MAL 201

MEKANİK ÖZELLİKLER

Prof.Dr. Adnan DİKİCİOĞLU

MART 2017
 Malzemelerin Mekanik Özellikleri
Mekanik tasarım ve imalat sırasında malzemelerin
mekanik davranışlarının bilinmesi çok önemlidir.
Başlıca mekanik özellikler:
– Çekme/basma (tensile /compression)
– Sertlik (hardness)
– Darbe (impact)
– Kırılma (fracture)
– Yorulma (fatigue)
– Sürünme (creep)

2
Metallerin Mekanik Özellikler
Malzemelerin mekanik yükler altındaki
davranışlarına “Mekanik özellikler” adı
verilir.
Mekanik özellikler esas olarak atomlararası
bağ kuvvetlerinden kaynaklanır. Ancak
bunun yanında malzemenin iç yapısının
(Mikroyapı) da etkisi vardır. Bu sayede iç
yapıyı değiştirerek aynı malzemede farklı
mekanik özellikler elde etmek mümkün hale
gelir. Metallerin mekanik özellikleri çeşitli
yükleme şartlarında, çeşitli deney parçaları
ile incelenir.
 Malzemedeki Şekil Değişimleri

Dış kuvvetler altında malzemeler şekil değiştirir.

Kuvvetlerin kaldırılması halinde;

Malzeme başlangıç boyut ve şekline dönerse

şekil değişimi “elastik (tersinir)”;

Başlangıç boyut ve şekline dönmezse şekil

değişimi “plastik (kalıcı)” olur.
4
Metallerin çekme yükleri altındaki davranışı:
Çekme özellikleri

Her metalin farklı bir gerilme –şekil değiştirme

ilişkisi vardır. Bu ilişkiyi veren denkleme “Bünye
denklemi”adı verilir.

Bu ilişki, bir çekme deneyi gerçekleştirilerek elde

edilebilir. Çekme deneyi malzemenin mekanik
davranışları ve özellikleri hakkında birçok bilgi
verir.
Gerilme-Birim Şekil Değiştirme tanımları

ÇEKME
KAYMA (KESME)
Gerilme: Bir kuvvetin (F veya P) etki ettiği kesitte
birim alana (Ao) düşen kuvvete gerilme adı verilir.
Kuvvet, kesite dik ise ve boy değişimlerine (uzama
veya kısalma) yol açıyorsa “normal gerilme” σ ,adı
verilir.
Kuvvet, kesit içinde ise ve açı değişimine neden
oluyorsa, “kayma gerilmesi” t adı verilir.
Normal gerilmeler (+) işaretli ise çekme, (-) işaretli ise
basma anlamına gelir.
Bir parçaya etki eden kuvvet ve momentler, parçada
hem normal hem de kayma gerilmesi oluşturabilir.

Gerilmelerin boyutu MN/m2 , N/mm2 veya Mpa’dır.

Gerilme altındaki parçalarda boy ve açı
değişimleri meydana gelir.

Δl boy değişimi, ilk ölçü boyu l değerine

o

oranlanırsa “birim uzama” ε olarak adlandırılan

boyutsuz bir değer elde edilir.

ε = Δl/l o

Bu değer yüzde olarak verilirse yüzde uzama

olarak ifade edilir:

%ε = (Δl/l )x100 %
o
 Şekil değişiminin uzama veya
kısalma olmasına göre bu değer (+)
veya (-) olabilir.
= F/A0

Tek eksenli çekme gerilmesi (s)

altındaki bir parça, gerilme yönünde
uzarken aynı zamanda gerilmeye dik
yönde daralır.
n=-ε /ε
daralma uzama

oranına Poisson oranı adı verilir.

Elastik şekil değişiminde, metaller için

n değeri 0,3 civarındadır.
Kayma gerilmeleri nedeniyle oluşan açısal şekil
değişimi ise boyutsuz bir büyüklük olan g açısı
(radyan) ile verilir ve “birim kayma” g olarak
adlandırılır.

Elastiklik Modülü E ve Kayma Modülü G

Doğrusal elastik olarak davranan malzemelerde
elastik alanda normal gerilme-birim şekil
değiştirme ilişkisi (Bünye denklemi) doğrusaldır:
σ = E.ε (Hooke Kanunu)
Bu ilişkideki orantı sabiti E ye “Elastiklik Modülü”
adı verilir. Elastiklik modülü malzemenin “yay
katsayısı” olarak düşünülebilir. Boyutu gerilme
boyutundadır (N/mm2 gibi).
 Doğrusal elastik olarak davranan
malzemelerde elastik alanda kayma gerilmesi-
birim kayma şekil değiştirme ilişkisi (Bünye
denklemi) doğrusaldır:
t = G.g
Bu ilişkideki orantı sabiti G ye “Kayma
Modülü” adı verilir. Kayma modülünün boyutu da
gerilme boyutundadır.

Yukarda verilen üç elastik malzeme

büyüklüğü ( E,G, n) arasında bir ilişki vardır.Yani
biri verilirse bir diğeri hesaplanabilir.

E = 2G(1 + n)
 Elastik Şekil Değişimi

s sa

• s- diagramında Şekil

Değişiminin doğrusal olarak
gerçekleştiği ilk kısımdır.
Şekil : Elastik şekil değişiminde
atomsal bağlardaki uzamalar.
13
 Elastik şekil değişiminde
• Elastik bölgede Hook kanunu (σ = E.ε) geçerlidir.
• Gerilme ile birim uzama lineer olarak değişir.
• Kuvvet kalkınca, elastik uzama ortadan kalkar.

14
 Hook Kanunu

Normal gerilme Kayma gerilmesi

s = E  t = G g
t = Kayma gerilmesi
s = Normal gerilme
g = Kayma birim şekil değişimi
 = Birim şekil değişimi
G = kayma modülü
E = Elastiklik modülü
15
ELASTİKLİK MODÜLÜNÜN ÖZELLİKLERİ
Elastiklik modülü kimyasal bileşimin değişmesi
ile ve ortam sıcaklığından etkilenir.

Isıl işlemden etkilenmez. (Aynı çeliğin yumuşak

hali ile sertleştirilmiş hali aynı E ye sahiptir).

E, Elastiklik Modülü, malzemenin karakteristik

özelliğidir (malzemeden malzemeye değişir)

E değeri büyük malzemeler daha rijit malzemeler

demektir. Yani gerilme ile daha az şekil değişimi
gösterir. Değeri küçüldükçe o malzemeler daha
elastik davranıyor anlamına gelir. 16
 Kimyasal bileşimin etkisi

E, bir malzeme özelliğidir. Çelik, Alüminyuma göre daha rijittir.

E, kimyasal kompozisyondan etkilenir

17
 Sıcaklığın etkisi
E, sıcaklıktan etkilenir. Sıcaklık arttıkça E, azalır.

18
 Çekme deneyi
Malzeme nin statik kuvvetler altında dayanımı ve diğer mekanik
özelliklerinin test edilmesinde kullanılır.

Çekme deneyi
F 19
Çekme Deneyi
TS 138 - EN 10002-1
Malzemenin mukavemetini
ve mekanik davranışlarını
belirlemek için yapılır.
Karşılaştırılabilir sonuçlar
elde etmek için deney
standartlara uygun Ölçü uzunluğu
Olarak yapılır.
Başlangıç ölçü uzunluğu = lo
Başlangıç kesit alanı = Ao
Başlangıçtaki kesit alanı ve
başlangıçtaki ölçü uzunluğuna
göre hesaplanmış değerlere,
“mühendislik gerilmesi” ve
“mühendislik birim uzaması”
adı verilir.
Gerilme değeri = σ = F/Ao
Uzama miktarı = Δl = l – lo
Birim uzama = ε = Δl/lo
F: Uygulanan bir anda kuvvetin şiddeti
l : o andaki ölçü uzunluğu
Parçaya yavaşça (darbesiz) artan
F
.
çekme yükü uygulanır Kuvvet parça
ekseninde ve parça kesitine dik
Yük hücresi olduğu için normal gerilme söz
konusudur.
Deney sırasında uygulanan kuvvet P
Çene ve parçadaki uzama miktarı Δl ölçülür
ve kaydedilir.Deney, parça kopuncaya
kadar sürdürülür.
Deney sırasındaki kesit ve boy
Deney parçası değişimleri dikkate alınarak,
yani o andaki kesit ve ölçü
boyu esas alınarak hesap
yapılırsa “gerçek gerilme” ve
Çene “gerçek birim uzama” elde
edilir.
Gerçek gerilme değeri=σg = F/A
Hareketli çene Uzama miktarı = Δl = l – lo
Gerçek birim uzama:
dεg= dl/l buradan εg = ∫lo dl/l =
ln(l/lo)
F F: Uygulanan bir anda kuvvetin
şiddeti
l : o andaki ölçü uzunluğu
Çekme Deneyi
 Çap
Ölçü boyu
Kuvvet (N)

