores fem inistas
de que. baixo a aparencia do embriones. para dominar a vida como retrgrados. Dirase que se
progreso cientlfico. nos reduzan a humana. para controlar anda mis defende o primitivismo. a
coba ias e descuarticen os nosos a capacidade exclusiva das identidade animal. frente ao
rg anos corpo rais. Porque se at mulleres de crear novos seres. progreso cientfico. A isto pdese
agora tomos un co rpo, corpo que Pdese facer un ha novela de responder afirmando que non se
non tia desperdicio (usado para o terror imaxinando as desmesuras trata de oporse aos avances
trabal lo e carga. como anima l que certas mentes hitlerianas cientficos senn utilizacin que
reprodutor. como obxecto de poden cultivar en laboratorios. se fai deles. Os desastres
pracer. como bulto onde descargar (Mary Shelley non tia aman estes ecolxicos. a destrucin da
as in satisfaccins. desfogar a ira ou datos cando creou a atmsfera. o envenenamento das
satisfacer a lbido) . pero un corpo Frankeinstein). Coecer. augas. a bomba atmica. e tantos
en teiro. irnos camio de sermos coecemos as posturas rac istas e etcteras. dan proba disto.
reducidas a teros. a vu los para sexistas que adoitan os danos das Pero. mesmo dentro do discurso
fecundar. arcas do mundo. Dabondo para feminista aparecen das posturas
nosa capacidade reprodutora estarmos asustadas. Sabemos ante a maternidade. Un ha sera de
foi sempre expropiada. O control da tamn que as investigacins valoracin do trabal! o da
natalidade foi levado a cabo polo biotecnolxicas estn nas mans produccin. especfica e limitada s
poder estabelecido en todas as dos militares ou nas multinacionais. mu ll eres. dos seres humanos . Outra
sociedades. No momento actual. mbitos que as mu ll eres estamos a de rexeitar esa capacidade
mentres en Occidente. debido ao moi lonxe de poder fiscalizar. O reprodutora que nos reduce a
envellecemento progresivo da capital acode como abutre "fe mias". a "natureza". nun mundo
poboacin. faise propaganda para industria da maternidade: bandos onde. verdadeiramente. o ser
que as mulleres tean tillos e de esperma (compra un premio humano ten superado o " natural" ,
retornen ao fogar tradic ional. no novel . un deportista ...?). ou de onde todo cultura. O camio para
Terceiro Mundo lvanse a cabo vulos. axencias de teros de as mulleres se ra separarnos da
este rilizacins masivas. sen aluguer. clnicas de se leccin de historia an imal. repudiar o ciclo
consentimento das mulleres ou sexos. etc. Grandes inversins. menstrual (que conleva a perda de
mediante coaccins. regalos. Tcnicas caras. reservas do naso organismo o
bonificacins aos mdicos que O risco foi prev isto por agota mento fs ico. depresins e
consigan realizar mis. etc. algunhas fem inistas e creouse o inferioridade nas relac ins
Esterilizacins feitas en psimas F. I.N.R.A.G .E. (Rede Internac ional sociais ... ). o emba razo. o parto. a
condicins sanitarias porque a vida Feminista sobre Tecnoloxas lactancia. etc. En contra do destino
das reprodutoras carece de Reproductoras e 1nxeniera mi lenario. utilizar as nasas enerxas
importanci a. Sobran. Xentica) para intentar difundir o en tarefas diversas. como fan os

M ara Xos Q ueizn T E M A S V A R 1 O S


136
homes. Adquirir unha identidade As ser tamn para ns. as
como seres intelixentes. mulleres. cando sexamos donas
Persoalmente estou dacordo dos nosos carpos. dos nosos
con estes presupostos. pero medios de producin. dos nosos
situndome na posibilidade (hoxe destinos como seres no mundo.
quimrica) de que as mulleres Cando controlemos a tcnica.
pudsemos controlar os medios Daquela. deixaremos de ser
tcnicos. De non ser as. serven "natureza" submetida para sermos
para utilizarnos. non para seres libres e intelixentes.
liberarnos. Maio. 1989
Habera tamn que matizar o
sentido da valoracin da
maternidade. que aparece no outro
discurso feminista. Porque non se
trata. penso eu. dunha afeccin
inxenua provocada pola "comedura
de coco" oficial do papel de nai
amorosa e abnegada. A valoracin Bibliografla:
haberla que situala noutros termos. LIDIA FALCON E M . ENCARNA SANAHU-
Pdenos servir como exemplo o JA. "Maternidade in vitro" en Poder y li-
concepto de traballo no mundo bertad. n. 3. 1 982.
laboral. Ben sabemos que ningn LEONOR TABOADA. "La Maternidad Tecno-
pensa que traballar (trabal! o < nolgica". Ed. Icaria. 1986.
tripalium = pozo de tortura) sexa
unha regala. un pracer. na maior
parte dos casos. Noustante.as
produtoras e produtores rec laman
non s o dereito ao trabal! o senn o
control sobre os medios de
producin. Tentan abolir o inxusto
sistema de explotacin da forza de
traba ll o como primeira medida para
chegar a un ha sociedade mis
xusta ondeo trabal! o non sexa a
condena bblica. senn algo
criativo e reconfortante; ondeas
mquinas non sexan as inimigas
(na medida en que son utilizadas
polo capita l para suprimir o trabal! o
humano e para un meirande
rendimento lucrativo). senn as
sustitutas do esforzo. da dor. da
dependencia.

T E M A S V A R 1 O S
137
S IT UACIN LEGAL DAS N .T. R.

As novas tcnicas de para a muller nin da taxa real de os estados de evolucin do


fecundacin asistida presentronse xitos (entendndose como tales embrin e aldese pre-embrin
desde os medios de comunicacin os nacementos de criaturas vivas) no perodo que vai desde a
como unha "conquista da ciencia". nin que estas tcnicas non resolven fecundacin ata o da catorce.
como "a solucin maravillosa" para xe nericamente a esterilidade. s o Esta precisin non gratuita. a
consegui-la finalidade desexada: fan nuns supostos moi concretos. partir del a permtese a
ter fillos propios. Tampouco se explica a dotacin investigacin e manipulacin do
Estas mensaxes constantes presupostaria destes tratamentos e pre-embrin . mis. o texto abriga
fixeron que a opinin pb lica tea anda menos se se compara coa sa destruccin m is al do da
un ha idea confusa. As pnsase que dedicada investigacin e catorce. se non est erioconservado
agora a cienc ia permite ter fillos a prevencin da esterilidade ou a que (conxelado). Mentres en Espaa
quen queira. que os equ ipos se utiliza na atencin s existe unha Lei penal que castiga
mdicos estn atendendo un necesidades sanitarias mis como crime o aborto libre. outro
importante problema das mulleres. urxentes. texto legal non s permite a
etc ... Estas tcnicas. que son un feito destruccin do embrin senn que
Os argumentos que utilizan os desde hai tempo. estanse abriga sa realizacin.
sectores favorables a estas realizando sen regulacin xu rdica a A muller. que a principal
tecnoloxfas son basicamente que criterio dos que as realizan . protagonista destes mtodos xa
responden a un ha demanda social e En toda Europa hai comits de que se api ican sobre o se u carpo.
que smo-las propias mulleres as expertos que estn estudiando o est practicamente esquecida .
que desexamos que isto aconteza . tema. algns rea lizaron dictames. Non se considera que os
N un medio social que configura outros empezan a preparar textos mdicos tean responsabilidade
a maternidade como unha abriga. a legais. ningunha polo resultado destes
cal foi imposta non s poi a forza O Parlamento Espaol aprobou tratamentos. pois s se sanciona o
senn tamn mediante mecanismos unha Lei . presentada polo Grupo suposto de mala utilizaci n das
suts que fan sentir como "intil" Socialista. que seguiu un ritmo tcnicas.
muller non frtil. verdadeiramente rapidsimo.
Recrtaselle a capacidade de
imposible sabe-la incidencia da A anlise do articulado. que
obrar dependendo da
demanda real. libre e xe r'ou pouca discusin dos grupos
configuracin da sa vida.
voluntariamente adquirida. parlamentarios no Congreso e foi
Normalmente presntase a aprobado en tan s das sesins. Asf a muller que est casada
esterilidade como unha deixa descuberto unha se ri e de non pode acceders tcnicas sen o
enfermidade e isto fai presupoer retrocesos importantes no referente consentimento do seu home.
que todo o que se faga para vence/a s dereitos que a Constituc in O texto crea u nha nova
ser bo en si mesmo. como se os estableceu en 1978. categora de f ilias. os "post
seres humanos estivesen abrigados A exposicin de motivos da Lei mortem". que son aqueles que
a reproducirse e na cant idad e que xa parte de que no Estado espaol cando marre o pai o seu material
os estudios demogrficos e os hai setecentas mil parellas estriles xe ntico (sexa seme. sexa embrin)
intereses econmicos establezan. como razn de ser das tcnicas. non est no tero da nai . A estes
Todo isto se di e moitas causas presupoendo que todas el as filias nganselles dereitos
se calan. queiran reproducirse . hereditarios. salvo que a xestac in
Non se fa/a nunca dos riscos Por primeira vez na historia se produza nun prazo mnimo de
fsicos e psquicos que comportan lexisla tiva moderna diferncianse seis meses desde a morte e o

Mara Xos Varela T E M A S V A R 1 O S


138
fa lec ido as o dispuxera en traballadores para eliminar
testamento ou escritura. candidatos a un lugar de trabal! o ou
demostrando con iso o temor que o poder levar s arqu ivos polic iais a
ten o lexislador de que a muller informacin xentica das persoas. a
poida desbarata-las herdanzas modificacin do medio ambiente
establecidas con novas por incorporacin mesmo de
maternidades por el a decididas. seres vivos ou cidos nucleicos con
Os dereitos dos homes son capacidade de replicacin. xa sexa
tratados con gran co idado. As cun obxectivo concreto ou por fuga
sancinase desvela-lo anonimato involuntaria .
cando son doantes. deber Por outra parte a sancin
consentir para que a muller que con prevista meramente
el vive poida someterse a este administrativa e comporta o
trata mento e mesmo se prev que pagamento dunha multa dun
se buscar a maior similitude mximo de cen millns de pesetas.
fenotpica entre o doante e mais el. Non est previsto tipificar como
O grave risco de delito as aberracins xenticas que
comercial izacin do carpo da poden producirse a partir do FIVTE.
muller non queda resalto . A Le O mecanismo de control
declara nulos os contratos de estab lecido (a Comisin Nacional
xestacin pe ro tamn di que. se de Fecundacin Asistida) est
este feto se d. nai ser a muller prevista con total ambig idade e
que dea a luz. engadindo (e isto cun desenvolvemento
moi perigoso) que o xufz pode regulamentario posterior.
admitir demandas de paternidade. O panorama que se presenta
Este fina l d p ex istencia de pode realmente supoer que
situacins nas que. alnda senda na i Espaa se convirta no primeiro
legal a xestante. se recoeza a campo de experimentacin sobre
paternidade de quen a contratou e carpos de mulleres. no que
a el se outorgue a custodia da virtualmente e con custos
criatura. predeterminados nos que se
A FIVT E abre as portas inclan as multas administrativas
enxeerfa xentica; isto un grave poden realizarse aqueles programas
perigo social. A Le solucinao que interesen.
considerando infraccins graves Esta idea non moi distinta da
unha serie de prcticas como a que sosteen determ inados
clonacin. a seleccin de sexo. a secto res dos Estados Unidos de
util izacin co n fi ns mi lita res ... Am ri ca que estn pensando alugar
A prohi bic in pa ra un has nais subrogadas en Latinoamrica
prcticas conc retas e enumeradas. para abaratar custos.
polo tanto outras poden da rse. por
exemplo a an lise de xenoma nos

T E M A S V A R 1 O S
139
IN FORM E

CONGRESO CELEBRADO
EN BARD. KO T BAR I.
COMILLA
(BANGLADESH)
OS D AS 18A25 DE
MARZO DE 1989

A Conferencia celebrouse coa N este sentido constatouse que b) Manipulan o desexo das
parlicipacin de mu lleres dos en ambos casos: mulleres. As como nos programas
seguintes paises: Malasia. India. de Novas Tecnoloxas
a) Vulneran o dereito sade Rep roductivas se ofrece s mull eres
Uganda. Za mbia . Paquistn. Sri
como cuestin principal antes que a realizacin do desexo de seren
Lanka. Filipinas. Noruega.
os intereses demogrficos. As as nais. cunha mistificacin do
Hol anda. Repblica Federal
mulleres da India. Paquistn e mesmo. na distribucin masiva de
Alemana. U.S.A., Suecia. Austria.
Corea do Sur. Fidji, Espa a. lilas Bangladesh insistiron anticonceptivos danios prtese do
enormemente na denuncia da desexo de evita-la excesiva
Mauricio. Brasil. Per. Indonesia.
distribucin nos seus pases de procreacin que agrava a terrible
Australia. Zimbabwe. Nixeria.
vacinas anticonceptivas cunha pobreza desas zonas do mundo.
Dinamarca. Francia. Thailandia.
duracin de cinco anos que teen
Canad, Reino Unido. Hong Kong , Mesmo nalgns pases como
efectos nocivos non controlables;
Xapn e Exipto. amais de China e India nas campaas de
especia lmente mencionaronse
Bangl adesh . esterilizacin masivas estn
NORDPLANT e DEPO-PROVEDA.
A organizacin Finrrage, que se ofrecendo s mulleres que. se
caracteriza pala sa opos icin s Estes frmacos chegan s posteriormente desexan ter filias .
chamadas Novas Tecnoloxas pases do Terceiro Mundo da man podern facelo a travs de
Reproductivas e enxeera dos gobernos e as multinacionais Fecundacin in Vitro con
xentica. celebrou o seu encontro farmacuticas e non respetan o Transferencia de Embrins
en Bangladesh na idea de valorar dere ito das mulleres a decidiren (FIVTE).
desde un pas do Terceiro Mundo o sobre a sa reproducc in nin a e) Teen detrs s mesmos
outro lado da cuestin. ou sexa. a manteren a sa sade e realizaren a laboratorios e por tanto intereses
mala utilizacin de determinadas plan ificacin familiar a travs de econmicos.
tcnicas contraceptivas. mtodos non danios. lnformouse que as mesmas
No Congreso pidose valorar curiosa a situac in en multinacionais que producen os
como en realidade o criterio Bangladesh. ande o goberno leva frmacos que se utilizan para o
ideolxico que subxace no Terceiro un control permanente da FIVTE son as que se presentan nos
Mundo en ca nto aplicacin distribuc in de frmacos para pases subdesenvolv idos
masiva de contraceptivos ten un evita-la experimentac in al. que no interesadas na expansin masiva de
denominador com n cosque caso dos ant iconceptivos se vacinas contraceptivas e DI U. xa
subxacen nas Novas Tecnoloxas desentende porque non os que para elas un "mercado" de
Reproductivas. considera "medicamentos". enorme impo rtancia.

