Šefik Bešlagić- Stećci

Predgovor- U bližoj i daljoj prošlosti bilo je nekoliko slučajeva koji su na svoj način
upozorili javnost na stećke i njihovu osebujnost, ali je Izložba jugoslovenskog
srednjovjekovnog slikarstva i plastile koja je održana 1950. godine u Parizu stvarno uspjela da
istakne pravu vrijednost stećaka i da za njih ozbiljno zainteresuje strane i naše stručne
obrazovne krugove.

PROUČAVANJE STEĆAKA- Najraniji podaci o stećcima potječu iz prve polovine XIV

stoljeća, o nekropolo na selu Lađevine kod Rogatice. Do pojave sljedećih podataka o stećcima
prošlo je više od 2 stoljeća. Podatke nalazimo kod Alberta Fortisa u poznatom putopisu.
Zabilježio je podatke u okolini Makarske, Sinja, i nekropoli blizu vrela Cetine. Engleski
historičar Artus Evans je 1875. godine proputovao kroz Bosnu I Hercegovinu i o tome
napisao svoj veliki putopis u kojem je opisao stećke iz Tešnja, Travnika i Sarajeva. Najstariji
podaci domaćih istraživača potiču iz XVIII stoljeća. U periodu vladanja Austro-Ugarske
monarhije stećcima je posvećeno nešto više pažnje nego u prethodnom periodu, naročito od
1888.godine kada je osnovan Zemaljski muzej. Podatke nalazimo kod Asbotha. Kosta
Horman, uz svoju glavnu orijentaciju na natpise posvećuje pažnju i ostalim svojstvima
stećaka nekih nekropola. U jednom članku opisao je stećke iz okoline Stoca. Općenito se
može reći da je razdoblje austrougarske uprave u BiH karakteristično po tome što se u
poslovima oko istraživanja i proućavanja stećaka angažovao relativno veliki broj ljudi i što su
ti poslovi obavljani relativno bolje i pažljivije. Izdvaja se od svih naučnika kasnije Ćiro
Truhelka. To je razdoblje kada su stećci kako u našim krajevima tako i u inostranstvu
predstavljeni kao bogumilski spomenici. U doba Jugoslavije stećcima se posvećivalo malo
pažnje. Istraživaći stećaka su uglavnom bili vezani za poslove Zemaljskog muzeja, a njihovi
radovi su bili objavljivani u GZM. Izdvaja se još Milenko Filipović, Đoko Mazalić, Vladislav
Skarić itd. Pravi odnos prema stećcima nastao je tek poslije oslobođenja zemlje 1945.
Postojao je projekat za proučavanje stećaka.

Pojam i naziv stećka- U dosadašnjoj literaturi pojam stećka nije jasno i do kraja definiran.
Postoje naučnici koji stećke nisu ubrajali amforne ili samo ovlaš klesane nadgrobne
spomenike, iako su se oni nalazili na istim nekropolama gdje su bili i lijepo klesani stećci u
obliku sanduka i sljemenjaka. Bilo je naučnih radnika koji nadgrobne spomenike u obliku
krstača. Neki su stećke smatrali isključivo hrvatskim- Mandić, Škobalj. Može se reći da su
stećci kameni nadgrobni spomenici koji su karakteristični za područje stare Bosanske države.
Za ove spomenike u narodu se čuju različiti nazivi, a i naučni radnici ih nejednako nazivaju.
Najčešći narodni naziv za stećak je grčki grob ili grčki spomenik, a za čitave nekropolje grčka
groblja. Taj naziv se najčešće upotrebljavao u istočnim krajevima Bosne. U Bosni se često
čuju nazivi mramor i mramorje. U sjeveroistočnoj Bosni i Srbiji stećke često narod naziva
mađarska groblja. U zapadnim krajevima Hercegovina, u nekim zapadnim krajevima Bosne
kao i u dobrom dijelu Dalmacije i njenog zaleđa najčešće se upotrebljava naziv mašter i
mašeta. Čuju se i nazivi mada rijetko: kaurska, rimačka, čifutska ili židovska groblja. Oko
Užica se nazivaju kamenovi, a na Pelješcu ploče, kamenovi i grčki grobovi. u Natpisima
stećaka se više puta se za spomenik kaže biljeg i kam.

