Nghin cu Tn gio.

S 2 2015 93

TRN NH HNG*

CC YU T NGUN CI CA VNG M

Tm tt: Vng m, gn vi nhiu l tc c thc hnh su

rng, ph bin t lu i trong i sng tn gio Vit Nam, nhng
thi gian gn y, vic cng t vng m dng nh b lm dng
t vic gia nh cho n cc l hi tn gio truyn thng. S lm
dng ny khin vic ban hnh nhng quy nh ngn cm hay hn
ch cng, t vng m tr nn kh thng nht trn phm vi ton
quc. Bi vit ny ch ra nhng gi tr khi nguyn, nhng nh
hng chi phi ti vn vng m vi mong mun cc c quan
qun l hu quan khi xy dng ch trng, chnh sch cn hng
ti vic gim thiu tiu cc, m vn gi c yu t thing ct li,
di nhiu dng thc v mc ph hp, c x hi chp nhn.
T kha: Ngun ci, hin i, yu t, vng m.

1. M u
Trong cuc vn ng ci cch phong tc tp qun nhng nm 1960
vng ng bng cng nh min ni ca Min Bc, vn tit kim, vn
minh, chng lng ph, h tc, m tn d oan, v.v... c t ra gay gt,
cp thit, huy ng mi ngun lc x hi gii quyt trit . Tuy nhin,
vn t ra c tnh tin quyt l phi xc nh r cn xa b nhng g v
nhng g cn c gi li. Mun vy, cn nht qun quan im rng trc
khi quyt nh xa b hay gi li th trc ht, phi tm hiu xem n c
nhng g, c ngha l phi iu tra dn tc hc, kho st t m cc l tit,
phong tc tp qun... v c bit l thng qua , gii m nhng thng tin,
h thng quan nim, trit l n nu bn trong, ng sau 1.
R rng l mi s vt, hin tng, u tt yu tn ti trong nhng khng
gian c th, vi nhng nguyn nhn, l do ph hp tng ng, gn lin vi
din trnh lch s v vn ha ca mi cng ng. Ci nhn t bn trong v ci
nhn bn ngoi trong bi cnh , lun mang tnh khoa hc ln thc tin su
sc. Hn 50 nm sau, bc vo th k XXI, x hi Vit Nam li phi i
din vi bit bao nhiu vn x hi ca din trnh ph qu sinh l ngha,
*
Vin Vn ha Ngh thut Quc gia Vit Nam, Phn vin Min Trung - Hu.
94 Nghin cu Tn gio. S 2 - 2015

thc hin np sng vn minh khp ni, t nng thn n thnh th. Cng vi
nhng chi phi c tnh lch s t truyn thng, con ngi thi nay cng ng
thi tham chiu h tiu ch, quan nim, li sng, ng x ca x hi hin i
vo trong i sng tn gio, l nghi. Gn 40 nm sau ngy t nc c
thng nht, vn ny cng tr nn cp thit bi nhiu h ly t ra, thm
ch cn tr thnh hin tng x hi bao cha nhiu vn nn khng th gii
quyt mt cch nhanh chng.
Vi cch t vn nh trn, chng ti cho rng, trc tin cng nn
nhn nhn r nhng gi tr khi nguyn, nh hng chi phi, mang nhiu
ngha biu tng ca vng m, gn vi nhiu l tc c thc hnh su
rng, ph bin t lu i trong i sng tn gio Vit Nam. Trn c s ,
hu mong nhng ngi lm cng tc qun l Nh nc v tn gio hoc vn
ha cn coi vn vng m nh mt hin tng x hi, mt thc th x hi
c quan im hp l khi xy dng ch trng, chnh sch cn hng ti
vic gim thiu tiu cc, m vn gi c yu t thing ct li, di nhiu
dng thc v mc ph hp, c x hi chp nhn.
2. Vng m: C s tham chiu
2.1. Tn ngng phn thc v nghi l hin sinh
Phn thc l nhu cu, kht vng, tr thnh tn ngng ph qut khp
nhn loi, nhm em n cho con ngi cuc sng y, hnh phc
hn theo h quan nim chun mc nht nh, hon ton ty thuc th gii
quan, nhn sinh quan ca mi cng ng. im chung nht trn tm nhn
loi l trc thng linh gia cc th gii ca Con Ngi - Tri t - Th
Gii Siu Nhin v phng thc thc y qu trnh thng linh , c
bit thng qua nghi l hin sinh. Lch s hin sinh nhn loi tri qua
nhiu bc, gn lin vi nhng trnh vn minh tng ng.
Hin t l nghi l lm cho mt ngi, mt vt tr thnh thing ling
chng t s l thuc, phc tng, n nn, cu mong v kht vng ca con
ngi. Vt hin t cng qu, nng lng tinh thn thu c cng ln. T
nhng nn vn minh nng nghip c xa, con ngi quan st thy
nhng tia nng mt tri v hi m ca t quyt nh n s sinh trng
ca cy ci. Mi giao ha Tri - t c lin h trc tip n s sinh si
ny n ca vn vt. chnh l vn then cht cho s ra i ca trit l
m - Dng nh ngi Trung Hoa tng kt - xut pht im ca tn
ngng phn thc.
Trn nh Hng. Cc yu t ngun ci ca vng m. 95