Parçaya  etkiyen  çekme  kuvveti

gerilme =
Uzama (mm) Kesit  alanı
Çekme deneyinden elde edilen uzama  miktarı
F-L (kuvvet uzama) eğrisi Birim  şd =
ilk  ölçü  boyu

F l l  lo
Çekme deneyinden elde edilen F-
s= = =
L (kuvvet uzama) verilerinden lo lo
s- diagramına geçmek gerekir. Ao 21
 Mühendislik (Nominal/Test parçasının başlangıç değerlerine göre)
Değerlerini Esas Alan Eğriler

F
s=

Gerilme (MPa)
Kuvvet (N)

Ao


l l  lo
= =
Uzama (mm) lo lo Birim Şekil Değişimi (mm/mm)
Yandaki veriler normalize edilerek
Çekme deneyinden elde edilen
elde edilen s- (Gerilme-Birim Şekil
F-L (kuvvet uzama) eğrisi
Değişimi) eğrisi
22
Elastik Ş.D. Şekil değişimi:
•Elastik şekil değişimi
Plastik Ş.D.
•Platik şekil değişimi
kırılma •Homojen
homojen heterojen
•Heterojen (boyun verme)
•Kırılma
x

uygulanan gerilme  akma dayan. elastik

uygulanan gerilme  akma dayan. plastik  elastik 23
 Çekme diyagramında Akma
1. Belirgin akma gösteren malzemelerin s -  diagramları
2. Belirgin akma göstermeyen malzemeler s -  diagramları

Belirgin
akma
noktası

24
 s Elastik Şekil Değişimi
sÇ
sK
s0.2

Plastik Bölge


25
0.002
Yumuşak çeliklerde akmanın başladığı gerilme değeri
açıkça görülebilir (Belirgin akma noktası).
Yumuşak çeliklerde üst ve alt akma sınırları söz konusudur.
Akma mukavemeti olarak alt akma sınırı esas alınır.Buradaki
gerilme dalgalanmasının nedeni şudur:
Başlangıçta kenar dislokasyonlarının altında kümelenmiş
küçük çaplı atomlar (örneğin, C ve N atomları)
dislokasyonların hareketini önleyen bir dislokasyon atmosferi
oluştururlar (Cottrel Atmosferi). Bu nedenle akma yüksek
gerilme değerinde başlar. Dislokasyonlar bu atmosferlerden
kurtulunca onları yürütmek için gerekli gerilme değeri azalır.
Bu olay deney parçasının bir kesitinde yerel olarak meydana
gelir. Daha sonra akma başka bir kesite sıçrar ve böyle
devam eder. Alt akma noktasına ulaşıldığında bütün kesitler
plastik şekil değiştirmiş olur. İki sınır arasında ise deney
parçasının ölçü boyunca hem plastik şekil değiştirmiş hem de
hala elastik olan bölgeler mevcuttur.
• Üst akma noktası mekanik olarak bu kilitlerin kırılmasını ifade
eder (Cotrell Atmosferinin). İlk akmanın meydana geldiği kayma
bandının pekleşme ile kilitlenmesinden sonra diğer düzlemlerde
akma meydana gelir.
• Bu olayın kesit boyunca devamı ile luders bantları oluşur.
• Bu olay tamamlanınca homojen şekil değişimi başlar.

s Üst akma noktası

Akma uzaması

Alt akma noktası

Lüders bantlar

Akmamış bölge
 27
Sonuçta üst ve alt akma noktası arasında deney
parçası, ölçü boyunca üniform olmayan bir plastik
şekil değiştirmeye maruz kalır. Alt akma noktası
geçildikten sonra parça üniform (bütün kesitler aynı
anda aynı miktarda) plastik şekil değiştirmeye maruz
kalır. Bu noktada yük boşaltılıp vakit kaybetmeden
yeniden yükleme yapılırsa, üst- alt akma noktaları
(süreksiz akma) görülmez parça, orijinal haldekine
nazaran daha yüksek (pekleşme) bir akma gerilmesi
değerinde hemen üniform deformasyona başlar.
Ancak yük boşaltıldıktan sonra parça dislokasyon
atmosferlerinin yeniden eski yerlerine yayınmalarını
sağlayacak kadar beklenir ve yeniden yüklenirse alt
ve üst akma noktaları tekrar ortaya çıkar.
 Gerilme İkinci yüklemedeki akma mukavemeti
(Pekleşme nedeniyle)

Orijinal akma
mukavemeti

Kalıcı deformasyon Birim uzam

Kopma uzaması, δ
 Deformasyon yaşlanması
Normal malzemenin davranışı.
A. Eger deney x te durdurulup,
beklenmeden devam ettirilirse, eğri
kaldığı yerden devam eder.
• İkinci yüklemedeki akma
mukavemeti (Pekleşme nedeniyle)
B. Eger deney y de durdurulup 100-
200oC civarında ısıl aktivasyon
uygulanırsa ve soğutulan
malzemeye yeniden çekme
uygulanırsa, belirgin akma noktası
tekrar görülür.
30
 Mühendislik gerilme – birim uzama eğrisi
Belirgin Akma gösteren Malzemeler Çekme dayanımı
-Düşük karbonlu çelikte- Eğrinin maksimum noktası
Gerilme, σ

Çekme mukavemeti Boyun oluşmaya başlar

Üst akma nok.
Büzülme
Sürekli akma
Pekleşme
Süreksiz akma Kopma
Akma mukavemeti,
σa
Alt akma noktası

Luders E (Doğrunun eğimidir)

bantlarının
oluşumu
Üniform uzama

Birim uzama, ε
Kopma uzaması
Düşük karbonlu çelik için gerilme-birim uzama eğrisi
 Akma gerilmesi
(Belirgin Akma Göstermeyen Malzemeler için)

• Akma noktasının belirgin olmaması durumunda % 0.2 kalıcı pşd

oluşturan gerilme olarak alınır. (Bazı özel durumlarda, mutlaka
belirtilmesi şartı ile, % 0.1 veya %0.05 alınabilir.) 32
Çekme makinasında kaydedilen kuvvet F ve uzama
miktarı Δl eğrisinden, yukarıdaki eşitlikler yardımıyla
mühendislik gerilme-birim uzama eğrisi σ = f(ε),
kolaylıkla elde edilir.
Eğrinin doğrusal olan başlangıç kısmında şekil
değişimleri doğrusal elastiktir.
Akma gerilmesinin aşılmasıyla plastik şekil değişimi
de başlar.
Akma başladıktan sonra kuvvet kaldırılırsa, toplam
şekil değişimi içindeki elastik şekil değişimi sıfır
olur, geriye plastik (kalıcı) şekil değişimi kalır.
Başlangıç ölçü uzunluğu = lo Başlangıç kesit alanı = Ao Gerilme değeri = σ =
F/Ao
Uzama miktarı = Δl = l – lo Birim uzama = ε = Δl/lo

F: Uygulama anında kuvvetin şiddeti

l : o andaki ölçü uzunluğu
Eğri üzerinde herhangi bir gerilme değerindeki
toplam birim uzama, ε o gerilmedeki elastik εe ve
plastik εp birim uzamaların toplamına eşittir:

ε = εp + εe = εp + σ/E

Buradan, plastik birim uzama ise aşağıdaki eşitlik

yardımıyla hesaplanır.

εp = ε – σ/E

Herhangi bir gerilme değerindeki elastik birim

uzama değeri ise söz konusu gerilme değeri,
elastiklik modülüne bölünerek elde edilir.
35
 HOMOJEN BÖLGE

• Deney sırasında parça uzunluğu sürekli artar. PŞD de

hacim sabit kalır ve uzunluktaki artış kesit alanında
daralma ile dengelenir.
• Akma noktasından sonra tepe noktasına kadar
(maksimum gerilme değeri) malzeme pekleşir ve
daha çok gerilme gerekir fakat PŞD devam ettikçe
kesit küçülür böylece gerilme artar bu iki durum
birbirini dengeler.