Najčešći naziv je ipak grčko groblje, mramorje i mašeti. To je zato što se dugo vremena u
istočnim krajevima pravoslavna crkva nazivala grčkom. Mramor, vjerovatno je došao otuda
što se za spomenik na grčkom jeziku kaže marmaros. Po mišljenu Ć.Truhelke naziv mašet
postao je od iskvarene turske riječi mešhed, tj mećit. što znači spomenik junaka koji je
poginuo u borbi za vjeru. Čurčić smatra da je to pod uticajem italijanske riječi masseto-veliki
kamen.

PRIČE, VJEROVANJA I OBIČAJI VEZANI ZA STEĆKE- U narodu se navodi kako su

u ovim krajevima živjeli Grci i da ih je zadesila teška zima i onda su se iselili. U
muslimanskim selima Žepe, na Drini, sjeveroistočno od Rogatice V.Palavestra i M. Petrić
zabilježili su sličnu priču, ali da se ona odnosi na Luterane. Postoje mišljenja i stećci se često
nazivaju svatovska groblja. Susreli se svatovi i pobili se i izginuli, te da su to njihova groblja.
U selima oko Kupresa se priča da su se svatovi smrzli. U nekim bosanskim selima donedavno
su stećke strugali i dubili radi uzimanja kamene prašine koje su žene nerotkinje mutile u vodi
i pile vjerujući da će im to pomoći.

Kao materijal za izradu stećaka najčešće je korišten krečnjački kamen. Tog materijala je
najviše bilo na našim prostorima i krečnjak je dosta postojan i dosta podesan za obradu. U
nekim krajevima nije bilo uopšte krećnjaka pa su stećci klesani od kamena kakav se našao.
Tako su neki klesani od serpentina, škriljevca, konglomerata, sedre ili neke druge vrste
kamena. Da bi se isklesao jedan stećak trebalo je najprije iz kamenoloma izvaditi blok nešto
većih dimenzija od spomenika koji je zamišljenik. Odvajanje kamenog bloka od žive stijene
narod zove usijecanje. Često su se stećci transportovali. Za samo postavljanje stećaka i za
njihovo raspoređivanje na nekropolama važila su izvjesna pravila. Stećak je postavljan tačno
iznad rake i to svojom dužinom po njenoj dužini. Jedino se ne zna da li je stećak postavljen
neposredno ili ubrzo nakon sahrane umrlog ili se čekalo da prođe određeno vrijeme. Bilo je
slučajeva da je stećak isklesan jos za života onog kome je namijenjen. Spomenici su
postavljani po pravcu zapad-istok. Što se tiče raka, one su nekad bile u čistoj zemlji na
različitoj dubini bez ikakve upotrebe kamena iili dvera, imale su ovalan ili pravuogaon oblik.
Dimenzije su im bile nešto veće od dimenzije umrlog čovjeka. Nađene su i rake u kojima su
mrtvaci položeni udrvenim kovčezima, a onda obloženi i prekriveni kamenim pločama.
Obično je u jednoj raci nađen skelet. U nekim krajevima Bosne su nađeni u zemlji kameni
sarkofazi sa skeletima. Sastojali su se od 2 dijela, a izrađeni su od mekog kamena. Sarkofazi
su nađeni u okolini Travnika, Zenice, Jajca, Sarajeva i Foče. Poseban tip rake je kamenom
ozidana četverostrana prizmatična šupljina sa pločom koju je prekrivala, te sa stećkom na
površini zemlje. U Bosni su ustanovljena takva dva slučaja, u Turbetu kod Travnika i Donjoj
Zgošći kod Kaknja. U grobnici u Turbetu je sahranjen tepčija Batalo. U više grobova nađeni
su ostaci tekstila po čemu se može zaključiti da je postojao običaj sahranjivanja umrlih u
odjeci( Grborezi, Puhovac, Humsko kod Foče, Biskup kod Konjica, Zgošća kod Kaknja,
Turbe kod Travnika itd)

Postojao je i jedan običaj, do sada slabo poznat. Radi se o tzv. dvostrukom ili ponovnom
sahranjivanju. Obično 3 ili 7 godina poslije sahrane grob se otvori, izavde se i u vodi i vinu
operu kosti, a onda se u prisustvu sveštenika, članova porodice, prijatelja i poštovalaca obavi
ponovo sahrana. Ponekad bi kosti bile u crkvi pa tek onda sahrannjene.