T E M A S V A R 1 O S
140
As os criterios de considerbanse pragmticas. pobreza tan grandes. Neste pas.
rendabilidade. tanto nas polticas 1nsistan constantemente na non obstante. existe un trabal lo
demogrficas coma en FIVTE. necesidade de adaptar estratexias importante das mulleres
pasan por riba das necesidades propias en cada pas. opondose. chegando mesmo a
individuais. FILIPINAS: Foi unha das celebraren unha manifestacin
Por outra banda suscitouse delegacins mis activas no pblica multitudinaria.
tamn o perigo que a FIVTE encontro. Aportaban unha anlise AUSTRALIA: As mulleres
supoa para o Terceiro Mundo. moi politizada e estaban asistentes explicaban estudios
dada a intencin manifestada interesadas no deseo de realizados sobre a situacin
desde algunhas axencias de estratexias conxu ntas. lexislativa e sobre os grupos de
alugueiro de teros de utilizars BANGLADESH: Era un dos mulleres usuarias de FIVTE e
mulleres destes pases para abaratar pases mis pobres. se non o que constataban grave deterioro
custos. mis. Expoa o rexeitamento s naquelas que non conseguiron
tecnoloxas deshumanizadoras xito. Do seu trabal lo escribiron un
Informe dos distintos pases.
indicando que ese non era o libro que se pon proximamente
As mulleres presentes. que
camio axeitado para o venda.
sobrepasaron as cento vinte. ALE MAA: As alemanas unha
desenvolvemento.
contrastaron non obstante vez mis insistan na sa oposicin
realidades moi diversas nos seus Traballaban nunha
organizacin para axudar avance diagnstico precoz e isto
pases. o que faca importante ter basendose en que a travs do
presentes criterios moi flexibles social e econmico denominada
UBINING. que colaborou no mesmo s se detecta un ha
nestes temas. segundo as porcentaxe nfima de
necesidades concretas de cada Congreso todo o tempo e que
fundamentalmente trata o tema das malformacins. pero en cambio
lugar. reforza a idea de rexeitamento
Como cuestins diversas mulleres no pas. facilitando medios
de subsistencia e programas de minusvalfa e pode levar a un criterio
expostas pelas asistentes eremos euxenrico de control da
interesante resaltar: desenvolvemento globais.
poboacin.
INDIA: Al se aplicou a THAILANDIA: A muller que
Comentaban que agora as
amiocentese como test para a asistiu. que trabal la neste pas.
biopsias do colo do tero se
seleccin de sexo. centroeuropea e fundamentalmente
realizaban antes que a amiocentese
As feministas inician unha informou dun trabal lo realizado en
e aumentara o nmero de abortos
campaa que se estendeu axia e relacin distribucin masiva das
baixo o criterio dunha seleccin da
obtivo xito abondo. anda que vacinas contraceptivas e os seus
poboacin.
cmpre ter en conta a dificultade efectos nocivos.
Insistan no dereito da muller a
do contexto. FRICA: As mulleres africanas interrompe-lo seu embarazo. pero
As mulleres indias eran moi estiveron como expectativa. entendan que isto deba ser desde
enrxicas. dinmicas e activas e lnicibanse agora nestes temas e a perspectiva de desexar ser nai ou
explicaron varias campaas levadas mostraban a sa preocupacin pola non. pero non con criterios
a cabo. entre elas tamn un ha de posible expansin s seus pases euxensicos. Chegaron a tildar
denuncia das violacins que as dalgns destes problemas. tales enfoques de "nazis" e a
rapazas sufran por parte da policfa. AMR ICA LATINA: En Amrica indicar que entre o aborto
PAQUISTN: As mulleres deste Latina faise FIVTE en pases como euxensico e a seleccin de sexo
pas eran moi realistas. Elas Brasil. que ten problemas de non exista diferencia.

T E M A S V A R 1 O S
14 1
Outras mulleres alemanas concreto diario relacionado coa
argan que non se poda fa lar da muller.
loita contra as Novas Tecnoloxas As asistentes de pases
Reproductivas sen incluilas dentro islmicos eran crentes na fe
dun marco mis global. musulmana e isto chama
cuestionando o modelo de enormemente a atencin.
desenvolvemento no seu conxunto Explicaban a posibilidade dunha
e antepondolle outro ecolxico e interpretacin progres ista do Islam.
non integrable como nica va para Cando selles suscitaba a
o feminismo . contradiccin que se presentaba co
Un terceiro grupo de mulleres aborto. prohibido por Mafomat.
al emanas expuxo a criminalidade dican que neste tema el as
que no seu pas se levara a cabo aceptaban o aborto e
sobre mulleres que loitaban contra considerbanse unhas
as Novas Tecnoloxas "pragmticas".
Reproductivas. Outra cuestin que se puxo de
REINO UNIDO : Soportaran cun relevancia foi a dos paralelismos
gran desgaste persoal e de grupo a existentes entre Asia e Amrica
coordenacin internacional de Latina en canto a condicins de
FINRRAGE e propo'nan o desenvolvemento e de vida das
traspaso . mulleres. as como a criterios da
Expuxeron as sas experiencias sade en torno a el as .
tamn no campo da investigacin
con mulleres infrtiles en Conclusin.
programas FIVTE. Foi este un congreso
interesante que supuxo a
Cuestins globais. ampliacin de FINRRAGE nos
Chamou a atencin a alta pases de Asia, ande moitas
cualificacin profesional das mulleres se interesaron por
asistentes: profesoras de conectarse rede. Fo i un encontro
universidade, socilogas. enormemente pluralista no poltico.
antroplogas. demgrafas. no relixioso. no ideolxico. nas
mdicas. bilogas. period istas ... razas. linguas. etc .... que aporta
todas mulleres moi preparadas. perspectivas mo i diversas sobre as
algunhas con cargos de que cmpre reflexionar con mis
responsabilidade en programas de tempo.
desenvolvemento en pases do Ouedou demostrado unha vez
Terceiro Mundo. mis que as mulleres co naso
Todas eran mulleres con esforzo. tesn e entusiasmo
experiencia no trabal lo feminista . podemos real izar cuestins
xa sexa por estar organizadas como verdadeiramente importantes para
tales e por levar un trabal lo avanzar no cam io proposto .

T E M A S V A R 1 O S
142
MULLER E TRABALLO DOMSTICO

A anlise das sociedades resultara apresada por este tipo de


humanas dende a dobre explotacin. nada teriamos que
perspectiva material e histrica engadir aqu abondosa
amsanos como a dona desenvolve produccin literaria aparecida
na sociedade un ha funcin dende o sculo XIX at agora. Sen
estructuralmente subalterna obviar esta xenrica opresin. que
( Bartra. 1987. 17). funcin que a tamn afecta muller. o que
muller ocupa en estreita relacin interesa suliar a opresin
coa final ida de que se lle ten especfica que soportan as donas
asignada: a de ser instrumento para en funcin do seu sexo. derivada
manter e reproducir a alienacin e a do exercicio do traballo domstico.
opresin. Esta funcin non s a ten As mulleres entran nun tipo de
desenvolvida dende a sa directa relacin material. primeiro cos seus
participacin no proceso pas e logo cos seus homes. da que
productivo. xa que tamn dende xorde a sa relacin de clase. no
valores1. Dentro dos valores que estricto sentido marxiano. e que
mis destacan. imos sinalar a paradoxalmente negada por
tradicin patriarcal derivada das algn dos marxistas ortodoxos.
relixins histricas de Occidente. Todas as sociedades actuais.
Se nacer macho ou femia constite inclu idas a do socialismo real.
un feito biolxico. ser "muller" un basanse no trabal lo gratuito das
feito social. polo que os contidos mulleres para a crianza dos cativos
do "feminino" estn estreitamente e para o servicio domstico. Estes
vencellados s formas de dominio servicios somentes se poden
de cada tempo que. de forma prestar dentro do marco da relacin
unnime -non uniformemente-. particular cun individuo. o seu
explotan e discriminan muller home. e estn excluidos do
-ma is non a ela somentes domnio do intercambio e
(Adinolfi. 1980. 19) . consecuentemente. carecen de
Como se est a oprimir valor en trminos econmicos.
materialmente s mulleres? Certas dicir. non estn remunerados. As
pescudas sociolxicas xa tian prestacins que en troques estn a
amasado a incorporacin masiva recibir as mulleres non teen tanto
das donas 6 trabal! o industrial. forma de salario como de donativo.
Sabemos que na Francia de 1955. O home ten como soa abriga a de
venderon as donas coarenta e tres sufragar as necesidades da sa
mil millns de horas de trabal! o dona (Delphy. 1978).
(Dayr. 1955). que non foron Malia que a carga destas
precisamente menguando at a expresins resulta polmica.
presente. Estas pescudas aseguran ousamos afirmar que non a
que a muller. como o resto dos natureza do trabal! o real izado palas
asalariados. queda afectada pola donas o que explica as sas
explotacin capitalista. Mais se s relacins de produccin se non que

A su ncin Cambrn Infante T E M A S V A R 1 O S


143
xustamente sucede o contrario . uso "productivo" non se isto queda reducida a produccin
Abondosos estudios de etnoloxa diferencian dos valores de uso "non gratuta das mulleres (Delphy.
amasan que histricamente a productivo" creados polo trabal/o 1978. 20) .
muller ten participado na domstico. mbolos dous Partindo desta distincin.
produccin de bens e mercaderas. atpanse insertos no proceso de consttase a existencia de dous
Cales son as condicins do creacin e transformacin de modos de produccin: un. ondea
trabal/o domstico? As productos brutos. mbolos dous meirande parte das mercadoras se
caractersticas das relacins de teen a mesma finalidade. o estan a producir segundo o modo
produccin de t rabal/o domstico autoconsumo. industrial; outro. ondeos seNicios
(non remunerado) non se limitan A mesma continuidade que domsticos. a crianza dos cativos e
s productos consumidos dentro existe entre as actividades que determinadas mercaderas
da familia . Abranguen tamn s teen como finalidade o consumo e prodcense segundo o modo
bens destinados mercado cando as que teen. por finalidade o familiar. O primeiro d lugar
estes productos xorden no eido da autoconsumo e se denominan non modo de produccin capitalista ; o
familia. Histrica e productivas. dse tamn entre os segundo. explotacin familiar ou
etimoloxicamente. a familia servicios que prestan gratuitamente patriarcal. A diferencia entre
constit e un ha unidade de as mu lleres e os servicios mba las das formas de
produccin e de consumo comercializados. As ten acorrido explotacin non est tanto na
(Chaianov. 1985; Walf 1982; coa feitu ra do pan. a confeccin da cantidade de prestacins recibidas
Medick. 1986). Nesa unidade. o vestimenta. a crianza dos cativos. a cambio do traba/lo realizado nin
froito do trabal/o pertence pai. que antes realizaban as donas na diferencia en trminos de valor
que sa vez constite a gratuitamente no marco fam iliar e entre un salario e un sustento.
autoridade. Non existe diferencia agora estn remunerados cando os como na propia relacin de
entre os seNicios domsticos que desenvolve fra da familia. Dende produccin. O asalariado vende a
realizan as mulleres e os outros esta perspectiva. a fam ilia sementes sa forza de traba/lo a cambio dun
bens e servicios que se consumen se diferencia da empresa polo feito salario fixo; a muller casada recibe
dentro da familia. Na economa de que engade produccin un ha unhas prestacins non tanto
labrega tradicional. unha boa parte actividade de consumo concretas como discrecionais.
dos bens consumidos pola familia (Wolfelsperger. 1970. 20). Polo dicir. vontade do seu home. O
son producidos nela. mesmo. a exclusin do trabal/o non-valor do traba/lo da muller
comercializndose o resto. Eses feminino do dominio do queda amasado pola
bens e servicios teen un valor de intercambio non deriva da natureza independencia entre os servicios
uso e un valor de camb io. Cando da sa produccin. pois o seu prestados e o sustento recib ido.
productor e consumidor coinciden. trabal/o gratuito aplcase tanto Oeste xeito. mentras o asalariado
como no caso da familia labrega. produccin de bens e servicios que depende do mercado de traba /l o. a
estase a dicir entn que existe un chegan mercado e son trocados dona casada depende dun
continuum entre produccin e nel como produccin de bens e individuo: mentras o asalariado
consumo. Todo isto ilustra que non servicios que se remuneran cando vende a forza de traba/lo. a dona
hai diferencia entre as actividades se realizan fra da familia. Coa reglao. Exclusividade e
productivas e domsticas. Homes e industrializacin. a produccin gratuidade van ntimamente
donas crean con xuntamente familiar queda limitada trabal/o xunguidas .
valores de uso que virtualmente son domstico ou. mis exactamente. A prestacin gratuta de
valores de cambio. Ditos valores de denomnase t raba/lo domstico: a trabal/o. no marco dunha relacin

