‫په‌يامى غه‌ريبى‬

‫پەیامی غەریبی‬
‫د حه‌سه‌ن پێنجوێنی‪:‬‬
‫ئه‌و پیاوانه‌ی خێزانه‌کانیان به‌جێ ده‌هێڵن‬
‫ه شه‌ش‬ ‫ه ل‌‬
‫ه ڕۆژئاوا ده‌که‌ن حه‌رام ‌‬
‫و ڕوو ل ‌‬
‫مانگ زیاتر بمێننه‌وه‬

‫ئاماده‌کردنی‪:‬‬
‫قیبلە‬

‫‪1‬‬
 ‫په‌يامى غه‌ريبى‬ ‫ناوی کتیب‪:‬‬
‫قيبله‌‬ ‫نوسەر‪:‬‬
‫توانا ئه‌حمه‌د‬ ‫دیزاینی ناوەوەو بەرگ‪:‬‬
‫چاپخانە‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫نرخ‪:‬‬

‫)ی‬ ‫)ی ساڵی (‬ ‫ژمارە (‬

‫لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتییەکانی پێدراوە‬

‫‪2‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬

‫‪F‬‬ ‫پێشه‌کی ئاماده‌کار‪:‬‬

‫به‌هــۆی ســودی تاکــه‌ که‌ســی و مه‌رامــی تایبه‌تــه‌وه‌ زۆر لــه‌ ڕاســتیه‌کان بــه‌‬
‫به‌رده‌وامــی ده‌شــێوێرنێت و پــه‌رده‌ی ڕه‌شــی به‌بــه‌ردا ده‌کرێــت‪ ،‬هه‌نــدێ‬
‫جاریــش به‌بــێ گوێدانــه‌ مافــی به‌رانبــه‌ره‌وه‌ پشــتگوێ ده‌خرێــت و هــه‌روه‌ك‬
‫زۆرجاریــش بــ ‌ه ســته‌میش ده‌کرێــت‪.‬‬
‫کۆچکــردن پیشــه‌یه‌کی کۆنــی مرۆڤایه‌تیــه‌ کــه‌ بــۆ مه‌رامــی جــۆراو جــۆر‬
‫هــه‌ر لــه‌ مێــژه‌وه‌ کــراوه‌ هه‌ربۆیــه‌ ده‌بینیــن ده‌ســتوورو ڕێنومایــی تایبه‌تــی‬
‫خۆشــی هه‌یــه‌ لــ ‌ه گشــت وواڵتانــدا‪ ،‬بــه‌اڵم به‌هــۆی دۆخــی جــۆراو جــۆرو‬
‫هه‌ندێــك جــار ناله‌بــاره‌و ‌ه زۆرێــك ل ـ ‌ه ڕاســتیه‌کان پشــتگوێ ده‌خرێــت‪ ،‬ئێم ـه‌‬
‫بـه‌ ئیشــی خۆمامنــان زانــی ڕووی شـه‌رعی ئـه‌و کۆچکردنانـه‌ی کـ ‌ه لـه‌ کۆتایــی‬
‫ســه‌ده‌ی ڕابــوردوو ســه‌ره‌تایی ســه‌ده‌ی تــازه‌وه‌ وه‌ك دیارده‌یــه‌ك گه‌نجانــی‬
‫وواڵته‌که‌مانــی گرت ـه‌وه‌ بخه‌ین ـه‌ ڕوو‪ ،‬وه‌ك به‌رچــاو ڕوونیه‌کــی ش ـه‌رعی و هه‌تــا‬
‫یاســاییش کــه‌ چــۆن ژیــان بگوزه‌رێنــن لــه‌ وواڵتانــی نــا ئیســامیداو چاویــان‬
‫ل ـه‌ چ بێــت ل ـ ‌ه داهاتــوودا‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ڕه‌چاوکردنــی ئ ـه‌و ک ـه‌س و الیه‌نان ـه‌ی ک ـه‌‬
‫مافیــان ده‌که‌وێتــه ‌ســه‌ریه‌ك‪.‬‬
‫ئــه‌و موســوڵامنه‌ی له‌واڵتــی خۆیــه‌وه‌ له‌ترســی ســته‌م و بێــدادی هه‌ڵَدێــت‬
‫و ڕوو ده‌كاتــه‌ یه‌كــێ له‌واڵتــه‌ رۆژئاواییــه‌كان‪ ،‬ده‌بــێ به‌نیــازی كاتــی لــه‌وێ‬
‫مبێنێتــه‌و ‌ه نــه‌ك بــۆ هه‌میشــه‌یی‬

‫‪3‬‬
 ‫ده‌ستپێك‪:‬‬

‫گ ـه‌ر بێــت و س ـه‌رنجێکی ووردی فیقهــی ئیســامی به‌یــن ده‌بینیــن زۆر جــار‬
‫گۆڕانــکاری به‌سـه‌ردا هاتــووه‌ به‌پێــی کات و شــوێن‪ ،‬بــۆ منونـه‌ ئیاممــی شــافعی‬
‫ڕه‌حمه‌تــی خــوای لــێ بێــت لــه‌ عێــراق فه‌توایه‌کــی هه‌بــوو وه‌ لــه‌ میــر‬
‫فه‌توایه‌کــی تــر‪ ،‬ئه‌مــه‌ش بــۆ یه‌کــێ زانیــاری له‌ســه‌ر ئیســام نه‌بێــت ئاســان‬
‫نــی یــ ‌ه لــێ تێگه‌شــتنی وه‌ له‌وانه‌یــه‌ ناوزه‌نــدی بــکات به‌چه‌نده‌هــا شــتی‬
‫جــۆراو جــۆر! ب ـه‌اڵم ل ـه‌ ڕاســتیدا خــوای گ ـه‌وره‌ نه‌یویســتووه‌ هیــچ بۆشــایه‌ك‬
‫بــۆ مرۆڤــه‌کان نه‌مێنــێ‪ ،‬به‌ڵکــو ئــه‌و مه‌جالــه‌ی پێــداون کــه‌ بیــری خۆیانــی‬
‫تێــدا بــه‌کار بهێنــن‪ ،‬هه‌رچه‌نــد خــوای گــه‌وره‌ پێویســتی بــه‌و هه‌وڵــه‌ی‬
‫ئێم ـه‌ نــی ی ـه‌ به‌ڵکــو بــۆ زیاتــر چێــژ ل ـ ‌ه ژیــان و جواڵنــی مرۆڤ ـه‌کان وازی لــێ‬
‫هێنــاوه‌و وه‌ ئه‌م ـه‌ش به‌شــێکه‌ ل ـه‌ تاقیکردن ـه‌وه‌کان‪ ،‬ه ـه‌روه‌ك چــۆن ده‌بینیــن‬
‫زۆرێــك تێیــدا ســه‌رنه‌که‌وتووه‌و ته‌فســیراتی جــۆراو جــۆری بــۆ ده‌کات!‬
‫له‌نــاو ئه‌وانه‌شــدا کۆمه‌ڵــه‌ که‌ســانێك له‌گــه‌ڵ ئــه‌و کێشمه‌کێشــمه‌دا‬
‫ئه‌ســپی خۆیــان تــاو ده‌ده‌ن و له‌زه‌تێکــی تایبه‌تیشــیان لــێ وه‌رگرتــووه‌‬
‫ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی کــه‌ ســه‌رکه‌وتووش بــوون لــه‌ تاقیکردنه‌وه‌کــه‌دا‪ ،‬هه‌رچه‌نــد‬
‫تاڕاده‌یــه‌ك ده‌توانیــم بڵێــم لــه‌م ســه‌رده‌مه‌دا لــه‌ ڕوانگــه‌ی فیقهــه‌وه‌ ئــه‌و‬
‫پێشــکه‌وتنه‌ که‌مــر ده‌بیرنێــت هه‌ربۆیــ ‌ه ناچــار ده‌بیــن کــ ‌ه بــه‌رده‌وام‬
‫بگه‌ڕێینــه‌و ‌ه بــۆ ســه‌ر ئــه‌و فیقهانــه‌ی کــه‌ پێشــر دانــراون‪ ،‬ئه‌ڵبــه‌ت مــن‬
‫لێــره‌دا هیــچ ل ـه‌ ئه‌رکــی ئ ـه‌و فه‌قیهان ـه‌ ک ـه‌م ناک ـه‌م و شــایه‌نی ڕێــزو سوپاســن‬
‫و کاری خۆیــان کــردووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هــه‌روه‌ك چــۆن له‌ســه‌ره‌تاوه‌ وومتــان زۆر‬
‫جــار فیقهــی ئیســامی گۆڕانــی به‌ســه‌ردا هاتــوو ‌ه زیاتــر لــه‌و ڕوانگــه‌وه‌ ئــه‌م‬
‫پرســیاران ‌ه ســه‌رچاو ‌ه ده‌گــرێ‪ ،‬ده‌بینیــن له‌گــه‌ڵ ئــه‌و هه‌مــوو گۆڕانــه‌ی کــه‌‬

‫‪4‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫دوای ئــه‌و فه‌قیهــه‌ به‌ڕێزانــه‌ هاتــوو ‌ه کــه‌ به‌نــاو بانگــن بــه‌ چــوار مه‌زهه‌به‌کــه‌‪،‬‬
‫نه‌مــان بینیــوه‌ هیــچ فیقهێکــی تــر موســته‌قیل بــوو بێــت وه‌ك ئــه‌وان‪،‬‬
‫هه‌رچه‌نــد فه‌قیهــی تــری زۆریــش بــوو بــن دوای ئ ـه‌وان‪ ،‬ب ـه‌اڵم فیقهه‌کانیــان‬
‫له‌گــه‌ڵ خۆیانــدا ڕۆشــتوون ئه‌ویــش به‌هــۆی هــۆکاری جــۆراو جــۆره‌وه‌ بــووه‌‪،‬‬
‫بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی لێــره‌دا زیاتــر مه‌به‌ســته‌ ده‌بــوو کۆمه‌ڵێــك دروســت ببوایــه‌ن و‬
‫هه‌مــوو ئـه‌و شــتانه‌ی کـه‌ تــازه‌ دێنـ ‌ه ئــاراو ‌ه بۆچونــی به‌هێــزی له‌سـه‌ر بووترایـه‌‬
‫به‌شــێوه‌یه‌ك وه‌ك ئیجــاع خه‌ڵــك تێــی بڕوانای ـه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم له‌ب ـه‌ر نه‌بوونــی ئ ـه‌و‬
‫ئیجامعــ ‌ه ســه‌رده‌میه‌ ئێمــه‌ مانــان زۆر جــار ناچــار ده‌کات په‌نــا بــۆ زانایه‌کــی‬
‫تایبه‌تــی ببه‌یــن بــۆ پرســیار کــردن لێــی ل ـه‌ ئ ـه‌و پرســیارانه‌ی ک ـه‌ هاتوونه‌ت ـه‌‬
‫ئــاراوه‌و وه‌ فه‌توایه‌کــی تایبه‌تــی نــی یــه‌ له‌باره‌یانــه‌وه‌‪ ،‬و ‌ه ئــه‌و زانــاش کــه‌‬
‫په‌نــای بــۆ ده‌برێــت ته‌وفیقــی هه‌مــوو کراداره‌کامنــان بــۆ بــکات و ئێمــه‌ش‬
‫ل ـه‌و گێــژاوه‌ بهێنێت ـ ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬زۆر پرســیارێك هه‌ی ـه‌ ک ـ ‌ه زۆرێــك ل ـ ‌ه جاری ـه‌ی‬
‫کــوردی لــه‌ ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکاو وواڵتانــی نــا ئیســامی پێــوه‌ی ده‌ناڵێنــێ و‬
‫ه ـه‌ر که‌س ـه‌و شــتێکی ده‌ربــاره‌ی ده‌ڵــێ‪ ،‬ه ـه‌ر بۆی ـ ‌ه پێــم بــاش بــوو ئاراســته‌ی‬
‫که‌ســایه‌تی زۆر به‌ڕێــزو زینــدوو لــه‌ دڵه‌کامنانــدا مامۆســتای به‌ڕێــز دکتــۆر‬
‫حه‌س ـه‌ن پێنجوێنــی بکه‌یــن ب ـه‌ ئومێــدی ئ ـه‌وه‌ی هه‌مــوو ئ ـه‌و پرســیارانه‌مان‬
‫بــۆ بڕه‌وێنێت ـه‌وه‌‪ ،‬ئێم ـه‌ش کاری له‌س ـه‌ر بکه‌یــن و چیــر وێــڵ نه‌بیــن ب ـه‌دوای‬
‫وه‌اڵمه‌کانیانــدا‪ .‬لــه‌و کاتــه‌دا کــه‌ ئــه‌م پرســیارانه‌مان ئاراســته‌ی مامۆســتای‬
‫خۆشه‌ویســت کــرد قــه‌ده‌ری خــوای گــه‌ور ‌ه وابــوو مامۆســتا لــه‌ ســه‌فه‌ری‬
‫کوردســتان بــوو‪ ،‬زۆر ســه‌رقاڵ بــوو ‌‪ ،‬هــه‌ر بــه‌ هه‌مــان شــێو ‌ه ئــه‌و کاتــه‌ش کــه‌‬
‫مامۆســتا وه‌اڵمه‌کانــی بــۆ ناردینــه‌وه‌ منیــش لــه‌ کوردســتان بــووم به‌هه‌مــان‬
‫شــێوه‌ی به‌ڕێزیــان س ـه‌رقاڵ بــووم‪ ،‬ک ـه‌ هه‌مــوو ئه‌مان ـ ‌ه بــوو ‌ه هــۆی ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌‬
‫دره‌نــگ باڵوبکرێت ـه‌وه‌‪ ،‬وه‌گه‌رنــا ه ـه‌ر زۆر زوو ده‌که‌وت ـه‌ به‌رده‌ســتی به‌ڕێزتــان‬