36
 HETOROJEN BÖLGE

• Tepe noktasından (çekme dayanımı) sonra plastik

kararsızlık başlar. Kesit bir bölgede hızla daralmaya
başlar ve malzeme boyun (neck) verir.
• Şekil değişimi için gereken kuvvet azalır. Bu nedenle
eğri aşağı doğru döner. Belli bir noktada kopma
gerçekleşir.

37
 Max noktadan
Akma noktasından sonra heterojen
sonra homojen PŞD. PŞD.(dengenin
(pekleşme / kesit Boyun verme bozulması)
daralması dengesi) başlangıcı

sÇ

s0.2 s sa Kırılma

(kopma)

38
0.002
Çekme diyagramından elde edilen veriler
1. E, Elastiklik modülü, G,Kayma
Modülü, Poisson Oranı ve
Elastiklik Şekil Değişimi
2. se , Elastiklik Sınırı
3. sa, Akma dayanımı
4. sç, Çekme dayanımı
5. Kalıcı Şekil Değişimi ve Pekleşme
6. Üniform Uzama
7. % Kopma Uzaması (% d) ve %
Kesit Daralması (% y)
8. Süneklik
9. Rezilyans ve Statik tokluk
10. Sünek ve Gevrek Kırılma
11. Gerçek Gerilme-Birim Uzama 39
Çekme eğrisi yardımıyla malzemeye ait şu
özellikler belirlenir:
1) Elastiklik modülü E ve Kayma modülü G
Çekme – birim uzama eğrisindeki elastik
bölgedeki doğrunun eğimine elastiklik E = f  dF 
 
modülü E (MPa) adı verilir.  da 

E = Δσ/Δε
E = 2G(1 + n)
Elastiklik modülünün değerini atomlar arası bağ
kuvvet eğrisinin başlangış eğimi belirler.Bu
eğrinin başlangıç eğimi ne kadar büyükse ,o
malzemenin elastiklik modülü o kadar büyüktür,
bir başka deyişle malzeme o kadar rijiddir.Aksi
takdirde malzeme esnek olur.
Poisson oranı , n
Tek eksenli yüklemede deney parçası yükleme
doğrultusuna dik doğrultuda da şekil değiştirir.
Eğer ana yükleme çekme ise parça çekme
doğrultusuna dik doğrultuda daralır (εenine ).
Eğer ana yükleme basma ise parça buna dik = F/A0

doğrultuda genişler.

n = -ε /ε
enine boyuna

İfadesiyle verilen n değerine Poisson oranı adı verilir.

Poisson oranı (n)
• Malzemelerin elastik özelliklerini belirleyen diğer
bir parametredir.
• Elastik şekil değişimi sırasında malzeme hacminde
değişiklik olur (Çekme sırasında hacim büyür).
• Çekme yönünde malzeme uzarken buna dik yönde
kısalma gerçekleşir. Aradaki oran poisson oranı
yardımıyla belirlenir.
• Metaller için 0.28 ile 0.32 arasında değişir. Genelde
0.3 tür.
• Plastik (Kalıcı) şekil değişimi söz konusu ise hacim
sabit kalır ve poisson oranı 0.5 değeri alır.
Ao x lo (Başlangıç) = A x l (PŞV sonrası) 42
Şekil 6.11: Çekme
sırasında poison
oranının ifadesi.

43
Çeşitli alaşımların Poisson oranı ve kayma modülleri
2 ) Elastiklik sınırı, σe
Bu değer malzemede, elastiklik bölgesinin
sona erdiği ve Akmanın yani kalıcı şekil
değişiminin başladığı noktadır. Bu noktayı
kolayca tespit etmek zor olduğu için bunun
yerine karşılaştırma değeri olarak alınabilir
(örneğin % 0,05 gibi = 0,0005 mm/mm)
3 ) Akma Dayanımı
Belirli miktar kalıcı uzamanın oluştuğu
(örneğin %0,2 veya 0,002 mm/mm)
gerilme değeri akma dayanımı olarak alınır.
Bu değer elastiklik sınırından çok daha kolay
belirlenir. Bazı durumlarda % 0,2 den farklı
değerler kullanılabilir. Örneğin yüksek
sıcaklıklarda ve plastik malzemelerde % 0,1
alınabilir.
Akma dislokasyonların hareketi ile başlar.
Akma mukavemeti malzemenin, kalıcı şekil
değiştirme görülmeksizin, çıkılabileceği en
üst gerilme sınırıdır.
4) Çekme Dayanımı σç
Çekme deneyindeki en büyük kuvvetin (Fmax)
başlangıç kesitine (Ao) bölünmesiyle elde edilen
maksimum gerilme değeridir.
σç = Fmax/Ao (MPa)

Maksimum değere ulaştıktan sonra kuvvetin

düşmesi , deney parçasının belirli bir kesitten
büzülmeye (boyun vermeye) başlaması
nedeniyledir. Kesit daraldığı için (alan azaldığı
için) şekil değişiminin devamı için gerekli kuvvet
giderek azalır ve sonuçta kopma olur.
5) Kalıcı şekil değişimi ve pekleşme
Akma sınırından sonra kalıcı şekil değişimi başlar.
Kalıcı şekil değişimi sürdükçe, Soğuk Şekil
değişiminin sürdürülebilmesi için gerilmenin
arttırılması gerektiği görülmektedir.

Bunun nedeni, metallerde soğuk plastik şekil

değiştirme sırasında dislokasyon yoğunluğunda
artma ve dislokasyonların birbirlerinin hareketini
karşılıklı olarak engellemesidir.

Bu olaya Pekleşme denir.

 Sıcak Şekil Değişiminde Pekleşme meydana gelemez
Şekil değişiminin sıcakta gerçekleşmesi ile ısıl aktivasyon
mekanizmaları aktif hale gelir ve Pekleşme olamaz çünkü:
. Kenar dislokasyonlarında tırmanma (climb) mekanizmaları çalışır
ve engellerden kurtularak kaymaya devam ederler.
. Vida dislokasyonlarında çapraz kayma (cross slip) gerçekleşir.
. Dislokasyonlarda yoğunluk artışı olmaz. Pozitif ve negatif kenar
dislokasyonları üst üste gelip bir birini tamamlar, tam düzlem
haline gelerek dislokasyon yoğunluğunu azaltırlar.
. Tane sınırı kayması olur: Artan sıcaklıkla birlikte taneleri bir arada
tutan kuvvet azalır. Difüzyon mekanizmasının etkinleşmesi ile
taneler birbirleri üzerinde kayarlar.

49
 

 



(a) Dislocations tırmanması: artan atom

arayer veya boşluklara yerleşebilir
(b) Fazla atomların eklenmesi dislokasyon
aşağı inebilir.
Sıcaklığın artması ile;
• Elastiklik modülü azalır,
• Pekleşme etkisi azalır veya ortandan
kalkar.
50
6) Üniform uzama
Deney parçasında yerel büzülme başlatıncaya
kadar (Maksimum kuvvet noktasına kadar)
gerçekleşen uzama miktarıdır. Buraya kadar
uzama üniformdur, yani parçada boy uzar kesit
üniform olarak daralır ve biçim korunur.
Yerel büzülmenin daha erken oluşmasını
engelleyen olay pekleşmedir. Herhangi bir
kesitte daralma başladığında plastik şekil
değiştirme nedeniyle yerel olarak pekleşme
oluşur ve o kesit diğer kesitlere nazaran daha
mukavemetli hale gelir. Bu nedenle daralma
başka kesitte başlar ve olaylar bu şekilde
devam eder.
Ancak şekil vermeye devam ettikçe
pekleşmenin etkisi giderek azalır ve bir
noktadan sonra bu dengeleme artık
sağlanamaz, yani en zayıf kesitteki şekil
değişimi devam ederek, şekil değişimi ve
kopma bu bölgede yoğunlaşır.
Üniform uzama değeri
önemli bir malzeme
özelliği olup, bir
malzemeye çekme
yoluyla yerel büzülme
olmadan üniform olarak
şekil verilebilecek üst
sınırı belirler.
7) % Kopma Uzaması (% δ) ve % Kesit
Büzülmesi (% y )
Çekme dayanımına ulaşıldıktan sonra şekil
değişimi üniform olmayan bir şekilde boyun
bölgesinde devam eder ve kopma boyun
bölgesinden oluşur. Kopma uzaması deney
parçası boyunda kopuncaya kadar oluşan
plastik uzama miktarının başlangıçtaki ölçü
boyuna oranıyla elde edilir.
% δ = 100 x (lk – lo) / lo (%)
Kopma büzülmesi ise kopma sonrasında
parçanın en dar kesitinde oluşan kesit
azalmasının başlangıç kesitine oranıyla elde
edilen değerdir:
(% y ) = 100 x (Ao- Ak) / Ao (%)
 8) Süneklik
• Kopma uzaması; lk, eğriden de bulunabilir.
l k  lo lk = Kopma anında ölçü boyu
d = lo = ilk ölçü boyu
lo
Kopma uzaması ve büzülmesi değerleri malzeme
mukavemet hesaplarında kullanılmaz.Ancak, bu
değerler malzemenin şekil değiştirme kabiliyeti
(sünekliği) hakkında bir fikir verir.