T E M A S V A R 1 O S
144
global e persoal-o matrimonio-, consideracin "terica" da feminina ten sido abordada
constite unha relacin de situacin da muller. sera ben especficamente e que os seus
servid ume. En tanto que grupo interesante para o movemento fondamentos tericos dos que se
efectivamente sometido a esta feminista estudar as relacins entre parte na anlise forman un ha
relacin de produccin, as mulleres patriarcado e capitalismo. concepcin do mundo. unha
conformarn unha clase; en tanto Este rpido repaso das ideoloxa capaz de movilizarse na
que categora de seres humanos complexas relacins da muller e o prctica contra toda forma de
destinados por nacemento a formar trabal/o domstico sin ala que este explotacin (Larrain. 1985. 263).
parte desta clase. constituirn unha se pode mercar. ten un valor, cando A liberacin da muller presenta
caste. A apropiacin e a non ten sido producido polas na prctica mltiples dificultades
explotacin do seu traballo dentro mulleres-esposas no marco do que nos levan a preguntarnos por
do matrimonio configura a matrimonio. Chgase as cal o fin prioritario que est a
opresin comn a todas as mulleres conclusin de que o non-valor perseguir o movemento feminista: a
na medida en que estn destinadas deste trabal/o ven inducido liberdade ou a felicidade. Hai
a se convertiren en donas de institucionalmente a traveso do felicidade sen liberdade? Podemos
algun. Esta situacin acarrea contrato matrimonial. o que o esperar un ha conducta moral nas
tamn a explotacin sexual. A convirte de feito nun contrato de donas que viven baixo a opresin
explotacin patriarcal representa a trabal/o. Ademais. este contrato material , psicolxica e social?
opresin comn. especfica e crea as condicins de reproduccin Dende as teoras ticas. fanse
principal das mulleres. da que se da forza de trabal/o. como parece distintas cons ideracins. J. Wawls
derivan tamn situacins de obvio. A relacin contractual dunha recomenda . doada a pos icin
infravaloracin diante da lei. a muller co seu home ten orixinria de des igualdade dos
sociedade e a poltica. consecuencias desfavorabeis para seres humanos na sociedade. que
A traveso do rxime as donas - anda cando exista a escollan a liberdade ou . mellar. que
matrimonial. sgueselles posibilidade do divorcio- . na a presupoan pra acadar a
denegando na prctica s mulleres medida en que neJas recaen a igualdade. "Cada persoa ten que ter
o acceso propiedade dos medios educacin das crianzas, como se o mesmo dereito liberdade bsica
de produccin. s herdanzas en pode deducir da anlise das mis extensiva. compatbel coa
xeral. A explotacin patriarcal diversas sentencias xudiciais que se liberdade semellante dos outros"
determina as condicins materiais teen producido nos ltimos (Rawls. 1971. 11 ) .
nas que exercen as mulleres a sa tempos. Estes pensamentos rawlsianos
profesin. Oeste xeito. a Agora estamos en disposicin tentan coordinar liberdade e
posibil idade de traba/lar est de afirmar. concluintemente. que o igualdade. mais outorgando a
condic ionada cumplimento desenvolvimento do trabal/o primaca liberdade (Ferrater Mora
previo das sas "abrigas" domstico na propia familia forza s e Cohn. 1981. 132). Nun senso
familiares . polo cal o seu mulleres a vivir nunha situac in de semellante manifstase R. Nozick
rendemento profesional vese inxustiza e falla de igualdade respecto das devanditas categoras
mediatizado e. para acadar cotas de material e legal. Pdese argir que mais. na medida en que obvia a
rendemento semellantes s dos estes plantexamentos son parciais realidade socio - histrica na que se
homes. ten que facer moitos mis por feministas. dicir. por canto atopan os individuos. fai ben
esforzos. somentes se ocupan da opresin vulnerabel a sa interpretacin .
Malia que recentes estudos das feminina. A esta obxeccin podese Outramente. R. Dworkin oponse a
ciencias soc iais fixeron posibel a respostar dicindo que a opres in esta derradeira proposicin. na que

T E M A S V A R 1 O S
145
domina o primado exc lusivo da Chaianow. A. V. (1985). La organizacion de/a
unidad econmica campesina. Nueva Vi-
liberd ade. sinalando que "non pode sin. Sos Ai res.
haber con flicto sustancial entre Dayr. D. (1955). Etudes et documents du
liberdade e igualdade. pois a Centre de Recherches Economiques et
igua ld ade constite a ex presi n de Sociales. Parfs.
Delphy. Ch. (1978). "Travail mnager ou t ra-
independ ncia e sen ela non ex iste vail domestique". Les femmes dans la so-
liberdade (Fe rrater Mora e Cohn. citmarchand. P.U .F .. Parfs.
1981 . 133) . Estas proposic ins Dumoline. J . e l. Largua (1976); Hacia una
dbe nse co nsi derar para ad ianta r ciencia de la liberacin de la mujer. A na-
graga. Barce lona.
na necesaria e urxe nte ex pli cac in Dworkin. R. (1977). Talking Wrights Se-
do proxecto de li be racin femini na. riouslv. C. U. P.. Cambridge.
Ferrater Mora. J . (1979). De la materia a la
razn. A lianza. Madrid.
Ferrater Mora. J. e P. Cohn (1981 ). tlica apli-
cada. A li anza. Madrid.
ant. l. (1980). Critica de la razn prctica. Po -
rra. Sos Aires.
Larrain. J . (1985). Marxism and ldeologv.
Contemporary Socia l Theory. Londres.
Markovic. M . (1968). Dialctica de la praxis.
Amorrortu Eds .. Sos Aires.
Medick. H. (1986). "La economa familiar
protoindustria l". en P. Kriedte. H. Medick
e J. Schlumbohn. Industrializacin antes
de la industrializacin. Crtica. Barcelona.
Nozick. R. (1974). Anarchv. State and Utho-
pie. Nova Yorke.
Rawls. J . (1979). Teorla de la justicia. FCE.
Cidade de Mxico.
Singer. P. (1984). ttica prctica. Ariel. Barce-
lona.
Holf. E. R. (1982). Los campesinos. Labor.
Barcelona.
Holfelsperger. A. (1970) . Les biens durables
dans le patrimoine du consommateur. P.
Referencias: U. F.. Parfs.
Adinolfi. G. (1980). " Esquema sob re el traba jo
domstico", Mientras Tanto. 3.
Aranguren . J . L. Lpez (1988). ttica de la fe-
10 concepto de va lor implica rela-
licidad y otros lenguajes. Tecnos. Madrid.
Bartra. E. (1987). Mujer. ideologla v arte. Ed. cin cun subxeto que valora. dicir. ca l-
La Sal. Barcelona. quer valor un obxeto. causa ou accin.
Benerla. L. e G. Sen (1983). "Desig ualdad de con propiedades que enchen certas ne-
clase y de gneros y el rol de la mujer en cesidades relativas s sentimentos ou co-
el desarrollo econmico", Mientras ecementos dun subxeto dado. A pre-
Tanto. 15. sencia deste tipo de va lores en calquera
Benson. M. (1972). Hablan las Women's Lib. formacin social pode estar relacionada
Kairs. Barcelona. coa necesidade dos seres humns dun
Brandt. R. (1982). Teorla tica. Alianza. Ma- cdigo normativo dende o cal acomodar
drid. a sa vida.

,
T E M A S V A R 1 O S
146
AS MULLERES E A REVOLUCI.N FRANCESA

Os das 1 2-1 3 e 14 de Abril, da persoa" e esixindo unha revisin


celebrouse na Universdade de todos os libros de texto en todas
Toulouse-Le Mirail. na Facultade as materias para introducir neles a
de Historia. un Congreso onde co verdade e decir a presencia da
ttulo xenrco de" As m uJieres na muller en todos os mbitos e
Revolucin Francesa" e o efecto 89 terreas da ciencia e do estudo.
at hoxe analizouse non s a Foron Xornadas de trabal lo
participacin activa das mulleres intenso. mis coa delicia de ver que
nos acontecmentos de 1789 senn as mulleres estn a escreber xa.
tamn como na Revolucin se cientficamente. o seu presente e
presentou graficamente. na arte a redescubrir o seu pasado oculto.
imaxe da muller revolucionaria. O
Congreso tia un carcter
internacional. al estaban
representadas mulleres. na sa
maior parte universitarias de todo o
mundo e tamn interdisciplinar.
Non s se vi u s mulleres
revolucionarias desde o punto de
vista histrico senn tamn s
mulleres escritoras. artistas. como o
dereito tenta de consagrar por va
xurdica a desigualdade natural da
muller por destino biolxico.
Analizousetamn o efecto 89
no espacio e no tempo:
-No espacio. vendo as
repercusins que as revolu cionaras
francesas tiveron. va
correspondencia directa ou
indirecta nas mulleres doutros
pases de Europa e do mundo.
- No tempo. analizando como o
efecto 89 alentar o nacemento do
feminismo no scu lo XIX e na
Revolucin Sovitica na resistencia
francesa e na loita das mulleres dos
anos 68 en ad iante. Bi&en~enafre
Concluiu este Congreso de ID
sol icitando da Asamblea Francesa a
remodelacn da "declaracin dos R v~:~/v~f~:~n
dereitos do home e do cidadn" Fran~&aise
polos "dereitos do ser y humano e

Enca rna Otero T E M A S VA R O S


147
TEMAS VAR I OS
148
FESTA DA PALABRA/ CRTICA

ESCRITO POR
MULLERES

SABELA LVAREZ N EZ. O re LIDIA IGLESIAS IZQUIERDO e -traduccin de Matinacin de


de nada e outros cantos. Xe rais. XELA AR lAS. traduccin de As Carme Casas i Mas. Barcelona.
Vigo. 1988. bruxas de Roald Dahl . Vigo. 1988.
BEGOA BAS. Camios. pasos e 1989. -trad ucci n de O pequen o
pontes. Vigo. 1989. MARGARITA LED O ANDION. xigante de Montse Tabella.
CARMEN BLANCO. Conversas Linguas Martas. Barce lona. Barcelona. 1989.
con Carbal/o Calero. Galaxia. 1989. - traducc in de Catro de
Vigo. 1989. macarrns de Carme Casas i
SONSO LES LO PEZ. edicin de
-ed icin de Con plvora e Mas. Barce lona. 1989 .
Cantos de X. L. Mndez Ferrn .
magnolias de X. L. Mndez XO HANA TORRES. Adis Mara.
Vigo. 1988.
Ferrn. Vigo. 1989. 2a edicin. Vigo. 1989.
AURORA MA RCO. edic in de
CONCHA BLANCO. Chuchamel. HELENA V I LLAR JANEIRO.
Prosa mida. Artigos non
Sada. A Corua. 1988. Vermio. Vigo. 1988.
coleccionados (1927-1934) de
LUISA CASTRO. Baleas e baleas. - Ero e o capitn Crean te. Madrid.
Ramn Otero Pedrayo. Sada. A
Ferro!. 1988. 1989.
Corua. 1988.
- Patapau. Vigo. 1989.
PA LMIRAG. BOULLOSA.A MARINA MAYORAL. Unharbore.
princesa La e o enigma de Kian. un adeus. Vigo. 1988.
Vigo. 1988. -O reloxio da torre. Vigo. 1988.
MAR IA GARCIA YAEZ. Mancho
e Drar. Vigo. 1988. CAMINO NOIA. traduccin de O
RSULA HEINZE. Mis al de Gran Meaulnes de
Galicia. Vigo. 1989. Alain-Fournier. Vigo, 1988.
-Xente coma m in. Barce lona. MARA VICTOR IA MORENO.
1989. Anagnrise. Vigo. 1989 .
MARA DO CARME HERMIDA. CARM EN PANERO. Diario do
traduccin de O faisn Tornasol mimo. Vigo. 1989 .
de C. A Jornada. Barcelona . MARAXOS OUEIZN. A
1988. semellanza. Barce lona. 1988.
- tradu ccin de Cando chove de - Antgona. a forza do sangue.
noite de Marta Balaguer. Vigo. 1989.
Barcelona. 1988. - O segredo da pedra figueira. 2a
-tra duccin de Ouinqueiro de ed icin. Vig o. 1989.
Carme Casas i Mas. Barcelona.
- Evidencias. Vigo. 1989
1988.
ARAC ELI HERRERO e A URORA Ma DOLORES SNCHES
MARCO . edicin de O teatro de PALOMINO. traduccin de
Xess Rodrguez Lpez. Sada. A Pacatic de Mara-Antonia
Corua. 1988. Oliver. Barcelona. 1988.

