1

‫ﻣﺷﺧﺻﺎت ﮐﺗﺎب‬
‫ﻧﺎم ﻛﺗﺎب ‪ :‬ﻓﻘﯾﮭﺎن ﻟﻐﻣﺎﻧﯽ در ﺑﻐداد‬
‫ﻧﺎم ﮐﺗﺎب ﺑﮫ زﺑﺎن ﻋرﺑﯽ ‪» :‬اﻟﻔﻘﮭﺎء اﻟﻠﻣﻐﺎﻧﯾون ﻓﯽ ﺑﻐداد«‬
‫ﻣؤﻟف ‪ :‬ﻣرﺣوم اﺳﺗﺎد ﺧﻠﯾل ﷲ ﺧﻠﯾﻠﯽ‬
‫ﻣﺗرﺟم ‪ :‬اﻣﯾن اﻟدﯾن » ﺳﻌﯾدی ‪ -‬ﺳﻌﯾد اﻓﻐﺎﻧﯽ «‬
‫ﺗﺎﯾپ و ﺻﻔﺣﮫ آراﯾﯽ ‪ :‬ﻋزﯾز ﺳﻌﯾدی‬
‫دﯾزاﯾن روی ﺟﻠد ‪ :‬ﻣﺣﻣد زﻣزم‬
‫ﻣﮭﺗﻣم ﭼﺎپ‪ :‬ﻻﯾق ﺟﺎن ﺧوﺳﺗﯽ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﺎپ ‪ 28 :‬اﭘرﯾل ‪2018‬م )‪ 8‬ﺛور ‪1397‬ھﺟری ﺧورﺷﯾدی(‬

‫ﻧﺎﺷر ‪ :‬ﺑﺧش ﻓرھﻧﮕﯽ ﺳﻔﺎرت ﺟﻣﮭوري اﺳﻼﻣﻲ أﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن – ﻗﺎھره‬
‫ﺳﻠﺳﻠﮫ ﻧﺷراﺗﯽ ‪ :‬ﮐﺗﺎب ﯾﮏ ﺻد و ﭼﮭل وﭘﻧﺟم 
‬
‫)‪(145‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ﺑﺳم ﷲ اﻟرﺣﻣن اﻟرﺣﯾم 
‬
‫ﺳر آﻏﺎز‬
‫اس"تاد خ"لیل اهلل خ"لیلی ب"ه م"ثاب"هء ادی"ب ‪ ،‬دان"شمند و آگ"اه ب"ه م"سائ"ل ت"اری"خی ک"شور‪ ،‬آن گ"اه ک"ه‬
‫ب ""ه ح ""یث س ""فیر اف ""غانس ""تان در ع ""راق ای ""فای وظ ""یفه م ""ی ک ""رد؛ ب ""ه م ""سائ ""ل ف ""کری ‪ ،‬ف ""ره ""نگی و م ""عرف ""ی‬
‫افغانستان به مخاطبان عرب و عراقی‪ ،‬گام های استواری برداشته است‪.‬‬
‫نش"ر ک"تاب"های " ه"رات آث"اره"ا و رج"ال"ها" ‪ "،‬اب"ن ب"طوط"ة ف"ی اف"غانس"تان" و "ال"فقهاء ال"لمغان"یون ف"ی‬
‫ب ""غداد" ب ""ه زب ""ان ع ""رب ""ی از ج ""مله آث ""اری اس ""ت ک ""ه در زم ""ان ت ""صدی س ""فارت در ع ""راق ‪ ،‬ب ""ه نش ""ر آن ه ""ا‬
‫ه ""مت گ ""ماش ""ته اس ""ت و ه ""مچنان ش ""ماری از اف ""غان ه ""ای م ""قیم آن دی ""ار را ن ""یز ب ""ه نبش ""نت ‪،‬ت ""ال ""یف و‬
‫ت"حقیق ت"شوی"ق ک"رده اس"ت ک"ه م"ی ت"وان ب"ه گ"ون"هء م"ثال از آق"ای غ"الم ح"سین م"وس"وی ن"وی"سندهء ک"تاب‬
‫ه""ای پ""ر ارزش " ال""رد ع""لی ال""دک""تور ال""وردی" ب""ه زب""ان ع""رب""ی و " س""ید ج""مال ال""دی""ن اف""غان""ی پیش""رو‬
‫ن""هضت ه""ا" ب""ه زب""ان ف""ارس""ی و آق""ای مح""مد ط""اه""ر ن""سیم ق""نده""اری ن""وی""سندهء رس""ال""ه ام""ام ی""حیی ب""ن‬
‫زید‪ ،‬و دیگران نام برد‪.‬‬
‫ت"وج"ه ب"ه نش"ر ک"تاب‪ ،‬در په"لوی ف"ره"نگی ب"ودن اس"تاد خ"لیلی ‪ ،‬ب"ه م"هیا ب"ودن زم"ینهء چ"اپ و نش"ر‬
‫در ع""راق ن""یز ب""ر م""یگ""ردد ک""ه ده ه""ا ت""ن از ط""لبهء اف""غان ک""ه در ن""جف اش""رف ت""حصیل م""یک""ردن""د‪ ،‬ب""ا‬
‫به"ره گ"یری از آزادی و س"هول"ت چ"اپ و نش"ر ‪ ،‬آث"ار خ"وی"ش را در ع"راق ب"ه چ"اپ رس"ان"دن"د ک"ه م"یت"وان‬
‫ب ""ه گ ""ون ""هء ن ""مون ""ه از نش ""ر آث ""ار آی ""ت اهلل مح ""مد اس ""حاق ف ""یاض‪،‬آی ""ت اهلل ق ""رب ""ان ع ""لی م ""حقق ‪،‬آی ""ت اهلل‬
‫مح ""مد آص ""ف م ""حسنی ‪،‬آی ""ت اهلل س ""ید س ""رور واع ""ظ ن ""ام ب ""رد ک ""ه ای ""شان ک ""تاب ه ""ای ع ""لمی و ادب ""ی و‬
‫اج"تماع"ی خ"وی"ش را در آن دی"ار‪ ،‬س"ال"ها ق"بل ب"ه نش"ر رس"ان"دن"د ک"ه ه"مچو زم"ینه ای در آن س"ال"ها‪ ،‬در‬
‫افغانستان زیاد مساعد نبود‪.‬‬
‫اس"تاد خ"لیل اهلل خ"لیلی ب"ه م"سائ"لی ک"ه ب"ه مش"ترک"ات ف"ره"نگی م"یان اف"غانس"تان و ج"هان ع"رب م"ی‬
‫پ"رداخ"ت و در گس"ترش رواب"ط م"یان اف"غانس"تان و ج"هان ع"رب ‪ ،‬ن"قش ای"فا م"یک"رد‪ ،‬ک"تاب ه"ای"ی را در‬
‫دور ان تصدی سفارت افغانستان در عراق نگاشته و به چاپ رسانده است‪.‬‬
‫ازج ""مله آث ""ار ی ""ادش ""ده‪ ،‬رس ""ال ""ه ک ""وچ ""کی ب ""ود ب ""ه ن ""ام " ال ""فقهاء ال ""لمغان ""یون ف ""ی ب ""غداد" ک ""ه ‪48‬‬
‫س"ال ق"بل از ام"روز ‪ ،‬در ب"غداد ب"ه چ"اپ رس"ید و م"ن ب"ا در ن"ظر داش"ت ای"نکه ب"عد از گ"ذش"نت ای"ن ه"مه‬
‫س ""ال ه ""ای م ""دی ""د ‪ ،‬ن ""سخه ه ""ای آن ن ""ای ""اب ش ""ده اس ""ت ‪ ،‬آن را دوب ""اره در س ""ال ‪ 2015‬م در ق ""اه ""ره‬
‫تجدید چاپ کردم و به نشر رساندم و نسخه هایی از آن را به افغانستان نیز فرستادم‪.‬‬
‫نش ""ر ای ""ن ک ""تاب م ""ورد ت ""وج ""ه دوس ""تان ق ""رار گ ""رف ""ت و ب ""دون ش ""ک ش ""ماری ب ""رای نخس ""تین ب ""ار از‬
‫وجود فقیهان لغمانی هموطن خویش در بغداد اطالع حاصل کردند‪.‬‬
‫ک""تاب را آق""ای پ""وه""نمل ج""نید اهلل ظ""هیر اس""تاد پ""وه""نتون ک""اب""ل در س""ال ‪ 2017‬م ب""ه زب""ان پش""تو‬
‫ترجمه کرد که از طرف بخش فرهنگی سفارت در قاهره به زیور چاپ آراسته شد‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ب"ا نش"ر آن ‪ ،‬آق"ای دک"تور ام"ین ال"دی"ن س"عیدی ت"قاض"ا ک"رد ت"ا ی"ک ن"سخه از ک"تاب ی"ادش"ده را ب"رای"ش‬
‫ب ""فرس ""تم آق ""ا ی س ""عیدی ب ""ا دری ""اف ""ت ک ""تاب ‪ ،‬آن را ب ""ه زب ""ان ف ""ارس ""ی ت ""رج ""مه ک ""رد ک ""ه ای ""نک آن را ب ""ه‬
‫خوانندگان ارجمند تقدیم می دارم و آرزومندم مورد استفاده هموطنان عزیز قرار گیرد‪.‬‬
‫در پ ""ای ""ان ب ""ر روان ش ""ادروان اس ""تاد خ ""لیل اهلل خ ""لیلی ات ""حاف دع ""ا ن ""موده و ب ""رای ب ""رادر ارج ""مند‬
‫دک""تور ام""ین ال""دی""ن س""عید اف""غان""ی ک""ه ب""ا دق""ت ک""ام""ل ای""ن رس""ال""ه را ب""ه ف""ارس""ی ب""رگ""ردان ن""موده اس""ت‪،‬‬
‫موفقیت های بیشتر‪ ،‬از بارگاه خدای خیر الناصرین استدعا دارم‪ .‬واهلل ولی التوفیق‪..‬‬

‫فضل الرحمن فاضل‬

‫سفیر افغانستان در قاهره‬
‫‪ 8‬ثور سال ‪ 1397‬هجری شمسی‬

‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫الحمد هلل رب العاملین والصالة والسالم علی رسول اهلل وعلی آله وصحبه اجمعین‪.‬‬
‫اما بعد!‬

‫‪4‬‬
‫رس " " " ""ال " " " ""هء‪» ‬ال " " " ""فقهاء ال " " " ""لمغان " " " ""یون ف " " " ""ی ب " " " ""غداد«‪ ‬از ج " " " ""ملهء‪ ‬ن " " " ""وش " " " ""ته ه " " " ""ای‪ ‬ن " " " ""ادری اس " " " ""ت‬
‫ک"ه‪ ‬ت"وس"ط‪ ‬اس"تاد‪ ‬دان"شمند‪ ‬م"رح"وم خ"لیل اهلل خ"لیلی در س"ال ه"ای ‪ 1970‬زم"ان"ی ک"ه س"فیر ک"بیر دول"ت‬
‫ش ""اه ""ی اف ""غانس ""تان در ب ""غداد ب ""ود‪ ،‬ب ""ه خ ""اط ""ر ی ""اد ب ""ود از ب ""زرگ ""ان و گ ""ذش ""تگان ن ""ام ""دار‪ ،‬ب ""ا ع ""لم و ب ""ا‬
‫ف""ره""نگ اف""غان در ج""هان‪ ،‬ب""ه خ""اط""ر‪  ‬ی""ادی از‪ ‬دوس""تی ب""رادران""ه‪ ،‬ت""اری""خی وع""قیدوی ک""ه م""یان دو م""لت و‬
‫مردم برادر‪ ‬افغانی وعراقی‪ ‬وجود دارد‪ ‬به رشته تحریر در امده است‪
.‬‬
‫رس ""ال ""هء ه ""ذا در حج ""م‪ ،‬رس ""ال ""هء ک ""وچ ""ک‪ ،‬ول ""ی از ل ""حاظ م ""فهوم وارزش ت ""اری ""خی ‪ ‬ب ""ی ن ""های ""ت ذی ق ""یمت‬
‫اس"ت‪ ،‬ک"ه‪ ‬ن"ه ت"نها ی"ادی‪ ‬گ"رام"ی‪ ‬از ف"قیهان ل"غمان"ی در ب"غداد‪ ‬ون"قش آن ه"ا در ت"رب"یت ‪ ‬نس"ل ج"وان ج"هان‬
‫اسالم‪ ‬است؛ بلکه یادی از گهر علم و دانش عصر حضرت امام اعظم ابو حنیفه)رح( نیز میباشد‪ .‬‬
‫ای""ن رس""ال""ه ‪ ‬اص"الً ‪ ‬ب""ه زب""ان ع""رب""ی ب""ه رش""ته تح""ری""ر درآورده ش""ده واس""تاد م""رح""وم خ""لیل اهلل خ""لیلی‬
‫ب ""ا م ""راج ""عه ب ""ا اس ""ناد ‪ ‬ت ""اری ""خی ب ""ا‪ ‬ت ""مام‪ ‬ام ""ان ""ت داری‪ ،‬ن ""قل ق ""ول ه ""ای ""ی را در ای ""ن ب ""اب ""ت از م ""ؤرخ ""ان‬
‫‪ ‬معتبر‪ ‬کشور دوست عراق‪ ‬جمعبندی ‪ ‬نموده است ‪.‬‬
‫استاد دانشمند جناب فضل الرحمن‪ ‬فاضل‪ ‬سفیر دولت جمهوری اسالمی افغانستان در قاهره‬
‫‪ ‬که از جمله شخصیت های ‪ ‬دانشمند‪ ‬وعلمی‪ ‬کشور ‪ ‬ما است‪ ،‬در جنب ‪ ‬سایر فعالیت های‬
‫فرهنگی ‪ ،‬ترجمهء ‪ ‬پشتوی رسالهء ‪ ‬هذا را طبع‪ ‬و نشر نموده‪ ،‬ونسخهء ترجمهء پشتوی آن را برایم‬
‫هدیه نموده که اینک این رساله به زبان دری‪ /‬فارسی نیز ترجمه و خدمت شما تقديم است‪ .‬‬
‫من‪ ‬ابتکارات فرهنگی‪ ‬استاد بزرگوار جناب فاضل‪  ‬را‪ ‬مورد تقدیر قرار داده از بارگاه ایزد‬
‫متعال برای شان اجر عظيم استدعا دارم واز خوانندگان‪ ‬محترم دعوت به مطالعه ‪ ‬این رساله‬
‫مینمایم ‪
.‬‬
‫این رساله برای خوانندگان‪ ‬محترم پیامی واضحی را میرساند که ملت قهرمان و قهرمانان‬
‫افغانستان‪ ‬نه تنها‪ ‬در جبهات علمی در سطح جهانی ‪ ‬شهرت دارند‪  ،‬بلکه در مبارزات آزادی‬
‫خواهانه در سطح جهان دارای افتخارات و تاریخ درخشانی در جهان اسالم ‪ ‬اند‪ . ‬زمانی که در‬
‫‪ 1991‬میالدی‪ ‬در کشور لیبیا به حیث مستشار وزیرمختار‪ ‬سفارت افغانستان‪ ‬اجرای وظیفه‬
‫مینمودم‪ ،‬وزارت اطالعات‪ ‬و ثقافت‪ ‬کشور دوست لیبیا برایم‪ ‬طی مالقاتی‪ ‬گفت‪ :‬افغانها تاریخ‬
‫نامداری از قهرمانی در کشور ما دارند ‪ ،‬در تاریخ جهاد کشورما مبارزان افغانی که‪ ‬با‪ ‬شیخ عمر‬
‫مختار برضد استعمار‪ ‬ایتالیایی‪ ‬در اوایل سالهای قرن بیست با‪ ‬قهرمانی‪ ‬ودلیری‪ ‬رزمیده اند‪ ‬و‬
‫رشادت های‪ ‬فرامو ش ناشدنی‪ ‬از خود‪ ‬به جا گذاشتند ‪ ،‬وتعداد ‪ ‬شان در این‪ ‬جهاد ملی‪ ‬به ‪ ‬شهادت‬
‫رسیده و کارنامه های شان‪ ‬قابل قدر و تقدیر ‪ ‬است ‪.‬‬
‫واق""عا ً م""ردم ب""ا ف""ره""نگ‪ ،‬م""بارز و ش""جاع ‪ ‬اف""غانس""تان در ت""اری""خ ج""هان اس""الم‪ ‬ه""م در م""یدان ع""لم و‬
‫ف ""ره ""نگ و ه ""م در م ""یدان م ""بارزهء ‪ ‬آزادی خ ""واه ""ی‪ ،‬از خ ""ود ک ""ارن ""ام ""ه ه ""ای ‪ ‬ق ""اب ""ل ق ""دری دارن ""د ک ""ه‪ ‬ذک ""ر‬
‫هریکی از این کارنامه ها‪ ‬برای نسل های ‪ ‬بعدی ‪ ‬کشور ما قابل قدر وتقدیر است‪.‬‬
‫ب"دی"ن وس"یله ب"رای ‪ ‬اس"تاد م"رح"وم خ"لیل اهلل ‪ ‬خ"لیلی ‪ ‬ج"نت ف"ردوس ‪ ‬ت"منا دارم و از پ"روردگ"ار م"تعال‬
‫برای شان ‪ ‬اجر عظیم میطلبم‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ب"رای دوس"ت وب"رادر دان"شمند خ"وی"ش ف"ضل ال"رح"من ف"اض"ل‪ ، ‬ع"مر ط"وی"ل وص"حتمندی ‪ ‬خ"واس"ته واز‬
‫پروردگار متعال برای شان‪ ‬کامیابی وپیروزی های مزید‪ ‬تمنا دارم‪.‬‬
‫
‬
‫با احترام‬
‫امین الدین » سعیدی ‪  -‬سعید افغانی «‬
‫شهر برول ‪ -‬کولن جرمنی ماه اپریل ‪2018‬‬

