mr. sci.

Fikret MIDI
STO GODINA GRADSKE ELEKTRANE U BIHAU
(1912 - 2012)
Sto godina gradske elektrane Biha

Autor: mr.sci. Fikret Midi

Izdava: Drutvo arhivskih radnika Unsko-sanskog kantona
Gradska Galerija Biha
Za izdavaa: Husein Hadi
Adnan Dupanovi
Lektor: eherzada Deli, prof.
Prevod dokumenata: eherzada Deli, prof,
Tehnika realizacija: Husein Hadi
tampa: Grafiar d.o.o. Biha
Tira: 200 komada

2
 Sto godina gradske elektrane Biha

SADRAJ:

PREDGOVOR .................................................................................................................... 5

1. UVODNE NAPOMENE ................................................................................................. 7

2. BIHA 1878 1918 AUSTROUGARSKI PRISTUP GRADU ....................................... 13

3. ENERGETSKE KARAKTERISTIKE RIJEKE UNE ..................................................... 19

4. IZGRADNJA GRADSKE ELEKTRANE U BIHAU 1910-1912 .................................. 23

4.1. Ope napomene ....................................................................................................... 23

4.2. Historijat gradnje hidroelektrane ............................................................................ 25

4.3. Elektromagnetska i HMO oprema ........................................................................... 56

4.4. ematski prikaz elektrifikacije grada iz 1912. godine ............................................... 57

5. ENERGETSKA SITUACIJA NA PODRUJU BIHAA NAKON

PRVOG SVJETSKOG RATA ....................................................................................... 60

5.1. Elektroprivreda od 1992. godine do danas ................................................................ 71

5.2. Elektroprivreda Bosne i Hercegovine danas ............................................................ 72

7. ZAKLJUAK ................................................................................................................ 73

3
Sto godina gradske elektrane Biha

4

PREDGOVOR
H
idroelektrana ili hidro-
elektrina centrala je
postrojenje u kojem se
potencijalna energija vode najprije
pretvara u kinetiku energiju njezinog
strujanja, a potom u mehaniku energiju
vrtnje vratila turbine, te konano u
elektrinu energiju u elektrinom
generatoru. Hidro-elektranu u irem
smislu ine i sve graevine i postrojenja,
koje slue za prikupljanje-akumuliranje,
dovoenje i odvoenje vode (brana,
dovodni i odvodni kanali, cjevovodi
itd...), pretvorbu energije (vodne
turbine, generatori), transformaciju i
razvod elektrine energije (rasklopna
postrojenja, dalekovodi), te za smjetaj i
upravljanje cijelim sistemom.
Iskoritavanje energije vodnog
potencijala ekonomski je konkurentno
proizvodnji elektrine energije iz fosilnih
i nuklearnog goriva, zato je
hidroenergija najznaajniji obnovljivi
izvor energije. U zadnjih trideset godina
proizvodnja u hidrocentralama je
utrostruena, a njen udio povean za
50%, dok je za to vrijeme proizvodnja u
nuklearnim elektranama poveana za
100 puta, a udio oko 80 puta. Ti podaci
pokazuju da se proizvodnja u za vodovodne sisteme koji su sluili za
hidrocentralama brzo poveava, ali
znaajno zastaje za proizvodnjom u
nuklearnim elektranama, ali i stari Perzijanci i proirili na druge
termoelektranama. Razlog takvom
Sto godina gradske elektrane Biha
stanju lei u injenici da iskoritavanje
hidroenergije ima bitna tehnika i
prirodna ogranienja. Glavno ogranie-
nje jeste zahtjev za postojanje obimnog
izvora vode kroz cijelu godinu, jer je
skladitenje energije skupo i vrlo tetno
za okoli, osim toga na odreenim
lokacijama je za ponitavanje uticaja
oscilacija vodostaja potrebno izgraditi
brane i akumulacije. Njihovom
izgradnjom se znaajno poveava
investicija, uticaji na okoli, a potrebna
je zatita od potresa. Jednom kad je
hidroelektrana zavrena, nije potreban
novac za sve skuplje gorivo, ne stvara se
opasan otpad (kao kod nuklearne
elektrane) i stvara gotovo zanemarljivu
koliinu stakleninih plinova (za razliku
od termoelektrane). U svijetu je
instalirano hidroelektrana sa snagom od
777 GW, koje daju 2998 TWh elektrine
energije. To je otprilike oko 20%
svjetske proizvodnje elektrine energije
svih vrsta ili 88% od svih obnovljivih
izvora energije.
Koritenje hidroenergije zapoeto
je u Mezepotamiji i starom Egiptu prije
oko 8.000 godina, kada se ona koristila
za navodnjavanje. Vodeni sat ili
klepsidra se poeo koristiti prije oko
4.000 godina. Hidroenergija se koristila
dovod svjee vode, u vruim i suhim
naseljenim podrujima, a to su razvili
krajeve od Maroka do Kine. U Indiji se
5
Sto godina gradske elektrane Biha

koristilo vodeniko kolo i vodenica, kao i vlada za Bosnu i Hercegovinu je

u Rimskom carstvu, za mljevenje ita u podrala odluku Opinskog vijea u
brano. Hidroenergija se koristila i za Bihau 1910. godine, da se pristupi
rudarstvo, a sastojala se u potkopavanju gradnji gradske elektrane koja bi imala
planine veim koliinama vode, koja je protoni karakter bez ikakve
dovoena putem akvadukata s oblinjih akumulacije vode. Ova gradnja, bez
planinskih rijeka. Isti akvadukti su obzira na sloenost posla u ono vrijeme,
upotrebljavani u ispiranju velikih je bila jednostavna za izvoenje, jer nije
koliina zlata u Americi, paniji i Velikoj bilo potrebe za dizanjem razine
Britaniji. Kasnije se to razvilo u vodostaja, imala je vrlo mali utjecaj na
hidraulino rudarenje pri kopanju olova okoli i mogla je, ukljuujui sve
i kositra, a to je koritenje mlazeva vode parametre, opskrbiti tadanji broj
visokog pritiska za ispiranje stijena i domainstava ueg dijela grada i
sedimenata. Kad je zapoela industrijska prigradskih naselja. Gradska elektrana u
revolucija, parni stroj preuzima vie Bihau putena je u rad krajem 1912.
posla, ali se hidroenergija jo uvijek godine. Vrsta struje bila je istosmjerna, a
koristila, kao za puhanje mjehova za snaga joj je bila 174 KW (2x87 KW).
zrak kod visokih pei za mlinove, Grad je dobio ulinu rasvjetu, to je u to
prijevoz teglenica, pogon uspinjaa itd... doba bilo revolucionarno.
Godine 1770. francuski ininjer Bernard
Forest de Belidor je izdao knjigu
Architecture Hydraulique, koja opisuje
hidrauline strojeve sa horizontalnom i
vertikalnom osi. Krajem 19. stoljea
razvijeni su prvi elektrini generatori,
to je otvorilo mogunost izgradnje
prvih hidroelektrana. Godine 1881. na
slapovima Nijagara, prva moderna
hidrocentrala je poela proizvoditi
elektrinu struju, to oznaava veliku
pobjedu Teslina sistema izmjenine
struje, koji, za razliku od Edisona,
omoguava prijenos velikih koliina
elektrine energije na daljinu.
Samo 29 godina nakon Tesline
hidrocentrale na Niagari, Zemaljska
6

1. UVODNE NAPOMENE
P
ublikacija koja se nalazi pred
vama pod naslovom Sto godina
gradske elektrane u Bihau bavi
se znaajnim, a nedovoljno istraenim
fenomenom u Bosni i Hercegovini u
vrijeme kad je u njoj okonana
etvorostoljetna epoha orijentalno-
balkanske i orijentalno-islamske
urbanizacije i zapoeta era
modernizacije i oblikovanja evropskih
urbanih modela. Taj proces je tekao
srazmjerno razvoju novog naina
proizvodnje, izgradnje modernog
saobraaja i rezultatima migracionih
kretanja, ali svakako i izgradnji
elektrinih centrala, to je podiglo
standard ivota stanovnitvu na vii
nivo.
Istraivanja saobraaja, privredne
aktivnosti, socijalne, vjerske i etnike
strukture, administrativne, vojne i
kulturno-prosvjetne funkcije bosansko-
hercegovakih gradova na razmeu 19. i
20. stoljea, pokazala su, da su se u svim
tim oblastima dogodile znaajne
promjene, jer su, uz tradicionalne oblike
saobraaja, proizvodnje i trgovine, uz
naslijeene drutvene strukture
stvorene nove, domaeg i stranog
porijekla, s drugaijim nainom
proizvodnje, miljenja i ivota. U osnovi
svih tih promjena leala je okolnost da je
u Bosni i Hercegovini nesreenu
orijentalnu Osmansku carevinu
Sto godina gradske elektrane Biha
zamijenila Austro-Ugarska monarhija,
evropska birokratska pravna drava,
koja smiljeno i uporno gradi novi
sistem vlasti, s ciljem da u svoj dravni
organizam ekonomski, politiki i
kulturno integrie svoju novu pokrajinu.
Te namjere poela je ostvarivati jo za
vrijeme vojnog zaposjedanja Bosne i
Hercegovine, a naroito poslije defini-
tivno uspostavljenog mira i pravnog
poretka.
S obzirom na to da domai
tradicionalno privredni i drutveni
razvoj nije nudio pretpostavke za
modernizacijske promjene, prije svega
zbog toga to nije stvarao domau
akumulaciju kapitala, odnosno, to
eventualnog vlasnika nije motivisao da
kapital stavi na raspolaganje domaoj
industralizaciji. Zbog toga se
modernizacija proizvodnje i drutva
ovdje ne odvija unutranjim domaim
razvojem, nego podsticanjem s vana,
inicijativom drave i stranog privatnog
kapitala. Otuda su se na razmeu 19. i
20. stoljea, gradovi u Bosni i
Hercegovini razvijali neravnomjerno, s
dosta lokalnih i regionalnih obiljeja,
bilo da se radi o njihovim vanjskim,
vidljivim ili unutranje manje vidljivim
elementima. Neki od njih postali su
vana industrijska sredita i postepeno
su dobijali oblike evropskog
industrijskog grada i po socijalnoj
strukturi i po vanjskom izgledu, dok je
veina ostala na zanatstvu, sitnom
7
Sto godina gradske elektrane Biha
poduzetnitvu i pojaanoj trgovini i
saobraaju. Promjene su se dogaale u
svim gradovima bez obzira da li su ostali
u zapeku novih saobraajnih i
privrednih tokova ili su igrali
prvorazrednu ulogu u moderni-
zacijskim procesima. U svakom sluaju,
promjene nisu bile spektakularne kao u
zapadnoevropskim razijenim industrij-
skim zemljama. Iz svega proizilazi da je
historija bosanskohercegovakih
gradova u stvari, historija sueljavanja i
sukobljavanja tradicije i evropeizacije.
Grad, u bilo kakvom on oblku bio:
tvrava, kasaba, eher, varo itd... kao
uslovna homogenizacija prostora, ljudi,
komunikacija, postao je arite drutve-
nih, politikih, privrednih i duhovnih
strujanja, a i prvo bolno mjesto, refleks
promjena elemenata odreene kulture i
civilizacije. Hiljadugodinja iskustva ne
mogu da iscrpe sva udesa grada, koja se
uvijek i iznova pojavljuju i izazivaju
ovjeka da trai nove vidove i moguno-
sti njegovog uivanja. Svaki grad, po
mjeri ovjeka i njegovog vremena,
rezultat je ogranienih metoda
transformirajuih energija i elemenata.
On je jedan od takmiara u nerijeenom
nadmetanju izmeu dvije civilizacije,
dva sistema, kulturna nivoa, intenziteta
politikog ivota i ekonomskog poloaja,
dva ratna ivljenja izmeu planine i
ravnice, sela i grada. Meusobna
sudbinska usmjerenost ovih formi
ljudske zajednice, a isto tako vezanost
8
urbanih sredina mreom ekonomskih,
politikih i kulturnih komunikacija
govori rijeito o nemogunosti razvoja
izolovanog grada. Veinu gradova u
prolosti zapravo su stvorili sami
stanovnici tokom sporog, kolektivnog i
sistematinog, mada ne ba uvijek
svjesnog, procesa saradnje kojom bi se
trebao obezbjediti opstanak njegovih
najvrijednijih elemenata. To kolektivno
znanje je za mnoge bilo i neizvjesno, ali
su se ak i oni gradovi koji se nisu
razvijali spontano, ve su nastajali u
kratkom periodu, akcijom vladara ili
nekih graditelja, nastojali prilagoditi
tradicijama koje je stvarao narod.
Historija nam daje brojne
primjere urbanih tvorevina koje su na
organiziran nain izrazile tenju i
tradiciju poznate u odreenim
dijelovima svijeta. A sposobnost da se
ove tenje prihvate, kao i da se uz pomo
talenta izraze u vidu sveane forme, bila
je uslovno potrebna da bi skromna
dostignua svakodnevne arhitekture
prerasla u izuzetna umjetnika dijela.
Za razvijanje ovog ukupnog kom-
pleksnog fenomena primarno je sagle-
davanje uticajnih i generikih faktora
koji determiniu grad. Prije svega to su:
prirodni faktori, geografski poloaj,
geomorfoloki faktori, geofiziki faktori,
hidrologija, vegetacija, uticaj klime,
stvoreni uslovi, drutveno-ekonomski
faktori, demografska slika, odnos
zajednice i pojedinca prema okruenju,