C. B.

149
CONVERSAS CON
CARBALLO CALERO
DE CARMEN BLANCO

Ven de ser publ icado o libro de A concepcin do libro dados moi interesantes sobre
Carmen Blanco. Conversas con rad ica lmente diferente; aque l Cu nqueiro e mesmo sobre Rosa la
Carbal/o Calero (1 ) . Un libro que. a cond ucido cronolox icamente que con ter moitos e diversificados
priori. ten un dobre interese. o da apoiando-se sobre todo en fetos estudos anda unha figura
interpretacin do feto literrio polticos. este mis centrado no controvertid a desde o ponto de
galego e a exp li cacin dunha etapa labor intelectual do profesor como vista do enfoque da crtica 1iterria.
da histria e da cultura galega da xa anticipa a sa autora no prlogo. O coecimento que a autora ten
man dundos seus mis notbeis recollendo. cando o tema ten da obra de Carbal lo Calero
protagonistas. interese para a histr ia de Galicia. decisivo hora de suscitar
Unha al una sa . profesora e as aportac ins do profesor. determinados temas polmicos ou
escritora. vai ser quen motive e outros descoecidos polo gran
Hai. as. un apartado ded icado
conduza hab il mente. os recordos pblico.
vida e outro poltica. os outros
do profeso r para achegarnos. a
centranse na formacin. Nas partes do libro que se
travs da sa interpretacin sempre
preocupacin e actividadede refire n mis directamente obra de
xi l e penetrante. a unh a etapa da
intelectua l do protagonista (crti ca Carbal lo Calero como escrito r
nosa cultu ra centrandose na vida . e
literria. lin gstica. poesa. (poesa. narrativa. teatro). asistimos
sobre todo no trabal lo intelectual
narrativa e teatro). a unha anlise persoal ou tal vez
do protagonista.
Se ben certo que a un ha reflexin do autor sobre a sa
O interese que suscita a figura
estruturac in do libro responde a prpria obra. que resulta moi
do profesor Carbal lo Calero polo
este esquema. tamn hai que dizer interesante.
seu importante labor como crtico
literrio. escritor e profesor. que non eclctico; e as no Temas como a muller como
trascende o puramente literrio. ao apartado de crtica literria (o mis obxecto potico. os mitos como
ser este un el o fundamental entre a extenso) hai moitas pxinas que encarnac in do inconsciente
xeracin Ns e os homes e mulleres poderan estar no de ensa io e colectivo e como mdio pa ra cri ar
que na postguerra recolleron o seu tam n hai matizacins polticas ao unha atmsfera que fac ilite a
herdo. longo de todo o libro. xa que o fe to com uni cac in co leitor .... etc.
Asi. no ano 1986 publicaba-se: cultural-e o ga lego mis- est Na parte destinada narrativa
" Conversas en Compostela con sempre condic ionado polas chama a atencin a ausncia de
Carbal/o Calero " (2) con un ha moi actuacins polticas. alusins. nen sequer como trabal lo
favorbel acollida por parte do N este apartado -crtica comezado. da novela "Sc6rpio " (3).
pblico. literria-fai-se un repaso das publicada no ano 1987. de supr
Pode parecer que este libro de diferentes co rrentes de cr!tica que a xnese da ob ra anterior s
Carmen Blanco un pouco a literria e tamn se anal isan algns conve rsas entre Carbal lo Calero e
repeticin daquel. e nada mis aspectos da literatura do Carmen Blanco xa que ademais se
lonxe da realidade . Rexurdimento ou dos clsicos. Hai trata dunha novela langa. Pode

M a risa Andrade

150
tratar-se das memrias das que
nalgn momento o protagonista
confesa ter intencin de publicar?
De ser as. seran un has memrias
noveladas. A pergunta fica no ar.
Para rematar. no conxunto do
libro destaca o interese do
protagonista por poer de
manifesto a sa independncia.
tanto no plano criador como
poltico.
Obra pois. de grande interese na
que a intertextualidade manifesta
e resulta tamn ser un dos
atractivos fundamentais.
Unha incursin na vida e na
obra de Carbal lo Calero profunda e
obxectiva. obra en definitiva. que
nos permite actualizar e profundizar
no coecimento dundos
personaxes mis importantes da
cultura galega moderna.
Polo demais un ha edicin
sumamente cuidada no plano
esttico. no que cabe destacar o
interior da portada e contraportada.
Desde o ponto de vista
lingstico parece que se teen
respeitado as variantes utilizadas
por autora e protagonista.
Obra pois. imprescindbel para
un mellar coecimento de Carbal lo
Calero e da moderna cultura
galega.

(1) Carmen Blanco: Conversas con


Carbal/o Calero, ed . Galaxia. Vigo. 1989.
(2) Fernn -Vello. M. A .. Pillad o
Mayor. F.: Conversas en Compostela con
Carbal/o Calero. ed . Sotelo Branco, Bar-
celona,1986.
(3) Carvalho Calero: Scrpio. ed.
Sotelo Branco. Barcelona. 1987.

151
-

LOURDES M NDEZ
EASSAS
"COUSAS D E MU LLE RE S"

Lourdes M ndez un ha basca (Baroja. Donostia. 1988). Endito ensaio fem inista. fundamental a
filia de emigrantes galegos que na traballo adntrase na problemtica contribucin de Mara Xos
actualidade exerce como profesora metodolxica relacionada cos Oueizn con A muller en Gaficia
de Antropoloxfa Soc ial na facu ltade estudios sobre a muller. tema que (do Castro. Sada. 1977). onde
de Belas Artes de Bilbao. O seu volver a trata r no artculo recolleu aportacins da
interese polo feminismo e a "Reflexin sobre la poco comn antropoloxa e apuntou os
antropoloxa. un ido atraccin produccin de las pequeas considerados principais rasgos
polo pals de orixe. levrona a facer mujeres" (revista Heres. 1989). diferenciais da muller galega.
un trabal lo de campo centrado na Nunha lia distinta cmpre lembrar
muller galega. Desta anlise xorna lista Ana Liste e sa
presentada como tese de A MULLER GALEGA NA Galicia: brujera. supersticin v
doutoramento na Universidade de ANTROPOLOX A. mstica (Penthalon. Madrid. 1981 ).
Pars VI II . sau o libro "Causas de Tendo en conta o devandito.
mulleres". Campesinas. poder v No panorama galego hai un "Causas de mulleres" de Lourdes
vida cotidiana. (Lugo 7940-7 980) notorio bale iro dentro dos estud ios Mndez ten grande interese tanto
(Anthropos. Ba rcelona. 1987). que antropo lxicos relativos muller. para a antropo loxa como para o
ven a ser o primei ro estudio anda que. por suposto. a feminismo. por ser un ha
especfico sobre a muller rural especif icidade fem inina apa rece investigacin pione ira sobre a
galega dentro do campo considerada no conxunto dos situacin das mulleres no mundo
antropolxico. t rabal los de tratad istas do pasado. rural galego.
Ao parecer. unha vez saldada a como Vicente Risco ou Xess A principal novidade do libro
dbeda coa terra matricial. Lou rdes Taboada Chivite. e do presente. estri ba na pretendida
Mndez centrouse noutro tipo de como Carmeld Li s n Tolo'sana. desmitif icacin de dous dos
trabal los arraigados na nacin Javier San Martn. Manuel tp icos mis arraigados na visin
propia. As. dirix iu a investigacin Mandia nes Castro. Marcial Gondar. da muller da nosa comunidade: o
"Aproximacin antropolgica a las Jos Antonio Fernndez de Rota da igualdade de dereitos entre os
mujeres artistas en la cultura vasca" ou Xos Ramn Mario Ferro. sexos e o da permi sividade sexual.
e na actua lidade coordena outra Polo que se retire s an lises A obra insiste na cla ra desigualdade
centrada no cine: " La violencia del concretas sobre as caractersticas existente ent re mulleres e homes en
discurso figurativo. Dialctica da mul ler galega, apenas se poden Gal iciano momento presente. ou
cultura-sociedad en la creacin cita r traba l los pub licados desde o sexa. despois da recente cri se
cinematogrfica vasca". Do punto de v ista da ciencia industri al izadora e urban izadora da
primeiro deles fixo un ha sntese antropolxica. qu iz tan s o de sociedade campesia. Mais no que
ti tu lada "Gnero. arte y obra" que Paz Sofa Moreno Fel i na voz incide especialmente a autora en
aparece publicada no libro "Muller'' da Gran Enciclopedia que non se produci u realmente
colectivo La mujer v la palabra Galega. Desde a perspectiva do un ha perda do antigo poder das

C armen B lanco

152
labregas. senn a permanencia discriminatoria do traballo. del Valle Mujer vasca. Imagen v
-con pequenos matices- do seu Constata. non obstante. o prestixio realidad. (Anthropos. Barcelona.
estatus de non - poder. social da muller nai. da que procede 1985) con respecto a Euskalherra.
A cuestin da permisividade a mitificacin xeral da muller
sexual non tica tan esclarecida. galega. Mais. segundo a autora.
Chega moi lucidamente fra deste estatus materno. as
conclusin de que non existe un mulleres non participan en absoluto
verdadeiro ambiente de liberdade do poder:
sexual e relaciona a presencia dos Numerosos son los auto-
tillos de solteira coa transmisin da res que han sublimado po-
propiedade da terra . Mais non ten t icamente el rol y la figura
en canta. por exemplo. a cuestin de la campesina-madre ga-
ertica en relacin cos traballos e llega, hablando de su poder
diversins comunais. que teen y afirmando la igualdad de
sinalado os antroplogos der echos de que disfruta-
anteriores. ban, igualdad muy r elati va y
Naturalmente. as conclusins que aparentement e no
deste libro non abranguen un cuestiona el hecho de que
mbito xeral. pasto que a anlise se sea el padre, o el abuel o, el
circunscribe situacin da muller "jefe de familia" . Adems, .
nunha zona da montaa lucense. est a autoridad se le recono-
como consecuencia do trabal lo de ce a la mujer madre, y no a
campo realizado no concello de la mujer, y se ejercer sobre
Abadin. Endito cancel lo hai lo domst ico, y no sobre las
herdanza patrilial e combinase o t ierras . Cua ndo se trata de
sistema de partillas coda mellara t ierras. es el pat er familias
suave. xu nto co casamento na casa el que toma las decisiones.
do tillo ou da tilla mis ou menos ( ... ) Solo cuando la mujer es
indistintamente. Seria interesa nte viuda o madre soltera, sta
contrasta r os datos deste estudio juega un papel en que se le
cos facilitados por outros que se reconoce su poder social.
centrasen en zonas de Gal icia nas En ambos casos, ya no ser
que o sistema de herdanza una mujer. sino una madre,
distinto. como ocorre y la percepcin simb lica
especialmente na costa ou en ser diferente (pp. 148-
certas pa rtes do interior ondeos 149).
homes real izan t raballos Estas conclusiones sobre o
ambu lantes ou temporeiros. patriarcado galego. o non-poder da
A obra confirma a existencia na muller e a mitificacin
nosa terra dun claro patriarcado no compensatoria da mater. son
que ha i desigualdade de dereitos semellantes s acadadas no libro
entre os sexos e divisin colectivo coordenado por Teresa