• Kesit daralması: Ak, Eğriden bulunamaz.

Ao  Ak Ao = İlk kesit alanı

y= Ak = Kopmadan sonra
Ao ölçülen kesit alanı
54
9) Tokluk ve Rezilyans
Tokluk: Malzemenin kırılncaya kadar harcanan
şekil değiştirme işi veya enerjisi , çekme eğrisinin
altında kalan alan yardımıyla hesaplanabilir
(Mpa.m/m = MN.m/m3= MJ/m3 ). Buna Statik Tokluk
denir.

Rezilyans: Elastik sınıra kadar harcanan iş, bir

malzeme içinde kalıcı şekil değişimi (akma)
başlamadan depolanabilecek maksimum elastik
şekil değiştirme enerjisini verir ve “Rezilyans”
olarak adlandırılır.

Örneğin yay malzemelerinde reziliyansın yüksek

olması istenir.
 Rezilyans
Rezilyans, s -  eğrisinde, elastik bölge altında kalan alandır.
Elastik davranış sırasında depoladığı enerjiyi ifade eder.

Rezilyans:
e
s e . e
Yay çelik

U p = s .d =
0
2

Basit karbonlu çelik

56
 Statik Tokluk
Tokluk malzeme kırılıncaya kadar harcadığı enerjiyi ifade eder
s -  eğrisinin altında kalan alandır
s Malzemenin kopmasına kadar
harcanan enerji ise, eğrinin
altında kalan alanın
tümüne eşittir ve “Tokluk”
olarak adlandırılır.

 Yüksek tokluk değerleri

mühendislik malzemeleri için
Gevrek aranan en önemli
Normal süneklik
özelliklerden biridir.
Yüksek süneklik

Tokluk =  s  d
57
10) Sünek kırılma ve gevrek kırılma
Kopma kesitinin görünümü de malzemenin şekil
değişimi davranışı hakkında bilgi verir.
Gevrek malzemeler fazla plastik şekil değiştirmeden
çekme kuvvetine dik bir kesitten koparlar.Sünek
malzemelerde ise gözle görülebilen bir kalıcı şekil
değişiminden sonra kırılma meydana gelir.

Gevrek Kırılma Kesiti

Sünek malzemelerde çekme

deneyi sırasında oluşmuş
boyun. Parça daha sonra
boyun bölgesinden
 Sünek ve Gevrek Kırılma
Kırılma Çok Orta Derecede
Sünek Sünek Gevrek
Davranışı:
Sınıflandırma:

% kesit büzülmesi veya % uzama: Büyük Orta Yok

Sünek kırılma arzu edilir !

Sünek: Gevrek :
Kırılmadan Uyarı yok !
NEDENİ önce uyarı var !
 Süneklik / Gevreklik /Tokluk
• Süneklik: Bir malzemenin plastik şekil değiştirme kabiliyetini
ifade eder. Bu değerin büyümesi, malzeme kopana kadar daha
büyük plastik şekil değiştirme gerçekleştirebiliyor anlamına
gelir. Kopma uzaması ve Kesit büzülmesi değerleri ile ifade
edilebilir.
• Gevreklik: Plastik şekil değiştirme kabiliyetinin olmaması
durumunu ifade eder. Eğri bazen elastik sınırda bazende
elastik sınıra çok yakın bir noktada son bulur.
• Tokluk: Malzemenin kopana dek absorbe ettiği toplam
enerjiyi ifade eder. Sünek malzemelerin tokluğunun daha
yüksek, gevrek malzemelerin tokluğunun da düşük olduğu
anlamı çıkarılabilir.

60
 Cıvatalarda kırılma
Gevrek Sünek

Kırılma öncesi oluşan

aşırı plastik
deformasyona dikkat
 GEVREK KIRILMA
-Kırılma öncesinde çok az plastik deformasyon vardır.
-Malzemenin tokluğu(kırılmadan önce plastik
deformasyonla enerji absorbe etme yeteneği) düşüktür.
-Kırılma, elemanın genel akma gerilmesinden küçük
gerilme değerlerinde oluşur.
SONUÇ:Eleman eğilmeden önce kırılır

SÜNEK KIRILMA
-Kırılma öncesinde büyük miktarda plastik deformasyon
oluşur.
-Malzemenin tokluğu büyüktür.
-Kırılma, genel akma gerilmesinden büyük gerilme
değerinde oluşur.
SONUÇ:Eleman kırılmadan önce eğilir
11) Gerçek gerilme-birim uzama eğrisi
Mühendislik gerilme ve birim şekil değiştirme
değerleri, deney sırasında kaydedilen kuvvet F ve
uzama miktarı Δl miktarlarının başlangıçtaki kesit
Ao ve başlangıçtaki ölçü boyu lo değerlerine
bölünmesiyle elde edilmiştir. Yani yükleme
sırasında aslında oluşan kesit (Azalmakta) ve boy
(Artmakta) değişimleri hesaba katılmamıştı.

Sadece küçük şekil değiştirmelerin olduğu bir çok

uygulamada gerçek eğri ile mühendislik eğrisi
birbirine çok yakın olduğundan (Çünkü küçük şekil
değiştirmelerde A ≈ Ao ve l ≈ lo dır.)
çoğu kez mühendislik eğrisi ile çalışmak yeterlidir.
Ancak, büyük plastik şekil değişimlerinin mevcut
olduğu uygulamalarda (örneğin, metallere plastik
şekil verme), gerilme ve birim şekil değiştirmeleri
o andaki kesit ve ölçme uzunluğu esas alınarak
hesaplamak gerekir. Söz konusu andaki gerçek
kesit ve gerçek ölçme uzunluğu esas alınarak
hesaplanmış gerilme ve birim uzama değerlerine
“Gerçek gerilme” ve “Gerçek birim uzama” adı
verilir. Bu şekilde elde edilmiş gerçek gerilme-
gerçek birim uzama eğrisine “gerçek eğri” adı
verilir. Gerçek eğri ile “mühendislik eğrisi”
arasında akma noktasına kadar çok önemli bir fark
yoktur. Ancak o noktadan sonra aradaki fark
giderek artar.
 Gerçek değerlere göre çizilen
gerçek gerilme-birim uzama
4’ eğrisine “Akma eğrisi” (Flow
x curve) de denir.
3’ x x x 4
2’ xx 3 • Elastik bölgede fark yoktur.
1’ x 2 • Boyun vermeden sonra
1
homojen olmayan şekil
değişiminden dolayı uzama
hesaplanamaz.

Şekil 6.7: Gerçek ve mühendislik

s- (Gerilme-Gerinme) eğrileri.
65
Burada, göz önüne alınan andaki kesit A ve
ölçme boyu l ise

σg= F/A dεg= dl/l dir.

