1.

UVOD

Sistemi prenosa snage i transformacije obrtnog momenta kod motornih vozila imaju
osnovni zadatak da prenesu snagu pogonskog agregata do pogonskih točkova ili lančanika
gusjenice, uz odgovarajuću transformaciju obrtnog momenta. Cilj je da sistem prenosa snage
u svim uslovima rada vozila obezbijedi potpuno iskorištenje snage motora.
Osnovni elementi transmisije su:
- spojnica (kvačilo),
- mjenjač,
- kardansko vratilo,
- vodeći most sa diferencijalom i poluosovinom.
Koncepcijski raspored elemenata (podsistema) transmisije je različit kod različitih
vozila i zavisi uosnovi od:
- položaja motora u odnosu na pogonske točkove i
- broja pogonskih osovina.
 2. ZGLOBNI PRENOSNICI

Zglobni prenosnici služe za prenos obrtnog momenta između agregata čije su ose
postavljene pod nekim uglom jedna u odnosu na drugu, s tim dase taj ugao u toku
eksploatacije vozila može stalno mijenjati.
Osim za prenos obrtnog momenta vodećem mostu, kardanski prenosnik se također,
primjenjuje pri prenosu obrtnog momenta za pogon pomoćnih agregata vozila (uređaj za
samoistovar, čekrk itd.).

2.1. Kardanski prenosnici

Kardanski prenosnici moraju ispuniti slijedeće zahtjeve:

a) da nemaju poprečnih oscilacija i bacanja vratila u svim mogućim dijapazonima brojeva
obrtaja,
b) da omogućavaju ravnomjernost obrtanja vratila,
c) da imaju visok stepen korisnog dejstva i pri velikim vrijednostima uglameđu vratilima.
Ako kardanski prenosnici vežu agregate vozila smještene na ramu, ugao vratila obično
ne prelazi 2-3° i zavisi od stepena tačnosti postavljanja agregata i deformacije rama. Ako su
jedno ili oba vratila smješteni tako da se pokreću zajedno sa mostovima taj ugao kod vozila
može biti 15-20°, a kod specijalnih vozila do 30° i više stepeni. Naročito velik ugao među
vratilima koja vežu kardanski prenosnici je kod poluosovina prilikom pogona na prednji most,
i on može dostići vrijednost 30-40° pri maksimalnom uglu okretanja točkova prilikom ulaska
vozila u oštru krivinu.
Na slici 1 šematski je prikazan položaj kardanskog vratila prilikom prenosa obrtnog
momenta od mjenjača (1) na pogonski most (3). Pošto je pogonski most elastično vezan za
ram (5) preko gibnja (4) to u toku kretanja vozila dolazi do pomjeranja pogonskog mosta po
kružnom luku pa kardansko vratilo mora imati mogućnost kompenzacije promjenljive dužine.
 slika 1 Položaj kardanskog vratila

Kardanska vratila prave se od tankostjenih čeličnih cijevi kao što se vidina slici 2. Da
bi se omogućilo prilagođavanje kardanskog vratila promjenljivoj dužini koja se javlja u toku
eksploatacije, vratilo se izvodi iz dva dijela, koja su međusobno aksijalno pomjerljiva duž
žljebova.

slika 2 Kardansko vratilo sa kardanskim zglobovima

Aksonometrijski izgled kardanskog vratila dat je na slici 3.