Tuy nhin, mi giao ha cng c lc trc trc, nh hng xu n

nhu cu phn thc, cn c s thng linh qua nhng cu ni, cht xc tc
t nhin cng nh nhn to, bao gm nhng yu t ni cao, c th, ct
, cy ct l m tru... Nhu cu con ngi, t , phi xc lp nhng
cht xc tc cn thit cho qu trnh thng linh din ra ti u nht: Mu
ca vt hin sinh.
Ch nhn nhng nn vn minh ti c quan nim mu ng loi l qu
gi nht, cht xc tc tt nht cho s thng linh , nhm t n mc
ch cao c nht l kht vng cu ma. Cho nn, vt hin sinh u tin l
nhng thnh vin qu gi nht ca cng ng: hi ng, trinh n. V sau,
vn minh nhn loi tin sang mt bc l thay th ng loi cao qu
bng k th - t binh.
c bit bc tin th ba, con ngi thc s thay th ng loi
bng nhng con vt qu gi: voi trng, tru trng, d trng, heo trng,
sau cng l n g.
Trong din trnh lch s hin sinh , c th coi bc chuyn tip sau
cng l s chuyn ha t con vt sang vt. chnh l vt dng thc
v cc loi vt dng c chc nng thay th: hng m, giy tin (cc loi
tranh, hnh nhn th mng).
Nh vy, xem xt mt s vt hin tng trong x hi hin i cn
tham chiu t ngun ci thy c sc sng ni ti, bn vng ca n
trong nhng mi trng x hi c th nht nh, gn lin vi h chun
mc o c, lun l, phong tc tp qun c th ca tng cng ng.
Ni , th hin r nt th gii quan, nhn sinh quan, cng nh phn nh
trnh vn minh ca cng ng. Qua , c th thy c ba cp
quan trng trong lch s hin sinh l ng loi ng vt vt dng2.
Vng m giy tin, trong din trnh , vn mang nhiu gi tr, chc
nng quan trng trong nghi l hin sinh vi kht vng cu an, cu ma
cho mi mt c nhn v c cng ng. Cho nn, vn vng m cng
cn c xem xt trong din trnh lch s v vn ha c th, thn trng
mt cch ph hp.
2.2. Th gii quan, nhn sinh quan
Trong quan nim nhn sinh truyn thng, con ngi m c c
sng th tui 60, tc l trn mt vng hoa gip. T , c mc phn
nh cn bn l th - hng th (c nhiu bc: 60 tui - H th; 70 -
96 Nghin cu Tn gio. S 2 - 2015