Başlangıç ölçü boyu lo dan bir l değerine

kadar uzama sonrası oluşan toplam gerçek
birim uzama miktarı: ı
dεg= dl/l buradan εg = ∫l dl/l = ln(l/lo)
o
Akma noktası ile boyun oluşumunun başladığı
nokta arasında gerçek eğrinin denklemi, yani
plastik alandaki bünye denklemi aşağıdaki eşitlikle
(ampirik) verilir:
σg = K(εgp)n
Holloman Bağıntısı
Burada K ve n malzeme sabitleri olup, K’ya
mukavemet katsayısı n’ye ise pekleşme üsteli adı
verilir. εgp ise gerçek plastik birim uzama miktarıdır.
Toplam gerçek birim uzama değeri
εg olmak üzere bu değer aşağıdaki eşitlik
yardımıyla elde edilir :

εgp = εg (toplam) – εge (elastik) = εg – σg/E

 Akma Eğrileri
• Akma eğrileri: genelde Holloman
bağıntısı ile ifade edilir.
s g = K  g n

ln(s g ) = ln K  n  ln  g
K = Dayanım sabiti
n = Pekleşme üsteli
K ve n; malzeme sabitleri

n=0 n=0.15 n=0.4

sg sg sg

g g g 68
• Doğrunun eğimi pekleşme üstelini verir.
• 0 < n < 0.4 arasında değerler almaktadır.
• n, deformasyon sertleşmesine (pekleşme) uğrama, ve
deformasyonla dayanımını arttırma kabiliyeti,
• n, arttıkça boyun verme zorlaşır, homojen şd. kabiliyeti
artar.
• Sıcak deformasyonda n  0
• Bir çok mühendislik malzemesinde
0.15 < n < 0.25
• K, doğrudan malzemenin dayanımı hakkında bilgi verir.

69
Tablo 6.2: Çeşitli metal ve alaşımlar için
pekleşme parametre değerleri.

70
 Gerçek birim uzama.
Mühendislik birim uzama. dl
d g =
l l  lo l l
= = = 1 l
lo lo lo
 dl
 g =  = ln
l
l l lo
=  1 lo
lo
 g = ln(  1)

PŞD de Hacim lo
Ao  lo = A  l  A = Ao 
sabit kalır. l

Gerçek gerilme.
Mühendislik
Gerilme. s =
F F
 sg = = F  l
= s  (1   )
Ao A Ao  lo
71
Çeşitli alaşımların çekme deneyi verileri
 Alaşım

Çeşitli metal ve alaşımların plastik alandaki bünye denklemindeki

malzeme sabitleri. Mukavemet katsayısı “K” ve pekleşme üsteli “n”
Benzeş sıcaklık (homologous temperature):

=

TÇ K )
o
• T = Malzemenin erime sıcaklığı
E

T  K)
TB o • T = Çalışma sıcaklığı
Ç
E

0 < TB < 0.25 Soğuk Şekil Değişimi

0.25 < TB < 0.5 Ilık Şekil değişimi
0.5 < TB < 1 Sıcak Şekil değişimi

74
Oda sıcaklığı;
• Fe, Cu, Al gibi bir çok metal için soğuk
şekil değişim bölgesi iken
• Pb, Sn gibi düşük erime sıcaklığına sahip
malzemeler için sıcak şekil değişim
bölgesi olur.

75
 Soğuk Şekil Değiştirmede
mekanizmalar
Soğuk şekil değişiminde iki tür şekil
değiştirme mekanizması etkin olabilir.
1.Kayma
2.İkizleme

76
 KAYMA /İKİZLEME

Kaymanın zor olduğu

PŞD, Kayma ile yani durumlarda plastik şekil
dislokasyonların kayarak değişimi ikizleme
hareket etmeleri ile (twinning) ile
gerçekleşir. gerçekleşir. 77
 KAYMA ve PEKLEŞME KAVRAMI

SOĞUK ŞEKİL VERME’de

• En aktif deformasyon mekanizması kaymadır (Slip).
• Dislokasyonlar kayma düzlemlerinde kayarak hareket ederler.
• Fakat bu sırada yeni dislokasyonlar meydana gelir ve
yoğunlukları artar.
• Sayılarının artması ile bibirlerinin hareketini engellemeye
veya başka engellere (boşluk, yeralan, ara yer, tane sınırı,
çökelti, vs.) takılmaya başlarlar.
• Böylece hareketleri için daha yüksek gerilme gerekir.
• Bu durum deformasyon sertleşmesi veya PEKLEŞME
(strain hardening-work hardening) olarak anılır.
78
79
80
ÇEKME DENEYİ ile ilgili Problemler

81
Çelik bir malzemeye ait çekme deney parçasının başlangıç kesit alanı Ao = 80 mm2 ve başlangıç ölçü boyu lo =
100 mm olarak hazırlanıyor ve yapılan deney sonuçları:
F Yük (N) Uzama l (mm)
1. 4800 0,03
2. 9600 0,06
3. 16000 0,3
4. 22000 3 (boyun veriyor)
5. 19000 15,0 (kuvvet azalmaya başlıyor)
6. 17500 Kopuyor. Kopan parçalar bir araya getiriliyor. lk = 125 mm ve kopma kesiti Ak = 35 mm2 ölçülüyor.
a) Bu malzemenin Elastiklik Modülü, Çekme Mukavemeti, Kopma uzamasını ve Büzülmesini bulunuz.
b) 3. noktasının Teknik Akma Sınırını gerçeklediğini gösteriniz ve 6 noktasına ait Mühendislik ve Gerçek
Gerilme değerlerini hesaplayınız. Gerçek Gerilmenin Çekme Gerilmesinden yüksek olmasının sebeplerini
açıklayınız.
Fmaks 22000
E =s
F .l0
s Ç . D = s max =
4800.100
0 = = = 200.000 N / mm2 = = 275 N / mm2
A0 .l 80.0,03 A0 80
lk 125  100
k = = = 0,25veya%25
l0 100
A0  A 80  35
 = = = 0,5675veya%56,75
A0 80

b) 3 noktasınınTeknik Akma Sınırını gerçeklediğini gösterebilmek için 3 noktasındaki plastik= 0,002 olduğunu göstermek gereklidir.
t = pl + e ; pl = t - e ; t = l/lo = 0,3 / 100 = 0,003
e = s/E = Fo / (A0 . E) = 16000 / (80 . 200.000) = 0,001
pl = 0,003 – 0,001 = 0,002 veya % 0,2
Şu halde 3 noktası Teknik Akma Sınırını gerçekler.
6 noktasında:
smaks = Fo/Ao = 17500/80 = 218,75 N/mm2
sgerçek = F0/Ag = 17500/ 35 = 500 N/mm2 Zira kesit gerçek değerde gittikçe küçülmektedir.
• Başlangıç Kesiti Ao:10 mm2 ve başlangıç ölçü boyu lo: 1000 mm olan bir çelik telin çekme deneyi
sırasındaki okumalar aşağıda gösterilmiştir.
• Uzama (mm) Kuvvet (N)
• 0,5 1000
• 1,0 2000
• 1,5 3000
• 2,25 4000
• 3,0 5000
• 25,0 6250
• 100,0 7000 (Boyun verme ve Büzülme Başlıyor)
• 150,0 3000 (Kopuyor)
A - Elastiklik Modülünü bulunuz;
B - 5000 N’luk yük altındaki (kuvvet tatbiki sırasındaki) plastik ve elastik değerlerini bulunuz.
C - Çekme Dayanımını bulunuz.
D - Gerçek Çekme Dayanımını bulunuz.
E - % Kopma Uzama miktarını bulunuz.

