‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫ئیسالم و سیاسەت‬
‫دوو چەمك و یەك هەڵوێست‬
‫پەیامی حوکمڕانی‬

‫د‪ .‬عومه‌ر عه‌لى‬

‫‪2018‬‬

‫‪1‬‬
 ‫ئيسالم و سياسه‌ت‪ ،‬په‌يامى حوكمڕانى‬ ‫ناوی کتیب‪ :‬‬
‫عومه‌ر عه‌لى‬ ‫نوسەر‪:‬‬
‫توانا ئه‌حمه‌د‬ ‫دیزاینی ناوەوەو بەرگ‪:‬‬
‫چاپخانە‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫نرخ‪:‬‬

‫ژمارە ( )ی ساڵی ( )ی‬

‫لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتییەکانی پێدراوە‬

‫‪2‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫‪F‬‬
‫پێشه‌کی‪:‬‬

‫الحمد لله الذي علم بالقلم ‪ ،‬علم اإلنسان ما مل يعلم ‪ ،‬والصالة والسالم عىل‬
‫نبي األمم ‪ ،‬سيدنا محمد األجل األكرم ‪ ،‬وعىل آله وصحبه ‪ ،‬ومن تبعهم بإحسان‬
‫إىل اليوم ‪ ‬األعظم ‪ ،‬وبعد ‪.‬‬
‫کاتێك دیراسه‌تی شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ده‌که‌ین کۆمه‌ڵه‌ شتانێك زۆر زه‌ق و ڕوون‬
‫ده‌بیرنێت که‌ خۆ که‌ڕ کردن له‌ ئاستیان نادادگه‌ریه‌کی ڕوون نیشان ده‌دات‪.‬‬
‫له‌گه‌ڵ بێ ئاگای ئه‌و که‌سه‌ی که‌ به‌شێوه‌یه‌ك ناوزه‌ندیان ده‌کات پێچه‌وانه‌یه‌‬
‫له‌وه‌ی که‌ له‌ شه‌رع خۆیدا هاتووه‌! له‌وانیه‌ بڵێن ئه‌ی باشه‌ ئه‌و که‌سه‌ بۆ ئه‌م کاره‌‬
‫ده‌کات؟ وه‌اڵمه‌که‌ی زیاتره‌ له‌ یه‌ك هۆکار‪ ...‬هۆکاره‌کان زۆرن‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانین‬
‫کورتیان بکه‌ینه‌وه‌ ل ‌ه چه‌ند دێڕێکدا وه‌ یان بیان که‌ین به‌چه‌ند کۆمه‌ڵێکه‌وه‌‬
‫له‌وانه‌‪:‬‬
‫‪-1‬نه‌شاره‌زای و تێنه‌گه‌شنت له‌ ده‌قه‌ شه‌رعیه‌کان‪.‬‬
‫‪-2‬هه‌بوونی شاره‌زایه‌کی زۆر که‌م ک ‌ه نه‌گه‌شتۆته‌ ئه‌و ڕاده‌ی ده‌رك به‌ ڕاستیەکان‬
‫بکات‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪-3‬ده‌ستی ناحه‌زانی ئیسالم که‌ به‌بێ گوێدانه‌ حوکمه‌ سه‌ره‌کیه‌کان ڕه‌دی‬
‫ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬
‫‪-4‬هه‌بوونی دووڕوو له‌نێو مسوڵامناندا ک ‌ه به‌شێوه‌كی نادیار زۆر جار کاره‌کان‬
‫ده‌کات‪ ،‬وه‌ ئه‌م خاڵه‌ش هه‌ماهه‌نگیه‌کی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ خاڵی پێشوودا‪.‬‬
‫‪-5‬کاریگه‌ری ناحه‌زانی ئیسالم له‌سه‌ر مسوڵامنان ئه‌مه‌ش له‌ هه‌ندیك که‌سدا‬
‫ده‌رده‌که‌وێت ک ‌ه به‌شێوه‌یه‌کی وا کاریگه‌ری له‌سه‌ر دروست بووه‌ زۆر جار‬
‫ڕاستیه‌کان نابینێت‪.‬‬
‫و ‌ه زۆرێکی تریش‪ ...‬بۆ ئه‌وه‌ی زۆر ڕۆنه‌چین له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆر ‌ه بیرۆکانه‌دا وه‌یان‬
‫هۆکارانه‌دا پێویستامن به‌ هه‌ڵوێسته‌یه‌كی واقعی هه‌یه‌ له‌سه‌ر خودی ئیسالم‬
‫خۆی وه‌ تێڕوانینامن بۆ بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کان به‌شێوه‌یه‌کی قوڵ هه‌رچه‌ند به‌‬
‫بڕوای ئێمه‌ ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌کان به‌ ئینسافه‌وه‌ تێڕوانینێکی خێراش بکه‌ن له‌سه‌ر‬
‫ئیسالم زۆرینه‌ی ڕاستیه‌کانیان بۆ ده‌رده‌که‌وێت‪ ...‬به‌اڵم که‌ له‌ ئه‌رزی واقیعدا‬
‫ده‌بینین به‌ پێچه‌وانه‌وه‌یه‌ ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ به‌بیر دێنێته‌وه‌ که‌ دیاره‌ به‌و چاوه‌وه‌ ئه‌و‬
‫تێڕوانینه‌ نه‌کراوه‌‪ ،‬وه‌یان کراوه‌و به‌اڵم یه‌کێك له‌و هۆکارانه‌ هه‌یه‌ ک ‌ه ل ‌ه پێنج‬
‫خاڵدا کورمتان کرده‌وه‌‪.‬‬
‫بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و پرسیارانه‌ی که‌ ڕۆژانه‌ به‌رگوێامن ده‌که‌وێت‬
‫ل ‌ه چه‌نده‌ها ڕێگه‌ی جیاوازه‌وه‌ وه‌ك میدیاکان و سایته‌کان و ده‌وروبه‌رمان‬
‫پێویستامن به‌ وورد بوونه‌وه‌یه‌ك هه‌یه‌ ل ‌ه خودی ئیسالم خۆی نه‌ك سه‌یری‬
‫ده‌می خه‌ڵك کردن و بزانین کێ ڕاست ده‌کات له‌کاتێکدا خۆمان ڕاست‬
‫نه‌ناسین‪ ،‬چونکه‌ ئه‌گه‌ر خۆمان ڕاستامن نه‌ناسی ئه‌و کاته‌ زوو تێده‌که‌وین‬
‫چونکه‌ تێکه‌ڵیه‌ك دروست ده‌بێت له‌کاره‌کاندا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ڕاستامن ناسی‬
‫ئه‌وکات پێوه‌رێکامن پێ یه‌ بۆ گفتوگۆکانی ده‌وروبه‌رمان هه‌رکه‌ بیرۆکه‌یه‌ك درا‬
‫به‌ گوێامندا پێش ئه‌وه‌ی بده‌ین به‌ال ملامنداو ئه‌شهه‌دوی بۆ بکه‌ین ده‌یده‌ین‬

‫‪4‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫له‌و پێوه‌ره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌رچوو له‌و تاقیکردنه‌وه‌ ئه‌وکات به‌بێ ده‌مارگیری لێی‬
‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬ئه‌گه‌ر کابراش خۆی بۆخۆی چاك نه‌بوو‪..‬وه‌ گه‌ر له‌ پێوه‌ره‌که‌‬
‫ده‌رنه‌چوو شایانی ڕه‌د کردنه‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر کابرایه‌کی چاکیش ئه‌و فکره‌ی دابێت‬
‫به‌به‌ر گوێامن‪ .‬چونکه‌ مرۆڤه‌کان شایه‌نی هه‌ڵه‌ن ناکرێت ئێم ‌ه هه‌ر به‌سیامو‬
‫ڕواڵه‌ت بخه‌ڵه‌تێین‪ ،‬چونکه‌ ئه‌گه‌ر وابوو ناگه‌ینه‌ مه‌به‌ست هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای‬
‫ڕێگه‌دا وه‌یان نیوه‌ی ڕێگه‌دا په‌کامن ده‌که‌وێ و هه‌موو ڕێسه‌که‌مان ده‌بێته‌وه‌‬
‫به‌خوری‪ .‬وه‌ مرۆڤی مسوڵامن ئه‌گه‌ر ڕاست بکات له‌گه‌ڵ خوای خۆی و‬
‫دینه‌که‌یدا ده‌بیت لێ ببڕێت بۆی نه‌ك ته‌نها به‌ ووته‌ به‌ڵکو به‌ کرده‌وه‌ش وه‌ ئه‌و‬
‫لێبڕانه‌ چۆن ده‌رده‌که‌وێت له‌ کۆمه‌ڵه‌ شتانێکدا یه‌كێك له‌وانه‌ گه‌ڕان ‌ه به‌دوای‬
‫ڕاستیداو خۆ پڕچه‌ك کرنه‌‪ ،‬له‌ زانیاریه‌ ئاینیه‌کاندا‪ ،‬وه‌گه‌ر وامان نه‌کردوو‬
‫پشتگوێامن خست ئه‌وکات ناڕاستیامن ده‌رده‌خات به‌رانبه‌ری‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر‬
‫عوزر نه‌بوو له‌م پشتگوێ خستنه‌ چونکه‌ بارودۆخی مرۆڤه‌کان جیاوازن وه‌‬
‫خوای گه‌وره‌ش داوای زیاتر له‌ توانای خۆمانی نه‌کردووه‌ وه‌ك ده‌فه‌رموێ َ‬
‫[ل‬
‫س َع َها]‪ .1‬زانیاری ئاینی گرنگیه‌کی یه‌کجاری هه‌یه‌ له‌ ژیانی‬‫ْسا ِإ َّل ُو ْ‬
‫ِّف اللَّهُ نَف ً‬
‫ُيكَل ُ‬
‫مرۆڤه‌کاندا بۆیه‌ ده‌بینین ل ‌ه شه‌رعیشدا زۆر پێداگری کراوه‌ له‌سه‌ر فێربوون و‬
‫فێرکای وه‌ قورئان خۆی بۆ خۆی شایه‌تحاڵی ئه‌م ڕاستیه‌یه‌‪ ‌،‬ئاشکرایه‌ یه‌که‌م‬
‫ئایه‌ت ک ‌ه دابه‌زی به‌ بخوێنه‌ ده‌ستی پێکرد وه‌ك ده‌فه‌رموێ [ا ْق َرأْ ب ْ‬
‫ِاس ِم َربِّكَ‬
‫خل ََق]‪ ‌2‬هه‌روه‌ها له‌ فه‌رمووده‌شدا زۆر جار ته‌ئکید له‌سه‌ر خوێندن‬ ‫الَّ ِذي َ‬
‫کراوه‌ته‌وه‌ وه‌ك ده‌فه‌رموێ [‏من يرد الله به خريا‏‏يفقهه يف الدين]‪ 3‬باسه‌که‌مان‬
‫له‌سه‌ر عیلم نی یه‌‪ ،‬ئاشکرایه‌ به‌ڵگه‌ زۆر زۆرن‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئیسالم هامنان‬
‫ده‌دات بۆ فێربوون و به‌دواداچونی ڕاستیه‌کاندا هه‌تا ل ‌ه کتێبه‌ زۆر به‌نرخه‌که‌ی‬
‫سوره‌تی البقرة ئایه‌تی ‪286‬‬ ‫ ‬
‫‪1‬‬
‫سوره‌تی العلق ئایه‌تی ‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫ئیمامی بوخاری ڕیوایه‌تی کردوو ‌ه‬ ‫‪ 3‬‬

‫‪5‬‬
‫ئیاممی بوخاریدا به‌شێکی تێدایه‌ به‌ناوی (العلم) زانیاری ک ‌ه کۆمه‌ڵێکی زۆر‬
‫له‌ ئایه‌ت و فه‌رمووده‌ی تێدان له‌سه‌ر عیلم و زانیاری‪ .‬له‌به‌ر چی ئه‌م باسه‌مان‬
‫هێناوه‌ ناو ئه‌م ووتانه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ته‌مبه‌ڵی نه‌که‌ین ل ‌ه ئاستی فێربووندا چونکه‌‬
‫گرفتی زۆرینه‌ی کێشه‌کان له‌ دووریامن له‌ زانیاریه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌کات‪ .‬خۆ‬
‫ئه‌گه‌ر مسوڵامنه‌کان هه‌موویان خۆیان پێداگریان بکردایه‌ له‌سه‌ر فێربوون و‬
‫به‌دواچونی زانیاریه‌کان ڕۆژه‌ک ‌ه نه‌ده‌گه‌شته‌ ئه‌م ئاسته‌ی ئێستاو هه‌رکه‌س بێت‬
‫و به‌ناو دینه‌و ‌ه گومان بۆ دین دروست بکات!‬
‫بۆ خۆ پڕ چه‌ك کردمنان له‌سه‌ر ئه‌م په‌یامه‌ پاک ‌ه ده‌بێت به‌ردوام له‌ هه‌وڵ و‬
‫بره‌وداندا بین‪ ،‬بۆ زیاتر زانیاری ڕاست و دروست له‌سه‌ر قورئان‪ ،‬فه‌رمووده‌کان‪،‬‬
‫‌هه‌موو ئه‌و بڕگانه‌ی تر که‌ له‌ ئه‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن وه‌ك کۆڕه‌وی زانایان‪،‬‬
‫هاوشێوه‌ (القیاس) ‌هه‌روه‌ها عاده‌تی خه‌ڵی (العرف) وه‌ له‌م کتێبه‌دا به‌کورتی‬
‫بریتیە لە باسێکی گشتی لەسەر قورئان و ناساندنی لەگەڵ فەرموودەدا‪ ،‬دواتر‬
‫گەشتێك بەناو قورئانداو ئەو زانیاری و حوکامنەی لە قورئاندا هەیە چی یە؟‬
‫ئایا قورئان هەرباسی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خوای گەورە خۆی دەکات و‬
‫تەنها لە عیبادەتدا کۆبووەتەوە یان باسی تر لە قورئاندا هاتووە؟ ئایا ئەگەر‬
‫ئیسالم تەنها پەیوەندی ڕۆحی نێوان خوای گەورەو بەندەکانیەتی بۆ باسی‬
‫وردەکاری پەیوەندی نێوان مرۆڤەکانیش یاسای بۆ دانراوە لە قورئاندا؟ ئایا ئەو‬
‫هەموو بەسەرهات و باسی حوکم لە قورئاندا هۆکاری باسکردنی چی یە؟ ئایا‬
‫ئەو سزانەی کە یاسای ڕێگری بۆ دانراوە کێ هەڵدەستێت بەو ڕێگریە؟ ئایا گەر‬
‫ئیسالم تەنها پەیوەندی ڕۆحی نێوان خوای گەورەو مرۆڤەکانە ئەگەر مرۆڤەکان‬
‫سەرپێچیان کرد کێ بەرپرسە لە ڕاست کردنەوەیان؟ ئایا ئەگەرکەسێك نەیوست‬
‫ئەو پەیوەندیە ڕۆحیە هەبێت و پەیوەندی ڕۆحی کەسانی تریش تێك بدات‬
‫کێ پێی بڵێ قوربان تۆ سنوری خۆتت بەزاندووە؟ ئایا ئەو هەموو یاسایانەی‬

