Miloš Crnjanski je bio srpski književnik i jedan od najznačajnijih stvaralaca srpske

literature XX veka. Istakao se kao pesnik, pripovedač, romansijer i publicista. Bavio se i

likovnom kritikom.U svojim ratnim i poratnim stihovima, ovaj umorni povratnik iskreno je
pevao o svojoj rezignaciji i izgubljenim iluzijama. Iz tog potucanja po krvavim svetskim
ratištima Crnjanski se vraća mislima o nužnosti rušenja lažnog mita o „večitim“ vrednostima
građanske etike.
Roman Dnevnik o Čarnojeviću spada u ranu fazu Crnjanskijevog stvaralaštva i kao takav
obiluje ekspresionističkim temama i motivima. Ekspresionizam izrasta iz moderne i
avangardnih pokreta kao reakcija na civilizacijsku krizu s početka dvadesetog vijeka, koja se
kod ekspresionističkih pisaca, među koje se nesumnjivo svrstava i Crnjanski, pored Rastka
Petrovića, Stanislava Vinavera, Todora Manojlovića, Rada Drainca, ispoljava na tri nivoa, na
egzistencijalnom, socijalnom i estetičkom planu. Prema mišljenju Bojane Stojanović
Pantović, ekspresionistički subjekt približava se granicama samospoznaje, projektujući svoju
rascijepljenost na empirijske odnose, pa je junak Dnevnika o Čarnojeviću stigao do zaključka
kojim i počinje roman Jesen, i život bez smisla…, u kome se ogleda položaj čoveka kao
nekoga ko je bačen u život, sudbinski predodređen da tu bude, zgrožen nad njim i nemoćan da
bilo šta promijeni. Kod Crnjanskog srećemo, kao opoziciju bolnoj stvarnosti sumatraističke
daljine i ljepote u koje je neprestano zagledan, ekspresionističke težnje ka ezoteričnim
predjelima. Te težnje prati takođe izuzetno izražen motiv melanholije, koju junak romana nosi
još iz djetinjstva, a koja mu postaje nerazdvojivi dio života u ratnim danima, kada je kao
mladić uvučen u strašni vrtlog iz kojeg će izaći sa ožiljcima koji će ga boljeti cijeli život. Cilj
ovog rada jeste pokušaj da se osvijetle dvije velike ekspresionističke teme koje izranjaju
iz Dnevnika, to su tema bolnog odrastanja i tema rata kao prve svjetske kataklizme koji je
donio pitanja na koja je u srpskoj književnosti isto tako virtuozno odgovoreno kao u najboljim
djelima svjetske književnosti tog doba. Progovara u svojoj dnevničkoj prozi Miloš Crnjanaski
isto tako duboko, kao i nobelovac Herman Hese u romanu Demijan. Roman Dnevnik o
Čarnojeviću možemo posmatrati i kao roman odrastanja. Roman počinje zapitanošću nad
životom mladog čoveka, vojnika usred rata, koji je noć proveo u zatvoru, i već na prvoj
stranici vidimo suštinu, s jedne strane dotrajalost života još mladog čoveka i ljubav prema
prirodi koja je jedina čista i vrijedna života.

Već na prvoj stranici, junak nam nudi svoj izlaz iz bure, što je zavrtjela mozak svijetu
pokazuje svoju ljubav prema prirodi kao nečemu što je jedino čisto i vrijedno življenja
naspram haosa rat. Dalje, junak razvija svoju sumatraističku viziju svijeta uslovljenosti i
povezanosti svih stvari. Smjenjuju se pasaži priča iz predratnog doba kada je, kako sam kaže,
bio još mlad, tako mlad, doba kada je rođen i kršten, dakle, zvanično upisan u registar
bivstvujućih, pa provijava s vremena na vrijeme, kao opomena, pasaž o ratu, rovovima i
poginulim drugovima. Jedan od karakterističnih ekspresionističkih toposa, pomenut već u
drugoj rečenici romana, jeste topos zatvora. Javlja se sporadično u romanu kao mesto boravka
glavnog junaka u kome je bio u nekolio navrata ili kao mjesto gjde su mu odvedeni ili pomrli
prijatelji. Posle prvih riječi o ratu i ljubavi za prirodu, slijedi retrospektivno pričanje o ocu
koga pominje jedan jedini put, kao pijanicu i propalog čovjeka, dok se motiv majke proteže
kroz gotovo cijeli roman. Junak se prisjeća djetinjstva u kome je dominirala figura majke,
udovice koja je rado igrala s vlaškim oficirima. Sjeća se da su mu bolesti bili najljepši
doživljaji jer je tada imao majku samo za sebe. Motiv majke je izuzetno razvijen, od ranog
djetinjstva pamti je kao lijepu, mirisnu ženu koja je oblačila tijesnu udovičku haljinu, koju je
on mrzio, jer su mu je tada oduzimali svi ti oficiri koji su oblijetali oko nje. Dalje, motiv
varira i junak stiže na majčinu sahranu i slijedi poetičan opis smrti – opis umiruće prirode,
tihe noći pune zvijezda, gdje se jasno čuju zvuci vode koja negdje u blizini teče. Mati je
željela da je pamti kao lijepu i mladu, i na kraju izbija onaj autobiografski momenat, motiv
majke, lijepe udovice prerasta u mati-pralju, koja je stalno ribala podove, mati-žrtvu kojoj je
obavezan. Junak je već tada spoznao tugu i usamljenost, tu je već počela priča o raskidanoj
duši i bolnom odrastanju.