153
O RE I DA NADA
de Sabe la lvarez

En novembro do 89 chega s sociedade e creando neles un ha pechado : destrese o poder do


libreras do pas "O REI DA NADA". postura distante. de a que un dos tirano. hai un final cruel. a utopa;
Son seis cantos de Sabela lvarez recursos utilizados sexa o da irona . triunfa a sensatez e a equidade
Nez escritos nos anos 79-80! Outras veces recorre a elementos sobre a into lerancia e o abuso.
Foi un ha langa e inexp lica ble dunha cultura transnac ional "Rocha e o sol" un ha historia
espe ra que as que os t iamos lido escollendo tipos como reis. antirracista : "e ra unha nena de cor
daquela nunca compren dimos ben ; princesas. bru xas. Parte dunha da terra e do chocolate, non porque
de te rm os unha ed itori al co mo as reinterpretac in deses arquetipos. ela se emborcallara seguido na terra
feministas cata lana s de segu ro que invertindo tamn os sistemas de nin porque ela comese chocolate a
os publicariamos de inmediato. valores para provocar en nenas e diario. senn porque no seu pas
Este libro mostra que para nenas un choque co modelo est todo o ano vern. O feminismo
Sabela lvarez a "l iteratura infantil" establec ido. deste canto reflxase no tratamento
a literatura para nenas pero Por ltimo. como autora e muller da protagonista e tamn no da
desvencellada da pedagoxa e do femin ista. consciente da figura do pai. O pai leva a Roch a
didactismo: debe ser un xog uete. importancia da lite ratura na con el e coidaa el s noutro pas.
As o di na presentacin que a formac in do" eu" de nenas-os. cntal le cantos deitala tal como
autora fai de si mesma dicirlle s crea cinsentas que non o queren ser na sociedade trad icional e
nenas: "O meu meirande desexo ou princes ias que non queren patriarcal fai un ha na i. A
sera que vos gustasen tanto coma casar e el ixe n un ha profes in. protagonista . Rocha.
o mellar par de patns" . que foi o Estes cantos de Sabela lvarez independente e activa. Rocha non
xoguete "ideal que ela nunca puido recordan aquela maravillosa feliz no pas do fro (o dos brancos)
ter". coleccin de "a favor de las nias" e por iso toma a decisin de voltar
Hai na literatura de Sabela e isto tanto pala destruccin dos seu: "Pap eu marcho para o naso
lvarez tres palabras clave: Xogo, valores tradicionais como polo pas. aqu non hai sol. .. ". Outra
imaxinacin e fantasa. Son tres protagonismo das nenas. nena deste mesmo canto tamn se
elementos importantes nas Efectivamente. nesta media dcia. a presenta como autnoma.
historias que ela escribe porque os non se r o t itulado "O rei da nada" Caramela " viva soa nunha casia
co nsidera motores afectivos e vita is todos son de protagonista pequecha e non sabemos nin que
no desenvolvemento psqu ico da fem inina. Protagonistas que se com a nin de ande sacaba a roupa
nena-o. Un bo exemplo o canto manifestan activas. autnomas e nin o ca lzado .. .".
titulado Anoema. Hai moitos cantos seguras de si. Parceme a m in que O que figu ra en terce iro lugar
nos que xoga con elementos da as nenas que os lean querern ser. "Eia era unha princesia" un ha
propia cultura do nena. re crean do antes que Caperuchia ou stira s cantos de fadas
motivos populares como lendas. Brancaneves. unha Anoema . trad icionais . A princesia non
adivias. etc .. pero invertindo os Caramela. Maria ou Rocha . quere casar. reblase contra o seu
valores desas lendas para provocar O primeiro canto "O rei da nada " pai. contra a sociedade toda e
nos lecto res-as un ha crtica s defende o dereito a cambia-lo mesmo contra a autora. quere ser
valores imperantes da sa mundo. un canto con f ina l astrnoma. N este canto a autora

Isabe l M ouriz Barja

154
introduce acertadamente motivos Pecha a serie o canto "A bruxa
populares como adivias. da Maru xa" que unha crtica da
"A cava da serpe " representa os escala tradicional. Os nenas da
dereitos dun pobo contra o poder escala revltanse guiados por unha
duns poucos representado por un nena. Maruxa. que despois de
mauro. A nena Maria e a atopa-la solucin para aquela
Vellia -vella (un ha muller sabia) horrible escala deixa de ser bruxa.
son as que liberan pobo. Tamn Maruxa esqucese de ir a
aqu ha i motivos populares. Bruxailandia xuntanza coas
demais. posible que. como Lazo
"Anoema " o canto mis
en "O segredo da Pedra Figueira".
simblico. mesmo polo nome da
prefira o vivir cos seus e non ter
protagonista. Prodcese aqu un poderes sobrenaturais.
cruce entre o mundo da realidade e
o do soo . tamn un canto moi
feminista . precisamente pala
simboloxa dos espacios pechados.
lmites. que marcan sempre s
protagonistas femin inas da
literatura infantil : "Anoema aliaba o
xardln co nariz moi pegado
cristal ". O cristal o lmite e do
mesmo xeito as caixas. igual c
fiestra . representan lugares para os
xoguetes que Anoema . no seu
soo. vai metendo nelas. Anoema
pchaos pero o seu desexo mis
Intimo e inconfesado que a
pelota. a flor e a guitarra traspasen
os lmites que supoen as caixas.
que se liberasen. ta l como ela
qu ixera faze r. No soo de Anoema
os xoguetes consgueno porque
son - pelota. flores.
gu ita rra-sol idarias. Poida que este
sexa o soo da autora : Os xoguetes
individualmente non o lograran. as
mulleres tampouco. Anoema
identifcase coa flor. Anmona . que
se xunta coas outras para poder
sa r. O soo da protagonista o
desexo do se u subco nsciente por
iso o saa .

155
UN HA RBORE .
UN A DEU S
de M ari na M ayora l

Ma ri na Mayoral une seu labo r coa distancia ves un sentido admiracin . o nico sen-
critico o seu talento narrativo que que de preto e metidos nos timento que non ten nece-
agora se inaugura en galego coa fetos non se va" (px. 73). sidade do obxecto para
recente novela "Un ha rbore, un A sa marcha do pobo. o manterse vivo: medra coas
adeus" . se ben. afortunadamente. matri mon io. os tillos. o abandono dificultades, coa ausencia ,
este labor parece te r xa visos de da sa xente son ana lisados con coa distancia, e a morte
continuidade coa segunda fr ialdade. rea lismo e obxetividade non pode nada contra el. .. "
narracin "A t orre do reloxio" . para atoparlles unha lexitimacin. {px. 69).
que esperamos non sexa senn En certo sentido. a protagonista O seu matrimonio. con todo.
outro eslabn dunha fecunda busca un ha autoxust if icac in. un fe to difcilmente explicable. que
cadea . Laura necesita crer que a sa s se entende luz deste concepto
"Unha rbore ...." unha novela v ida t ivo un ha razn de se r. po r iso do amor que enche o relato. As.
curta que nos mergulla. en pouco busca no pasado os motivos deste Laura establece unha comparac in.
m is de oitenta pxi nas. no mundo prese nte in sat isfactorio. A recorrente na novela. da sa vida
presente e pasado dun ha mu ll er enfe rmid ade e a so idade prese ntes coa das monxas enclaustradas. que
que. nun adm irable exerc icio de no n xeraron nela. sen emba rgo. deixan todo o seu mundo anter ior a
introspeccin retrospectiva. amosa ama rgura ou arrepentimento un lado das reixas "para sempre"
sen falso pudor a sa vida pasada. porq ue no seu interior xa ten a (px . 33).
sometndoa a unha anlise resposta. ten a coartada perfecta: o Fernando e o pai son os polos
minuciosa e crtica . O rescate deste amor. Este o motor que. adema is entre os que se move a vida de
pasado leva sa protagonista a de dar sentido sa vida. pe rmtel le Laura. Chega a Fernando
"recrear" un mundo (xa ausente) xust ifica rse. este un amor "libremente". como ela afirma. pero
ocupado por uns personaxes certamente trxico. romntico e a travs dunha pa radoxa:
decisivos na sa prop ia evoluc in. doroso que el a adepre ndeu de seu "Fernando era a ilusin,
O pasado. como unha pantasma. pai. un mundo novo, descoeci -
ania no presente. materializase no "Pedir reciprocidade do, meu, exclusivamente
ve ll o pazo famil iar. na entraab le pode ser unha cuestin de meu; era a Aventura, era o
criada ou no fiel amigo de sempre. xusticia , pero non de Amor . Tia que vivilo, non
N este degrana- la vida anterior van amor", dicas. O amor un poda renunciar a el porque
xurdindo vivencias. pensamentos e sentimento a fondo perdi- sera como renunciar a min
comportamentos que a do, un sentimento escollei- mesma, o que da mia vida
protagon ista vivisecciona to que moi poucos chegan era soamente meu. Todo o
implacablemente para poder a vivir anque todo o mundo demais via de ti e dest e
entendelos mellar. porque. pensa que si . O amor non e ido" ( px. 64).
"s veces, co tempo, en- o gusto, nin o agarimo, nin Paco un co ntrap unto da vida
tendes mellor o que pasou, o bo entendemento, nin a de Lau ra; un se r q ue

M anue la Pena S antiago

156
esencialmente se define por "O do magnolio a ceri- discurso. A protagonista trae o seu
contraposic in a Laura . a Fernando monia de final: xa nin tillos pasado superficie por mor dunha
e pai. Esta dualidade reflxase nin libros( ... ) S me faltaba serie de dilogos que sostn con
nun dato que. poi a sa prantar unha rbore" (px. personaxes reais presentes (Paco.
importancia. adquire valor 75). Nana) ou ausentes (o pai); pero
simblico: as rbores. Os mundos e dicir adeus. engad iri amos ns. estes dilogos amosan un ha
co ntrapostos de Laura e Paco Nesta novela obsrvase por novidade: as voces dos
metaforzanse nas rbo res que eles parte de Marina Mayoral un ha interlocutores estn el idid as. non
elixen prantar: o magnolia de forte tendencia supresin do chegan a materializarse na
Laura. belo pero intil. frente s superfluo. concretizacin en narracin . a Laura a quen
maza iras de Paco. que lle dan beneficio dunha maior escoitamos; as outras voces estn
sombra e froito. profundidade sicolxica dos suprimidas e mediatizadas por el a.
"O magnolio dar algn personaxes. Este feito cond iciona Laura a voz e a palabra. porque
da sombra e flores que u len en certa medida a construccin do ela soa quen conduce a narracin e
moi ben. Non son mazs, relato. desprendndose das s en virtude da palabra os
pero algo algo ... ( ... ) Pare- consecuenc ias que afectan personaxes fanse reais. cobran vida
ceume que me estregabas tempo. modo de enunciacin e e existen efectivamente. A palabra
polos fucios a inutilidade sa p!asmacin no discurso. enche a novela. o universo
de todo o que fago: as tuas A concrecin tradcese. no que novelstico ex iste porque
mazairas contra o meu se refire temporalidade. nunha nomeado por Laura. El a crea o
magnolio, os teus tillos e os reduccin do tempo de mundo e Marina Mayoral. como
teus netos contra a mia aventura. Unha primeira historia unha deusa. crea a Laura coa
soidade .. . " (px. 74). de tempo reducido (prantar un ha misin de dar nome a tdalas
Outras veces. rbore simboliza rbore) interrmpese para referir cousas. facendo que adquiran na
o amor o u as persoas. As. acontecementos anteriores. A palabra a sa verdadeira dimensin.
referndose a Fernando. di: reduccin temporal e a o dilogo est espido de todo o
"Pero estas foron sem- introspeccin. combinadas. superfluo, sobriamente
pre as regras do xogo: non orixinan un discurso discontinuo construido. concreto e mesmo
talar dos seus erros, das que fai que na prime ira sucesin tempo implicado r do lector. que
sas tachas, aceptalo tal temporal (o presente) se incruste debe entrar no xogo da creacin
como era, sen esixencias, un ha segunda tempo ralidade 1iterara .
recollendo o que quera dar (pasado) const itunte do ncleo da
de seu sen lle pedir nada .. . novela. Esta primeira sucesin
as rbores intiles, Paco, temporal. "o agora". serve para que
que non dan mazs nin som- nun trance aparentemente
bra a quenas pranta ... " (px. irrelevante. como a estancia na
26). vila natal. a protagonista xuzg ue o
A rbore chega a simbolizar seu pasado. A novela . xa que
incluso a vida. A Laura. vendo logo. de balance. de reconto.
chega-lo fin, como importante obra Unha segunda consecuencia da
final. non selle acorre outra cousa eliminacin do superfluo e do
que prantar unha rbore que nen desexo de concretar refrese
seque ra ver medrar. modo de enunciacin do