‫‪6‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫لە قورئاندا باسکراوە حیکمەتی چی یە؟ ئایا گەر ئیسالم هەر باسی پەیوەندی‬
‫ڕۆحیە بۆ قورئان بە تەواوی باسی ئەوە پەیوەندیە ڕۆحیەشی نەکردووەو‬
‫هەندێكی وازلێێناوە بۆ سونەت تا ڕوونی بکاتەوە؟ ئایا گەر پێغەمبەر درودی‬
‫خوای لەسەر بێت بیزانیایە ئیسالم هەر پەیوەندی نێوان خوای گەورەو مرۆڤە چ‬
‫پێویست دەکرد ئاشکرای بکات و توشی ئەو هەموو چەرمەسەریە بێتەوەو هەر‬
‫لە ئەشکەوتی حەراء بەردەوام نەبوو لەسەر پەیوەندی خۆی و خوای گەورە؟‬
‫خۆ تا ئاشکرای نەکردبوو بە پیاوە ڕاستگۆو ئەمینەکە نارساوبوو! دواتر ئەگەر‬
‫فاکتەرێکی گرنگ لە پێشی نەبوایە کێ کاری بەسەریەوە هەبوو لە ئەشکەوتی‬
‫حەراء؟ باشە دوای ئەوەش کە پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت کە بەتانی‬
‫دا بەسەرخۆیداو بۆ ئایەتی تر دابەزی و داوای هەستانی لێکرد؟ ئایا ئەو هەموو‬
‫ئایەتەی کە بە شێوەی فەرمان دابەزیووە بۆ سەر پێغەمبەر فەرمانەکان بۆ کێ‬
‫یە؟ ئایا ئەو هەموو فەرمانەش چی تێدایە؟ هەر دەڵێ عیبادەتەکانت بکەو‬
‫تەواو؟ ئایا عیبادەت خۆی چی یە؟ ئایا خراپەکاری نابێتە هۆی هەڵوەشانەوەی‬
‫عیبادەتیش؟ ئەی بۆ گلەی لەو کەسانە دەکەن کە نوێژ دەکەن و کاری خراپیش‬
‫دەکەن؟ ئایا نوێژ و عیبادەت بۆ ئەوە نی یە لە خراپە بتگێڕێتەوە؟ ئایا جۆرەکانی‬
‫خراپەش باس نەکراوە لە قورئانداو ڕیسای بۆ دانەنراوە کە چۆن مرۆڤەکانی لێ‬
‫دوور بخرێتەوە؟ ئایا ئەو هەموو وشەی حوکمە لە قورئاندا باسی چی دەکات؟‬
‫دەکرێت حوکم بەبێ حاکم؟‬
‫بە قەبارەی کتێبێك پرسیار هەڵدەگرێت ئەو یاسانەی لە قورئاندا چوارچێوەی‬
‫بۆ کێرشاوە بۆ ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خوای گەورەو مرۆڤ‬
‫و مرۆڤەکان‪ ،‬بەاڵم پێم سەیرە قورئانێك کە پارێزراوەو بە ئاسانی لە گشت‬
‫جێگەیەك دەست دەکەوێت و وەك کتێبەکانی تر سەدان بەرگی جیاوازی نی‬
‫یە! بەڵکو هەر یەك بەرگە کەچی کەسانێك بەناوی ڕۆشنبیرەوە ئاگایان لەو‬

‫‪7‬‬
‫ناوەرۆکە نی یەو بەناوی خوێندەواریەوە نەخوێندنەوەو نەخوێندەواری خۆیان‬
‫نیشان دەدەن لەسەر شاشەکان!‬
‫‪ ١٣٠٠‬ساڵ حوکم بە قوئان کراوە لەسەر زەویداو تۆ ئاگات لە و مێژوەش نەبێت!‬
‫هەربۆیە ئەو کەسانەی کە ئیسالم بچوك دەکەنەوە تەنها لە عیبادەتدا خۆشیان‬
‫عیبادەتەکەش ناکەن! ئەوەی کە قەناعەتیشیان پێیەتی پیادەی ناکەن! بەاڵم‬
‫نەخێر ئەمانە ئەگەر قورئانیشیان نەخوێندبێتەوەو شارەزاشی نەبن هەر ئەوە‬
‫دەزانن کە خۆیان ڕاست ناکەن! بەاڵم وەك چۆن هەندێك کەس ئیسالم بۆ‬
‫مەرامی خۆی بەکار دێنێت ئەوانیش دژایەتی کردنی ئیسالم بۆ خۆیان بەکار‬
‫دێنن! ئەو کەسانەی دژایەتی ئیسالم دەکەن خۆیان و ڕەوشتی خۆیان باش‬
‫ناسیوەو دەزانن خوڕەوشتی خۆیان لەگەڵ ئیسالم یەکناگرێتەوە! لەبری‬
‫ئەوەی خۆیان ڕاست بکەنەوە هەوڵ دەدەن ئیسالم الربکەنەوە! بەاڵم ئیسالم‬
‫مادەیەکی دونیایی نی یە بە هێزی چەند کەسێك الربکرێتەوە! ئامێرو هێزەکان‬
‫خۆیان دەپسێن و هەوڵ و ئامێرەکان بە فیڕۆ دەدەن و ئەسپانەو پالیس و‬
‫ئامێرەکانیان پێی ناکات!‬
‫مێژووی ئەو هەواڵنە شاهیدن کە هەم خۆیان و ئامێری زۆریان بە فیڕۆداوە لەو‬
‫پێناوەداو ئیسالم هەر بە ڕێکی ماوەتەوەو ئەوە ئەوانن خۆیان خەسار کردووە‪.‬‬
‫به‌شاره‌زا بوون له‌و بنه‌مایانه‌ خۆی بۆخۆی وه‌اڵمێکیشه‌ بۆ ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌ڵێن‬
‫ئیسالم و سیاسه‌ت دوو شتی لێك جیاوازن مسوڵامن ده‌بیت که‌نارگیر بێت‬
‫و هه‌ریه‌که‌و بۆخۆی له‌ماڵی خۆی نوێژو عیباده‌تی خۆی بکات و قوڕوقپ لێی‬
‫دابنیشێ ! ئیرت هه‌رکه‌س دێت هه‌رچی ده‌کات له‌ژێر هه‌رناوێکدا مافی خۆیه‌تی‬
‫به‌اڵم تۆ هیچ مافی ده‌ستێوه‌ردانت نی یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ سیاسه‌ته‌ بڤه‌یه‌و نابێت توخنی‬
‫بکه‌ویت! وه‌هه‌ندێك زۆر لێزانه‌تر ده‌یڵێن ده‌ڵێن‪ :‬ئیسالم ئاینێکی پاکه‌ نابێت‬
‫تێکه‌اڵوی سیاستی بکه‌یت چونکه‌ سیاسه‌ت پیس و درۆیه‌؟! وه‌اڵمه‌که‌شی‬

‫‪8‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌گه‌ر به‌سه‌رنجه‌وه‌ بدرێت ناپاکی خۆیان ده‌رده‌خات چونکه‌ ئه‌و سیاسه‌ته‌ی که‌‬
‫ئه‌وان پێڕه‌وی ده‌که‌ن دیاره‌ درۆو پیسه‌ هه‌روه‌ك خۆیان به‌و شێوه‌ ناوی ده‌به‌ن‪.‬‬
‫به‌اڵم بێگومان سیاسه‌تی ئیسالمی سه‌رچاوه‌کانی له‌ قورئان و فه‌رمووده‌کانی‬
‫پێغه‌مبه‌ره‌و ‌ه هه‌ڵ ده‌هێنجرێت جا له‌به‌ر ئه‌و ‌ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ درۆو‬
‫ناپاکیدا یه‌کناگرنه‌وه‌‪ .‬چۆن ده‌کرێت به‌ناوی دینه‌وه‌ سیاسه‌ت بکرێت به‌اڵم‬
‫له‌سه‌ر درۆو ناپاکی‪ .‬بێگومان نه‌شیاوه‌و به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت جا گه‌ر خۆمان‬
‫بۆخۆمان ڕۆشتینه‌ ناو وورده‌کاریه‌وه‌ ئه‌و ڕاستیه‌مان بۆ ده‌رده‌که‌وێت و ‌ه ئومێد‬
‫ده‌که‌ین له‌م کتێبه‌دا بتوانین هه‌ندێك له‌و ڕاستیانه‌ بخه‌ین ‌ه ڕوو‪.‬‬
‫به‌ پشت به‌سنت به‌ تەنها قورئان و فەرموودە گشت ئەو گومانانە پوچەڵ‬
‫دەبێتەوە کە بەناوی ئیسالمەوەو بەناولێنانی خود بە ڕۆشنبیرو شارەزا لە‬
‫بواری ئاینی و ئیسالمی سیاسی قسەی بەتاڵ لەسەر ئیسالم بکرێت‪ .‬هەربۆیە‬
‫گەر بە خێرایش بەسەر قورئاندا بڕۆیت دیمەن و ناوەرۆکی ئایەتەکان خۆیان‬
‫دەدوێن! گەر هەرکەس گومانی هەبوو لە قورئان و وا تێگەیەنرابوو کە قورئان‬
‫تەنها پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خوای گەورەیەو خوای گەورە کاری بەسەر‬
‫حوکمڕانیەتی سەر زەویەوە نی یە ئەوا پێویستە ئەمجارە لە بری ڕۆمانێك با‬
‫قورئان بخوێنێتەوە؟ بۆکات بۆ ڕۆمانێك و بەسەرهاتێكی خەیاڵی جێگەی بایەخ‬
‫بێت و قورئان ئەو گرنگیەی نەبێت؟ یان ئەوەتا ئەو کەسانە خۆیان دەیانەوێت‬
‫لە دونیای خەیاڵدا بژین یان ئەوەتا پێویستە دەست بدەنە ئەو قورئانەو بیر لە‬
‫ژیانی واقعی بکەنەوە‬
‫لێرەدا جێگەی خۆیەتی بچینە سەر ناساندنێکی قورئانی پیرۆز و هەندێك لە‬
‫ناوەرۆکەکەی بکۆڵینەوە‪ ،‬کە بەداخەوە لە تیڤیە کوردیەکانەوە بەرنامەی کتێب‬
‫ناسیان هەیەو هەرجارەو کتێبێك بە بینەران دەناسێنن بەاڵم ئەم کتێبە بە‬
‫بەردەوامی دەشاردرێتەوە بە پێچەوانەوە بەخەڵکی دەناسێرنێت‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫تێگەیشتن لە قورئان‬

‫ده‌ست پێده‌که‌ین به‌ چه‌ند وته‌یه‌کی به‌ڕێز مامۆستا صالح الدین که‌ ل ‌ه‬
‫کتێبه‌که‌یدا به‌ناوی قورئانی پیرۆز چۆن بخوێنینه‌وه‌ نوسیویه‌تی «هه‌ر له‌یه‌که‌م‬
‫«بسم الله‌«ی قورئانه‌وه‌ پێش چوارده‌ سه‌ده‌ تا ئه‌مڕۆ دوو هێز شه‌ڕیانه‌ له‌سه‌ر‬
‫قورئان ‪ ..‬یه‌کێکیان ئه‌یپارێزێ و به‌ مه‌ردوومی رائه‌گه‌یه‌نێ ‪..‬ئه‌وی تریان‬
‫ئه‌یشارێته‌وه‌و توره‌که‌ی سه‌وزو سووری بۆ هه‌ڵ ئه‌دورێ و هه‌رده‌م به‌ناوی‬
‫شتێکه‌وه‌ له‌ مه‌یدانی په‌یڕه‌وی دووری ئه‌خاته‌وه‌‪ .‬بێگومان هه‌ر دوکیشیان‬
‫ناحه‌قیان نی یه‌‪ !..‬چونکه‌ ئه‌و تامه‌و له‌زه‌ته‌ی قوتابیانی قورئان وه‌ریان گرتووه‌‬
‫ل ‌ه قورئان زۆر له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌ له‌ سه‌رو ماڵ و خوێن و گیان و گه‌ل و نیشتیامن‬
‫‪ ..‬هه‌روه‌ها ئه‌و چه‌پۆکه‌ی دووژمنانی قورئان به‌ریان که‌وتووه‌ له‌ قورئان زۆر‬
‫شایانی ئه‌وه‌یه‌ له‌وه‌ زیاتر هه‌وڵی خوێناوی بۆ بده‌ن بۆ دواخستنی مه‌رگی پڕ‬
‫له‌ شه‌رمه‌زاریان‪ .‬به‌اڵم دژایه‌تی قورئان زۆر له‌ شه‌ڕه‌ قۆچ له‌گه‌ڵ به‌رده‌کانا بێ‬
‫جێگه‌ تره‌‪ ..‬چونکه‌ قورئان فه‌رمایشتی خوایه‌و له‌گه‌ڵ خوادا ئه‌مێنێ ‪ ..‬هه‌رکاتێ‬
‫ئه‌و ناحه‌زانه‌ توانیان به‌ری ره‌وره‌وی مانگ و خۆرو گژو گیا سه‌وز بوون و باران‬
‫بارین و مردن و ژیان بگرن ئه‌وسا ئیزنیان بێ‪ ،‬رێ به‌ ڕه‌وڕه‌وی ده‌ستوری‬
‫ژیاننامه‌ی خواش بگرن‪ .‬قورئان ده‌فته‌ری نوورساوه‌ی ئه‌م بوونه‌وه‌ره‌و جیهانه‌یه‌و‬
‫ته‌علیامتی چۆنێتی خه‌لیفایه‌تی خوایه‌ له‌سه‌ر زه‌ویدا‪ ..‬بۆیه‌ تا زه‌مین مبێنێ‬
‫و تاکه‌ مرۆڤێکی له‌سه‌ر مبێنێ ئه‌بێ قورئانیشیان بۆ مبێنێ»‪ 4‬زۆر به‌داخه‌و ‌ه‬
‫ده‌ڵێین زۆر جار ده‌بینین و ده‌بیستین لێره‌و له‌وێ که‌سانێك ده‌نوسن له‌سه‌ر‬
‫قورئان‪ ،‬وه‌ به‌شێوه‌یه‌کی وا نیشانی ده‌ده‌ن به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی که‌ قورئانه‌که‌‬
‫خۆی باسی ده‌کات‪ .‬شته‌کان لنگه‌و قوچ ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش کارێكی تازه‌‬

‫‪ 4‬صالح الدین محمد بهادین ال ‪6-5‬‬

‫‪10‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫نیه‌ که‌ له‌وباره‌وه‌ ده‌کرێت ئه‌گه‌ر بێتو سه‌یرێکی مێژووی ئیسالمی بکه‌ین‬
‫هه‌ر له‌سه‌ره‌تای هه‌ڵهاتنی ئه‌م ڕووناکیه‌وه‌ کۆمه‌ڵێك دژایه‌تیان کردووه‌و‬
‫هه‌موو هه‌وڵێکیان خستۆته‌گه‌ڕ بۆ له‌ناوبردن و نارشین کردنی له‌الی ته‌واوی‬
‫خه‌ڵکی و به‌تایبه‌ت مسوڵامنان و‌ گومان دروست کردن له‌دڵیاندا به‌رانبه‌ر‬
‫قورئان‪ ‌.‬هه‌وڵه‌کانیشیان به‌زه‌ره‌ری خۆیاندا شکاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ نه‌یان توانیوه‌و‬
‫تاتوانن به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك به‌ربه‌ست بن له‌به‌رده‌م ئه‌و ڕووناکیه‌دا‪ ،‬هه‌تا ئه‌گه‌ر‬
‫که‌سیش نه‌بێت پشتیوانی بکات‪ ‌...‬واقیعه‌که‌ شایه‌تی ئه‌مه‌یه‌ ده‌بینین هه‌ر‬
‫هێرشێك ده‌کرێته‌ سه‌ر ئیسالم چ به‌نوسین فیلم وێنه‌‪...‬هتد ده‌بینین چۆن‬
‫له‌ هه‌موو الیه‌که‌وه‌ به‌رپه‌رچ ده‌درێنه‌وه‌! خوای گه‌وره‌ خۆی ئه‌و به‌ڵێنه‌ی داوه‌و‌‬
‫هه‌ر قورئانه‌که‌ خۆشی شاهیدحاڵی ئه‌و ڕاستیه‌یه‌ (إنا نحن نزلنا الذکر وإنا له‬
‫لحفظون)‪ 5‬واته‌ ئێمه‌ قورئامنان دابه‌زاندووه‌و‌ هه‌رخۆشامن ده‌شی پارێزین‪ ‌،‬ته‌نها‬
‫ئه‌و ئایه‌ته‌ به‌ڵگه‌یه‌کی زۆر زۆر به‌هێزه‌ بۆ ڕه‌د دانه‌وه‌ی زۆرێك له‌ ناحه‌زان و دژه‌‬
‫قورئانان‪ ،‬له‌گه‌ڵ گۆڕانی ئه‌و هه‌موو سه‌رده‌مه‌ جیاوازانه‌وه‌ که‌ دوای دابه‌زاندی‬
‫قورئان هاتوون‪ ،‬هیچ کۆمه‌ڵێك نه‌یان توانیوه‌ هه‌تا گۆڕانکاریه‌کی بچوکیش له‌‬
‫قورئاندا دروست بکەن‪ ‌ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو ناحه‌زانی ئیسالمه‌ جۆراو جۆره‌دا‬
‫هه‌ر له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌رمانه‌وه‌ درودی خوای لێ بێت هه‌تا ئێستا‪ ‌،‬هه‌ر ئه‌مه‌‬
‫خۆی بۆ خۆی وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌کی زۆر گرنگه‌ ئه‌گه‌ر بێتو تۆزێك به‌ وردی بڕوانینه‌‬
‫مه‌سه‌له‌که‌‪‌ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سوپاس بۆ خوا زانایان و خۆشه‌ویستانی ئیسالم‬
‫و قورئان لێنه‌گه‌ڕاون هه‌روا ناحه‌زانی ئیسالم تانه‌و ته‌شه‌ر له‌قورئان و ئیسالم‬
‫بده‌ن‪ ،‬له‌هه‌موو الیه‌که‌وه‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك به‌رپه‌رچ دراونه‌ته‌وه‌‪ ‌،‬ئه‌م به‌رپه‌رچ‬
‫دانه‌وه‌ش نهێنیه‌کی زۆر گه‌وره‌ی تیا ده‌بینین‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ چ وا له‌زانایان وه‌یان‬
‫دۆستانی قورئان ده‌کات که‌ هه‌سنت به‌م کاره‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر ناحه‌زان ده‌سه‌اڵتیان‬