Trung th; 80 - Thng th, v c gia thm 10 tui, li thm mt ch

Thng), v bt hnh khng c sng th, gi l hng dng. i km
theo l c mt h thng quy chun trong phong tc tp qun tng
ng cho tng trng hp, gn lin vi h quan nim nhn sinh. Mt khi
cuc sng v ci cht cng c yu t bt bnh thng chng no, th li
cng c b sung, ha gii bi nhiu l tc, l nghi phc tp, chi tit
n kht khe, c bit l h phm vt dng cng cu mong b p,
chia s gia con ngi gia hai th gii, sng v cht.
Tui m trong quan nim nhn sinh ca ngi Vit mang m nhiu
gi tr nhn vn cao c, bi t khi th thai, chnh thc nh hnh nn
mt sinh linh. Mt tui c tnh ngay t nhng ngy nm trong bng
m l vy. Trong cuc sng vn c nhiu kh khn, thiu thn ca vt
cht, thin tai, ch ha, sinh linh ngy cng pht trin, sinh ra m trn
con vung, y thng, c t tn, ln ln, trng thnh, lp gia tht...
l duyn hnh ng, nim hnh phc bnh thng nhng rt i ln lao
ca thn phn mt con ngi. Chnh v vy m nhng thc t bt hnh so
vi chui hnh trnh bnh thng , cn c c bit ch trng trong
nghi l, em li s an bnh cho c ngi ra i ln ngi li. l
nhng biu hin sng cha th (di 60 tui) cho ti trng hp bt c
k t, cht ng cht ch, bom ri n lc, tai nn, m au..., tr xung,
cho ti chuyn cht khi cha lp gia tht, khi cha c t tn, cha
c sinh ra, cha c thnh hnh hi (huyt so, hu v v danh, qun,
nng...).
Nhng yu t cng hng vi tc cng c hn chm, ch, mi, r,
u linh kh ct..., lm cho i sng nghi l cng t ca c dn thm phn
a dng v su sc. Tc t o binh, giy tin ph bin, suy cho cng, l
pht xut t y, gii quyt nhu cu ny. Tc ri giy tin khi a
tang, cng th thc, co o l, co o trung trong tang l, cng cn
c nhn nhn, xem xt trong bi cnh v tinh thn quan trng nh vy.
Th gii bn kia, theo quan nim dn gian truyn thng, ng ngha l
sinh k t quy (sng gi, thc v). ci dng gian tm b, con ngi ta
c gng sng tu nhn tch c chnh mnh v hu du sau ny bt kh
au, thm sung sng, k c ci trn ln ci m, theo s chi phi ca
lut nhn qu vn ph bin trong mi x hi, m l lun Pht gio kp
thi c kt, khi qut. Do vy, th gii bn kia, v c bn, cng ging
nh chn dng gian, c th vt cht, v nhu cu tng ng. T tin
Trn nh Hng. Cc yu t ngun ci ca vng m. 97