‫‪5‬‬
‫و ‌ه هــۆی بــاس کردنــی هه‌مــوو ئــه‌م شــتانه‌ ئه‌وه‌یــه‌ کــ ‌ه پێــان خــۆش بــوو ‌ه‬
‫بـه‌رده‌وام کاره‌کان له‌کاتــی خۆیــدا بکرێــت و زۆر پێــوه‌ی نه‌ناڵێنیــن بـه‌ ئومێــدی‬
‫ئــه‌وه‌ی کــه‌ هه‌مــوو کاره‌کامنــان لــه‌و چوارچێــوه‌ی کــ ‌ه پــه‌روه‌ردگار داینــاوه‌‬
‫نه‌چن ـ ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌و پرســیارانه‌ی ک ـه‌ هه‌ڵــان بــژاردوون هه‌موویــان زۆر جــار‬
‫له‌الی ـه‌ن زۆرێك ـه‌و ‌ه ب ـه‌رده‌وام دووبــار ‌ه بووه‌ت ـه‌وه‌ جــا بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌و ته‌نگژه‌ی ـه‌‬
‫بێینــ ‌ه ده‌ره‌وه‌و چیــر هــه‌ر لــه‌و بازنه‌یــه‌دا نه‌خولێینــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ هه‌وڵــی شــتان‬
‫گه‌لێکــی تــری گرنــگ بده‌یــن‪ ،‬وه‌ مامۆســتاش خــوای گ ـه‌وره‌ خێــری بنوســێت‬
‫وه‌اڵمــی یــه‌ك به‌یــه‌ك پرســیاره‌کانی داینــه‌وه‌ بــه‌م شــێوه‌یه‌‪:‬‬

‫پرســیاری یه‌كـه‌م‪ - :‬وه‌ك الی به‌ڕیزتــان ئاشــکرای ‌ه ڕه‌ونــدی کــوردی لـه‌ وواڵتانــی‬
‫ده‌ره‌وه‌و زیاتــر لــ ‌ه ئه‌وروپــا به‌شــێوه‌یه‌کی ئاشــکرا ده‌بیرنێــن‪ ،‬ئامــۆژگاری‬
‫به‌ڕێزتــان چییــ ‌ه بۆیــان؟‬
‫وه‌اڵم ‪ :‬پــاش ســوپاس بــۆ خــوداو ســه‌الت و ســه‌الم له‌ســه‌ر گیانــی پاكــی‬
‫پێغه‌مبــه‌ر و ئــال وئه‌ســحابی‬
‫پێــم خۆشـه‌ ئـه‌و ‌ه به‌هاواڵتیــان وهاوزمانانــی خۆشه‌ویســتم بڵێــم‪ :‬كـه‌ دووربوون‬
‫له‌خــاك و نیشــتامن خــواو خاكه‌كه‌یــان له‌بییــر نه‌باتــه‌وه‌‪ ،‬كه‌ســایه‌تی ئێمــه‌‬
‫بــ ‌ه ئایــن و نه‌ته‌وه‌كه‌مانه‌وه‌یــه‌‪ ،‬له‌مێــژوودا میلله‌تانــی تــر زۆرن كــه‌ ئــاواره‌و‬
‫پــه‌رت و بــاو بوونه‌تــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانــه‌ی پارێزگارییــان لــه‌ ئاینه‌كه‌یــان كردبــێ‬
‫پارێزگاریشــیان لــه‌ زمانه‌كه‌یــان كــردووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌وانــه‌ی پارێزگارییــان‬
‫له‌ئاینه‌كه‌یــان نه‌كردبــێ زمانه‌كه‌شــیان له‌ده‌ســت داوه‌‪ ..‬بۆمنوونــه‌‪:‬‬
‫جــووه‌كان له‌وكاتــه‌و ‌ه رۆمانــه‌كان هێرشــیان كــرد ‌ه ســه‌ر خاكیــان و واڵتیــان‬
‫داگیركــردن‪ ،‬و قــه‌واره‌و بوونیــان وه‌ك ده‌وڵــه‌ت له‌نــاو چــوو په‌راگه‌نــده‌ی‬
‫هه‌مــوو دنیــا بــوون‪ ،‬و وه‌ك ئــاردی بــن دڕكیــان لێهــات‪ ،‬هه‌رچه‌نــد مالێكیــان‬

‫‪6‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫كه‌وتــ ‌ه شــارێكه‌وه‌‪ ..‬بــه‌اڵم په‌یوه‌ندبوونیــان به‌ئاینه‌كه‌یانــه‌وه‌ بــووه‌ هــۆی‬
‫پاراســتنی زمــان وكاڵچه‌ریــان‪ ،‬هیــوادارم میلله‌ته‌كــه‌ی ئێمــه‌ش ده‌ســت‬
‫به‌ئاینه‌كه‌یــه‌وه‌ بگــرێ‪ ،‬تــا زمانه‌كــه‌ی له‌ده‌ســت نــه‌دات وله‌نــاو میلله‌تانــی‬
‫رۆژئــاوادا نه‌توێتــه‌وه‌‪.‬‬
‫پرســیاری دووه‌م‪ -:‬چــۆن و تاچه‌نــد بــه‌ گونجــاو شــه‌رعی ده‌زانــن مانــه‌وه‌ی‬
‫کورده‌کامنــان لــه‌ ده‌ره‌وه‌ی وواڵت‪ ،‬به‌بــێ ســنوردانان بــۆ مانــه‌وه‌؟‬
‫پرســیاری ســێهە‌م‪ -:‬مانــه‌وه‌ له‌ئه‌ورووپــا به‌شــێوه‌یه‌کی دیــاری نه‌کــراو به‌بــێ‬
‫هــۆ {مه‌به‌ســت هــۆ خوێنــدن و نه‌خۆشــییه}‌ تاچه‌نــد ڕه‌وای ـه‌؟‬
‫وه‌اڵم‪ -:‬له‌به‌رئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌م دوو پرســیاره‌ لێــك نزیكبــوون و له‌نــاو یه‌كــدا بــوون‬
‫پێــان بــاش بــوو به‌یــه‌ك وه‌اڵم وه‌اڵمیــان بده‌ینــه‌وه‌‪ :‬واڵتانــی نــا ئیســامی‬
‫ده‌بنــه‌ دوو به‌شــه‌وه‌‪ :‬به‌شــێكیان شــه‌ڕنه‌كه‌ر‪ ،‬و به‌شــێكی تریــان شــه‌ڕكه‌ر‪.‬‬
‫به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك رێ ن ـه‌دراوه‌ ب ـه‌ ئینســانی موســڵامن س ـه‌فه‌ر بــۆ ئ ـه‌و واڵت ـه‌‬
‫نائیســامییه‌ بــكات كــه‌ ئــااڵی شــه‌ڕی لــه‌دژی موســوڵامنان هه‌ڵگرتــووه‌‪..‬‬
‫بــه‌اڵم بــۆ ســه‌فه‌ركردن و مانــه‌وه‌ لــه‌و واڵتانــه‌دا كه‌له‌جه‌نــگا نیــن به‌رامبــه‌ر‬
‫موســوڵامنان‪ ،‬زانایــان رای جیاوازیــان هه‌یــه‌‪..‬‬
‫به‌شــی زۆری زانایانــی ئیســام ‪ -‬ره‌حمه‌تــی خوایــان لــێ بــێ‪ -‬رۆیشــن بــۆ‬
‫واڵتانــی نــا ئیســامی و مانــه‌و ‌ه لــه‌و واڵتانه‌يــان به‌حــه‌رام دانــاوه‌‪ ،‬به‌تایبــه‌ت‬
‫ئــه‌و واڵتانــه‌ی موســوڵامن نه‌توانــێ دینه‌كــه‌ی خــۆی تیــا ئاشــكرابكات‪،‬‬
‫مه‌گــه‌ر ئــه‌و كه‌ســانه‌ی كــه‌ده‌ڕۆن بــه‌ ده‌لیــل و به‌ڵگــه‌وه‌ شــاره‌زاییان لــه‌‬
‫ئاینــی ئیســامدا هه‌بــێ‪ ،‬و بتوانــن به‌رگــری له‌ئاینه‌كه‌یــان بكــه‌ن‪،‬و بتوانــن‬
‫په‌رچــی گومانــی ناحه‌زانــی ئاینه‌كه‌یــان بده‌نــه‌وه‌‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ له‌ناحیــه‌ی‬
‫شــه‌رعییه‌وه‌‪ ،‬مانــه‌وه‌ له‌واڵتانــی نــا ئیســاميدا بــه‌ چه‌نــد مه‌رجێــك نه‌بــێ‬
‫دروســت نییــه‌‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬

‫‪7‬‬
‫ئـــ ‪ : -‬پێویســتی بازرگانــی‪ ،‬و بانگـه‌واز‪،‬وه‌ نوێنه‌رایه‌تــی ده‌وله‌تێكــی ئیســامی‪،‬‬
‫و گــه‌ڕان بــۆ زانیارییــه‌ك كه‌له‌واڵتــی ئیســامیدا نه‌بێــت‪ ،‬یــا ئه‌گــه‌ر ببێــت‬
‫به‌چاكــی و به‌باشــی نه‌بێــت‪ ،‬یــا تــرس لــه‌ مــاڵ و گیــان‪ ،‬یــا تــرس له‌زینــدان‬
‫و ئه‌شــكه‌نجه‌دان‪ ...‬هتــد‪ .‬به‌هــۆی یه‌كــێ ل ـه‌م شــتانه‌و ‌ه دروســته‌ مان ـه‌وه‌ ل ـه‌‬
‫واڵتانــی نائیســامی و رۆژ ئــاوادا‪..‬‬
‫ب‪ : -‬ئــه‌و واڵتــه‌ی كــه‌ مرۆڤــی موســوڵامن ده‌یــه‌وێ تیــا مبێنێتــه‌وه‌ واڵتێكــی‬
‫شــه‌ڕكه‌ر نه‌بــێ له‌گــه‌ل موســوڵامناندا‪ ..‬وه‌ك پێشــر باســكرا‪..‬‬
‫ج ‪ : -‬ئــه‌و واڵتــ ‌ه ئــازادی ئاینــی تیابێــت‪ ..‬به‌جۆرێكــی وا مرۆڤــی موســوڵَامن‬
‫بتوانێــت دروشــمه‌ دیارییه‌كانــی ئاینه‌كــه‌ی ئه‌نجــام بــدات‪..‬‬
‫د‪ : -‬له‌و واڵته‌دا بتوانێ شه‌ریعه‌تی دینه‌كه‌ی فێر ببێت‪..‬‬
‫هـــ ‪ : -‬پێــی وابــێ كه‌ده‌توانــێ لــه‌و واڵتــه‌دا پارێــزگاری له‌ئاینــی خــۆی و ژن و‬
‫منداڵــی ده‌كات‪.‬‬
‫مه‌رجێكــی تریشــی ئه‌وه‌یــه‌ ئــه‌و مانه‌وه‌یــه‌ی لــه‌و واڵتــه‌دا به‌نیــازی مانــه‌وه‌ی‬
‫كاتــی بێــت نــه‌ك مانــه‌وه‌ی هه‌میشــه‌یی‪ ،‬واتــه‌‪ :‬كاتــێ مه‌به‌ســته‌كه‌ی جــێ‬
‫به‌جــێ بــوو‪ ،‬یــا موشــكیله‌كه‌ی نه‌مــا بگه‌ڕێتــه‌وه‌‪ ،‬چونكــه‌ ئه‌گــه‌ر نیــازی‬
‫ئــه‌وه‌ی نه‌بێــت ده‌بێتــه‌ كۆچكــردن له‌واڵتــی ئیســامییه‌وه‌ بــۆ واڵتــی نــا‬
‫ئیســامی‪ ،‬ئه‌مــه‌ش به‌ئاشــكرا دژی داخــوازی شــه‌رعه‌ كه‌پێویســته‌ له‌واڵتــی‬
‫نــا ئیســامییه‌و ‌ه كــۆچ بــۆ واڵتــی ئیســامی بــكات‪.‬‬
‫ئــه‌و واڵتــه‌ نائیســامییه‌ی ئــه‌م مه‌رجانــه‌ی تیــا بێتــه‌دی ده‌توانــێ تیــا‬
‫مبێنێت ـه‌وه‌‪ ..‬ده‌نــا حه‌رام ـه‌‪ ،‬و گوناهــی ده‌گات‪ .‬له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌و ده‌ق ـه‌ س ـه‌ریحانه‌ی‬
‫به‌روونــی مانــه‌وه‌ له‌واڵتانــی نائیســامیدا بــه‌ حــه‌رام داده‌نێــن‪.)1(.‬‬
‫له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا هه‌نــدێ لــه زانايــان پێيــان وايــه‪ :‬ئه‌وموســوڵامن ‌ه ره‌وه‌نــده‌ی‬
‫لــه‌ واڵتــی ناموســوڵامناندا ده‌ژی ئه‌گــه‌ر بتوانــێ به‌ئاســانی دروشــمه‌كانی‬