‫سوره‌تی الحجر ‪9‬‬ ‫‪ 5‬‬

‫‪11‬‬
‫له‌ پشته‌و بۆ کۆمه‌ڵیك مه‌رام و به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌م کاره‌ ده‌که‌ن!!! خۆ مسوڵامنان‬
‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌ له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانه‌وه‌ ئازار ده‌درێن به‌ هه‌ستانیان به‌م کاره‌!!‬
‫به‌شیوه‌یه‌کی خراپ وه‌سف ده‌کرێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ئازاردان و بریندار کردنی‬
‫هه‌ست و نه‌ستی ئه‌و هه‌موو مسوڵامنه‌ به‌ئاسایی و ئازادی وه‌سف ده‌کرێت!!!‬
‫به‌ڕاستی زۆر سه‌یره‌و حوکمێکی زۆر نا عادیالنه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆر الیه‌ك‬
‫لێی بێده‌نگه!!‌؟ پێامن وایه‌ ئه‌م ڕاستیانه‌ شاراوه‌ نیه‌ هه‌موومان تاڕاده‌یه‌ك‬
‫ئاگامان لێیه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ وازی لێدێنین‪ .‬ئه‌وه‌ی که‌ جێگه‌ی ئاماژه‌ پێکردنه‌ ئه‌وه‌یه‌‬
‫که‌ شتێکی به‌ڵگه‌ نه‌ویسته‌ که‌ قورئان و ئیسالم پارێزراوه‌ له‌الیه‌نی خواوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬
‫هۆی تانه‌و ته‌شه‌رو به‌خراپ باسکردنی کاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر مسوڵامنان‬
‫ئه‌گه‌ر بێت و ئاگایان له‌ قورئان نه‌بێت‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ زۆر جه‌خت ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر‬
‫ئه‌وه‌ی که‌ گرنگه‌ شاره‌زایامن هه‌بێت له‌سه‌ر ئیسالم و‌ قورئان به‌تایبه‌تی‪ ،‬چونکه‌‬
‫قورئان یه‌که‌م سه‌رچاوه‌و وه‌ گرنگرتین سه‌رچاوه‌یه‌‪ ،‬هۆی شاره‌زایامن ده‌بێته‌‬
‫کلیلی گومان و دودڵی و هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی که‌ ناحه‌زانی ئیسالم ده‌یانه‌وێت‬
‫مسوڵامنانی توش بکه‌ن‪ ،‬لێره‌دا جێگه‌ی خۆیه‌تی تۆزێك له‌سه‌ر قورئان بنوسین‬
‫به‌ ئومێدی زیاتر چومنان به‌ره‌و قورئان و ڕه‌واندنه‌وه‌و البردنی هه‌ر گومانێك‬
‫ئه‌گه‌ر دروست بوو بێت‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌و شتانه‌ی که‌ ناحه‌زانی ئیسالم ده‌یده‌نه‌‬
‫پاڵ ئیسالم له‌ڕاستیا شێکی تازه‌ نیه‌ له‌ پێشرتیشدا هه‌مان دژایه‌تی بووه‌‪،‬‬
‫ئه‌مه‌ی که‌ ئه‌مڕۆ ده‌کرێت زۆرێکی هه‌ر دووباره‌ کردنه‌وه‌ی ئه‌وانی پێشووه‌!!‬
‫تاڕاده‌یه‌ك ئه‌مه‌ش دڵخۆشامن ده‌کات! بۆ؟ چونکه‌ ئه‌وانه‌ی پێشرت هیچیان پێ‬
‫نه‌کرا گومامنان له‌وه‌دا نیه‌ ئه‌مانیش هه‌روا ده‌بن‪‌،‬سه‌ره‌تا مسوڵامنێتی که‌ سه‌ری‬
‫هه‌ڵدا‌ ته‌نها له‌ یه‌ك که‌سه‌وه‌ ده‌ستی پێ کرد که‌ پێشه‌وامان بوو درودی خوای‬
‫لێ بێ چونکه‌ هێزێکی ئیالهی له‌ پشته‌وه‌ بوو گه‌یشته‌ مه‌رحه‌له‌ی ده‌وڵه‌ت و وه‌‬
‫ته‌شه‌نه‌ی کرد بۆهه‌موو چوارده‌وری له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو دژایه‌تیه‌شدا‪ ،‬بێگومان‬

‫‪12‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌وانه‌ی ئه‌مڕۆش به‌هیچ ناچێ جگه‌ له‌ سه‌رشۆڕبوون و ئاخیره‌ت شه‌ڕی نه‌بێ‪.‬‬
‫هه‌رچه‌ند خوێنه‌رانی به‌ڕێز قورئان زۆر له‌وه‌ گه‌وره‌ تره‌ که‌ ئێمه‌ بتوانین حه‌قی‬
‫ته‌واوی خۆی پێ بده‌ین‪ ،‬به‌اڵم هه‌تا ئه‌گه‌ر که‌مێکیش بێت ئومێدمان وایه‌ به‌ره‌و‬
‫زیاترو زیاتر بڕوات و وه‌ دڵه‌کامنان پێی گه‌ش بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی که‌ مه‌به‌ستامنه‌ له‌م‬
‫نوسینه‌دا ڕوونکردنەوەی ئەو ڕاستیانەیە کە لە قورئاندا هەیە وەك وەاڵمێك بۆ‬
‫ئەوانەی کە ئیسالم تەنها لە پەیوەندی مرۆڤ و خوای گەورەدا تەسك دەکەنەوە‌‪.‬‬
‫نوسین له‌سه‌ر قورئان چه‌ند الیه‌نێك ده‌گرێته‌وه‪.‬‬
‫‌‪ -1‬چونێتی خوێندنه‌وه‌و زانیاری ته‌جوید‪.‬‬
‫‪ -2‬زانیاری قورئان «علوم القران»‪.‬‬
‫‪-3‬ته‌فسیری قورئان و هۆی دابه‌زاندی ئایه‌ته‌کان‪.‬‬
‫بۆ هه‌ریه‌کێك له‌وانه‌ چه‌نده‌ها کتێب هه‌یه‌ زۆر به‌ وردی باسی ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم‬
‫ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت به‌کورتی تیشك بخه‌ینه ‌سه‌ری ته‌نها ئاماژه‌ کردن و‬
‫ناساندن و تایبه‌مته‌ندیه‌کانیه‌تی به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی به‌ئومێدی دروست بونی‬
‫خۆشه‌ویستیامن بۆی زیاتر‪ ‌.‬بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ره‌تایه‌ك بێت بۆ چونه‌ناو زانیاریه‌کانی‬
‫تری به‌درێژی ان شاء الله‌‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫قورئان‬

‫قورئان ناوی کتێبێکی عه‌ره‌بیه‌ که‌ دابه‌زێرناوه‌ته‌ خواره‌وه‌ له‌الیه‌نی په‌روه‌ردگاری‬

‫جیهانیانه‌وه‌و له‌ ڕێگه‌ی جربه‌ئیله‌وه‌ به‌ وه‌حی بۆ پێشه‌وامان محمد درودو‬
‫سه‌المی خوای لێ بێت‪ ،‬که‌ ده‌ست پێده‌کات له‌ سوره‌تی فاتیحه‌وه‌ وه‌ کۆتایی‬
‫پێدێت به‌سوره‌تی الناس‪ 6‬لێره‌دا جێگه‌ی ئاماژ ‌ه پێکردنه‌ ووشه‌ی عه‌ره‌بی‬
‫سه‌ره‌نجامی ئه‌و دژایه‌تیانه‌ی که‌ کراوه‌‪ ،‬زۆر به‌داخه‌وه‌ ده‌ڵێین هەندێك له‌‬
‫کورده‌کامنان وایان لێهاتووه‌ حه‌ساسیه‌تیان به‌و ووشه‌ بێت‪ ،‬وه‌کو ناحه‌زان‬
‫ده‌ڵێن قورئان به‌ عه‌ره‌بیه‌و بۆ عه‌ره‌ب هاتووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و قسانه‌ هه‌مووی پڕو‬
‫پوچ و بێ ئاگاییه‌ له‌ قورئان وه‌ قورئان هه‌ر خۆی ڕه‌دی ئه‌وانه‌ی تێدایه‌ ‌‪ ،‬قورئان‬
‫هیدایه‌ت و ڕه‌حمه‌ته‌ بۆ ته‌واوی مرۆڤایه‌تی به‌ بێ جیاوازی له‌ نێوان هیچ تیره‌و‬
‫هۆزێکا‪ ،‬ئه‌گه‌ر عه‌ره‌بیش به‌ هی خۆی بزانێ و شانازی پێوه‌ بکات ئه‌ویش‬
‫هه‌ر هۆی نه‌شاره‌زاییه‌‪ ،‬چونک ‌ه قورئان بۆ خۆش به‌ختی هه‌مووالیه‌که‌‪ ،‬ده‌بێت‬
‫جێگای خۆشبه‌ختی هه‌موو الیه‌کیشامن بێت‪ ‌،‬له‌ مێژووی ئیسالمه‌تیشدا‬
‫ئه‌و ڕاستیانه‌ ده‌بینین بۆ منونه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر سه‌رنجێکی خێراش به‌سه‌رده‌می‬
‫پێشه‌وا‌مان درودو سه‌المی خوای لێ بێت بده‌ین‪ ،‬ده‌بینین چۆن هه‌موو ئه‌و‬
‫هاوه‌ڵه‌ به‌ڕێزانه‌ی په‌روه‌رد ‌ه ده‌کردو ده‌یکردن ب ‌‌ه برای یه‌کرت‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌ما‬
‫په‌روه‌رده‌ی ده‌کردن‪ ‌.‬ئه‌گه‌ر ته‌نها ووشه‌یه‌کی ببیستایه‌ بۆنی ده‌مارگیری‬
‫لێبهاتایه‌ زۆر به‌ توندی توڕه‌ ده‌بوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا که‌ خۆی سه‌المی خوای لێ‬
‫بێت زۆر زۆر هێمن بووه‌‪ .‬به‌اڵم ئێسته‌ له‌سه‌ده‌ی بیست و یه‌کدا زۆر به‌ئاشکرا‬
‫ده‌مارگیری و عونصوریه‌ت له‌ناو خه‌ڵکانی به‌ناو پێشکه‌وتووه‌ ده‌بینین‪ ،‬ئه‌وه‌‬
‫ڕاستیه‌ک ‌ه الی هه‌مووان ئاشکرایه‌ ئێره‌ جێگه‌ی ئه‌و باسه‌ نیه‌ ئه‌گینا به‌ به‌ڵگه‌وه‌‬

‫عبدالله‌ بن یوسف الجدیع ال ‪105‬‬ ‫‪ 6‬‬

‫‪14‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ده‌مان سه‌ملاند ده‌کرێت بکرێت ‌ه باسێکی سه‌ربه‌خ ‌ۆ‪ ‌.‬یه‌کێك له‌ چاکه‌کانی خوای‬
‫گه‌وره‌ به‌سه‌رمانه‌و ‌ه ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌روا وازی لێنه‌هێناوین‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌م قورئانه‌ی‬
‫بۆ ڕه‌وانه‌ کردووین تا ببێته‌ مایه‌ی ڕێنمونیامن‪ ،‬ئه‌و قورئانه‌ی که‌ فیطره‌تی پاك‬
‫‪7‬‬
‫خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ الی‬

‫ناوه‌کانی قورئانی پیرۆز‬

‫قورئان خوای گه‌وره‌ ناوی بردووه‌ به‌ چه‌نده‌ها ناو‌ به‌ناوبانگرتین ناو ناوی «قورئانه»‌‬
‫وه‌کو ده‌فه‌رمووێ (ان هذا القرءان یهدی للتی هی اقوم) ‪ 9 8‬واته‌ «به‌ڕاستی ئه‌م‬
‫قورئانه‌ هیدایه‌ت به‌خشه‌ بۆ چاکرتین ڕێگه‌و ڕێبازو به‌رنامه‌«‪ ‌.‬هه‌روه‌ها «الکتاب»‬
‫وه‌کو ده‌فه‌رموێ(لقد انزلنا الیکم کتبا فیه‌ ذکرکم)‪ 10‬واته‌ «سوێند به‌خوا‬
‫بێگومان ئێمه‌ کتێبێکامن ره‌وانه‌ کردوو ‌ه بۆتان که‌ یاده‌وه‌ریه‌ و سه‌ربه‌رزی ئێوه‌‬
‫له‌ شوێنکه‌وتنیایه‌تی « «الفرقان» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (تبارك الذی نزل الفرقان علی‬
‫عبده‌ لیکون للعاملین نذیرا)‪ 11‬وات ‌ه «به‌رزو پیرۆزو پاك و بڵنده‌ ئه‌و زاته‌ی که‌‬
‫قورئانی دابه‌زاندوو ‌ه تا ببێته‌ جیاکه‌ره‌وه‌ی راست و ناراست کە لە حوکمەکانیشدا‬
‫دەردەکەوێت‪ ،‬واتە هەر ناوی قورئان خۆی بۆ خۆی مانای سیاسەتیش هەڵ‬
‫دەگرێت ئەویش بە جیاکاری کارەکان‪ ،‬بۆ سه‌ر به‌نده‌ی خۆی محمد ( صلی‬
‫الله‌ علیه‌ وسلم) تا ببێته‌ هوشیارکه‌ره‌وه‌و بێدارکه‌ره‌وه‌ی دانیشتوانی جیهان‬
‫له‌ هه‌موو سه‌رده‌مێکدا» وه‌ «الذکر» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (انا نحن نزلنا الذکر وانا‬

‫مناع القطان ال ‪7‬‬ ‫ ‬

‫‪7‬‬
‫سوره‌تی االءسراء ‪9‬‬ ‫‪ 8‬‬
‫مناع القطان ال‪20‬‬ ‫‪ 9‬‬
‫سوره‌تی االنبیاء ‪10‬‬ ‫‪ 10‬‬
‫سوره‌تی الفرقان ‪1‬‬ ‫‪ 11‬‬

‫‪15‬‬
‫له‌ لحفظون)‪ 12‬واته ئێمه‌ قورئامنان دابه‌زاندووه‌و و ‌ه هه‌ر خۆشامن ده‌یپارێزین‪.‬‬
‫وه‌ «التنزیل» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (وانه‌ لتنزیل رب العاملین)‪ 13‬واته‌ «به‌ڕاستی ئه‌م‬
‫قورئانه‌ له‌الیه‌ن په‌روه‌ردگاری هه‌موو جیهانه‌کانه‌وه‌ ڕه‌وانه‌کراوه‌«‪ .‬ئه‌وه‌ چه‌ند‬
‫ناوێك بوون له‌ ناوه‌کانی قورئانی پیرۆز‪.‬‬