kulturni kontekst, lokalni kulturni
kontekst, regionalni kulturni kontekst,
te na kraju globalni kulturni kontekst.
Planski usmjeren razvoj Bihaa
zapoinje potezima austrougarske
uprave: reorganizacijom admini-
strativne uprave kojom je Biha postao
sjedite okruga, osnivanjem Graevin-
skog odjeljenja u Sarajevu i Tehnikog
odjeljenja u Bihau, donoenjem Zakona
o graevnom redu (Bauordunga) i
izvoenjem zajednikog katastarskog
snimanja itave teritorije Bosne i
Hercegovine u periodu od 1880.-1884.
godine, odnosno formiranjem novog
poreskog katastra zemljita, tzv.
Bosanskog katastra. Rezultat geodetskog
snimanja je topografska karta u
razmjeru 1:150.000 izdata 1884. godine.
Snimanje terena Bosne i Hercegovine
izvreno je prema podjeli na kolone i
zone, u poliedarskoj projekciji i razmjeri
1:12.500, koja odgovara prenoenju u
vojne topografske karte, P=1:25000.
ire podruje Bihaa je snimljeno u
razmjeri 1:6250 sa osnovnim
topografskim podacima i toponimima.
Ue gradsko podruje snimljeno je
detaljno u razmjeri 1:3125 i pa je stari Konak koji je imao vezu sa
predstavljeno na 10 karata sa oznakom
broja kolona, zona, podruje, okruga,
oblasti, grada i razmjere. Informaciona
osnova karte je vrlo sadrajna: ucrtani
su svi izgraeni objekti s kraja osmanske
uprave (infrastruktura, supstruktura i
zelene povrine). Ovaj austrijski plan ili
Sto godina gradske elektrane Biha
austrijska karta, prikazuje stanje urbane
matrice prije sprovoenja krupnijih
urbanistikih zahvata od strane austro-
ugarske uprave. Ona predstavlja snimak
stanja Bihaa i njegove urbanistike
strukture s kraja 19. stoljea, onako
kako se razvila s kraja osmanske uprave.
Austrougarska monarhija odnosi-
la se prema okupiranoj Bosni i Herce-
govini kao mona carevina prema svojoj
koloniji. Iskoritavanje prirodnih i
rudnih bogatstava i proirenje teritorije
bile su osnove svih preduzimanih
aktivnosti. Uvoenje novih teritorija u
okvire Monarhije vreno je sistematski
osmiljenim postupcima naroito
izgradnjom putne i eljeznike mree
koje su omoguavale efikasnu
eksploataciju i prenoenje sirovina iz
naih krajeva u Austrougarsku,
izgraeni su vojni logori i vojni objekti,
izgradile su se nove ulice i mostovi,
zatim vodovod, elektrane, graeni su
namjenski privredni, upravni,
administrativni, obrazovni i stambeni
objekti u Bihau. Na samom poetku
okupacije, nova uprava je adaptirala i
koristila objekte za svoju administraciju,
tvravskim bedemima preuredila u
sjedite okrune vlasti. Najznaajnija
karakteristika ove teze je plansko reguli-
sanje prostornog razvoja grada koji se
do tada spontano razvijao unutar
tvrave i neto manje u predgrau.
Osnivanjem graanskih institucija te
9
Sto godina gradske elektrane Biha

precizne geodetske karte, imalo je za cilj ininjera iz Austrije, Maarske i eke i

zakonsko regulisanje mehanizama koje drugih evropskih zemalja, znaajno je
je nova uprava sprovodila u cilju uticalo na sprovoenje procesa
planskog usmjeravanja razvoja Bihaa. urbanizacije.
Struno angaovanje mnogobrojnih

Isjeak
karte
Bihaa iz
1884.
godine sa
ve
ucrtanom
gradskom
centralom
i proko-
panim
novim
jarkom

10
 Sto godina gradske elektrane Biha

Isjeak sa karte Bihaa iz 1911. godine, sa opkopnim kanalom na sjevernoj strani u pravcu
Karabegovia mlina
11
Sto godina gradske elektrane Biha

Isjeak sa karte Bihaa iz 1973. godine sa vodnom regulacijom kod kafane Paviljon
12

2. BIHA 1878 1918 AUSTRO-
UGARSKI PRISTUP GRADU
Provodei carsku viziju urbanog
prostornog ureenja grada zasnovane na
zapadnim modelima i bekim uzorcima,
Biha je uz raniji profil klasine
osmanske kasabe opasane vrstim
bedemima postepeno poeo da dobiva i
zapadnjako lice. Ovu fiziku
transformaciju su pratile velike
demografske promjene kao i promjene u
politikom organizovanju, kulturnom
ivotu i drutvenim obiajima grada.
Zajedno se mogu ove promjene
okarakterisati kao modernizacija ili
okretanje zapadu, ali one su do Bihaa
i ostalih gradova dolazile kroz filtere
habzburkih i bekih iskustava i esto
su, pomijeane sa lokalnom tradicijom i
kulturom, davale nepredvidive rezultate.
Biha se krajem 19. i poetkom 20.
stoljea naao u dvije kulturne orbite iji
su se utjecaji mijeali: tradicionalna,
koja se oslanjala na islamsku kulturu i
tradiciju i drugoj, evropskoj
modernoj koja je poticala iz Bea.
Ovim je Biha postao jedinstven u
spajanju kulturnih utjecaja koji su stizali
iz Bea sa ovima koji su ouvani tokom
etiristotine godina osmanske vladavine.
Novi duh Bihaa je u neposrednoj
vezi sa modernim nainom ivota,
prvenstveno kao glavni centar
politikog, vojnog, ekonomskog,
administrativnog i kulturnog ivota
Sto godina gradske elektrane Biha
Okruga. Taj novi duh je u neposrednoj
vezi sa izgradnjom drutveno-
ekonomskih odnosa sa novim modernim
tendencijama. U tom kontekstu,
prilagoavanje novim uslovima ivota i
uklapanje u evropski civilizacijski krug
kod muslimanskog stanovnitva,
posebno, odvija se na osoben i specifian
nain. Osnovno obiljeje tog procesa
sadrano je u njegovanju i ouvanju
tradicionalnih duhovnih vrijednosti i
identiteta uz istovremeno akcentiranje
pozitivnih tekovina zapadne kulture i
civilizacije. Biha u ovome periodu
postaje okvirni centar u novim
drutveno-ekonomskim uslovima. Mada
grad zaobilaze inovacijski procesi i
Monarhija ga ne razvija u industrijski,
on u to vrijeme postaje zanatski,
trgovaki i saobraajni centar Okruga.
Posebno Biha postaje vano
komunikacijsko mjesto za razmjenu
robe sa susjednim oblastima, naroito sa
Likom, Kordunom i Dalmacijom.
Trgovci su uz to imali direktnu vezu sa
i Trstom i sa Beom. Jednom sedmino
grad je ivio vrlo intenzivno i
istovremeno potvrivao svoju ulogu
glavnog gravitacionog sredita itavog
Bihakog okruga. Kroz redovne
sedmine sajmove poljoprivrednih
proizvoda i stoke, odvijao se i drugi oblik
trgovine, ime se odravala
tradicionalna veza izmeu grada i
njegove agrarne okoline.
13
Sto godina gradske elektrane Biha
Biha, 1905. godina
Prema popisu stanovnitva iz
1885. godine koji je po prvi put
obuhvatio i znaajne privredno-zanatske
objekte, moe se vidjeti, da je Bihaki
okrug imao ukupno 6 pilana, 6 fabrika, 1
pivovaru, 975 mlinova, 64 kazana za
pei rakiju, 3 ciglane, 16 rudnika metala
i 3 rudnika uglja. Uz to je registrovano
4.161 preduzee i radnji sa ukupno
10.220 zaposlenih. U Bihau je preteno
bila zastupljena trgovina mjeovitom i
manufakturnom robom, osim one koja
se zasnivala na domaim sirovinama i
14
proizvodima. Time praktino otpoinje
proces komercijalizacije poljoprivrede.
Suoeni sa stalnim nedostatkom
kapitala, bihako stanovnitvo nije
uspjelo da se ukljui u moderni
privredni razvoj. Otuda su za itav ovaj
period do 1918. godine u bihakom kraju
bili karakteristini sitni poduhvati, prije
svega u zanatskoj proizvodnji i dijelom u
iskoritavanju umskog i rudnog
bogatstva. Zanatstvo je, kao stara
privredna djelatnost i u ovom periodu
imalo vanu ulogu u privredi grada, ali
pojavom novih zanata, dolazi do
diferencijacije. Ekonomski razvoj grada