 slika 3 Kardansko vratilo sa kardanskim zglobovima

Kardansko vratilo, kao cjelina mora biti izbalansirano, kako statički tako i dinamički,
da bi se izbjegla vibracija vratila u pogonu i ostvario miran i bešuman hod vratila. Stepen
korisnog dejstva kardanskih prenosnika kreće se od 0,95 do 0,99.
Osnovna podjela kardanskih prenosnika može se izvršiti prema ničinu rada, odnosno
prenošenja obrtnog momenta na vratilu sa promjenljivim uglovima. U tom smislu sve zglobne
spojnice se mogu podijeliti na elastične koje prenos obrtnog momenta ostvaruju zahvaljujući
elastičnim deformacijama materijala koji se koristi za njihovu gradnju i šarnirne (zglobne),
koje ovaj zadatak obezbjeđuju posredstvom posebnih šarnirnih mehanizama.
Osim ove podjele, vrlo bitnu klasifikaciju zglobnih spojnica moguće je učiniti i u
odnosu na kinematiku prenošenja obrtnog momenta, odnosno ravnomjernost broja obrtaja
kardanskog vratila.
Zglobne spojnice (kardanski zglobovi) mogu se podijeliti na:
- Zglobove nejednake ugaone brzine (asinhrone). Zglobovi nejednake ugaone brzine prilikom
promjene ugla među vratilima karakterišu se periodičnom neravnomjernošću ugaonih brzina
vodećeg i vođenog vratila. Zglobovi nejednake ugaone brzine mogu se izvoditi i kao elastični
i kao šarnirni.
- Zglobove jednake ugaone brzine (sinhrone) koji se karakterišu jednakim ugaonim brzinama
vodećeg i vođenog vratila pri bilo kakvoj promjeni ugla. Kardanska vratila sa sinhronim
zglobovima primjenjuju se kod pogona točkova na prednjem mostu (prednji pogon). Zglobovi
jednakih ugaonih brzina izvode se kao šarnirni.
 3. ZGLOBOVI NEJEDNAKIH UGAONIH BRZINA

Najčešće upotrebljavan zglob nejednake ugaone brzine jekrstasti zglob koji

je prikazan na slici 4 sa svim glavnim elementima.

slika 4 Asinhroni krstasti zglob

Usljed nejednakih ugaonih brzina vodećeg i vođenog vratila dolazi do dodatnih

naprezanja koja se prenose na glavni prenos u vodećem mostu i doprinose njegovom bržem
habanju.
Šema krstastog zgloba data je na slici 211 a) i b) gdje je dato njihanje krsta kardana,
tzv. “otvorenog kardana” različite ugaone brzine.
Na slici 211 a) prikazan je položaj zgloba koji prenosi obrtni moment pod uglom α.
Tačka P na vertikalnoj viljuški opisuje krug poluprečnika r u vertikalnoj ravni i vezana je za
vratilo 1. Odgovarajuća tačka na horizontalnoj viljušci vezana za vođeno vratilo (2) također
opisuje krug ali u ravni nagnutoj pod uglom α u odnosu na vertikalnu ravan.
 slika 5 Dva karakteristična položaja

Tačka P vrši kružno kretanje u ravni I-I. Odgovarajuća tačka na vratilu (2) vrši kružno
kretanje u ravni II-II. Presjek ravni I-I i II-II je osa oko koje se njiše krst kardana u granicama
ugla α.
Broj okretaja vratila (1) i (2) su isti ali su ugaone brzine ω1 i ω2 različite tokom
jednog obrtaja vratila (2). Iz uslova da se brzina kretanja tačke P izrazi preko ugaonih brzina
ω1 i ω2 važi:

Odnosno:

Ako se pak brzina tačke P1 izrazi preko ugaonih brzina ω1 i ω2

Ovo znači da i za slučaj ω1= const., ugaone brzina ω2 varira u rasponu prema jednačini,

odnosno da je u procesu rada kardanskog vratila prisutno ugaono ubrzanje iu

slučaju ω1= const. Ubrzanje izaziva dinamičko opterećenje u vidu inercionog momenta, koji
se može izraziti kao

gdje je I – momenat inercije masa rotiranja vratila (2). Zbog ovoga se najčešće, za slučaj
kardanskog vratila sa zglobovima nejednakih brzina, koristi kombinacija vratila kao na slici 6,
gdje je ulazna i izlazna osa vratila nalazi u istoj ravni. U tom slučaju dinamičko opterećenje
prima samo vratilo (1) sl. 6. Ovo opterećenje se može minimizirati sa dimenzijama i masama
vratila (1).
Raspored kardanskih vratila zavisi od broja vodećih mostova i pomoćnih agregata. Na
slici 7 dat je šematski raspored kardana za slučaj pogona na zadnjim točkovima, pogona na
sva četiri točka i pogona na svih šest točkova.