Glavni junak romana ne zove se kao što bi se moglo očekivati po naslovu, Čarnojević nego
Petar Rajić. To je bečki student, nasilno mobilisan u austrijsku vojsku, učesnik na ratištima u
Galiciji, a po završetku rata umoran i razočaran čovjek. Čarnojević se javlja u samo jednom
epizodi. Taj dio je najduži i najliriskiji u knjizi. Taj lik je okružen tajanstvom, kao pojava u
snu, bio je jedini čovjek o kojem glavni junak govori s ljubavlju i divljenjem. Samo ime
Čarnojević nosi određene asocijacije. Samo je jedan veliki Čarnojević u srpskoj istoriji,
Arsenije treći, bečki patrijarh koji je preveo srpski narod iz Turske u Ugarsku. Iako u romanu
prisutan samo u aluzijama, patrijarh u mnogome određuje njegov duhovni prostor.

Crnjanskijeva priroda nije ništa drugo do tipična ekspresionistička tendencija da se prikaže

unutarnje stanje pripovijedača. Koristi karakteristične boje u opisima..
Godišnje doba koje dominira je jesen, a s njim i žuta boja koja predstavlja prljavštinu i bolest,
te prolaznost. Nebo nije predstavljeno kao samo jedan simbol, već svoje značenje dobija u
onim kontekstima njegovog raspoloženja: kad je zaljubljen, poprima dozu rumenila; kad je
bolestan, magla mu sakriva jedini izlaz iz njegovog stanja… Nebo je utjeha u fizikalnom, ne
religijskom smislu.
U trenutku spominje vrhove Karpata, te uopšteno vrhove ledenih planina, kao nešto čisto,
izdignuto, svakome nedodirljivo i netaknuto ljudskom rukom.

Piščeva religija je sumatraizam. On nema vrhovnog Boga, potčinjen je samo prirodi. Kad god
spominje bilo šta što se tiče vjere, to ima negativnu konotaciju. Dozu duhovnosti unosi i kroz
prezime Čarnojević. O popovima i popadijama govori u negativnom kontekstu. Oni su
prikazani kao sušta suprotnost onome što bismo mi očekivali.

Prevratnički duh Lirike Itake Miloša Crnjanskog, odstupanja od tradicionalnih poetičkih

načela i nepoštovanje dotad uobičajenih normi ogleda se kako na tematskom i idejnom, tako i
na formalnom, metričkom i stilskom planu, kao i na nivou žanrovskih konvencija. Crnjanski
modele književnih vrsta nasleđene iz prethodnih epoha uglavnom smatra zastarelim i
neadekvatnim da izraze novu osećajnost, ritam i ekstazu koju su osećali pesnici njegovog
naraštaja. Stoga im se suprotstavljao, razobličavao ih, izvrtao i razarao, podjednako oštro i
odlučno u eksplicitno iznetim stavovima u tekstovima teorijsko-manifestativnog karaktera, i
implicitno, u samim pesničkim tvorevinama, gde mu je kao izuzetno pogodno sredstvo
poslužila, između ostalog, i parodija, to jest travestija žanrova kao njen specifičan oblik. Već
sami naslovi pojedinih pesama u Lirici Itake (naročito u prvom ciklusu pod naslovom
„Vidovdanske pesme”), kako je to ranije već isticano, ukazuju na izvesne lirske vrste, što
asocijativno u svesti čitaoca priziva i konkretne odlike tih vrsta, pa je pri čitanju tekstova
Crnjanskog nad kojima stoje nazivi nekih književnoteorijskih pojmova, na
primer himna, oda, elegija, molitva, sasvim logično očekivati prepoznatljive karakteristike
koje se pod tim terminima podrazumevaju. No, sadržaj pesama koje slede za ovakvim
naslovima uglavnom nije u skladu sa pojmovnim određenjima književnih termina koji bi
trebalo da diktiraju tematiku, motive, ton i stilska izražajna sredstva tih tekstova. Crnjanski,
dakle, priređuje svojim čitaocima efekat „izneverenog očekivanja”.