u novom razdoblju odrazio se u
njegovom prostornom i demografskom
rastu, ali i u sve sloenijem sastavu
stanovnitva. Razvoj trgovine i zanatstva
ponukao je razne strukture koje e u
daljnjem razvoju grada imati znaajnu
ulogu.
Biha, 1912. godina
Sve to namee Bihau i nove
razvojne potrebe, a jedna od njih je
irenje jezgre prema vani, u emu mu je
prepreka bila vrsti zidovi bedema. To
dovodi do njihovog postepenog ruenja
koje je zapoeto oko 1884. godine kako
Sto godina gradske elektrane Biha
bi se njegovo jezgro povealo s
najpropulzivnijim dijelom gradske
teritorije. Iako okupacija 1878. godine
nije prekinula tradicionalnu strukturu
grada u njemu se stvorio sloj novog,
veinom doseljenikog graanstva
heterogene socijalne, vjerske, etnike i
drugih struktura. To su u prvom redu
bili pripadnici okupacione vojske i
inteligencija razliitih zanimanja.
Zajedniko im je bilo da se svi oni
naseljavaju i drutveno uspinju uz
dravnu podrku kao neophodni dio
novog sistema vlasti, novih oblika
15
Sto godina gradske elektrane Biha
proizvodnje, te kulturno-prosvjetne i
duhovne aktivnosti. Upravo, priliv
doseljenikog graanstva u Biha,
odnosno, dolazak imigranata iz raznih
dijelova Habzburke monarhije, donijeli
su sa sobom ideje i obiaje koji su bili
novina za grad i funkcionisali su kao
prethodnica promjena.
Biha, 1913. godina
Posebnu funkciju u politikom
ivotu grada zasnovanom na
apsolutizmu imalo je Opinsko vijee u
koje su birani predstavnici svih
konfesija. Mandat im je trajao tri godine
i mogli su biti birani vie puta. Veinu
16
lanova Opinskog vijea inili su
trgovci, zemljoposjednici, vlasnici pilana
i drugi bogatiji i ugledni ljudi.
Uporedo sa jaanjem trgovinsko-
zanatske djelatnosti u Bihau se poinje
razvijati i ugostiteljska djelatnost. Sam
podatak da grad poetkom 20. stoljea
ima etiri hotela: (Central, vlasnitvo
Jakoba ena (11 soba); Car Austrijski,
vlasnitvo brae Suki (10 soba); Vujo,
vlasnitvo Vinka Kuhraa (3 sobe) i
Hotel Beronja (4 sobe) te nekoliko
restorana i putnikih soba, govori o
mjestu i nivou razvijenosti ugostiteljske
funkcije u tadanjoj privredi. Uporedo
sa ugostiteljstvom razvija se turistika

funkcija grada (vrelo Privilica i termalne
vode u Gati). Kao logina posljedica
privrednog razvoja poinju se osnivati i
prve bankarske institucije. Bankarska
funkcija se odvijala preko Trgovake
banke, tedionice i Dioniarskog drutva
Biha-filijale, Privilegovane agrarne i
Komercijalne banke za Bosnu i
Hercegovinu u Bihau, Agencije sa
tedionicom zemaljske banke, te Prve
hrvatske tedione i Veresijske zadruge.
U strukturi ovih ustanova postojao je i
Zavod za osiguranje sa svojom
agencijom. U Bihau, kao sreditu
Okruga je djelovao i Okruni sud,
Dravno odvjetnitvo i Kotarski sud,
Kotarski ured, Financijsko.kontrolna
Kotarska uprava i Poreski ured. U novim
uslovima je i vojna funkcija doivjela
promjene. U gradu je bio smjeten
Poljski bataljon pjeake pukovnije,
Oruniko krilno zapovjednitvo,
Orunika kotarska postaja i Vojniki
potanski ured.
Tokom vladavine Monarhije u
Bihau, pejza grada je preureen da bi
se zadovoljio ideal Bea. Grad je postao
otvoren mnogim sekularnim upravnim
zgradama, a u samom centru su graeni
vjerski objekti, ime su centralne
kranske bogomolje smjetene u istu
ravan sa islamskim objektima. Ovo
navodi na zakljuak da nova
konfiguracija Bihaa kao i svih
bosanskohercegovakih gradova
Sto godina gradske elektrane Biha
utjelovljuje uvjerenje Benjamina Kalaja
da prosvjetljena sekularna uprava
zahtijeva da se sve vjerske zajednice
tretiraju potpuno jednako. U gradnji
svjetovnih objekata uvodi se trend
koritenja karakteristika italijanske
renesanse. Gotovo da svi objekti u
Bihau imaju dekorativne motive koji se
esto nazivaju pseudo-maurskim, ali bi
se bolje mogli opisati kao neoorijentalni
jer predstavljaju varijantu romantinog
historicizma koji svoju inspiraciju vue
vie iz islamskih arhitektonskih motiva
nego iz evropskih historijskih perioda. U
Bihau je podignuto vie znaajnih
objekata koji su u mnogo emu
poboljali uslove ivota i snabdjevanje
stanovnitva. Dovren je gradski vodo-
vod, izvrena je elektrifikacija izgrad-
njom gradske elektrane u periodu od
1910 - 1912. godine, izvrena je prva
regulacija grada, podignuta meteoro-
loka stanica u Boriima, otvorena
pota, uveden telefon i osnovano
Dobrovoljno vatrogasno drutvo.
Biha, 1913. godina
17
Sto godina gradske elektrane Biha

Broj stanovnika u Bihau 1879 1910:

Broj kua i stanova (1889 1910):

Vjerska struktura 1879 1910:

Doseljeni stranci 1885 1910:

18

3. ENERGETSKE KARAKTE-
RISTIKE RIJEKE UNE
A
ko bi htjeli da damo neku
osnovnu karakteristiku rijeke
Une, onda bi morali da
rasvijetlimo tri osnovna elementa:
padove, koliinu vode i geoloku grau.
Jo se ne raspolae sa srednjim
podacima na osnovu kojih bi mogli dati
cjelovitu, tanu i argumentiranu sliku,
ali su neke karakteristike ipak i pri
povrnom posmatranju toliko oite, da
se iz njih mogu povui generalni
zakljuci.
trbaki Buk
Kao i sve rijeke, tako i Una, imaju
najvee padove u gornjem toku, a zatim
ih ublaavaju prema uu. Meutim, za
Sto godina gradske elektrane Biha
Unu je veoma izrazita karakteristika u
skokovitom padu tj. u stepenastom
uzdunom profilu u gornjem i srednjem
toku, koji su jedino interesantni sa
energetskog gledita. Ovaj stepenasti tok
rijeke prouzorkovan je sedrastim-
travertinskim pregradama.
Travertinske pregrade nastaju
izluivanjem u vodi rastopljenog CaCO3.
Rijeka Una je veoma duboko usjeena u
krenjaki masiv, iz kojeg se napaja.
Voda prolazei dugim podzemnim
putevima u prilinoj mjeri biva zasiena
hidrokarbonatima, to se vidi i po tamno
modro-zelenoj boji vode. Ajeracijom, ovi
se karbonati lako izluuju i
stvaraju travertinske pre-
grade. Dovoljan je mali prag
u koritu rijeke pa da se iz
prelijevajue vode izluuje
sedra i da poste-peno sve
vie raste. Tipian primjer
ovakvih pregrada jeste i
rijeka Pliva sa bezbroj veih
i manjih lepezastih pregra-
da, jezerceta, kaskada, sla-
pova i slinih fenomena,
koje karakterie travertin.
Rijeka Una bi imala slian
izgled, ali se tu pojavljuje
jo i utjecaj velikih poplav-
nih voda, koje djelimino probijaju ove
pregrade i daju im razbijen i nepravilan
izgled. Ovakve, manje pregrade se mogu
posmatrati na Uni izmeu Bihaa i
Bosanske Krupe, gdje se ostaci tih
19
Sto godina gradske elektrane Biha
pregrada vide na deset do petnaest
metara na obalama iznad dananjeg
korita.
Vodopad kod Martin Broda
Uzvodno od pregrade rijeno
korito Une ima karakter usporene vode,
sa znatnim dubinama i sa gotovo
neprimjetnim protjecanjem, tako da pri
malim vodama izgleda kao da voda stoji
i daje sliku jezerskog ogledala.
Sa energetskog gledita ove
pregrade su veoma interesantne, jer one
znae koncentraciju pada, i u toliko su
inetersantnije ukoliko je ta
koncentracija pada vea. U gornjem
20
toku Une znaajan je pad oko 50 metara
na kratkoj duini kod Martin Broda,
zatim nie Kulen Vakufa kod trbakog
Buka sa padom od skoro 30 metara.
Nizvodno se nalaze manji padovi,
znaajniji je kod Spahia gdje iznosi oko
10 metara. Inae na Uni se mogu nai
padovi od 0,5-4 metra, na itavom toku
od Bihaa nizvodno do Bosanskog
Novog, ali su oni na veim razmacima
tako, da ih je teko koncentrisati u
jednom postrojenju. Prema tome,
energetski s obzirom na padove
smatraju se najznaajnijim trbaki Buk
i Martin Brod.
 Sto godina gradske elektrane Biha

ostalim rijekama, te se smatra da e

estomjesena voda iznositi 4 - 6 puta
vie, a za pribline kalkulacije mogla bi
se uzeti srednja vrijednost 5 puta.

Kanal prema elektrani

U pogledu vodenih koliina, kao

drugog elementa, moe se rei da je Una
Presjek korita kanala
relativno bogata vodama, jer je napajana
krakim dubokim izvorima, koji joj i
U geolokom pogledu itav tok
daju karakteristike iste i hladne vode. U
Une od Martin Broda do Bosanskog
sunom periodu izmjerene su koliine
Novog nalazi se uglavnom u
vode, koje iznose ispod ua Unca,
krenjacima, sa mjestiminim
5,4m3/sec, kod Bihaa 18m3/sec i kod
konglomeratima, dok je samo korito
Bosanskog Novog 26,7m3/sec, to se
takorei oblijepljeno sedrom.
moe smatrati minimalnim vodama. O
raspoloivim vodenim koliinama moe
se samo priblino ocijeniti prema
21
Sto godina gradske elektrane Biha

Gradska elektrana (vanjska strana - nizvodno)

Jedino ispod trbakog Buka na

duini oko 10 kilometara krenjaci su
jasno vidljivi i u dnu. Sudei po ovoj
geolokoj grai ne bi se moglo raunati
na vee akumulacije bez izvjesnih
gubitaka vode.
Mogunosti iskoritavanja vodene
snage vezane su jo i naseljima,
eljeznikom prugom normalnog
kolosjeka i zemljitima veoma podesnim
za poljoprivredu.

Kostela

22
 Sto godina gradske elektrane Biha

4. IZGRADNJA GRADSKE privrede i ovjeanstva. Intenzivan

ELEKTRANE U BIHAU 1910-1912 razvoj i primjenu, elektrina energija
doivljava tek nakon Drugog svjetskog
4.1. Ope napomene rata u svim podrujima privrednog i
drutvenog razvoja i postaje nezamjenjiv

O
ve 2012. godine navrava se 100 element svakodnevnog ivota ovjeka.
godina od prve primjene Povezanost privrednog i
elektrine energije u Bihau i to drutvenog razvoja sa porastom
je prilika da se u retrospektivi oslika proizvodnje elektrine energije odredila
promjena u razvoju i koritenju je status ove grane djelatnosti od
elektrine energije, postrojenja za posebnog interesa ijim razvojem
proizvodnju, prenos i distribuciju. moemo dokumentovano pratiti
Namjera je da se dananje generacije civilizacijske promjene na naem
podsjete na razvojni put od prve sijalice, prostoru. U izgradnju elektroenergetskih
cjelononih i polunonih Glhlampi objekata uloena je ogromna koliina
jaine 55, 100 i 400 W koje su 1912. sredstava. Izgradnjom energetskih
godine po prvi put osvijetlile grad, kao objekata stvorena je svestrana saradnja
vanog preduslova za njegov budui sa domaim i stranim naunicima,
razvoj. Sto godina je dug period strunjacima i privrednicima i postali
napornog i sloenog rada kroz koji je smo stvaralaki poligon brojnih
prola ova djelatnost i za koji su proizvodnih, izvoakih sistema i
karakteristina etiri drutvena poretka i jedinica iz zemlje i inostranstva.
dva svjetska rata. Poznato je da su se sa
smjenama energetskih izvora mijenjale
civilizacije, a u historiji ovjeanstva
nijedna djelatnost nije imala tako
dinamian razvoj kao elektrina
energija. Poetak elektrifikacije u Bosni i
Hercegovini je poeo 1886. godine i on
se podudara sa epohalnim otkriima
Nikole Tesle, koja su otvorila put
polifaznim sistemima i stvorila
mogunost za koritenje energetskih
resursa tamo gdje postoje, a elektrine
energije gdje je potrebno. Time je Unutranjost elektrane
omoguen bri razvoj industrije,
23
Sto godina gradske elektrane Biha