‫سیفه‌ته‌کانی قورئانی پیرۆز‬

‫خوای گه‌وره‌ قورئانی وه‌سف کردووه‌ به‌ چه‌نده‌ها وه‌سف بۆ منونه‌ «النور» وه‌کو‬
‫‪14‬‬
‫ده‌فه‌رموێ (یاایها الناس قد جاءکم برهن من ربکم وانزلنا الیکم نورا مبینا)‬
‫واته‌ «ئه‌ی خه‌ڵکینه‌ به‌ڕاستی ل ‌ه الیه‌ن په‌روه‌ردگارتانه‌وه‌ به‌ڵگه‌و نیشانه‌ی‬
‫ئاشکراتان بۆ هاتووه‌ ( که‌ محمد پێغه‌مبه‌ره‌ صلی الله‌ علی ‌ه وسلم)و نوورو‬
‫رووناکیه‌کی ئاشکراشامن بۆ دابه‌زاندوون (که‌ قورئان)ه»‪ .‬وه‌ هه‌روه‌ها «مبارك»‬
‫وه‌ك ده‌فه‌رموێ (وهذا کتب انزلن ‌ه مبارك مصدق الذی بین یدیه‌)‪ 15‬واته‌«‬
‫ئه‌م (قورئانه‌) کتێبێکی پیرۆزه‌ ‪ ،‬دامان به‌زاندوه‌‪ ،‬راستی کتێبه‌کانی پێشوو‬
‫ده‌سه‌ملێنێت (به‌ تایبه‌ت ته‌ورات وئینجیل‪ ،‬که‌ ئه‌وانیش ل ‌ه الیه‌ن خواوه‌ ره‌وانه‌‬
‫‪16‬‬
‫کراون)»‪‌.‬هه‌روه‌ها «مبین» وه‌کو ده‌فه‌رموێ (جاءکم من الل ‌ه نور وکتب مبین)‬
‫واته‌«به‌ڕاستی له‌الیه‌ن خواو ‌ه رووناکیه‌کی ئاشکراتان بۆ هاتووه‌ (که‌ محمدی‬
‫پێغه‌مبه‌رمانه‌ صلی الله‌ علیه‌ وسلم) هاوڕێ له‌گه‌ڵ کتێبێکی روونکه‌ره‌وه‌دا‬
‫(که‌ قورئانه‌)»‪ .‬وه‌ «برشی» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (مصدقا ملا بین یدیه‌ وهدی وبرشی‬

‫سوره‌تی الحجر ‪9‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪1‬‬
‫سوره‌تی الشعراء ‪192‬‬ ‫‪ 13‬‬
‫سوره‌تی النساء ‪174‬‬ ‫‪ 14‬‬
‫سوره‌تی االنعام ئایه‌تی ‪92‬‬ ‫‪ 15‬‬
‫سوره‌تی المائدة ‪15‬‬ ‫‪ 16‬‬

‫‪16‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫للمؤمنین)‪ 17‬واته‌«کتێبه‌ پێشوه‌کان به‌ڕاست داده‌نێت و ڕێنموویی (بۆ چاکه‌)‬
‫ده‌کات و مژده‌ به‌خشیشه‌ به‌ ئیامنداران»‪ .‬وه‌ «عزیز» وه‌ك ده‌فه‌رموێ ( ان الذین‬
‫کفروا بالذکر ملا جاءهم وانه‌ لکتب عزیز)‪ 18‬وه‌ته‌«به‌ڕاستی ئه‌وانه‌ی که‌ باوه‌ڕیان‬
‫نه‌بوو ‌ه به‌و قورئان ‌ه له‌کاتێکدا بۆیان هات‪ ،‬بێگومان ئه‌و قورئانه‌ش کتێبێکی زۆر‬
‫‪19‬‬
‫به‌ نرخ و ناوازه‌و سه‌رکه‌وتووه‌«‪ .‬وه‌ «مجید» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (بل هو قرءان مجید)‬
‫واته‌«(ئه‌وه‌ی ئه‌وان دژایه‌تی ده‌که‌ن) ئه‌و قورئان ‌ه به‌رزو بڵندو پایه‌داره‌یه‌«‪ .‬وه‌‬
‫«بشیر و نذیر» وه‌ك ده‌فه‌رموێ (بشیرا ونذیرا)‪ 20‬وات ‌ه ئه‌م قورئانه‌ مژده‌ ده‌رو‬
‫ترسێنه‌ره‌‪ .21‬گه‌ر بێت و سه‌رنج بده‌ینه‌ ئه‌و ناو سیفاتانه‌ زیاتر گه‌وره‌ی و فه‌ڕو‬
‫به‌ره‌که‌تی قورئانه‌که‌مان بۆ ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬قورئانێك هەر لە ناوەکەیەوە ئەوە‬
‫هەموو ماناو چەمکانەی تێدا بێت بۆ ژیان چۆن دەکرێت لە کایە گرنگەکانی‬
‫ژیان جیا بکرێتەوە‪ ،‬قورئانێك بەو هەموو پرۆژە بەهێزانەوە چۆن دەکرێت لە‬
‫کایەکانی ژیان دووربخرێتەوەو لەبریدا بەدوای پرۆژەی تر بگەڕێن!‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی قورئان‬

‫‪-1‬قورئانی پیرۆز وته‌ی خوای گه‌وره‌یه‌‪ ،‬دابه‌زێرناوه‌ته‌ سه‌ر پێشه‌وامان درودی‬

‫خوای لێ بێت له‌ ڕێگه‌ی جربه‌ئیله‌وه‌ وه‌کو له‌ سه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌مان پێ کرد به‌اڵم‬
‫له‌به‌ر ڕیز به‌ندی خاڵه‌کان به‌گرنگامن زانی لێره‌ش ئاماژه‌ی پێ بکه‌ینه‌وه‌‪.‬‬
‫‪-2‬ده‌ربڕین و مانای له‌الیه‌ن خواوه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ بۆیه‌ به‌ فه‌رمووده‌کانی‬
‫پێشه‌وامان درودی خوای لێ بێت پێیان ناوترێت قورئان‪.‬‬
‫سوره‌تی البقرة ‪97‬‬ ‫‪ 7‬‬
‫‪1‬‬
‫سوره‌تی فصلت ‪41‬‬ ‫‪ 18‬‬
‫سوره‌تی البروج ‪21‬‬ ‫‪ 19‬‬
‫سوره‌تی فصلت ‪4‬‬ ‫‪ 20‬‬
‫مناع القطان‪22-21:‬‬ ‫‪ 21‬‬

‫‪17‬‬
‫‪-3‬هه‌مووی عه‌ره‌بیه‌ وه‌کو خوای گه‌ور ‌ه خۆی ده‌فه‌رموێ ( کتب فصلت ءایته‌ قرءانا‬
‫عربیا لقوم یعلمون)‪ »22‬کتێبێکه‌؛ ئایه‌ت و فه‌رمانه‌کانی به‌ش کراوه‌و جیاکراوه‌ته‌و ‌ه‬
‫(ئیامن وکوفر‪ ،‬حه‌اڵڵ و حه‌رام چاکه‌و خراپه‌‪..‬هتد)‪ ،‬قورئانێکه‌ به‌ عه‌ره‌بیه‌کی‬
‫ره‌وان بۆ که‌سانێك که‌ ده‌یزانن و شاره‌زاییان هه‌یه‌ (له‌ زمانه‌وانی و زانسته‌کان)‪.‬‬
‫«‌ هه‌روه‌ها ده‌فه‌رمووێ ( وهذا لسان عربی مبین)‪ 23‬واته‌ « ئه‌م قورئانه‌ به‌ زمانی‬
‫عه‌ره‌بی پاراو روون و ئاشکرا داڕێژراوه‌ « دیارە ئەو زمانەش تایبەمتەندی گرنگی‬
‫خۆی هەیە هەربۆیە خوای گەورە زمانەکەی بۆ قورئان هەڵبژاردووە‪.‬‬
‫‪-4‬به‌شێوه‌یه‌کی ڕاست و دروست گه‌شتووه‌ پێامن (قطعی الورود الینا) بێ که‌م‬
‫و کوڕی وه‌ك خۆی هه‌ر چۆن له‌الیه‌ن خواو ‌ه هاتووه‌‪ ،‬خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ (‬
‫واوحی الی هذا القرءان النذرکم به‌ ومن بلغ )‪ 24‬واته‌ «من ئه‌م قورئانه‌شم به‌وه‌حی‬
‫و نیگا بۆ هاتووه‌ تا ئێوه‌و هه‌موو ئه‌وانه‌ی پێیان گه‌یشتووه‌ ئاگادارو بێدار بکه‌م»‪.‬‬
‫‪-5‬پارێزراوه‌ ل ‌ه‌هه‌موو بۆ زیاد کردن و که‌م کردنی وه‌ك خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ‬
‫(إنا نحن نزلنا الذکر وإنا له لحفظون)‪ 25‬واته‌ ئێمه‌ دامان به‌زاندووه‌و هه‌ر خۆشامن‬
‫ده‌ی پارێزین‪ ،‬هه‌ر له‌سه‌رده‌می پێشه‌وامان درودی خوای لێ بێت ئه‌و هه‌وڵه‌‬
‫دراوه‌ عیلم و ته‌کنه‌لۆژیای ئه‌مڕۆش ده‌سه‌وسانه‌ له‌و جۆره‌ هه‌واڵنه‌‪.‬‬
‫‪-6‬خودی قورئان خۆی موعجیزه‌ی ‌ه‪ ‌،‬ئه‌مه‌ تایبه‌مته‌ندیه‌کی قورئانه‌ که‌ هیچ‬
‫وته‌یه‌ك ناتوانێت هاوشان و هاوشێوه‌ی بێت‪ ‌،‬هیچ که‌سێك ناتوانێت نه‌ سوره‌تێك‬
‫وه‌ یان زیاتر و که‌مرت بهێنێ وه‌ك قورئان‪ .‬وه‌ك خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رمووێ ( قل‬
‫لنئ اجتمعت االءنس والجن علی ان یاتوا مبثل هذا القرءان ال یاتون مبثله‌ ولو‬

‫سوره‌تی فصلت ‪3‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪2‬‬
‫سوره‌تی النحل ‪103‬‬ ‫‪ 23‬‬
‫سوره‌تی االنعام ‪19‬‬ ‫‪ 24‬‬
‫سوره‌تی الحجر ‪9‬‬ ‫‪ 25‬‬

‫‪18‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫کان بعضهم لبعض ظهیرا)‪ 26‬واته‌ «ئه‌ی محمد صلی الله‌ علیه‌ وسلم پێیان بڵێ‪:‬‬
‫سوێند به‌خوا ئه‌گه‌ر هه‌موو ئاده‌میزاد و په‌ریه‌کان کۆببنه‌وه‌و (هه‌وڵی به‌رده‌وام‬
‫بده‌ن تا) قورئانێکی وه‌کو ئه‌مه‌ دانێن و بیهێننه‌ (مه‌یدان) ناتوانن کاری وا‬
‫بکه‌ن و ناتوانن له‌ وێنه‌ی بهێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی هه‌موو الیه‌کیان ببنه‌ پشتکیرو‬
‫یارمه‌تیده‌ری یه‌کرتی»‪ ‌.‬هیچ که‌س ناتوانێت هه‌تا وه‌کو له‌فزی قورئانیش بهێنێ‬
‫وه‌کو خۆی ده‌فه‌رمووێ ( الله‌ نزل احسن الحدیث کتبا متشبها مثانی تقشعر منه‌‬
‫جلود الذین یخشون ربهم ثم تلین جلودهم وقلوبهم الی ذکر لله‌ )‪ 27‬واته‌ «خوا‬
‫جل جالله‌ جوانرتین و پیرۆزترین فه‌رمایشتی ناردۆته‌ خواره‌وه‌ که‌ ئه‌م قورئانه‌یه‌‬
‫‪( ،‬له‌ خوانی داڕشتندا) بابه‌ته‌کانی له‌یه‌ك ده‌چن ‪ ،‬هه‌ندێك باسیشی به‌شێوازی‬
‫جیاواز تیادا دووباره‌ بۆته‌وه‌ ‪ ،‬جا کارکردی ئه‌م قورئانه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌‪ :‬ته‌زوو ده‌هێنێت‬
‫به‌ گیان و پێستی ئه‌و که‌سانه‌دا که‌ ترسی په‌روه‌ردگاریان له‌ دڵ و ده‌رووندا‬
‫هه‌یه‌ ‪ ،‬پاشان گیان و پێست و دڵیان نه‌رم ئاماده‌و چاالك ده‌بێت بۆ یادی خواو‬
‫خواپه‌رستی»‪‌ .‬هه‌روه‌ها که‌س ناتوانێت حوکمێك بهێنێ وه‌کو حوکمی قورئان‬
‫وه‌ك ده‌فه‌رمووێ ( ومن احسن من الله‌ حکام لقوم یوقنون)‪ 2829‬واته‌ «کێ هه‌ی ‌ه‬
‫به‌قه‌ده‌ر خوا حوکمی جوان و چاك و به‌جێ بێت‪( ،‬به‌تایبه‌ت) الی ئه‌و که‌سانه‌ی‬
‫که‌ به‌وردیی سه‌رنج ده‌ده‌ن و ویژدان و هه‌ستی زیندوویان هه‌یه‌« قورئانێك کە‬
‫هەتا وشەی حوکمی تیدایەو بە ڕاستەوخۆ باسی دەکات چۆن دەکرێت جیا‬
‫بکرێتەوە لە حوکمڕانی؟!‪ ،‬کەسانێك کە ئیسالم بە پرۆژەیەکی نێوان مرۆڤ‬
‫و خوای گەورە وێنا دەکەن جگە لە نەخوێندەواریان هیچی تر دەرناخات بە‬
‫دکتۆراشی هەبێت بەاڵم جاهیل و نەزانە بە قورئان و ناوەرۆکەکەی‪.‬‬

‫سوره‌تی االءسراء ‪88‬‬ ‫‪ 6‬‬

‫‪2‬‬
‫سوره‌تی الزمر ‪23‬‬ ‫‪ 27‬‬
‫سوره‌تی المائدة ‪50‬‬ ‫‪ 28‬‬
‫عبدالل ‌ه بن یوسف الجدیع ال‪108-105‬‬ ‫‪ 29‬‬

‫‪19‬‬
 ‫ه قورئاندا هه‌یه‌‬
‫هل‌‬
‫ئه‌و حوکمانه‌ی ک ‌‬

‫ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ له‌ قورئانی پیرۆزدا هاتووه‌ سێ جۆرن‪.‬‬

‫یه‌که‌م‪ :‬ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ په‌یوه‌نی به‌ عقیده‌وه‌ هه‌یه‌ بیرو باوه‌ڕ بۆ منونه‌ بیرو‬
‫باوه‌ڕ به‌ خوا‪ ،‬فریشته‌کان‪ ،‬کتێبه‌ ئاسامنیه‌کان‪ ،‬پێغه‌مبه‌ران ڕۆژی دوای‪..‬هتد‬
‫دووه‌م‪ :‬ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ په‌یوه‌ندی ب ‌ه ڕه‌وشت و ڕه‌فتارمانه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬
‫سێیه‌م‪ :‬ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ په‌یوه‌ندیان ب ‌ه کرداره‌وه‌ هه‌یه‌‪ ‌،‬ئه‌مه‌ش ده‌کرێت به‌‬
‫دوو به‌شه‌وه‌‪.‬‬
‫به‌شی یه‌که‌م‪ :‬په‌رستنه‌کان (عیبادات) ئه‌و کرده‌وانه‌ی که‌ په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌‬
‫مرۆڤه‌کان له‌گه‌ڵ خوای په‌روه‌ردگارا وه‌کو نوێژو ڕۆژو زه‌کات و حه‌ج و ئه‌و جۆره‌‬
‫شتانه لە بواری پەرستشدا‌‪.‬‬
‫به‌شی دووه‌م‪ :‬په‌یوه‌دنی مرۆڤه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌کرتیدا بۆ منونه‌ وه‌کو په‌یوه‌ندی‬
‫ژن و ژنخوازی‪ ،‬جیابونه‌وه‌‪ ،‬کڕین و فرۆشنت‪ ،‬کوشنت‪ ،‬سنوره‌کان‪ ،‬سیاسه‌تی‬
‫دینی و وه‌ چه‌نده‌های تر‪ .30‬که‌ له‌ قورئاندا هه‌موو قورئان خوێنێك چاوی پێیان‬
‫دەکه‌وێت‪ ،‬جا ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ ده‌ڵێن ئیسالم ته‌نها په‌یوه‌ندی مرۆڤه‌کانه‌‬
‫له‌گه‌ڵ خوادا ئه‌گه‌ر به‌و مانا بڵێن ک ‌ه هه‌مووی ده‌چێته‌ ئه‌و چوار چێوه‌وه‌ ئه‌وه‌‬
‫ڕاسته‌و وایه‌ چو‌نکه‌ هه‌ر کارێك ده‌که‌ین ده‌بێت وه‌کو په‌رستش و عیباده‌ت‬
‫سه‌یر بکرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیان ئه‌وه‌ بێ که‌ ته‌نها په‌یوه‌ندی مرۆڤه‌کانه‌ له‌گه‌ڵ‬
‫خوادا وه‌ك ده‌ڵێن بۆخۆت نوێژو ڕۆژو بگره‌و ته‌واو‪ ،‬ئیسالم و سیاسه‌ت نابێ!!‪،‬‬
‫ئه‌وه‌ شتێک ‌ه له‌گه‌ڵ ئاینی ئیسالم دا نه‌گونجاوه‌ قورئانه‌که‌ شاهیدی حاڵی ئه‌و‬
‫ڕاستیه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر بێت و سه‌یری قورئان بکه‌ین ئه‌و ڕاستیه‌مان بۆ ده‌رده‌که‌وێت‬
‫ئه‌و هه‌موو ئایه‌ته‌ی که‌ باسی حوکم و دادگه‌ری و به‌ڕێوه‌بردن ده‌کات ده‌بێت‬

