SADRAJ

1.

Uvod ........................................................................................................................................ 1

2.

Suhe frikcione spojnice ........................................................................................................... 2

2.1.

Glavni podsklopovi .......................................................................................................... 2

2.2.

Konstrukcija glavnih podsklopova spojnice .................................................................... 3

2.2.1.

Zamajac ..................................................................................................................... 3

2.2.2.

Pritisna ploa............................................................................................................. 3

2.2.3.

Lamela spojnice ........................................................................................................ 4

2.2.4.

Iskljuni leaj ............................................................................................................ 5

2.3.

Princip rada ...................................................................................................................... 6

2.4.

Podjela suhih frikcionih spojnica ..................................................................................... 7

2.5.

Prednosti i nedostaci......................................................................................................... 8

3.

Mokre frikcione spojnice ......................................................................................................... 8

4.

Zakljuak ............................................................................................................................... 10

5.

Literatura ............................................................................................................................... 11

Tribologija-Frikcione spojnice
1. Uvod
Primjena motora s unutranjim sagorijevanjem, kao energetskog pogonskog agregata
motornih vozila, namee upotrebu posebnog mehanizma koji bi povezao ili odvojio motor od
elemenata transmisije. Mehanizam koji ima zadatak da u svakom trenutku, u sluaju potrebe,
prekine prenos obrtnog momenta bez prekida rada motora, i da ga ponovo ukljui sa to manje
udara, dakle mirno i polagano, naziva se spojnicom.
Osim glavne uloge da prenose obrtni moment od motora ka transmisiji, spojnica kod
motornih vozila izvrava i niz drugih vanih zadataka kao to su odvajanje motora od transmisije
i ponovo spajanje, omoguavanje ravnomjernoog polaska vozila s mjesta, ubrzavanje vozila i
omoguavanje promjene stepeni prenosa za vrijeme kretanja vozila uz minimalne udare zuba
sparenih zupanika.
Konstrukcija spojnice mora obezbijediti jednostavnost izvoenja, nisku proizvodnu cijenu,
pouzdano dugi vijek trajanja, lake mogunosti podeavanja tokom rada, jednostavnu i brzu
popravku moguih kvarova itd.
Neophodno je naglasiti da se na motornim vozilima raznih vrsta, pored definisane spojnice
(koja se esto naziva i glavnom), sreu i druge spojnice s istim osnovnim konstrukcijskim
karakteristikama, a ponekada i sa drugim zadacima, pa vrlo esto i sa sasvim drugaijim
konstrukcijskim rjeenjima (bona kvaila spojnice kod vozila na gusjenicama, koje
predstavljaju elemente sistema za upravljanje).
Prema nainu prenosa obrtnog momenta spojnice se mogu podijeliti na:
frikcione (spojnice), koje mogu biti:
- suhe frikcione spojnice i
- mokre frikcione spojnice
Konstrukcioni oblici frikcionih spojnica su odreeni oblikom tarnih povrina, koji mogu biti
ravne, konine ili cilindrine.
hidrauline (hidrodinamike) spojnice;
elektromagnetne i
kombinovane spojnice

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
2. Suhe frikcione spojnice
2.1. Glavni podsklopovi
Glavni funkcionalni podsklopovi suhe frikcione spojnice su:
zamajac (istovremeno i funkcionalni dio motora),
pritisna ploa,
lamela spojnice,
iskljuni leaj.

Slika 1. Glavni podsklopovi spojnice

Na slici 2 prikazan je aksonometrijski pogled na glavne dijelove uobiajne konstrukcije suhe
frikcione spojnice za automobile. Za ovu konstrukciju peimijenjena je tanjirasta opruga kao
potisna opruga. U desnom dijelu prkazana je i varijanta potisne ploe sa spiralnim oprugama.

Slika 2. Glavni dijelovi automobilske spojnice

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
2.2. Konstrukcija glavnih podsklopova spojnice
2.2.1. Zamajac
Zadatak
Zamajac je dio motora, ali pretstavlja funkcionalno i dio spojnice zbog sljedeih razloga:
zamajac prenosi obrtni moment motora djelimino trenjem na lamelu spojnice, a djelimino na
pritisnu plou spojnice,
kinetika energija zamajca omoguava ispravno funkcionisanje spojnice pri polasku vozila sa
mjesta,
oko polovine toplote nastale pri proklizavanju spojnice odvodi se preko zamajca,
zamajac prihvata aksijalnu silu koja nastaje pri iskljuivanju spojnice i prenosi je preko
aksijalnog leaja na blok motora.
Konstruktivne karakteristike
Sa stanovita funkcije zamajca kao elementa spojnice posebnu panju treba obratiti na
proces frikcije i odvoenja toplote koja nastaje prilikom proklizavanja spojnice. Uobiajeno je
zato da se zamajci proizvode od sivog liva SL 26, koji zbog laminarnog grafita u svojoj strukturi,
dobro odvodi toplotu. Zamajci motora sa velikim obodnim brzinama, na primjer motori sportskih