‫ﺑﮫ ﻧﺎم ﺧداوﻧد ﺑزرگ وﺗواﻧﺎ‬

‫ﻣﻘدﻣﮫ 
‬
‫)از ﻣﺗن ﭘﺷﺗوی ﮐﺗﺎب(‬

‫‪6‬‬
 ‫
‬
‫دراواخ""ر س""ال""های ‪ 90‬ق""رن پ""ار م""یالدی ‪ ،‬زم""ان""ی ک""ه م""ن در ده""لی ج""دی""د ک""شور ه""ندوس""تان در س""فارت‬
‫اف""غانس""تان ب""ه ح""یث مس""تشار‪ ،‬ن""ائ""ب س""فیر و م""سئول ب""خش ف""ره""نگی آن س""فارت م""صروف ک""ار ب""ودم؛‬
‫خ ""طاط م ""شهور اف ""غانس ""تان م ""رح ""وم اس ""تاد ع ""زی ""ز ال ""دی ""ن وک ""یلی پ ""وپ ""لزای ""ی ب ""رای ""م ق ""صه م ""یک ""رد ک ""ه در‬
‫س"ال"های ‪ 70‬ق"رن بیس"تم جه"ت اش"تراک در ن"مای"شگاه ب"ین امل"للی خ"ط ع"رب"ی ک"ه در شه"ر ب"غداد ان"عقاد‬
‫یافته بود‪ ،‬به آن شهر سفرداشتم‪.‬‬
‫} اس ""تاد پ ""وپ ""لزای ""ی ض ""من ش ""رح آن س ""فر{ در ج ""ری ""ان ص ""حبت ب ""رای ""م گ ""فت‪ :‬در م ""دت اق ""ام ""ت‬
‫خ"وی"ش در ب"غداد ت"صمیم گ"رف"تم ک"ه در م"ورد رواب"ط دوس"تان"ه م"یان اف"غانس"تان وع"راق ‪ ،‬چ"یزی ب"نوی"سم‬
‫ک"ه ب"رای گس"ترش و ت"وس"عۀ رواب"ط ه"ردو م"لت ) اف"غان"ها وع"راق"ی ه"ا ( م"فید و م"ؤث"ر ب"اش"د‪ ،‬ب"ه خ"اط"ر ای"ن‬
‫ه ""م ب ""ود ک ""ه م ""رح ""وم اس ""تاد خ ""لیل اهلل خ ""لیلی ک ""ه در آن ""جا ب ""ه ح ""یث س ""فیر ون ""مای ""ندهء اف ""غانس ""تان ن ""یز‬
‫اج"رای وظ"یفه م"ین"مود‪ .‬ام"ا زم"ان"ی ک"ه م"یخ"واس"تم م"وض"وع"ی را ان"تخاب و ن"وش"ته خ"وی"ش را آغ"از ک"نم‪،‬‬
‫در م"یی"اف"تم ک"ه م"رح"وم اس"تاد خ"لیلی در ای"ن ب"اب"ت‪ ،‬از م"ن پ"یشي ُجس"ته اس"ت و دری"ن م"ورد ک"تاب ی"ا‬
‫رساله ای نوشته و یا هم اشعاری سروده است‪.‬‬
‫ای ""ن رس ""ال ""ه »ال ""فقهاء ال ""لمغان ""یون ف ""ی ب ""غداد« ک ""ه ام ""روز خ ""دم ""ت م ""طال ""عۀ خ ""وان ""ندگ ""ان ق ""رار داده‬
‫م""یش""ود‪ ،‬ن""مون""هء ب""ارز ت""أک""ید ای""ن ادع""ا اس""ت‪ .‬ب""ا ای""ن ک""ار و ن""وش""ته در واق""عیت ام""ر‪ ،‬م""رح""وم اس""تاد‬
‫خ ""لیل اهلل خ ""لیلي ت ""وانس ""ته اس ""ت پ ""ردۀ غ ""بار ال ""ود ک ""ه زم ""ان ط ""والن ""ی ب ""ر س ""ر ای ""ن فُ ""قیهان ل ""غمان ""ی در‬
‫ب ""غداد ف ""رو اف ""تاده ب ""ود‪ ،‬ب ""ردارد؛ ف ""قیهان ""ی ک ""ه ق ""رنه ""ا از وف ""ات ای ""شان س ""پری م ""یگ ""ردد و ای ""نک ت ""وس ""ط‬
‫ش ""ادروان اس ""تاد خ ""لیل اهلل خ ""لیلي ط ""الی ""ه دار ادب ""یات ف ""ارس ""ی م ""عاص ""ر ‪ ،‬م ""ؤرخ ن ""ام ""دار وس ""یاس ""تمدار‬
‫برجسته و آگاه کشور‪ ،‬دوباره زنده میشوند‪ .‬رحمت الهی شامل حال استاد خلیلی باد!‬
‫ه""مچنان ب""دی""ن وس""یله ازب""رادر گ""رام""ی‪ ،‬پ""ژوه""شگر ج""وان آق""ای پ""وه""نمل ج""نیداهلل ظ""هیر س""پاس""گزار‬
‫هس"تم ک"ه ای"ن رس"ال"ه را ب"ا زب"ان ش"یری"نی و روان"ی پش"تو تـ"رج"مه ک"رده اس"ت و م"ا آن را ب"رای م"طال"عه‬
‫شما خوانندگان معزز و محترم تقدیم میداریم ‪.‬‬

‫فضل الرحمن فاضل‬

‫سفیر جمهوری اسالمی افغانستان در قاهره‬
‫اول جدی سال ‪ ۱۳۹۶‬هجری شمسی‬

‫ﺑﺳم ﷲ اﻟرﺣﻣن اﻟرﺣﯾم‬

‫‪7‬‬
‫خ ""ان ""وادهء ع ""لماء وف ""قیهان ل ""غمان ""ی‪ ،‬از ج ""مله خ ""ان ""واده ه ""ای ""ی اس ""ت ک ""ه در ق ""رن ش ""شم هج ""ری از‬
‫اف"غانس"تان ب"ه ب"غداد آم"ده و در ای"ن ک"شور در ح"دود ت"قری"با ی"ک ق"رن ام"ور ق"ضاء وت"دری"س را پ"یش ب"رده‬
‫ان"د و در ه"مان"جا )ب"غداد (در ب"خش ه"ای ع"لم و ف"ضلیت‪ ،‬م"صروف ک"ار ب"ودن"د ت"ا ای"نکه ارواح خ"وی"ش را‬
‫ب"ه پ"روردگ"ار تس"لیم ن"مودن"د‪ ،‬و در ق"برس"تان )ال"خیزران"یة( در ج"وار م"قبرهء ام"ام اع"ظم اب"وح"نیفه رح"مه‬
‫اهلل مدفون می باشند‪.‬‬
‫زم"ان"ی ک"ه خ"واس"تم ک"ه در م"ورد دوس"تی ع"لمی‪،‬ادب"ی ‪ ،‬ف"ره"نگی‪ ،‬و س"یاس"ی ک"شور ب"رادر ع"راق‬
‫ب ""ا اف ""غانس ""تان در ادوار اس ""الم ""ی‪ ،‬رس ""ال ""ه ای را تح ""ری ""ر ب ""دارم‪ ،‬ای ""ن را به ""تر دانس ""تم ک ""ه در ب ""ارهء ای ""ن‬
‫خانواده بزرگوار و محل بود و باش آنان ‪ ،‬بنا بر دالیل ذیل‪ ،‬برای خوانندهگان شرح بدارم‪:‬‬
‫اول‪ :‬مل ""غان م ""ان ""ند س ""ای ""ر م ""ناط ""ق ت ""اری ""خی اف ""غانس ""تان در ک ""شور ه ""ای ع ""رب ""ی م ""شهور وم ""عروف‬
‫نیست‪.‬‬
‫دوم‪:‬م""عرف""ی وی""اد ای""ن خ""ان""دان ب""زرگ ت""ا ح""د زی""ادی از ن""وش""ته ه""ای م""ؤرخ""ان وم""حققان م""ا ب""ه ب""اد‬
‫فراموشی گرفته شده است‪.‬‬
‫سوم ‪ :‬آن عده از معلوماتی که که مؤرخان ومحققان در کشور دوست عراق در بارهء ملغان تحریر‬
‫داشته اند‪ ،‬نهایت اندک بوده و تنها برمعلوماتی بسنده شده که آن را »یاقوت الحموی« تحریر‬
‫داشته است‪
 1.‬‬
‫چهارم ‪ :‬جای بی نهایت افتخار خواهد بود که مردم ملغان در باره این خانواده بزرگ معلومات‬
‫حاصل نمایند ‪ ،‬و بدانند که برخی از وطنداران شان ‪ ،‬در خارج از کشور ‪ ،‬به مناصب بزرگ‬
‫قضایی دست یافته اند و در مدرسهء "املستنصریه" در مناصب و منبر های بلندی‪ ،‬امور تدریس را‬
‫در بغداد که مرکز بزرگ علوم و فرهنگ اسالمی است ‪ ،‬بر عهده داشته اند‪ ،‬و از طرف دیگر قابل‬
‫تذکر است که مدرسهء "املستنصریه" که در قلب دولت جهان اسالم موقعیت دارد‪ ،‬از جمله‬
‫بزرگترین مرکز اکادمیک به شمار میرفت‪.‬‬

‫***‬

‫)‪ ( 1‬م " " ""حقق و دان " " ""شمند ب " " ""زرگ م " " ""رح " " ""وم م " " ""صطفی ج " " ""واد‪.‬ص " " ""فحه ‪ ، ۱۱۶‬ج " " ""لد س " " ""وم ‪،‬س " " ""ال ه " " ""فتم ‪،‬مج " " ""له امل " " ""علم‬
‫الج""دی""د‪".‬م""دارس ب""غداد ف""ی العه""د ال""عباس""ی" م""دارس ادوار ع""باس""ی ه""ا در ب""غداد ‪ ،‬ت""ال""یف‪ :‬اس""تاد ع""ماد ع""بد ال""رؤوف‪،‬‬
‫صفحه ‪.۷۴‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﻟﻣﻐﺎن‬
‫ﻟﻐﻣﺎن ) ﻟﻣﻐﺎن( ﯾﮑﯥ از وﻻﯾﺎت اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﺑﮫ ﺷﻣﺎر ﻣﯽرود ﮐﮫ در ‪ ١۶٠‬ﮐﯾﻠوﻣﺗري‬
‫طرف ﺷرق ﮐﺎﺑل ﻣوﻗﻌﯾت دارد‪ ،‬ﺑﺎﺷﻧدهﮔﺎن اﯾن وﻻﯾت ﺑﮫ زﺑﺎن ﭘﺷﺗو‪ ،‬ﺑﻌﺿﯽ ﺷﺎن ﺑﮫ دری‪،‬‬
‫و ﺑﻌﺿﯽ دﯾﮕر از اﯾﺷﺎن ﺑﮫ زﺑﺎن ﭘﺷﮫ ﯾﯽ ﺻﺣﺑت ﻣﯽﮐﻧﻧد‪.‬‬
‫درﺟﮫ ﺣرارت و ﮔرﻣﯽ اﯾن ﻣﻧطﻘﮫ ﺑﮫ ﮔرﻣﯽ ھوای ﺷﮭر ﺑﻐداد ﻧزدﯾﮏ اﺳت‪ ،‬ﻣﮕر‬
‫ﭼﮭﺎر طرف اﯾن وﻻﯾت ﺑﮫ ﺟﻧﮕﻼت و ﮐوهھﺎی ﭘُرﺑرﻓﯽ ﻣﺣﺎط ﻣﯽﺑﺎﺷد‪ .‬ﻣﺣﺻوﻻت زراﻋﺗﯽ‬
‫و ﮐﺷﺎورزی آن ﺑرﻧﺞ‪ ،‬ﭘﻧﺑﮫ‪ ،‬ﻧﯾﺷﮑر‪ ،‬ﮔﻧدم‪ ،‬ﺟو‪ ،‬ﺟواری‪ ،‬ﻧﺎرﻧﺞ‪ ،‬ﻟﯾﻣو‪ ،‬اﻧﮕور و اﻧﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ﺗﺄرﯾﺦ ﻧوﯾﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺣﻘﻘﺎن و ﻣﺣﻣد ﻋـﺑد اﻟﺟﺑﺎرﻧوﯾﺳﻧدهء ﮐﺗﺎب » اﻟﻌﺗﺑﯽ«)‪ ( 2‬و ﻣورخ‬
‫ﻧﺎﻣدار درﺑﺎر ﻏزﻧوي‪ ،‬ﺑﮫ وﯾژه در ﻣورد ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺑﮑﺗﮕﯾن و ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود ﻏزﻧوی‪ ،‬در ﮐﺗﺎب‬
‫ﺧود ﮐﮫ ﺑﮫ »ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﯾﻣﯾﻧﯽ « ھم ﺷﮭرت دارد‪ ،‬ﻧﺎم اﯾن وﻻﯾت را ﺑﮫ زﺑﺎن ﻋرﺑﯽ‪ ،‬ﻧوﺷﺗﮫ اﺳت‪.‬‬
‫او در ﮐﺗﺎب ﺧود ﺑﮫ اﯾن ھم اﺷﺎره ﮐرده اﺳت ﮐﮫ ﻣردم ﻟﻣﻐﺎن در اواﺧر ﻗرن ﭼﮭﺎرم‬
‫ھﺟری ﯾﻌﻧﯥ در وﻗت اﻟﻧﺎﺻر ﻟدﯾن ﷲ ﺳﺑﮑﺗﮕﯾن و در ﻋﺻر ﭘﺳر وی ﯾﻣﯾن اﻟدوﻟﮫ ﻣﺣﻣود‬
‫ﺑﮫ دﯾن ﻣﻘدس اﺳﻼم ﻣﺷرف ﺷدﻧد‪(3) .‬‬
‫ﻣﻧﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﺑر ﮐﺗﺎب ﻣذﮐور را ﺷرح ﻧوﺷﺗﮫ ‪ ،‬درآن درﺑﺎرهء ﮐﻠﻣﮫء »ﻟﻣﻐﺎن« و در ﻣورد‬
‫ﺗرﮐﯾب ﻟﻔظﯽ اﯾن ﮐﻠﻣﮫ ﺑﺣث ﮐرده ﻣﯽﮔوﯾد‪ :‬اﯾن ﮐﻠﻣﮫ از ﺣرف ﻻم‪ ،‬ﻣﯾم و ﻏﯾن ﮐﮫ ﺑﮫ ﺗﻌﻘﯾب‬
‫آن اﻟف و ﻧون اﺳت‪ ،‬ﺗﺷﮑﯾل ﺷده و ﺑر وزن "ﻣرﺟﺎن" ﻣﯽﺑﺎﺷد و ﺑﮫ ﻣﻧﺎطق ﻧزدﯾﮏ ھﻧد در‬
‫ﻏزﻧﯽ ﻣوﻗﻌﯾت دارد‪.(4) .‬‬

‫)‪(2‬ال"عتبی‪ ،‬اب"و ال"فضل مح"مد ب"ن ع"بد ال"جبار‪،‬ازج"ملهء درب"اری"ان س"لطان مح"مود ب"ود ‪ ،‬وی در ای"ن ع"صر ک"تاب ت"اری"خی‬
‫خ"وی"ش را ن"وش"ته و ح"وادث ق"رن گ"ذش"ته را ن"یز در ک"تاب خ"وی"ش ب"یان ن"موده اس"ت ‪ ،‬و در آن اوض"اع‪ ،‬آن دوران را ک"ه‬
‫ع"صر ال"ناص"ر ل"دی"ن اهلل س"بکتگین‪ ،‬و س"لطان مح"مود ب"ود تح"ری"ر داش"ته اس"ت ‪.‬ای"ن ک"تاب از ج"مله مس"تند ت"ری"ن ک"تب ک"ه‬
‫آن ع""صر را ب""ه ت""صوی""ر ک""شیده اس""ت‪ ،‬ب""ه ح""ساب م""یرود ‪ ،‬ک""تاب ی""ادش""ده‪ ،‬م""نحیث ی""ک س""ند مس""تند ث""بت ش""ده و م""ؤل""ف‬
‫چ""شم دی""د خ""ود را ب""ه زب""ان زی""با ‪ ،‬ب""دی""ع وج""ال""ب و ج""ذاب ع""رب""ی ک""ه در آن ع""صر م""عروف وم""شهور ب""ود ‪ ،‬تح""ری""ر ک""رده‬
‫اس"ت ‪.‬زی"با ی"ی و ط"روات ای"ن ک"تاب از م"قام"ات ب"دی"ع ال"زم"ان ال"همدان"ي ‪ ،‬و ن"ثر ال"ثعال"بی ک"م ن"می ب"اش"د ‪.‬ال"عتبي در‬
‫ک"تاب خ"وی"ش ح"وادث و واق"عات س"ال"های ‪ ۴۰۹‬هج"ری را ب"ه رش"ته تح"ری"ر در آورده اس"ت ‪،‬م"وص"وف ت"ا س"ال ‪ ۴۲۷‬ح"یات‬
‫به سر برد‪.‬‬