157
OUEIMAR AS MEIGAS
de Elisa Vzquez

O pasado 2 de Decembro de Blanca Andreu. Isabel Rosell


presentbase no teatro Princ ipa l de ou o da propria autora. Elisa
Santiago o libro "Oue imar as Vzquez.
meigas" do que auto ra a esc ri tora O libro. que comeza cun prrafo
Elisa Vzquez de Gey. A de " Las Literatas" de Rosala de
publ icac in correu a cargo da Castro e que recorda no seu inicio o
editor ial Torremozas de Madrid. nome de 14 mulleres. poetas de
que vn desenvolvendo un Galicia. finadas no presente sculo
importante labor dentro da poesa "cuyos nombres injustamente no
castel escrita por mulleres . han llegado a nuestros das". nace
Sitase este libro dentro dunha con vontade de recopilar o maior
serie de recopi lacins que sob re a nmero de nomes que constitan
literatu ra de muller est a facer esta un ha mostra clara do quefacer da
editor ial nos distintos pases do mulle r de Galiciano terreo da
estado espaol. sendo o adicado a poesa . tal coma nos d a autora.
Ga li cia o primeiro en ed itarse. Non pois nin un ha antoloxa nin
"Oueimar as meigas" tan sequera un trabal/o de
presentbase baixo o subttulo investigacin . Certamente esta
"Gal icia: 50 anos de poesa de un ha mostra ampla de escritoras.
muller'' e nel in clese unha nmina moitas de/as descoecidas ata
de 34 mulleres que teen en comn agora. resultado do que supoemos
o ter nacido en Galicia (que non un arduo trabal/o de localiza cin. o
escrib ir en ga lego). esta r v ivas e ter que xa de por si xustifica a
como mnimo un libro publicado. ex istenc ia do volume. anda que s
Figuran as nomes tan destacados sexa polo seu valor testemual e
dentro da nos a 1iteratu ra como os informat ivo. paliando deste xe ito o
de Xo hana Torres. Pura e Dora que as m is das veces ten
Vzquez. Lu z Pozo Garza. acontec ido co trabal/o da muller
Margarita Ledo. Helena Vi llar. perd ido en penosos esforzos
Mara do Ca rm e Krucke nberg. individuais.
Anxeles Penas ... Cmp re sa li enta r Na medida po is en que o libro
dentro desta relacin a ausencia de pretende ser unha recopilacin dos
Pilar Pallars que renunciou a trabal/os poticos fetos por
participar neste proxecto. No mulleres nacidas en Galicia.
vo l u me f iguran tamn mulleres que contribundo as a ampl iar esa
xa hoxe ocupn un lugar de seu na historia colectiva das mulleres que
1iteratura castel. nomes como os durante moito tempo subsistiron

An a Roman

158
nas marxes do social. "Oue imar as "Oueimar as meigas" que te n
meigas" ten acadado o seu outros obxetivos .
obxetivo. Sempre ari sca do o product o
Sen embargo quizais foran que poida sair dun traba l lo ondeos
prec isas outras intencins para que n icos crite rios de se leccin son os
o libro fora fundamental na ex postos comezo. e co mo todas
literatura galega. xa que a razn de sabemos uns textos non sern
ser do proxecto fai del un vo l u me necesariamente bos s por qu e
curioso e testemual como xa fo ran escritos po r mull eres. Cremos
queda dito. pero non que a autora fo i consc iente deste
imprescindible no terreo literario risco e que pretendeu con esta
galego. Btase en fal la unha ma ior
ambicin neste trabal lo por parte
recopilacin contribu ir memori a
colectiva da muller. E posto que as
.
da editorial Torremozas. posto que meigas foron fe itas para ser
a val idez deste sera ma ior se se que imadas e. co mo ela mesmo dixo
pretendese con el dar un ha no acto de presentacin . sern
panormica de quefacer potico da outros os que as queimen. s nos
muller na literatura galega de hoxe. queda agardar que efectivame nte o
As po is curiosamente chegamos a lume sexa. como din por a que .
un punto onde resulta que o maior purificador. se que non arrasa
ou menor va lor deste vo l u me antes. claro.
limitase a unha cuestin de
preposicins. Se na declaracin de
intencins de "O ueima r as meigas"
f igurase un "en" en lugar dun "de"
na frase :" ... una muestra cla ra del
quehacer de la mu jer de Galicia en
el terreno de la poesa". e se se fora
consecuente con isto. Torremozas
terl a fe ito unha ob ra necesa ri a.
reflexo da literatu ra galega de
mu ll er. As tamn seria de agarda r
que no acto de prese ntacin
pblica do libro part ici pasen
mulle res da ca li dade de Ma. Cam io
Noia ou Ca rm e Bl anco . entre
outras. que hoxe rea lizan un valioso
traba llo de anal ise e invest igacin
sobre o que a mull er esta a co nstrui r
no campo literari o donoso pa s .
Claro que segu rame nte este se r a
outro libro. un libro distinto que

159
Xela Arias Pura Teje lo

DESMN OL LOS DE BONECA

Teo un ha manque esgarra e sa as paredes dos retretes. Pupitres brancos como pel nova de abril.
sentenc ia nos faiados dunha idea. nas t as propias mans. Un severo tringulo negro
os meus ollos cruza bisbeando un trnsito de clausura morredizo
ou na velocidade da estrena dun silencio. as nenas -herdeiras de cadrelos aforcados en lazos de
ra so-
Aman non vn dun brazo que d nun cbado ... esculcan a rua polos vidrares gticos.
pero axexa
no estremo dos meus ollos as t as vidas - fra de m in-. A tarde de xoen llos coroaba-se de ouro
un rosario de espantos e arrebatos polas fiestras abertas con grilos de xa rdn.
que explorara Plpebras de adolescentes Anmonas
co~o fozaran os meus dedos nos bauis dos esquecidos! Efmeros recreos. pulcros silncios en fileiras eternas
Un ha rapaza moi fermosa tia os cabelos
E esa man , inslita e aprendida. camia soa a un tempo como a erina dun cabalo alazn
en mundos into cab les e miserias corporais que apartas. Habia insinuacin de caraveis
coma do teu se.o fillos. nos beizos que lian Decameron prohibido

Comigo Ollos de boneca velaban a noite.


e os despoxos de vs nace a historia

en min.

CREAC I N
160
Pura Tejelo
"son mao, porque son desgraciado" .. ." C ORRED OR VERD E
M ary Slielley. Frankestein .
Corredor pendurado na imensa luxria verde do val
A estrela solar arrubiou -se Eu paseaba descalza por el os su ores da sesta
caideira. Gladio/os abafados durmiaban zunidos de abe/la.
e queimou a montaa de papel charol
esnaquizando-se no vidro Os cuartos achegados recollian o silncio.
minguante da lua.
E a Madrasta soou ser a mis fermosa. A longa galera era transparncia de luz intensa e calor
no seu espel/o cincento.
a facer-se o amor. Fun parte da figueira que agatuaba o mixo
Noite Dos recantos cmplices dos primeiros segredos
tras Dun soo perdido nun espello infantil de aldea.
Noite!

C R E A C 0 N
161
Luz Pozo Garza

GREEM PEACE
A Roger Garaudy

1 rmonos facendo gris obsceno


Sobre os bosques de Europa
ou ptina verdella vai cando implacable
baixo o tempo erosivo unha chuvia letal
infiltracin escura rtmica
destructiva insomne
mesmo unha morte lenta
Sobre os bosques do mundo
1 nclulmos os rlos agredidos
vai cando implacable
os espacios vendidos un ha lgrima dura
a indefensin dos mares cida
AFAME DE FRICA fra
in-
Un rquiem polo ba no o teak con-
o palisandro so-
o baobab la-
a caoba ble-
a sabana australiana men-
a selva do Amazonas te
AFAME DE FRICA

Polas razas perdidas


Polas talas sagradas
Pola garza real
polo cndor dos Andes
as baleas
o yacar que xeme na noite
trop ical

Polos simios vermellos


Polo armio das neves
os bisontes do norte
a ave do paraso
AFAME DE FRICA

As fontes contradicen
a dimensin primeira
csmicamente pura
noutrora inviolada

CREACIN
162
DOUS POEMAS DE SYLVIA PLATH

Sylvia Plath naceu en Boston. Estados Unidos en A XUNTANZA DAS ABELLAS


1932. Realizou parte dos seus estudios no Reino Unido. (1962)
onde casou co tamn poeta Ted Hughes e al foi
publicado o seu primeiro libro de poemas The Colossus
Ouen esa xente que agarda por m in na ponte? Son os
(1960).
/paisanos
Suicidouse en 1963. en tanto Ariel (1965). como O rector. a parteira. o sacristn. o representante das
Crossing the Water (1971) e Winter Trees (1971) /abe ll as.
publicronse despois da sa morte. A nica obra No meu lixeiro tra xe veranego esto u desprotexida.
traducida at agora portugus ou casteln -aparte E eles estn todos enluvados e cubertos. Por que non
da correspondencia coa sa nai- a novela /mo dixo ningun?
autobiogrfica The Be// Jar (A Camp de Cristal) Estn sorrindo e levantando veas suxeitos a antigos
(1963) que reflexa os problemas de equilibrio mental /sombreiros.
que marcaron toda a sa vida.
Eu estou espida como un pescozo de galia. Ningun
T raduccin M. P. Aleixandre 1 me quer?
Si. aqu est a secretaria das abellas co seu branco mandil
1 de tendeira .
abotoando os puos nos meus pulsos e a ra chadela do
/seu colo s meus xeonllos.
Agora son seda algodonosa. as abellas non se decatarn.
Non cheirarn o meu medo. o meu medo. o meu medo.

Cal agora o rector. ese home de negro?


Ouen a parteira. ese o seu gabn azul?
Todos acenan cunha cabeza negra e cadrada. son
/cabaleiros con viseras.
con corazas de guata anoadas baixo as axilas.
Os seus sorrisos e as sas voces cambian. Condcenme a
/traveso dunha leira de xudas.

Tiras de papel de prata chiscando como. persoas.


Plum eiros abanando as sas mans nun mar de flores de
/xuda.
Cremosas flores de xuda. de ollos negros e follas como
/aburridos corazns.
Son callns de sangue o que suxeitan as gavias
/daquela corda?
Non. non. son flores escarlata que un da sern
/comestibles.

Danme agora un elegante sombreiro italiano de palla


/branca

C R E A C N
163
E mis un veo negro pegado meu rostro. estn facendo Os paisanos estn desatando os disfraces. intercambian
/de min un ha deles / sados.
Lvanme souto ermo. crculo de col meas. De quen esa long a caixa branca no souto. que fixeron .
o espio o que ten ese cheira noxento? /por que teo fro .
O corpo infrtil do espio. anestesiando s seus fillos .

Es tase facendo algunha operacin?


o ciruxano por quen agardan os meus vec ios.
Esta apa ricin cun casco verde.
Luvas relocentes e fato branco?
o carniceiro. o tendeiro. o carte iro. algun a quen
/coezo?

Non podo correr. botei races. e magame o toxo


Coas sas bolsias amarelas. o seu esp iento arsenal.
Non podera fuxir agora sen ter que fuxir sempre.
A branca entena est acougo como unha virxe.
Gardando seladas as sas celas coa niada. o seu mel. e
/zoando baixio.

Novelos de fume e pan os no souto .


A mente da entena pensa que o fin de todo .
Vela os da escolta. nos seus chubasqueiros hist ri cos.
Se fico inmbil. pensarn que son f iuncho.
Un ha testa papona. intocada pola sa hostilidade.

N in sequera acenando. un personaxe nunha sebe.


Os paisanos abren as cmaras. van caza da
abella-mestra.
Agchase? Est comendo mel? moi esp ilida.
vella. vella. ve lla. debe vivir anda outro ano m is. e
/sbeo .
Mentres nas sas celas como cotenos as vi rxes novas

Soan cun desafo que inevitablemente gaarn.


Unha cortina de cera separndoas do voo nupcial.
O voo ascendente da asesina nun ceo que a ama.
Os paisanos estn sacando as virxes. non haber martes.
A vella raa non asoma tan desagradecida?

Estou exhausta. estou exhausta


Pilar de branco nunha tebra de coitelos .
Son a axudante do mago. a destemida.

C REACIN
164
ISS DRAKEVAI CEAR
(1956)

En absoluto novata
Neses elaborados rituais
Que calman a malicia
De mesas enguedelladas e sillas tortas,
A nova vixiante
Viste prpura. pisa contento
Entre as sas combinacins secretas de cascas de ovo
E frxiles colibrs,
P descolorido como un rato
No medio das rosas - repelo
Que. a modio. abren os seus enguruados ptalos
Para devorala e afundila
No debuxo da alfombra.

Fitando de esguello coa sa aguda vista de paxaro


Pode ver no momento crtico
Como perigosas aguiJas inzan as tboas do piso
E burlar o seu proxecto de silvas;
Agora co seu aire sorprendido.
Deslumbrada por brillantes anacos
De vidros rotos.
Abrese paso con cauteloso alento
Defendndose de pas e dentes.
At que. virando de lado,
Levanta un p palmeado diante do outro
No clima calmo. bochornoso
do comedor dos pacientes.