‫‪8‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫ئاینه‌كــه‌ی ئه‌نجــام بــدات‪ ،‬و ‌ه لــه‌و واڵتــه‌دا عیباده‌تــی خــوای خــۆی بــكات‬
‫واجــب نییــه‌ له‌ســه‌ری لێــی ده‌ر بچــێ‪ ،‬و دروســت ‌ه مانــه‌وه‌ی به‌پێــی ئــه‌و‬
‫فه‌رمــووده‌ دروســته‌ی ئیبنــو حیببــان بۆمــان ده‌گێڕێتــه‌وه‌‪ ،‬كــه‌ پیاوانــی‬
‫سه‌نده‌كه‌یشــی متامنــه‌ پێكــراون‪ ،‬پێغه‌مبــه‌ر صــى اللــه عليــه وســلم‬
‫رێــی بــ ‌ه {فوده‌یــك} دا له‌نــاو قه‌ومه‌كه‌یــا مبێنێتــه‌وه‌‪ ،‬له‌گــه‌ل ئــه‌وه‌دا كــه‌‬
‫جــ ِر‬ ‫الصــا َة َو ِ‬
‫آت الــ َّزكَاةَ‪َ ،‬وا ْه ُ‬ ‫كافریــش بــوون‪ .‬وه‌ فه‌رمــووی‪ « :‬يَــا ُفدَ يْــكُ ! أَ ِق ِ‬
‫ــم َّ‬
‫ت‪ )2( « .‬واتــه‌‪ :‬ئــه‌ی فوده‌یــك‬ ‫شــ ْئ َ‬ ‫ــث ِ‬
‫ح ْي ُ‬ ‫ن أَ ْر ِ‬
‫ض َق ْو ِمــكَ َ‬ ‫ن ِمــ ْ‬
‫اســكُ ْ‬
‫الســو َء‪َ ،‬و ْ‬
‫ُّ‬
‫نوێژه‌كانــت بكــه‌‪ ،‬واز له‌خراپــه‌ بێنــه‌‪ ،‬و له‌نــاو خاكــی قه‌ومه‌كه‌تــا مبێنــه‌ره‌وه‌‬
‫هه‌ركاتــێ ویســتت‪ .‬له‌گــه‌ل ئــه‌وه‌دا هۆزه‌كــه‌ی فوده‌یــك كافــر بــوون‪ ،‬بۆیــه‌‬
‫له‌مه‌زهه‌بــێ هه‌رســێ ئیاممــی حه‌نه‌فــی و شــافیعی و حه‌نبه‌لیــدا پێیــان‬
‫وایــه‌ ئه‌گــه‌ر ئینســان توانــی دروشــمه‌كانی ئاینه‌كــه‌ی به‌رێــوه‌ ببــات به‌جــێ‬
‫هێشــتنی ئ ـه‌و واڵت ـه‌ واجــب نیی ـه‌‪ .‬بــەالی ئیاممــی مالیــك و زاهیرییه‌كان ـه‌وه‌‬
‫واجب ـه‌‪ ..‬خــۆ ئه‌گ ـه‌ر توانــی بڕوات ـه‌ واڵتێكــی ئیســامییه‌وه‌و ل ـه‌وێ بــژی ئ ـه‌وه‌‬
‫باشــره‌‪ ،‬بــه‌اڵم كاتــێ نه‌یتوانــی و رێیــان پــێ نــه‌دا ئه‌گــه‌ر له‌شــوێنی خۆیــا‬
‫توانــی دروشــمه‌ ئاینییــه‌كان ئه‌نجــام بــدات ئیاممــی شــافیعی و مــاوه‌ردی‬
‫ده‌فه‌رمــوون‪ :‬ئــه‌وه‌ دروســت نییــه‌ هــه‌ر بچێتــه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬چونكــه‌ واڵته‌كــه‌‬
‫له‌موســڵامن چــۆڵ ده‌بــێ‪ ،‬وات ـه‌‪ :‬موســوڵامنی تیــا نامێنــێ‪ ..‬ئه‌میــش ك ـه‌ ئ ـه‌و‬
‫ئازادیی ـه‌ی هه‌بــێ ئه‌گ ـه‌ر كه‌ســانێك بیان ـه‌وێ موســوڵامن بــن ئ ـه‌و ده‌توانــێ‬
‫له‌ئیســام شــاره‌زایان بــكات‪ ..‬ئــه‌م مه‌ســه‌له‌یه‌ش بوارێكــی فراوانــی تیایــه‌‪،‬‬
‫و خوایــش به‌پێــی توانــا ته‌كلیــف ده‌كات «ال يكلــف اللــه نفســا إال وســعها «‬
‫خوایــش ئــاگادار تــره‌‪..‬‬
‫ئینجــا ده‌كــرێ بپرســین‪ :‬ئـه‌و مانه‌وه‌یـه‌ بــۆ چییـه‌؟ بۆچــی‌ لـه‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵتــدا‬
‫ده‌مێنێت ـه‌وه‌؟ چونك ـه‌ جــۆری مانه‌وه‌ك ـه‌ی حه‌رامــی یــا حه‌اڵلییه‌ك ـه‌ی دیــاری‬

‫‪9‬‬
‫ده‌كات؟ ئه‌گـه‌ر بــۆ كار و كاســبییه‌و ده‌یـه‌وێ خــۆی و كـه‌س و كاری له‌هـه‌ژاری‬
‫رزگار بــكات‪ ،‬له‌هه‌مانكاتــا له‌گــه‌ڵ خه‌ڵكانێكــی پاكــی پــاك داوێنــا بــژی‪ ،‬يــا‬
‫بــۆ ئــه‌وه‌ لــه‌وێ ده‌مێنێتــه‌وه‌ رێنوێنــی خه‌ڵكــی بــكات و به‌ره‌وشــتی بــه‌رز‬
‫و وتــاری جوانــی ســه‌رنجی خه‌ڵكــی بــه‌ره‌و ئیســام رابكێشــێ‪ ،‬بێگومــان‬
‫مانــه‌وه‌ی حه‌اڵڵــه‌‪..‬‬
‫خــۆ ئه‌گـه‌ر خــوا نه‌خواســته‌‪ ،‬بۆشــتێ هاتــووه خواپێــی ناخــۆش بــێ‪ ،‬يــا بــۆ كاری‬
‫بــێ ش ـه‌رعی هاتــووه‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ ن ـه‌ك ه ـه‌ر ل ـه‌وێ مان ـه‌وه‌ی حه‌رام ـه‌‪ ،‬به‌ڵكــو له‌نــاو‬
‫ماڵه‌ك ـه‌ی خۆیشــیا‪ ،‬و له‌نــاو خــزم وخوێشــیا خــواو خه‌ڵكــی لــێ ره‌نجــاوه‌‪..‬‬
‫پرســیاری چوارهــەم‪ - :‬ئامــۆژگاری وه‌یــان پێشــنیارتان چــی یه‌ بۆ ئه‌و که‌ســانه‌ی‬
‫ک ـه‌ مافــی په‌نابه‌ریــان نــی ی ـه‌و ئ ـه‌م بــێ مافــی ی ـه‌ بوه‌ت ـ ‌ه مای ـه‌ی دڵگرانیه‌کــی‬
‫درێژخایه‌نــی خــۆی و ماڵه‌وه‌یــان‪ ،‬تاچه‌نــد خــۆ خســتنه‌ ئ ـه‌و دۆخ ـه‌وه‌ له‌گ ـه‌ڵ‬
‫شــه‌رعدا یه‌کده‌گرێتــه‌وه‌؟‬
‫وه‌اڵم ‪ : -‬ئه‌وانــه‌ی لــه‌ رۆژئــاوان و مافــی په‌نــا به‌رییــان نییــه‌‪ ،‬حوكمــی‬
‫مانه‌وه‌یــان جیــاوازه‌‪:‬‬
‫ئـــ ‪ : -‬ئه‌وانــه‌ی ژن و مناڵیــان جێهێشــتووه‌‪ ،‬و هیــچ ئومێدێكــی وه‌رگرتنیــان‬
‫نییــه‌‪ ،‬حه‌رامــ ‌ه لــ ‌ه شــه‌ش مانــگ زیاتــر مبێننــه‌وه‌‪ ،‬به‌پێــی ئــه‌و شــوێنه‌واره‌ی‬
‫به‌يهه‌قــی و عبــد الــرزاق ريوايه‌تيــان كــردووة‪ .)3(.‬ئه‌گــه‌ر گومتــان‪ :‬نــان‬
‫په‌یــدا كــردن و پێویســتی نه‌هێشــتنی مــاڵ و منداڵيــش جۆرێكـه‌ لـه‌ جیهــاد‪..‬‬
‫چونكــه‌ حه‌زره‌تــی عومــه‌ر ئــه‌و ســه‌ربازانه‌ی كه‌له‌نــاو ســوپای ئیســامدا‬
‫ده‌رۆیشــن بــۆ غــه‌زا و ژن ومناڵیــان هه‌بــوو نه‌یده‌هێشــت لــ ‌ه شــه‌ش مانــگ‬
‫زیاتــر مبێنن ـه‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌ی ده‌بــێ خه‌ڵكــی تــر حوكمــی چــۆن بێــت‪..‬؟ یه‌كــێ ل ـه‌و‬
‫مافانــه‌ی ئافــره‌ت به‌ســه‌ر مێردییــه‌وه‌ ئه‌وه‌یــه‌ له‌شــه‌ش مانــگ زیاتــر لێــی‬
‫دوور نه‌كه‌وێتــه‌وه‌‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌و شــوێنه‌واره‌ی به‌یهه‌قــی و عبــد الــرزاق لــه‌‬

‫‪10‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫حه‌زره‌تــی عومــه‌ره‌و ‌ه ریوایه‌تیــان كــردووه‌‪ :‬كــ ‌ه عومــه‌ر له‌حه‌فســه‌ی كچــی‬
‫ده‌پرســێ ئــه‌رێ كچــم! تــا چه‌نــد ئافــره‌ت به‌بــێ مێــرد خــۆی بــۆ ده‌گیــرێ؟‬
‫ئه‌ویــش فه‌رمــووی‪ :‬چــوار یــا شــه‌ش مانــگ‪..‬‬
‫هه‌روه‌هــا ئیبنــو قودام ـه‌ له‌{موغنــی}و ل ـه‌ {ش ـه‌رح كه‌بیر}یشــدا فه‌رموویه‌تــی‪:‬‬
‫ئه‌گــه‌ر مێــرد ســه‌فه‌ری كــرد و زیــاد له‌شــه‌ش مانــگ به‌جێــی هێشــت‬
‫لــه‌دادگای شــه‌رعی داوا پێشــكه‌ش ده‌كات كــه‌ مێرده‌كــه‌ی ئــاگادار بكه‌نــه‌وه‌‬
‫تــا بگه‌ڕێت ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر بــڕو بیانوویه‌كــی مه‌عقولــی نه‌بــێ ده‌بــێ بگه‌ڕێت ـه‌وه‌‪..‬‬
‫بـه‌اڵم ئیــام ئه‌حمـه‌د ئـه‌وه‌ی بـه‌ شـه‌ش مانــگ دیــاری كــردووه‌و فه‌رموویه‌تــی‪:‬‬
‫ئه‌گ ـه‌ر ش ـه‌ش مانــگ به‌جێــی هێشــت و نه‌هات ـه‌وه‌‪ ،‬نام ـه‌ی بــۆ ده‌نوورسێــت‪،‬‬
‫ئه‌گــه‌ر نه‌گه‌ڕایــه‌وه‌ حاكــم جیــاوازی ده‌خاتــه‌ نێوانیانــه‌وه‌و به‌حوكمــی خــۆی‬
‫ته‌اڵقــی ده‌دات‪ ..‬كه‌وابــوو دروســت نییــ ‌ه مێــرد به‌بــێ ئیزنــی ژنه‌كــه‌ی لــه‌‬
‫شــه‌ش مانــگ زیاتــر لێــی دا ببــڕێ‪ ..‬ئه‌گــه‌ر دابــڕا ئــه‌وا ژنه‌كــه‌ داخوازییــه‌ك‬
‫پێشــكه‌ش به‌قــازی ده‌كات كه‌بنێــرێ به‌شــوێنیا بــۆ ئــه‌وه‌ی بێتــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر‬
‫نه‌هاتــه‌و ‌ه قــازی فه‌رمانــی پێــده‌كات ته‌اڵقــی بــدات‪ ،‬ئه‌گــه‌ر خــۆی ته‌اڵقــی‬
‫نــه‌دا ئــه‌وا قــازی خــۆی ته‌اڵقه‌كــه‌ی ده‌خــات‪.)4(.‬‬
‫ب‪ : -‬ئـه‌و كه‌ســانه‌ی ژن و مناڵیــان له‌ته‌كایـه‌و لـه‌وێ ماونه‌تـه‌وه‌و وه‌رنه‌گیــراون‪،‬و‬
‫ئومێــدی وه‌رگرتنيشــیان نییــه‪ ‌،‬ب ـه‌اڵم رێــی كاركردنیــان پــێ ده‌ده‌ن‪ ،‬و دێڵــن‬
‫مناڵه‌كانیــان لــه‌وێ بخوێنێــت‪ ،‬باشــرین چاره‌ســه‌ر بــۆ ئه‌مانــه‌ ئه‌وه‌یــه‌‬
‫هه‌وڵێكــی بــاش بــده‌ن بــۆ ئــه‌وه‌ی كه‌مێــك پــاره‌ كــۆ بكه‌نــه‌وه‌و پــاش ئــه‌وه‌‬
‫بگه‌ڕێنــه‌وه‌و لــه‌ واڵته‌كــه‌ی خۆیانــا كاســبی بكــه‌ن‪ ..‬بــه‌اڵم ‌ ئه‌وانــه‌ی وه‌ك‬
‫ئ ـه‌وان وان و نایه‌ڵــن مناڵیــان بخوێنێــت‪،‬و خۆیشــیان كاربك ـه‌ن‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ واجب ـه‌‬
‫له‌ســه‌ريان بگه‌ڕێنــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌وه‌ی خۆیــان و منالَيــان نه‌فه‌وتێــن‪..‬‬