‫)‪(3‬ی ""مین ال ""دول ""ة و أم ""ني امل ""لة دو ل ""قب اف ""تخاری ایس ""ت ک ""ه خ ""الف ""ت ع ""باس ""ی در ب ""غداد ب ""ه س ""لطان مح ""مود غ ""زن ""وی ع ""طا‬
‫ف ""رم ""وده ب ""ود ‪،‬و ل ""قب ال ""ناص ""ر ل ""دی ""ن اهلل را ب ""ه پ ""در س ""بکتکین ب ""خشیده ب ""ودن ""د ‪ ،‬س ""لطان مح ""مود غ ""زن ""وي در س ""ال ‪۴۲۱‬‬
‫هج""ری وف""ات ی""اف""ت ‪ ،‬و م""زار پ""در و پس""ر ت""ا ه""نوز در شه""ر غ""زن""ی ‪،‬م""وج""ود ب""وده ‪ ،‬از ج""مله زی""ارت""گاه ه""ای مس""لمان""ان ب""ه‬
‫شمار میرود‪.‬‬

‫)‪ (4‬صفحه ‪۷۵‬‬

‫‪9‬‬
 ‫ھﻣﭼﻧﺎن اﺑورﯾﺣﺎن اﻟﺑﯾروﻧﯽ در ﮐﺗﺎب ارزﺷﻣﻧد ﺧود »ﺗﺣﻘﯾق ﻣﺎ ﻟﻠﮭﻧد«از ﻟﻐﻣﺎن در دو ﺟﺎی ﯾﺎد آور‬
‫ﺷده و طول و ﻋرض آن را ذﮐر و ﺑﮫ ﻧﺎم »ﻟدﻣﺞ«ﯾﺎد ﮐرده اﺳت‪.(5) .‬ھﻣﭼﻧﺎن ﻋروﺿﯽ ﺳﻣرﻗﻧدی در‬
‫ﮐﺗﺎب ارزﺷﻣﻧد ﺧود "ﭼﮭﺎر ﻣﻘﺎﻟﮫ" ﮐﮫ در ﻋﮭد ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻏوری اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﮐﮫ ﻣطﺎﺑق ﺑﮫ ﺳﺎل ھﺎی ‪- ۵۵۵‬‬
‫‪ ۵۵۴‬ھﺟری ﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده ‪ ،‬درﺑﺎرهء ﻟﻣﻐﺎن و ﻟﻣﻐﺎﻧﯾﺎن ﻗﺻﮫ ھﺎی ﺟﺎﻟب ﻧﻘل ﮐرده اﺳت‪ ،‬ﮐﮫ ﯾﺎدآوری ﺷﺎن‬
‫ﺧﺎﻟﻲ از ﻓﺎﯾده ﻧﯾﺳت‪..." .‬ﻟﻣﻐﺎن در زﻣﺎن اﻣﭘراﺗوری ﻏزﻧوی ﯾﮏ ﻣﻧطﻘﮫ ای اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ وﻻﯾت ﺳﻧد ﺑﺳﺗﮫ‬
‫ﺷده و درﺑﯾن ﻣردم اﻧﺟﺎ و ﮐﻔﺎر ﯾﮏ ﮐوه ﺑﻠﻧد ﻣوﻗﻌﯾت دارد‪ ،‬ﮐﮫ ﻣردم آﻧﺟﺎ از ﭼور و ﭼﭘﺎول ﮐﻔﺎر ﺑﮫ‬
‫طور ھﻣﯾﺷﮫ در ﺗرس ھﺳﺗﻧد‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﻣﻐﺎﻧﯾﺎن ﻣردﻣﺎن ﻗوی‪ ،‬ﺑﺎ ﺟرﺋت و ﺻﺎﺣب ﮐﺳب و ﮐﺎر ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ‬
‫در اﯾﻧﮭﺎ ﻣﺣﮑم ﺑودن‪ ،‬ﮐوﺷش و اﺳﺗﻌداد دﯾده ﻣﯽﺷود‪ ،‬ھﯾﭻ وﻗت ھم اﺑﺎ ﻧداﺷﺗﻧد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺧﺎطر ﺗﺧم‪ ،‬ﮐﺎه و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺧﺎطر ﯾﮏ ﻣوﺿوع ﮐوﭼﮏ ﺑرای واﻟﯽ و ﺣﺎﮐم ﺧوﯾش ﺷﮑﺎﯾت ﻧﮑﻧﻧد‪ .‬وﻗﺗﯥ ﮐﮫ ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺗﺧت ﺣﮑوﻣت‬
‫»ﻏزﻧﯽ« ﺑرای ﮐدام ﮐﺎر ﻣﯽ آﯾﻧد‪ ،‬ﯾﮑﯽ دو ﻣﺎه را در آﻧﺟﺎ ﺳﭘری ﻣﯾﮑﻧﻧد ﺗﺎ وﻗﺗﯽ ﭘس ﻧﻣﯽ روﻧد ﮐﮫ ﮐﺎر‬
‫ﻣطﻠوب ﺷﺎن ﺣﺎﺻل ﺷود‪ ،‬ﻣﺧﺗﺻر اﯾﻧﮑﮫ ﻣردم ﺻﺎﺑر و ﺑرده ﺑﺎر»ﺣوﺻﻠﮫ ﻣﻧد « ھﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫)‪(5‬ﺗﺣﻘﯾق ﻣﺎ ﻟﻠﮭﻧد‪ ،‬ﺻﻔﺣﮫ‪.٣٠۶‬‬

‫‪10‬‬
 ‫ﯾﮏ ﺷب ﮐﺎﻓران ﺑﮫ ﺳرزﻣﯾن اﯾﻧﮭﺎ ﺣﻣﻠﮫ ﮐردﻧد‪ ،‬ﺧﺎﻧﮫ ھﺎی ﺷﺎن را وﯾران و ﺳﺎﻣﺎن ھﺎی اﯾﺷﺎن را‬
‫ﭼور ﮐردﻧد؛ وﻗﺗﯽ ﮐﮫ اﯾن ﻋﻣل ﺻورت ﮔرﻓت‪ ،‬ﻣردم اﯾﻧﺟﺎ ﺑﺎھم ﺟﻣﻊ ﺷدﻧد و ﮐﻼن ﺧود را ﺑﮫ ﻏزﻧﯽ‬
‫ﻓرﺳﺗﺎدﻧد؛ ﺑﮫ ﻣﺟرد رﺳﯾدن ﺑﮫ آن ﺟﺎء ﯾﺧن ھﺎی ﺧوﯾش را ﭘﺎره ﮐردﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﺳر ھﺎی ﺧوﯾش ﺧﺎک ﭘﺎﺷﯾدﻧد‪،‬‬
‫وﺑﺎ ﭼﯾﻎ و ﻓرﯾﺎد ﺑﮫ ﺷﮭر ﻏزﻧﯽ داﺧل ﺷدﻧد؛ ﺑﺎز ﺑﮫ ﻗﺻر ﭘﺎدﺷﺎه رﻓﺗﻧد و ﺑﮫ ﺻدا ﺑﻠﻧد ﮔرﯾﮫ ﮐردﻧد‪ ،‬ﻗﺿﯾﮫ‬
‫را ﺑﮫ ﺳﻠطﺎن ﭼﻧﺎن ﺗوﺻﯾف ﮐردﻧد ﮐﮫ ﺳﻧﮓ ھﺎی ﻗﺻر ھم ﮔرﯾﮫ ﮐرد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾن زﻣﺎن ﭼﻧﯾن ﺳﺧﺗﯽ ھﺎ و‬
‫ﻋذاب را ﮐﺳﯽ ﻧﮫ ﺷﻧﯾده ﺑود؛ ﮐﮫ در ﻧﺗﯾﺟﮫ ﮐﻼن درﺑﺎر أﺣﻣد ﺑن ﺣﺳن)‪(6‬اﻟﻣﯾﻣﻧدی)‪ (7‬در ﻏم اﯾﺷﺎن ﻣرﺛﯾﮫء‬
‫ﺧوﯾش را ﻧوﺷت؛ و درﺑﺎرﺑرای ﺷﺎن ﻣﺎﻟﯾﮥ ﺳﺎل ﺟﺎری را ﻣﻌﺎف ﮐرد و از ﺗرس و ﺧوف‪ ،‬اﯾﺷﺎن را‬
‫اطﻣﯾﻧﺎن ﮐﺎﻣل دادﻧد‪ .‬درﺑﺎر ﺑرای ﺷﺎن ﮔﻔت‪ :‬ﺑروﯾد؛ در ﺑﯾن ﺧوﯾش ﺗﻼش وﺣدت ﮐﻧﯾد؛ و در ﺳﺎل آﯾﻧده ﺑﮫ‬
‫ﻧﺣوي ﻧﯾﺎﯾﯾد ﻣﺎﻧﻧدی ﮐﮫ اﻣﺳﺎل آﻣدﯾد‪.‬‬
‫ل"غمان"ی ه"ا ب"ا س"رور وخ"وش"حال"ی زای"د ال"وص"ف و خ"بر خ"وش ب"ه خ"ان"ه ه"ای خ"وی"ش ب"ر گش"تند وای"ن‬
‫س"ال را ب"ه آرام"ش خ"اط"ر وع"اف"یت س"پری ن"مودن"د‪ .‬زم"ان"ی ک"ه ای"ن س"ال گ"ذش"ت ب"از ی"ک گ"روپ ای"شان ب"ه‬
‫غ"زن"ی ب"ر گش"تند‪ ،‬داس"تان و س"رگ"ذش"ت خ"وی"ش را ب"ه رئ"یس ب"یان داش"تند ک"ه م"ختصر آن ب"ه ش"رح زی"ر‬
‫است‪:‬‬
‫عالیجناب رئیس محترم!‬

‫)‪(6‬أﺣﻣد ﺑن ﺣﺳن اﻟﻣﯾﻣﻧدي ﮐﮫ ﺑﮫ ﺧواﺟﮫ ﺑزرگ ﺷﮭرت داﺷت و ﺑﮫ ﺗﺧﻠص ﺷﻣس اﻟﮑﻔﺎة ﻣﺳﻣﯽ ﺑود ‪ .‬او اﺻﻼً ﻣﺳﮑوﻧﮫ‬
‫ﻣﻧطﻘﮫ ﻣﯾﻣوﻧد ﻣﯾﺑﺎﺷد ‪.‬ﻧﺎﻣﺑرده درﻧزد ﯾﻣﯾن اﻟدوﻟﺔ و أﻣﯾن اﻟﻣﻠﺔ ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود ﻏزﻧوي دارای ﻣﻧﺻب ﺑزرﮔﯽ ﺑود ‪ ،‬وﻣطﺎﺑق‬
‫رواﯾت دﯾﮕر ﺑرادر رﺿﺎﻋﯽ او ﺑﮫ ﺷﻣﺎ رﻣﯽرﻓت ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر در زﻣﺎن ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود و ﺑﺎر دﯾﮕر در زﻣﺎن ﺳﻠطﺎن ﻣﺳﻌود‬
‫ﺑﮫ ﺣﯾث ﺻدراﻋظم وی ا ھم ﺑﮫ ﺣﯾث وزﯾر اول اﺟرای وظﯾﻔﮫ ﻧﻣوده اﺳت ‪.‬و ﺑﺎز در ﺳﺎل ‪ ۴٢۴‬در ﺷﮭر ھرات وﻓﺎت ﯾﺎﻓت‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﺑرده ﻋﺎﻟم ﺷﮭﯾر و دارای ﻧﺑوغ ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑوده‪ ،‬وﺑﮫ ﺣﯾث ﻧوﯾﺳﻧدهء ﺑزرگ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋرﺑﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽﺷود‪.‬ﺑرﺧﯽ از‬
‫ﻣؤرﺧﺎن ﻓﺎرس ‪،‬او را ﻣورد ﻧﮑوھش ﻗرار ﻣﯽدھد ‪ ،‬زﯾرا وی دﯾوان ﻣﺣﻣودی را از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﮫ زﺑﺎن ﻋرﺑﯽ‬
‫ﺑرﮔرداﻧد ‪.‬در ﺳﺎﻟﮭﺎی ‪ ۴١۶‬ھﺟری در زﻣﺎن زﻣﺎﻣداری ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود در ﯾﮏ ﻗﻠﻌﮫ ﻣﺳﺗﺣﮑم زﻧداﻧﯽ ﺷد ؛ وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ‬
‫ﻣﺳﻌود ﺑﻌد از ﻣرگ ﭘدر ﺧوﯾش ﻗدرت را ﺑﮫ دﺳت ﮔرﻓت ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﮫ ﺣﯾث ﺻدراﻋظم ﺗﻌﯾﯾن ﮔردﯾد‪ .‬اﻟﮑﺎﻣل ﻓﯽ‬
‫اﻟﺗﺎرﯾﺦ‪،‬ﺻﻔﺣﮫ ‪ ٢٩۴‬ﺟﻠد ‪ ٩‬ھﻣﭼﻧﺎن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺑﯾﮭﻘﯽ ﺻﻔﺣﮫ ‪.. ٣۶۵‬‬