TERITORIJ STEĆAKA- Dr. P matković naveo je da stećaka ima u BiH, Dalmaciji, Srbiji i
sjevernoj Albaniji. Truhelka je naveo da ih ima u Albaniji. P.Kaer je lansirao svoju tezu o
stećcima kao opšteslavenskoj osobitosti, tvrdeći da ih ima u Bugarskoj i Miravskoj. Dr. M.
Filipović je tvrdio da stećaka ima ne samo u balkanskim nego i u ostalim evropskim
zemljama. U Makedoniji nema stećaka. M.Filipović je u okolini Divlja pronašao stare
srednjovjekovne spomenike i u okolini Kumanova. Međutim ne radi se o stećcima.

Teritorij stećaka se svodi na dašanji teritorij Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i
Hrvatske. Na teritoriji BiH svuda se nalaze stećci, osim na uskom području uz Savu i Unu
koje sačinjavaju opštine Orašje, Bosanski Šamac, Gradiška, Dubica, Novi, Kladuša te
područja opštine Čelinac, Gračanica i Žepče. Hrvatska je dosta bogata stećcima. Stećci se
mogu naći i na prostoru Dalmacije. Na svim područjima graničnih opština Srbije ustanovljeno
je postojanje stećaka. Granična opštinska područja C.G. također imaju stećke. Izuzimajući
kontinentalni dio Hrvatske, zapadnu Srbiju i neke krajeve Kosova i bivšeg Novopazarskog
sandžaka gotov sva teritorija na kojoj su ustanovljeni stećci bila je u sastavu srednjovjekovne
Bosne i Huma, odnosno Hercegovine.

Brojno stanje stećaka- Postoje različita mišljenja. Uglavnom, glavno i najveće područje
rasprostiranja stećaka je teritorija Bosne i Hercegovina. Njihov raspored nije ravnovmjeran. U
BiH najveći broj stećaka imaju hercegovačka opštinska područja- Nevesinje i Konjic. Među
bosanskim opštinama posebno se ističe Rogatica sa 2628 stećaka. U Hrvatskoj najviše stećaka
ima opština Sinji, u Crnoj Gori Nikšić, u Srbiji Prijepolje. U Bosni svaka nekropola u
prosjeku ima 22 stećka, u Hrvatskoj 18, CG 29, Srbiji 187.

Vremenski period stećaka- O vremenu nastajanja, postojanja i trajanja stećaka do sada su

ispoljena različita mišljenja. Neki su smatrali da su nastali davno još u vrijeme Egipta, stare
Fenikije. Evans ih je nazvao druidskim spomenicima. Lago ih je pripisao Slavenima. Ima
mnogo argumenata kojima se dokazuje postojanje stećaka u XIV i XV st, a sigurno je da oni
egzistiraju i u prvoj polovini XV stoljeća. Na osnovu svih podataka može se tvrditi da stećci
počinju negdje u drugoj polovini XII stoljeća i da njihova prva faza traje i kroz 13.st., a zatim
da se intenzivno klešu i ukrašavaju u 14. i 15.st s tim što cvjetanje zahvata drugu polovinu
14.i prvu polovinu 15.st. u 16. st nestaje ova vrsta umjetnosti, a krajem tog vijeka sasvim
zamire.

OBLICI STEĆAKA- Najizratizija likovna svojstva stećaka su njihovi oblici. Truhelka je

oblike stećaka podijelio u 5 kategorija: ploča, tumba, sarkofag, nišan i krst, a pred kraj života
svrstao ih je u 3 osnovna oblika: ploča, stećak u obliku sarkofaga ili tumbe i stupac. Postoji
više podjela, zavisno od historičara do historičara.

Ploče- prvi osnovni oblik ležećih stečaka je ploča. Veoma je velik broj stećaka u obliku ploče.
Postoji više vrsta ploča: pravougle, dvojne, kombinovane sa krstačom i neobrađene.

Sanduci- drugi osnovni oblik ležećih stka je sanduk ili tumba. Sanduk je najčešće klesan kao
četvrostrana prizma, upravo kao pravougli paralelopiped. Sanduci su najbrojniji oblik stećaka
uopšte. Postoji više vrsta: pravougli, kvader, dvojni, sanduk sa krstačom, šesterostrana
prizma, neobrađen.

Sanduci sa postoljima- Treći ležeči osnivni oblik stećaka je sanduk sa postoljem. U odnosu na
bazu spomenika, postolje je uvijek veće i izlazi na sve strane po 10, 20 ili više cm.
Sljemenaci- Njegov krov najčešće podsjeća na dvostrešni krov kuće na lastavicu na sljeme ili
na dvije vodde kako narod kaže. Postoje i dvojni sljemenaci. Takvi primjeri pronađeni u u
Sokocu i Pljevljima.