‫‪11‬‬
‫پرســیاری پێنج ـه‌م‪ - :‬گۆڕینــی ڕه‌گه‌زنام ـه‌و وه‌رگرتنــی ڕه‌گه‌زنام ـه‌ی ئه‌وروپــی‬
‫تــا چه‌نــد ڕێگ ـه‌ پێــدراوه‌؟ و ‌ه ئایــا هیــچ مه‌رجێــك هه‌ی ـه‌ بــۆ ئه‌م ـه‌؟‬
‫وه‌اڵم‪ : -‬زانایــان خوایــان لــێ رازی بــێ فه‌رموویانـه‌‪ :‬رێســای شـه‌رعی لـ ‌ه بــاره‌ی‬
‫وازهێنــان لــ ‌ه ره‌گه‌زنامــه‌‪ -‬ی واڵتێكــی ئیســامی بــۆ واڵتێكــی نائیســامی‪-‬‬
‫حه‌رامبوونــی ئــه‌و كاره‌یــه‌‪ ..‬مه‌گــه‌ر له‌بــه‌ر ناچــاری{رضورة}‪ ،‬وه‌ك ئــه‌وه‌ی‬
‫له‌ســه‌رده‌می ســه‌ددامی دیكتاتــۆرا بــۆ میلله‌تــی كــوردو خه‌ڵكــی عیــراق‬
‫به‌گشــتی رووی ده‌دا‪ ،‬یــا حاڵه‌تێكــی وه‌ك ئــه‌و حاڵــه‌ی فه‌له‌ســتینییه‌كانی‬
‫تیــاده‌ژی‪ ..‬یــا به‌رژه‌وه‌ندییه‌كــی شــه‌رعی‪ ،‬وه‌ك ئــه‌وه‌ كه‌ســێكی لێهاتــوو‬
‫ده‌چــێ بۆبانگێشــه‌و رێنوێنیكردنــی خه‌ڵكــی بــۆ ئیســام‪..‬‬
‫ئه‌گــه‌ر ئــه‌و موســوڵامنه‌ی له‌واڵتــی خۆیــه‌وه‌ له‌ترســی ســته‌م و بێــدادی‬
‫هه‌ڵَدێــت و روو ده‌كاتــه‌ یه‌كــێ له‌واڵتــه‌ رۆژئاواییــه‌كان‪ ،‬ده‌بــێ به‌نیــازی‬
‫كاتــی لــه‌وێ مبێنێتــه‌وه‌ نــه‌ك بــۆ هه‌میشــه‌یی‪ ،‬هــه‌ركات ئــه‌و ســته‌م و‬
‫بێدادییــه‌ نه‌مــا بگه‌ڕێتــه‌و ‌ه ســه‌ر خــاك و ئــاوی خــۆی‪ ،‬خــۆ ئه‌گــه‌ر ویســتی‬
‫ره‌گه‌زنام ـه‌ بگــۆڕێ و ره‌گه‌زنام ـه‌ی ئ ـه‌و واڵت ـه‌ نــا ئیســامییه‌ ده‌ربێنــێ‪ ،‬ده‌بــێ‬
‫ئه‌ومه‌رجان ـه‌ی تیــا بێت ـه‌ دی ك ـه‌ ل ـه‌وه‌و پێــش باســكران‪ ..‬چونك ـه‌ مان ـه‌وه‌ ل ـه‌و‬
‫واڵتانــه‌دا مه‌ترســییه‌كی گــه‌وره‌ی تیایــه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر ناچــاری پاڵــی پێــوه‌ نه‌نــێ‬
‫رێــی پــێ نــادرێ ئــه‌وكاره‌ بــكات‪ ،‬و ناچاریــش حوكمــی خــۆی هه‌یــه‌‪ ..‬ئه‌گــه‌ر‬
‫له‌ب ـه‌ر به‌ده‌ســتهێنانی به‌رژه‌وه‌ندیــی و له‌ناوبردنــی مه‌فس ـه‌ده‌ ئ ـه‌و كاره‌یشــی‬
‫كــردووه‌‪ ،‬نابــێ خــۆی بخاتــه‌ نــاو مه‌فســه‌ده‌یه‌كی گه‌وره‌تــره‌وه‌‪..‬‬
‫پرســیاری شەشــهە‌م‪ - :‬ئیشــکردن و ڕۆشــتنه‌ ده‌ره‌وه‌و س ـه‌فه‌رکردنی ئافره‌تــان‬
‫بـه‌ ته‌نهــا لـه‌ ئێســته‌و واقیعــی ئه‌وروپــادا تــا چه‌نــد ڕێگـه‌ پێــدراوه‌؟‬
‫وه‌اڵم‪ :‬ئه‌ســڵ ئه‌وه‌یــ ‌ه نــان په‌یــدا كــردن به‌پیــاوان ســپێرراوه‌‪ ،‬و ئافره‌تانیــش‬
‫كاری تایبه‌تــی خۆیــان پــێ ســپێرراوه‌‪ ،‬كــه‌ ئه‌ویــش كاری ئینســان پــێ‬

‫‪12‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫گه‌یاندن ـه‌‪ ،‬وئ ـه‌م كاره‌شــیان الی زانایــان و هۆشــمه‌ندان جێــی رێــزو حورم ـه‌ت‬
‫و پــێ زانینــه‌‪ ..‬بــه‌اڵم ناچــاری روو ده‌دات و زرووفــی تایبــه‌ت دێتــه‌ پێشــه‌وه‌‬
‫كــه‌ ئافــره‌ت ناچــار ده‌بێــت بــۆ كاركــردن بڕواتــه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬لــه‌م حاڵه‌تانــه‌دا‬
‫شــه‌رع داوای خۆداپۆشــینی لــێ ده‌كات‪ ،‬و ده‌بــێ ئــه‌و ئافره‌تــه‌ هــه‌وڵ بــدات‬
‫له‌شــوێنێكا كار بــكات حورمه‌تــی پارێزراوبــێ‪ ،‬و ســووكایه‌تی پــێ نه‌كــرێ‪..‬‬
‫بـه‌اڵم بــۆ رۆیشــتن ‌ه ده‌ره‌وه‌ی بــۆ واڵتێكــی تــرو سـه‌فه‌رکردنی به‌بــێ كه‌ســێكی‬
‫مه‌حــره‌م‪ ،‬ئه‌ســل حه‌رامبوونیه‌تــی‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌و فه‌رمــووده‌ ســه‌حیح و‬
‫دروســته‌ی كــه‌ موســلیم ریوایه‌تــی كــردووه‌‪ « :‬ئافره‌تێــك بــاوه‌ڕی به‌خــواو‬
‫رۆژی قیام ـه‌ت هه‌بــێ بــۆی ح ـه‌اڵڵ نیی ـه‌ س ـه‌فه‌رێكی ی ـه‌ك رۆژه‌ رێیــی بــكات‬
‫بــێ ئــه‌وه‌ی مه‌حره‌مێكــی خــۆی له‌ته‌كیــا بێــت»(‪.)5‬‬
‫یــا ئــه‌م فه‌رمــووده‌ی كه‌بوخــاری ریوایه‌تــی كــردووه‌‪ « :‬بــا هیــچ ئافره‌تێــك‬
‫به‌بــێ مه‌حــره‌م س ـه‌فه‌ر ن ـه‌كات‪ ..‬پیاوێــك هه‌ســتا و گوتــی‪ :‬ئ ـه‌ی پێغه‌مب ـه‌ری‬
‫خــوا ناونــووس كــراوم بــۆ فــان غ ـه‌زا‪ ،‬و خێزانه‌كه‌یشــم رۆیشــتۆته‌ ده‌ره‌وه‌ بــۆ‬
‫حــه‌ج‪ ،‬فه‌رمــووی‪ :‬بــڕۆ له‌تــه‌ك خێزانه‌كه‌تــا حــه‌ج بكــه‌ «(‪ )6‬ئــه‌و بــۆ حــه‌ج‬
‫رۆیشــتوو ‌ه ب ـ ‌ه بــێ مه‌حــره‌م پێغه‌م ـه‌ر صــى اللــه علیــه وســلم رێــی پــێ ن ـه‌دا‬
‫به‌ته‌نیــا بــڕوات‪ ..‬مه‌حره‌مه‌كه‌یــش ده‌بــێ یــا یه‌كــێ له‌وانــه‌ بێــت كــه‌ بــۆ‬
‫هه‌میشــه‌ لێــی حه‌رامــه‌ وه‌ك‪ :‬بــاوك وكــوڕ‪ ،‬و مــام و خــاڵ‪ ،‬كــوڕه‌ زاو كچــه‌زا‪،‬‬
‫و بــرازا و خوشــكه‌زا‪،‬هه‌روه‌ها خــه‌زوورو بــاوه‌ پیــاره‌‪ ،‬و ئه‌مانــه‌ش له‌شــیره‌وه‌‪..‬‬
‫زانایــان یه‌كــڕان لــه‌وه‌دا كــه‌ ئه‌گــه‌ر ترســی ئــه‌وه‌ هه‌بــوو ئافــره‌ت تووشــی‬
‫فیتنــه‌ ببــێ ســه‌فه‌ركردنی به‌بــێ مه‌حــره‌م حه‌رامــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر ترســی‬
‫تووشــبوونی فیتنــ ‌ه نه‌بــوو رایــان جیــاوازه‌‪ ،‬هه‌ندێــك فه‌رموویانــه‌‪ :‬حه‌رامــه‌‬
‫به‌بــێ مه‌حــره‌م هه‌رچه‌نــد ئه‌مینیــش بــێ له‌فیتنه‌‪..‬له‌بــه‌ر ده‌قــی ئــه‌و‬
‫فه‌رموودانــه‌ی كــه‌ له‌وبــاره‌وه‌ هاتــوون و باســكران‪ ..‬جــا ئــه‌و ئافره‌تــه‌ش الو‬

‫‪13‬‬
‫بــێ یــا پییــر‪ ،‬هاورێــی ئه‌مینــی هه‌بــێ یــان ن ـه‌‪ ..‬ه ـه‌ر پێیــان حه‌رام ـه‌‪ ..‬ب ـه‌الم‬
‫به‌شــی زۆری مالیكــی و شــافیعییه‌كان پێیــان وایــه‌ ئه‌گــه‌ر هاوڕێــی ئه‌مینــی‬
‫هه‌بــوو دروســته‌ به‌بــێ مه‌حــره‌م ســه‌فه‌ر بــكات‪ ،‬و شــێخ ئیبنــو ته‌یمییــه‌ش‬
‫فتــوای به‌دروســتبوونی داوه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم تایبه‌تــی كــردووه‌ به‌س ـه‌فه‌ری حه‌ج ـه‌وه‪..‬‬
‫لــه‌م بــاره‌وه‌ فتوایه‌كــی دكتــۆر یۆســف قه‌رزاویــم بینــی له‌راســتیدا بــۆ‬
‫چوونێكــی تایبه‌ت ـه‌و به‌ڵگه‌كانیشــی به‌هێــزه‌‪ ،‬و بــۆ ب ـه‌ر چاوروونــی پێــم باش ـه‌‬
‫هه‌ندێكــی لێــره‌دا بــاس بكه‌یــن‪ ،‬شــێخ ده‌فه‌رمــوێ‪:‬‬
‫ئیبنــو حه‌جــه‌ر فه‌رموویه‌تــی‪ :‬ئــه‌وه‌ی كــه‌ لــه‌ مه‌زه‌بــی شــافیعیدا مه‌شــهووره‌‬
‫به‌م ـه‌رج گیــراوه‌ مێــرد یــا مه‌حره‌مێــك یــا كۆمه‌ڵــێ ئافره‌تــی متامن ـه‌ پێكــراوی‬
‫له‌تــه‌كا بێــت‪ ،‬له‌قه‌ولێكیــا ده‌فه‌رمــوێ‪ :‬یــه‌ك ئافره‌تــی متامنه‌شــی له‌تــه‌كا‬
‫بێــت دروســته‌‪ .‬لــه‌ قه‌ولێكــی تــرا كه‌رابیســی باســی ده‌كات و لــه‌ { املهــذب‬
‫}دا بــ ‌ه دروســتی دانــاوه و‌ فه‌رموویه‌تــی‪ :‬ئه‌گــه‌ر رێگــه‌ ئه‌میــن بــوو ئافــره‌ت‬
‫به‌ته‌نیــا ده‌توانــێ ســه‌فه‌ر بــكات‪.)7(.‬‬
‫ئــه‌وه‌ی كــه‌ له‌بــاره‌ی ســه‌فه‌ری ئافره‌تــه‌وه‌ بــۆ حــه‌ج و عه‌مــره‌ گوتــراوه‌ ‪-‬‬
‫ه ـه‌روه‌ك هه‌نــدێ ل ـه‌ زانایــان فه‌رموویان ـه‌‪ -‬پێویســته‌ ببێت ـه‌ رێســاو یاســایه‌ك‬
‫بــۆ هه‌مــوو س ـه‌فه‌رێك‪ ،‬چونك ـه‌ مه‌به‌ســت ل ـه‌و حوكم ـه‌دا پاراســتنی ئافره‌ت ـه‌‪،‬‬
‫و ئــه‌وه‌ش بــه‌ ئه‌مــن و ئاسایشــی رێگــه‌ و كۆمه‌ڵــێ ژنانــی متامنــه‌‪ ،‬و پیاوانــی‬
‫به‌ته‌قــوا بــه‌دی دێــت‪ ..‬به‌ڵگــه‌ش له‌ســه‌ر دروســتبوونی ســه‌فه‌ری ئافــره‌ت‬
‫به‌بــێ مه‌حــره‌م له‌كاتــی ئه‌مینبوونــی رێگه‌وبــان و بوونــی كه‌ســانی متامنــه‌‬
‫پێكــراودا ئه‌مانه‌یــه‌‪:‬‬
‫یه‌كـه‌م‪ :‬ئـه‌وه‌ی بوخــاری لـه‌ سـه‌حیحدا ریوایه‌تــی كــردووه‌ كـه‌ عومـه‌ری كــوڕی‬
‫خه‌تتــاب ‪ -‬خــوا لێــی رازی بــێ‪ -‬رێــی بــه‌ خێزانه‌كانــی پێغه‌مبــه‌ر صــى اللــه‬
‫عليــه وســلم دا حـه‌ج بكـه‌ن‪ ،‬و عوســانی كــوڕی عه‌ففــان و عه‌بدوڕڕه‌حامنــی‬