vozila, proizvode se zbog velikih centrifugalnih sila od liva vrstoe 5000 - 6000 2 .
2.2.2. Potisna ploa
Zadatak i naini rjeavanja
Specifini zadatak potisne ploe je ostvarivanje pritisne sile potrebne za prenoenje obrtnog
momenta frikcijom. U praksi se ova sila ostvaruje u pravilu mehanikim oprugama. Ovdje
postoje dva glavna alternativna rjeenja:
sistem cilindrinih opruga
membranska opruga
Pritisna ploa prenosi dio momenta motora na lamelu spojnice i ima ostale funkcije slino
funkcijama zamajca. Sklop pritisne ploe svojim momentom inercije vri uravnomjerenje
motora.

Slika 3. Potisna ploa: a) sa cilindrinim oprugama, b) sa membranskom oprugom

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
2.2.3. Lamela spojnice
Zadatak i naini rjeavanja
Zamajac motora, potisna ploa i lamela spojnice pretstavljaju frikcioni sistem. Lamela
spojnice (slika 4.) je frikcioni partner kako zamajcu tako i potisnoj ploi i njen glavni zadatak je
da moment motora prenese na pogonsko vratilo mjenjaa. Zbog svog povoljnog poloaja u
sistemu prenosa snage lamela spojnice u pravilu preuzima i dodatne zadatke kao to su zatita
elemenata prenosa snage od preoptereenja, priguivanje torzionih oscilacija i smanjivanje buke
vozila.
Savremene lamele spojnice u pravilu se izvodi sa elementima oblogama - koji se
odlikuju dobrim frikcionim svojstvima. Razlikujemo dvije glavne mogunosti u izboru
frikcionog materijala:
organski frikcioni materijali,
Tipine radne karakteristike ovih materijala su:
koeficijent trenja 0,30 0,40
specifini pritisak trenja 0,1 0,2 N / 2
Donedavno su azbestna vlakna bila nosilac vrstoe organskih frikcionih materijala i njihov
glavni sastojak. Nepovoljan uticaj azbesta na zdravlje ljudi doveo je do njegove potpune
eliminacije.
Savremene tehnologije razvile su odgovarajue kombinacije vlaknastih materijala koje su
slinih svojstava azbestu a nisu tetne po ljudsko zdravlje. U primjeni su razliite vrste vlakana
kao to su na primjer ugljena, poliamidna (KEVLAR) te vlakna na bazi staklene vuna.
sinterovani metalni frikcioni materijali
Tipine radne karakteristike ovih materijala su:
koeficijent trenja 0,25 0,60
specifini pritisak trenja 0,5 0,9 N / 2
Sinterovani frikcioni materijali dijele se u dvije velike grupe:
sinter bronze (na bazi bakra)
sinteri na bazi eljeza

Slika 4. Lamela (1. obloga, 2. nosei lim, 3. ploa torzionog amortizera, 4. glavina, 5.opruge
amortizera)
Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
Najei materijali koji se koriste za frikcione spojnice dati su u tabeli 1.
Tabela 1. Karakteristike materijala za frikcione spojnice

Frikciona povrina u pravilu se obrauje finim struganjem i to sa dubinom hrapavosti RT = 3,2

m. Obrade bruenjem ili poliranjem, koje daju manju hrapavost, ne daju prednost zbog
pogoranih uvjeta odvoenja toplote.
2.2.4.
Iskljuni leaj
Zadatak iskljunog leaja je da pri pokretanju pedale spojnice i mehanizma za odvajanje
spojnice, silu potrebnu za odvajanje spojnice prenese na mehanizam za odvajanje na pritisnoj
ploi koja rotira. Da bi se ovoj proces odvijao sa to manje gubitaka u pravilu se primjenjuju
kotrljajni leajevi. Prenos sile iskljuivanja sa pedale spojnice na iskljuni leaj vri se na dva
naina:
Mehaniki sistem koji ini sistem sajli ili rjee poluni sistem. Ovaj sistem je jednostavan
i jeftin, ali manje komforan, esto izaziva buku, nepogodan je pri ugradnji motora pozadi
vozila i nepogodan za kombinovanje sa servo ureajima.
Hidraulini sistem koji ine dva cilindra i odgovarajui hidraulini vodovi. Ovaj sistem je
sloeniji i skuplji ali prua vei komfor i bolje mogunosti postavljanja servo ureaja.