slika 6 Kombinacija koja omogućava istu vrijednost ulazne i izlazne ugaone brzine
slika 7 Raspored za tri različita slučaja pogona vozila
 4. ZGLOBOVI JEDNAKIH UGAONIH BRZINA

Ako se spoje dva zgloba nejednakih ugaonih brzina, tako da između njih bude ugao
koji ostvaruje pogonsko i gonjeno vratilo, onda će oni prenositi ravnomjerno ugaone brzine sa
jednog na drugo vratilo.
Ovakvi sklopovi često se zovu i homokinetički zglobovi. Najčešće se nalaze na
vratilima pogonskih i upravljačkih točkova vozila jer osiguravaju kontinuiran prenos obrtnog
momenta pri bilo kom uglu zakretanja. Na sl. 8 prikazano je nekoliko različitih konstrukcije
homokinetičkih zglobova.

slika 8 Homokinetički zglobovi

Na slici a) prikazan je homokinetički zglob složen od odgovarajućeg spajanja dva

obična kardanska zgloba. Zglobove nosi ploča homokinetskog zgloba 4 i ti su zglobovi u
odnosu na ploču 4 postavljeni simetrično. Neravnomjernost koju unosi prvi kardanski zglob
otklanja drugi kardanski zglob. Uvjet je da uglovi zakretanja jednog i drugog zgloba budu
međusobno uvijek jednaki. To se postiže zglobno vezanim osovinicama 6 i 7. Konstrukcija tih
kardanskih zglobova identična je konstrukciji kardanskih zglobova obrađenih u okviru
kardanskih vratila.
Homokinetski zglob na slici b) posjeduje umetke 2 i 3 posebna oblika. Umetci
ostvaruju međusobni zahvat u horizontalnoj ravnini, a preko kanala ostvaruju zahvat s
vilicamavratila pogonskih kotača 1 i 5 u vertikalnoj ravnini. Cijeli je zglob smješten u oblozi
zgloba 9. Omogućuje kontinuirani prenos zakretnog momenta do kuta zakretanja kotača od
90°.
Taj tip zgloba ima niži stupanj korisnosti od stupnja kardanskog homokinetskog
zgloba jer radi uz korištenje trenja klizanja između sastavnih dijelova. Zahtijeva dobro
podmazivanje.
Umetci 2 i 3 kod homokinetičkog zgloba na slici) takođe su posebno oblikovani, a uz
to pločica 3 osigurava jednakost zakretanja vilica 1 i 5. Primjenjuje se za prijenos zakretnog
momenta velikih vrijednosti. Kod vozila povećane prohodnosti primjenjuju se homokinetički
zglobovio kao na slici).
U iskovanim vilicama izrađeni su kanali u koje se smještaju kugle. Zglobovi su
relativno jednostavni za izradu i postoji više modifikacija. Uspješno rade do uglova 30°-32°
 5. ELASTIČNI ZGLOBNI PRENOSNICI

Elastični zglobovi konstruktivno su rješeni najčešće sa elastičnim diskom i sa

kombinovanim gumeno čeličnim čaurama. Zglob sa elastičnim diskom, koji se obično pravi
od gumiranog platna, zadovoljava pri radu kod koga se uglovi među pogonskim i gonjenim
vratilima nalaze u rasponu od 3°-5°. Zglobovi sa gumeno-čeličnim čaurama, čiji broj zavisi
od veličine obrtnog momenta koji se prenosi, omogućavaju rad pod uglom među vratilima do
12°. U posljednje vrijeme se sve rjeđe upotrebljavaju u automobilskoj industriji.

slika 9 Crteži elestičnih zglobova

slika 10 Veza elastičnog zgloba sa vratilima