‫‪14‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫كــوڕی عه‌وفــی له‌تــه‌كا نــاردن‪ ..‬عومــه‌ر وعوســان و عه‌بدوڕڕه‌حامنــی‬
‫كــوڕی عــه‌وف و خێزانه‌كانــی پێغه‌مبــه‌ر صــى اللــه عليــه وســلم له‌ســه‌ر‬
‫ئــه‌وه‌ رێكه‌وتــن‪ .)8(.‬له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دا كه‌ســێك له‌نــاو هاوه‌ڵه‌كانــدا ئینــكاری‬
‫ئــه‌و كاره‌ی نه‌كــردو ناره‌زایــی خــۆی ده‌ر نه‌بــڕی‪ ..‬ئه‌مــه‌ش بــه‌ ئیجامعێكــی‬
‫ســه‌حاب ‌ه داده‌نــرێ‪..‬‬
‫دووه‌م‪ :‬ئــه‌و فه‌رمووده‌یــه‌ی بوخــاری و موســلیم لــه‌ عــه‌دی كــوڕی حاته‌مــی‬
‫تائیی ـه‌و ‌ه ریوایه‌تیــان كــردووه‌ ك ـه‌ له‌بــاره‌ی ئاینــده‌ی ئیســام و باڵوبوون ـه‌وه‌ی‬
‫ئ ـه‌م ئاین ـه‌وه‌ فه‌رموویه‌تــی‪ « :‬نزیك ـه‌ ئافــره‌ت له‌كه‌ژاوه‌كه‌یــا ل ـه‌ حیره‌{عێــراق}‬
‫ه‌و ‌ه ده‌ربچێــت‪ ،‬و روو بكاتــه‌ مه‌ككــه‌ و مێرده‌كــه‌ی له‌تــه‌كا نه‌بــێ‪ ،‬و له‌هیــچ‬
‫شــتێكیش نه‌ترســێ جگـه‌ لـه‌ خــوا و ‪ ...‬تــا كۆتاییه‌كـه‌ی‪ )9(« .‬يوشــك أن تخرج‬
‫الظعينــة مــن الحــرة (بالعــراق) تــؤم البيــت الزوج معهــا‪ ،‬ال تخــاف إال الله…الــخ‬
‫«‪ .‬ئــه‌م هه‌واڵــه‌ی پێغه‌مبــه‌ر صــى اللــه عليــه وســلم ته‌نیــا بــۆ ئــه‌وه‌ نییــه‌‬
‫كــه‌ ئه‌مــه‌ رووده‌دات‪ ،‬به‌ڵكــو به‌ڵگه‌یــه‌ له‌ســه‌ر دروستبوونیشــی‪ ،‬چونكــ ‌ه لــه‌‬
‫شــوێنی مـه‌دح و ته‌عریفــا بــاس كــراوه‌‪ ،‬كـه‌ ئیســام بــاو ده‌بێتـه‌وه‌و دادگـه‌ری‬
‫ناوچه‌ك ـ ‌ه ده‌گرێت ـه‌وه‌ و ئاســایش باڵــی ده‌كێشــێ به‌س ـه‌ر خه‌ڵكیــدا‪..‬‬
‫پێویســته‌ ئــه‌وه‌ش بڵێیــن‪ :‬ســه‌فه‌ركردن لــه‌م ســه‌رده‌مه‌دا وه‌ك ســه‌فه‌ركردن‬
‫نییــه‌ له‌ســه‌رده‌مه‌ پێشــینه‌كاندا‪ ،‬كــه ‌چــوار ده‌وری به‌مه‌ترســی گیرابــوو‪،‬‬
‫ده‌بوایـ ‌ه بـه‌رزی و نشــیوی و ده‌شــت و هـه‌وراز و بیابــان و چــۆڵ ببــڕێ و قابیلــی‬
‫ئــه‌و ‌ه بــوو كــه‌ هه‌رســه‌عاتێك دزو چه‌تــه‌و پیاوخــراپ رێگه‌یــان پــێ بگــرن‪،‬‬
‫رووتیــان بكه‌نــه‌وه‌و ئازاریــان بــده‌ن‪ .‬به‌ڵكــو ئێســتا ســه‌فه‌ر به‌هــۆی كۆمه‌ڵــێ‬
‫كه‌ره‌ســه‌ی پێشــكه‌وتووه‌یه‌‪ ،‬كــه‌ عاده‌تــه‌ن خه‌ڵكێكــی زۆر هه‌ڵده‌گرێــت‪،‬‬
‫وه‌ك كه‌شــتی‪ ،‬و ترومبێــل‪ ،‬و فڕۆكــه‌‪ ،‬پاســی گــه‌وره‌ و پچــووك‪ ،‬كــ ‌ه بــه‌كاروان‬
‫ده‌ڕۆنـ ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌مـه‌ش واده‌كات دڵنیایــی و متامنـه‌ی زیاتــر هه‌بێــت‪ ،‬و تــرس‬

‫‪15‬‬
 ‫له‌ســه‌ر ئافــره‌ت نه‌مێنــێ‪ ،‬چونكــه‌ له‌هیــچ شــوێنێكا به‌ته‌نیــا نابــێ‪..‬‬
‫له‌بـه‌ر ئـه‌وه‌ هیــچ حه‌ره‌جێكــی تیــا نابینــم كـه‌ ئافــره‌ت لـه‌و بــارو دۆخـه‌دا حـه‌ج‬
‫بــكات كه‌هه‌مــوو ئه‌مــن و ئاسایشــێكی تیــا بــه‌دی ده‌كرێــت‪ ..‬ته‌وفیقیــش‬
‫له‌خواوه‌یــه‌‪.)10(.‬‬
‫پرســیاری حەوتهــه‌م‪ - :‬که‌مته‌رخه‌مــی کورده‌کامنــان لــه‌ نه‌کردنــی حــه‌ج‬
‫له‌گــه‌ڵ توانــادا بــه‌ هــۆی ســه‌فه‌ری کوردســتانه‌وه‪ ،‬تاچه‌نــد ئــه‌م عــوزره‌‬
‫وه‌رگیــراوه‌ لــه‌ شــه‌رعدا؟‬
‫وه‌اڵم ‪ :‬بێگومــان كه‌مته‌رخه‌مــی لــه‌ دوا خســتنی به‌جێهێنانــی واجبێــك لــه‌‬
‫واجبات ـ ‌ه گ ـه‌وره‌كان ك ـه‌ پایه‌یه‌كــی گ ـه‌وره‌ی ئیســامه‌‪،‬و خــوا به‌ده‌قــی ئای ـه‌ت‬
‫اس ـ َتطَا َع إِلَ ْي ـ ِه‬ ‫ـج الْ َب ْيـ ِ‬
‫ـت َمــنِ ْ‬ ‫حـ ُّ‬‫ـاس ِ‬ ‫له‌باره‌ی ـه‌وه‌ فه‌رموویه‌تــی‪َ « :‬ولِلَّ ـ ِه َعـ َ‬
‫ـى ال َّنـ ِ‬
‫س ـبِيالً‪ « ...‬آل عمــران‪ .97/‬وات ـه‌‪ :‬ئ ـه‌وه‌ی توانــای هه‌بــێ خــوا حه‌جــی له‌س ـه‌ر‬ ‫َ‬
‫پێویســت كــردووه‌‪ ...‬شــتێكی كــه‌م نییــه‌‪ ،‬و پێویســته‌ ئینســانی موســوڵامن‬
‫له‌وبــاره‌و ‌ه كه‌متــه‌ر خــه‌م نه‌بێــت‪ ..‬بــه‌اڵم ئایــا ئه‌وانــه‌ ده‌یانــه‌وێ حه‌جه‌كــه‌‬
‫نه‌كــه‌ن‪ ،‬یــا له‌نێتیانــدا هه‌یــه‌ حه‌جه‌كــ ‌ه بكــه‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم هــه‌ركات بۆیــان‬
‫رێك ـه‌وت؟‪.‬‬
‫ئه‌گــه‌ر ده‌یانــه‌وێ حه‌جه‌كــه‌ هــه‌ر نه‌كــه‌ن‪ ،‬ئــه‌وه‌ به‌هه‌مــوو مه‌زهه‌بێــك‬
‫گوناهبارده‌بــن‪ ..‬بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر به‌نیازبــن حه‌جه‌كــه‌ بكــه‌ن و بــۆ هه‌لێــك‬
‫بگه‌ڕێــن كــ ‌ه بۆیــان بلــوێ‪ ..‬ئــه‌وه رای زانایــان ده‌بێتــه‌ دوو به‌شــه‌وه‌ ‪:‬‬
‫جمهــووری زانایــان پێیــان وایـه‌ كه‌‪ :‬حـه‌ج پێویســته‌ دوانه‌خــرێ‪ ،‬هـه‌ر له‌وكاته‌دا‬
‫توانــای هه‌بــوو بــڕوات(‪ ،)11‬له‌بــه‌ر ئــه‌و فه‌رمــووده‌ خواییــ ‌ه كــه‌ ده‌فه‌رمــوێ‪:‬‬
‫ســبِيالً “(‪ )12‬واتــه‌‪:‬‬ ‫اســ َتطَا َع إِلَ ْيــ ِه َ‬ ‫ــج الْ َب ْي ِ‬
‫ــت َمــنِ ْ‬ ‫ح ُّ‬ ‫ــاس ِ‬ ‫” َولِلَّــ ِه َع َ‬
‫ــى ال َّن ِ‬
‫ئــه‌وه‌ی توانــای هه‌بــێ خــوا حه‌جــی له‌ســه‌ر پێویســت كــردووه‌‪ ...‬هه‌روه‌هــا‬
‫ـج َوالْ ُع ْم ـ َر َة لِلَّ ـ ِه “(‪ )13‬وات ـه‌‪ :‬ح ـه‌ج و عومــره‌ بــۆ‬ ‫حـ َّ‬ ‫ئ ـه‌م ئایه‌ت ـه‌ش‪َ “ :‬وأَ ِ‬
‫تُّــوا الْ َ‬