‫هه‌مان سه‌رچاو ‌ه ال ‪10-108‬‬ ‫‪ 30‬‬

‫‪20‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫سه‌رنجیان بۆ ئه‌و ئایه‌تانه‌ چی بێ!! به‌اڵم زۆر ئاشکرایه‌ ته‌نها بۆ چه‌واشه‌کاری ‌هو‌‬
‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ به‌المانه‌وه‌ گرنگه‌ جه‌خت کردنه‌سه‌ر زانیاری ده‌رباره‌ی‬
‫قورئان‌‪.‬‬
‫گەر کەسێك بۆ تەنها جارێکیش قورئانی پیرۆز بخوێنێتەوەو عەرەبیەکی چاك‬
‫بزانێت با تەفسیرەکانیش نەخوێنێتەوە هەر دەگات بەو ئەنجامەی کە ئیسالم‬
‫و سیاسەت دوو چەمکی هاوتەرینب‪ ،‬شتێك نی یە بەناوی جیاکردنەوەی‬
‫سیاسەت و جێگەی نابێتەوە لە مەفاهیمە قورئانیەکەدا‪ ،‬جگە لەوانەش‬
‫هەموو ئەو یاسا نەگۆڕانەی بەرچاو دەکەوێت کە بە گۆڕینیان هیچ سودێك بە‬
‫مرۆڤایەتی ناگەیەنێت‪ ،‬کاتێك کە باس لە گۆڕین دەکرێت خۆ هەموو گۆڕینێك‬
‫پێشکەوتن بەرهەم ناهێنێت بەڵکو زۆر گۆڕین حەیابردن و دوورکەوتنەوە لە‬
‫رسوشتی پاك و ڕاستی خۆت دەگەیەنێت‪ ،‬ڕەگەزێکی نێر کە خۆی دەکات بە‬
‫ڕەگەزی مێ تەنها حەیای خۆی دەبات و ئاستەنگ لەسەر ژیانی خۆی دروست‬
‫دەکات! کە ڕازی نابێت بەو رسوشتە پاکەی خوای گەورە دەبێت هەوڵێکی زۆرو‬
‫تێچوویەکی زۆریش سەرف بکەیت تا بتوانیت خۆت بگۆڕیت و ئەنجامەکەشی‬
‫ئەوەیە کە پیاو خۆی کرد بە ژن چ تەیرێکی لێ دەردەچێت؟ هەیە خوای گەورە‬
‫وەك تاقیکردنەوەیەك مرۆڤەکان بە نوقسانی دروست دەکات کە نە نەنێرە‬
‫نە مێیە وەك پێی دەڵێن نێرەموك‪ ،‬بەاڵم ئەو نێرانەی خۆیان دەگۆڕن بە مێ‬
‫بە حساب نە نێرە نە مێیە نە نێرەموكە‪ ،‬بەڵکو تەنها تەیرێکە حەق وایە لە‬
‫حەدیقەدا دایبنێنن بۆ مەزەی گەشتیاران و پەندی لێ وەرگرن‪.‬‬
‫گۆڕینی یاسا نەگۆڕەکانی قورئان هەروەك ئەو منوونە وایە بۆ مرۆڤایەتی‪ ،‬بەاڵم‬
‫ئەوەی کە شەرع خۆی ڕێگەی داوە بۆ گۆڕانکاری هەموو ئەوانە پێشکەوتن‬
‫بەرهەم دەهێنێت‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫ه سونه‌ت‬
‫تێگه‌یشتن ل ‌‬

‫زۆر جار زۆر شت که‌باس ده‌کرێت وه‌یان ده‌خرێته‌ ڕوو له‌سه‌ر شتێك هه‌موو‬
‫ئه‌و که‌سانه‌ی ده‌یبیسنت وه‌یان ده‌یخوێننه‌وه‌ بۆچۆنێك وه‌یان تێگه‌یشتنێکیان‬
‫ده‌بێت بۆی‪ ،‬ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌و زانیاریانه‌ی که‌ پێشرت وه‌ریان گرتووه‌‪ ،‬جا ئه‌و‬
‫زانیاریه‌ ده‌کرێت وه‌کو خۆی نه‌بوو بێت! بۆ منونه‌ لێره‌دا باسه‌که‌ باسی سونه‌ته‌‬
‫ئێمه‌ش منونه‌یه‌کتان له‌سه‌ر سونه‌ت بۆ ده‌هێنینه‌وه‌‪ ،‬تێگه‌یشنت له‌ سونه‌ت‬
‫الی زۆرێك به‌ شتێکی ئیختیاری ده‌زانن‪ ،‬یانی ب ‌ه کردنی شتێکی باشه‌و‬
‫به‌نه‌کردنی ئاساییه‌‪ .‬ده‌کرێت بڵێین ئه‌و تێگه‌شتن ‌ه ته‌نها به‌شێك ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬
‫ئه‌گینا سونه‌ت زۆر الیه‌نێکی که‌ی هه‌یه‌و تێگه‌شنت لێی کارێکی هه‌روا‬
‫ساده‌و ساکار نی ‌ه‪ ‌.‬تێگه‌شنت له‌ سونه‌ت چه‌ند الیه‌نێك ده‌گرێته‌ خۆ‪ ،‬زانیاری‬
‫فه‌رمووده‌‪ ،‬چۆنێتی ده‌رهێنانی‪ ،‬ئێمه‌ لێره‌دا نه‌ باس له‌ زانیاری فه‌رمووده‌ (علوم‬
‫الحدیث) ده‌که‌ین وه‌ نه‌ له‌ چۆنێتی ده‌رهێنانی (التخریج) ده‌که‌ین به‌ڵکو به‌‬
‫شێوه‌یه‌کی گشتی باس له‌ سونه‌ت و‪ ،‬وه‌ جۆره‌کانی ده‌که‌ین‪ ،‬له‌ کۆتایدا بۆمان‬
‫ده‌رده‌که‌وێت که‌ سونه‌ت چییه‌و وه‌ چه‌ند جۆری هه‌یه‌‪ ‌،‬وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاره‌ش‬
‫که‌ ده‌ڵی سونه‌ت کارێکی ئیختیاریه‌ به‌ کردنی وه‌یان به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ گرفتێك‬
‫نابێ‪ ‌ .‬هیوادارین وامان لێبێت خۆمان بۆ خۆمان به‌دوایدا بڕۆین بۆ زانیاری‬
‫زیاتر‪ ‌ .‬هه‌رچه‌ند هه‌ش ‌ه هه‌ر به‌ته‌واوی سونه‌ت ڕه‌د ده‌کاته‌وه‌ که‌ ئه‌م ‌ه زیاتر‬
‫له‌ ناو عه‌ره‌به‌کاندا هه‌یه‌ که‌ به‌ناوبانگن به‌ قورئانیه‌کان کە بە ڕای ئێمە دەبوو‬
‫ناویان دژە قورئانیەکان بوایە‪ ،‬چونکە کەسێك قورئانی بێت نابێت دژی قورئان‬
‫بێت بەاڵم وەك هەر هیزێکی تری دژە دینی و هەڵخەڵەتێنەر لەناو دائیرەی‬
‫ئیسالمدا ناوێکی وایان بۆ خۆیان هەڵبژاردووە‪.‬‬
‫وه‌ك ئاشکرایه‌ الی ئه‌هلی عیلم‌ هه‌تا زۆرینه‌ی خه‌ڵکیش که‌ سونه‌ت دووه‌م‬

‫‪22‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫سه‌رچاوه‌ی شه‌ریعه‌ته‌‌ قورئان یه‌که‌مه‌و وه‌ دووهه‌م سونه‌ته‌(الحدیث)‪ .‬پێش‬
‫ئه‌وه‌ی بچینه‌ ناو سونه‌ته‌وه‌ به‌ وردی پێامن باشه‌ پێناسه‌یه‌کی کورتی سونه‌ت‬
‫بکه‌ین‪.‬‬

‫ه ڕووی زمانه‌وانیه‌وه‌‪:‬‬
‫پێناسه‌ی سونه‌ت ل ‌‬

‫واته‌ ڕێگه‌ ژیان ده‌الله‌ت ده‌کات له‌سه‌ر شتێك که‌ ڕاهاتبیت له‌سه‌ری وه‌کو‬
‫ده‌ڵێن (سونه‌تی فاڵن ‌ه که‌س) ده‌کرێت ئه‌م سونه‌ت ‌ه چاك بێت وه‌هه‌روه‌ها‬
‫ده‌کرێت خراپ‪ .‬وه‌ سونه‌ت ده‌کرێت به‌شتێك بوترێت که‌ ڕاهاتبیت له‌سه‌ری‬
‫بۆ منون ‌ه (سو‌نه‌تی فاڵنه‌که‌س ئه‌وه‌یه‌ هه‌موو شه‌و هه‌ڵ ده‌ستێت بۆ شه‌و نوێژ)‪‌.‬‬
‫یان ( فاڵنه‌ که‌س هه‌موو به‌یانیه‌ك قورئان ده‌خوێنێ) هه‌روه‌ك خوای گه‌وره‌‬
‫‪31‬‬
‫س َّن ِة اللَّ ِه تَ ْب ِد ً‬
‫يل)‬ ‫ن تَجِ دَ ِل ُ‬ ‫خلَ ْوا ِم ْ‬
‫ن َق ْب ُل َولَ ْ‬ ‫ف الَّ ِذي َ‬
‫ن َ‬ ‫(س َّن َة اللَّ ِه ِ‬
‫ده‌فه‌رمووێ ُ‬
‫هه‌روه‌ها سونه‌تی گه‌ردوون بۆ منونه‌ هه‌موو ڕۆژ خۆر له‌ خۆرهه‌اڵته‌وه‌ هه‌ڵدێ و‬
‫له‌ خۆرئاواوه‌ ئاوا ده‌بێت‪.32‬‬

‫ه ئیستیالحدا‪:‬‬
‫تل‌‬
‫پێناسەی سونە ‌‬

‫ئه‌وه‌ی ‌ه که‌ له‌الیه‌ن پێغه‌مبه‌رمانه‌و ‌ه ‏ ‏صىل الله عليه وسلم ده‌رچوو بێت جگه‌‬
‫له‌ قورئان جا ئیرت ئه‌وه‌ی که‌ لێی ده‌رچووه‌ چ به‌ گوفتار بێت وه‌یان به‌ کرده‌وه‌‬
‫بێت وه‌یان ب ‌ه بێ ده‌نگ بوون بوو بێت لێی (التقریر)‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر ڕوون‬
‫بێت سونه‌تی گوفتار ئه‌وه‌یه‌ پێغه‌مبه‌رمان ‏ ‏صىل الله عليه وسلم فه‌رمانی‬

‫االحزاب ‪٦٢‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪3‬‬
‫هللا بن یوسف الجدیع ال ‪)119‬‬
‫(عبد ‌‬ ‫‪ 32‬‬

‫‪23‬‬
 ‫به‌کرده‌وه‌یه‌ك دابێت‪.33‬‬
‫بۆ منونه‌ فه‌رمووده‌ی نیه‌ت هێنان وه‌ك له‌م‌ فه‌رمووده‌دا به‌م شێوه‌ هاتوو ‌ه‪:‬‏‬
‫‏{إمنا األعامل‏‏بالنيات‏‏وإمنا لكل امرئ ما نوى فمن كانت هجرته إىل دنيا‏‬
‫‏يصيبها‏‏أو إىل امرأة ينكحها فهجرته إىل ما هاجر إليه}‪‌34‬هه‌روه‌ها فه‌رمووده‌ی‬
‫نوێژ کردن (صلو کام رئیتومونی اصلی) هه‌روه‌ها فه‌رمووده‌ی بێده‌نگ بوون بۆ‬
‫منونه‌ کارێك کراوه‌ له‌الی پێغه‌مبه‌ردا صلی الله‌ علیه‌ وسلم کراوه‌ وه‌یان بۆیان‬
‫گێڕاوه‌ته‌وه‌‌ ئه‌ویش بێده‌نگ بووه‌ لێی‪ ،‬چونکه‌ شتێکی نه‌گونجاوه‌ پێغه‌مبه‌ر‬
‫صلی الل ‌ه علیه‌ وسلم بێده‌نگ بێت له‌سه‌ر کارێکی ناڕه‌وا ‌‪ .‬ئێسته‌ زیاتر ئه‌م سێ‬
‫به‌ش ‌ه ڕوون ده‌که‌ینه‌وه‌ ل ‌ه ژێر ناوی جۆره‌کانی سونه‌تدا‪.‬‬

‫جۆره‌کانی سونه‌ت‬

‫سێ جۆر سونه‌متان هه‌یه‌ وه‌ك له‌ سه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌یه‌کامن پێکرد وه‌ به‌م‬
‫شێوه‌یه‪‌:‬‬
‫‪-1‬سونه‌تی ووته‌(قول)‪.‬‬
‫‪-2‬سونه‌تی کرده‌وه‌(فعل)‪.‬‬
‫‪-3‬سونه‌تی بیده‌نگ بوون (التقریر)‪.‬‬
‫هه‌ریه‌کێك له‌وان ‌ه ورده‌کاری تێدایه‌ به‌کورتی ئاماژه‌یان پێ ده‌که‌ین‪.‬‬
‫یه‌که‌م‪:‬سونه‌تی ووته‌ واته‌ (قولیة) ئه‌م سونه‌ت ‌ه دوو جۆر هه‌ڵده‌گرێت‪:‬‬
‫أ) ووته‌ی ڕاسته‌وخۆ بۆ منونه‌ فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌رمان درودی خوای لێ‬