Projekat: Presjek objekta elektrane sa tehnikim rjeenjem

24
 Sto godina gradske elektrane Biha

4.2. Historijat gradnje sredstva i bankarske kredite izgrade

hidroelektrane manje elektrane za gradske potrebe
kakav je bio motiv pri izgradnji Gradske
Dolaskom austrougarske uprave u elektrane u Bihau i njeno putanje u
Bosnu i Hercegovinu 1878. godine dolazi upotrebu 1912. godine.
do intenzivnog eksploatisanja prirodnih Polazei od te injenice kao
resursa, a samo dvije godine nakon zaetak elektrifikacije na ovom podruju
okupacije 1880. godine otvoren je prvi mogao bi se upravo uzeti Biha kao
rudnik mrkog uglja u Zenici, koje je centar Bihakog okruga.
1886. godine preao u dravno
vlasnitvo. Izgraeno je prvo energetsko
postrojenje na parni pogon i montirana
parna maina za pogon jednosmjerne
diname koja je sluila za osvjetljenje
direkcije radnika. Prva elektrina
rasvjeta u Bosni i Hercegovini 1888.
godine u Zenici i izgradnja prve javne
termoelektrane 1895. godine u Sarajevu,
znae poetak komercijalne
elektrifikacije i obiljeavaju dva
historijski znaajna momenta
proizvodnje elektrine energije na naim
prostorima. U periodu od 1888-1918.
godine faktori koji su bitno utjecali na
razvoj elektrifikacije u Bosni i
Hercegovini bili su: strana preduzea
elektroopreme, rudarstvo i
topioniarstvo, umarstvo i drvo-
preraivaka industrija, krupni strani
kapital zainteresiran za izgradnju velikih
industrijskih preduzea koja bi bila
znaajan potroa elektrine energije,
srednji kapital koji je u elektrifikaciji Prednacrt graevinskog ugovora o isporuci i
gradova vidio mogunost profita i na izvoenju graevinskih radova od 20.04.1910.
kraju komunalne optinske i gradske godine (prva strana)
vlasti koje su nastojale da uz svoja
25
Sto godina gradske elektrane Biha
Zadnja strana prednacrta ugovora
Gradsko vijee Opine Biha je na
svojoj sjednici od 20. avgusta 1910.
godine uz prisustvo opinskih vijenika
Mate Sukia i ora Kalabe
podnaelnika i lanova: Hisni ef.
Rudija, Ahmet-age Poprenovia, erifa
avkia, Dervi ef. Mulia, Salke Ibukia
i Pere ubelia, te gradonaelnika
Alibega Alajbeganovia donijelo odluku
da se izgradi gradska elektrana, gdje bi
26
se ne samo osvijetlio ui dio grada, nego
bi se elektrina struja uvela i u
domainstva i fabriku koe. Na sjednici
je naglaeno da bi se isporuka elektrine
energije vrila u skladu sa Privremenim
popisima koje je Zemaljska vlada
donijela 1894. godine. Na istoj sjednici
je trebalo donijeti odluku od kojeg
novanog zavoda treba traiti zajam
potreban za izgradnju planirane
elektrane. Prema pristiglim ponudama
se vidjelo da je vie banaka bilo
zainteresovano da daju potreban zajam
koji je okvirno prema Proraunu iznosio
300.000 kruna plus kamata.
Dionica krajike banke
Privilegovana bosanskoherceg-
ovaka zemaljska banka u Sarajevu je
nudila zajam od 300.000 kruna i otplatu
od 66 polugodinjih rata po 9600 Kruna
to bi uz kamatu ukupno zaduenje
iznosilo 633.600 kruna. Druga banka
Privilegovana agrarna i Komercijalna
banka je nudila zajam od 300.000
 Sto godina gradske elektrane Biha

Kruna sa kamatom od 6,37% uz otplatu projekta. Uz to je data saglasnost na

od 33 godine to ini ukupno 530.630 odabranu najpovoljniju ponudu od
kruna. Ponuda ove banke je bila strane Privilegovane agrarne i
povoljnija za 2.970 kruna, a Komercijalne banke u Sarajevu o
jednosemestralna rata bi iznosila 9.555 podizanju zajma od 300.000 kruna uz
kruna. kamatu od 6,37%.

Maarska kruna

Nakon svih uzetih parametara i

pokazatelja, Opinsko vijee donijelo je
jednoglasnu odluku da se zajam za
izgradnju Gradske elektrane uzme od
Agrarne i Komercijalne banke u
Sarajevu u iznosu od 300.000 kruna, da
se zajam otplati za 33 godine, odnosno
66 jednosemestralnih rata po 9.555
kruna. Po predmetu gradnje Gradske
elektrane u Bihau nakon ove sjednice
Opinskog vijea, oglasila se Zemaljska
vlada u Sarajevu preko kotarskog
upravitelja Rabatia pl. koji je u ime
carskog i kraljevskog Zajednikog Obveznica iz 1911. godine o podizanju zajma za
financijskog ministarstva Opini Biha gradnju elektrane
odobrio koncesiju za utvrivanje i
promet u svrhu dobiti elektrine Privilegovana agrarna i
energije na osnovu predloenog Komercijalna banka za Bosnu i

27
Sto godina gradske elektrane Biha
Hercegovinu je izdala obveznicu za
izgradnju Gradske centrale na 300.000
Kruna koju svotu duguje Gradsko vijee
u Bihau navedenoj banci kao zajam
primljen u gotovini na osnovu zakljuka
Opinskog vijea od 23. avgusta 1910.
godine, a u skladu sa saglasnou
Zemaljske vlade u Sarajevu od 17.
avgusta 1911. godine pod brojem
709/IV.
U obveznici je stajalo sljedee:
1. Dunik se obavezuje da e
zajam zajedno sa 4,5% kamata,
unatrag, platiti godinjih kamata
teajem 66 polugodina, to jest po
priloenoj otplatnoj osnovi koja
sainjava dio ove Obaveznice kod
blagajnika reene banke u Sarajevu,
isplatiti, i to u obrocima plativim dana
1. januara i 1. jula svake godine.
2. U sluaju da bi gradsko vijee
u Bihau zajam podiglo prije
ustanovljenog prvog otplatnog roka,
imat e od itavog zajma od dana
podignua do dospjelosti tj. prvog
januara 1912. 1,5% to jest jedan i pol
postotak iznad dananjeg
kamatarenja austro-ugarske banke u
ime interkolarnih kamata odmah
platiti. Polugodinji unatrag plativi
obrok iznosi 9555 K to jest
devethiljada petstotina pedeset i pet
kruna u kojem je prinos za upravu ve
uraunat.
3. Zajam se kroz prvih est
godina otkazati nemoe. Poslije ovog
28
vremena pripada duniku pravo da
vrati glavnicu cijelu ili dijelomice i
prije nego ugovoreni rok, ako sa
iznosom koji na povratak ponudi
jedan ili vie uglavljenih obroka
glavnine bez ostatka otplauje i ako je
na ovu svotu tri mjeseca prije i to u
mjesecu septembru ili martu otkazao,
ili ako za jo neminulo vrijeme
ugovorene kamate plati. Od glavnice
koju dunik vrati u smislu ove take
prije ugovorenog roka duan je isti
osim toga, da ujedno plati vjerovniku
2% to jest dva posto kao proviziju.
4. U sluaju da dunik ugovorene
otplatne obroke ili samo jedan od
ovih obroka na odreeni plateni dan
sasvim ne isplati, obavezuje se da od
na vrijeme neisplaene svote od dana
dospjelosti pa do uplate plaati 7% to
jest sadam po sto kao zatezne
kamate.
5. Privilegovana agrarna i
Komercijalna banka za Bosnu i
Hercegovinu u Sarajevu ovlaena je
po pravu bezodvlane ovrivosti
zajmovnog ugovora, koja u smislu ove
isprave toj banci davati ima,
posredovanjem upravnika ili
sudbenih oblasti administrativnom ili
sudbenom ovrhom utjera. Isto tako je
Privilegovana agrarna i Komercijalna
banka za Bosnu i Hercegovinu
ovlatena da zajam sa pripatrima bez
otkaza odmah utjera, ako dunik koju
bilo od preuzetih obaveza ne bi
ispunio, a za pase u sluaju, ako bi
jedan od platenih obroka promaio.

6. Za osiguranje ovog zajma u
iznosu od 300.000 Kruna zajedno sa
kamatama i svim ugraenim
obavezama, zvale se one kako drago
im, jami dunik sa cijelim svojim
pokretnim i nekretnim imetkom, a
napose sa svijem svojim redovnim i
vanrednim dohodcima koje u smislu
lanka VII regulative Privilegovane
agrarne i Komercijalne banke za
Bosnu i Hercegovinu za plaanje
dospjelih obroka upotrijebiti hoe.
7. Dunik se izrino podvrgava
svojim ostalim pravima, koja za
davanje zajmova iz Privilegovane
agrarne Komercijalne banke za Bosnu
i Hercegovinu postoje.
8. Sve trokove oko dobivanja
ovoga zajma podmirie dunik iz
svojih sredstava. Isto tako se
obavezuje sve trokove koje
Privilegovana i Komercijalna banka
za Bosnu i Hercegovinu usljed
neispunjavanja preuzetih obaveza, ili
makar kako imala, toj banci
nadoknaditi tako, da ista neto od
toga ne izgubi, to zbog ovog zajma
izdade ili potroi. Za dokaz toga
potpisuju naznaenu obaveznicu
gospoda u ime i kao zastupnici Opine
Bihake u Bihau dana 31. oktobra
1911. godine gradski naelnik:
Alajbegovi, opinski vijenik Ahmet
aga Poprenovi, opinski vijenik
Hasan ef. Jusufhodi i opinski
vijenik Pero ubeli.
Kotarski ured u Bihau potvruje da
su gospoda gradski naelnik Alibeg
Sto godina gradske elektrane Biha
Alajbegovi, zatim opinski vijenik
Ahmet beg Poprenovi, Hasan ef.
Jusufhodi i Pero ubeli, ovlateni
da potpisuju gornju obaveznicu u ime
Opine Biha.
U Bihau, dana 31. X 1911. godine,
Kotarski upravitelj Rabati vladin
tajnik.
Ovu obaveznicu je u Sarajevu
potpisao 11. XI 1911. godine i uzeo na
znanje u ime Privilegovane agrarne i
Komercijalne banke za Bosnu i
Hercegovinu Tako direktor banke.
Na osnovu izdate obveznice
sainjena je amortizaciona osnova sa
poetkom isplate od 1. jula 1912. godine
kroz ezdeset i est polugodina po 9.555
kuna. Amortizaciona osnova je zavedena
pod brojem: 287477/11 i pod brojem
34515/12.
Proraun valute
(odnos krune u konvertibilnu
marku):
Prema nekim dananjim proraunima
moemo zakljuiti da je tadanja jedna
kruna imala vrijednost oko 7,3
konvertibilnih maraka. Prema tome,
ukupna vrijednost elektrane i izvedenih
radova bi iznosila 2,774.000 KM.
Trebamo napomenuti da je od 1895 do
1910.godine u Monarhiji kad je u pitanju
financijsko stanje vladalo tzv. Zlatno
doba belle epogue. Ve od
29
Sto godina gradske elektrane Biha
1910.godine, upravo u vrijeme gradnje
Elektrane poinje inflacija do
1919.godine, kad se tampaju novanice
od 50.000 kruna za osnovne ivene
namirnice. Da bi se dobila tana
vrijednost cijene Elektrane, trebalo bi
pronai devalvaciju od 1892 do
1910.godine jer krizom i aneksijom
poinju i previranja i nestabilnost
naroito pred Prvi svjetski rat. Znai
trebali bi vidjeti kolika je umanjena
vrijednost novca u tih 12.godina kad je
raena i Elektrana (moda za nekih
20,3%).
Amortizaciona osnova:
Prije nego to je potpisana obaveznica sa
Privilegovanom agrarnom
Komercijalnom bankom za Bosnu i
Hercegovinu od strane predstavnika
Opine Biha na elu sa gradskim
naelnikom Alibegom Alajbegoviem
sklopljen je 5. septembra 1911. godine
Ugovor o isporuci i izvoenju
graevinskih radova, izmeu Opine
Biha koju je zastupao gradski naelnik
30
sa lanovima opisnkog vijea s jedne
strane i A.E.G. Union Elektrizitats
Gesellsahafl (Elektricitetsko drutvo) u
Beu predstavljenog ininjerom Jurom
Horvatom.
Zbog znaaja ovog Ugovora
donosimo njegov integralni tekst, koji
definie obaveze izvoaa radova u
skladu sa izvedbenim projektom i
priloenim planovima, ali i okolnosti
eventualne zapreke koje bi nastale
prilikom gradnje gradske centrale i
njene infrastrukture.
Pored toga, Ugovor definie i
obaveze izvoaa radova da nadoknadi
eventualnu tetu nastalu na privatnim
posjedima koji se granie sa zemljitima
i predvienim i za izgradnju elektrane i za
kopanje kanala koji bi povezao ve
postojei kanal sa dodatnim krakom u
pravcu sjevera u duini od oko 300
metara. Ugovorom su jasno definisani
predvieni rokovi za pojedine faze, a koji
ne smiju ukupno da prelaze etiri i pol
mjeseca, a niti trokovi ne smiju da
prekorae predvieni proraun.