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
2.3. Princip rada
Rad lamelaste spojnice zasnovan je na koritenju sila trenja koje se javljaju meu taruim
povrinama. Povrine koje vre prenos obrtnog momenta dijele se na pogonske i gonjene.
Pogonski dijelovi spojnice su vezani za zamajac motora i obru se zajedno sa njim. Gonjeni
dijelovi spojnice vezani su za spojniko vratilo mjenjaa. Ako se pogonski dijelovi spojnice
spoje sa gonjenim dijelovima, tada se ostvario prenos obrtnog momenta od motora ka mjenjau,
tj. na spojniko vratilo mjenjaa. Ravnomijernost ukljuivanja postie se proklizavanjem
povrina pogonskih i gonjenih dijelova spojnice, kada se postepeno pribliavaju jedni drugima.
Trenje meu povrinama pogonskih i gonjenh elemenata spojnice mora biti takvo da omoguava
prenos obrtnog momenta, to uslovljava veliina frikcionih povrina i koeficijent trenja, te prema
tome i odgovarajui frikcioni materijal.
Za postizanje sigurnosti u radu, potrebno je da granini moment trenja [ ] na dodirnim
povrinama spojnice bude vei ili jednak maksimalnom radnom momentu koji spojnica
prenosi:

- faktor radnih uslova

n - broj obrtaja

=2

Slika 5. Nain djelovanja pritisne sile: a) sa ravnim dodirnim povrinama; b) sa koninim

dodirnim povrinama
Zamajac motora je sa svoje unutranje strane glatko obraen u slui kao povrina za
nalijeganje sredinje ploe sa oblogama (lamele). Lamela je prenosni element spojnice i ona
svojom glavinom tvori pominu spojnicu sa ljebovima spojnikog vratila. Spojniko vratilo je
sa jedne strane oslonjeno u leitu koje se nalazi u kuitu mjenjaa, a sa druge strane u leitu
(kliznom ili kuglinom), koje se nalazi u zamajcu. Iza lamele se nalazi potisna ploa koja je
potiskivana oprugama, koje su oslonjene sa jedne strane na potisnu plou a sa druge na kuite
spojnice.
Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
Pritiskom ovih opruga ostvaruje se pritisak potisne ploe na lamelu, a lamele na zamajac, te
se na taj nain vri prenos obrtnog momenta. U toku rada postoji stalan pritisak potisne ploe na
lamelu, tj. spojnica je stalno ukljuena.
Mehanizam za iskljuivanje spojnice sastoji se od: pedale spojnice, iskljuivaa sa lamelama
potisnim leajem i tri ili etri dvokrake poluge na kojima se nalaze zavrtnji za podeavanje
zazora izmeu tih poluga i potisnog leaja.

Slika 6. Lamelasta spojnica: a) Shema iskljuene lamelaste spojnice; b) Shema ukljuene

lamelaste spojnice)
Pritiskom noge na papuicu kvaila preko iskljune viljuke potiskuje se potisni leaj. On
dejstvuje na abice kvaila koje imaju ulogu poluge uleitene u zvono kvaila. Kvailo se
obino realizira sa po 3 abice rasporeene po obimu. abica kvaila je svojim drugim krajem
povezana sa potisnom plooom koju u procesu iskljuivanja kvaila povlai, savlaujui silu u
potisnim oprugama kvaila, i na taj nain se oslobaaju frikcione povrine od optereenja.
Putanjem papuice kvaila aksijalna sila potisnih opruga kvaila potiskuje potisnu plou pa je
transmisija ponovno povezana s pogonskim agregatom.
2.4. Podjela suhih frikcionih spojnica
Suhe frikcione spojnice dijele se po vie kriterija od kojih navodimo:
podjela po broju frikcionih lamela
jednolamelaste
vielamelaste
podjela po nainu iskljuivanja spojnice
spojnice sa mehanikim sistemom iskljuivanja
spojnice sa hidraulinim sistemom iskljuivanja
podjela po primjeni servo ureaja
spojnice bez servo ureaja
spojnice sa servo ureajem
spojnice sa pneumatskim servo ureajem
spojnice sa hidropneumatskim ureajem
podjela po nainu upravljanja spojnicom
neautomatizirane spojnice
poluautomatizirane spojnice
automatizirane spojnice
Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
2.5. Prednosti i nedostaci
Prednosti:
relativno laka konstrukcija
bolje sile koenja
lako upravljanje
potpuno iskljuivanje spojnice pri zaustavljanju vozila i promjeni stepena prenosa
jeftinija konstrukcija itd.
Nedostaci:
Dobar dio momenta se gubi od poetka ukljiivanja do postizanja istog broja obrtaja
radne maine i pogonske
pri troenju frikcionih obloga dolazi do istezanja potisnih opruga i slabljenja
u odnosu na druge su manje povoljne kod tekih vozila
problem postepenog ukljuivanja
vea mogunost gaenja pri naglaom stajanju, u odnosu na druge
troenje elemenata u dodiru
posjeduju mahanizam za iskljuivanje
temperature relativno visoke na dodiru elemenata