‫)‪ (7‬ﻣﯾﻣﻧد ﯾﺎ ﻣﯾوﻧد‪:‬ﻧﺎم ﻣﻧطﻘﮫ اﯾﺳت ﮐﮫ درﺑﯾن ﻗﻧدھﺎر و ﺑﺳت ﻣوﻗﻌﯾت دارد 
‬
‫) ﺗﻘرﯾﺑﺎ ‪ ٣۵‬ﮐﯾﻠو ﻣﺗر از ﺷﮭر ﻗﻧدھﺎر ﻓﺎﺻﻠﮫ دارد ( داﻧﺷﻣﻧد و ﺟﻐراﻓﯾﮫ دان ﺷﮭﯾر اﻟﯾﺎﻗوت در ﮐﺗﺎب ﻣﺷﮭور ﺧوﯾش ﺑﮫ ﻧﺎم‬
‫"ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان" ﺣرف ﺳوم اﯾن ﮐﻠﻣﮫ را ﻣﯾم داﻧﺳﺗﮫ و آن را از ﻧواﺣﯽ ﻏزﻧﯽ ﻣﯽﺷﻣﺎرد ‪ .‬وی ﻣﯽﻧوﯾﺳد ‪ :‬ﻣﯾﻣﻧد ﻣﻧطﻘﮫ ای از‬
‫ﻣرﺑوطﺎت ﻏزﻧﯽ ﺑوده ‪،‬و أﺑو اﻟﺣﺳن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد اﻟﻣﯾﻣدﻧﻲ از وزرای ﻣﺷﮭور ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود ﺑن ﺳﺑﮑﺗﮑﯾن از ﺳﺎﮐﻧﺎن‬
‫ھﻣﯾن ﻣﻧطﻘﮫ اﺳت‪ .‬ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان‪.‬‬
‫وﻟﯽ از ﻧﺎم وﮐﻧﯾﮫ وی طوری ﻣﻌﻠوم ﻣﯽﮔردد ‪ ،‬ﮐﮫ ﺷﺎﯾد اﻟﯾﺎﻗوت در ﺑﺎره وی ﺑﮫ اﺷﺗﺑﺎه اﻓﺗﺎده ﺑﺎﺷد ‪ .‬وﻟﯽ درﺑﺎرهء ﻧﺎم ‪ ،‬ﮐﻧﯾﮫ‬
‫و ﺗﺧﻠص وی‪ ،‬ﺑﮭﺗرﯾن ﻧظر ﯾﮫ را ﻧوﯾﺳﻧدهء آن زﻣﺎن اﻟﺑﯾﮭﻘﯽ ﺗﺣرﯾر داﺷﺗﮫ اﺳت ‪ .‬و ﯾﺎھم ﻧظرﯾﮫ آن ﻋده از ﺷﺎﻋران و‬
‫ﻧوﯾﺳﻧدﮔﺎن ﻣﻌروف از ﺟﻣﻠﮫ " ﻓرﺧﯽ" و ﯾﺎ "ﻋﻧﺻری" ﮐﮫ ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ وی را ﺳﺗوده اﻧد ‪.‬‬
‫ﻣـﺎ ھـم ﺑـﮫ ﻧـوﺑـﮫء ﺧـوﯾش اھﻣﯾت ﻣـﻧطﻘﮫء "ﻣﯾﻣﻧد" را ﺑـﮫ طـور اﺧـص ﯾﺎد آور ﺷـدﯾم ‪ ،‬زﯾرا ﻣﺳﮑن أﺣـﻣد ﺑـن اﻟـﺣﺳن و ﭘﺳـر آن ﻋـﺑد‬
‫اﻟـرزاق ﻣﯽﺑـﺎﺷـد ‪ ،‬و از ﺟـﺎﻧـب دﯾﮕر اﯾن ﻣـﻧطﻘﮫ ﯾﮏ اھﻣﯾت ﺗـﺎرﯾﺧﯽ دﯾﮕری راھـم ﺑـﮫ ﺧـود اﺧـﺗﺻﺎص داده ‪ ،‬و آن اﯾن ﮐﮫ‬
‫در‪ ١٧‬ﻣـﺎه ﺟـوﻻی ﺳـﺎل ‪ ١٨٨٠‬ﻣﯾﻼدی زﻣـﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﺳـﺗﻌﻣﺎر اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ اﻓـﻐﺎﻧﺳـﺗﺎن را از ﭼـﮭﺎر طـرف ﻣـورد ﺗـﺟﺎوز ﻗـرار داد‪.‬‬
‫ﺳـرﺑـﺎزان اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ و ﻗـوﻣـﺎﻧـدان ﭘـوﻟـﻧدی آن ﮐﮫ از ﺟـﺑﮭﮫ ﻣﯾوﻧـد ﺣـﻣﻼت ﺧـوﯾش را ﺑـﮫ راه اﻧـداﺧـت‪ ،‬ﺑـﮫ ﻧـﺎم ﺗـورن ﺟـﻧرال ﺑـروس‬
‫)‪ (G.R.S.Bross‬ﯾﺎد ﻣﯽﺷـود ‪ ،‬وﻣـﺟﺎھـدﯾن اﻓـﻐﺎﻧﯽ ﺗـﺣت ﻗـوﻣـﺎﻧـدهء ﺳـردار ﻣﺣـﻣد اﯾوب ﺧـﺎن ﻣـﺎﻧـﻧد ﺳـﭘر در ﻣـﻘﺎﺑـل آﻧـﺎن‬
‫اﯾﺳﺗﺎدﻧـد ‪ ،‬و ﺿـرﺑـﺎﺗﯽ ﺳﺧﺗﯽ را ﺑـﮫ آﻧـﺎن وارد ﺳـﺎﺧـﺗﻧد و ﻓـرﻗـﮫء ‪ ۶۶‬اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ را ﺑـﮫ ﺷﮑﺳت ﺳـﺧت ﻣـواﺟـﮫ ﺳـﺎﺧـﺗﺗﻧد وﻗـوﻣـﺎﻧـدان‬
‫ﭘوﻟﻧدی‪ ،‬ﺳردار اﯾوب ﺧﺎن را ﺑﮫ ﻧﺎم "ﻓﺎﺗﺢ ﻣﯾوﻧد" ﺷﻧﺎﺧت ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫ای""ن س""ال اول م""ا اس""ت ک""ه ب""ا ل""طف‪،‬م""رح""مت‪ ،‬مه""رب""ان""ی ع""فو‪ ،‬ت""وج""ه ونگه""بان""ی ه""مه ج""ان""به س""پری‬
‫گ""ردی""د؛ ب""رای ب""اش""ندگ""ان مل""غان ع""زت ومه""رب""ان""ی ش""ان دوب""اره ح""اص""ل گ""ردی""د وت""وانس""تند ک""ه درخ""ان""ه ه""ا‬
‫وس"نگر ه"ای خ"وی"ش زن"دگ"ی ب"ه س"ر ب"رن"د‪ ،‬ول"ی ق"اب"ل ی"اد آوری اس"ت ک"ه ح"ال"ت ای"شان ت"ا ه"نوز ه"م ب"ر‬
‫ه""م ودره""م اس""ت وت""ا ه""نوز ه""م اس""تقرار ن""یاف""ته اس""ت‪ .‬ای""نها ه""راس دارن""د ک""ه م""ال""یهء ام""سال‪ ،‬آن""ان را‬
‫دوب""اره ف""قیر ون""ادار ن""سازد‪ ،‬ب""ناء اگ""ر م""ال""یه ام""سال ه""م ب""ه خ""زان""ه دول""ت اخ""ذ ن""گردد‪ ،‬وض""ع ش""ان چ""یزی‬
‫بهتر خواهد شد‪.‬‬
‫رئیس أحمد بن الحسن باز هم براین ها دلسوزی نموده ‪ ،‬واز پرداخت مالیه سال دوم نیز معاف‬
‫شدند‪ ،‬بدین ترتیب باشندگان ملغان برای مدت دوسال از پرداخت مالیه معاف شدند‪ ،‬ولی درسال‬
‫سوم مالی باز هم منتظر بودند که از پرداخت مالیه معاف گردند‪ ،‬بناء تعدادی از ایشان را با‬
‫داستان قبلی به دربار دیوان اعزام داشتند‪ ،‬به مجرد وصول این گروپ‪ ،‬تمام افراد به هدف شان پی‬
‫برده ‪ ،‬ولی رئیس عمومی با عدم توجه به داستان شان درورقهء در خواستی شان چنین حکم فرمود ‪:‬‬
‫» الخراج خراج اداؤه دواؤه « ) مالیه مالیه است پرداخت آن دارو است ( 
‬
‫این کالم همان رئیس است ‪ ،‬پروردگار قبر اورا همیشه روشن داشته باشد‪ .‬ایـن کالمش از همان‬
‫تاریخ‪ ،‬به حیث یک مثل تبدیل شده و در محالت زیاد مورد استفاده قرار میگیرد ‪(8).‬‬

‫همچنان عالم شهیر عبد الکریم السمعاني در کتاب خویش "األنساب" در بارهء تلفظ ومعنی‬
‫کلمه "ملغان" به شرح ذیل می نویسد‪
:‬‬
‫»ملغان به فتح الم ‪ ،‬وسکون میم وفتحه حرف غین نقطه دار که در آخر آن نون است‪ ،‬منسوب به‬
‫منطقه ملغان بوده ‪ ،‬که در مربوطات غزنی یک منطقه کوهی است‪.(9) .‬‬

‫ه ""مچنان اب ""ن األث ""ير الج ""زري در ک ""تاب خ ""وی ""ش "ال ""کام ""ل" م ""ین ""ویس ""د‪ :‬ک ""ه "س ""بکتگین" در س ""ال‬
‫‪ ۳۶۶‬هج""ری غ""رض دع""وت م""ردم ه""ند ب""ه دی""ن م""قدس اس""الم ک""مر س""فر بس""ت‪ ،‬و در ای""ن س""فر ب""ه م""نطقه‬
‫ل ""غمان ک ""ه از ج ""ملهء م ""رک ""ز م ""حکم ب ""ت پ ""رس ""تان ب ""ه ش ""مار م ""یرف ""ت ه ""م س ""ر زد ‪ ،‬او م ""راک ""ز وع ""بادت ""گاه‬
‫ب""تپ""رس""تان را در آن ج""ا ب""ا ق""وت خ""اص""ی تخ""ری""ب‪ ،‬وب""ه ج""ای آن ش""عای""ر اس""الم""ی را پ""خش ن""موده و ب""عد‬
‫از آن جا به نیت فتح سایر مناطق عزم سفر کرد‪
.‬‬
‫ال ""یاق ""وت در ک ""تاب خ ""وی ""ش ب ""ه ن ""ام »معج ""م ال ""بلدان«در ب ""ارهء ای ""ن م ""نطقه م ""ین ""ویس ""د ‪»:‬مل ""غان « ب ""ه ف ""تح‬
‫م""یم‪ ،‬وف""تح غ""ین‪ ،‬ک""لمه ک""ه در اخ""یر آن ن""ون اس""ت‪ ،‬ع""بارت از م""نطقه ایس""ت در غ""زن""ی ک""ه م""شهور ت""ری""ن‬
‫ون ""خبه ت ""ری ""ن ف ""قها وق ""ضات از ای نس ""رزم ""ین ب ""رام ""ده ان ""د‪ ،‬و اف ""رادی از ای ""ن خ ""ان ""واده در ب ""غداد م ""سکن‬
‫گ ""زی ""ن ش ""ده ان ""د‪.‬ه ""مچنان گ ""فته م ""یش ""ود ک ""ه مل ""غان ب ""ه شه ""رک ""ی اط ""الق م ""یگ ""ردد‪ ،‬ک ""ه م ""تشکل از ت ""عداد‬
‫زی"ادی از ق"ری"ه ه"ا وخ"ان"ه ه"ا م"یب"اش"د‪ .‬وای"ن م"نطقه در ام"پرات"وری غ"زن"ی در ی"ک م"نطقه ک"وه"ی م"وق"عیت‬
‫دارد‪ ،‬وشاید ملغان به همین منطقه اطالق میگردد‪.‬‬

‫)‪(8‬چ ""هار م ""قال ""ه ‪ -‬امل ""قاالت األرب ""عة‪ -‬ع ""روض ""ی س ""مرق ""ندي‪ ،‬ص ""فحه‪ ۲۸‬چ ""اپ م ""صر ت ""رج ""مة‪ :‬داك ""تر ي ""حيی خ ""شاب‪ ،‬و ع ""بد‬
‫الوهاب عزام‪.‬‬

‫)‪(9‬کتاب األنساب‪ ،‬عبد الكريم السمعاني‪،‬چاپ کتابخانه املثنی – بغداد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫در ک""تاب »ت""قوی""م ال""بلدان وم""راص""د االط""الع« در م""ورد ای""ن ک""لمه ت""قری""با ه""مین م""علوم""ات ف""وق ت""ذک""ر‬
‫یافته است ‪.(10) .‬‬

‫ب""اش""ندگ""ان ای""ن م""نطقه‪ ،‬ت""لفظ ای""ن ک""لمه را ب""ه »ل""غمان « ن""موده ‪ ،‬وح""رف غ""ین را ق""بل از ح""رف م""یم‬
‫ادا میدارند ‪ ،‬ویا هم آن را به »ملقان « به حرف قاف مینویسند‪.‬‬
‫ب""رای ب""اش""ندگ""ان ای""ن م""نطقه م""رک""ز ومح""لی وج""ود دارد ک""ه ب""ه ن""ام »مه""ترالم « شه""رت دارد ‪ ،‬و »‬
‫بزرگ الم یا رئيس الم« را پسر نوح علیه السالم میدانند‪(11) .‬‬

‫وب ""رخ ""ی دی ""گر ب ""دی ""ن ب ""اور ان ""د ک ""ه ای ""ن ک ""لمه م ""رک ""ب از دو واژه ب ""وده ک ""ه‪ :‬ع ""بارت از مل ""ک ومه ""تر‬
‫میباشد‪.‬‬

‫***‬

‫ﻟﻣﻐﺎﻧﯽ ھﺎ در ﺑﻐداد‬

‫)‪ (10‬مراصد االطالع‪ ،‬جلدسوم ‪ -‬در تقویم البلدان حرف الم ‪.‬‬

‫)‪ (11‬ای""ن داس""تان درک""تاب)ت""نزی""ل امل""حکم ف""ی ش""رح ن""صوص ال""حکم( در چ""اپ ه""ندی ذک""رش""ده ‪،‬ودر ه""مین ف""صل اورده‬
‫شده است ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫در ح"قیقت ت"اری"خ وس"ال دق"یق ای"ن گ"روه از مل"غان"یان ک"ه چ"ه وق"ت از مل"غان ب"ه دار الس"الم )ب"غداد (‬
‫آم"ده ان"د‪ ،‬م"علوم نیس"ت‪ .‬ه"مچنان م"علوم نیس"ت ک"ه ای"نها در ب"غداد چ"گون"ه در ب"ین ق"رون ش"شم و ه"فتم‬
‫هج""ری ‪ ،‬ب""ه ح""یث ف""قیهان‪ ،‬وق""اض""یان واس""تادان ب""رجس""ته م""بدل ش""دن""د ک""ه از ق""رن ش""شم ت""ا اوای""ل ق""رن‬
‫هفتم دوام پيدا کرد‪.‬‬
‫مؤرخان اسالمی در مباحث وپژوهشهای خویش به کدام نتیجه گیری معلوم وآشکار دست‬
‫نیافته اند که این مسأله را واضح نمایند‪
.‬‬
‫ولی بنابر بر معلومات دست داشته چنین معلوم میگردد‪ ،‬که اولین شخصی که از افراد این خانواده‬
‫در این خاک وفات یافته است‪،‬أبو يعقوب إسماعيل بن عبد السالم بن حسن بن عبد الرحمن بن‬
‫ابراهيم بن بشير بن منكو است که به حواله مؤلف کتاب )جواهر املضیئة( در سال‪ ۵۳۶‬هجری در‬
‫بغداد وفات یافته است‪ .‬آخرین فرد این خانواده به استناد کتاب مذکور به سال ‪ ۶۴۹‬هجری‪ ،‬وفات‬
‫یافته است‪ .‬ولی ابن الفوطي در کتاب خویش "الحوادث الجامعة" وفات آخرین شخص این سلسله‬
‫را سال ‪ ۶۴۳‬هجری معرفی داشته؛ ولی نظریهء نخستین‪ ،‬معتبرتر است ‪.‬‬
‫ام"ا ای"ن م"وض"وع ح"قیقت دارد ک"ه اع"ضای ب"اق"ی م"ان"ده ای"ن خ"ان"وادهء ف"قهی ‪ ،‬درج"ملهء ص"ده"ا ت"ن‬
‫ف"قیه‪،‬ع"ال"م دان"شمند و ف"اض"ل م"یب"اش"ند ک"ه در زم"ان اش"غال وح"مالت خ"ون"ین وتخ"ری"بکارن"ه ه"الک"و ب"االی‬
‫شه""ر ع""لم‪ ،‬ان""سان""یت و شه""ر ت""مدن اس""الم""ی ) ب""غداد ( ص""ورت گ""رف""ت و خ""ون م""ردم ری""خته ش""د‪ ،‬ب""ه ق""تل‬
‫رسیدند‪.‬‬
‫ﻣـﺎ در اﯾﻧﺟﺎ ﺑـﮫ طـور ﻣـﺧﺗﺻر ﺑـﮫ ﺷـرح ﺣـﺎل ﮐوﺗـﺎه زﻧـدﮔﯽ ﻧـﺎﻣـﮫ و ﻧـﺎم ھـﺎی آن ﻋـده از‬
‫ﺷﺧﺻﯾت ھـﺎی ﻟـﻣﻐﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘـردازﯾم ﮐﮫ اﺳـﻣﺎی آﻧـﮭﺎ در ﮐﺗب ﺗـﺎرﯾﺧﯽ ﮐﮫ ھﻣﯾن ﺣـﺎﻻ در ﻧـزد ﻣـن‬
‫در ﺑـﻐداد ﻣـوﺟـود اﺳـت و در اﯾن ﮐﺗب ذﮐری از آﻧـﮭﺎ ﺑـﮫ ﻋـﻣل آﻣـده اﺳـت‪.‬در اﯾﻧﺟﺎ ﺑـﺎ درﯾﻎ ﺑـﺎﯾد‬
‫ﺑـﮕوﯾم ﮐﮫ ﮐﺗب و آﺛـﺎر زﯾﺎد ﻣـن در ﮐﺎﺑـل ﺑـﺎﻗﯽ ﻣـﺎﻧـده اﺳـت } ﺗـﺎ از آﻧـﮭﺎ در اﯾن ﺑـﺎره ‪ ،‬ﺑﮭـره ﻣﯽ‬
‫ﺑردم{‪.‬‬
‫‪-۱‬إس‪#‬ماع‪#‬یل‪ ‬أب‪#‬و ي‪#‬عقوب‪ ‬ب‪#‬ن ع‪#‬بد ال‪#‬رح‪#‬من‪ ‬ب"ن ع"بد الس"الم ب"ن ال"حسن ب"ن ع"بد ال"رح"من ب"ن‬
‫إب""راه""يم ب""ن ب""شير ب""ن م""نكو‪:‬أب""و ي""وس""ف ال""لمغان""ي‪،‬ن""ام""برده را از ج""ملهء آم""وزگ""اران وم""درس""ان م""درس""هء‬
‫ام"ام اب"وح"نیفه ‪ ‬رح"مه اهلل‪ ‬م"عرف"ی م"یدارد‪ .‬ن"ام"برده‪ ‬ب"ه روز ش"نبه ‪ ،‬ه"فتم ‪ ‬م"اه ش"عبان س"ال ‪۶۵۳‬هج"ری‬
‫وفات ‪ ‬یافته است‪.‬‬
‫‪-۲‬أبو تمام محمد‪ ‬بن عبد امللك‪ ‬بن عبد السالم بن الحسني اللمغاني‪.‬‬
‫اب" " ""ن ال" " ""نجار ‪ ‬م" " ""یف" " ""رم" " ""ای" " ""د ‪ :‬ن" " ""ام" " ""برده‪ ‬از ج" " ""ملهء ش" " ""اه" " ""دان ع" " ""ادل ب" " ""ود و) ُق" " ""ضات ‪ ‬وم" " ""حاک" " ""م‬
‫شهادت‪ ‬اورا‪ ‬قبول داشتند(‪.‬‬
‫‪ ‬ن ""ام ""برده در م ""اه رم ""ضان س ""ال ‪ ۵۵۲ ‬هج ""ری‪ ‬وف ""ات ی ""اف ""ته و در م ""نطقه ای ب ""ه ن ""ام ب ""اب ال ""طاق‪ ‬ب ""ه‬
‫خاک‪ ‬سپرده‪ ‬شده است)‪.(12‬‬
‫ذه " ""بی در ت " ""أری " ""خ خ " ""وی " ""ش »امل " ""ختصر امل " ""حتاج‪ ‬إل " ""يه م " ""ن ت " ""اري " ""خ أب " ""ي ع " ""بد اهلل ال " ""دب " ""يشي« در‬
‫بارهء‪ ‬وی‪ ‬مینویسد‪ :‬‬