UGOVOR
o isporuci i izvoenju graevinskih
radova
Sklopljen na dananji dan izmeu
Opine Biha predstavljena grado-
naelnikom Alibeg Alajbegoviem,
zatim lanovima Opinskog vijea
Anto Suki, ore Kababa i Dervi. ef.
Muli s jedne strane i A.E.G. Union
Elektrizitts-Gesellschaft iz Bea
predstavljenog sa ininjerom Juro v.
Horvat:
1. Opina Biha prenosi firmi
A.E.G. Union Elektrizitats-
Gesellschaft projekte, odobrene od
strane dravne vlade u Sarajevu, koja
e preuzeti radove gradnje Elektrane
po planovima firme Jonesch et Schell
u Beu za vodovodnji dio i firme
A.E.G. Union Elektrizitts-
Gesellschaft za mainski i elektrini
dio.
2. Svi radovi moraju biti tano
izvedeni po odobrenim i ovdje
priloenim radovima. Sav materijal
dostavljen po predraunu, koji je
takoer integrisan, navodi se da
turbina koja treba da bude isporuena
mora raditi i na padu od 3,60 metara
bez problema sa snagom od 180 P.S.
Firma A.E.G. Union Elektrizitats-
Gesellschaft se takoer obavezuje
izvesti slivnik vode tako da on pod
svim vodostajima Une moe zadrati
10m3/sec. Pod tim uvjetima e
vjerovatno biti potrebno produiti
ostrugu u predraunu navedenu s 50
m. ili eventualno izvesti itavom
irinom rijeke pri emu se
Sto godina gradske elektrane Biha
jedinstvena cijena za produenje
ostruge dogovoreno postavlja na 65
Kruna. Svi koriteni privatni posjedi i
eventualne tete od strane
graevinske firme, koriteni tokom
graevinskih radova se moraju
nadoknaditi strankama od strane
graevinske firme.
3. Graevinski radovi kao i
dostava materijala e biti kontrolisani
od strane strunjaka opine ili
dravne vlade i firma se mora
povinovati naredbama kontrolnih
organa.
4. Navedena firma se obavezuje
da e obaviti prikljuke po kuama po
navedenim paualnim cijenama, na
raun opine.
5. Duina trajanja radova je 41/2
mjeseci i svi radovi moraju biti
izvedeni po trokovima prorauna.
Firma se obavezuje da odradi sve
radove i isporuke materijala o svom
troku i na linu odgovornost. Firma
mora opinu pismeno obavjestiti o
danu poetka i kraja radova. Ukoliko
firma bude kasnila sa radovima, mora
platiti 300 Kruna za svaku narednu
sedmicu. Ovo se ne odnosi na
prestanak radova zbog nepovoljnih
vrmenskih uvjeta jer se radi o vioj
sili, to se takoer mora slubeno
konstatirati.
6. Pri gradnji vrijede bosanski
zakoni, te zakoni Elektrotehnikog
udruenja u Beu. Uslovi za
bezbjednost radova i njihova higijena.
Ukoliko se desi da radovi i isporuka
nisu u skladu sigurnosnih propisa
Elektrotehnikog udruenja u Beu,
31
Sto godina gradske elektrane Biha
firma se obavezuje da besplatno
obezbjedni odgovarajue uslove rada i
isporuke materijala. U napojnim
vodovima se mora odrati napon pada
od 10%, a u razvodnim vodovima isti
mora biti 7% pri emu optereenje
rasvjetne mree mora biti 100 KW.
7. Kod osiguravanja telegrafa i
telefona vrijede propisi dati od strane
austrijskog ministarstva trgovine.
8. Potrebne zatite trebaju biti
date od strane opine. Sve to je
potrebno da se uradi u svrhu
obezbjeenja sigurnosnih uvjeta
opina preuzima na sebe o svom
troku.
9. Poslije zavretka radova treba
zatraiti dozvolu za putanje u pogon
od strane dravne vlade. im se
dobije dozvola, odmah se poinje s
pogonom (s putanjem u pogon).
10. Nakon prijave zavrenih radova
mora Firma A.E.G.Union 14 dana
voditi Elektranu, brinuti se o pogonu
o svojim trokovima.
11. Od dana primanja koncesije o
koritenju itava Elektrana prelazi u
vlasnitvo Opine Biha.
12. Garancija na materijal i Zastupnik A.E.G.Union:
konstruktivne greke, 1 godina i to
Firma plaa, ne samo popravak ve i
zamjenu pokvarenih dijelova.
13. Kune instalacije obavlja Firma
na raun Opine, trokovi se
obraunavaju po tabeli koja je
navedena u taki 4.
14. Predraun za itavu Elektranu
je 232.000 Kruna, iznos za elektranu
sa razvodnom mreom za javnu i
privatnu rasvjetu.
32
15. Mjesena isplata po mjerilima
isporuke i obavljenog posla. Nakon
to ugovor stupi na snagu Firma
A.E.G. Union mora poloiti
vrijednosne papire kao kauciju u
gradsku kasu u iznosu od 10% od
ukupne sume. Taj iznos se vraa
nakon isteka roka garancije.
16. Sve ostale usluge se moraju
regulisati posebnim ugovorom.
Ugovor e se napisati u 2 primjerka,
po jedan za svaku stranu i 3 kopije
koje e se uvati u aktima Zemaljske
vlade BiH, Okrune vlasti i Podrunog
ureda u Bihau.
17. Peat i trokove ovoga ugovora
snosi A.E.G. Union.
18. Ugovor vrijedi od dana
potpisivanja nakon dozvole Zemaljske
vlade BiH sa A.E.G. Unionom.
19. Ako doe do nesuglasica za ovaj
ugovor zadueni su ne samo dravna
vlada nego i Okruni sud u Bihau.
Biha, 2.septembar 1910.godine.
Ing. Juro v. Horvath m.p.
Gradonaelnik: Alibeg Alajbegovi
m.p.
Anto Suki m.p. podnaelnik
ore Kalaba m.p. podnaelnik
Dervi ef. Muli m.p. vijenik
Naruuje se jo jedan agregat sa
svom potrebnom opremom. Agregat
treba biti sastavljen (spreman za
upotrebu). Paualna cijena je 29.500
kruna.
Sto godina gradske elektrane Biha

Situacija
terena:
Premotava
nje grad-
skog kanala
(15. januar
1912. go-
dine)
33
Sto godina gradske elektrane Biha

banke za Bosnu i Hercegovinu od

300.000 kruna.

Ugovor o isporuci i izvoenju graevinskih

radova od 5. septembra 1911. godine (prva
strana)

Kod gradnje kanala od mjesta Ugovor - zadnja strana

gdje se nalazio postojei drveni most pa
do same elektrane odmah na poetku su
se pojavili izvjesni problemi koji su se
odnosili na premoavanje gradskog
kanala novim mostom na drugoj lokaciji
to je u svakom sluaju povealo
trokove odobrenog zajma od strane
Privilegovane agrarne i Komercijalne
Ininjer Lominski koji je
nadgledao radove je doao do
konstatacije da ovaj most nije
improvizovanog karaktera (provizorni
most) nego da on mora da bude vie
ulini most.

34
 Sto godina gradske elektrane Biha

Memorandum izvoaa radova (zemljani radovi)

Fabrika za
izradu
turbina i
generatora

35
Sto godina gradske elektrane Biha

Mehanizam
za
regulaciju
vodnog
toka

Mehanizam
za
regulaciju
vodnog
toka

36
 Sto godina gradske elektrane Biha

Ovi podaci su nali svoju potvrdu kreditna sredstva po potrebi i to u za to

i pismom iz Sarajeva od 6. decembra predvienim ratama.
1911. godine, ali u njemu je stajalo i to da Sredinom februara 1912. godine
ukoliko se kredit, odnosno, zajam odrana je Prva redovna sjednica
prekorai da e objekt gradnje postati Opinskog vijea u kojoj su prisustvovali
pasivan i da trokovi premotavanja kotarski upravitelj Theobald pl. Rabati,
grebena smiju optereivati kredit koji je ujedno bio i tajnik Zemaljske
elektrane samo u onoj mjeri koji je vlade iz Sarajeva, zatim gradonaelnik
planiran u predraunu. Alibeg Alajbegovi, podnaelnici Anto
Suki i ore Kala-
ba, te opinski vije-
nici: Hasan ef.
Redi, Husni ef.
Rudija, Ahmet aga
Poprenovi, erif
avki, Dervi ef.
Muli, Salko Ibuki,
Muho Kadi Peen-
kovi i Niko Perko-
vi. Na dnevnom
radu sjednice se
naao predmet iz-
bora potrebnog oso-
blja za rad u elek-
trani. Tom prilikom
Regulacija vodnog toka u kanalu se za upravitelja
kod Paviljona elektrane postavio Alois Brezelnik, a za
mainistu, odnosno, elektro montera
Problemi oko premoavanja Ludvig Werle, sa elektroproraunom
kanala jasno su izneseni u predoenoj opredjeljenim na godinu dana u
skici uraenoj poetkom 1912. godine. privremenom svojstvu. Na osnovu
Skica donosi detaljne podatke vezane za podataka se moe vidjeti da je plata
projekat. Kako su poslovi oko gradnje i upravitelja iznosila 2.000 kruna na
kanala i mosta i elektrane odmicali tako godinjem nivou (mjeseno 166,6
da su se mogla dizati i predviena kruna), plus stanarina na mjesenom
nivou od 16,6 kruna, dok je plata
37
Sto godina gradske elektrane Biha
elektromontera iznosila 1.800 kruna
(mjeseno 150 kruna). Poetkom marta
1912. godine broj uposlenih u elektrani
se poveao za jo dva pomona radnika
ija je plata iznosila 720 kruna (na
mjesenom nivou 60 kruna). I ovo
upoljavanje je izvreno na osnovu
odluke Opinskog vijea od 11. marta
1912. godine.
Postavljenje upravitelja elektrane postavio
Alois Brezelnik, a za mainistu, odnosno, elektro
montera Ludvig Werle, mart, 1912. godina.
38
Nova sjednica Opinskog vijea
vezana za elektranu je odrana 19.
decembra 1912. godine na kojoj su
prisustvovali Theobald pl. Rabati,
Alibeg Alajbegovi, Anto Suki, ore
Kalaba, Hadi Hasan ef. Redi, Ahmet
aga Poprenovi, Husni ef. Rudija, Niko
Perkovi i Risto Mirkovi. Na dnevnom
redu sjednice se nalo pitanje Votiranje
daljnjeg zajma za elektranu. Razlog
zahtjeva za poveanje zajma se pojavio
zbog potrebe uvoenja elektrine
 Sto godina gradske elektrane Biha