C R E A C N
165
Helena de Carlos

O GATO DE MADAM SARA

la polo cam io preguntndome que cousa tan urxen- par. algun ind efenso. para quen ela era o mis necesario
te me tia que contar Madam Sara. pero por mis voltas do mundo. ca pasa-la vida admirando a murcha perfec-
que lle daba non era quen de imaxinar por que me cha- cin dunha sa la ou dun armario. Por iso Madam Sara
mara con voz angustiada. Soamente chegar arrabal do desesperabase ante a speta transformacin do carcter
comecei a sospeitar ca l era o motivo da sa preocupa- de Moncho:
cin. Diante da tenda do seor Mximo. entre o arrecen- -Ai. nena. non sei que ll e acontece Monchio.
do das laranxas podres e o piar dos periquitos. as vec ias pero isto non nada bo.
comentaban a derradeira nova; Moncho. o gato de E Madam Sara ollaba para o gato coma querendo re-
Madam Sara. aparecera esta ma enfermo dunha espe- cibir algunha resposta tranquilizadora.
cie de melancola. Seica xa non era o mixo bulidor de -Pero Mad am Sara. coido que non debera vostede
sempre. o que se agachaba nos armarios para facer das preocuparse deste xeito. Dentro de todo normal que os
sas coa roupa de l e v isitaba a despensa na procura dos animais pasen algn mal da. coma lles acontece s hu-
biscoitos de nata que Madam Sara amorosamente garda- manos. Eles tamn teen a sa psicoloxa. segundo din
ba para os sobrios. H oxe amencera triste e trascendente. os cientficos. polo que tamn poden deprimirse ou
sentado a carn da fiestra. con ca ra de persoa. cando menos sentrens~ baixos de moral.
Madam Sara e Moncho parecan dous esprutos che- -Xa. xa . nena. Se non ese o problema. O caso
gados do aln. taciturnos e ausentes coma estatuas colo- que o Moncho non s est triste. o churrio. porque se
cadas para enma rca-la fiestra da sala. Sen embargo. as soamente fora iso eu sabera entendelo e non me preocu -
expresins dos dous non eran nin de lonxe idnticas. para tanto . O que pasa .que Moncho esta ll e suceden-
Frente aspecto preocupado e gris de Madam Sara. o do algo no corpo. algo que non normal.
gato amosaba unha rara luminosidade que se desprenda
E dicind o estas palabras. Madam Sara co lleume a
dos ollos. infinitos e asulagados na mis profunda das
mane pasouma polo lombo do gato. Teo que recoecer
tristuras. Certamente ese gato tia moi pouco que ver
que fo i unh a das sensacins mis inquedantes que
con aquel que fixera as delicias da sa dona desde que
nunca experimente i; os os ios tenros do anima l sufran
un da do inverno pasado maiara diante da porta facendo
una estraa modificacin altura dos ombros. na parte
as nota-la sa presencia. Para Madam Sara. a aparicin
do lombo onde comezan as extremidades superiores. Era
de Moncho fora algo as coma un sinal da Providenc ia.
coma se as art iculacins desazona !le medraran forman-
que lle quera advertir do malo que era que unha muller.
do dous vu ltios case imperceptibles a simple vista. pero
chegada a certa idade. non compartira a cmoda vida
sen emba rgo ben palpables. Madam Sa ra estaba agora
dos pensionistas con ningn ser do planeta . Cousa que
alarmada:
tampouco era de todo certa. xa que Madam Sara agasa-
llaba con alegra s sobrios ca ndo vian de visita. e -Non mo expl ico. filia . E o peor que esta ma .
tamn !les deixaba sempre algn detallio polos reis ou cando v in que o Moncho non quera toma-lo almorzo e
polos santos. Mais Madam Sara era a primeira en recoe- que amosaba xa esta caria triste. agarima lo notei os
cer que a sa vida estivera marcada polo egosmo e a co- vultos. pero xroche que agora son mil veces mis gran-
modidade ata a chegada de Moncho. Con el apre nd era a des. Vou ter que chamar a algun que entenda disto. por-
non valora - la limpeza escrupulosa da casa por riba de que non se i que vai pasar co meu mixio.
todo. a non sobrepuxa-la orde de catlogo que os ob- O gato. mentres. dei xabase tocar. agarimar e m imar.
xectos decorativos conservaban; comprendera. en fin. sen presta - la mis mnima atencin que aconteca no
canto mis reconfortante era ter a algun de quen se ocu- seu entorno . O seu ollar era invariabl emente o mesmo.

CREACION
166


esa tristura plcida e inmensa que lle saa de dentro e que Xa non me quedaba mis por olr. Unhas s. un gato
envolva s obxectos e s persoas que tocaba . Con esa con s. iso era mis do que eu poda imaxinar. De xeito
melancola xa dentro de min despedinme de Madam Sara que apartei a Madam Sara e entrei na casa. AJ estaba
prometndolle voltar da seguinte para ver que diag- sentado no sof un rapaz. o tal Sito supuxen. cmendo
nosticara o veterinario. A pobre muller non puido case un biscoito tras outro e aliando con expresin abraiada a
dicirme adeus. tan pendente estaba do seu gato e de un gato. a un gato con s. O carpo aquel. aqueles ollas
capta-la derradeira variacin que no seu carpo ou no seu tristes e profundos eran os do Mancho que eu vira esa
nimo se producise. mesma tarde. pero das plas cobertas dunhas plumas
Esa mesma noite. mentres procuraba atopar algn in- brancas coma a neve non me permitan identificar aquel
vento para mitiga-la calor insoportable que encha a ser hbrido co gato que eu coeca .
casa. soou o telfono . Collino e on a voz de Madam -Sen dbida. ta. estamos ante un caso de mutacin
Sara; a angustia desta tarde semellaba estar senda supe- xentica.
rada por unha euforia infantil: O que faJaba era o Sito. que xa se pua en p con in-
- Nena. nena. debes vir aqu canto antes. O que tencin de marchar.
pasou agora. hai un par de minutos. iso non ten explica- - 0 mellar ser que ma vea por aqu con outros
cin . do equipo e que levmo - lo gato laboratorio. Pode ser
- De que me fala. Madam Sara? outra vez o Man- un caso interesantsimo que convn analizar e non perder
cho? de vista .
- Non o Mancho. mia filia . xa non hai Mancho. Madam Sara foi acompaar a Sito porta asentindo
Agora temas aqu un Rafael. Ven axia e sabers que mi - emocionada a todo o que el dica e envolvndolle nun
ragre aconteceu. xa vers . papel os biscoitos que quedaran de sobra . Cando voltou
Novamente vinme facendo o camio a casa de onda min. sen embargo. percibn neJa a mesma expresin
Madam Sara sen saber con certeza que atopara chegar preocupada desa tarde.
al. pero imaxinando algn tipo de trastorno grave na
- Sabe. Madam Sara. este gato ou o que sexa que
mente da mia amiga. Esta estaba xa na porta agardando
temas diante non me parece o naso Mancho de sempre.
impaciente por min. e sen deixarme entrar na casa pxo -
Dame respeto ou algo as. serio. algo que impn.
seme a contar unha historia que me fi xo dubidar seria -
mente do seu estado mental: Saba que a ela lle aconteca algo semellante. unha
- Nena. non o vas crer. pero temas un anxo na casa. parecida confluencia de sentimentos contradictorios. do
abnegado amor polo Mancho enfermo e do temor ritual
Cando marchaches. segula eu sen quitarlle olio Man -
por este novo Rafael que nos confunda e nos provoca -
cho. quera dicir. Rafael . e vai e resulta que de speto
ba. por que non dicilo. certa grima difcil de conter.
escoito un estoupido xordo. asl unha causa lene coma
cando un ha madalena abre e xa sabes que est cocida .... Madam Sara pediume que durmira al esa noite. no
- Madam Sara. por favor. acougue un anaco e expl - cuarto dos invitados. unha habitacin das de antes. Ra -
quemo que iso do Rafael e o das madalenas e... E. por fael. en canto percibiu que !le quitabamos a vista de enri -
certo. ande est o gato? ba. apartouse pasenio e foi quedar onda a fiestra. sen
alterar a expresin de melancolla que era xa propia del.
-Rafael . o gato. o que antes era Mancho. est den -
Non sei coma pasara Madam Sara a noite. pero eu. polo
tro co meu sobrio Sito que bilogo e que o est ob -
menos. non deixei de dar voltas alterada tanto pala calor
servando. Porque este gato precisa moita observacin.
Resulta que en canto escoito o estoup ido vexo que no abafante dese vern ardente coma polos pesadelos que
lugar ande estaban os vultios. sabes?. pois al nacen acudan a min cada pouco . Soei con anxos de ollas de
unhas s e.... lume que me rabuaban e que quitaban de debaixo da s

CREACION
167
uas espa das enormes coas que me perseguan polo del. a de pensar na sa evaporacin. na sa viaxe a outra
arrabaldo. Lago apareca un anxo branco. moi branco. dimensin. Madam Sara non tia paz; levada pala impo-
ese tocbame nas costas e eu senta que me saan s e tencia decidiu acudir polica ofrecendo unha recom-
quera botar a voar e estaba xa a piques de facelo cando pensa a quen atopara o gato ou dera algunha informa -
sentn no medio do soo a voz de Madam Sara que me cin sobre el. Mentres Madam Sara a comisara. eu
chamaba: optei por marchar parque que estaba preto do arrabal-
-Nena. desperta. nena. Rafael desapareceu. do coa intencin de ler un anaco e. sobre todo. atopar
Medio durmida segun a Madam Sara sala ande un pouco de acougo e refresco nun da tan trrido coma
deixaramos a Rafael 6 rmonos cama. Non haba nin axetreado. Oeste xeito procureime un bo asento nun
rastro do gato con s na sala. pero tampouco no resto da banco que estaba a carn do estanque ande os paxaros
casa. baixaban a beber e baarse. Colln o libro. pero pronto
- Como quedara a fiestra cando deixamos aqu o Ra- me decatei do imposible que era o me concentrar na lec-
fael? tura. tanto era o sano que levaba comigo. Asemade. os
berros dos paxaros e os seus xogos no estanque. mis
- Ai . nena. a tanta calor que a deixei aberta. pero que s.e ren un motivo de distraccin para min. represen-
imposible que o gato poida subir a ela. e mis anda que taban unha sorte de deleite relaxante. de msica ador-
lago salte abaixo. Mais. agora que o penso. non mo rou- mecente. Tanto foi as que quedei durmida no banco. De
baran? Vou chamar a ese condeado do Sito para ver que cando en vez abra un olio. perturbada por algn ruido
fixo 6 marchar daqu. Seguro que falou con eses do labo - mis forte cs outros ou pala sinfona dos coches que
ratorio e veren que era un caso tan raro preferiron leva lo non moi lonxe do parque circulaban constantemente.
canto antes da casa. Claro que si. Diante de min os paxaros baixaban en picado das rbo-
Mentres Madam Sara falaba por telfono con Sito e res prximas e. tras molla-las plumas ou botar uns groli -
con outras vinte persoas nas que pensou coma autoras os daquela auga fresca. tornaban sa pla batendo
do roubo. eu rexistrei a casa procurando pistas que acla- con forza as s. De speto. sen embargo. un ruid o cha-
raran o misterio que estabamos a vivir. Pouco a pouco o moume a atencin. de xe ito quemis que abri-los ollas
sol ase definindo fra. e o arrabaldo comenzaba a ser o incorporeime totalmente no banco. O que eu ora era o
de tdolos das. As vecias saan das casas en bata e se mesmo choupar dos paxaros. pero moito mis intenso.
xuntaban diante da tenda do seor Mximo. prendendo coma se o que caera na auga non fora un paxaro. un
xa de ma o arrecendo a fruta podre dos das de calor. corp io miudo e lixeiro. senn algn outro animal. mis
Todo era o de sempre para todos menos para Madam pesado. mis mesto. Cando o puiden ver comprobei o
Sara. A pobre muller non saba que facer. a quen acudir. que via pensando; o que agora beba e se mallaba tran-
por ande empeza r. Ofrecinme a percorrer con ela o arra- quilo e gozoso non era un pa xa rio . senon que era un
baldo por ver se atopabamos informacin ou indicios gato con s. o chamada Rafael. Al remollaba el as plu-
sobre o paradeiro do gato. Pasamos por tdalas tendas. mas branqusimas. al funda a lingua rosada e a levaba
talleres. hartas bares e obras que haba no barrio. pero a lago polo carpo percorrndoo xil e maxestuoso vez. 6
procura foi intil. N in un ha pista chegamos a obter sobre seu carn outros paxa rios beban e choutaban sen
o animal. Naturalmente evitramos precisar de que tipo temor. e incluso parecan falar con el. E el. outrora triste
de gato se trataba . xa que tal descripcin podera exten- e nostlxico. escintilaba case de plenitude e satisfaccin.
der polo arrabaldo a fama de que Madam Sara toleara. Cando rematou coa limpeza remontou o voo perdndose
Pero. en fin . nin 6 Mancho nin a ningn gato semellante cos paxa ros nas rbores mis afastadas do parque.
o vira ningun camiar palas ras. Anda levo na memoria a maxia das sas s brancas de
A desesperacin pala marcha do gato xuntbase a verdade desprendendo luz e cores irisadas ante un ceo
o u tra desesperacin mis intensa. a de non saber nada de vern implacable.