Sljemenaci sa postooljima- Njihovo postolje nekada je klesano od posebnog komada kamena,

a nekada je homogeno sa glavnim dijelom spomenika. Sljemenak sa postoljem ima svoje
zasebno i samostalno mjesto u sistematizaciji oblika iz sličnih razloga kao i sanduk sa
postoljem.

Uspravni stećci najčešće se javljaju u obliku pravouglih paralelopipeda koji su postavljeni na

jednu svoju manju pravougaonu pazu. Nazivaju se stubovi. U srbiji se nekad koristi naziv
usađenik. Drugi osnovni oblik uspravnih stećaka je krstača. Prema oblikovanju završetka tih
krakova dobijamo podvrste krstača jednakih prakova. Pri izradi ovih vrsta spomenika veoma
mnogo se vodilo računa o izgledu gornjeg uspravnog kraka. U Bosni najviše ih ima oko
Travnika, Zenice, a u hercegovačkom području oko Bileće, Gacka i Nevesinja.

Amorfni stećci- Većina istraživaća ove spomenike nije ubrajala u stećke. Najviše ih je
pronađeno u Srbiji, te u centralnoj i istočnoj Bosni. Ovi oblici javljaju se kroz čitav period
stećaka.

Mauzoleji- Najpoznatiji tepčije Batala. Sve je bilo ograđeno visokim zidom sa jednim
ulazom. Nije poznato da li je postojao ikakav potkov. Ovaj grob se u lit. naziva mauzolejom.

Reljefi stećaka predstavljaju najizrazitije i najvrednije umjetičko sovjstvo stećaka. Upravo

zbog toga su plijenili pažnju. Odprilike ima oko 6.028 stećaka sa ukrasima. Truhelka je sve
reljefne motive podijelio na tri osnovne kategorije: arhitektonske dekorativne, ornamentalne i
figuralne motive. Kasnije ih ponovo svrstava u dekorativne, heraldičke i figuralne motive.

Postoji više podjela. Najčešće se susreću različite bordure(cik-cak, ravne itd.) astralni
motivi(polumjesec, zvijezda, polujabuka) krstovi(latinski, andrijin, lorenski itd.) biljni(stablo,
spirala, rozeta, ljiljan) oružje(mač, štit, koplje, luk, jsekirica) simboli zanimanja( motika,
čekić, nakovanj, cipele itd) predstave životinja(jelen,konj,pas,lav,zmija) predstave ljudi(glava,
ruka, figura) scene(čovjek na konju, kolo, lov, turnir) arhitektonski motivi(dvorci, arkade,
šindra, brvna)

NATPISI STEĆAKA- Uz oblike i ukrase, natpisi predstavljaju najkarakterističniji i

najznačajniji faktor naučne i umjetničke vrijednosti stećaka. Najstarije zabilješke i podatke o
natpisima stećaka dao je Benedikt Kuripešić. Ćiro Truhelka u svojoj posebnoj studiji posvetio
je pažnju natpisima stećaka nazazvši ga bosančicom. Najveći broj do sada nepoznatih natpisa
pronašli su Marko Vrgo, pa potom Šefik Bešlagić.Na teritoriji BiH je evidentirano oko 326
natpisa, dakle najviše. Potrebno je istaknuti da su natpisi stećaka pisani na narodnom jeziku
starom bosanskom ćirilicom, odnosno bosančicom. Ne postoji nijedan natpis na stećku koji je
napisan glagoljicom, latinicom nekim drugim pismom i nekim drugim jezikom. U Bihaću je
doduše evidentirano 9 nadgrobnih ploča na kojima su natpisi na latinskom jeziku, koji se
pretežno odnose na hrvatske plemoće. DAKLE PISANI ISKLJUČIVO ĆIRILICOM-BITNO!

Savremeni bosanskohercegovački naučni radnici koji prućavaju stećke i natpise na njima,

najčešće pismo koje postoji na stećcima nazivaju starom bosanskom ćirilicom ili bosančicom.
Vojislav Bogičević je upotrijebio termin bosanska ćirilca, a Herta Kuna staru bos.ćirilicu
naziva bosančicom.