rasvjete u predgraa Bihaa: Hatinac i

Bakai koja nisu bila ranije planirana za
prikopavanje na gradsku mreu.
Opinsko vijee je smatralo za
potrebnim da se kredit, odnosno, zajam
sa 300.000 kruna povea za jo 77.000
kruna s obzirom na novonastalu
situaciju. Uz to treba napomenuti, da je
Opina ve dala saglasnost da se u
pomenuta dva predgraa Bihaa uvede
Mehanizam za branu
elektrina rasvjeta u vlastitoj reiji. Zajedniko ministarstvo finasija:
Opina je za to predvidjela u prvoj fazi
3.000 kruna, a da se digne zajam od
8.000 kruna i to prvo kao konto-
konnvent s obzirom na tadanje
nepovoljno bankovno stanje, pa kad se
novano trite stabilizira, zakljuilo je
vijee, da se konto-konnvent pretvori u
komunalni zajam.

Kredit za komunalije od 300.000 kruna od

Opine Biha, strana 1.
Mehanizam za podizanje drvene brane

39
Sto godina gradske elektrane Biha

Strana 2. Dokumenta
Strana 3. dokumenta, podizanje valute e se po
potrebi izvriti u ratama

Firma zaduena za izgradnju gradske elektrane

Kanal prema elektrani

40
 Sto godina gradske elektrane Biha

Upravitelj Alois Brezelnik i elektromonter Ludvig Werle (1913.)

Statistika Gradske elektrine centrale u Bihau 1912.:

41
Sto godina gradske elektrane Biha

Zgrada gradske elektrane u Bhau iz 1919. godine

Poetak kanala kod gradske kafane Paviljon

42
 Sto godina gradske elektrane Biha

Izgraeni nasip Beton sa vjetakim malim otokom

Elektrifikacija centa grada

43
Sto godina gradske elektrane Biha
Zapisnik sa sjednice Opinskog vijea Biha, 19.
novembar 1912. godine, vezano za poveanje
prikljuaka u Hatincu i Bakaju
U meuvremenu, Privilegovana
agrarna i Komercijalna banka za Bosnu i
Hercegovinu je razmotrila mogunost
poveanja zajma, s obzirom, da je dolo
do poveanja prikljuaka vie nego je
predvieno pa je shodno zahtjevu
Opinskog vijea za Biha odobrila
dodatni zajam od 80.000 kruna. O tome
je obavjeten kotarski ured 23.
novembra 1912. godine u dokumentu
pod brojem 3025/12. Prema podacima
44
do odobrenja novog zajma prikljueno je
u Bihau 2918 lampi, to vodi ka tome
da odobrena sredstva nisu bila dovoljna
za proirenje rasvjete. Do 16. decembra
1912. godine donesen je konani ugovor
komunalija, za ta je bilo je bio nadlean
Okruni sud u Bihau. Konani ugovor o
trokovima gradnje je prosljeen
Zemaljskoj vladi u Sarajevu.
Tokom same gradnje gradske
elektrane iskrslo je niz problema
tehnike prirode, pa je zbog toga
Opinsko vijee angairalo vjetaka koji
je utvrdio te nedostatke i koji su se
 Sto godina gradske elektrane Biha

morali u to kraem roku otkloniti.

Nedostaci su se pojavili na samoj trasi
na kojoj je graen kanal, zatim kad je u
pitanju bilo premoavanje kanala,
zasipanje kraka do Karabegovia mlina.
Problemi su se pojavili i kod izrade
betonskog fundamenta vanjskog
upornika kod novog mosta.
Ne samo da su se nedostaci
pojavili kod vanjskih radova, nego je
nekvalitetno uraenih radova bilo i na
samom objektu elektrane gdje se
pojavilo vie pukotina u prostoriji gdje
su bile smjetene turbine i generatori.
Isto tako vjetak je ustanovio i neto
manje greaka kod radova na temeljima
samog objekta. Sve te nedostatke je
morala da otkloni firma Jonesch und
Schell kao izvoa radova, a posebno je
morala da izvri dodatno dihtovanje
temelja.
Kaucija Elektrane Biha

Opina se obavezala da samo

izvri ienje ulaznog kanala. Tek kad
navedena firma otloni nedostatke koje je
evidentirao vjetak, vratie joj se kaucija
od 5.000 Kruna. Ova kaucija je vraena
u martu 1914. godine. Iste godine je
dolo do problema vraanja kaucije
elektrani Wels u iznosu od 15.200 Kruna
uzete 1912. godine, a koja se trebala
vratiti odmah poetkom 1913. godine.
Generator Opinsko vijee je povodom toga uputilo
nekoliko zahtjeva da se prolongira
vraanje ove velike svote novca, pa je
45
Sto godina gradske elektrane Biha
ak takav jedan zahtjev bio upuen i
Zemaljskoj vladi. Meutim, ne zna se
tano ta je po tom pitanju uraeno, jer
je ubrzo dolo do izbijanja rata.
Telegram kojim se odobrava 80.000 kruna
novog zajma za Elektranu u Bihau, 3.
decembar 1912. godine.
Ako pogledamo ukupnu
elektrifikaciju grada i predgraa Hatinac
i Bakai na osnovu mree, moemo
konstatovati, da je za potrebe
osvjetljavanja postavljen glavni vod koji
je iao iz pravca elektrane do mosta na
kanalu i da se od tog mjesta ravao u dva
46
pravca: jedan je iao Bedemom do
razdjeljnog stuba lociranog kod donjeg
SDK, dok je drugi pravac iao preko
razdjeljnog stuba do Gradske biblioteke,
prelazio na Otoku, a odatle do
razdjeljnog stuba na Brklji. Prema tome,
Glavni vod je bio povezan sa razdjeljnim
vodovima, vodovima za javnu rasvjetu i
vodovima za lunu rasvjetu.
Pored elektrifikacije ueg jezgra
grada ulinom rasvjetom i rasvjetom
domainstava bilo je obuhvaeno vie
mahala i to: Hatinac, Bakai, Harmani,
Iisar i Otoka. Postavljeno je vie
svjetiljki, lunih lampi i javnih svjetala,
ukupno 199 i to: Bogenlampi 10,
Cijelononih Gluhlampi 31 od 100W,
cijelononih lampi 15 od 55W,
polunonih lampi G2 od 55W,
cijelononih lampi 15 od 55W i velikih
lampi 7 od 400W. Naknadno je jo
ugraeno 185 lampi raznih namjena i
snage, to ukupno iznosi 384 lampe.
Gradske lampe
Sto godina gradske elektrane Biha

Telegram
kojim se
odobrava
80.000
kruna
novog
zajma za
Elektranu
u Bihau,
3. decem-
bra 1912.
godine.

47
Sto godina gradske elektrane Biha

Elektrifikacija sajmita u Bihau

Elektrifikacija drvenog mosta i kafane Paviljon

48
 Sto godina gradske elektrane Biha

Ulina rasvjeta
49
Sto godina gradske elektrane Biha

Ako uzmemo ostale dijelove

Bosne i Hercegovine i gradove koji su
imali priblian broj stanovnika kao
Biha, moemo slobodno rei, da je
putanje u pogon Gradske elektrane
krajem 1912. godine bio veliki korak ka
modernizaciji samog grada i stvaranja
boljih uslova za ivot i rad u njemu. Ova
elektrana je bila isto komunalnog
karaktera, dok su gotovo sve elektrane u
ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine
bile ili radnike ili industrijske i one su
rijetko dozvoljavale napajanje energijom
okolnih naselja.
U nekim gradovima kao to su
Foa, Bosanski Novi, Derventa, Doboj,
Fojnica, Livno i Prijedor bili su do Prvog
svjetskog rata izraeni projekti
elektrifikacije, ali do realizacije nije
dolo zbog pomankanja radnje snage,
financijskih sredstava i materijala to je
svakako posljedica zapoetog rata 1914. Kredit za elektranu 1913. godina (novi zajam)
godine. Organizacija elektroenergetike
kao posebne grane nije postojala u
periodu od 1878-1918. godine. To je i
razumljivo kad se ima u vidu da su
elektrane bile izolovane to jest
nepovezane. Njihovo poslovanje i u
pravnom i u zakonodavnom vidu bilo je
rijeeno optim zakonskim aktima koji
su se odnosili na obrt, a pripadali su
granama graevinarstva i saobraaja.

Biha, elektrifikacija grada 1913. godine

50
 Sto godina gradske elektrane Biha

Proraun gradske elektrane u Bihau za godinu 1913. godine

(Usvojeno na Opinskom vijeu 31. 10. 1912. godine):

51
Sto godina gradske elektrane Biha

Opinski ured u Bihau

Dana 19/XI 1912.
Opinski naelnik: Alibeg Alajbegovi

52
Sto godina gradske elektrane Biha

Proraun
gradske
elektrane u
Bihau za
1913.
godinu

53
Sto godina gradske elektrane Biha

Proraun
gradske
elektrane u
Bihau za
1913.
godinu

54
Sto godina gradske elektrane Biha

Proraun
gradske
elektrane u
Bihau za
1913.
godinu

55
Sto godina gradske elektrane Biha

4.3. Elektromagnetska i HMO

oprema

Turbina sa generatorom je
uraena u fabrici MASCHINEN-
FABRIK ANDRIZZ AKTIENGESELLSC-
HAFT Graz, 1911. godine. Turbina je
imala 18 lopatica i prenik joj je bio 2,3
metra. Lopatice su bile okrenute pod
odreenim uglom na osnovu prorauna
dotoka vode. Osovina turbine je bila
privrena za osovinu generatora.
Generator je imao veliki pomoni
magnet-rotor, koji se nalazio unutar
nepominog prstena-statora, na koji je
bila namotana dugaka ica. Poto je,
kako se vidi na presjeku crtea turbine
sa generatorom, turbina spojena sa
osovinom rotora, rotor se vrti kad se pod
udarom vode vrti turbina. Zbog
pomicanja rotora u icama na prstenju
poinje tei struja kao posljedica
elektromagnetne indukcije. Prema tome
generator je pretvarao mehaniku
energiju, to je krajem 19. i poetkom
20. stoljea bio revolucionarni izum.
U elektranu su bila ugraena dva
generatora ukupne snage 174 KW, a
vrsta struje je bila istosmjerna.

Prenik turbine 2,300 m.