Ao.lo = A.l
10.1000 = A.1100
A = 9,09mm2
F 7000 83
s g erçek = = = 770 N / mm2
A 9,09
PROBLEM 3:
Başlangıç ölçü boyu (lo) 500 mm ve başlangıç kesiti (Ao) 10 mm2 olan
çelik bir tel F = 2 kN’luk bir yük altında 0,5 mm elastik uzama
göstermektedir.
A - Malzemenin Elastiklik Modülünü hesaplayınız.
B – Aynı tel 8 kN’luk bir yükün etkisiyle 3 mm uzadığına göre,
malzemenin % 0,2’lik kalıcı uzamaya karşılık olan akma sınırını
bulunuz.
ÇÖZÜM:
lo = 500 mm; Ao = 10 mm2; F = 2000 N; l = 0,5 mm
A–
E = s/ee = (F/Ao) / (l/l) = (F x lo)/ (Ao x l) =
2000 N x 500 mm / 10 mm2 x 0,5 mm = 200.000 N/mm2
B–
Ao = 10 mm2; F = 8000 N; l = 3 mm pl = % 0,2
e = (F/Ao) / E = F / (Ao x E) = 8000 / (10 x 200.000) = 0,004 mm/mm
t = l/lo = 3 / 500 = 0,0006 mm/mm
pl = t – e = 0,006 – 0,004 = 0,002 Şu halde bu nokta Teknik Akma
Sınırını verir. s0,2 = 8000/10 = 800 N/mm
 Sertlik
• Sertlik: Bir malzemenin yüzeyine batırılan sert bir
cisme karşı gösterdiği dirençtir.
• Sertlik değerleri direk olarak malzemelerin
dayanımları ile alakalı olduğu için büyük önem taşır.
• Çok daha basit bir şekilde, tahribatsız olarak
ölçülebilir.
• Sertlik deneyi; malzemelerin
dayanımları ile ilgili bağıl değerler
veren bir test yöntemidir.
• Sertlik ölçme yöntemleri: Batıcı
ucun geometrisine ve uygulanan
kuvvet büyüklüğüne göre:
– Brinell sertlik ölçme metotu
– Vickers sertlik ölçme metotu
86
– Rockwell sertlik ölçme metotu
• Sertlik ölçme yöntemleri: Batıcı ucun geometrisine
ve uygulanan kuvvet büyüklüğüne göre:(a) Brinell,
(b)Vickers, (c) Rockwell sertlik ölçüm metotları.

87
 Brinell
• Sertlik ölçülecek yüzeyin düzgün
hazırlanması gerekir.
• Standart test: 10mm çaplı sert bilya ve
3000 kgf yük
• Yüzeyde bıraktığı izin çapı ölçülür.
• Pratikte daha küçük yük/çap 2F
BSD =
kombinasyonları mevcut. D[ D  D 2  d 2 ]
• Dezavantajı: malzemeye göre değişen
yük/çap oranları Malzeme A
• Yük: F(kgf) = A.D2(mm2) Demir / Çelik 30
• A malzemenin türüne bağlıdır. Cu / Pirinç / Bronz 10
• 2.5mm bilya ile çelik ölçülüyorsa, Al / Pb vb. 5
187.5 kgf, Al ölçülüyorsa 31.25kgf yük 88
gerekir.
 Brinell

BSD = Birinell sertlik değeri

2F
BSD = D = Bilya çapı
D[ D  D d ] F =
2 2
Uygulanan kuvvet
d = izin çapı.
TSE de gösterimi
• Sertleştirilmiş çelik bilya ile
340 BSD/187.5/2,5/30 400 BSD ne kadar,
sinterlenmiş karbür bilya ile
Uygulanan Bilya çapı Uygulama süresi 550 BSD ne kadar ölçüm
Kuvvet yapılabilir.
• Bu metot daha büyük
sertliklere uygun değildir.
• Eğer bilya ezilmeye başlarsa
yanlış ölçümler yapılır. 89
 Brinell

• Metallerde BSD ile sçek arasında 400 BSD ye kadar doğrusal

ilişki vardır.

2
BSD (kgf / mm )
s ç ( MPa )  10
3

90
 Vickers
• Batıcı olarak uç tepe açısı 136o olan elmas
piramit kullanılır.
• Tüm malzemelere uygulanabilir.
• Kuvvet seçiminde malzeme kriteri yoktur.
d1  d 2
• Kare şeklindeki izin köşegenleri dort =
mikroskopla ölçülür. 2
• BSD değeri gibi çekme dayanımının 1.72 F
tespitinde kullanılabilir. VSD = 2
d ort
TSE de gösterimi
VSD = Birinell sertlik değeri
255 VSD/100/30 F = Uygulanan kuvvet
dort = izin köşegen ortalaması.
91
Uygulanan Kuvvet Uygulama süresi
 Rockwell metodu
• Batıcı ucun yüzeyden içeri doğru battığı derinlik dikkate alınır.
• Malzemeye göre uç/yük kombinasyonu seçilmelidir.
• Plastik malzemelerin ölçümüde yapılabilir: bir çok skalası
mevcuttur.
• Ölçüm yüzeyleri temiz olmalıdır.
• C skalası; sert metaller için kullanılılır.
150 kgf yük (Po:10 kgf; P1:140 kgf) ve
tepe açısı 120o olan elmas koni uç
kullanılır.
• B skalası; 100 kgf yük (Po:10 kgf; P1:90
kgf) ve 1/16” çapında sert bilye
kullanılır.
• Deney parçası yeterli kalınlıkta olmalı,
kenara yakın ölçümler yapılmamalı,
birbirine yakın ölçümler yapılmamalı, en
az 3 ölçüm yapılmalıdır.
92
93
94
 BSD (kgf / mm2 )
s ç ( MPa )  10 95
3
 Darbe Özelliği (Çentik/Darbe deneyi)
Normal şartlarda sünek özellikler gösteren bir malzeme
– Üç eksenli yükleme hali
– Düşük sıcaklıkta zorlama
– Kuvvetin ani uygulanması (darbe)
durumlarında plastik şekil değişimine imkan bulamaz ve
gevrek davranış gösterirler.
Bu şartlardan biri veya bir kaçı gerçekleşmişse malzeme
gevrek davranabilir. Malzemenin davranışını ölçmek
amacıyla Çentik/Darbe deneyleri yapılır ve bu
deneyler Charpy (üç noktadan eğme) veya Izod
(ankastre eğme) deney parçaları ile gerçekleştirilir.
96
97
Sünek malzemelerin gevrek kırılmaya olan eğilimlerini
ölçmek için bazı testler yapılır:
– Charpy (üç noktadan eğme)
– Izod (ankastre eğme).

•Belli bir potansiyel enerjiye sahip kütle, V-çentik

açılmış numuneye çarptırılır.
•Numunenin kırılması için gereken enerji “Darbe
Enerjisi - Ek” saptanır.
•Birim olarak J veya Nm kullanılır. 98
 Darbe enerjisine etki eden faktörler:
a) Dayanım
b) Kristal yapı,
c) Sıcaklık
d) Kimyasal bileşim
a) Dayanım:
• Darbe deneylerin dinamik tokluğu belirlemektedir.
• Fakat statik toklukla (s- grafiğinin altındaki alan) arasında
ilişki vardır.
• Dayanımı yüksek malzemeler darbeye karşı direnci zayıf
olurken düşük dayanımlı malzemelerin darbe dirençleri yüksek
olabilir.
99
 Kristal Yapı

• YMK; sünek ve tok ,

• SDH; gevrek,
• HMK; bazı şartlarda gevrek bazılarında tok
davranmaktadır.
• Belirli bir sıcaklık altında HMK tokluğunu
yitirerek gevrek davranış göstermeye başlar.
Bu sıcaklığa “Sünek-gevrek geçiş sıcaklığı”
adı verilir (ductile-brittle transition
temperature).
100
Kristal Yapı /Sıcaklık

HMK da ki bu düşüşün
sebebinin arayer atomalarının
düşük sıcaklıklarda,
dislokasyon hareketlerini
engellemesi olarak düşünülür.
Nispeten yüksek sıcaklıklarda
dislokasyonlar engellerden
SDH kurtulabildiği düşünülmekte
ve bu yüzden darbe enerjisini
arttığı varsayılmaktadır.

101
 Malzeme Bileşiminin Etkisi

• HMK da geçiş sıcaklığı, kimyasal bileşimden çok etkilenir.

• Örneğin, C artarsa Tg artar. Mn (ve Ni) artarsa Tg azalır.
Düşük sıcaklıklarda yüksek tokluk için ideal alaşım
elementleridir.

102
 Belirli bir sıcaklık
altında HMK
tokluğunu yitirerek
gevrek davranış
göstermeye başlar. Bu
sıcaklığa “Sünek-
Gevrek Geçiş
Sıcaklığı” adı verilir
(ductile-brittle Emax  Emin
transition Tg = T @
2
temperature).
HMK da ki bu düşüşün sebebinin C ve N gibi arayer atomalarının düşük
sıcaklıklarda, dislokasyon hareketlerini engellemesi olarak düşünülür.
Nispeten yüksek sıcaklıklarda dislokasyonlar engellerden kurtulabildiği
düşünülmekte ve bu yüzden darbe enerjisini arttığı varsayılmaktadır.
103
• Darbe deneyleri; malzemelerin dinamik tokluğu
belirlemektedir.
• Fakat statik toklukla (s- grafiğinin altındaki alan)
arasında ilişki vardır.
• Dayanımı yüksek malzemeler darbe dayanımı düşük
olurken düşük dayanımlı malzemelerin darbe
dayanımları yüksek olduğunu söylemek yanlış olmaz.