‫هللا بن یوسف الجدیع ال‪)119‬‬

‫(عبد ‌‬ ‫‪ 33‬‬

‫متفق علیە‬ ‫‪ 34‬‬

‫‪24‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫بێت(امنا االعامل بالنیات)‪ ‌ 35‬ئه‌مه‌ ووته‌یه‌که‌و له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌رمان درودی‬
‫خوای لێ بێت بیسرتاوه‌‪.‬‬
‫ب) ئه‌و شتانه‌ی که‌ مانای ووته‌ وه‌رده‌گرێت بۆ منونه‌ وه‌کو ووته‌ی هاوه‌اڵنی‬
‫پێغه‌مبه‌ر که‌ گێڕاویانه‌ته‌وه‌ وه‌کو (امر رسول الله‌ صلی الله‌ علیه‌ وسلم بکذا‬
‫) واته‌ پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ بێت فه‌رمانی پێکردین ب ‌ه ‪ ...‬وه‌ هه‌روه‌ها (‬
‫نهی رسول الله‌ صلی الله‌ علیه‌ وسلم عن بکذا) پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ‬
‫بێت فه‌رمانی نه‌کردنی لێ کردین به‌‪...‬وه‌ چۆنێتی زۆرێك له‌ کرداره‌کان وه‌ك‬
‫زۆرێك له‌و فه‌رموودانه‌ی که‌ به‌ده‌ستامن گه‌شتوون ئه‌و فامه‌ی لێ ده‌کرێت‪‌،‬‬
‫هه‌روه‌ها وورده‌کاری فه‌رمووده‌کان ئه‌وه‌ ل ‌ه زانیاری زاراوه‌کانی فه‌رمووده‌دا باس‬
‫کراوه‌و بۆ ڕۆشتنه‌ بنج و بناوانی ده‌بێت له‌وێوه‌ لێیان تێ بگه‌ین هه‌رچه‌ند‬
‫زۆرن ئه‌و زانایانه‌ی که‌ ڕۆشتوونه‌ته‌ ناو ئه‌و وورده‌کاریه‌وه‌و هیچێکی وایان بۆ‬
‫ئێمه‌ نه‌هێشتووه‌ته‌وه‌و وه‌ کاره‌که‌یان کردۆته‌ کاکڵه‌یه‌ك و خستوویانه‌ته‌ به‌رده‌م‬
‫خوێنه‌ران‪ ‌،‬زۆرن ئه‌و زانایانه‌ وه‌ك‪ :‬ابن الصالح الشهرزوری‪ ،‬شێخ البانی‪ ،‬ابن باز‬
‫وه‌ هه‌روه‌ها‪...‬‬
‫دووه‌م‪ :‬سونه‌تی کرداری‌ ئه‌و سونه‌تانه‌ی که‌ ویستوویه‌تی ببێته‌ ته‌رشیعێك‬
‫بۆ ئومه‌تی ئیسالمی له‌ کاتی خۆیداو دوای خۆی ‪ ...‬بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پرسیاره‌‬
‫دروست نه‌بێت و بڵێ چۆن بزانین کام کرداری پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ‬
‫بێت ویستوویه‌تی ببێته‌ ته‌رشیع و وه‌کام کردار نه‌یویستووه‌ هه‌رچه‌ند ئه‌ویش‬
‫هه‌ر ئاشکرایه‌ بۆ منونه‌ چۆنێتی نوێژ ڕۆژو حه‌ج وه‌ هه‌روه‌ها ئه‌م کردارانه‌‬
‫جێگه‌ی پرسیار نین و ئاشکرای ‌ه ده‌الله‌ت له‌ ته‌رشیع ده‌که‌ن به‌اڵم زانایان‬
‫هه‌م ئه‌وه‌شیان جیا کردۆته‌وه‌ ک ‌ه کام کردار ویستی پێی ته‌رشیع بووه‌ وه‌یان‬
‫به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ سه‌روه‌رمان درودی خوای لێ بێت هه‌روه‌ك هه‌موو‬

‫متفق علیە‬ ‫‪ 35‬‬

‫‪25‬‬
‫که‌سێکی تر مرۆڤه‌ له‌ چۆنێتی جموجوڵ و هه‌ڵسوکه‌وتی و کاری ڕۆژانه‌ بۆ منونه‌‪:‬‬
‫ده‌خه‌وێت هه‌ڵده‌ستێت ڕێ ده‌کات ده‌چێته‌ بازار وه‌ هه‌موو ئه‌و کردارانه‌ی که‌‬
‫هه‌ر که‌سێك پێویستی پێیان ده‌بێت‪ ‌،‬هه‌روه‌ها حه‌زو ئاره‌زووی له‌ هه‌ندێك‬
‫شت و وه‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ بۆ هه‌ندێك شتی تر‪ ،‬بۆ منونه‌ پێغه‌مبه‌ر درودی‬
‫خوای لێ بێت حه‌زی له‌ ئاوی ساردو سارده‌مه‌نی کردووه‌‪ ‌،‬هه‌روه‌ها حه‌زی له‌‬
‫خواردنی (الضب)‪ 36‬نه‌کردووه جا ئه‌مه‌ حه‌زێك بووه‌ ناکرێت وه‌ك ته‌رشیع سه‌یر‬
‫بکرێت وه‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می خۆشیدا هاوه‌ڵی وا هه‌بووه‌ تا الضب وه‌ستابایه‌‬
‫خواردنی تری نه‌ده‌خوارد وه‌ پێغه‌مبه‌ریش درودی خوای لێ بێت ڕێگری لێ‬
‫نه‌کردووه‌‪ ،‬لێره‌دا له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك جۆره‌ بۆچونێکی دروست ببێ و بڵێ ئه‌مه‌‬
‫پێچه‌وانه‌ی کرداره‌کانی پێغه‌مبه‌ره‌! درودی خوای لێ بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕاستیدا‬
‫ئه‌مه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ ناژمێردرێت چونکه‌ ئه‌م کاره‌ی پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ‬
‫بێت ویستی پێی ته‌رشیع نه‌بووه‌‪ ،‬بێ ده‌نگی خۆشی له‌گه‌ڵ هاوه‌ڵه‌کانیدا ئه‌و‬
‫ڕاستیه‌ ده‌سه‌ملێنی‪ ،‬لێره‌دا جێگه‌ی خۆشیه‌تی بڵێین ئه‌ی ئه‌گه‌ر که‌سێك بۆ‬
‫منونه‌ ئاوی ساردی خوارد وه‌یان الضبی نه‌خوارد و بڵێی له‌به‌ر ئه‌و ‌ه که‌ پێغه‌مبه‌ر‬
‫وا بووه‌ درودی خوای لێ بێت ئه‌و کاته‌ چی یه‌‪ ،‬وه‌اڵمه‌که‌ی ده‌توانین بڵێین‬
‫خێری ده‌گات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی که‌ خۆشه‌ویستی بۆ پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ بێت‬
‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ئه‌و کردارانه‌ ده‌کات‪ ،‬نه‌ك له‌به‌ر خودی کرداره‌که‪ ‌،‬چونکه‌‬
‫ئه‌گه‌ر به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ بوایه‌ تاوانبار نه‌ده‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ك ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین‬
‫که‌ زۆرجار ئێمه‌ سارده‌مه‌نی ده‌خۆین له‌وانه‌شه‌ خۆشامن حه‌زمان لێی بێت‪،‬‬
‫جا ئه‌وکاته‌ هه‌مان حه‌زمان له‌گه‌ڵ حه‌زی پێغه‌مبه‌ردا درودی خوای لێ بێت‬
‫یه‌کده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬جا که‌وابوو مه‌رج نی یه‌ خواردنی سارده‌مه‌نی خێرمان بگات له‌و‬
‫ڕووه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك گرنگیشه‌ ئه‌گه‌ر نه‌خۆشیه‌کی وامان بوو نابێت بخورێن وه‌هه‌تا‬

‫ه ده‌شتدا ده‌ژی‬
‫جۆر ‌ه گیاندارێکه‌ وه‌ك مارمێلکه‌ وایه‌و ل ‌‬ ‫‪ 36‬‬

‫‪26‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫گه‌ر سونه‌تیش بێت ئه‌مه‌یان باسێکی تره‌و ده‌چێته‌ بوارێکی تره‌وه‌‪ ،‬تەنها بۆ‬
‫زیاتر ڕوونی درێژەمان بەو منونەیە دا‪.‬‬
‫سێهه‌م‪ :‬سونه‌تی بێ ده‌نگ بوون (التقریریة) ئه‌م جۆره‌ش ئه‌و سونه‌ته‌یه‌‬
‫که‌ شتێك کرا بێت به‌ ئاماده‌بوونی پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ بێت وه‌یان به‌‬
‫ئاماده‌بوون نه‌بوو بێت به‌اڵم دواتر پێیان ڕاگه‌یاندبێت‪ ‌،‬ئه‌ویش بێ ده‌نگ بوو‬
‫بێت له‌سه‌ری و ئیعرتازی نه‌گرتبێت‪.‬‬
‫ئه‌و سێ جۆره‌ی که‌ باسامن کرد سونه‌تی لێوه‌ دامه‌زراوه‌و له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌‬
‫درودی خوای لێ بێت پێامن گه‌شتووه‌‪ ،‬به‌اڵم وورده‌کاری زیاتری لێوه‌‬
‫وه‌رده‌گیرێ له‌هه‌ریه‌ك له‌و سێ به‌ش ‌ه ‌‪ ،‬چۆنێتی کرداره‌کانی وه‌یان ووته‌کانی وه‌‬
‫ڕۆشتنی به‌ چی بوارێکدا‪ ،‬بۆ منونه‌ جاری وا هه‌بووه‌ پرسیاریان لێ کردووه‌ له‌‬
‫بوارێکدا به‌هۆی جیاوازی بواره‌کان وه‌اڵمه‌کان ده‌کرێت به‌ کۆمه‌ڵه‌ به‌شێکه‌وه‌‬
‫که دوای وه‌فاتی خۆی درودی خوای لێ بێت زانایان لێکدانه‌وه‌یان هه‌بوو ‌ه بۆی‬
‫و دابه‌شیان کردووه‌ به‌ به‌شه‌کاندا‪ ،‬چونکه‌ وواڵت دوای خۆی زۆر گه‌وره‌تر بوو‪،‬‬
‫هه‌روه‌ها ته‌شه‌نه‌شی کرد بۆ وواڵتانی چوارده‌وری و تا گه‌شته‌ ئه‌و ئاساته‌ی‬
‫ئاینی پیرۆزی ئیسالم زۆر زۆر به‌رباڵو بوو‪ ‌.‬ئه‌و وه‌اڵمانه‌ هه‌موو ئه‌م جۆرانه‌ی‬
‫تێدایه‌ وه‌ك‪:‬‬
‫‪-1‬وه‌اڵمدانه‌وه‌ی سیاسی‪ ،‬ئه‌ڵبه‌ت نه‌ك ئه‌و سیاسیه‌ی که‌ عه‌ملانی ئه‌مڕۆ‬
‫شێواندویه‌تی و ب ‌ه درۆ ناوزه‌ندی ده‌که‌ن!‌ منونه‌ی ئه‌و جۆره‌ وه‌اڵمانه‌ وه‌ك‪:‬‬
‫دابه‌ش کردنی زه‌وی و زار‪ ‌،‬سه‌ندنه‌وه‌ی تۆڵه‌‪ ‌،‬سه‌رپه‌رشتیاری سه‌ربازی‪‌،‬‬
‫دابه‌شکردنی ئه‌و مااڵنه‌ی ک ‌ه ل ‌ه شه‌ڕه‌کاندا ده‌گیرا‪ ‌،‬دابه‌شکردنی ئه‌و سامانه‌ی‬
‫که‌ له‌ به‌یتول مالدا بووه‌‪ ‌،‬ئه‌م جۆره‌ وه‌اڵمانه‌ وه‌یان باشرت بڵێن حوکامن ‌ه ده‌کرێت‬
‫منونه‌ی زیندوو بێت بۆ سه‌رکرده‌و حاکمه‌کان سودی لێ وه‌ربگرێت‪ ،‬ئەوەشی‬
‫کە دەوترێت ئیسالم و سیاسەت پێکەوە ناگونجێت وەاڵمیان بۆ ئەم کردارانەی‬

‫‪27‬‬
 ‫پێغەمبەر درودی خوای لەسەر بێت چی یە؟!‪.‬‬
‫‪ -2‬وه‌اڵمدانه‌وه‌ی له‌ بواری قه‌زادا که‌ ده‌کرێت قازی سودیان لێ وه‌ربگرێت‪،‬‬
‫وه‌ك‪ :‬چه‌سپاندی قه‌رز‪ ‌،‬گه‌ڕانه‌وه‌ی مافه‌کان وه‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان‪...‬تاد‪.‬‬
‫‪ -3‬وه‌اڵمدانه‌وه‌ی له‌ بواری په‌رستنه‌کاندا وه‌ك نوێژو ڕۆژوو کرداری حه‌ج و وه‌‬
‫هه‌روه‌ها‪ ‌،‬ئه‌م جۆره‌ ده‌کرێت مامۆستا ئاینیه‌کان سودی لێ وه‌ربگرن وه‌یان‬
‫گونجاوه‌ هه‌موو که‌سێکی تریش سودیان لێ وه‌ربگرێت‪ ،‬ئەوانەی کە دەڵێن‬
‫ئیسالم نێوان مرۆڤ و خوای گەورەن دیارە تەنها سەیری ئەم خاڵەیان کردووە‬
‫یان هەر ئەمان بیستووە!‪.‬‬
‫به‌و شێوه‌یه‌ ده‌کرێت فه‌رمووده‌کان بنارسێنه‌وه‌و سنوره‌کانیان بۆ دیاری بکرێت‬
‫هه‌روه‌ك ده‌شکرێت هه‌ندێك فه‌رمووده‌ له‌ چه‌ند بوارێکدا سوودمه‌ند بن‪.‬‬
‫لێره‌دا گرنگیشه‌ چه‌ند خاڵێك هه‌یه‌ ئاماژه‌یان پێ بکرێت له‌و کرده‌وانه‌ی‬
‫که‌ پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ بێت وازی لێ هێناون‪ ،‬ئه‌ویش چه‌ند بوارێك‬
‫ده‌گرێته‌ خۆ له‌وانه‌‪:‬‬
‫‪-1‬هه‌ندێك له‌و شتانه‌ی ک ‌ه وازی لێ هێناوه‌ به‌هۆی حه‌رامیه‌وه‌ بوو ‌ه ک ‌ه ئه‌مه‌‬
‫ئاشکرایه‌‪.‬‬
‫‪-2‬هه‌ندێك له‌و شتانه‌ی که‌ وازی لێ هێناوه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ که‌ له‌ شه‌رعدا باش‬
‫نه‌بووه‌ منونه‌ وه‌ك ته‌وقه‌ کردن له‌گه‌ڵ ئافره‌تدا‪.‬‬
‫‪ -3‬هه‌ندێك له‌و شتانه‌ی که‌ وازی لێ هێناوه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ بووه‌ که‌ خۆی وه‌ك ته‌بع‬
‫حه‌زی لێ نه‌کردووه‌ وه‌ك خواردنی الضب‪ .‬له‌ کاتێکدا خالیدی کوڕی وه‌لید‬
‫ڕه‌زای خوای لێ بێت به‌به‌رچاویه‌وه‌ خواردوویه‌تی و پێغه‌مبه‌ریش درودی خوای‬
‫لێ بێت سه‌یری کردووه‌‪.‬‬
‫‪-4‬هه‌ندێك شت له‌وانه‌ی که‌ وازی لێ هێناوه‌ له‌به‌ر مافی به‌رانبه‌ر بووه‌ وه‌ك‬
‫خواردنی سیرو پیازو ئه‌وشتانه‌ له‌به‌ر فریشته‌کان‪ .‬هه‌روه‌ها وازهێنانی ئێمه‌ش‬