Prenik generatora 2,300 m
Ukupna visina turbine sa
generatorom 9,500 m.
Turbina sa generatotom

56

4.4. ematski prikaz elektrifikacije
grada iz 1912. godine
Ako pogledamo ematski prikaz
elektrifikacije grada Bihaa uraenog u
razmjeri 1:1562,5, moemo vidjeti da
ona obuhvata ue jezgro grada i
prigradska naselja (mahale) i to:
Harmani Fethija, Harmani Iizar,
Prekounje donje, Prekounje gornje,
Hatinac, Bakai i pravac prema rudniku
Bihacita (Ruica). Elektrina mrea se
sastojala od glavnog voda koji je iao u
dva pravca: jedan od Elektrane do Pote
u duini od 700 metara, dok je drugi
Legenda plana distribucione mree elektrine energije Bihaa sa predgraima.
Sto godina gradske elektrane Biha
glavni vod iao do razdjelnogstuba kod
Trnice, a odatle preko Otoke i Une do
Brklje u duini od 1200 metara.
Sa ova tri razdjelna stuba (Pota
III, Trnica II i BrkljaI) povueni su bili
razdjelni vodovi, vodovi javne rasvjete i
vodovi za lune svjetiljke u duini od oko
7.760 metara, od ega je na ui centar
grada iznosilo 1600 metara, a na
navedene mahale oko 6.160 metara. Sa
razdjelnih vodova struja je uvedena u
privatne kue i stanove.
57
Sto godina gradske elektrane Biha

Plan distribucione mree elektrine energije Bihaa sa predgraima. Razmjera 1: 1562,5

58
Sto godina gradske elektrane Biha

59
Sto godina gradske elektrane Biha
5. ENERGETSKA SITUACIJA NA
PODRUJU BIHAA NAKON
PRVOG SVJETSKOG RATA
P
rema popisu vodnih snaga nakon
Prvog svjetskog rata iz 1921.
godine ukupan hidropotencijal
kojim je Bosna i Hercegovina
raspolagala bio je oko 595.754 KW ili
23% u odnosu na cijelu Kraljevinu SHS.
U ovaj bilans nisu uraunate vodne
snage podzemnih rijeka u kru koje
iznose 220.650 KW. U toj godini je bilo
iskoriteno samo 4,5% hidroenergetskog
potencijala.
Dizalica za turbine i generatore
60
U periodu od 1918-1941. godine u
Bosni i Hercegovini je izgraeno 26 novih
hidro i termo elektrana, a ostale su u
pogonu elektrane izgraene u doba
austrougarske uprave 1878-1918. godine,
a to je u 1938. godini prema podacima
iznosilo ukupno 77 elektrana.
Kad je u pitanju elektrana u
Bihau, jedina novina koja je u njoj
instalirana jeste motor-generator za
proizvodnju trofazne struje 3.000 V, za
potrebe rudnika Bihacit 1932. godine.
Elektranu eksploatira gradska
Opina od 1912. do 1941. godine, tj. do
okupacije grada. Po okupaciji elektrana
nastavlja radom sve do prvog osloboenja
Bihau od strane narodnooslobodilake
vojske i partizanskih odreda 4. novembra
1942. godine. U borbama za osloboenje
elektrana je bila s gradskom mreom
djelimino oteena. Odmah prvog dana
po osloboenju Vrhovni tab NOVJ daje
nalog da se sva postrojenja obnove i stave
u redovan rad. Ovaj zadatak je izvrila
grupa starih radnika, meu kojima se
posebno istie Beo Muli majstor-
automehaniar, tako da je osloboeni
Biha ve trei dan imao elektrino
osvjetljenje. U osloboenom Bihau
elektrana radi redovno sve do poetka IV
ofenzive, tj. u februaru 1943. godine kad
su grad napustile partizanske jedinice.
Ovom prilikom je izvrena djelomina
evakuacija dijelova elektrane te je ista bila
onesposobljena za rad sve do 1945.
godine. U vremenu 1943. do 1945. godine

grad je bio izloen estim i tekim
bombardovanjem od strane saveznike
avijacije pa je elektrana bila teko
oteena, a naroito je stradao dovodni
kanal za vodu i gradska mrea koja je bila
do temelja unitena. Ovakvo stanje smo
zatekli osloboenjem Bihaa 1945. godine.
Odmah po osloboenju pristupilo se
obnovi postrojenja hidroelektrane. U tu
svrhu angaovao se kako Narodni odbor
optine, tako i Okruni odbor Bihaa, a od
velikog znaaja bile su akcije Narodnog
fronta uz iju se pomo relativno brzo i
osposobio dovod n i kanal. Elektrana je
ve u oktobru 1945. godine putena u
redovan rad.
Generator u procesu montae
Nakon 1945. godine, osnovana je
republika institucija za elektroprivredu
sa sjeditem u Sarajevu jer se stvorila
pretpostavka za uvezivanje elektro-
mree, pod nazivom Elektrobih Bosne
i Hercegovine koji je preuzeo svoju
organizaciju HE Biha.
Sto godina gradske elektrane Biha
Godine 1946. Elektrobih Bosne
i Hercegovine vri prvu generalnu
adaptaciju bihake elektrane i u tu svrhu
se iskoristio uniformer snage 87 KW, a
koji je bio ve instaliran u elektrani
1932. godine.
Dio postrojenja iz elektrane (muzejski eksponat)
Do reorganizacije u elektro-
privredi Bosne i Hercegovine dolazi
1947. godine ukidanjem Elektrobih, a
formira se Gradsko komunalno
preduzee. Opinski odbor Bihaa
formirao je Gradsko komunalno
preduzee Elektrovoda-Biha. Osnovni
zadatak ovog preduzea je bio
proizvodnja, distribucija elektrine
energije i izvoenje radova. Ministarstvo
elektroprivrede FNRJ je 1947. godine
pokrenulo inicijativu za prikupljanje
podataka i studijima za izradu
vodoprivredne osnove Une i Sane gdje bi
se donijele naelne odluke o daljnjim
radovima. Razlog tome je bila i
61
Sto godina gradske elektrane Biha

injenica, da se u ukupnom energetskom koliina Hidrotehniki Biro, a izradu

sistemu osjea velika praznina u vodoprivredne osnove Hidroelektrane.
zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine,
pa se stoga postavilo jedno ozbiljno
pitanje: Kakva je mogunost
iskoritavanja vodene snage u slivu
rijeke Une? Sredinom 1947. godine
jedna vea komisija sazvana na
inicijativu Elektroprivrede Bosne i
Hercegovine na elu sa ininjerom
Jaroslavom ernim, obila je podruje
Une od izvora do ua.

trbaki buk

Rezultati puta navedenih

ininjera su izneseni u sklopu ove
publikacije pod naslovom Energetske
karakteristike rijeke Une, a ovdje bi se
samo iznijela njihova razmiljanja i
preporuke vezane za izgradnju
postrojenja na Uni kod Martin Broda
koji bi imali republiki znaaj i na Uni
Dio postrojenja iz elektrane (muzejski eksponat)
kod trbakog Buka koji bi imali savezni
znaaj.
Ova komisija je predloila da se
izvre geodetska snimanja, geoloka
1. Hidrocentrala kod Martin Broda:
istraivanja, donesu hidroloke studije i
Q min. = 2,4 m3/sec.
proui privredna problematika ovih
Q 6-mjeseci = 5xQmin. = 12 m3/sec.
krajeva. Svi su ti poslovi u toku
H brutto = 366-314 = 52 metra
navedene godine bili u toku, te je npr.
H netto = 49,5
geodetske radove preuzeo Georad,
Instalirana snaga N=8x12x49,5 =
geoloka istraivanja uglavnom geoloki
4.750 KW
zavod na elu sa uvenim profesorom
Godinja raspoloiva produkcija
Poljakom iz ove oblasti, mjerenje vodnih
30,000.000 KW

62
 Sto godina gradske elektrane Biha

Postrojenje se sastoji iz H brutto = 303-254 =49 m.

akumulacionog bazena, koji se protee H netto = 45m.
od Martin Broda do ua Krke u duini Snaga N = 8x45x45 = 16.000 KW.
od oko 7 km sadrine oko 0,5 mil.m3, 3 agregata po 5000 KW.
zatim brane visine oko 4 metra, duine
oko 40 metara, zatim brane visine oko 4
metra, duine oko 40 metara, (betona
oko 1000 m3), dovodnog tunela duine
oko 1500 metara, profila oko 2,50
metara (iskop 12.000 m3, beton 3.000
m3), vodostana i tlanog dijela u kamenu
te strojare nadzemne ili podzemne. Bie
potrebno izgraditi oko 2 km pristupnog
puta od eljeznike stanice do centrale.
Investicija se cijeni oko 90.000.000
dinara, te bi cijena proizvodne energije
(raunajui 7% otpisa i trokova)
iznosila oko 0,20 dinara po jednom KW.
Prednost ovog postrojenja, koje bi
Alat za montau
snabdjevalo Drvar u prvom redu, jeste u
tome, to se nalazi neposredno uz
eljezniku prugu, to ima koncentrisan
prilian pad i to je u krenjaku,
pogodan sa graevinske strane.

Program radova bi bili:

- u 1948.godini projekt, pristupni put,
stambene zgrade, organizacija
gradnje;
- u 1949.godini izvrenje glavnih
radova i
- u 1950.godini putanje u pogon.

2. Hodrocentrala kod trbakog Buka:

Turbina
Q min. = 11 m3/sec.
Q 6 mjeseci = 45 m3/sec.
63
Sto godina gradske elektrane Biha

Uzduni profil Une sa pritokama

Uzduni profil Une kod Martin Broda, 1913.

64
 Sto godina gradske elektrane Biha

Otvor gradske elektrane 1912. godine

65
Sto godina gradske elektrane Biha

Unutranjost elektrane

Generator, detalj Izgled turbina

66
 Sto godina gradske elektrane Biha

Peat firme Andritz A. G.

Manometar
67
Sto godina gradske elektrane Biha

Unutranjost
elektrane
uzbuda

Unutranjost
elektrane

68

Godinja raspoloiva produkcija
oko 150,000.000 KW. Postrojenje se
sastoji iz akumulacionog bazena izmeu
trbakog Buka i sela Klise na duini od
oko 15 km. Sa sadrinom oko 2,5
mil.m3., niske betonske brane visine oko
1 metar, duine oko 15 metara (beton
1000 m3), tunela profila 3,80 metara
duine 7 km, sa sedam napadnih taaka
(iskop 100.000 m3, betona 25.000 m3),
podzemnog vodostana, tlane cijevi i
podzemne strojare u krupnom
krenjaku. Pristupni put od eljeznike
pruge bio bi 2 km i bilo bi potrebno
izraditi most raspona oko 30 metara.
Investicija se cijeni na oko 250.000.000
dinara, te bi cijena jednog KW (uz 7%
otpisa i trokova) iznosila oko 0,12
dinara. Prednost ovog postrojenja jeste
to je neposredno uz eljezniku prugu,
to je u zdravom krenjaku, gdje su
graevinski radovi sa manje problema i
to koristi koncentraciji pada. Uzvodno
od ovog postrojenja nadovezalo bi se
jedno manje postrojenje do ispod Kulen
Vakufa, a nizvodno takoer jedno manje
postrojenje iznad Bihaa. Prema tome,
hidrocentrala kod trbakog Buka ne bi
koridirala sa kasnijim rjeenjima, koja
su svakako uvjetovana naseljem Biha i
Kulen Vakuf, niveletom eljeznike
pruge, terenskom konfiguracijom i
geolokim prilikama. I ova hidrocentrala
je planirana da se pusti u pogon 1951.
godine. Meutim do realizacije ova dva
projekta nije dolo, ali se pristupilo
Sto godina gradske elektrane Biha
jednim od najznaajnijih projekata, a to
je izgradnja prve hidrocentrale na Uni
kod Kostela. Ona je dobila i svoj naziv
Slapovi na Uni i odmah se, na osnovu
odluke Ministarstva elektroprivrede
Bosne i Hercegovine iz 1949. godine,
pristupilo organizaciji izgradnje
elektrane sa 4 agregata 2200 KS, sa
instaliranom snagom 6 MW i godinjom
prizvodnjom od oko 35,000.000 KWh.
Izgradnja je poela 1950. godine, a
elektrana je dovrena i putena u pogon
31. decembra 1954. godine.
U toku gradnje hidroelektrane
Slapovi na Uni Rijeenjem
predsjednika Savjeta za industriju vlade
NRBiH br. 569/52 od 7. jula 1952.
godine osnovano je Dravno privredno
preduzee hidroelektrana Slapovi na
Uni Biha. Pod ovim nazivom
preduzee posluje sve do 1. septembra
1959. godine kada dolazi do
reorganizacije u elektroprivredi, pa
Izvrno vijee NRBiH donosi Rijeenje
od 15. januara 1959. godine u kom je
stajalo da Slapovi na Uni Biha postaju
lan Udruene elektroprivrede tj.
Zajednice elektroprivrednih preduzea
NRBiH sa sjeditem u Sarajevu.
Novim Rjeenjem Sekretarijata za
industriju i graevinarstvo SR BiH
Sarajevo od 8. jula 1963. godine u SR
BiH od tada veeg broja
elektrodistributnih preduzea formira se
pet meu kojima je i EDP Slapovi na
Uni Biha.
69
Sto godina gradske elektrane Biha

HE Slapovi na Uni kod Kostela, 1954.