104
 Darbe Yüklerine göre Tasarım
Sünek Gevrek Geçiş Sıcaklığı (DBTT) gösteren
malzemelerde,
• darbe özellikleri dikkate alınarak yapılan tasarımlarda,
seçilen malzemenin sünek-gevrek geçiş sıcaklığının
kullanım sıcaklıklarına tekabül etmemesi, ve hatta
mümkün olduğu kadar düşük olmasıdır.
• Böylece, soğuk havalarda, ani zorlamalar altında
malzeme beklenmedik gevrek kırılma göstermeyecektir.
• Bu tasarım kriterlerine bir örnek; gemi gövdelerinde
kullanılan sacın, -20oC de, en az 70J’lük darbe enerjisine
sahip olması gerekliliğidir. Bu değer farklı
uygulamalarda değişebilir.
105
 Çentik faktörü
• Çentik: Bir parçada bulunan ani kesit değişimidir.
• Çentikten dolayı çentik dibinde gerilme yığılması
oluşmakta ve hesaplanandan daha büyük gerilmelere
ulaşmaktadır.
s max
Kt =
sn
Kt = Çentik faktörü
smax = Max gerilme
(Çentikten dolayı Gerilme
yığılması ile oluşan
gerilme)
sn = Nominal gerilme (ortalama
gerilme) 106
• Kt, geometriye bağlı.
• Çok büyümesi durumunda tehlikeli durumlara sebep
olmaması için smax dikkate alınmalıdır.
• Kt  R-1 (çentik dibi radyusu ile ters orantılı)
• Litaratürde tabloladan değerler bulunabilir.

a
s max = 2s
R
a   smax 
R   smax  107
• Litaratürde tabloladan değerler bulunabilir.

• b/r oranı ve r/h oranı azalması ile Kt artar.

• Kt, 2.5-3 ve daha büyük değerlere ulaşabilir.

108
 • Çentiğin çok keskin olması durumunda çentik dibi
radyus sıfıra ve gerilme sonsuza yakınsar. a
s max = 2s
• Gerçekte bu şekilde olmaz. R

• Çok keskin çentikler (çatlaklar) bulunma durumunda

gereken tasarımın yapılması için “kırılma mekaniği”
kullanılır.
 Kırılma mekaniği – Malzemelerin çatlak bulunması
durumunda etkiyen gerilmelere dayanabilme
yeteneklerini inceleyen
 Kırılma tokluğu – Çatlak bulunma durumunda
malzemelerin hasara karşı direncidir.

Kırılma mekaniğinde gerilme şiddet faktörü ve

malzemenin kırılma tokluğu kavramları kullanılır. 109
 • Kırılma mekaniğinde “Gerilme şiddet faktörü” kullanılır.
– KI: Çekme zorlaması
– KII: Kesme (kayma) zorlaması
– KIII: Burulma zorlaması olma durumları.
• En tehlikeli durum K1: çekme durumudur.

Gerilme şiddet Çekme gerilmesi

faktörü
(Zorlanma Şartı)

KI = Y  s  a
Şekil Faktörü Çatlak boyu
110
• Malzemenin ani zorlamalara karşı dayanımını ifade
eden büyüklük “kırılma tokluğu” dur.
• Bu değer K1C ile ifade edilir
• K1C azaldıkça malzemenin gevrek kırılma eğilimi artar.
• Parçanın tasarımda herhangi bir zorlama altında ani ve
gevrek kırılmaması için aşağıdaki şart sağlanmalıdır.

K I  K IC
Zorlanma şartları < Malzeme dayanımı
111
112
 Malzemenin
kırılma tokluğu Şekil Faktörü
Kritik Çatlak

K IC = Y  s k  akr
boyu

Çekme gerilmesi

Ani kırılma olmaması için

1. Çatlak boyunun kritik değerden küçük olması
2. Gerilmenin kritik gerilmeden (kritik çatlak boyunda
gevrek kırılmaya sebep olan gerilme) değerden daha
küçük olması gerekir.
3. Y şekil faktörü: Çatlak iç kısımda ise Y=1,00 Çatlak
dış yüzeyden başlıyorsa Y=1,12 alınır.
113
Çatlak boyu arttıkça
hasara sebep olan
gerilme azalmakta

114
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.

boyu kabulü
göre faktör ve çatlak
Çatlağın kenarda veya
içerde olma durumuna
 Design of a Nondestructive Test

A large steel plate used in a nuclear reactor has a plane strain

fracture toughness of 80,000 psi in. and is exposed to a stress of
45,000 psi during service. Design a testing or inspection procedure
capable of detecting a crack at the edge of the plate before the crack
is likely to grow at a catastrophic rate.
Example 6.8 SOLUTION
 Design of a Ceramic Support

Design a supporting 3-in.-wide plate made of sialon, which has a

fracture toughness of 9,000 psi in. , that will withstand a tensile load
of 40,000 lb. The part is to be nondestructively tested to assure that
no flaws are present that might cause failure.
Example 6.10 SOLUTION
 YORULMA

• Daha önce statik ve darbeli yüklemeleri

gördük
• Gerçekte ise zorlamalar sürekli değişkenlik
göstermektedir.
• Yorulma hasarı: malzemelerin çekme ve
akma dayanımlarından (statik koşullarda) daha
düşük değerlerdeki tekrarlı gerilmelerin
etkisinde, belirli bir çevrim sonrasında
kırılması ile oluşan hasardır.
119
 S-N yorulma diagramları (Wohler Diagramları)

• Malzemelerin hangi çevrim sayısında hasara

uğrayacağını gösteren diagramlardır.
• Başka bir açıklama yoksa ortalama gerilme sıfır
olacak şekilde deneyler yapılır.
• Yani max ve min gerilmeler ters işaretli olmak üzere
birbirine eşittir.

120
 Çekme
Nasıl Değerlendirilir
smax • sg = Gerilme genliği
Gerilme

sg sort=0 • sort = Ortalama gerilme

• sy = Yorulma sınırı
smin • Ny = Hasar çevrim sayısı
Basma

Zaman
• sy(108) = 108 çevrim sayısı için
s max  s min
sg = yorulma dayanımı.
2
Çekme dayanımı (N=0)
s max  s min
s ort = Gerilme 90 iken parça N=
2 105 çevrimde hasara uğrar.

sy : Malzeme özelliği
sy

sg : Zorlama
sy: Yorulma Sınırı
sg < sy Yorulma olmaz.
sg > sy  Yorulma olur.
121
N-Çevrim sayısı
 HMK ve YMK için S-N grafikleri
(Wohler Diyagramları) Ortalama gerilme≠0 için
hazırlanırlar.
HMK kafes yapılı
Metaller için Yorulma Sınırı: Endurance limit,
sy

Fatigue limit
Limiti ulaşır

Yorulma Dayanımı
Limiti yok
sy (108) sürekli
YMK kafes yapılı Metaller için
azalır

N-Çevrim sayısı
• HMK yapıya sahip metal ve alaşımlarda yorulma sınırı vardır. Gerilme
genliğinin bir eşik değerden daha az olması durumunda yorulma hiç bir zaman
olmaz. Bu etkinin HMK metallerde özellikler çelik ve dökme demirlerde
bulunan arayer atomlarından (C ve N gibi) kaynaklandığı düşünülür.
• YMK metallerde gerilme genliği arttıkça yorulma ömrü azalır. Belirli bir çevrim
sayısına karşılık gelen gerilme genliği yorulma dayanımı kabul edilir. Bu çevrim
sayısı genelde 108 olarak alınır. 122
 HMK / YMK
(Yorulma sınırı / Yorulma dayanımı)
Yorulma Sınırı: Endurance limit,
Fatigue limit