‫‪16‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫ره‌زامه‌نــدی خــوا تــه‌واو بكــه‌ن‪ ..‬ئه‌مــه‌ فه‌رمانــه‌ و فه‌رمانیــش بــۆ خێرایــی و‬
‫گورجییــه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا له‌بــه‌ر ئــه‌و فه‌رمووده‌یــه‌ش كــه‌ لــه‌ ئیبنــو عه‌باســه‌وه‌‬
‫جلُــوا‬ ‫س ـل ََّم فه‌رموویه‌تــی‪ “ :‬تَ َع َّ‬ ‫ـى اللَّــهُ َعلَ ْي ـ ِه َو َ‬ ‫صـ َّ‬‫ریــوات كــراوه‌ ك ـه‌ پێغه‌مب ـه‌ر َ‬
‫ِض لَــهُ “(‪ .)14‬واتــه‌‪ :‬په‌له‌بكــه‌ن بــۆ‬ ‫ُــم اڵ يَــدْ رِي َمــا يَ ْعــر ُ‬ ‫حدَ ك ْ‬ ‫ــج فَــإِنَّ أَ َ‬
‫ح ِّ‬ ‫إِ َ‬
‫ل الْ َ‬
‫ح ـه‌ج كــردن‪ ،‬چ ـو‌ن كه‌ســێ له‌ئێــوه‌ نازانــێ چــی بــۆ پێــش دێــت‪ ..‬پێش ـه‌وای‬
‫زاهیرییه‌كانیــش هه‌مــان رای جمهــووری هه‌یـه‌ و پێــی وایـ ‌ه دواخســتنی حـه‌ج‬
‫به‌بــێ هۆیه‌كــی په‌ســه‌ند گوناهــه‌و گــوێ نه‌دانــه‌ بــه‌ فه‌رمانــی خــوا (‪.)15‬‬
‫بــه‌اڵم شــافیعییه‌كان فه‌رموویانــه‌‪ :‬بــه‌دوا خســتنی گوناهبــار نابــێ بــه‌دوو‬
‫م ـه‌رج‪ :‬عه‌زمــی ت ـه‌واوی هه‌بــێ ك ـ ‌ه ل ـ ‌ه داهاتــوودا ده‌چێــت بــۆ ح ـه‌ج‪ ،‬به‌پێــی‬
‫عاده‌تــی تاحه‌جه‌كــه‌ ئه‌نجــام ده‌دات تیــا چوونیشــی نزیــك نه‌بێــت(‪.)16‬‬
‫به‌ڵگه‌شــیان ئه‌وه‌یــ ‌ه كــه‌ حــه‌ج له‌ســاڵی شه‌شــه‌می كۆچیــدا فه‌رزكــراوه‌‪،‬و‬
‫ســل ََّم له‌ره‌مه‌زانــی ســاڵی هه‌شــته‌می كۆچیــدا‬ ‫ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ‬
‫ص َّ‬ ‫‌پێغه‌مبــه‌ر َ‬
‫مه‌ككــه‌ی رزگاركــرد‪ ،‬لــه‌و ساڵه‌یشــدا حه‌جــی نه‌كــرد‪ ،‬و له‌ســاڵی هه‌شــته‌ما‬
‫ســل ََّم له‌مه‌دینــه‌‬ ‫ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ‬
‫ص َّ‬ ‫خه‌ڵكــی حه‌جیــان كــرد‪ ،‬و پێغه‌مبــه‌ر َ‬
‫نیشــته‌جێ بــوو‪ ،‬خــۆی و خێزانه‌كانــی و به‌شــی زۆری هاوه‌ڵه‌كانــی‪..‬‬
‫ســل ََّم‬ ‫ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ‬
‫ص َّ‬ ‫هه‌روه‌هــا له‌ســاڵی نۆیه‌مــی كۆچیشــدا پێغه‌مبــه‌ر َ‬
‫ئه‌بوبه‌كــری نــارد تــا حــه‌ج به‌خه‌ڵكه‌كــ ‌ه بــكات‪ ،‬و پێغه‌مبــه‌ر و به‌شــی زۆری‬
‫هاوه‌ڵه‌‌كانــی له‌مه‌دینــه‌دا بــوون‪ ،‬له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دا كه‌توانایــان هه‌بــوو‪‌،‬وه‬
‫بــ ‌ه جه‌نــگ وجیهادیشــه‌و ‌ه ســه‌رقاڵ نه‌بــوون‪ ..‬پاشــان له‌ســاڵی ده‌یه‌مــی‬
‫ســل ََّم حه‌جــی كــرد كــه‌ به‌حه‌جــی‬ ‫ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ‬ ‫ص َّ‬ ‫كۆچیــدا پێغه‌مــه‌ر َ‬
‫ماڵئاوایــی نــاو ده‌برێــت‪ ..‬ئه‌مــه‌ش به‌ڵگه‌یــه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ كــه‌ دواخســتنی‬
‫ح ـه‌ج ب ـه‌و دوو مه‌رج ـه‌‪ :‬گوناهباربوونــی تیــا نیی ـه‌‪ .‬ئه‌م ـ ‌ه رای محمــدی كــوڕی‬
‫حه‌ســه‌ن ‌ه له‌نــاو حه‌نه‌فییه‌كانــدا‪ ،‬و رای مه‌شــهووری ئیــام مالیكیشــه‌‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫(‪.)17‬‬
‫مــن وام پــێ باشــره‌ كــه‌ به‌پێــی توانــا دوای نه‌خــات تــا بــه‌ر هه‌ڕه‌شــه‌ی ئــه‌م‬
‫ن‬‫ئایه‌تــه‌ نه‌كه‌وێــت كــه‌ خــوا روو به‌ئیامنــداران ده‌فه‌رموێــت‪ “ :‬يَــا أَيُّ َهــا الَّ ِذيــ َ‬
‫ـل َذلِــكَ َفأُولَ ِئــكَ‬ ‫ن ِذكْـ ِر اللَّـ ِه َو َمـ ْ‬
‫ن يَ ْف َعـ ْ‬ ‫ـم َوال أَ ْوال ُدكُـ ْ‬
‫ـم َعـ ْ‬ ‫ـم أَ ْم َوالُكُـ ْ‬
‫آ َم ُنــوا ال تُلْ ِهكُـ ْ‬
‫ـاسونَ “ املنافقــون‪ .9/‬واتـه‌‪ :‬ئـه‌ی ئیامنــداران! ئـه‌ی ئه‌وانـه‌ی بڕواتــان‬ ‫خـ ِ ُ‬ ‫ـم الْ َ‬
‫ُهـ ُ‬
‫هێنــاوه‌‪ ،‬بــا مــاڵ و منداڵتــان به‌هیالكتانــا نه‌بــات‪ ،‬و له‌یــادی خــوا دواتــان‬
‫نه‌خــات‪ ..‬ئه‌وانــه‌ی دوا ده‌كــه‌ون زیــان لــێ كه‌وتــوو و زه‌ره‌ره‌ومه‌نــدن‪..‬‬
‫پرســیاری هەشــتهەم‪ - :‬ئیــش کــردن بــ ‌ه ڕه‌ش وه‌یــان به‌ناوێکــی جیــاوازه‌وه‌‬
‫تاچه‌نــد دروســته‌؟‬
‫وه‌اڵم ‪ :‬ئیشكردن به‌ره‌ش دوو زیانی گه‌وره‌ی هه‌یه‌‪:‬‬
‫یه‌كه‌میــان‪ :‬حه‌رامــه‌‪ ،‬چونكــه‌ ده‌وڵــه‌ت بۆیــ ‌ه ئــه‌و پاره‌یــ ‌ه بــه‌و كه‌ســه‌ ده‌دات‬
‫كـه‌ بـه‌ بێــكاره‌ی ده‌زانــێ و ده‌یه‌وێــت بـه‌و یارمه‌تییـ ‌ه لــه ســواڵكردن بیپارێــزێ‪،‬‬
‫ده‌نــا ئ ـه‌و نایه‌وێــت ب ـه‌و یارمه‌تیی ـه‌ ده‌وڵه‌مه‌نــد و بــێ ئیحتیاجــی بــكات‪.‬‬
‫دووه‌میــان‪ :‬ئه‌وكه‌ســه‌ كاتــێ ده‌بێتــه‌ په‌نابــه‌ر لــه‌و واڵتــه‌دا په‌یــان و به‌ڵێــن‬
‫ده‌دات ك ـه‌ خیان ـه‌ت ب ـه‌و واڵت ـه‌ ن ـه‌كات‪ ،‬و یاســای ئ ـه‌وێ نه‌شــكێنێ‪ ،‬و مــادام‬
‫ئــه‌و یاســایه‌ش پێچه‌وانــه‌ی شــه‌رع نه‌بــێ دژایه‌تــی كــردن و موخاله‌فــه‌ی‬
‫دروســت نیيــه‌‪ ،‬چونكــه‌ پێغه‌مبــه‌ر صــى اللــه عليــه وســلم فه‌رموویه‌تــی‪”:‬‬
‫املســلمون عنــد رشوطهــم فيــا أحــل‪ “ .‬رواه الطــراين‪ .‬وات ـه‌‪ :‬موســوڵامنان‬
‫له‌ســه‌ر مه‌رجــی خۆیانــن له‌وشــتانه‌دا كــه‌ خــوا حه‌اڵڵــی كــردووه‪.‬‬
‫ســێهه‌میان‪ :‬ئــه‌و به‌ڵێنــی داوه‌ كــه‌ درۆیــان له‌گــه‌ل نــه‌كات‪ ..‬و ‌ه ئه‌گــه‌ر‬
‫بڵێــت كار ده‌كــه‌م یارمه‌تییه‌كــه‌ی ناده‌نــێ‪ ..‬و پێيشــی بزانــرێ ســومعه‌ی‬
‫خاوه‌نه‌كــه‌ی ده‌شــكێنێ‪ ..‬نــه‌ك هــه‌ر خاوه‌نه‌كــه‌ی به‌ته‌نیــا‪ ،‬به‌ڵكــو‬
‫ســومعه‌ی ئــه‌و نه‌تــه‌وه‌و ئاینــه‌ش ده‌شــكێنێ كــ ‌ه ئــه‌و هه‌یه‌تــی‪،‬و به‌هــۆی‬

‫‪18‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫ئــه‌وكاره‌ی ئــه‌وه‌وه‌ ناشــیرین ده‌بــن‪..‬‬
‫ئــه‌وه‌ی ئــه‌و یارمه‌تییــه‌ وه‌رده‌گــرێ به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك دروســت نییــه‌‬
‫ئه‌گــه‌ركار بــكات كاره‌كه‌یــان لــێ بشــارێته‌وه‌‪ ،‬و بــه‌ نــاوی ئــه‌وه‌وه ‌كه‌ئه‌مــه‌‬
‫ده‌وڵه‌تێكــی نائیســامی و كافــره درۆيــان له‌تــه‌كا بــكات‌‪ ،‬چونكــه‌ باكافریــش‬
‫بــێ تــۆ بـ ‌ه شـه‌رت و رشووتــێ رۆیشــتوویت ‌ه ئـه‌و واڵتـه‌وه‌‪ ،‬ده‌بــێ ئـه‌و شـه‌رت و‬
‫رشوتانــه‌ی خــۆت به‌جــێ بێنــێ باله‌گــه‌ل كافریشــا بێــت‪..‬‬
‫هه‌ندێــك هــه‌ن ده‌رِۆن بــۆ ئــه‌و ســه‌نته‌رانه‌و ده‌نووســن كــ ‌ه ئــه‌وان له‌‌گــه َ‬
‫‌ل‬
‫ژنه‌كانیــان له‌یــه‌ك جیابوونه‌تــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌وه‌ی ‌ یارمه‌تــی زیاتــر وه‌ربگــرن‪،‬‬
‫ئه‌وپاره‌یـه‌ش حه‌رامـه‌ و به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك دروســت نییـه‌ وه‌رگرتنــی‪ ..‬چونكـه‌‬
‫بــه‌ فێــڵ و گــزی وه‌رده‌گريێــت‪ ،‬و هه‌رچیــش به‌فێــڵ و گزیكــردن په‌یابكــرێ‬
‫حه‌رامــه‌و شــه‌رع نه‌هــی لێكــردووه‌‪ ،‬و پێغه‌مبه‌ریــش صــى اللــه علیــه وســلم‬
‫ه ‌ه ِره‌شــه‌یه‌كی گــه‌وره‌ی لــه‌و كه‌ســانه‌ كــردووه‌ كــه‌ فێــڵ و گــزی ده‌كــه‌ن ‪..‬‬
‫پرســیاری نۆهــەم‪ - :‬زۆرێــك مافــی ئ ـه‌وه‌ی پــێ ن ـه‌دراو ‌ه ک ـه‌ خێــزان بهێنێــت‪،‬‬
‫تاچه‌نــد دروســته‌ خێزانــی به‌که‌ســێکی تــر ک ـه‌ ئ ـه‌و ماف ـه‌ی پێــدراوه‌ بهێنێــت‬
‫به‌پــاره‌؟ و ئایــا ئ ـه‌و پــار ‌ه دروســته‌ بــۆ ئ ـه‌و کابــرای ک ـه‌ هه‌ســتاوه‌ ب ـه‌م کاره‌؟‬
‫وه‌اڵم ‪ :‬ئــه‌وه‌ی مافــی پــێ نــه‌دراوه‌ خێزانــی ببــات‪ ،‬ئه‌گــه‌ر خێزانه‌كــه‌ی بــه‌‬
‫پــاره‌ ببــات و مافــی كه‌ســێكی تــری پــێ زه‌وت بــكات‪ ،‬بێگومــان َئ ـه‌وه‌ كارێكــی‬
‫ناره‌وای ـه‌و زومل ـه‌ ل ـه‌ مــاف پێدراوه‌ك ـه‌‪ ،‬چونك ـه‌ ئ ـه‌وی لــێ بــێ ب ـه‌ش ده‌بێــت‪..‬‬
‫هه‌روه‌هــا‪ :‬كارێكــی نادروســته‌ چونكـه‌ بـ ‌ه فێــڵ وگــزی كاره‌كـه‌ ئه‌نجــام ده‌دات‪..‬‬
‫ئـه‌و كابرایـه‌ش كـ ‌ه ئـه‌وكاره‌ی كــردووه‌ و پــاره‌ی پــێ وه‌رگرتــووه‌ دووبــاره‌ كارێكــی‬
‫نــاره‌وای كــردووه‌ چونكـه‌ له‌سـه‌ر بنچینـه‌ی فێــڵ وگزییـه‌وه‌ كاره‌كـه‌ی كــردووه‌‪..‬‬
‫و ئه‌گــه‌ر ده‌وڵــه‌ت پێیــان بزانــێ جه‌ریمــه‌ ده‌كرێــن و ســزا ده‌درێــن‪ ..‬له‌بــه‌ر‬
‫ئ ـه‌و ‌ه باشــرین وه‌ســیله‌ ئه‌وه‌ی ـه‌ ك ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر خــۆی رێــی پــێ درابــوو ده‌عــوه‌ت‬