Majstori stećaka- Klesarski proces je počinjao u kamenolomima koji su redovno bili u blizini
nekropola. Za to je trebalo imati snažne i odvažne ljude, kao i dobar alat. Za prevoz stećaka
od kamenoloma do nekropole korišteni su posebno napravljeni drveni plazovi sa konjskim i
volovskim zapregama, a kad je bio vrlo težak spomenik pristupalo se i guranju preko
hrastovih oblica. Često se klesar spominje i na samom natpisu. Imena koja se često susreću:
Bogdan, Braja, Dragiša, Milojko, Radič, Radoje, Vladimir itd. Zabilježena su ukupno 33
imena klesara. O tehničkom klesarskom postupku također nemamni arhivskih niti drugih
podataka. Veoma je značajan alat kojim se klesalo. Što se tiče klesarskih cenata smatra se da
je prva i glavna škola bila u Hercegovini u okolini Stoca, a druga je ograničena na istočnu
Bosnu sa užim centrom na području Ludmera- zapadna okolina Bratunca.

Jedan od najaktivnijih i najboljih klesara stećaka je Grubač koji je djelovao u okolini Stoca.
Na četiri stećka u Boljunima i u Opličićima zabilježen je majstor Grubal. Na jednom od tih
spomenika naziva se kovačem. Njegovi stećci građeni su tvrđeg vapnenca, relativno visokih
dimnenzija, oblika dosta visokih sanduka i sljemenaka. Natpisi stećaka su umjetnička djela i
pisara i klesara. U sačuvanim natpisima stećaka vidimo da su se oni nazivali imenom
dijak(ASE PIŠE DIJAK SEMORAD) Poslovima pisara-dijaka stećaka bavio se vrlo
ograničen broj ljudi. Bilo je veoma malo pismenih ljudi, sposobnih da se prihvate kreiranja
natpisa stećaka. ( pop Pribislav, Radohna, Kristjanin itd) Zabilježeno je 57 imena pisara.

Jedan od najaktivnijih hercegovačkih pisara je Semorad koji se potpisao na šest stećaka u

Boljunima. Na dva stećka on se naziva dijakom, a na ostalim on zvanja ne ističe nego kaže da
je pisao. O Semoradu nisu nađeni nikakvi arhivski podaci. I klesari i pisari su uglavnom
domaći ljudi. Pisarskim poslovima su se najprije bavili dijaci vladarskih i vlastelinskih
dvorskih kancelarija, a kasnije su se za to ospoboili i obični ljudi. Uživali su veliki ugled.

PRIPADNOST STEĆAKA

Stećci i bosanski heretici- U našoj nauci za umjetnost ovih spomenika najčešće se

upotrebljava naziv bogumisla umjetnost. Pripisivanje stećaka bogumilima pogotovu je
karakteristično za strane naučne radnike. Postoji više razloga zašto se oni smatraju
bogumilskim. Veliki je broj domaćih pa i stranih naučnik radnika koji su proučavali rad
srednjovjekovne Crkve bosanske. Franjo Rački se pojavio sa tezom da Crkva bosanska
pripada bogumilskom heretičkom pokretu. PO njegovom mišljenu Crkva bosanska je
ispočetka ispovijedala umjereni dualizam. Rački je najčešće naziva patarenskom, a njene
sljedbenike patarenima. Vaso Glušac je pokušao dokazati suprotno. On jetvrdio da je to
pravoslavna crkva. Ćiro Truhelka crkvu bos naziiva patarenskom crkvu. Bio je uvjeren da je
tu crkvu osnovao jedan od Kristovih učenika. Ćirković je podržao tezu Račkog sa manjim
izmjenama. Jaroslav Šidak je jedan od značajnih stručnjaka kad je upitanju Crkva bosanska.
Porijeklo Crkve bosanske Šidak nalazi u katoličkoj biskupiji. Crkva bosanska je pripadala
dualističkom heretičkom pokretu.

Svi stručnjaci bi se mogli svrstati u tri grupe. Prvu sačinjavaju Petranović i Glušac-smatraju
crkvu pravoslavnom, druga grupa Truhelka-Petrović, Bego-rimokatoličku. Treću grupu
sačinjavanju ostali: Rački, Ćorović, Solovjev, Kniewald, Ćirković, Babić, Šidak.