‫)‪ (12‬الجواهر املضیئة‪ ،‬شماره ‪،۲۳۱‬جلد ‪ ، ۲‬صفحه ‪.۷۷ ،‬‬

‫‪14‬‬
‫مح" ""مد ب" ""ن ع" ""بد امل" ""لک ب" ""ن ع" ""بد الس" ""الم ب" ""ن ال" ""لمغان" ""ي‪ ‬أب" ""و ت" ""مام ب" ""ن أب" ""ي مح" ""مد‪ ‬از ب" ""اش" ""ندگ" ""ان‬
‫م ""نطقهء‪ ‬ام ""ام اب ""و ح ""نیفه رح ""مه اهلل‪ ‬ب ""وده ‪ ،‬واز ج ""مله ش ""اه ""دان ع ""ادل ب ""وده‪ ،‬خ ""ودش وپ ""درش از ج ""ملهء‬
‫خ""ان""وادهء ‪ ‬ف""قها و م""عرف""ت ‪ ‬ب""ه ش""مار‪ ‬م""یرف""تند‪ .‬ای""ن س""خن اورا اب""وت""مام در م""حضر‪ ‬ق""اض""ي ق""ضاة أب""و‬
‫ق""اس""م ع""لي ب""ن الحس""ني ال""زي""ني‪ ‬ت""صدی""ق ف""رم""وده اس""ت ‪ .‬وذک""ر ع""لمیت‪ ‬وف""هم اورا‪ ‬أب""و ع""بد اهلل مح""مد ب""ن‬
‫أحمد بن هبه اهلل النحوي‪  ‬چنین بیان نموده است ‪ ،‬طوری که میفرماید ‪:‬‬
‫ای" ""ن داس" ""تان وح" ""کای" ""ت را ب" ""رای م" ""ا‪ ‬ق" ""اض" ""ي‪ ‬أب" ""و ال" ""عباس أح" ""مد ب" ""ختيار ب" ""ن ع" ""لي ال" ""واس" ""طي ب" ""ه‬
‫حواله‪ ‬کتاب تاریخ‪» ‬الحكام ووالة األحكام بمدينة السالم«‪ ‬چنین بیان فرموده است ‪:‬‬
‫ش"اه"دت"ش‪ ‬در م"حضرق"اض"ی ال"قضاة‪ ‬أب"و ال"قاس"م ال"زي"ني‪ ‬م"ورد ق"بول ب"ود ‪.‬أب"و ت"مام مح"مد ب"ن ع"بد‬
‫امل"لك ب"ن ال"لمغان"ي‪ ‬درروز ی"کشنبه ‪ ۱۵‬م"اه‪ ‬ش"وال‪ ‬س"ال ‪ ۵۲۴‬هج"ری وف"ات ی"اف"ت ‪.‬وای"ن س"ند ت"اری"خ وف"ات‬
‫را‪ ‬أبو املعالي صالح بن شافع‪ ‬و أبو بكر الدينوري هم تصدیق‪ ‬نموده اند‪.‬‬
‫أبو الفضل حمد بن صالح بن شافع‪ ‬در تاریخ خویش در این باره مینویسد‪ :‬‬
‫اب""و ت""مام ب""ن‪ ‬ال""لمغان""ي‪ ‬درش""ب ‪ ‬دوش""نبه ‪ ۱۱ ‬م""اه رم""ضان س""ال ‪ ۵۵۲‬هج""ری وف""ات ن""موده ودر روز‬
‫دوشنبه جنازه اش‪ ،‬خوانده شد ودرقبرستان ‪" ‬باب الطاق"‪ ‬به خاک سپرده شده است )‪.(13‬‬
‫‪  -۳‬محمد بن عبد الرحمن‪ ‬بن الحسن اللمغاني‪:‬‬
‫نامبرده به‪ ‬أبو عبد اهلل الضرير"نابینا" شهرت داشت ‪ .‬‬
‫ح ""اف ""ظ‪ ‬أب ""و ع ""بد اهلل‪ ‬ال ""دب ""یثي‪ ‬در م ""ورد وی م ""ی ن ""ویس ""د‪ :‬وی از س ""اک ""نان ق ""ری ""هء ‪  ‬ام ""ام‪ ‬أب ""و ح ""نيفة‬
‫‪ ‬رح ""مه اهلل‪ ‬ب ""وده ودر م ""ذه ""ب او ش ""خص رس ""یده واز ف ""هم ع ""ال ""ی ‪ ‬ب ""ر خ ""وردار ب ""ود‪ ،‬و ت ""علیمات خ ""وی ""ش را‬
‫ازپ"در وک"اک"ای خ"وی"ش ع"بد الس"الم ‪ ‬ف"را گ"رف"ته ب"ود‪ ،‬وی م"دت"ی در ک"وف"ه زن"دگ"ی ن"موده وت"عداد ک"ثیری از‬
‫ش""اگ""ردان را در ح""لقهء درس""ی ‪ ‬خ""وی""ش‪ ‬م""ورد ت""رب""یت ق""رار داده‪ ‬اس""ت‪ ،‬ب""عده""ا دوب""اره ب""ه شه""ر ب""غداد ب""ر‬
‫گش""ته ‪ ‬ودر م""نطقه‪) ‬درب دی""نار(‪ ‬در م""درس""هء "ال""تتشیه"‪ ‬ب""ه ح""یث م""درس ان""تخاب گ""ردی""د ک""ه ت""عداد زی""اد‬
‫شاگردان را‪ ،‬این ‪ ‬مدرسه ‪ ‬فارغ کرده است ‪ .‬‬
‫ص"دق"ة ب"ن ال"حسین الح"داد‪ ‬م"یف"رم"ای"د‪  :‬ن"ام"برده در ‪ ۱۹‬م"اه ش"عبان س"ال ‪ ۵۵۲‬هج"ری وف"ات ی"اف"ت‬
‫‑‬ ‫ودرمحلهء ‪  ‬امام‪ ‬أبو حنيفه )رح(‪ ‬به خاک سپرده شد‪(14) .‬‬
‫قرشي در"الجواهر املضیئة"‪ ‬در مورد وی مینویسد ‪ :‬وی به همت پدر و کاکای خویش‪ ‬عبد‬
‫امللک بن عبد السالم‪ ‬این مقدار علمیت و فقاهت را حاصل نموده بود ‪ ،‬ودر مقبره‪ ‬أبو حنيفة رحمه‬
‫اهلل‪ ‬به خاک سپرده شد ‪ ،‬اوشخصیت عالم وفقیهی ‪ ‬جید بود ودر اخیر مینویسد او » به چشم‬
‫‑‬ ‫نابینا« بود‪(15) .‬‬
‫‪ -۴‬أبو محمد عبد السالم بن إسماعيل بن عبد السالم بن الحسن اللمغاني‪:‬‬

‫)‪ (13‬املختصر املحتاج إليه ‪ ،‬جلد ‪ ۲‬صفحه ‪.۳۲۰ ،‬‬

‫)‪ (14‬املختصر املحتاج إليه ‪،‬جلد ‪ ، ۲‬صفحه ‪ ،۳۱۴‬همچنان در صفحه ‪۷۱‬جلد سوم همین کتاب ‪.‬‬

‫)‪" (15‬تاریخ مدارس بغداد" مؤلف استاد عماد عبد السالم رؤوف جلد‪ ۲ ،‬صفحه ‪. ۵۱ ،‬‬

‫‪15‬‬
 ‫سلسلهء نسب ‪ ‬این قاضی در "الجواهر املضيئة" به شرح زیر آمده ‪ ‬است‪ :‬عبد السالم‬
‫بن‪ ‬إسماعيل بن عبد الرحيم بن الحسني اللمغاني‪
.‬‬
‫ودر کتاب "الجامع املختصر في عنوان التواريخ وعيون السير" نسب ذکر شده اش با نسب فوقانی‬
‫تطابق دارد‪.‬‬
‫نامبرده در بغداد منصب قضایی را پیش برده است‪ ،‬وعلوم فقهی را ازنزد پدرخویش که‪ ‬از‬
‫جمله‪ ‬یکی‪ ‬از‪ ‬دانشمندان شهیر ودر ضمن یکی از مشتاقان مذهب امام ‪ ‬أبو حنيفة )رح(‪ ‬بود‪ ،‬فرا‬
‫گرفته است‪
 .‬‬
‫وی در‪ ‬دار الخالفة )بغداد(‪ ‬زندگی به سر میبرد‪ ،‬وچند بار به حیث سرپرست امور قضایی به جای‬
‫‪ ‬قاضی قضاة‪ ‬أبو طالب علی البخاری و قاضی القضات أبو الحسن علي بن عبد اهلل بن سلمان‪،‬‬
‫اجرای وظیفه نموده است‪ .‬‬
‫وی درض"من‪ ‬آن ام"ور ت"دری"سی را ن"یز پ"یش م"یب"رد و در م"درس"هء ‪» ‬س"وق ال"عمید«‪ ‬ب"ه ح"یث ُم" َد ِرس‬
‫هم ایفای وظیفه نموده است‪   .‬‬
‫م"وص"وف ی"ک ش"خص‪ ‬م"تواض"ع‪ ،‬و داری اخ"الق ح"سنه‪ ‬ب"وده ‪ ،‬در س"ال ‪ ۵۲۰‬هج"ری در مح"لهء ام"ام‬
‫اب"و ح"نیفه )رح( م"تول"د گ"ردی"ده ‪ ‬و در روزه"ای ‪ ‬اول ‪ ‬م"اه رج"ب ‪ ‬س"ال‪۶۰۵ ‬هج"ری‪ ‬وف"ات ی"اف"ته اس"ت‪ .‬ب"عد‬
‫از ای ""نکه ن ""ماز ج ""نازه اش در ص ""حن ح ""وی ""لی‪ ‬م ""درس ""هء ن ""ظام ""یهء ب ""غداد"‪ ‬خ ""وان ""ده ش ""د ‪ ،‬در ق ""برس ""تان‬
‫‪" ‬الخیزرانیة"‪ ‬در جوار مرقد‪ ‬امام‪ ‬اعظم أبو حنيفة رحمه اهلل ‪ ‬به خاک سپرده شد‪ (16).‬‬
‫»ی ""اق ""وت الح ""موي«‪ ‬در ح ""اش ""یهء ک ""تاب خ ""وی ""ش ب ""ه ن ""ام‪" ‬معج ""م ال ""بلدان"‪ ‬از م ""وص ""وف ذک ""ری ب ""ه‬
‫عمل‪ ‬آورده وسلسلهء نسب وی را‪ ‬به شرح زیر ‪ ‬یادآوری‪ ‬نموده است ‪.‬‬
‫عبد السالم بن‪ ‬إسماعیل بن عبد الرحمن بن عبد السالم بن حسن الالمغاني‪...‬‬
‫وی ف""قه را از پ""در و ک""اک""ای خ""وی""ش ف""را گ""رف""ته‪ ،‬واح""ادی""ث را از‪ ‬أب""و ع""بد اهلل الحس""ني ب""ن الحس""ني‬
‫الوبني ودیگران شنیده است‪(17).‬‬

‫‪-۵‬أبو يعقوب يوسف بن إسماعيل‪:‬‬

‫س"لسلهء نس"ب وی در ک"تاب "ال"جواه"ر‪ ‬امل"ضيئة"‪ ‬چ"نین ب"یان گ"ردی"ده اس"ت‪ :‬ی"وس"ف ب"ن‪ ‬إس"ماع"يل ب"ن‬
‫ع ""بد الس ""الم ب ""ن ال ""لمغان ""ي‪.‬وی پ ""یرو واز س ""اک ""نان م ""نطقه م ""ذه ""ب ح ""نفی ب ""ود‪ .‬ت ""علیمات ف ""قهی خ ""وی ""ش را‬
‫ازنزد پدر خویش‪ ‬فرا گرفته‪ ،‬در مسجد السلطان امور تدریس را پیش میبرد‪.‬‬
‫م""وص""وف درس""ال‪ ۵۱۸ ‬هج""ری م""تول""د و در ‪ ۱۹‬م""اه ‪ ‬ج""مادي االول""ی‪ ‬س""ال‪ ۶۰۶ ‬هج""ری وف""ات ی""اف""ته‬
‫ودر منطقهء‪" ‬الخیزرانیة"‪ ‬به خاک سپرده شده است ‪.(18).‬‬

‫‪-۶‬عبد الرحمن بن عبد السالم بن اسماعیل اللمغاني‪:‬‬

‫)‪ (16‬کتاب "الجواهر املضیئة" صفحه ‪ ،۳۱۵‬هکذا درکتاب "الجامع املختصر" صفحهء ‪ - ۲۷۶‬چاپ بغداد ‪.‬‬

‫)‪ (17‬معجم البلدان‪ -‬حرف الم ‪ ،‬وصفحه ‪ ۷۴‬کتاب )تاریخ مدارس بغداد( ‪.‬‬

‫)‪ (18‬کتاب )الجواهر املضیئة( وكتاب‪) ،‬الجامع املختصر( صفحه ‪. ۲۹۵‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ابن الفوطي نامبرده را درکتاب خویش"الحوادث الجامعة" در چند جای ذکر نموده ‪ ،‬و از‬
‫حوادث و جریاناتی که در سال ‪ ۶۳۲‬هجری به وقوع پیوسته‪ ،‬نگاشته و از موصوف چنین یادآوری‬
‫به عمل آورده است‪
:‬‬
‫در مراسم عروسی "الدویدار الصغیر" که درآن قاضی قضاة أبو املعالي عبد الرحمن بن مقبل‪ ،‬و‬
‫معاون موصوف )أقضی القضاة( ) قاضی القضات( عبد الرحمن بن عبد السالم اللمغاني و‬
‫سایران اشتراک به هم رسانیده بودند‪ ،‬مراسم عقد نکاح او را قاضي اللمغاني به پیش برده بود‪.‬‬
‫ه ""مچنان در م ""ورد ج ""ری ""ان ""ات س ""ال ‪ ۶۳۳‬هج ""ری م ""یف ""رم ""ای ""د‪ :‬رئ ""یس دی ""وان خ ""لیفه ب ""ه ن ""زد ق ""اض ""ی‬
‫ال"قضات ع"بد ال"رح"من ب"ن م"قبل ال"واس"طی تش"ری"ف آورد‪ ،‬و ب"ه ط"ور ش"فاه"ی ش"خصا َ پ"یام س"بکدوش"ی‬
‫وی را از ق"ضاء و از م"درس ب"ودن وی از م"درس"هء » املس"تنصري"ة« ب"ه ع"رض رس"ان"ید‪ ،‬و در م"ورد ای"ن‬
‫ک"ه وی خ"ان"هء م"سکون"ی خ"وی"ش را از مح"لهء ب"ود و ب"اش ق"ضات ت"رک ن"مای"د‪ ،‬ه"م ب"ه اط"الع"ش رس"ان"ید‪.‬‬
‫ب"ه ج"ای او ت"قرر أب"و ال"فضل ع"بد ال"رح"من ب"ن ع"بد الس"الم ب"ن ال"لمغان"ی را ک"ه از ج"ملهء ق"ضات ب"رجس"ته‬
‫بود‪ ،‬اعالم کرد‪.‬‬
‫ه"مچنان در س"ال"های ‪ ۶۳۴‬هج"ری ه"م ی"ادی از م"وص"وف ب"ه ع"مل آم"ده اس"ت ک"ه م"وص"وف ی"کی از‬
‫ق ""ضات ب ""رجس ""ته )اق ""ضي ال ""قضاة( )ق ""اض ""ی ال ""قضات ( ع ""بد ال ""رح ""من ب ""ن ال ""لمغان ""ی ق ""اض ""ی ع ""لی ب ""ن‬
‫ال"بصری ک"ه ق"اض"ی م"نطقهء "دج"یل" ب"ود‪ ،‬ب"ه ح"یث ق"اض"ی م"نطقهء " ال"واس"ط" و م"حالت چ"هار ط"رف آن‬
‫نیز توظیف یافت‪.‬‬
‫ه ""مچنان در س ""ال ""های ‪ ۶۳۵‬هج ""ری ه ""م ی ""ادی از او ب ""ه ع ""مل م ""یآی ""د‪ :‬ک ""ه ق ""اض ""ی ع ""بد ال ""رح ""من ب ""ن‬
‫ال ""لمغان ""ی را در م ""شهورت ""ری ""ن م ""درس ""هء اح ""ناف ب ""ه ن ""ام "املس ""تنصری ""ة" ب ""ه ح ""یث م ""درس ب ""ه ج ""ای "اب ""ن‬
‫األن ""صار الح ""لبي" ان ""تخاب ن ""مود‪ .‬و ای ""ن ه ""م م ""صادف ب ""ه س ""ال ""ی ب ""ود ک ""ه م ""راس ""م ع ""قد ن ""کاح دخ ""تر‬
‫س""لیمان ش""اه ب""ا م""ظفر ال""دی""ن ان""عقاد ی""اف""ت‪ .‬در ذک""ر ای""ن م""راس""م ن""کاح آم""ده اس""ت ‪ :‬در ای""ن م""راس""م‬
‫م""شهور ت""ری""ن ق""اض""ی ع""بد ال""رح""من ب""ن ال""لمغان""ی و م""عاون""ان وی اش""تراک ورزی""ده ب""ودن""د‪ .‬و ب""دی""ن ت""رت""یب‬
‫ک"مال ال"دی"ن أب"ی ال"فضل ع"بد ال"رح"من ب"ن اس"ماع"يل ال"لمغان"ی ت"ا اخ"یر زن"دگ"ی ب"ه ح"یث ی"ک م"حقق ع"میق‬
‫و آگاه باقی ماند‪.‬‬
‫ه""مچنان در زم""ان م""راس""م ب""ه ق""درت رس""یدن "امل""عتصم ب""اهلل" خ""لیفهء ع""باس""ی ه""ا‪ ،‬ه""م ی""ادی از او‬
‫ب""ه ع""مل آم""ده ک""ه‪ :‬ق""اض""ی ال""قضات ک""مال ال""دی""ن أب""و ال""فضل ع""بد ال""رح""من ب""ن ال""لمغان""ی در ای""ن م""راس""م‬
‫اشتراک ورزیده بود‪.‬‬
‫در ذک""ر ج""ری""ان""ات س""ال ‪ ۶۴۵‬هج""ری آم""ده اس""ت‪ :‬روزی م""درس""ان م""درس""ه املس""تنصری""ه ب""ه م""نزل‬
‫وزی"ر دع"وت ش"دن"د و ب"رای آن"ان گ"فته ش"د ک"ه از ای"ن ب"ه ب"عد ن"بای"د ک"سی ی"ادی از ت"صنیفات و ن"وش"ته‬
‫ه"ای خ"وی"ش ب"ه ع"مل آرد‪ ،‬و ه"مچنان ک"سی ح"ق ن"دارد ک"ه س"ای"ران را ب"ه ذک"ر و ح"فظ آن م"کلف س"ازد‪.‬‬
‫ب""ر ای""شان اس""ت ک""ه ص""رف ب""یان""یهء م""شای""خ و ف""قهای گ""ذش""تکان را ب""ه ح""یث ادب و ت""برک ای""شان‪ ،‬ب""رای‬
‫م""ردم ب""یان ف""رم""ای""ند‪ .‬ای""ن ح""کم ب""عد از اب""الغ از ج""ان""ب ع""بد ال""رح""من ب""ن ال""جوزی م""ورد ق""بول واق""ع ش""د‪،‬‬
‫ول""ی ش""هاب ال""دی""ن ال""زن""جان""ي م""شهور ت""ری""ن م""درس و پ""یرو م""ذه""ب ش""اف""عی و ق""اض""ی ع""بد ال""رح""من ب""ن‬