‫‪28‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫له‌م بواره‌دا له‌به‌ر که‌سانی تر بۆ منونه‌ کاتی جومعه‌و جه‌ماعه‌ت‪.‬‬
‫‪ -5‬هه‌ندێك شت له‌وانه‌ی که‌ وازی لێ هێناوه‌ له‌ ترسی ئه‌وه‌ بوو نه‌وه‌ك فه‌رز‬
‫ببێت له‌سه‌ر ئومه‌ت‪ ،‬چونکه‌ خه‌ڵك به‌و شێوه‌ ڕوانیویه‌ته‌ پێغه‌مبه‌ر درودی‬
‫خوای لێ بێت هه‌موو شتێك که‌ ئه‌و بیکات ئه‌مانیش ده‌بێت بیکه‌ن هه‌ر بۆیه‌‬
‫ده‌بینین زۆرجار پێغه‌مبه‌ر حه‌زی ل ‌ه زۆر له‌عیباده‌ته‌کان کردووه‌ که‌ زۆر بیانکات‬
‫به‌اڵم له‌به‌ر خه‌ڵکی وازی لێ هێناوه‌‪.‬‬
‫‪-6‬هه‌ندێك شت له‌وانه‌ی وازی لێ هێناوه‌ له‌وانه‌ بووه‌ که‌ کێشه‌یه‌کی تێدا نی یه‌‬
‫بۆ به‌رانبه‌ر وه‌ك ئه‌و دوو جاریه‌ی که‌ ته‌پڵیان لێ ده‌دا‪.‬‬
‫‪-7‬هه‌ندێك شت له‌وانه‌ی ک ‌ه وازی لێ هێناوه‌ له‌به‌ر کردنی کارێکی باشرت له‌وانه‌‬
‫هه‌روه‌ك له‌ سوره‌تی الشورادا ئایه‌تی ‪40‬دا هاتووه‌ {وجزوا سیئة سیئتة مثلها‪،‬‬
‫فمن عفا وأصلح فاجزه‌ علی الله‌}‪.‬‬
‫‪-8‬هه‌ندێك له‌و شتانه‌ی که‌ وازی لێ هێناو ‌ه که‌ خودی کاره‌که‌ داواکراو بووه‌‬
‫به‌اڵم له‌به‌ر به‌رگری کردن له‌ کارێکی خراپرت وازی لێ هێناوه‌‪ ،‬منونه‌ی ئه‌مه‌و‬
‫وه‌ك ئه‌وه‌ی که‌ به‌ عائیشه‌ی ووت گه‌ر له‌به‌ر ڕوودان و کاردانه‌وه‌ی خراپ نه‌بوایه‌‬
‫مه‌ککه‌م ده‌ڕوخاندو سه‌رله‌نوێ به‌جوانی دروستم ده‌کرده‌وه‌‪.‬‬
‫لێره‌دا گرنگه‌ بۆ پاڵپشتی ئه‌و ووتانه‌ی که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌یه‌ حوجه‌ت و به‌ڵگه‌ی‬
‫سونه‌ت بسه‌ملێنین چونک ‌ه گه‌ر به‌ڵگه‌ی به‌هێزی سونه‌متان به‌سه‌ره‌وه‌ نه‌بێت‬
‫بۆ ئه‌و هه‌موو وورده‌کاری ‌ه بکه‌ین؟ به‌اڵم بێگومان هه‌روا کارێکی ئاسان نی ی ‌هو‌‬
‫مێژووی ئه‌و هه‌موو زانایانه‌ش که‌ ژیانیان له‌ پێناو دا سه‌رف کردووه‌و وه‌ بگره‌‬
‫کێشه‌یه‌کی زۆریشیان بۆ هاتووه‌ته‌ پێشه‌وه‌ جگه‌ له‌ هیالك و ده‌ردی سه‌ری‬
‫خۆیان بخ ‌ه ئه‌والوه‌ هه‌روا کارێکی ساکار نی یه‌‪ ‌،‬گه‌ر چی ڕایه‌کی شازی‬
‫زانایه‌کیش هه‌بێت به‌اڵم هه‌موو ئه‌مان ‌ه به‌ ڕه‌ئێکی شازو نا رسوشت ناسڕێته‌وه‌‪،‬‬
‫‌گه‌ر چی ڕای شازیش هه‌ر بوو ‌ه ل ‌ه زۆرێك له‌ شته‌کانی تریشدا‪ ،‬لێره‌دا ووته‌یه‌کی‬

‫‪29‬‬
‫به‌ڕێز شێخ عبدالله‌ یوسف جدێعم ده‌که‌وێته‌ بیر که‌ له‌ کاتی وانه‌ ووتنه‌وه‌دا پێی‬
‫ووتین‪ ”:‬ئه‌گه‌ر ئێمه‌ دوای ڕای شاز بکه‌ون هیچ شتێك نی یه‌ له‌شه‌رعدا ڕایه‌کی‬
‫شاز نه‌هاتبێت له‌باره‌یه‌وه‌‪ ،‬جا گه‌ر ئێمه‌ ته‌نها ئه‌و ڕایانه‌ وه‌رگرین دواتر شتێك‬
‫نامێنێته‌وه‌ پێی بوترێت دین‪ ،‬ده‌بینین ده‌ستامن له‌دوای هه‌مووی ده‌رچووه‌!”‪.‬‬
‫جا بۆیه‌ هه‌موو هاوزمانانم به‌بیر دێنمه‌و ده‌بێت زۆر ووریا بین له‌و کردارانه‌مان‬
‫نه‌وه‌ك به‌گوێ گرتن ته‌نها له‌ ووتارێك وه‌یان خوێندنه‌وه‌ی نامیلکه‌یه‌ك زۆر‬
‫کاری گرنگ هه‌یه‌ بیان ده‌ین به‌ بادا‪ ،‬له‌ کاتێکدا له‌وانه‌یه‌ ئێمه‌ له‌ ئه‌سڵی کاره‌که‌‬
‫نه‌گه‌شتبین جا ئه‌گه‌ر دوو دڵیه‌کامن بۆ دروست بوو ڕێگا بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی زۆره‌‬
‫نه‌وه‌ك هه‌ر زوو حوکمی پێش وه‌خت بده‌ین‪ ،‬کێ ده‌زانێ چه‌نده‌ها که‌س به‌و‬
‫حوکمه‌ کوێرانه‌ چه‌نده‌ها که‌سی گومڕا نه‌کردبێت‪ ...‬هه‌تا له‌وانه‌یه‌ ئه‌م حوکمه‌‬
‫پێش وه‌خته‌ش زاناشی گرتبێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن مامۆستا نارسی سوبحانی‬
‫ده‌ڵێ‪ :‬کاتێك باسی ناسیخ و مه‌نسوخ کرا له‌ قورئانداهه‌ر وا زانا بوو ده‌ینوسی‬
‫له‌سه‌رناسیخ و مه‌نسوخ‌‪ ،‬دواتر که‌سێکی تر له‌و زیاتر‪ ،‬وه‌ك وا بێت ئه‌گه‌ر‬
‫که‌سێك زیاتر له‌ قورئان نه‌سخ بکاته‌وه‌ ئه‌وه‌ زیره‌ك تر بێت‪ .‬بۆچی ئێمه‌‬
‫ئیجامعامن هه‌یه‌و وه‌ ئیجامعیش سێهه‌م بنه‌مای سه‌رچاوه‌ی شه‌ریعه‌ته‌‪ ،‬بۆ‬
‫بۆ کارێکی وا سودیان لێ وه‌رنه‌گرین و هه‌ر زوو به‌ بۆچونی زانایه‌ك ئه‌و کۆمه‌ڵه‌‬
‫زانایانه‌مان له‌بیر بچێته‌وه‌‪ ،‬زۆر هه‌ڵده‌گرێ و جێگای زۆر مشتمومڕه‌ به‌اڵم لێره‌دا‬
‫وازی لێ ده‌هێنم و ده‌ڕۆمه‌ سه‌ر حوجه‌تی سونه‌ت که‌ به‌ئاشکرا له‌ قورئاندا‬
‫ئاماژه‌ی پێ کراوه‌و چه‌ند جۆرێكن وه‌ك‪:‬‬

‫‪30‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫حوجەتی سونەت‬

‫‪-1‬هاوشێو ‌ه بوون و یه‌کسانی سونه‌ت له‌گه‌ڵ قورئاندا هه‌روه‌ك قورئان‬

‫شایه‌تحاڵی ئه‌م ڕاستیه‌یه‌و ده‌فه‌رموێ له‌ ئایه‌تی ‪3‬و ‪4‬ی سوره‌تی النجمدا {وما‬
‫ینطق عن الهوی* ان هو اال وحی یوحی} بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر که‌سێکی ئاسایی نی‬
‫یه‌و له‌خۆیه‌وه‌ قسه‌ ناکات په‌یوه‌ندی نیگا(وحی) هه‌ی ‌ه له‌ نێوان ئه‌و خوادا‪‌،‬‬
‫هه‌روه‌ك له‌ فه‌رمووده‌ی میقدادی کوڕی مه‌عدیدا هاتووه‌ ڕه‌زای خوای لێ بێت‬
‫ده‌فه‌رموێ{ اال انی أوتیت الکتاب ومثله‌ معه‌} ‪ ‌37‬ئاشکراشه‌ ئه‌وه‌ چی یه‌ که‌‬
‫له‌گه‌ڵ قورئاندا داویه‌تی فه‌رمووده‌کانه‌‪.‬‬
‫‪ -2‬یه‌کسانی گوێ ڕایه‌ڵی خوای گه‌وره‌ له‌گه‌ڵ گوێڕایه‌ڵی پێغه‌مبه‌ردا درودی‬
‫خوای لێ بێت‪ ،‬وه‌ك ده‌فه‌رموێ له‌ ئایه‌تی ‪80‬ی سوره‌تی النساء دا { من یطع‬
‫الرسول فقد أطاع الله‌ } گوێ ڕایه‌ڵی پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ بێت له‌گه‌ڵ‬
‫گوێ ڕایه‌ڵی خوای گه‌وره‌دایه‌‪ ،‬هه‌ر له‌هه‌مان سوره‌ت و ئایه‌تی ‪59‬دا ده‌فه‌رموێ‬
‫ل األَ ْم ِر ِمنك ُْم َفإِن تَ َنا َز ْع ُت ْم‬ ‫ول َوأُ ْو ِ‬
‫س َ‬ ‫ن آ َم ُنواْ أَ ِطي ُعواْ اللّهَ َوأَ ِطي ُعواْ ال َّر ُ‬
‫{ يَا أَيُّ َها الَّ ِذي َ‬
‫خ ِر َذلِكَ خ ْ ٌ‬
‫َي‬ ‫سولِ إِن كُن ُت ْم تُ ْؤ ِم ُنونَ بِاللّ ِه َوالْ َي ْو ِم اآل ِ‬ ‫ل اللّ ِه َوال َّر ُ‬‫ش ٍء َف ُردُّو ُه إِ َ‬
‫ف َْ‬ ‫ِ‬
‫ن تَأْو ً‬
‫ِيل }‬ ‫س ُ‬‫ح َ‬ ‫َوأَ ْ‬
‫ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌‪ ،‬فه‌رمانبه‌رداری خواو پێغه‌مبه‌رو فه‌رمانڕه‌واکان‬
‫بکه‌ن که‌ ل ‌ه خودی خۆتانن‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر له‌ شتێکدا بوو ب ‌ه کێشه‌تان‪ ،‬ئه‌و کێشه‌یه‌‬
‫بگێڕنه‌و ‌ه بۆالی خواو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی صلی الله‌ علیه‌ وسلم‪( ،‬که‌ پیاده‌ کردنی‬
‫قورئان و سونه‌ت ده‌گه‌یه‌نێت)‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێو ‌ه باوه‌ڕتان به‌ خواو ڕۆژی قیامه‌ت‬
‫هه‌یه‌‪( ،‬ره‌فتار کردنتان) به‌و شێوه‌یه‌ چاکرتو ڕونرتو ڕه‌وانرته‌‪.‬‬
‫ئه‌و ئایه‌تان ‌ه به‌ڵگه‌ی ڕوونن له‌سه‌ر حوجه‌تی سونه‌ت وه‌ ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ جۆره‌‬

‫ه أحمد رقم ‪17194‬‬

‫حدیث صحیح أخرج ‌‬ ‫‪ 37‬‬

‫‪31‬‬
‫دوو دڵیه‌کیان هه‌یه‌ ده‌رباره‌ی وه‌اڵمیان چی یه‌ بۆ ئه‌و ئایه‌تانه‌و وه‌ زۆرێکی‬
‫تریش ک ‌ه به‌ ئاشکرا ئاماژه‌ کردن ‌ه به‌ وه‌رگرتنی سونه‌ت‪ ،‬ئایا وه‌رنه‌گرتنی سونه‌ت‬
‫ڕه‌د دانه‌وه‌ قورئانیش نی یه‌؟ خۆ قورئان یه‌که‌م سه‌رچاوه‌و گرنگرتین سه‌رچاوه‌ی‬
‫شه‌ریعه‌ته‌ که‌ له‌ قورئاندا ئاماژه‌ی ڕاسته‌وخۆو ڕوونی تێدا بێت بۆ فه‌رمووده‌کان‬
‫چۆن ته‌وقیفی ئه‌م کرداره‌یان ده‌که‌ن‪.‬‬
‫‪-3‬ئاماژه‌کردنی قورئان بۆ هه‌ندێك کردارو ڕوونکردنه‌وه‌ی کرداره‌که‌ له‌ سونه‌تدا‪،‬‬
‫هیچ که‌سێك نی یه‌ که‌ خۆی به‌ مسوڵامن بزانێ و باوه‌ڕی ته‌واوی به‌ نوێژ‬
‫نه‌بێت‪،‬یان به‌ زۆرێکی تری عیباده‌ته‌کان و ئه‌حکامه‌کان‪ ،‬له‌ کاتێکدا له‌ قورئاندا‬
‫ته‌نها ئاماژه‌ی پێ کراوه‌و سونه‌ت ڕوونی کردۆته‌وه‌و چۆنیه‌تیه‌که‌ی لێکداوه‌ته‌وه‌‪،‬‬
‫بۆ منونه‌ نوێژ گه‌ر ل ‌ه سوره‌تی الفاتحة که‌ یه‌که‌م سوره‌تی قورئانی پیرۆزه‌‬
‫بکه‌ینه‌وه‌و تا سوره‌تی الناس که‌ کۆتا سوره‌تی قورئانه‌ نابینین بڵێ نوێژه‌کان‬
‫چه‌ند ڕکاته‌و چۆن بیانکه‌ین‪ ،‬به‌اڵم چه‌نده‌ها جار ده‌بینین که‌ ده‌فه‌رموێ‬
‫نوێژ بکه‌ن و وه‌ هه‌تا هه‌ڕه‌شه‌ی توندیش به‌رانبه‌ر نوێژ نه‌که‌رانیشی تێدایه‌‪،‬‬
‫‌گه‌ر ئێمه‌ سونه‌ت واز لێ بهێنین ته‌وقیف و ڕێگا چاره‌مان چی بێت بۆ هه‌موو‬
‫ئه‌و شتانه‌‪ ،‬به‌بڕوای من ئه‌و کاته‌ له‌بیری سونه‌تدا ده‌بێت هه‌رکه‌سه‌و بۆخۆی‬
‫سونه‌تێك دامبه‌زرێنێت‪ ،‬جا توخوا چی کرا! ووته‌ به‌ پێزو پیرۆزه‌کانی پێغه‌مبه‌ر‬
‫واز لێهێرناو له‌ جێگه‌یدا ووته‌ی که‌سانی تر هێرنا!‪.‬‬
‫‪-4‬فه‌رمان کردنی خوای گه‌وره‌ به‌ وه‌رگرتنی سونه‌ت وه‌ك زۆر به‌ ڕاشکاوی له‌‬
‫قورئاندا هاتووه‌‪ { :‬وما اتکم الرسول فخذوه‌ وما نهکم عنه‌ فانتهوا} سوره‌تی‬
‫الحرش ئایه‌تی ‪ 7‬وه‌ هه‌روه‌ها { فال وربك ال یؤمنون حتی یحکموك فیام شجر‬
‫بینهم ثم ال یجدوا فی أنفسکم حرجا مام قضیت ویسلموا تسلیام } سوره‌تی‬
‫النساء ئایه‌تی ‪ ‌65‬هه‌روه‌ها { وما کان ملؤمن وال مؤمنة اذا قضی الله‌ ورسوله‌‬
‫أمرا أن یکون لهم الخیرة من امرهم } سوره‌تی االحزاب ئایه‌تی ‪ 36‬هه‌موو ئه‌و‬

‫‪32‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئایه‌تانه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر تۆزێك عه‌ره‌بیش بزانین پێویستامن به‌ به‌ ڕوونکردنه‌وه‌ی‬
‫ماناکانی نابێت‪.‬‬
‫‪-5‬ئه‌و قورئانه‌ی که‌ به‌ده‌ستامن گه‌شتووه‌ له‌الیه‌ن هه‌ر ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌وه‌یه‌‬
‫که‌ سونه‌ته‌که‌شیامن ب ‌ه ده‌ست گه‌شتووه‌‪ .‬بۆیه‌ لێره‌دا پێامن وانی ی ‌ه دوو‬
‫دڵیه‌کامن هه‌بێت به‌رانبه‌ری له‌به‌ر ڕوونی به‌ڵگه‌کان‪ ،‬به‌اڵم بێگومان ئه‌وه‌ هه‌یه‌‬
‫که‌ هێزی سونه‌ت ناگاته‌ قورئان‪ ‌،‬قورئان کۆمه‌ڵه‌ تایبه‌مته‌ندیه‌کی خۆی هه‌یه‌و‬
‫وه‌ هه‌روه‌ها سونه‌تیش تایبه‌مته‌نی خۆی‪ ،‬سونه‌ت زیاتر به‌دوادا چوونی ده‌وێت‬
‫بۆ گه‌شنت به‌و سونه‌تانه‌ی که‌ ڕاست و دروسنت‪ ،‬به‌اڵم قورئان ئاشکرایه‌‪ ،‬لێره‌دا‬
‫نامانه‌وێت هه‌موو جیاوازیه‌کان بخه‌ینه‌ ڕوو له‌باره‌ی قورئان و سونه‌ته‌وه‪ ‌،‬به‌اڵم‬
‫هه‌روه‌ك چۆن له‌قورئاندا زۆر جار که‌ باسی نوێژ ده‌کات هه‌ر دوا به‌دوای باسی‬
‫زه‌کاتیش ده‌کات‪ .‬بۆ ئێمه‌ سونه‌ت له‌گه‌ڵ قورئاندا وای ‌ه دوو شنت ته‌واوکه‌ری‬
‫یه‌کرتین و‌ هه‌ردووکیان له‌الیه‌نی خواوه‌ له‌ ده‌می پێغه‌مبه‌ر درودی خوای لێ‬
‫بێت به‌ده‌ستامن گه‌شتووه‌‪.‬‬