Sasvim je razumljivo što se tako snažan društveni uticaj Crkve bosanske morao na neki način
odraziti i u kulturi i u umjestnosti srednjovjekovne Bosne. Zagovarači mišljenja da su stećci
čvrsto povezani sa postojanjem bogumilstva često istuču dva razloga: podudarnost
vremenskog razdoblja i podudrasnost geografskog rasprostiranja stećaka i bogumilstva. Bitno
je da stećci nisu nađeni ni u Makedoniji, Bugarskoj ni u Grčkoj, Rumini ni u balkanskoj
Turskoj. Stećaka nema ni u područjima italijsnskih patarena niti u područjima francuskih
katara. Š.B. smatra da bi bilo bolje i pravilnije govoriti o podudarnosti stećaka i bos.države a
ne stećaka i crkve bosanske. Vrlo je nemoguće stećke u odnosu na njihove oblike svrstati na
heretičke i neheretičke. Na osnovu svih podataka sasvim je jasno da oblici stećaka ne znače
ništa speficično bogumilsko, a pogotovu opšte heretičko kao uostalom niti kršćansko
ortodoksno. Solovjev je isticao da heretici preziru krst i da na stećcima nema krstova. Benac
je naveo da je krst najčešći ukras na stećcoma. Krst je najčešće korišten motiv poslije
zvijezde-rozete.

Na osnovu svega može se zaključiti da između vremenskog razdoblja Crkve bosanske i

razdoblja stećaka postoji samo djelomična podudarsnost. O organizovanijem djelovanju
Crkve bos. može se govoriti od oko polovine 13. do oko polovine 15.stoljeća, a stećci počinju
u 12 i traju do kraja 16.stoljeća. Među osnovnim oblicima stećaka nije moguće pronaći neke
koji bi pripadali samo hereticima. Reljefni motivi stećaka najmanje idu u prilog teoriji o
bogumilskim stećcima. Krstovi i vinova loza sa grozdovima u kombinaciji sa krstovima su
tipično ortodoksni ikonografski motivi. Solarno-lunarni motivi mogu se dokle objašnjavati sa
stanovništa neomanihejskog vjerovanja. Muške pojedinačne digure na stećcima su nevješti
portreti pokojnika. Jelen i lov na jelena su poznate predstave iz starokršćanskog i
srednjovjekovnog kršćanskog nadgrobnog umjetničkog repertoara. Scene kola i turnira su
pravi odraz zapadnoevropskog viteškog štimunga u srednjovjekovnoj Bosni. Natpisi stećaka
manjim brojem govore o heretikim, a većim ortodoksnim pokojnicima.

Umjetnost stećaka ima svoje duboke korijenje. Ta tradicija se osjećala i na kršćanskim i

muslimanskim nišanima. Sličnosti i veze postoje između stećaka i jevrejskih nadgrobnih
spomenika u BiH, zatim između stećaka i starih malisorskih spomenika itd. Nišanima
nazivamo uspravno stojeće kamene spomenike iznad grobova muslimanaa u BiH. Naziv je
preuzet iz turskog i perzijskog jezika. Svaki muslimanski grob je obilježen sa dva nišana,
jednim kod glave i drugim kod nogu sahranjenog lica. Nišani najstarijieg vremenskog
razdoblja iz 15 i 16.st. imaju određenu vezu sa stećcima. Nišani su došli sa Osmanlijama.
Gdje su se prvi put i kada pojavili nije tačno utvrđeno. Ono što kod najstarijih nišana podsjeća
na stećke jesu njihovi reljefi, a potom i natpisi. Naročito se ističu astralni motivi- zvijezda,
polumjesec i sunce. Potom nekada možemo uočiti bosanski štit koji je zastupljen na stećcima.
Na nišanima se nalaze i raznorazne vrpce. Pojava figuralnih predstava na nišanima je osobito
zanimljiva jer je u islamu vladalo shvatanje o zabrani prikazivanja živih bića u umjetnosti.
Dakle na nišanima 15 i 16. stoljeća najbolje se vidi uticaj stećaka.

Izvjestan broj nadgrobnih spomenika u obliku krstova tzv. krstače uvršen u stećke. Njih je
vrlo malo. Najviše ih se nalazi u istočnim krajevima Hercegovine. I u Srbiji kao i u Bosni
pravile si se i postavljane drvene krstače.

Nekrpole sa stećcima su obično zasnizvane nedaleko od naselja, kralj puteva i na mjestima

koja su u odnosu na okolinu uzdignuta, da se živi češće podsjecaju na umrle. Prvi grobovi i
nadgrobnici tek osnovane nekropole obično su zauzimali najstaknutija mjesta brežulja ilirskog
grobnog tumula a dalje se nekropola širila. Ustanovljena su tri osnovna tipa a rhitekture
grobova: grobovi u čistoj zemlji, grobovi sa upotrebom daske ili drvenog kovčega i oni koji
su kamenim poločama ograđeni i pokriveni. Prilikom sahrane su priređivane gozbe u čast
sahranjenog i igralo se posmrtno kolo.