ra i khng h bin mt m ch l chuyn sang sng th gii bn kia v

thng xuyn hin hu chng thc, gim st hu du thng qua biu
hin thng trc ca bt hng v bi v trn bn th. chnh l hiu
lc v nh hng chi phi su sc ca nh ch hng ha mang tnh
cht gia trng.
Bt hng phi lun c chy sng, cn hiu theo hai kha cnh c
th ln biu trng: mi c ngi thp hng (n ng), mm cng k gi
y (ph n) xng ng, bng cch lun phi n lc ti a trong vic
n cng gia chnh, t gia ni tr, phng dng ng b cha m, nui dy
con chu nn ngi, rng danh t tin trn bc ng hon l... Chc
nng hng ha ca gia nh ni bt ba ni dung quan trng: c ngi
ni di rng danh, khng ngi trong gia nh i cm rch o (vt
cht) cng nh b ngi khc coi thng, xc phm (tinh thn), c lc
sinh thi ln sau khi qu vng. Nhu cu thng nht trong ci dng
gian, do vy, cng c hiu tng t cho t tin th gii bn kia.
Vng m, giy tin, trong vai tr l mt phm vt dng cng, t , cng
mang nhiu ngha nhn sinh ln lao, nh l nhng hnh trang, l ph
m chu con mun gi n t tin. Hn na, nhng g thuc v t tin
th gii bn kia u l iu thing ling ti thng nht. Ngha t ngha
tn l vy.
T bui bnh minh ca lch s loi ngi, khong cch gia s sng
v ci cht thng l rt mong manh v theo din trnh pht trin, tnh
cht nhn vn cng ngy cng c ch trng, khi qut cao thnh biu
tng. l mt cuc chia tay vnh cu cho mt hnh trnh di m ngi
thn phi ri b dng gian n vi th gii bn kia, ni c nhiu
thuc tnh tng t, c phn i lp vi cuc sng hin ti. Tc chia ca,
n nay vn cn ph bin, ra i trong bi cnh v mang nhiu
ngha nhn vn. X hi loi ngi cng hng hoang, nguyn thy chng
no th chia ca cng thc t by nhiu v ng thi, x hi cng vn
minh th gi tr biu tng ca n cng cao. chnh l gi tr biu
tng, c chc nng thay th ca giy tin vng m trong x hi hin i,
bi quan nim v hai mt i lp ca hai th gii: gi th gii ny l
tht th gii bn kia. Cho nn, dn gian thng ni, i vi ma mc
o giy.
Mun giy tin vng m dng cng c chng nghim, phi
thng qua nghi thc ha (t). Vic th vng m giy tin vi khi lng
98 Nghin cu Tn gio. S 2 - 2015

ln trn ng, hay di sng..., do vy, s lm mt i tnh cht v gi tr

nguyn y ca n, bi iu s lm gin on, t gy, khng thnh
cng qu trnh chu chuyn phm vt dng cng ca con chu chn trn
gian sang cho t tin, hay cc th lc m linh th gii bn kia.
Nh nghin cu T Chi c cng trnh cng phu, chi tit v ci sng
v ci cht trong nhn sinh quan, th gii quan ca ngi Mng, vi
nhiu l nghi, phm vt dng cng lin quan trong qu trnh chuyn ti
qua li gia hai th gii. , ng khng nh tang l trong mi nghi l
ln ca cc dn tc, trn l tit, nhng quan nim v v tr v nhn sinh
quen thuc ca dn tc. Cho d khng thiu ch lch lc nhng cc quan
nim y bt r lu i vo tm khm ca ngi dn, l cht liu gp
phn xy dng nn mi cng cm ca mt dn tc. Do , khng th sm
mun gii quyt, xa b n trong ngy mt ngy hai c, c bit l
bng con ng v nhng bin php hnh chnh3.
Ci cht v tang l l vn trng tm, l phng thc ca c cng
ng quy nh a ma t ci sng sang ci cht ca th gii siu
nhin, gia nhp vo nhng cng ng mi l gia nh ma, cng ng lng
xm ma, m , gn nh khng khc my so vi cng ng ci sng,
nhng l cng ng ca th gii siu nhin. Mng Ma/Mng Ti v
Mng Ngi/Mng Sng l hai th gii c phn nh r nt trong
th gii quan, nhn sinh quan ca ngi Mng, theo tng cp khi
nim, phm tr i lp nhau. Theo tc chia ca, c nhiu vt, dng c,
phng tin m con ngi ang sng trong th gii thc mun chia s,
gi gm cho linh hn ngi cht sang th gii bn kia cu mong tr
gip vi nhng chc nng, thuc tnh quen thuc. chnh l nhng
vt thc nhng quy trnh l nghi li cng lm cho n tng thm tnh
thing nh ngn n thp sng trn bn th, con g bo canh m ma
mang theo trn ng v vi th gii bn kia, con tru hin t i theo
h c phng tin lm n, v.v... 4
Xem xt vn vng m trong chui hnh trnh l nghi cht ch ca
tang l cng nh nhiu nghi l v linh hn ngi cht th gii bn kia,
gn lin vi th gii quan, nhn sinh quan ca cng ng, c th nhn
thy nhiu gi tr nhn vn ni bt bi tnh biu trng, gi tr biu
tng ca n, nh l nhng biu hin thng linh, cng cm c bn, c th
nht gia th gii ngi sng v t tin, nhng linh hn khut. Vn
t ra cn ch l gi tr biu tng, khng gian thing ca nghi l, quy
Trn nh Hng. Cc yu t ngun ci ca vng m. 99