‫‪19‬‬
‫نامــه‌ بــۆ خێزانه‌كــه‌ی بنێــرێ به‌شــێوه‌یه‌كی ره‌ســمی‪ ..‬و به‌رێــز و حورمه‌تــه‌وه‌‬
‫ده‌گات ـه‌ الی و نیــو ئه‌وه‌نــده‌ش پــاره‌ی تــێ ناچــێ‪..‬‬
‫پرســیاری دەه ـە‌م‪ - :‬وه‌رگرتنــی پــاره‌ی به‌نــك بــۆ خانــوو کڕێــن ک ـه‌ ئاشــکرایه‌‬
‫ســوی ده‌چێتــ ‌ه ســه‌ر به‌چــی شــێوه‌یه‌ك ڕێگــ ‌ه پێــدراوه‌؟‬
‫وه‌اڵم‪ :‬بانقــی ئیســامی كاتــێ ده‌یــه‌وێ شــتێك بــۆ یه‌كێــك بكڕێــت‬
‫به‌سیســته‌می مورابه‌حــه‌ مامه‌ڵــ ‌ه ده‌كات‪ ،‬بــه‌اڵم بانقــی ریبــه‌وی به‌قــه‌رزی‬
‫ســوودار مامه‌ڵــه‌ده‌كات‪ ،‬ئــه‌م دوانه‌یــش فــه‌رق و جیاوازییه‌كــی زۆریــان‬
‫هه‌یــه‌‪..‬‬
‫بــۆ منونــه‌‪ :‬كڕینــی ترومبیــل يــا خانــوو لــه‌ رێگــه‌ی بانقــه‌وه‌ بــه‌ دوو شــێوه‌‬
‫ده‌بیــت‪ :‬یه‌كێكیــان ئه‌وه‌یــه‌‪ :‬بانــق خانــوو یــا ترومبێله‌كــه‌ت راســته‌و خــۆ‬
‫بــۆ ده‌كڕێــت‪ ،‬و پاشــان پێــت ده‌فرۆشــێته‌و ‌ه ب ـه‌ نرخێكــی به‌رزتــر ب ـه‌ قیســتی‬
‫مانگانــه‌ یــا ســاالنه‌‪ ..‬ئه‌مــه‌ له‌شــه‌رعا دروســته‌و پێــی ده‌گوتــرێ‪ :‬به‌يعــي‬
‫واده‌دار‪ ،‬و مورابه‌حــه‌‪ ،‬و ئیســتا لــه‌ بانقــه‌ ئیســامییه‌كانا بــه‌زۆری كار بــه‌م‬
‫جۆره‌یــان ده‌كــه‌ن‪..‬‬
‫دووه‌میــان ئه‌وه‌یــه‌‪ :‬بانــق راســته‌و خــۆ بــۆت ناكــڕێ‪ ،‬به‌ڵكــو پاره‌كــه‌ به‌خــۆت‬
‫ده‌دات خــۆت بیكڕیــت‪ ،‬یــا له‌وه‌كاله‌تــی تــۆوه‌ ده‌یكــڕێ‪ ،‬بــه‌الم پێــت ناڵــێ‬
‫ئ ـه‌وا مــن بــۆم كڕیــت و پێــت ده‌فرۆشــمه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكــو پێــت ده‌ڵــێ‪ :‬ئ ـه‌م پاره‌ی ـه‌م‬
‫به‌قــه‌رز پــێ دایــت و ســوودی ســاالنه‌ی ئه‌وه‌نــده‌ و ئه‌وه‌نده‌یــه‌‪،‬و پێيشــت‬
‫ده‌ڵێــت‪ :‬هــه‌ركات قازانج{ئێنرتێســت} زیــادی كــرد مــن ئــه‌م رێژه‌یــه‌ له‌ســه‌ر‬
‫تــۆ زیــاد ده‌ك ـه‌م‪ ،‬هه‌ركاتێكیــش ك ـه‌م بــووه‌وه‌ له‌س ـه‌رت ك ـه‌م ده‌ك ـه‌م‪ ..‬ئه‌م ـه‌‬
‫پێــی ده‌گوتــرێ‪ :‬ســوود و ریبــه‌وی و حه‌رامــه‌‪..‬‬
‫جیــاوازی نێــوان ئــه‌م دوانــه‌ ئه‌وه‌یــه‌‪ :‬یه‌كه‌میــان كڕیــن و فرۆشــتنه‌ و پــێ‬
‫ده‌گوتــرێ‪ :‬معامه‌لــه‌ی واده‌ دار‪ ..‬هــی دووهه‌میشــیان ته‌نیــا پاره‌دانــه‌‬

‫‪20‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫به‌قه‌رزێكــی قازانجــدار‪ ،‬ئه‌م ـه‌ش ریباي ـه‌و ئه‌وه‌ی ـه‌ ك ـه‌ ل ـه‌ بانق ـ ‌ه ســووداره‌كاندا‬
‫كاری پــێ ده‌كــه‌ن‪ ..‬خوایــش كڕیــن و فرۆشــتنی حــه‌اڵڵ كــردووه‌‪ ،‬و ریبــاو‬
‫حـ َّر َم ال ِّربَــا‪ ”...‬البقــرة‪“ .275 /‬‬ ‫ـل اللَّــهُ الْ َب ْيـ َ‬
‫ـع َو َ‬ ‫ســوودی حـه‌رام كــردووه‌‪َ ... ”:‬وأَ َ‬
‫حـ َّ‬
‫خوا ئاگادارتره‌‬
‫والسالم علیكم‬
‫حه‌سه‌نی پێنجوێنی‬
‫سلێامنی ‪ /‬هه‌رێمی كوردستان‬
‫‪/ 13‬موحه‌رره‌مي‪1430/‬‬
‫‪2009/ 1/ 10‬‬

‫په‌راوێزه‌كان‪:‬‬

‫(‪ )1‬وه‌ك ئــه‌م ئایه‌تــ ‌ه كــه‌ هه‌ڕه‌شــ ‌ه لــه‌و ئیامندارانــه‌ ده‌كات كــه‌ له‌خاكــی نائیســامیدا ماونه‌تــه‌وه‌و‬
‫ُــم قَالُــوا كُ َّنــا‬ ‫يــم كُ ْنت ْ‬ ‫ُســه ِْم قَالُــوا ِف َ‬ ‫ُــم الْ َمالئِكَــ ُة ظَالِ ِمــي أَنْف ِ‬ ‫ن تَ َوفَّاه ُ‬ ‫تووشــی فیتنــه‌ بــوون‪ ”:‬إِنَّ الَّ ِذيــ َ‬
‫ــم‬‫ج َه َّن ُ‬ ‫ُــم َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫اســ َع ًة َف ُت َهاجِ ــ ُروا ِفي َهــا َفأولَ ِئــكَ َمأ َواه ْ‬ ‫ض اللَّــ ِه َو ِ‬ ‫َ‬
‫ن أ ْر ُ‬ ‫َــم تَكُــ ْ‬ ‫ض قَالُــوا أَل ْ‬ ‫ف ااڵ ْر ِ‬ ‫ني ِ‬ ‫ســتَضْ َع ِف َ‬ ‫ُم ْ‬
‫ِ‬
‫س ـتَطي ُعونَ حيلَ ـ ًة َوال يَ ْه َتــدُ ونَ‬ ‫ِ‬ ‫ســاء َوالْ ِولْــدَ انِ ال يَ ْ‬ ‫ِ‬ ‫جــالِ َوال ِّن َ‬ ‫ن ال ِّر َ‬ ‫ِ‬
‫ني م ـ َ‬ ‫ِ‬
‫س ـتَضْ َعف َ‬ ‫ت َمص ـرًا‪ ،‬إِاڵ الْ ُم ْ‬ ‫ِ‬ ‫ســا َء ْ‬ ‫َو َ‬
‫ــم َوكَانَ اللَّــهُ َعفُــ ًّوا َغفُــو ًرا” النســاء‪.99 -97/‬‬ ‫ه‬ ‫ن‬
‫َْ َ َْ ُ ْ‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ُــ‬‫ف‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫نْ‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫َّــهُ‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫ــى‬ ‫َ َ‬ ‫ع‬ ‫ــكَ‬ ‫ِ‬
‫ئ‬ ‫َ‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ُ‬ ‫أ‬‫ف‬‫َ‬ ‫ً‪،‬‬ ‫ال‬ ‫ِي‬
‫ب‬ ‫ــ‬ ‫س‬ ‫َ‬
‫(‪)2‬صحيــح ابــن حبــان برتتيــب ابــن بلبــان‪ .202/11 :‬محمــد بــن حبــان بــن أحمــد أبــو حاتــم التميمــي‬
‫البســتي‪،‬األحاديث مذيلــة بأحــكام شــعيب األرنــؤوط عليها‪.‬‬
‫اق‬ ‫ح َ‬ ‫ِس ـ َ‬ ‫نإ ْ‬ ‫يل بْ ـ ُ‬‫ـاع ُ‬‫ِ‬ ‫حدَّ ثَ َنــا إ ْ‬
‫ِسـ َ‬ ‫ٍ‬
‫ح ْمشَ ــاذ الْ َعــدْ ُل َ‬ ‫ن َ‬ ‫ـى بْ ـ ُ‬‫حدَّ ثَ َنــا َعـ ِ ُّ‬ ‫ـظ َ‬ ‫حا ِفـ ُ‬ ‫ْبَنَــا أَبُــو َع ْب ـ ِد اللَّ ـ ِه الْ َ‬ ‫(‪ )3‬أَخ َ‬
‫ـال‬ ‫ن َع ْبـ ِد اللَّـ ِه ْبــنِ ِدي َنــا ٍر َعــنِ ا ْبــنِ ُع َمـ َر َقـ َ‬ ‫حدَّ ثَ ِنــى َمالِــكٌ َعـ ْ‬ ‫ـس َ‬ ‫ب أُ َو ْيـ ٍ‬ ‫ن أَ ِ‬ ‫يل ْبـ ُ‬ ‫ـا ِع ُ‬ ‫حدَّ ثَ َنــا إ ْ‬
‫ِسـ َ‬ ‫ـاض َ‬ ‫الْ َقـ ِ‬
‫اسـ َو َّد‬ ‫ـل َو ْ‬ ‫ـول‪ :‬تَطَــا َو َل َهـ َذا اللَّ ْيـ ُ‬ ‫َسـ ِم َع ا ْم ـ َرأَ ًة تَ ُقـ ُ‬ ‫ن اللَّ ْيــلِ ف َ‬ ‫ض اللَّــهُ َع ْنــهُ ِم ـ َ‬ ‫ـاب َر ِ َ‬ ‫خطَّـ ِ‬ ‫ن الْ َ‬‫خ ـ َر َج ُع َم ـ ُر بْـ ُ‬ ‫‪َ :‬‬
‫ـال‬ ‫ج َوا ِن ُبــهُ ‪َ .‬ف َقـ َ‬‫السِيـ ِر َ‬ ‫ن َهـ َذا َّ‬ ‫حـ َّركَ ِمـ ْ‬ ‫ُ‬
‫ِن أ َرا ِق ُبــهُ تَ َ‬ ‫ـب أاڵ ِع ُبــهُ َف َوال َّلـ ِه َلـ ْواڵ ال َّلــهُ إ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫حبِيـ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫جا ِن ُبــهُ َوأ َّر َق ِنــى أنْ اڵ َ‬ ‫َ‬
‫ـر الْ َم ـ ْرأ ُةَ‬‫ـر َمــا ت َْصـ ِ ُ‬ ‫َ‬
‫ـم أكْـ َ ُ‬ ‫ـا ‪ :‬كَـ ْ‬ ‫ض اللَّــهُ َع ْن ُهـ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْص ـة ِب ْنــت ُع َم ـ َر َر َ‬ ‫َ‬ ‫حف َ‬ ‫ِ‬
‫ض اللَّــهُ َع ْنــهُ ل َ‬ ‫ِ‬
‫ـاب َر َ‬ ‫خطـ ِ‬ ‫َّ‬ ‫ن الْ َ‬ ‫ُع َم ـ ُر بْ ـ ُ‬
‫سـ َّت َة َأ ْو َأ ْر َب َعـ َة َأشْ ـ ُهرٍ‪ .‬أخرجــه البيهقــي يف ســننه الكــرى‪ ،‬كتــاب الســر‪ /‬بــاب‬ ‫ـت ‪ِ :‬‬ ‫ن َز ْوجِ َهــا؟ َفقَالَـ ْ‬ ‫َعـ ْ‬
‫ج ِّم ـ ُر بِالْ ُغ ـ َّزى‪ .29/9 :‬وات ـه‌‪ :‬حه‌زره‌تــی عوم ـه‌ر ش ـه‌وێك رۆیشــته‌ ده‌ره‌و ‌ه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بزانــێ‬
‫ـام اڵ يُ َ‬ ‫ا ِ‬
‫إل َمـ ِ‬