CREACIN
168
Margot Chamorro

OS INGREDIE NT ES

Un mundo agresivo, amoral.


onde o dieiro conta mis ca
xente, o dieiro Deus .
Mel Brooks

Escribn esta parodia mentras mallaba unhas galletas VE LLA 2a_ Estaban ... pero xa esquecimos a receita.
no leite do almorzo e despois de ler un has follas que aler- Hai tanto tempo .. .
taban. non se sabe con que intencins. do perigo que su- VELLA 1a_ (Agarra a caixa e. case cegata . chisca os
puan para a sade a maiora dos aditivos. En verdade
o /los tentando ler nela) . Parceme que aqu pon un ha re-
que quedaban moi poucos se que quedaba algn. "q ue
ceita. A ver que di (le). In-gre-dien-tes: Fa-faria de
Deus lle puxera virt".
tr igo ... azucar ... a-animal. Que di aqu? A-ni-mal de
Daquela o abraio de das mulleres tomar concien- graxa co-mes-ti-ble ...
cia do paso dunha poca pre-industrial de principios de
V ELLA 2'1. -Que di? Ti si que es an imal A ver .. le
sculo a esta outra. desaforadamente consumista. ande
ben. (Senta lado).
as intelixencias mis lucidas servicio dun sistema ofi-
ciante de hecatmbes. andan preparadas para alumear os VEL LA P.- ( Lendo) Gra -xa ... co-mes-tibl e an imal.
mis absurdos disparates lado dos ca les. os pequenos VELLA 2a_ lso xa outra causa!
trabucados das vellas. fannos rir a cachn. VEL LA P.- Po is que di xe n eu?
VEL LA 2a_ Ti di xeches an imal de graxa comestible.
Nadal.1987. VELLA P .- Entn ... que diferencia hai?
V ELLA 2a_ Pero. non miras que ti o dis revs?
PERSONAXES:
VELLA P .- Non me decato.
VEL LA 1a
VE LLA 2a_ Pois unha causa que /le boten un animal
VELLA 2a. de graxa comestible. e outra. a graxa comestible do ani-
DECORADO : mal. Catas?
Un pequen o cua rto de estar. VELLA 1a.- Pois ... non moito. a verdade ... non /le
POCA: vexo a diferenc ia.
Esta historia exemp lar comeza al polo sern dun da VELLA 2'1.- Como que non. muller. Botan/le a graxa
ca lqu era da poca actual. do an imal. ou sexa. a graxa que queda despois de /le tirar
iiACCION!! a carne ... os osos ... as tripas ... os dentes ... os ollas.
Despois de facer a compra no supermecado chegan a VELLA P.- (Fai bascas. e cospe no pano a mastraga-
casa. cargadas coas bolsas. das vellas irms. llada que ten na boca) Que noxa!! Como poden facer
iso? Porque o farn . digo eu!
V ELLA 1a_ (Senta. e saca da bolsa un ha ca ixa de ga-
lletas. brea. e empeza a comer nelas. En soadora). Tia - VELLA 2a _ Vai ti saber!. .. agora como c he estn in-
mos que voltar a facer outra vez as nasas galletias!. .. dustrializados ... e teen moita maquinaria ... e todos eses
Saannos tan ben ... e estaban tan ricas ... inventos que ha i nas fbricas ...

CREACIN
169
VELLA 1a.- Claro. se as. .. (Xesto de arrepo) Pero VELLA f!l.- Igual che teen unha boa razn para llos
non deixa de ser un noxo!! A mirar que segue. (Le) 0- botar. con tanto que estudian ... nunca se sabe!
c -da cousa .. . VELLA P.- Pero muller. .. Tantos!! .. . (Pon cara de
VELLA 2a.- Que dis? noxo. e mira para a caixa das galletas) . Ata parece qu e xa
VELLA 1a.-Vea. le ti . A ver ... le aqu. Que o que me est a chegar aqu o cheira.
di. eh? (Acercalle a caixa). VELLA 2a._ Vea. segue .. . A ver quemis lle botan.
VELLA 2a.- Aqu di glu -co -sa. VELLA P. - Aquf di pintura.
VELLA 1a.- E iso qu ? VELLA 2a. _ Como que pintura ... seica toleaches ?
VELLA 1a. _ Non a fuches buscar ti para pintar o bal -
VELLA 2a.- Calquera sabe!!
cn. e non che di xeron que a pediras antioxidan te?
VELLA 1a.- (Segue a ler) . Leite en polvo des-cre- VELLA 2a.- S.
mado. Oh!! (Berran xuntas. tapando a boca coas
mans) . Mira. eu xa non che como destas galletas. Como V ELLA 1a._ Pois logo. mira: An-ti-o- x i-dan - te. (Ch ea
lle poden votar semellantes porcalladas!! de razn) . Que che dica eu. eh? Que che dica?
VELLA 2a.- lsto xa o colmo!!
VELLA 2a. - O mellor para iso do que andan a falar
pola televisin . seica o teen para emprear as mulleres. VELLA 1a. _ Eu non sei onde escoitei ... Debeu ser poi a
Escoitei que xa o tian en conserva e todo!. .. tefe. que os ingredientes daban o cancro e mailo infarto.
VELLA P. - (Botando as mans cabeza). Deus sexa VELLA 2a._ Meigas fra!! Toca madeira!! (Toca no
louvado! ! A ver ... deixame seguir. Aqu di ... sal. M iras? asento). E que fan os da polica e toda esa xente dogo-
afnda lle botan sal. Polo menos levan algo coecido. Eu berno que non meten man no asunto?
non che teo nada en contra do sal. e t i? VELLA P.- Eses andan seu . e pasan de todo ...
V ELLA f!l. - Que hei de ter!! Pero o me u mdico do VELLA 2a. _ Pois deixa. que cando me vean a pedir o
seguro. si que lle ten. Seora. -diche. todo emperiquita- voto ... (Corte de mans) . Van levar que rascar .
do co mandiln branco- nada de sal. Que mana co - VELLA P .- Como poden chegar a iso! ... Qu rennos
lleu!! defuncionar antes de tempo!!
VELLA P.- Si . estes mdicos do seguro sonche todos VELLA 2a. _ lso si que non!! Todo cubo do lixo
uns maniticos; o meu tampouco para con iso do sal. (Ergue disposta e vai polo cubo) .
Para o caso que eu lle fago!. ..
VELLA 1a._ (Cunha das bolsas na man) . O xamn
(Segue a ler. berra). N on! !. (Queda abraiada). cocido tamn? (Compunxida) .
VELLA 2a.- Que foi? V ELLA 2a._ Todo!! Se para un has simples gallegas.
VELLA 1a.- lsto xa o colmo!! Mira. o do polvo. se hai que ver o que lle botan! ... A mirar a man xurrada que
eles queren . afnda pode ter algn aquel . con todos estes farn co xamn cocido. Sonche capaces de esmoer o
adi antos que traen ... pero . o dos peidos!! ... porco. con cortello e todo! ...
VELLA 2a. - Ests tola!! Os peidos? ... Que dis? V ELLA P .- Xess!! Xa non saben que facer para
quitrnos os cartos . (Longo silencio) . Rufina . qu e irnos
V ELLA 1a.- A ver ... como se come isto: ga-si-fi-can- facer. lago .. .
tes. Entendiches? gases. chica. gases ... E. nada mais. e
nada menos que ... aqu o pon : H. 8186 gasificantes. ou VELLA 2a.- A que te refires?
sexa. oitomil cento oitenta e seis .. . peidos!! Que xa est VELLA P. - (Tasaraeira). Pois .. . non sei ... digo eu ...
ben!! Que podemos facer agora?

CREACION
170
VELLA 'fl.- (Resalta). Podemos mirar un pouco a te- V ELLA 1a_ (Que segue a remexer no cubo e fai un
levisin antes de nos deitar. p iano cunha barra de pan e chourizo) . Amn!! (Di.
VELLA P.- Si. pero as. .. sen mis. {Tristeira). Eu t- antes de lle dar un ha boa dentada).
noche fame! VELLA 2a_ (Mira para ela aloleada).
VE LLA 2a_ (Enrabechada) . Eu tamn. ti que te pen-
sas! TELN
V ELLA 1a_ Pois lago .. .
VELLA 2a_ (Agremente) . Pois lago. que?
V ELLA 1a_ (Con tim ideza). E se comramos un
pouco de pan e un chisco de xamn cocido?
VELLA 2a_ Seica queres que che dea o infarto. e no
Pirul. tiren contigo cubo do lixo?
VELLA 1a- Muller. non digas esas causas! .. .
VELLA 2a- E que queres que diga. con todo o que es-
tamos a mirar ...
V ELLA 18 .- Pois entn ... se fagas o que fagas. sempre
che toca a lotera! ... (Revolvendo nas bolsas que xa estn
no cubo). E se comeramos un chisquio de chourizo.
sempre comemos chourizo e nunca nos fixo mal. Ti que
dis?
VELLA 'fl.- Non vaias comparar ... eran chourizos
feitos na casa !
V ELLA 1a_ Estes din que tamn son de casa.
VELLA 2a- (De moi mal talante). De casa de quen?
VE LLA P.- (Suia) Sabe Dios!! ... (Arrancando
forte). Anda que hoxe. todo che malo. porque mira que
o pei xe. con iso que din da contaminacin ... E a carne.
anda non te enteiraches de que para engo rd a-los ani -
mais dnchelle monas? Lago. para fardar. chman ll e hor-
monas. se ica que en ingls. e queda n tan panchos!.
VEL LA 28 .- Xess. o que ha i que or !! Que diran
hoxe os nasos difuntios. (Nunha arroutada) que en
glori a estean . (Fa i o sina l da cruz) eles que eran tan am i-
gos da boa tallada! ...
VELLA 18 .- A mirar que di r an hoxe (ensorc ill a os
dedos como se fose rezar. e aban ea a testa) i Se levanta-
ran a cabeza !!. ..
VELLA 'fl.- (Noutra arroutada). Descansen en paz! !
( Presnase).

CREACION
171
Rita M s Yb ez

CONTO D E N ETA E AVOA


A M argot Chamorro e net a

Coma unha cora l:


Novamente excomenza unha historia de nena que
ab re os se us ol las diante da cabalgata . Coma unha co ral:
M elchor sofre o nariz que onte levaba posto un Cando x urda a db ida. se acaso Gaspar ten os mes -
vecio avellentado. a sa ca pa lemb ra a cor dunha ce- mas ollos virados ca un cantado r de bolboretas. pu idera
reixa. cica is merca rmol as mis redondas e mis doces ser que os anos pasaran . entn Ti. sers mis cativia .
cando a ta neta bote os dentes. entn ela. se r m is MU LLE R.
Co ma unha co ral : Podes le r a nosa revista de Festa da Palabra no seu
C mpre deixa r bal eiro ca lquera rinc n onde poda berce. e cando medre. ela contar a historia dunha nena
brin ca r un ha rapaza. os xog uet es deben ga rdar a sa pro - que fora me rcar o sa l. que vivira na prac ia. que tivera un
cedenc ia oriental na parte m is alta da casa. cravo e bacallao na parede. versos coma lanzas melosas.
(Eu lmbrom e dunha ca ixa coma un cine e un paxa ro e sempre o co razn loitando.
que quera ser peixe ) . mesmo coma un ha cora l.

- ~

/
-~
~9

C R E A C N
172
NDICE
Rebelin textual: A revolucin Misox in ia e naturalismo. Un ha Lourdes Mndez e as sas "Causas
feministas en Los Pazos de Ulloa. lectura de Proust. de mulleres ".
Julie Vandivere 6 Hi plitaVillar Lpez 111 Carmen Blanco 152

Emilia Pardo Bazn e o O arquetipo v iri l. O rei da nada. de Sabela Alvarez.


rexurdimento. Ma. Xos Oueiz n 117 Isabel Mourz Barja 154
Carmen Hermida 17
La otra " polti ca" de Aristte les. Unha rbore un adeus, de Marina
A fbrica de tabacos da Corua . Ma. Xos Oueiz n 120 Mayoral.
Encarna Otero Cepeda 24
Manuela Pana Santiago 156
tica e feminismo.
Emilia Pard o Bazn ante a moral
Pilar Allegue 122 Oueimar as meigas. de Elisa
sexual do seu tempo.
Vzquez.
Marina Mayoral 37
Hegel e a tica . Ana Roman 158
Mara Xos Agra 129
luz das cartas de amor de Doa Creacin 160
Emilia Pardo Baz n. Mara Zambrano: Unha lectura
Ma. Carmen Panero Menor 40
apaixoada.
Misoxi nia e feminismo. Ma. Antonia Nez Mella 132
Teresa Barro 45
Novas tecno loxfas reprodu cto ras .
Aspectos f eministas do Ma. Xos Oue izn 136
pensamento da Pardo Bazn.
Camino Noia 47 Situacin Lega l das N.T. R.
Mara Xos Varela 138
Pardo Bazn: Feminismo. esp rito
de clase, moralismo . Congreso celeb rado en Bard.
Marfa Pilar Garca Neg ro 56 Kotbari . Comilla (Bangladesh) os
das 18 25 de marzo de 1989 140
Pardo Bazn e a ed ucac in.
Ma. Jos del Ro Oliete 70
Mull er e trabal lo domstico.
Emili a Pardo Baz n e a cuestin Asunc i n Cambrn Infante 143
acadm ica.
Oliva Blanco Co ru jo 72 As mulleres e a revolucin francesa.
Encarn a Otero 147
Cartas ind itas da Avellaneda 75

Para unha nova apreciacin de Escrito por mulleres.


dona Emili a como crti ca. C. B. 149
Ca ro l Alexis Stos 79
Conversas con Carbal lo Calero de
Antoloxa. 83 Carmen Blanco .
Carmen Blanco Marisa Andrade 150

173

You might also like