‫‪17‬‬
‫ال"لمغان"ی م"شهورت"ری"ن ع"ال"م م"ذه"ب ح"نفی از پ"ذی"رش ای"ن ح"کم‪ ،‬اب"ا ورزی"دن"د‪ .‬و ش"ای"د س"خن م"شاب"ه زی"ر‬
‫را فرموده باشند ‪ » :‬آن عده از مشایخ انسان بودند و ما هم انسان هستیم‪.« ...‬‬
‫ه ""مچنان در س ""لسلهء ذک ""ر ج ""ری ""ان ""ات ه ""مین س ""ال م ""یآی ""د‪ :‬زم ""ان ""ی ک ""ه دان ""یال ب ""ن ش ""موی ""ل ب ""ن أب ""ي‬
‫ال ""رب ""يع ب ""ه ح ""یث ره ""بر "س ""یناگ ""وگ" گ ""روه ی ""هود ان ""تخاب ش ""د‪ ،‬وزی ""ر م ""ؤی ""د ال ""دی ""ن ال ""علقمی ت ""واف ""ق وی را‬
‫ع"ملی ک"رد و وی را ب"ه پ"یش ق"اض"ی ال"قضات ع"بد ال"رح"من ب"ن ال"لمغان"ی ن"شان"د و م"عرف"ی ک"رد و ب"رای"ش‬
‫گفت‪:‬‬
‫م"ن پ"یش ش"ما از ن"زد پ"یروان آن دی"ن و ش"رع"یت ن"سخ ش"ده آم"ده ای"م ک"ه ت"وس"ط مح"مد ص"لی اهلل‬
‫ع"لیه وس"لم از ب"ین ب"رداش"ته ش"ده اس"ت‪ ،‬م"ن از ش"ما م"یخ"واه"م ت"ا ح"دود و ره"نموده"ای دی"نی ای"شان را‬
‫م"ورد ب"ررس"ی ق"رار ده"ید‪ ،‬و ب"ه آن"چه ب"رای ش"ان ه"دای"ت ف"رم"ای"ید ب"ه چ"یزی ک"ه ش"ری"عت ش"ان ب"رای آن"ها‬
‫ام ""ر ف ""رم ""وده اس ""ت و از اع ""مال ""ی آن ""ان را م ""منوع داری ""د‪ ،‬ک ""ه ش ""ری ""عت ش ""ان آن ""ها را از آن م ""نع ف ""رم ""وده‬
‫اس""ت‪ .‬ب""نا ب""ر ل""طف و مه""رب""ان""ی خ""وی""ش در ح""ل م""نازع""ات و اخ""تالف""ات ش""ان ب""ر اس""اس ش""ری""عت آن""ان‬
‫فیصله به عمل آور‪ .‬ثـنا و صفت اهلل تعالی بر دین اسالم است‪.‬‬
‫در راب""طه ب""ه ج""ری""ان""ات س""ال ‪ ۶۴۳‬هج""ری ن""یز ی""ادی آن ب""ه ع""مل آم""ده اس""ت ک""ه‪ :‬در ی""کی از روزه""ا‬
‫أق"ضى ال"قضاة ) ق"اض"ی ال"قضات ( ع"بد ال"رح"من ب"ن ال"لمغان"ي ب"ا وزی"ر اول و ش"ماری از م"درس"ان در‬
‫ب"اغ"ی نش"ته ب"ودن"د ک"ه ت"صادف"ا ً ک"بوت"ری از ه"وا ب"ر س"ر أق"ضى ال"قضاة ) ق"اض"ی ال"قضات ( نشس"ت ‪ ،‬در‬
‫همین اثنا قاضی "عدل موفق الدین" این اشعار را به زمزمه گرفت‪:‬‬
‫قد قیل في وصف النبي وصحبه‬
‫في ما سمعناه من األخبار‬
‫كانوا كأ ّن الطير فوق رؤسهم‬
‫فاآلن شوهد ذلك باألبصار‬
‫في مجلس املولى الوزير مؤيد‬
‫ين الحنيف وناصر األنصار‬
‫ترجمه‪ :‬به تحقیق در توصیف وصفت رسول اهلل صلی اهلل علیه وسلم و صحابه کرام او آنچه‬
‫که گفته شده به روایت های صحیح به گوش های ما رسیده است‪ ،‬اینها بودند که پرنده ها به‬
‫سرهای ایشان بودند‪،‬طوری که ما حاال اثبات این سخن را به چشم سر خود ما در میله و مجلس‬
‫آقا و وزیر ما مؤید الدین الحنیف ناصر األنصار»کمک کنندهء کمک کننده ها « دیدیم‪
.‬‬
‫همچنان ابن الفوطي در بارۀ ایشان در کتاب خویش »تلخیص مجمع اآلداب« در سه جای‪ ،‬یادی‬
‫از وی به عمل می آورده است‪:‬‬
‫اول ‪ :‬در بخش زندگی نامهء »فخر الدین أبو منصور« 
‬
‫دوهم ‪:‬در بخش زندگی نامهء "فخر الدین أبو املظفر " همچنان باری اخیر ذکری از آن در داستان‬
‫"فخر الدین أبوبكر" بیان گردیده است ‪
.(19) .‬‬

‫)‪ (19‬کتاب )الحوادث الجامعة والتجارب النافعة( مؤلف ‪:‬ابن الفوطی چاپ بغداد ‪.‬‬

‫‪18‬‬
 ‫در کتاب "الجواهر املضیئة" از نامبرده این طور یاد آوری به عمل آمده است‪ :‬عبدالرحمن بن‬
‫عبدالسالم بن اسماعیل اللمغانی دروس خویش را در مدرسهء املستنصریة‪ ،‬روزپنچشنبه ‪ ۲۳‬ماه‬
‫صفر سال ‪ ۶۳۵‬هجری آغاز کرد‪ .‬نامبرده بعد از "احمد بن یوسف األنصاری" به حیث مدرس‬
‫گماشته شد‪ ،‬و أحمد بن یوسف از "عمر بن محمد القرقاني" بعد ها در مدرسه املستنصریة به‬
‫حیث مدرس گزیده شده بود ‪
.‬‬
‫ابن النجار میگوید‪ :‬نامبرده فقه را با مسایل اختالفی فقهاء فراگرفته بود ودر مناظره ها از‬
‫مهارت خاصی برخوردار بود‪ .‬وی بعداز وفات پدر خویش به حیث مسؤلیت امور درسی مدرسه‬
‫العمید »الزکیه « را که در منطقهء)سوق العميد ( موقعیت دارد‪ ،‬به پیش می برد‪ .‬وی در بخش قضا‬
‫و حکم قضایی بعد از قاضي "محمود بن احمد الریحاني" و قاضی القضاة "أبو صالح الجیلي"‬
‫و قاضی القضاة "عبدالرحمن بن نفیل" به حیث قاضی و قاضی القضاة ایفای وظیفه نموده‬
‫است ‪.‬که بعد ها مدرسه مشهور "املستنصریه" احناف در سال ‪ ۵۳۴‬هجری به حیث مدرس تقرر‬
‫حاصل نمود‪
.‬‬
‫نامبرده از پدر خویش وسایرین به خامهء "دمیاطي" روایت فرموده است ‪
 ...‬‬
‫موصوف در رزو جمعه ‪ ۱۳‬ماه رجب سال ‪ ۶۴۰‬هجری در قریهء "حی النهار" وفات یافت ‪ .‬ولی از‬
‫نوشتۀ "الشریف عز الدین" طوری معلوم میگردد که نامبرده در سال ‪ ۶۴۹‬هجری وفات یافت و در‬
‫مقبرۀ امام أبو حنيفة رحمه اهلل به خاک سپرده شد ‪ ،‬همچنان یاد آوری به عمل آمده است که‬
‫نامبرده متولد سال ‪ ۵۶۴‬هجری میباشد‪(20) .‬‬

‫وای"ن م"طلب را اس"تاد ش"هیر ن"اج"ی م"عروف در ک"تاب خ"وی"ش "ت"اری"خ ع"لماء املس"تنصري"ة" در چ"ند‬
‫جای ذکر فرموده است‪(21) .‬‬

‫‪ -۷‬عبد امللک بن عبد السالم‪:‬‬

‫در "ال"جواه"ر امل"ضیئة" از آن چ"نین ذک"ر ب"ه ع"مل آم"ده اس"ت‪ :‬ع"بد اهلل ب"ن ع"بد الس"الم ب"ن ال"حسین‬
‫ال""لمغان""ي ب""رادر ع""بد ال""رح""من ب""ود ک""ه ق""بالً از وی ی""اد آوری ش""ده اس""ت و ک""اک""ای وی مح""مد ب""ن ع""بد‬
‫الرحمن بن الحسین اللمغانی است که بعدآ از آن یاد آوری خواهم داشت‪.‬‬
‫دمیاطی از وی یاد آوری نموده و در بارهء آن میگوید‪:‬‬
‫وی اس ""تاد م ""حضر مشه ""د و م ""درس ""ه ام ""ام أب ""و ح ""نيفه رح ""مه اهلل ب ""وده وم ""ن در مج ""لس و ح ""لقهء‬
‫درس""ی از وی ع""لم و دان""ش آم""وخ""ته ام‪ .‬او در س""ال ‪ ۶۴۸‬هج""ري وف""ات ی""اف""ته و در م""قبرهء ال""خیزران""یه‬
‫در جوار مرقد امام أبو حنيفه رحمه اهلل به خاک سپرده شده است‪(22).‬‬

‫)‪ (20‬الجواهر املضيئة‪.‬‬

‫)‪ (21‬تاريخ علماء املستنصرية‪ ،‬نوشته استاد ناجي معروف صفحه ‪. ۱۲۳.:‬‬

‫)‪ (22‬الجواهر املضيئة‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫در کتاب "األنساب" السمعاني آمده است‪ :‬روایت معروف و مشهور دربارهء او این طور است‬
‫که ‪ :‬أبو محمد عبد امللك بن الحسني اللمغانی‪ ،‬از طرف یک جد اللمغاني است‪ ،‬و أبو محمد از‬
‫جملهء خانوادهء متقی‪ ،‬اهل تزکیه وعدالت پسند است‪ .‬او یکی از فقهای مشهور مذهب حنفی‬
‫بوده ‪ ،‬وسیمای زیبایی داشت‪ .‬از أبو النصر محمد بن علي الزيتي این روایت‪ ،‬شنیده شنیده‪ ،‬و‬
‫این سخن را رفیق من أبو القاسم علی بن الحسن أبو هبة اهلل الحافظ الدمشقي شنیده است‪.‬‬
‫نامبرده در ‪ ۵‬رمضان سال ‪ ۶۲۷‬هجری در بغداد وفات یافته است‪(
 23).‬‬

‫استاد دانشمند محترم عماد عبدالسالم رؤوف در کتاب معتبرخویش "تاریخ مدارس بغداد" دو بار‬
‫از آن ذکری به عمل آورده است‪
:‬‬
‫بار اول‪ :‬زمانی که ذکری از حلقه و مدرسهء امام أبوحنيفة )رح( به عمل آمده و بار دوم ‪ :‬زمانی که‬
‫ذکری از استادن مدرسهء "املرفقیة" شده است‪
.‬‬
‫به تایید نوشتهء شان مجد الدین عبد امللک بن عبد السالم اللمغاني در مدت اقامت خویش در بغداد‬
‫درسال ‪ ۶۱۶‬هجری مورد توجه شرف الدین عبد اللطیف البخاري بود‪،‬نامبرده در پیش أقضى‬
‫القضات ) قاضی القضات (عماد الدين أبي صالح نصر بن عبد الرزاق بن عبد القادر الجيلي‬
‫حضور یافت و از جانب وی در بخش تنظیم امور دفتر و دیوان به کار گماشته شد‪،‬و بعدا َ در جنب‬
‫اینکه به حیث استاد در مدرسهء متذکره ایفای وظیفه مینمود‪ ،‬در ضمن امورحلقه و تدریس‬
‫مرقدامام أبو حنيفة رحمه اهلل را نیز رهبری میکرد‪ .‬موصوف در ماه ذی الحجه سال ‪ ۶۴۸‬در‬
‫سن ‪ ۶۷‬سالگی وفات یافت و در مقبره الخیزرانیة در جوار مزار قبر امام أبو حنيفة رحمه اهلل به‬
‫خاک سپرده شد‪.(24).‬‬
‫ه ""کذا "ب ""در ال ""دی ""ن مح ""مود ال ""عینی" س ""وان ""ح و زن ""دگ ""ی ن ""ام ""ه وی را در ک ""تاب خ ""وی ""ش ب ""ه ن ""ام "ع ""قد‬
‫الج ""مان" ی ""اد آوری ن ""موده و نس ""ب وی را ب ""ه ن ""ام "ال ""دام ""غان ""ي" ی ""اد آوری ن ""موده‪ ،‬و نس ""ب وی را ب ""ه‬
‫ن"ام " ال"دم"غان"ي" ی"اد ک"رده‪ ،‬ک"ه ای"ن ی"ک اش"تباه اس"ت‪ ،‬ب"ه خ"اط"ری ک"ه ال"لمغان"ی ب"ه مل"غان م"نسوب اس"ت‬
‫و این از جملهء قریه های دور افتاده کوهی دوران امپراتوری غزنوی به شمار میرفت‪.(25) .‬‬
‫‪ -۸‬اسماعیل بن عبد السالم بن عبد الرحمن بن الحسن اللمغاني‪:‬‬
‫م"وض"وف ب"ه اب"و ال"قاس"م ال"بغدادی شه"رت دارد و در ک"تاب‪" ‬ال"جواه"ر امل"ضيئة"‪ ‬ازآن ذک"ری ‪ ‬ب"ه ع"مل‬
‫آمده است ‪ ،‬ودر آن از اسم پدر ‪ ،‬پدر کالن و اعضای خانواده اش هم ذکری‪ ‬شده است ‪.‬‬
‫ح"اف"ظ دم"یاط"ي‪ ‬م"وص"وف را در ج"ملهء اس"تادان خ"وی"ش ذک"ر‪ ‬وب"رای"ش‪ ‬اج"ازه روای"ت ه"م داده اس"ت‪.‬‬
‫)‪(26‬‬