Pogon u HE Slapovi na Uni

70

Prema tome moemo zakljuiti da
su u poslijeratnom razdoblju (od 1945.
godine) elektroenergetskog sistema
prioritetni zadaci bili izgradnja
proizvodnih i prenosnih postrojenja.
Veoma brzom realizacijom programa
urbanizacije, modernizacije i razvoja
industrije, izgradnjom poslovnih
objekata, te razvojem infrastrukture,
dovelo je do ubrzanog porasta potronje
elektrine energije. Poveanjem potro-
nje, proizvodnje i elektroenergetske
mree razvila se i tehnika upravljanja i
voenje elektroenergetskog sistema
Bosne i Hercegovine.
Elektroenergetska sluba je stoga,
nakon 1945. godine, pa do danas, pratila
stvaranje bosanskohercegovakog elek-
troenergetskog sistema. Sa radnim ko-
lektivima proizvodnje, prenosa i dis-
tribucije, prolazila je i rjeavala sve
probleme proizvodnje i obezbjeenja
elektrine energije potroaima. Zajedno
sa ostalim elektroenergetskim dis-
peerskim slubama prije 1992. godine
uestvovala je u povezivanju i stvaranju
paralelnog rada jugoslovenskog elektro-
energetskog sistema koji je svoju zrelost
potvrdio 1971. godine ukljuivanjem u
trajan paralelan rad sa evropskim
interkonekcijskim U.C.P.T.E. i butivna mrea se sastojala od 2390 km
O.E.S.S.E.V-a. U mjesecu aprilu 1988.
godine puten je u rad u Republikom
dispeerskom centru Sarajevu tzv. nulta
etapa, kao sistem za daljinski nadzor
objekata i razmjene sa susjednim
Sto godina gradske elektrane Biha
elektroenergetskim sistemima. Danas je
to savremeni dispeerski centar.
5.1. Elektroprivreda od 1992.
godine do danas
Elektroenergetski sistem Bosne i
Hercegovine u koji su uklopljene i
centrale sa podruja Bihaa, do raspada
bive Jugoslavije funkcionisao je u
okviru mree veeg dijela evropskih
zemalja UCPTE kao dio biveg
jugoslovenskog elektroenergetskog sis-
tema. Prije 1992. godine elektroenerget-
ski sistem Bosne i Hercegovine je
raspolagao proizvodnim kapacitetima
ukupne instalisane snage 3.991 MVA, od
ega je 2.034 MVA u hidroelektranama i
1.957 MVA u termoelektranama, sa
ukupnom prosjenom ostvarenom go-
dinjom proizvodnjom od 14.657 GWh.
Ukupan broj potroaa je iznosio
1.389.481. Prenosna mrea se sastojala
od 5.374 km dalekovoda od ega je 838
km vodova 400 kV, 1424 km vodova 220
kV i 3.172 km vodova 110 kV. Instalisana
snaga u trafostanicama iznosila je 10.216
MVA od ega 450 MVA se odnosi na
400/220/110 kV, 1.350 MVA na
220/110 kV i 4.366 na 110/kv. Distri-
vodova 35 kV sa 1.413 MVA instalisane
snage u trafostanicama 35/kv, 21.313 km
vodova 10(20) kV sa 3.704 MVA insta-
lisane snage u trafostanicama 20(10)0,4
kV i 68.495 km vodova 0,4 kV.
71
Sto godina gradske elektrane Biha
5.2. Elektroprivreda Bosne i
Hercegovine danas
Javno preduzee Elektroprivrede
Bosne i Hercegovine dd.-Sarajevo je
preduzee koje obavlja elektroprivredne
djelatnosti: proizvodnju, distribuciju,
snabdjevanje elektrinom energijom
prvog i drugog reda, trgovanje,
zastupanje i posredovanja na domaem
tritu elektrine energije, izvoz i uvoz
elektrine energije, upravljanje
elektroenergetskim sistemom, kao i
druge djelatnosti utvrene statutom i
upisane u sudski registar radi sticanja
dobiti.
Gradska elektrana TS 35/10 kV Biha I
72
Elektroprivreda Bosne i Hercegovine
danas raspolae sa 1682. godine MVA
instalisanih proizvodnih kapaciteta od
ega je 512 MVA ili 30,7% u
hidroelektranama, a 1.165 MVA ili
69,3% u termoelektranama. Snabdjeva
preko 670.000 tarifnih kupaca na
podruju Federacije BiH. Duina
distributivne mree je 36.780 km sa
6.916 transformatorskih stanica ukupne
instalisane snage 2.643 MVA.
Izgradnja novih proizvodnih
kapaciteta je preduslov za dalji razvoj EP
Bosne i Hercegovine, a to je posebno
znaajno s obzirom na rast potreba za
elektrinom energijom, kao i starost
postojeih termoblokova iji preostali
ivotni vijek istie u relativno kratkom
periodu.

ZAKLJUAK
P
rovodei viziju urbanog prostor-
nog ureenja grada zasnovanog na
zapadnim modelima, austro-
ugarska uprava krajem 19. i poetkom 20.
stoljea vri fiziku transformaciju Bihaa kada je podignut i zajam od 300.000
kao i promjene u politikom orga-
nizovanju, kulturnom ivotu i dru-
tvenim obiajima. Zajedno se ove prom-
jene mogu okarekterisati kao moder-
nizacija i one ovdje dolaze kroz filter
habzburkih i bekih iskustava, esto
pomjeane sa lokalnom tradicijom i
kulturom. Mada grad zaobilaze mnogi
inovacisjki procesi i Monarhija ga ne
razvija u industrijski, on u to vriejme
postaje zanatsko trgovaki i komuni-
kacijski centar Okruga Biha. Sve je ovo
nametnulo gradu nove razvojne potrebe, a
jedna od njih je irenje jezgra grada
prema vani, pri emu je od 1884. godine
dolo do ruenja bihakih bedema koji su
opasavali tvravu Biha gotovo 650
godina i inili je neosvojivom. Grad je
postao otvoren mnogim sekularnim
upravnim zgradama, a u samom centru se
grade vjerski objekti i ostalih kon-fesija
(katoliku, pravoslavnu, jevrej-sku).
Gotovo svi objekti u gradu, od vjerskih do
svjetovnih, imaju dekorativne motive koji
se esto nazivaju pseudo-maurskim. U
gradu se podie vie znaajnih objekata
koji su u mnogo emu poboljali uslove
ivota stanovnitva, a posebno mjesto su
zauzele elektrana i vodovodna mrea.
Sto godina gradske elektrane Biha
Odluku o elektrofikacji grada te
bliih gradskih predgraa, te tvornice
koe i rudnika Bihacit, donijelo je
Oinsko vijee sredinom 1910. godine
kruna i jo dodatnih 80.000 kasnije, od
Privilegovane agrarne i Komercijalne
banke za Bosnu i Hercegovinu u
Sarajevu uz otplatu od 66 rata i kamatnu
stopu 4,5% Gradska elektrana je
dovrena 1912. godine uz sklapanje
Ugovora o isporuci i izvoenju
graevinskih radova sa firmom A.E.G.
Union Elektrizitats Gesellschaft iz
Bea, koja je radove zavrila u roku u
trajanju od 4,5 mjeseci. Kompletne
turbine i generatore (2 kom) su
nabavljeni od firme iz Graca
Maschinenfabrik Andritz. Vodovodne
radove (kopanje kanala, premoavanje
itd) obavila je firma Janesch et Schell.
Izgradnja gradske elektrane u Bihau je
pratila elektrifikaciju Bosne i
Hercegovine zapoete 1888. godine u
rudniku Zenica. Povezanost prirodnog i
drutvenog razvoja sa porastom
proizvodnje elektrine energije kroz
gotovo vie od 100 godina, odredila je
status ove grane djelatnosti ne samo u
Bihau nego i u cijeloj Bosni i
Hercegovini, od posebnog interesa, ijim
razvojem moemo dokumentovano
pratiti civilizacisjke promjene na naem
bosansko-hercegovakom prostoru.
73
Sto godina gradske elektrane Biha
Conclusion
I
n carrying out the vision of urban
spatial planning based on Western
models, Austro-Hungarian manage-
ment in late 19th and early 20th century
made a physical transformation of Bihac
and changes in political organization,
cultural life and social customs. To-
gether, these changes may be seen as a
"modernization" and they come here
through the filter of Habsburg and
Viennas experiences, often mixed with
local tradition and culture. Although the
city was bypassed by many inovacition
processes and monarchy did not develop
it industrially, it became at the time the
craft, trade and communication center
of the Bihac County. All this imposed the
new development needs to the town, and
one of them was the expansion of the
core to the outside, where since 1884
Bihac walls that had been surrounding
the fortress Bihac for nearly 650 years
and made it unconquerable, were
collapsing. The city became open to
many secular public buildings, and in
the center of the town the other
religions facilities except Islam were
built. Almost all the facilities in the city,
from religious to secular, had have
decorative motifs that have often been
called "pseudo-Maori." The town raises
several important facilities which in
many ways improved the living
conditions of the population, especially
the construction of a power plant and
water supply system.
74
The electrification of the town
and its closer suburbs, construction of a
leather factory and a mine "Bihacit"
were made according to the town
Council decision brought up in middle
1910, with a loan of 300,000 crowns and
another 80,000 later taken from the
Privileged Agricultural and Commercial
Bank of Bosnia and Herzegovina in
Sarajevo, with a repayment period of 66
rates with the interest rate of 4.5%. City
plant was completed in 1912 with an
agreement for the delivery and execu-
tion of construction works made with
the "AEG Union Elektrizitts - Gesellsc-
haf " company from Vienna that comple-
ted works within four and a half months.
Complete turbines and generators (2
pieces) were obtained from the "Maschi-
nenfabrik Andritz" company from Gratz.
The plumbing works (trenching, brid-
ging, etc.) were performed by "Janesch
et Schell" company. The Bihac town
plant construction was followed by the
electrification of Bosnia and Herze-
govina that started in Zenica mine in
1888. Connection between the natural
and social development with an
increased electricity production through
nearly more than 100 years, has
determined the status of this branch of
industry, not only in Bihac but also in
the whole of Bosnia and Herzegovina, of
particular interest, by whose
development one can make a
documentary following of the
civilisation changes within our Bosnian
area.