Yorulma Dayanımı

123
 Ortalama Gerilme 0’dan farklı olma
durumunda Soderberg Diyagramları

• Ortalama gerilmenin sıfırdan

farklı olursa yorulma
dayanımında azalma olur.
• Bu azalma Soderberg
sg Soderberg diagramı
diagramları ile gösterilebilir.
sy • Etkiyen gerilmeyi yorulma
x dayanımı ile karşılaştırıp
Emniyetsiz
x emniyetli olup olmadığı
Emniyetli bulunur.
sa
sort
124
 Emniyet Katsayısı Faktörü
• Tasarımlar malzemelerin yorularak hasara uğramaması esasına
dayanır.
• Genlik değerlerinin yorulma sınırından veya dayanımından
düşük olması gerekir.
• Bazı bilinmeyen veya tahmin edilemeyen faktörlerin olabilecek
kötü etkilerine karşı Emniyet katsayısı kavramı kullanılır.
• Genelde 1.5 ile 2.5 arasında seçilir.
σy
σ g  EK  σ y veya  σg
EK
• Metallerin yorulma dayanımları büyük farklılıklar göstermesine
rağmen, çekme dayanımlarının oranları şeklinde ifade edilebilir.
1 σç  σ y  1 σç
4 2 125
 Yorulma Kırık Yüzeyleri
Kararlı çatlak
ilerleme bölgesi Yorulma ile hasara uğrayan bir
Ani kırılmanın
olduğu bölge milin kırık yüzeyi:
• Çatlak orijini: çatlağın başlangıç
noktası.
Striasyonlar:
Gözle görülemez • Durak çizgileri (beach marks):
Zorlanma şartlarının değiştiğinde
Yorulma
Durak Çizgileri meydana gelirler.
çatlak
başlangıcı
• Striasyon çizgileri: Durak
çizgileri arasında meydana gelen
Ani kırılmanın ve her bir çevrim sırasında
olduğu bölge
çatlağın ilerlemesini gösteren
çizgilerdir.
• Ani kırılma bölgesi: Kalan kesitin
Kararlı çatlak zorlanmayı taşıyamadığı anda,
ilerleme bölgesi yorulma çatlağının çentik
etkisiyle ani gevrek kırılmanın
olduğu bölge. 126
 Yorulma Çatlak oluşumu
• Kusur içermeyen bir malzemede
Parça yüzeyi
kayma bantlarının yüzeye ulaşması ve
bunların geri dönememesi ile girinti-
çıkıntılar (intrusion-extrusion) Kayma bantı
oluşması ile çekirdeklenir.
• Bu girinti/çıkıntılar yüzeyde
oluşturduğu mikro çatlaklar çentik Yeni bantlar oluşumu
etkisi oluşturur.
• Her bir çevrimde çatlak striasyon
çizgilerini oluşturacak şekilde içeri Girinti ve çıkıntılar
doğru kararlı bir şekilde ilerler.
• Çatlağın kritik boya ulaşmasıyla
(Kırılma mekaniği prensipleri) parça
ani olarak kırılır.

127
 Yorulma dayanımına etkiyen Faktörler

•Artan Çekme dayanımı

• Malzemenin çekme •Yüzey sertleştirme
•Yüzey parlaklığı
dayanımı •YORULMA DAYANIMINI ARTTIRIR
• Ortalama gerilmenin
varlığı ve seviyesi
• Ortam şartları
• Yüzey pürüzlülüğü •Korozif ortam
•Artan sıcaklık
• Sıcaklık •Artan Yüzey prüzlüğü
•YORULMA DAYANIMINI AZALTIR

128
 Statik Yorulma
Silika ağına (network) sahip seramik ve
Metallerde tekrar
eden gerilmeler ile cam malzemelerde statik yüklemeler
çatlak ilerlemesi altında görülen yorulma çeşididir.
Bunun sebebi mekanik mekanizmalardan
ziyade daha çok kimyasaldır.
Seramik ve camlarda 1. Su veya nem içeren ortamlarda
çatlak ilerlemesi
görülür.
2. Oda sıcaklığında gerçekleşir.
3. Yüksek sıcaklıklarda görülmez
Su silika ağ (network) ile reaksiyona
girerek Si-O-Si bağlarını parçalar. Si-
OH ve OH-Si bağları oluşturur. Her
seferinde çatlağın bir atomik mesafe
ilerlemesine sebep olur. 129
 SÜRÜNME VE GEVŞEME

• Her ikisi de yüksek sıcaklıkta meydana gelen

şekil değişimi mekanizmalarıdır.
• Sürünme (creep); Sabit yük altında
malzemenin sürekli uzaması şeklinde olur.
• Gevşeme (relaxation): Boyu sabit olan bir
malzemenin, üzerine ilk anda etki eden
gerilmenin zamanla azalması şeklinde olur.

130
Sürünme özellikleri
• Soğuk şekil değiştirmede plastik
şekil değiştirme zamana bağlı
olarak bir değişim göstermez.
• Sıcak şekil değişiminde ise plastik
şekil değişimi zamanla değişir.
• Bu olay sürünme şekil değişimi ile
ifade edilir.

Sürünme şekil değişimi: Yeterince

yüksek sıcaklıkta (Tb>0.5) sabit yük
altında, gerilme ve sıcaklık seviyelerine
bağlı olarak, malzeme boyunun sürekli
olarak uzamasıdır

131
 Sürünme Eğrisi
x
Kopma
Sabit sıcaklık
Sabit gerilme

Sürünme
I Hızı
(Eğrinin eğimi)
İlk şekil
Değişimi II: Kararlı sürünme III
(elastik)
Zaman
tr
.
 Kararlı
Sürünme
hızı sürünme
. hızı
ss
132
Zaman
 Sürünme eğrisinde bölgeler

• İlk yüklemede parça gerilmeye bağlı

olarak o kadar elastik uzama gösterir.
• Eğride 3 bölge vardır.
• I. Bölge: Sürünme hızı zamanla
azalarak bir limite ulaşır.
• II. bölge: Kararlı sürünme bölgesidir
(ss: steady state). Burada sürünme hızı
sabittir. Sürünmenin gerçekleştiği en
uzun ömürlü bölgedir. Sürünme
hesaplamaları yapılırken bu bölge
dikkate alınır.
• III.bölge: Sürünme hızı ani olarak artar
ve bu bölge sonunda kopma-hasar
meydana gelir.
• Genel olarak I.ci ve III.cü Bölgeler
ihmal edilir.

133
 Kararlı Sürünme (Hesaplarda göz önüne
alınan II. Bölge)
 dε
Sürünme hızı ε=
dt
Kararlı bölgede  
Sürünme hızı  ss = tan =
t
Malzemenin sürünme hızı biliniyorsa, I ve III bölgeler ihmal
edilerek hasara uğrayacağı birim şekil değişimi büyük bir
yaklaşıklıkla saptanabilir.

 =  ss  t
Eğer müsade edilebilir şekil değişimi biliniyorsa, kararlı
sürünme hızının bilinmesi durumunda emniyetle
kullanılabileceği süre bulunabilir. 134
 Sıcaklık ve Gerilmenin etkisi

• Sürünme eğrileri üzerinde sıcaklık ve gerilmenin

etkisi önemlidir.

 Sıcaklık veya gerilme arttıkça,

 Artan T Artan s
ss artar,
.
tr (hasar süresi) azalır,
r (hasara gidişte birim
uzama) artar,
o (İlk şekil değişimi “elastik”) artar.
t t

135
 Q
tanθ =  • Sürünme şekil değişimi
T
yayınmadan (difüzyondan) çok
Eğim
etkilenir.
• Sürünme Arrhenius tipi
bağıntıyla sıcaklığın
fonksiyonudur.
• Q: sürünme için aktivasyon
enerjisidir.
• Q değeri ve D (difüzyon
 Q 1
ln = ln C   katsayısı) değerleri yüksek
R T malzemelerde sürünme şekil
 değişimi daha azdır.
 Q 
 = C exp   
 RT  136
 Sürünme verileri
• s-tr diyagramları (malzeme ve sıcaklığa bağlı olarak).
• s- ss diyagramları (malzeme ve sıcaklığa bağlı olarak).
• Sürünme diyagramları (malzeme, sıcaklık ve gerilmeye
bağlı olarak).

T
1

Birim uzama
T
Gerilme

Gerilme

2
T
3 T
4

Kopma zamanı, (saat)

ss Zaman
T1<T2<T3<T4
137
 Sürünme Mekanizmaları

Kristal yapılı malzemelerde sürünme şekil

değişimi mekanizmaları:
• Kayma (Tek kristal + polikristal)
• Kayma + tırmanma (Tek kristal + polikristal)
• Yayınma sürünmesi (Tek kristal + polikristal)
• Tane sınırı kayması (Poli kristal)

138