‫)‪ (23‬األنساب‪ ،‬السمعاني‪ ،‬چاپ جدید ‪ ،‬کتابخانه املثنی ‪ -‬بغداد‪.‬‬

‫)‪ (24‬تاریخ مدارس بغداد ‪ ،‬صفحه ‪.۴۱‬‬

‫)‪ (25‬مجلة املعلم الجدید‪ -‬مقاله مرحوم مصطفی جواد ‪ ،‬شماره ‪.۷۳‬‬

‫)‪ (26‬الجواهر املضيئة‪ ،‬صفحه ‪. ۱۵۲‬‬

‫‪20‬‬
‫مبحث تحقیقاتی درهمین جا خاتمه یافت‪.‬‬

‫ﺳﻣرﻗﻧدی‪27‬‬ ‫اﻗﺗﺑﺎس از ﭼﮭﺎر ﻣﻘﺎﻟﮫء ﻋروﺿﯽ‬

‫ﺣﮑﺎﯾت )‪(5‬‬
‫مل ""غان شه ""ري اس ""ت از دی ""ار س ""ند از اع ""مال)‪ (28‬غ ""زن ""ین و ام ""روز م ""یان ای ""شان و ک "فّارک ""وه ""ی اس ""ت‬
‫ب""لند و پ""یوس""ته خ""ائ""ف ب""اش""ند از ت""اخ""نت و ش""بیخون )‪ (29‬ک "فّار‪ .‬ام""ا مل""غان""یان م""ردم""ان ب""شکوه ب""اش""ند‬
‫وم""ردم""ان ب""شکوه)‪ (30‬ب""اش""ند و ج""لد)‪(31‬و ک""سوب)‪ (32‬و ب""ا ج""لدی زع""ری)‪ (33‬ع""ظیم ت""ا ب""ه غ""ای""تی ک""ه ب""اک‬
‫ن""دارد ک""ه ب""ر ع""ام""ل ب""ه ی""ک م""ن ک""اه و ی""ک ب""یضه رف""ع ک""نند و ب""ه ک""م از ای""ن ن""یز روا دارن""د ک""ه ب""ه ت "ظّلم ب""ه‬
‫غزنین آیند و یک ماه و دوماه مقام کنند و بی حصول مقصود باز نگردند‪.‬‬

‫‪ ( 27‬ص"فحات ‪ 31-29‬ک"تاب " چ"هار م"قال"ه" اث"ر اح"مد ب"ن ع"مر ب"ن ع"لی ن"ظام"ی س"مرق"ندی‪ ،‬ت"صحیح و اه"تمام م"رح"وم‬
‫محمد قزوینی‪ ،‬به کوشش دکتر محمد معین استاد دانشگاه تهران‪ ،‬چاپخانهء کورش‪ ) .‬ب‪ -‬تا(‬

‫(‪ -‬جمع عمل‪،‬اعمال البلد‪ ،‬آن چه که تحت حکم بلد باشد‪ ،‬مضافات آن )قطر املحیط(‪.‬‬ ‫)‪28‬‬

‫)‪ -(29‬ش"بیخون و ش"بخون‪ ،‬اض"اف"هء م"قلوب )خ"ون ش"ب(‪ ،‬ب"ه وق"ت ش"ب پ"نهان ب"ر دش"من ت"اخ"نت و ب"ه وق"ت ش"ب ق"تل ک"ردن‬
‫فوج دشمن را‪ ،‬و در اسکندر نامه )نظامی( همه جا به معنی مطلق جنگ و قتال آمده )غیاث( قس‪ :‬روز خون‪.‬‬

‫(‪ -‬یعنی با شکوه )سبک شناسی ج‪ 2‬ص ‪.(304‬‬ ‫)‪30‬‬

‫(‪ -‬به فتح اول‪ ،‬چابک‪) ،‬منتهی االرب(‪.‬‬ ‫)‪31‬‬

‫(‪ -‬به فتح اول‪ ،‬بسیار کسب‪)،‬قطر املحیط(‪ ،‬بسیار فرا گیرنده‪.‬‬ ‫)‪32‬‬

‫)‪ -( 33‬زع""ارت ب""ه اول و ب""ه تش""دی""د و ت""خفیف راء ب""ه م""عنی س""وء خ""لق وش""ر اس""ت‪ ،‬ب""اش""د و رج""ل زع""رای سی½ الخ""لق وال‬
‫"اء م""صدری‬ ‫ی""صرف م""نه ف""عل )ل""سان ال""عرب و ت""اج ال""عروس(‪) .‬چ""ق(‪ .‬زع""ر ب""ه ف""تح اول و کس""ر ث""ان""ی ص""فت ع""رب""ی را ب""ا ی" ِ‬
‫فارسی به معنی زعر و زعارت آورده است‪ ).‬سبک شناسی ج ‪ 2‬ص ‪.(304‬‬

‫‪21‬‬
‫ف ""ی الج ""مله در ل ""جاج)‪ (34‬دس ""تی دارن ""د‪ ،‬و از اب ""رام پش ""تی‪ ،‬م ""گر )‪ (35‬در عه ""د ی ""مین ال " ّدول ""ه س ""لطان‬
‫مح"مود أَن"ار اهللُ بُ"ره"ان"ه)‪ (36‬ی"کی ش"ب ک"فّار ب"ر ای"شان ش"بیخون ک"ردن"د و ب"ه ان"واع خ"راب"ی ح"اص"ل آم"د‪.‬‬
‫ای ""شان ب ""ی خ ""اک م ""راغ ""ه ک ""ردن ""دی)‪(37‬چ ""ون ای ""ن واق ""عه ب ""یفتاد ت ""نی چ ""ند از م ""عارف)‪ (38‬و م ""شاه ""یر ب ""ر‬
‫خ""اس""تند و ب""ه ح""ضرت غ""زن""ین آم""دن""د‪ ،‬و ج""ام""ه ه""ا ب""دری""دن""د و س""ره""ا ب""ره""نه ک""ردن""د و واوی""ال)‪ (39‬ک""نان ب""ه‬
‫ب"ازار غ"زن"ین در آم"دن"د‪ ،‬و ب"ه ب"ارگ"اه س"لطان ش"دن"د وب"نال"یدن وب"زاری"دن‪ ،‬و آن واق"عه را ب"ر ص"فتی ش"رح‬
‫دادن"د ک"ه س"نگ را ب"ر ای"شان گ"ریس"نت آم"د‪ ،‬ه"نوز ای"ن زع"ارت و ج"الدت و ت"زوی"ر و ت"موی"ه)‪ (40‬از ای"شان‬
‫ظ"اه"ر نگش"ته ب"ود‪ .‬خ"واج"هء ب"زرگ اح"مد ح"سن م"یمندی را ب"رای ش"ان رح"مت آم"د و خ"راج)‪ (41‬آن س"ال‬
‫ای""شان را ب""بخشید و از ع""وارض ش""ان م""صون داش""ت و گ""فت‪» :‬ب""ازگ""ردی""د و ب""یش ک""وش""ید و ک""م خ""رج‬
‫کنید‪ ،‬تا سر سال به جای خویش باز آیید«‪.‬‬

‫(‪ -‬لجاج به فتح اول‪) ،‬مص( عناد ورزیدن‪.‬‬ ‫)‪34‬‬

‫)‪ -( 35‬ن ""ظام ""ی »م ""گر« را در آغ ""از ج ""مله ب ""ه م ""عنی »ش ""ای ""د« و »ازق ""ضا« و م ""عان ""ی غ ""یر م ""عنی اس ""تثنا آورده اس ""ت‪.‬‬
‫‪0‬سبک شناسی ج ‪ 2‬ص ‪(304‬‬

‫(‪ -‬خدای حجت وی را بر زبان او نهد‪.‬‬ ‫)‪36‬‬

‫)‪ -( 37‬م"راغ"ه‪ ،‬ب"ه ف"تح م"یم ه"م ب"ه م"عنی ع"مل ب"ه خ"اک غ"لطیدن اس"ت و ه"م ب"ه م"عنی م"وض"عی اس"ت ک"ه دواب در آن ج"ا ب"ه‬
‫خ""اک غ""لطند )ل""سان ال""عرب(‪) ،‬چ""ق(‪ .‬م""راغ""ه در ای""ن ج""ا ب""ه م""عنی ت""مرغ اس""ت ی""عنی درخ""اک غ""لتیدن و در ع""رب""ی ب""ه ای""ن‬
‫م""عنی ف""قط ب""اب ت""فعیل و ت""فعل اس""تعمال م""ی ش""ود و م""راغ""ه ف""قط ب""ه م""عنی اس""م م""کان ی""عنی مح""ل غ""لتیدن آم""ده اس""ت ن""ه‬
‫مصدر‪ .‬رک‪ :‬صحاح و قاموس )حاشیهء تاریخ بیهقی‪ .‬دکتر فیاض ص ‪(.162‬‬
‫درت"اری"خ ب"یهقی) چ"اپ دک"تر ف"یاض و دک"تر غ"نی ص ‪ 162‬آم"ده‪» :‬خ"واج"ه اح"مد ب"ن ح"سن« ای"ن را س"خت خ"واه"ان ب"ود‬
‫ک""ه ب""هان""ه م""ی جس""ت ب""ر ح""صیری ت""ا وی را ب""مال""د‪ ،‬ک""ه دانس""ت وق""ت ن""یک اس""ت و ام""یر ب""ه ه""یچ ح""ال ج""ان""ب وی را ک""ه دی‬
‫خ"لعت وزارت داده ام"روز ب"ه ح"صیری ب"نده"د‪ ،‬وچ"ون خ"اک ی"اف"ت م"راغ"ه دانس"ت ک"رد‪ .‬در م"رزب"ان ن"ام"ه ب"اب ه"فتم ح"کای"ت‬
‫)شیر و شاه پیالن( آمده )ص‪» :(182‬سره گفتست آن مراغی که گفتست ‪:‬‬
‫باشد زخری درمن وتو هردو اثر‬ ‫مـا هـــردو مراغی بچه ایم ای مهتر‬
‫تو‪ ...‬خر آمدی و من مهرهء خر‬ ‫لیکن چو تو جاهلی و من ز اهل هنر‬
‫م"ؤل"ف ف"ره"نگ آن"ند راج ذی"ل»ص"اد« گ"وی"د‪» :‬ای"ن ح"رف در ل"غت ب"ه م"عنی م"رغ"ی اس"ت ک"ه ب"رخ"اک م"راغ"ه ک"ند‪».‬ب"ی خ"اک‬
‫مراغه کردن« مثلی است ظاهرا ً به معنی منتهز فرصت بودن‪ ،‬پی بهانه گشنت‪.‬‬

‫(‪ -‬ج معروف‪ ،‬نامداران‪ ،‬نامیان‪ -‬و جمع معرف )به فتح راء و کسر آن(‪ ،‬علوم‪.‬‬ ‫)‪38‬‬

‫)‪( 39‬وی"ل‪ ،‬درآم"دن ب"دی و ش"ر و دردم"ند ن"مودن و م"صیبت زده س"اخ"نت‪ ،‬وای و س"ختی» و درد ن"دب"ه گ"وی"ند وی"اله )م"نتهی‬
‫االرب(‪ -‬واوی ""ال ب ""ه م ""عنی اف ""سوس و وا ک ""لمهء ن ""دب ""ه اس ""ت و وی ""ل ب ""ه م ""عنی اف ""سوس وان ""دوه‪ ،‬و در آخ ""ر ال ""ف ب ""رای م ""د‬
‫صوت که در حالت ندبه در آخر الفاظ پیدا می کند آمده )غیاث(‪.‬‬

‫(‪) -‬مص( زراندودن مجازا ٌ سخن تملق آمیز‪.‬‬ ‫)‪40‬‬

‫(‪ -‬مالیات‪ ،‬آن چه که پادشاه و حاکم از رعایا بگیرد )غیاث(‪.‬‬ ‫)‪41‬‬

‫‪22‬‬
‫ج"ماع"ت مل"غان"یان ب"ا ف"رح"ی ق"وی و ب"شاش"تی ت"مام ب"از گش"تند و آن س"ال م ّ"رف"ه بنشس"تند و آب ب"ه‬
‫ک ""س ن ""دادن ""د)‪ (42‬و چ ""ون س ""ال ب ""ه س ""ر ش ""د ه ""مان ج ""ماع ""ت ب ""از آم ""دن ""د و ق ""صهء خ ""ود ب ""ه خ ""واج ""ه رف ""ع‬
‫"صه م""قصور ب""ر آن ک""ه س""ال پ""ار خ""داون""د خ""واج""هء ب""زرگ والی""ت م""ا را ب""ه رح""مت و‬ ‫ک""ردن""د)‪ (43‬ن""کت آن ق" ّ‬
‫ع"اط"فت خ"وی"ش ب"یاراس"ت و ب"ه ح"مای"ت و ح"یاط"ت)‪(44‬خ"ود ن"گاه داش"ت واه"ل مل"غان ب"دان ک"رم و ع"اط"فت ب"ه‬
‫جای خویش رسیدند و چنان شدند که در آن ثغر ُمقام توانند کرد‪.‬‬
‫ام"ا ه"نوز چ"ون م"زل"زل"ی)‪ ( 45‬ان"د و م"ی ت"رس"یم ک"ه اگ"ر م"ال م"واض"عت را ام"سال ط"لب ک"نند‪ ،‬ب"عضی‬
‫مس""تأص""ل)‪ (46‬ش""ون""د واث""ر آن خ""لل)‪ (47‬ه""م ب""ه خ""زان""هء م""عموره ب""از گ""ردد‪ .‬خ""واج""ه اح""مد ح""سن ه""م ل""طفی‬
‫بکرد و مال دیگر سال ببخشید‪.‬‬
‫در ای""ن دو س""ال اه""ل مل""غان ت""وان""گر ش""دن""د و ب""ر آن ب""سنده ن""کردن""د‪ ،‬در س""وم س""ال ط""مع ک""ردن""د ک""ه‬
‫م"گر)‪ (48‬ببخش"د‪ ،‬ه"مان ج"ماع"ت ب"از ب"ه دی"وان ح"اض"ر آم"دن"د و ق"صه ع"رض ک"ردن"د و ه"مهء ع"ال"م را م"علوم‬
‫خ""را ٌج و‬‫خ""را ُج ُ‬
‫"صه ب""ر پش""ت گ""ردان""ید و ب""نوش""ت ک""ه‪ :‬ال َ‬ ‫ش""د ک""ه مل""غان""یان ب""ر ب""اط""ل ان""د‪ .‬خ""واج""هء ب""زرگ ق" ّ‬
‫ادا ُؤ ُه دوائ ُ " " ُه‪ .‬گ " ""فت‪ :‬خ " ""راج ری " ""ش ه " ""زار چ " ""شمه)‪ (49‬اس " ""ت گ " ""زاردن او داروی اوس " ""ت‪ ،‬و از روزگ " ""ار آن‬
‫بزرگ‪ .‬این معنی مثلی شد و در بسیار جای به کار آمد‪ .‬خاک بر آن بزرگ خوش باد!‬

‫ﺑﯾوﮔراﻓﯽ ﻣﺧﺗﺻر‬
‫اﻣﯾن اﻟدﯾن » ﺳﻌﯾدی – ﺳﻌﯾد اﻓﻐﺎﻧﯽ «‬

‫(‪ -‬نظیر‪ :‬نم پس ندادند‪.‬‬ ‫)‪42‬‬

‫)‪ -( 43‬ق ""صه ب ""رداش ""نت و ق ""صه رف ""ع ک ""ردن‪ ،‬ب ""ه م ""عنی ع ""رض ح ""ال و دادخ ""واه ""ی ن ""زد س ""لطان ی ""ا ام ""یر ی ""ا وزی ""ر اس ""ت و‬
‫ظ""اه""را ً در ق""دی""م ع""رض ح""ال را م""ی ن""وش""تند و ب""االی چ""وب""ی ن""صب م""ی ک""ردن""د و در ب""یرون ق""صر ب""ر م""نظر پ""ادش""اه م""ی‬
‫داشتند و از این رو‪ ،‬این اصطالح پدید آمده )امثال و حکم‪ .‬دهخدا‪ :‬که را داری که نماند ؟(‪.‬‬