m, cp v phng thc th hin sao cho hi ha v tng thch, ph

hp vi h chun mc vn minh, nhn vn ca con ngi, ca tng cng
ng, trong cuc sng ng i, c v phng din lun l, php l,
hnh chnh, v.v
2.3. Bin tng ca tc t vng m di tc ng ca x hi hin i
Trong th ng x nhn vn, kt hp vi nhiu tp tc, nghi l truyn
thng nhm gii quyt mi quan h hi ha gia con ngi ang sng v
linh hn khut gia hai th gii, con ngi trn gian lun c gn
ghp, suy lun v phc tho hnh nh ca th gii bn kia mt cch y
ch quan, cm tnh. Mc d vy, th gii bn kia vn lun l nhng n s
vi nhiu iu b n kh c th gii p, d thng em li cho con ngi
ang sng nhiu ni bt an.
gii quyt nhng ni bt an, lo lng , ngi ta sn sng lm mi
vic, k c bng liu php vt l, sinh l ln tm l, tm linh. Vic th
cng, ngoi chuyn o hiu, mang nhiu gi tr nhn vn ca con ngi
vi t tin, vi th gii siu nhiu, cng th hin r nt nhu cu tm l,
tm linh thng trc .
Cuc sng cng c nhiu yu t, biu hin v din bin bt thng
th nhng mi lo lng bt an cng lm cho con ngi tng thm nhu
cu y mnh hn na nhu cu thng linh vi th gii siu nhin,
cu mong t c nhng nhu cu ti thng ca x hi ng i v
kim tm nhng im ta quan trng, p ng nhu cu thc ti cng
nh l gii thc ti x hi ang din ra, k c theo hng tch cc ln
tiu cc.
C l pht xut t yu t nn tng vn minh sng nc m nhn sinh
quan, th gii quan ngi Vit hnh thnh nhng chuyn , bn , m
chuyn trng i nht chnh l t quy: v vi th gii t tin ng b. Th
gii chu con ang sng phi t chc l tic, nghi thc th cng chia tay,
tin a ngi cht ra i trong au bun, thng qua mt chuyn do ng
Cai giang iu khin. Chuyn m ng nhim v v cng quan
trng l a linh hn ngi cht sang th gii bn kia cng t tin mt cch
trn vn, thng qua h thng nghi l cng t c th, chi tit n mc phc
tp, ty vo h chun mc, phong tc tp qun ca mi cng ng.
V cho chuyn c i n ni v n chn mt cch trn
vn, cng cn nhiu cht xc tc mang tnh l nghi sut hnh trnh, qua
100 Nghin cu Tn gio. S 2 - 2015