‫‪21‬‬
‫له‌نــاو شــارا چــی هه‌ی ـه‌؟ گوێــی لــێ بــوو ئافره‌تێــك ب ـ ‌ه ئــاوازه‌وه‌ ده‌یگــوت‪ :‬ئ ـه‌م ش ـه‌وه‌ درێــژه‌ی كێشــا‪،‬‬
‫و تاریكــی باڵــی به‌ســه‌ر هه‌مــوو الیه‌كــدا كێشــاوه‌‪ ،‬و خــه‌وی لــێ زڕانــدووم‪،‬و خۆشه‌ویسته‌كه‌یشــم‬
‫له‌په‌نامــا نییــه‌ تــا یــاری له‌تــه‌كا بكــه‌م‪ ،‬ســوێند به‌خــوا ئه‌گــه‌ر ترســی خــوا نه‌بوایــه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌م‬
‫جێگه‌یــه‌ ئه‌مــا و الكــه‌ی ده‌بزوايــه‌وه‌‪..‬‬
‫(‪ )4‬الرشح الكبري البن قدامة املقديس‪ .140/8 :‬و املغني البن قدامة املقديس‪.143/8 :‬‬
‫حـ َر ٌم “ كتــاب الحــج‪/‬‬ ‫سـرَ َة يَـ ْو ٍم إِاڵ َو َم َع َهــا َم ْ‬ ‫ُســا ِف َر َم ِ‬‫خـ ِر أَنْ ت َ‬ ‫ن بِاللَّـ ِه َوالْ َيـ ْو ِم اآل ِ‬ ‫ـل الِ ْمـ َرأَ ٍة تُ ْؤ ِمـ ُ‬‫حـ ُّ‬‫(‪”)5‬اڵ يَ ِ‬
‫ح ـ َر ٍم‪ .‬وات ـه‌‪ :‬ئافره‌تێــك بــاوه‌ڕی به‌خــواو رۆژی قیام ـه‌ت هه‌بێــت بــۆی ح ـه‌اڵڵ‬ ‫ـع َم ْ‬ ‫س ـ َف ِر الْ َم ـ ْرأَ ِة َمـ َ‬
‫بــاب َ‬
‫نیی ـه‌ به‌بــێ مه‌حــره‌م رۆژه‌ رێی ـه‌ك س ـه‌فه‌ر بــكات‪ .‬أخرجــه مســلم يف كتــاب الحــج‪ /‬بــاب ســفر املــرأة‬
‫مــع محــرم‪.103/4 :‬‬
‫ـول اللَّ ـهِ‬
‫سـ َ‬ ‫ـل َف َقـ َ‬
‫ـال‪ :‬يَا َر ُ‬ ‫جـ ٌ‬ ‫ح ـ َر ٌم‪َ ،‬ف َقــا َم َر ُ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫ُســاف َرنَّ ا ْم ـ َرأ ٌة إِال َو َم َع َهــا َم ْ‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬
‫ـل بِا ْم ـ َرأة‪َ ،‬وال ت َ‬ ‫جـ ٌ‬‫خلُ ـ َونَّ َر ُ‬ ‫(‪ ”)6‬اڵ يَ ْ‬
‫ــع ا ْم َرأَتِــكَ ‪ “ .‬أخرجــه‬ ‫م‬ ‫ــج‬
‫ْ ُ َّ َ َ‬ ‫ح‬ ‫َ‬
‫ف‬ ‫َــب‬ ‫ه‬ ‫ْ‬
‫ذ‬ ‫‪:‬ا‬ ‫َ‬
‫َال‬ ‫ق‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬‫ً‬ ‫ــ‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫ت‬
‫ْ َ ِ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫أ‬‫ر‬ ‫ــ‬‫م‬ ‫ا‬ ‫ِ‬
‫ــت‬ ‫ج‬ ‫ر‬
‫َ َ َ‬‫خ‬
‫َ‬ ‫و‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ذ‬‫َ‬ ‫َــ‬ ‫ك‬‫و‬‫َ‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ذ‬ ‫َــ‬ ‫ك‬ ‫ة‬‫ِ‬ ‫و‬‫َْ‬‫ز‬ ‫َــ‬‫غ‬ ‫ف‬‫ــت ِ‬ ‫اكْ ُت ِت ْب ُ‬
‫البخــاري يف كتــاب الجهــاد والســر‪/‬باب مــن اكتتــب يف جيــش فخرجــت امرأتــه حاجــة‪ .1094/3 :‬و‬
‫مســلم يف كتــاب الحــج‪ /‬بــاب ســفر املــرأة مــع محــرم‪.104/4 :‬‬
‫(‪ )7‬واملشــهور عنــد الشــافعية اشــراط الــزوج أو املحــرم أو النســوة الثقــات ويف قــول تكفــى امــرأة‬
‫واحــدة ثقــة ويف قــول نقلــه الكرابيــي وصححــه يف املهــذب تســافر وحدهــا إذا كان الطريــق امنــا‬
‫وهــذا كلــه يف الواجــب مــن حــج أو عمــرة وأغــرب القفــال فطــرده يف األســفار كلهــا واستحســنه‬
‫الرويــاين قــال اال أنــه خــاف النــص‪ .‬فتــح البــاري‪76/4 :‬‬
‫(‪ )8‬أخرجــه البخــاري يف أبــواب اإلحصــار وجــزاء الصيد‪/‬بــاب حــج النســاء‪ .‬وهــذا نصــه‪ -} 1761{ :‬وقــال‬
‫يل أحمــد بــن محمــد‪ :‬حدثنــا إبراهيــم‪ ،‬عــن أبيــه‪ ،‬عــن جــده‪ :‬أذن عمــر ريض اللــه عنــه ألزواج النبــي‬
‫صــى اللــه عليــه وســلم يف آخــر حجــة حجهــا‪ ،‬فبعــث معهــن عثــان بــن عفــان وعبــد الرحمــن ابــن‬
‫عــوف‪.‬‬
‫(‪ )9‬أخرجــه البخــاري يف كتــاب املناقــب‪ /‬بــاب‪ :‬عالمــات النبــوة يف اإلســام‪ .‬وهــذا نصــه‪ :‬حدثنــي‬
‫محمــد بــن الحكــم‪ :‬أخربنــا النــر‪ :‬أخربنــا إرسائيــل‪ :‬أخربنــا ســعد الطــايئ‪ :‬أخربنــا محــل بــن خليفــة‪،‬‬
‫عــن عــدي بــن حاتــم قــال‪ :‬بينــا أنــا عنــد النبــي صــى اللــه عليــه وســلم إذ أتــاه رجــل فشــكا إليــه‬
‫الفاقــة‪ ،‬ثــم أتــاه آخــر فشــكا قطــع الســبيل‪ ،‬فقــال‪( :‬يــا عــدي‪ ،‬هــل رأيــت الحــرة)‪ .‬قلــت‪ :‬مل أرهــا‪،‬‬
‫وقــد أنبئــت عليهــا‪ ،‬قــال‪( :‬فــإن طالــت بــك الحيــاة‪ ،‬لرتيــن الظعينــة ترتحــل مــن الحــرة‪ ،‬حتــى تطــوف‬
‫بالكعبــة ال تخــاف أحــدا إال اللــه – قلــت فيــا بينــي وبــن نفــي‪ :‬فأيــن دعــار طــيء الذيــن قــد ســعروا‬
‫يف البــاد – ولــن طالــت بــك حيــاة لتفتحــن كنــوز كــرى)‪ .‬قلــت‪ :‬كــرى بــن هرمــز؟ قــال‪( :‬كــرى‬
‫بــن هرمــز‪ ،‬ولــن طالــت بــك حيــاة‪ ،‬لرتيــن الرجــل يخــرج مــلء كفــه مــن ذهــب أو فضــة‪ ،‬يطلــب مــن‬

‫‪22‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬
‫يقبلــه فــا يجــد أحــدا يقبلــه منــه‪ ،‬وليلقــن اللــه أحدكــم يــوم يلقــاه‪ ،‬وليــس بينــه وبينــه ترجــان‬
‫يرتجــم لــه‪ ،‬فيقولــن‪ :‬أمل أبعــث إليــك رســوال فيبلغــك؟ فيقــول‪ :‬بــى‪ ،‬فيقــول‪ :‬أمل أعطــك مــاال وولــدا‬
‫وأفضــل عليــك؟ فيقــول‪ :‬بــى‪ ،‬فينظــر عــن ميينــه فــا يــرى إال جهنــم‪ ،‬وينظــر عــن يســاره فــا يــرى إال‬
‫جهنــم)‪ .‬قــال عــدي‪ :‬ســمعت النبــي صــى اللــه عليــه وســلم يقــول‪( :‬اتقــوا النــار ولــو بشــق متــرة‪ ،‬فمــن‬
‫مل يجــد شــق متــرة‪ ،‬فبكلمــة طيبــة)‪ .‬قــال عــدي‪ :‬فرأيــت الظعينــة ترتحــل مــن الحــرة حتــى تطــوف‬
‫بالكعبــة ال تخــاف إال اللــه‪ ،‬وكنــت فيمــن افتتــح كنــوز كــرى بــن هرمــز‪ ،‬ولــن طالــت بكــم الحيــاة‪،‬‬
‫لــرون مــا قــال أبــو القاســم صــى اللــه عليــه وســلم‪( :‬يخــرج مــلء كفــه)‪ ”.‬أخرجــه البخــاري يف كتــاب‬
‫املناقــب‪ /‬بــاب‪ :‬عالمــات النبــوة يف اإلســام‪.‬‬
‫الســبت ‪ 22‬ذو الحجــة ‪(10) http://www.moheet.com/show_news.aspx?nid=197808&pg=7‬‬
‫‪ 20 – 1429‬ديســمرب ‪2008‬‬
‫(‪ )11‬فتــح القديــر ‪ . 275 / 2‬ابــن عابديــن ‪ ،140 /2‬والدســوقي ‪ ،2 / 2‬وكشــاف القنــاع ‪،377 / 2‬‬
‫واملغنــي ‪. 242 /3‬‬
‫(‪ )12‬سورة آل عمران ‪. 97 /‬‬
‫(‪ )13‬سورة البقرة ‪.196 /‬‬
‫(‪ )14‬أخرجــه أحمــد (‪ – 314 / 1‬ط امليمنيــة ) والحاكــم (‪ – 448 /1‬ط دائــرة املعــارف العثامنيــة ) بلفــظ‬
‫مقــارب مــن حديــث ابــن عبــاس‪ ،‬وصححــه ووافقــه الذهبــي‪ .‬ويف تعليقــه عــى مســند أحمــد قــال‬
‫شــعيب األرنــاؤوط ‪ :‬هــذا حديــث حســن‪.259/28 .‬‬
‫(‪ )15‬املحىل البن حزم‪.273/7 :‬‬
‫(‪ )16‬املجموع ‪.104 -103 / 7‬‬
‫(‪ )17‬املصدر السابق‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫د حه‌سه‌ن له‌چه‌ند دێڕێكدا‪:‬‬
‫ناو‪ :‬حه‌سه‌ن پێنجوێنی‬
‫‪-‬له‌دایک بووی ساڵی ‪/ 1949‬پێنجوێن‪ /‬سلێامنی‬
‫‪-‬له‌خێزانێکــی ئیسالمدۆســتی نیشــتامن پــه‌روه‌ردا له‌دایــک بــووه‌‪..‬‬
‫ده‌رچــووی زانكــۆی به‌غدایــه‌‪ ،‬و له‌ســاڵی ‪1977‬به‌كالۆریۆســی لــ ‌ه زانیارییــه‌‬
‫شــه‌رعییه‌كاندا وه‌رگرتــووه‌‪.‬‬
‫‪-‬له‌ســاڵی ‪1986‬دا به‌هــۆی نه‌ڕۆیشــتنی بــۆ جه‌یشــه‌ شــه‌عبی فه‌رمانــی‬
‫البردنــی له‌مامۆســتایی ده‌ر‌چــووه‪.‬‬
‫‪-‬له‌ســاڵی ‪1987‬دا شــه‌ش مانــگ زیاتــر بــێ ســه‌رو شــوێن ده‌كرێــت‪ ،‬پــاش‬
‫به‌ســه‌ربردنی شــه‌ش مانــگ لــ ‌ه زیندانــه‌ تــاك نه‌فه‌رييه‌كانــی رژێمــی‬
‫به‌عســی سۆشیالیســتا ده‌درێــت بـه‌ {به‌نــاو} دادگای شــۆڕش و هیچــی له‌سـه‌ر‬
‫ئیســپات نابــێ‪..‬‬
‫‪-‬هــه‌ر له‌كۆتایــی ســاڵی ‪ 1987‬دا جارێكــی تــر ســیخوڕه‌كانی رژێــم دێــن‬
‫به‌شــوێنیا‪ ،‬بــه‌اڵم به‌رده‌ســت ناكــه‌وێ‪ ،‬و به‌مــاڵ ومندالــه‌وه‌ بــه‌ره‌و ســنوور‬
‫هه‌ڵدێــت‪ ،‬و بۆمــاوه‌ی دووســاڵ له‌كوردســتانی ئێــران ده‌مێنێتــه‌وه‌‪   ..‬‬
‫‪-‬ل ـ ‌ه ســاڵی ‪1992‬دا بــڕوا نام ـه‌ی ماجســتێر ل ـه‌ زانیارییه‌كانــی فه‌رمــووده‌دا ب ـه‌‬
‫پل ـه‌ی ئیمتیــاز وه‌ر ده‌گرێــت‪ ،‬و بــۆ مــاوه‌ی ‪3‬ســاڵ ل ـه‌ زانكــۆی ئێنته‌رناشــنال‬
‫ئیســامیك ی ئیســام ئابــاد ده‌رس ده‌ڵێت ـه‌وه‪.‬‬
‫‪-‬هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرایە لە زانستی فەرمودەدا‪.‬‬
‫‪-‬یه‌كێكــ ‌ه لــه‌ نووســه‌ره‌ ئیســامییه‌كانی كوردســتان‪ ،‬و تــا ئێســتا ژماره‌یه‌كــی‬
‫زۆر نووســین و وه‌رگێــڕاوی له‌بــواره‌ جیاجیاكانــی رۆشــنبیری ئیســامیدا‬
‫پێشــكه‌ش كردووه‌‪  ..‬‬
‫‪-‬خێزانداره‌و خاوه‌نی شه‌ش منداڵه‌‪ :‬سێ کوڕو سێ کچ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫په‌يامى غه‌ريبى‬

‫پێڕست‬

‫پێشه‌کی ئاماده‌کار‪3---------------------------------------------------------------‬‬
‫ده‌ستپێك‪4-------------------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری یه‌كه‌م‪6------------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری دووه‌م‪7------------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری سێهە‌م‪7-----------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری چوارهەم‪10-------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری پێنجه‌م‪12---------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری شەشهە‌م‪12------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری حەوتهه‌م‪16------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری هەشتهەم‪18-----------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری نۆهەم‪19----------------------------------------------------------------‬‬
‫پرسیاری دەهە‌م‪20---------------------------------------------------------------‬‬
‫په‌راوێزه‌كان‪21---------------------------------------------------------------------‬‬
‫د حه‌سه‌ن له‌چه‌ند دێڕێكدا‪24--------------------------------------------------‬‬

‫‪25‬‬
26