‫(‪) -‬مص( حفظ کردن‪ ،‬تعهد کردن‪.‬‬ ‫)‪44‬‬

‫(‪ -‬مزلزل )ا ملف( از زلزله‪ ،‬ترسانده شده‪ ،‬لرزیده‪.‬‬ ‫)‪45‬‬

‫(‪) -‬ا مف( از استیصال‪ ،‬از بیخ بر کنده شده )غیاث(‪.‬‬ ‫)‪46‬‬

‫(‪ -‬وهن‪ ،‬فساد‪ ،‬تفرق‬ ‫)‪47‬‬

‫(‪ -‬رک‪ :‬صفحهء قبل‪.‬‬ ‫)‪48‬‬

‫(‪ -‬امروز کفگیر گویند‪) .‬سبک شناسی ج ‪ 2‬ص ‪.(303‬‬ ‫)‪49‬‬

‫‪23‬‬
 ‫†‬
‫امین الدین » سعیدی‪ -‬سعيد‪ ‬افغاني‪ « ‬فرزند ‪ ‬مرحوم مولوی دکتور محمد سعید 
‬
‫» س""عید اف""غان""ی « ‪ ‬ن""واس""ه خ""طیب م""ول""وی ع""بد امل""جید در س""ال )‪ (۱۹۵۸‬در ق""ری""ه خ""یر آ ب""اد ع""مرزائ""ی‬
‫والی ""ت ل ""غمان ‪ ،‬در ی ""ک خ ""ان ""واده روح ""ان ""ی چ ""شم ب ""ه ج ""هان گ ""شوده اس ""ت ‪ ،‬ت ""علیمات اب ""تدای ""ی خ ""وی ""ش را‬
‫دروالی""ت ل""غمان ب""ه ات""مام رس""ان""یده ودر س""ال )‪  (۱۳۴۹‬ش""ام""ل م""درس""ه ع""ال""ی ام""ام اب""و ح""نیفه ‪) ‬رح ( در‬
‫شهر کابل گردید‪.‬‬
‫بعد از ختم تحصیالت‪ ‬عالی ‪ ،‬ابتدا ‪ ‬به حیث معلم ‪ ‬تفسیر وعلوم‪ ‬دینی در مکاتب شهر کابل‬
‫مقرر شد ‪ .‬در سال )‪  (۱۳۵۸‬به حیث مدیر بورد تبلیغات اسالمی ‪ ‬وزارت اطالعات وکلتور ‪ ‬وبعدا َ به‬
‫حیث رئیس دفتر مطبوعاتی آن وزارت ودر سال)‪ (۱۳۶۳‬به حیث عضو مدیریت ‪ ‬دوم ‪  ‬سیاسی‬
‫) شرقمیانه وافریقا ( وزارت امور خارجه موظف گردید ‪ .‬در سال ) ‪ ( ۱۳۶۴‬به حیث سکرتر ‪ ‬اول‬
‫‪ ‬وآتشه مطبوعاتی سفارت ‪ ‬افغانستان در شهر دمشق کشور جمهوری عربی ‪ ‬سوریه مقرر گردید ‪،‬‬
‫در سال ‪ ( ۱۳۶۷ ) ‬هجری شمسی مطابق ) ‪ ( 1987‬م دوباره ‪ ‬به کشور مراجعت نموده وبه حیث‬
‫مدیر ‪ ‬امور شرقمیانه ‪ ‬وافریقا ‪ ‬در وزارت ‪ ‬امور خارجه افغانستان ‪  ‬اجرای ‪ ‬وظیفه نموده است ‪.‬‬
‫م " ""وص " ""وف در س " ""ال )‪1989‬م(‪ ‬ب " ""ه ح " ""یث مس " ""تشار ‪ ‬وزی " ""ر م " ""ختار ‪ ‬س " ""فارت اف " ""غان " ""ي در شه " ""ر »‬
‫تریپولی« کشور جمهوری عربی لیبیا ‪ ‬اجرای وظیفه نموده است‪.‬‬
‫او در س""ال ) ‪ ( 1992‬م‪ ‬ب""ه ک""شور ج""مهوری ف""درال""ی آمل""ان ‪ ‬م""هاج""ر ‪ ‬و در ای""ن ک""شور ‪ ‬ت""حصیالت‬
‫خ"وی"ش ‪ ‬را در رش"تهء ام"راض ‪ ‬روان"ی ‪ ،‬از م"رک"ز ت"علیمی وت"حصیالت ت"خصصی ‪ ‬را ب"ه پ"ای"ان رس"ان"یده‬
‫وبعدا َ شامل‬
‫انیس"تیتوت‪ ( Bensberg) ‬درب"خش‪ ‬منج"مت‪ ‬وادراه‪ ‬در والی"ت ک"ول"ن ک"شور ج"رم"نی گ"ردی"د‪ ،‬ب"عد از‬
‫ختم تحصیالت‪ ‬در همین رشته در کشور املان مصروف خدمت می باشد ‪.‬‬
‫ام"ین ال"دی"ن » س"عیدی‪ - ‬س"عید اف"غان"ی‪   « ‬م"تاه"ل ‪ ‬ب"وده وچ"هار ‪ ‬ط"فل ‪ ‬دارد ‪ ،‬ب"ه زب"ان ه"ای ‪ ‬پش"تو‬
‫‪ ،‬دری ‪  ،‬ع""رب""ی ‪ ‬وامل""ان""ی ‪ ‬تس""لط ک""ام""ل دارد‪ .‬وه""مچنان ب""ا ب""رادر خ""وی""ش ‪ ‬م""حترم دک""تور ‪ ‬ص""الح ال""دی""ن‬
‫»س""عیدی‪ -‬س""عید اف""غان""ی‪ « ‬م""سؤل""یت »م""رک""ز م""طال""عات س""ترات""یژی""ک اف""غان " ش""واری ع""لمی ای""ن م""رک""ز‬
‫‪ ‬و مسؤلیت مرکز کلتوری "دحـق الره " را بر ‪ ‬عهده دارد ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر و ﮐﺘﺎب ھﺎی ﭼﺎپ ﺷﺪهء ﻣﻮﺻﻮف ‪:‬‬

‫‪24‬‬
 ‫‪ -‬تعلیمات اسالمی‪  ‬‬
‫‪ -‬پښتو متلونه‪   ‬‬
‫‪ -‬عقیده وایمان‪  ‬‬
‫‪ -‬شیطان‪ ‬‬
‫‪ -‬زن در اسالم‪    ‬‬
‫‪ -‬رمضان املبارک‬
‫‪ -‬نماز راه ارتباط با خدا‪ ‬‬
‫‪ -‬زن ونبوت‪ ‬‬
‫‪ -‬نکاح‪ ‬در اسالم‬
‫‪ -‬غازی مولوی عبد املجید‬
‫‪ -‬خود کشی یا عمل ‪ ‬انتحاری در اسالم‬
‫‪ -‬بدعت بدعت است؛ حسنه ندارد‪ ‬‬
‫‪ -‬تفسیر جزء سی ام قرآن عظیم الشان به نام‬
‫» تفسیرأحمد « طبع کابل ‪2016‬‬
‫‪" -‬جن" ترجمه وتفسیر سورت "الجن"‬
‫‪ -‬اسقاط در قبرستان افغانستان‬
‫‪ -‬دعا سالح مؤمن است‬
‫‪ -‬مدینه منوره وفضلیت آن‬
‫ایمل ادرس ‪saidafgani@hotmail.com :‬‬

‫‪25‬‬
‫ﮐﺗﺎب ھﺎی ﭼﺎپ ﺷده از طرف ﺳﻔﺎرت اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن در ﻗﺎھره‬
‫ﺳﺎل ھﺎی ‪ 1397-1393‬ھـ ‪.‬ش ‪ 2018 -2014‬م‬
‫‪ -1‬سید جمال الدین افغاني او د افغانستان نومیا لی‬
‫‪-2‬أثر اإلسالم فی العلوم و الفنون‬
‫‪ -3‬دژ املوت‬
‫‪ -4‬تعصب ویرانگر تمدن ها‬
‫‪ -5‬نظرة عابرة إلی لغة البشتو‬
‫‪ -6‬عربی عامیانه در حوالی بلخ ) نخستین تحقیق(‬
‫‪ -7‬العالقات األفغانیة املصریة فی مرآة الوثائق و الصور‬
‫‪ -8‬تاثیر اسالم بر فلسفه و هنر‬
‫‪ -9‬راز و نیاز) املناجاة(‬
‫‪ -10‬ملک شعراء أفغانستان؛ قاری عبد اهلل خان‬
‫‪ -11‬صرخة عبر القرون و سبع قصص أخری‬
‫‪ -12‬الرد علی الدهریین‬
‫‪ -13‬کابل در پرده های تاریخ‬
‫‪ -14‬بررسی فرایند نوستالژی در شعر استاد خلیلی‬
‫‪ -15‬لندی‬
‫‪ -16‬آرامگاه بابر‬
‫‪ -17‬ماهیة املنظمات الدولیة غیر الحکومیة‬
‫‪ -18‬العالمة صالح الدین السلجوقی ) آراء و أفکار(‬
‫‪ -19‬خوشنویسان‬
‫‪ -20‬أفغانستان بین قرنین‬
‫‪ -21‬سید جمال الدین افغانی و نخبگان افغانستان‬
‫‪ -22‬استراتیجیات املنظمات الدولیة‬
‫‪ -23‬افغانستان و اللغة العربیة عبر العصور‬
‫‪ -24‬د دین څو ستوری‬
‫‪ -25‬د ادب څو ستوری‬
‫‪ -26‬تندیسی بر چکاد آزادی‬
‫‪ -27‬افراط در دین و زندگی‬
‫‪ -28‬دور املنظمات فی حمایة حقوق اإلنسان‬

‫‪26‬‬
 ‫‪ -29‬پښتو څنګه وروزو ؟‬
‫‪ -30‬عدیم شغنانی‬
‫‪ -31‬ابن بطوطة فی افغانستان‬
‫‪ -32‬الفقهاء اللمغانیون فی بغداد‬
‫‪-33‬عالمه سلجوقی نویسندهء مقتدر و عالیمقام‬
‫‪ -34‬املیاه االفتراضیة‬
‫‪ -35‬العوامل املؤثرة فی عملیة صنع القرارات‬
‫‪ -36‬عاهالن و شعبان‬
‫‪ -37‬گازرگاه مدفن پیر هرات‬
‫‪ -38‬د شرق نابغه‬
‫‪ -39‬حکایات و روایات‬
‫‪ -40‬در مورد رسالهء نیچریه‬
‫‪ -41‬سیرة النبی صلی اهلل علیه وسلم‬
‫‪ -42‬تجلی اهلل فی اآلفاق واألنفس‬
‫‪ -43‬د اپین واټ‬
‫‪ -44‬محمود طرزی رائد الصحافة األفغانیة‬
‫‪ -45‬دوازده جستار‬
‫‪ -46‬د افغانستان د خلکو دجهاد ادبیات‬
‫‪ -47‬کتابشناسی محمود طرزی‬
‫‪ -48‬یادی از شهید موالنا عبید اهلل صافی‬
‫‪ -49‬نقش محمود طرزی‬
‫‪ -50‬آیین اختالف در اسالم‬
‫‪ -51‬دیباچه ها‬
‫‪ -52‬خاورمیانه بعد از بهار عربی‬
‫‪ -53‬منت اصلی رسالهء» نیچریه«‬
‫‪ -54‬موالنا منصور انصاری‬
‫‪ -55‬افکار شاعر‬
‫‪ - 56‬احوال و آثار استاد عبد الحی حبیبی‬
‫‪ -57‬یادداشت ها در تاریخ صنایع افغانستان‬
‫‪ -58‬دوی تلپاتی څیری‬
‫‪ – 59‬شاعر أفغانستان املعاصر ؛ األستاذ خلیل اهلل خلیلی‬

‫‪27‬‬
 ‫‪ – 60‬حقوق اساسی ‪ ،‬اداری و بین املللی در اسالم‬
‫‪ -61‬از بلخ تا قونیه‬
‫‪ -62‬افغانستان په نولسمې پېړۍ كې‬
‫‪ -63‬افغان‪ ،‬افغانستان او اقبال‬
‫‪ -64‬کلتور پوهنه‬
‫‪ -65‬ترجمهء معانی و تفسیرسورهء کهف‬
‫‪ -66‬السالطین الغزنویون‬
‫‪ -67‬معاهدة املودة و الصداقة‬
‫‪ -68‬نیچریه د سید جمال الدین افغانی لومړنۍ چاپ شوی رساله‬
‫‪ -69‬تجدید الفکر الدینی بین جمال الدین و إقبال‬
‫‪ -70‬سدهء سید در روزنهء سراج األخبار‬
‫‪ -71‬جادهء افیون‬
‫‪ -72‬پنج خطابه‬
‫‪ -73‬آواز‬
‫‪ -74‬حقوق زن در اسالم و غرب‬
‫‪ -75‬رد املسح علی الجوربین ‪.‬‬
‫‪ -76‬مقاالت الندوة العلمیة )مصریة فی بالد األفغان(‬
‫‪ -77‬عبقریان او نوری قصی‬
‫‪ -78‬کابلیان و کابلستان‬
‫‪ -79‬منتخب شعرونه‬
‫‪ -80‬خاطرات ظفر حسن ایبک‬
‫‪ -81‬فرمانروایان افغانستان‬
‫‪ -82‬وقایع مهم افغانستان‬
‫‪ -83‬شفیق له امامت نه تر صدارته‬
‫‪ -84‬شفیق از والدت تا شهادت‬
‫‪ -85‬محمد موسی شفیق کتابات ‪ ،‬حوارات و خطابات‬
‫‪ -86‬کویت؛ کشور کوچک با امکانات بزرگ‬
‫‪ -87‬په پښتو ادب کې نوی شعر‬
‫‪ -88‬محمد صلی اهلل علیه وسلم لوی پیغمبر‬
‫‪ -89‬بگرام‬
‫‪ -90‬بیدارگر عصر‬

‫‪28‬‬
 ‫‪ -91‬نیچریه‬
‫‪ -92‬دپروفيسور خدمتګار د چاپي آثارو لنډه پيژندنه‬
‫‪ -93‬تأثیر فکر األفغانی فی فلسفة إقبال‬
‫‪ -94‬موسم هجرت سوی شمال‬
‫‪ -95‬از قاهره به کابل‬
‫‪ -96‬سرحد او افغانستان‬
‫‪ -97‬گزیده هایی از سروده های جمشید شعله‬
‫‪ -98‬روسي ادبي ستوري‬
‫‪ -99‬رشوت‬
‫‪ -100‬اإلنجازات الثقافیة‬
‫‪ -101‬دیباچه های دیگر‬
‫‪ -102‬د کرکې او کینې دیانت‬
‫‪ -103‬نفی خشونت در فرهنگ اسالمی‬
‫‪ -104‬موالنا منصور انصاری‬
‫‪ -105‬دراسة موجزة عن العالم الدکتو رمحمد عمارة‬
‫‪ -106‬حقوق بشر در شریعت اسالمی‬
‫‪ -107‬اکبر نامه‬
‫‪ -108‬الطرق الصوفیة فی أفغانستان‬
‫‪ -109‬التحول الدیموقراطی و املشارکة السیاسیة للمرأة‬
‫‪ -110‬نه به تعصب‬
‫‪ -111‬تعصب د تمدنونو ورانوکی‬
‫‪ -112‬السیاسة الخارجیة األفغانیة تجاه العالم العربی‬
‫‪ -113‬د عربې نړۍ په وړاندې د افغانستان بهرنۍ سیاست‬
‫‪ -114‬سیاست خارجی افغانستان در قبال جهان عرب‬
‫‪ -115‬شرکة الهند الشرقیة اإلنجلیزیة‬
‫‪ -116‬جایگاه امام ابوحنیفه )رح( در علم حدیث‬
‫‪ -117‬حقوق ووواجبات األجنبی فی الدولة االسالمیة‬
‫‪ -118‬موالنا نجم الدین آخندزاده د"النجم"په هنداره کی‬
‫‪ -119‬دزړه خواله‬
‫‪ -120‬افغان ‪ ،‬افغانستان و اقبال‬
‫‪ -121‬طالیهدار شاعران معاصر‪ ،‬استاد خلیلی‬

‫‪29‬‬
 ‫‪ -122‬مثنوی مسافر‬
‫‪ -123‬غوره بېلګه )سیرت النبي( ‪ -‬لومړی ټوک‬
‫‪ - 124‬غوره بېلګه )سیرت النبي( ‪ -‬دویم ټوک‬
‫‪ -125‬محمد ‪ -‬صلی اهلل علیه وسلم‪ -‬پیامبر بزرگ‬
‫‪ -126‬خدیجهء طاهره ‪ ،‬بانوی با عظمت تاریخ‬
‫‪ -127‬تربیت اوالد در اسالم‬
‫‪ -128‬اندیشه های عرفانی جامی‬
‫‪ -129‬لغمانی فقهاء په بغداد کی‬
‫‪ -130‬مال شاه بدخشی ؛ آثار و افکار‬
‫‪ -131‬پر طاووس ) جلد نخست(‬
‫‪ -132‬پر طاووس ) جلد دوم(‬
‫‪ -133‬پر طاووس ) جلد سوم(‬
‫‪ -134‬روسي ادبي ستوري )دویم ټوک(‬
‫‪ -135‬د مشرانو یاد‬
‫‪ -136‬مأخذ دوم فقه اسالمی‬
‫‪ -137‬د ویښتابه آذان ؛ عالمه افغان‬
‫‪ -138‬غزنة مدینة املعرفة‬
‫‪ -139‬وزراء الدولة الغزنویة‬
‫‪ -140‬نقشی از کاروان‬
‫‪ -141‬سلطان محمود غزنوی‬
‫‪ -142‬رویدادها ودیدگاهها ) کتاب حاضر(‬
‫‪ -143‬مصر او نړی
‬
‫‪ -‬په اسالم کښې د عقیدې آزادي‬ ‫‪144‬‬
‫‪ -145‬فقیهان لغمانی در بغداد ) رسالهء حاضر(‬
‫‪-146‬الرد علی الدکتور الوردی‬
‫‪ -147‬پیمان دوستی میان مصر و افغانستان‬
‫‪ -148‬د افغانستان او مصر دوستی تړون‬
‫‪ -149‬معاهدة املودة بین أفغانستان و مصر‬
‫‪ -150‬سفیران افغانستان در مصر‬

‫‪30‬‬
 ‫ﮐﺗﺎب ھﺎی آﻣﺎدهء ﭼﺎپ‪:‬‬
‫*‪ -‬غبار خاطر ) د زړه لړی(‬
‫*‪ -‬پښتو گړنې او څرگندنې‬
‫*‪ -‬الخطب املصریة‬
‫*‪ -‬هنر‬
‫*‪ -‬نیم نگاهی به تجدد‬

‫***‬

‫‪31‬‬