cc ng ba ng vn c nhiu c hn, ti nhng vng t mi c cc v

th thn ng nhim, hon thnh th tc nhp h tch ni t mi, vi
nhng ch nhn mi, thm ch cng cn c c nghi l co yt t tin
trnh din.
Th gii , quy trnh cng c con ngi trong x hi hin i
phc tho, lm r thm nhn thc ca con ngi th gii hin i: va
chia s, yn i cc linh hn th gii bn kia, va mang tnh mi l
truyn thng theo li i thi xa cng thm cht bng dng mi l
thi hin i bi nhu cu vt n , ln ng. T biu hin gia
ch au bun lc tin a ngi thn ra i vnh vin, nhn tng t giy
tin th xung ng y au xt... cho ti vic th mnh, nhanh c nm
giy tin trong tng st xung ng cho thy r iu .
chnh l nhng biu hin r nt ca tm l hi l trong nghi l
thi hin i. Nh vy m sn phm vng m nay c mi phng
tin sng, t sin gip vic cho ti nh lu, xe hi; giy tin t cng
c c cc loi tin a ph: giy tin vng bc truyn thng, tin Vit,
tin M, c, Canada...
3. Vng m: Vn t ra
R rng l vi cch t vn v phn tch nh trn, hin tng cng
t vng m cn c xem xt c th trong tng bi cnh lch s v vn
ha c th sut din trnh lch s nghi l cng t, c bit l nghi l hin
sinh. X hi lun bin ng khng ngng v gn lin vi tng thi on,
tng bi cnh vn ha c th, s nh hnh nn nhiu h chun mc tng
ng, c tc dng chi phi tr li i sng ca cng ng.
Vn vng m giy tin hin nay, v c bn, chu s chi phi tc
ng ca hai h chun mc: o c lun l (tn ti ph bin, thng
trc trong phong tc tp qun) v hnh chnh, php l (hin hu trong
nhng quy nh ca nh nc, php lut). H gi tr chun mc o c
lun l truyn thng vn cn rt ni bt, chi phi mnh m i sng x
hi hin nay. Bi hc kinh nghim sut chiu di lch s vn ha dn tc
l ngy cng phi gn kt, thu hp khong cch gia cc quy nh, h
chun mc lun l v php l mt cch gn nht, c gng t n mc
thng nht. C nh vy, hiu lc thi hnh ca cc vn bn nh nc mi
t c mc cao nh vo s ng thun ca ton x hi, trnh hin
tng php vua thua l lng thi hin i.
Trn nh Hng. Cc yu t ngun ci ca vng m. 101

Gii php cho vn hn ch s ph bin vng m trong i sng x

hi, trong cch nhn bin chng , cn c vch ra mt l trnh vi
nhng bc i c th, hu hiu, trnh thi cc oan phin din mt
chiu, mi hy vng c tnh kh thi cao, ng thi gii quyt c hai
vn then cht: gi tr biu tng ca i sng nghi l trong vn bn
sc vn ha dn tc v tt yu, phi ph hp vi i sng x hi hin i./.

CH THCH:
1 Ci sng ci cht trong quan nim c truyn ca ngi Mng, trong Nguyn
T Chi (2003), Gp phn nghin cu vn ha v tc ngi, Nxb. Vn ha
Thng tin & Tp ch Vn ha Ngh thut: 10.
2 Trn nh Hng (2003), Con d trong nghi l hin t ngy xa, Thng tin
Khoa hc, Cng ngh v Mi trng (Qung Bnh: S Khoa hc Cng ngh v
Mi trng Qung Bnh), s 01: 22 - 26. Xem thm: Jean Chevalier, Alain
Gheerbrant (1997), T in biu tng vn ha th gii (Phm Vnh C dch),
Nxb. Nng - Trng vit vn Nguyn Du, Nng.
3 Ci sng ci cht trong quan nim c truyn ca ngi Mng, sd: 10 - 11.
4 Ci sng ci cht trong quan nim c truyn ca ngi Mng, sd: 27 - 28, 31.

Abstract

THE SOURCE OF THE VOTIVE PAPER

Votive paper (glossy gold paper - vng m) attached to many
traditional rites and it is a popular custom in religious life in Vietnam for
a long time, but it has been abused in the traditional religious festival and
religious life in family in recent years. This abuse has led to promulgate
regulations to interdict and limit votive paper, but these regulations are
not unified in the whole country. This text indicates the original values
and the impacts on votive paper issue in order to give some scientific
arguments to help to formulate a policy of limiting the negative
dimension and preserving the sacred.
Keywords: Element, origin, modern, votive paper.