Tako se na primeru pesme pod naslovom Himna (Crnjanski, 1993, 8) može konstatovati da je
pesnik unekoliko odstupio od žanrovskog obrasca zadatog naslovom (Rečnik književnih
termina, 1992, 260–262), napuštajući uzvišenu tematiku, u smislu slavljenja herojskih
podviga ili božanske moći, negirajući religioznu inspiraciju i osećajnost (ni Boga), te
državno-političku angažovanost (ni gospodara), koje bi se na osnovu dugom tradicijom
ustanovljenih karakteristika ove lirske vrste dale očekivati, i ruši suštinsku osobenost
himničnog pesništva odabravši za predmet kultnog slavljenja krv, snažan simbol i drastičnu
sliku, nimalo svečanu u uobičajenom smislu koji se podrazumeva u tradicionalnom poimanju
himne kao književne vrste.
Izostaje u ovoj pesmi i zaneseni ton oduševljenja, tipičan za himne, već patetični iskazi (koji
su karakteristični i za himničnu poeziju, ali su takođe i opšta odlika ekspresionističke poezije)
odišu gorčinom, težinom. Moglo bi se, stoga, reći da Crnjanski peva antihimnu, izobličava
osnovne pretpostavke te literarne vrste, parodira je, odnosno travestira, polazeći ne od nekog
konkretnog primera himne, već od himne po sebi, od temeljnih karakteristika samog žanra,
tako što potenciranjem morfoloških osobina naglašava žanrovski fon teksta, suprotstavljajući
mu sadržaj, tj. funkcionalne osobine (Petković, 1994, 27).

Zdravica (Crnjanski, 1993, 10) je takođe pesma koja naslovom donekle zadaje tematiku,
osećajni ton i stilska obeležja stihovima koji za tim naslovom slede; međutim Crnjanski i u
ovom primeru odstupa od žanrovskog obrasca nasleđenog iz tradicije usmenog pesništva.
Zadržavši eksklamativni, povišeni besdnički ton, karakterističan za zdravice, pesnik podriva
suštinsku nameru i namenu ove književne vrste, čija je primarna funkcija slavljenje i
uzdizanje onoga kome/čemu se nazdravlja, radi obezbeđivanja dobrog zdravlja, dugog života i
opšteg napretka putem magijskog delovanja reči. Iz pozicije kolektivnog lirskog subjekta
prolama se paradoksalni, oksimoronski usklik u slavu groblja, ruševina i smrti, naglašava se
pustoš i nedostatnost sveta za one u čije ime se izriče ova zdravica (bilo da tu skupinu
određujemo kao naraštaj ili narod), odbacuju se, poriču, preziru i proklinju sve vrednosti
života. Tako se postiže izobličavanje žanrovskih konvencija putem grotesknog i
crnohumornog prizvuka koji se pridaje nadahnutoj retorici pesme, u čijim se stihovima
mešaju snažna kontrastna osećanja, od očaja, rezignacije i nihilizma do nagoveštaja pobune,
pa čak i radosti koju donosi prolivanje krvi zarad viših ciljeva i ideala.

Sagledana iz perspektive zastupljenosti različitih poetskih vrsta, njihovih karakteristika i

pesnikovog odnosa prema prirodi pojedinih žanrova, Lirika Itake Miloša Crnjanskog otkriva
još jednu svoju dimenziju. Parodijski sloj ove zbirke upotpunjuje složenost njenih značenja i
proširuje opseg značaja koji joj pripada, kako u sinhronijskoj ravni vremena u kom je nastala,
tako i u prespektivi dijahonijskog razvoja srpske književnosti. U svetlu avangardnih zbivanja,
parodijski odnos Crnjanskog prema pojedinim lirskim vrstama predstavlja specifičan vid
njihovog kritičkog preispitivanja u okviru žanrovskog sistema neposredno prethodećeg
književnog pravca, ali i, u širem okviru, celokupne literarne tradicije, kao i vid borbe za novu
osećajnost, novi izraz, modernističku poetiku. Posmatrana iz ugla odnosa prema opštim
modernističkim tokovima u književnosti, poezija Crnjanskog i svojim parodijskim
elementima, kao i crnohumornim tonom, korespondira sa širim književnim strujanjima svoga
doba, a prevratnički duh zbirke Lirika Itake, dodatno naglašen upravo ovim elementima, čini
poeziju Miloša Crnjanskog jednim od najprodornijih buntovničkih glasova avangardnog
pokreta u srpskoj književnosti, čiji odjek ni do danas nije utihnuo.