3. Mokre frikcione spojnice

Premda mokre frikcione spojnice imaju vrlo iroku primjenu u vozilima, na primjer kod
automatskih mjenjaa i ureaja za pogon pomonih sistema (betonske mjealice), njihova
primjena kao glavnih spojnica vozila u sistemu transmisije standardnih vozila je vrlo ograniena.
Razlog za to je prvenstveno u veoj cijeni i sloenijem odravanju. Treba napomenuti da se ove
spojnice odavno primjenjuju kod nekih vrlo egzotinih vozila kao to su dragsteri.
Mokre glavne frikcione spojnice sada se koriste u kombinaciji sa sekvencijalnim mjenjaima
kao dvostruke spojnice i kao alternativa suhim dvostrukim spojnicama.

Slika 6. Mokra frikciona spojnica sa dva seta lamela

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
Kod ovog tipa frikcionih sklopova obrtni moment se prenosi preko tankog uljnog filma koji
se nalazi izmeu dve radne povrine. Pribliavanjem pogonskog diska spojnice gonjenom disku,
gonjeni disk poinje da se rotira. Za to vrijeme nema direktnog kontakta izmeu radnih povrina,
odnosno izmeu frikcionog materijala i metala. U trenutku kada se ugaone brzine gonjenog i
pogonskog diska izjednae, uljni sloj se potpuno istiskuje izmeu lamela i dolazi do statikog
trenja.
Habanje frikcionih povrina (frikcionog materijala i elika) znatno je smanjeno zbog
postojanja uljnog filma na radnim povrinama. Toplotna energija koja se stvara u toku rada
frikcionih sklopova u veoj mjeri se generie u ulju nego na radnim povrinama i na taj nain se
stvaraju uslovi za poveanje termikog kapaciteta radnih povrina.
Da bi se uljni sloj odravao na radnim povrinama i uestvovao u prenoenju obrtnog
momenta, mora se obezbijediti stalna cirkulacija ulja kroz paket lamela. To se obezbeuje tako
to se ulje pod pritiskom dovodi na radne povrine kroz otvore na nosaima lamela (Slika 7).
Ulje se rasprostire radijalno preko frikcionih povrina, nakon ega se sliva u karter.

Slika 7. Otvori na nosau frikcionih elemenata za dovoenje ulja

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

Tribologija-Frikcione spojnice
4. Zakljuak
Spojnica slui za prenoenje obrtnog momenta sa zamajca na sastavne dijelove transmisije
kao to su: mjenja, kardansko vratilo, diferencijal, poluosovina i tokovi. Spojnice, takoe,slue
za prekidanja prenoenja obrtnog momenta na elemente transmisije to u sluaju kada se mijenja
stepen prenosa, u sluaju naglih koenja, a da pri tome ne doe do prekida rada motora. Iz ovoga
se moe zakljuiti da spojnice omoguavaju odvajanje motora od pogonskih tokova to je
pogotovo vano u trenutku polaska s mjesta kao i sigurnosnih funkcija koja ima za cilj smanjenje
preoptereenja motora prilikom naglih koenja i prilikom naglih polazaka s mjesta. Spojnice
moraju imati takvu konstrukciju koja im omoguava to jednostavnije sastavljanje i rastavljanje,
moraju imati nisku cijenu, dug vijek trajanja i pouzdanost u radu tokom upotrebe.
Najveu upotrebu imaju frikcione spojnice kod kojih se obrtni moment prenosi zahvaljujui
trenju koje nastaje izmeu zamajca frikcionog diska (lamele) i potisne ploe koja vri pritisak na
lamelu.
S obzirom na oblik trenja razlikuju se sledee vrste frikcionih spojnica:
1. konusne frikcione spojnice
2. cilindrine frikcione spojnice
3. ravne frikcione spojnice, koje se danas najvie koriste
Spojnice su nale najiru upotrebu kod svih vrsta vozila i bez njih se ne bi mogao zamisliti
rad motora.

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

10

Tribologija-Frikcione spojnice
5. Literatura
[1.] Filipovi I.: Cestovna vozila, Mainski fakultet Sarajevo, 2011.
[2.] Knor P.: Projektovanje i konstrukcija motornih vozila, skripta, Mainski fakultet Sarajevo,
2005/2006.
[3.] Repi N., Muminovi A.: Mainski elementi-drugi dio, Mainski fakultet Sarajevo, 2014.

Mainski fakultet Sarajevo-Katedra za mainske konstrukcije

11