‫ه سونه‌تدا هاتووه‌‬
‫هل‌‬
‫ئه‌و حوکمانه‌ی ک ‌‬

‫ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ له‌ سونه‌تدا هاتووه‌و‌ زیاد ‌ه ده‌کرێت بۆ سه‌ر قورئان وه‌یان‬
‫ڕوونرت بڵێین ڕوونکردنه‌وه‌یه‌که‌ بۆ سه‌ر قورئان‪ ،‬سێ جۆرن که‌ به‌م شێوه‌یه‌‪:‬‬
‫‪-1‬ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ حوکمه قورئانیه‌کان دڵنیا ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬واته‌ له‌ قورئاندا هه‌مان‬
‫شت هاتووه‌ وه‌ له‌ سونه‌تیشدا هه‌ر هاتووه‌و هاوتان له‌ باسکردنی حوکمه‌که‌‪.‬‬
‫بۆ منونه‌ باسکردنی حه‌رامێتی ئازاردانی دایك و باوك‪ ،‬وه‌یان به‌دڕه‌وشتی و‬
‫مه‌رشوباتی سه‌رخۆشکه‌ر‪ ،‬ئه‌وانه‌ هه‌روه‌ك چۆن له‌ قورئاندا باسی خراپی و‬
‫حه‌رامیان کراوه‌ ل ‌ه سونه‌تیشدا هاتووه‌و حه‌رامی ئه‌و کارانه‌ ڕوون ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫‪-2‬ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ حوکمه‌کانی قورئان ڕوون ده‌کاته‌وه‌و وورده‌کاریه‌کانی‬
‫باس ده‌کات‪ ،‬بۆ منونه‌ وه‌ك ڕوونکردنه‌وه‌ی نوێژ‪ ،‬زه‌کات‪ ،‬ڕۆژوو‪ ،‬حه‌ج‪‌.‬هه‌روه‌ها‬
‫چه‌نده‌ها شتی تر‪.‬‬
‫‪-3‬ئەو‌ حوکامنه‌ی که‌ له‌ قورئاندا سه‌رباسی کراوه‌ته‌وه‌‌ دواتر لێی بێده‌نگ بوو ‌ه‪‌،‬‬
‫سونه‌ت هاتووه‌ باسی کردوون‪ ،‬وه‌ك حه‌رامی ئه‌و شتانه‌ی که‌ چنگیان هه‌یه‌‪،‬‬
‫هه‌ندێك له‌ گیاندارانی تر‪ ‌.‬هه‌روه‌ها کۆکردنه‌وه‌ی دوو ئافره‌ت له‌ ژێر مارەی یه‌ك‬
‫پیاودا که‌ ئه‌و دوو ئافره‌ته‌ یه‌کێکیان پوری ئه‌وی تر بێت‪.‬‬

‫حوکمەکانی سونەت دەکرێن بە دوو بەشەوە‬

‫‌‬
‫ده‌قه‌کانی سونه‌ت وه‌ك ده‌قی قورئان وان له‌ ڕووی ده‌الله‌ت کردنه‌و ‌هو‌ ده‌کرێن‬
‫ب ‌ه دوو به‌شه‌وه‌‪:‬‬
‫به‌شی یه‌که‌م‪ :‬بڕاوه‌ته‌و ‌ه گومان هه‌ڵناگرێت‪ ،‬وه‌ك له‌م فه‌رمووده‌دا هاتووه‌ { يف‬
‫الرکاز الخمس } ‪ 38‬لێردا مه‌به‌ست الخمس ‌ه که‌ نه‌ زیاتر وه‌ ن ‌ه که‌مرت هه‌ڵناگرێت‬
‫و جێگای مشتومڕ نی ی ‌ه که‌سیك ناتوانێت بڵێن الخمس که‌ پێنج یه‌ك ده‌کات‬
‫بیکات به‌ چوار یه‌ك وه‌ یان شه‌ش یه‌ك چونک ‌ه ڕوون و ئاشکرایه‌و بڕاوه‌ته‌وه‌و‬
‫گومان هه‌ڵناگرێت‪.‬‬
‫به‌شی دووهه‌م‪ :‬نه‌بڕاوه‌و گومانهه‌ڵگرە‪ ،‬هه‌ندێك ل ‌ه فه‌رمووده‌کانی پێغه‌مبه‌ر‬
‫درودی خوای لێ بێت نه‌بڕاوه‌ته‌وه‌ نه‌ك به‌و واتایه‌ی که‌ وازی لێهێرنا بێت‬
‫به‌ڵکو به‌و واتایه‌ی که‌ گومانهه‌ڵگره‌‪ ‌،‬گومانهه‌ڵگریش مه‌به‌ستامن له‌ ڕاستی و‬
‫ناڕاستی نی یه‌ چونکه‌ ئه‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌کی تره‌ به‌ڵکو مه‌به‌ستامن لێکدانه‌وه‌و‬

‫ه فه‌رمووده‌یه‌کی متفق علیة‬

‫هل‌‬
‫به‌شێک ‌‬ ‫‪ 38‬‬

‫‪34‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫لێ تێگه‌شتنی فه‌رمووده‌که‌یه‌ ک ‌ه جێگه‌ی مشتومڕه‌ وه‌ك ئه‌و فه‌رمووده‌ی که‌‬
‫ده‌فه‌رموێت { ال صالة ملن مل یقرأ بفاتحة الکتاب ) ‪ 39‬بۆیه‌ ده‌بینین زانایان‬
‫ڕایان جیاوازه‌ له‌وه‌ی که‌ ئایه‌ ئه‌و که‌سه‌ی ک ‌ه فاتیحه‌ی به‌ ته‌واوی نه‌خوێند‬
‫وه‌یان هه‌ندێكی بۆ ئه‌وه‌ی نوێژه‌که‌ی به‌ نوێژ بۆ حساب نه‌کرێت‪ ،‬چونکه‌ هه‌ردوو‬
‫به‌شه‌که‌ هه‌ڵده‌گرێت چ ته‌واوی فاتیحه‌ هه‌مووی بێت وه‌یان هه‌ندێکی بێت‬
‫هه‌روه‌ك ده‌شکرێت هه‌ڵه‌ش بژمێردێت‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌وکاته‌ فاتیحه‌که‌ به‌ نوقستانی‬
‫ده‌رده‌چێت‪ ،‬مەبەست لە گومانهەڵگر ئەوە نی یە کە گومان لە دروستی‬
‫حەدیسەکە بکرێت‪ ،‬بەڵکو مەبەست لەوەیە کە دەکرێت لێکدانەوەی جیاوازی‬
‫بۆ بکرێت‪.‬‬
‫خۆ گه‌ر سه‌یری قورئانیش بکه‌ین ده‌بینین له‌ سه‌دا هه‌شتای قورئان موحکه‌مه‪‌،‬‬
‫وات ‌ه هه‌ر که‌س عه‌ره‌بیه‌کی باش بزانێت لێی تێ ده‌گات و ڕوونه‌‪ ‌،‬ل ‌ه سه‌دا بیستی‬
‫موته‌شابهه‌ واته‌ گومانهه‌ڵگر ‌ه نه‌ك بۆ ڕه‌دکردنه‌وه‌ی به‌ڵکو بۆ لێکدانه‌وه‌ی‬
‫ماناکانی‪ ،‬ئه‌وه‌ش زانایان هاتوون و ئیجتیهادیان کردووه‌و ڕاڤه‌یان کردووه‌‪.40‬‬
‫لێره‌دا پێویسته‌ هه‌موو ئه‌وکه‌سانه‌ی که‌ به‌ گومانه‌وه‌ ده‌ڕواننه‌ سونه‌ت‬
‫هه‌ڵوێسته‌یه‌ك بکه‌ن و بیرێك بکه‌نه‌وه‌ له‌ ڕابردویان و ئه‌م پرسیارانه‌ له‌‬
‫خۆیان بکه‌ن‪ .‬ئایا ل ‌ه چ ڕوویه‌که‌و ‌ه ڕه‌دی سونه‌ت ده‌که‌نه‌وه‌؟ هۆکاره‌کان‬
‫چین؟ له‌ شاره‌زایی و دوای وورد بوونه‌وه‌یه‌تی لێی؟ ئایا ڕای زۆرینه‌ی‬
‫زاناکانیان بینیوه‌ له‌ سه‌ری؟‌ ئایا خۆتان به‌ یه‌کێك له‌و زانایانه‌ ده‌ژمێردێن؟‬
‫چه‌ند په‌رتوکی ئوسوڵی فیقهتان به‌راورد کردووه‌؟ وه‌ ته‌فسیرتان بۆ ئه‌و‬
‫ئایه‌تانه‌ چی یه‌؟ چۆن نوێژ ده‌که‌ن گه‌ر سونه‌ت ڕه‌د ده‌که‌نه‌وه‌؟ چۆن زه‌کات‬
‫ده‌ده‌ن؟ چۆن حه‌ج ده‌که‌ن؟ وه‌اڵمه‌که‌ی و حوکمه‌که‌ش هه‌ر خۆتان بیده‌ن‪‌.‬‬
‫هەربۆیە دوژمنانی ئیسالم بەچەندین شێوە گومان لەسەر ئیسالم باڵو‬
‫متفق علیة‬ ‫‪ 9‬‬
‫‪3‬‬
‫هللا بن یوسف الجدیع ال‪)148-120‬‬
‫(عبد ‌‬
‫‪ 40‬‬

‫‪35‬‬
‫دەکەنەوەو هەوڵی بچوك کردنەوەی دەدەن‪ ،‬دەمێك سونەتی لێ دەکنەوە‬
‫دەمێك سیاسەتی لێ دەکەنەوە‪ ،‬بەاڵم هەموو لێکردنەوانە تەنها پەڕوباڵکردنی‬
‫خودە نەك ئیسالمە‪ ،‬هەموو ئەو ئایەتانەش لە خوارەوە هاتوون ڕاستی و‬
‫ئەنجامەکان زیاتر دەستنیشان دەکات‪.‬‬

‫گەشتێك بەناو قورئاندا‬

‫گەشتێك بەناو قورئاندا و دەرهێنانی هەندێك لەو ئایەتانەی کە وشەی حوکمی‬

‫تێدایەو هەڵوێستەکردن لەسەر ئەو ئایەتانەو تێڕامان تێیدا بەبێ دەستکاری‬
‫کردن وەك چۆن لە تەفسیرەکاندا هاتووە‪.‬‬
‫پێغەمبەران و پەیامەکانیان بۆ چەسپاندنی عەدالەت و کەمکردنەوەی ناکۆکی‬
‫هاتووە‬
‫ب‬ ‫ن َوأَن َز َل َم َع ُه ُم ٱل ِك َٰت َ‬ ‫ن َو ُمن ِذرِي َ‬
‫شي َ‬ ‫ن ُم َب ِّ ِ‬ ‫ث ٱللَّهُ ٱل َّن ِب ِّ‍ۧي َ‬ ‫حدَ ٗة َف َب َع َ‬ ‫اس أُ َّم ٗة َٰو ِ‬
‫كَانَ ٱل َّن ُ‬
‫ن أُوتُو ُه ِمنۢ‬ ‫َف ِفي ِه إِ َّل ٱلَّ ِذي َ‬‫يم ٱخ َتلَفُواْ ِفي ِهۚ َو َما ٱخ َتل َ‬ ‫اس ِف َ‬ ‫ني ٱل َّن ِ‬ ‫ح ِّق لِ َيحك َُم بَ َ‬ ‫بِٱل َ‬
‫ن‬‫ن َءا َم ُنواْ لِ َم ٱخ َتلَفُواْ ِفي ِه ِم َ‬ ‫غيۢا بَي َن ُهمۖ َف َهدَ ى ٱللَّهُ ٱلَّ ِذي َ‬ ‫ٰت بَ َ‬ ‫بَع ِد َما َ‬
‫جآ َءت ُه ُم ٱل َب ِّي َن ُ‬
‫‪41‬‬
‫ص ٖط ُّمس َت ِق ٍ‬
‫يم‬ ‫ل ِ َٰ‬ ‫ح ِّق ِب ِإذ ِن ِهۦۗ َوٱللَّهُ يَه ِدي َمن يَشَ آ ُء ِإ َ ٰ‬ ‫ٱل َ‬
‫مه‌ردم گشت یه‌ك به‌ره‌بوون‪( :‬ئینب جه‌ریر) ده‌ڵێ‪ :‬نێوان (ئاده‌م ونوح)‬
‫ده‌ سه‌ده‌بوو‪ ،‬ئه‌و خه‌ڵكه‌ هه‌موو له‌سه‌ر هه‌ق و راستیی بوو‪ ،‬پاشان هه‌راو‬
‫ناكۆكیه‌كیان بوو لێكرتازان و ئه‌وسا بۆ یه‌كخستنه‌وه‌یان پێغه‌مبه‌ر گه‌لێكی‬
‫نارد‪ ،‬وه‌ك ده‌فه‌رموێ‪{ :‬كان الناس أمة واحدة} له‌سه‌ره‌تاوه‌ هه‌موو خه‌ڵك یه‌ك‬
‫ده‌سته‌و یه‌ك به‌ره‌ بوون‪ ،‬گشت له‌سه‌ر ئاینێكی پاك و راست و دروست بوون‪،‬‬
‫به‌بێ یه‌كرت نه‌ئه‌ژیان‪ ،‬ئه‌بو هاوكاری یه‌كرتیان بكردایه‌‪ ،‬كه‌چی ورده‌ ورده‌‬

‫البقرة ‪٢١٣‬‬ ‫‪ 41‬‬

‫‪36‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫له‌ئه‌نجامدا جیاوازیی وناكۆكی كه‌وته‌ نێوانیانه‌وه‌و لێكرتازان {فبعث الله النبيني‬
‫مبرشين ومنذرين} ئینجا خوا په‌یامبه‌رانی نارد موژده‌ ده‌ربن (به‌ پاداشت‪ ،‬بۆ‬
‫ئه‌وانه‌یان بڕوایان هه‌یه‌) ترسێنه‌ریش بن (بۆ ئه‌وانه‌یان‪ ،‬جیاوازیی و ناكۆكی‬
‫ده‌كه‌ن)‪{ .‬وأنزل معهم الكتاب بالحق} وه‌ كتێب ونامه‌ی هه‌ق و ڕاستیشی‬
‫له‌گه‌ڵ ناردن؛ وا ده‌رئه‌كه‌وێ كه‌ هه‌رپه‌یامبه‌ره‌ی نامه‌ی تایبه‌تی خۆی پێبووه‌‪،‬‬
‫ئیرت قه‌واره‌كه‌ی زۆر بووبێت‪ ،‬یان كه‌م‪ ،‬نوورسابێته‌و ‌ه یان نا {ليحكم بني الناس‬
‫فيام اختلفوا فيه} تا ئه‌وه‌ی بوویه‌ كێشه‌ی نێوانیان و‪ ،‬ناكۆكیی و دووبه‌ره‌كییان‬
‫تێیدا هه‌بوو‪ ،‬بۆیان شی بكاته‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬نابێ حوكمی البه‌الیی بۆ خۆی بڕیار بداو‬
‫هه‌ق و ناهه‌ق تێكه‌ڵ بكا به‌ڵكو پێویست ‌ه یاسایه‌كی خوایی ئه‌و كار ‌ه بكاو‪ ،‬هه‌ق‬
‫وناهه‌ق لێك بكاته‌وه‌ {وما اختلف فيه إال الذين أوتوه} خۆ هه‌ر ئه‌وانه‌یان له‌و‬
‫به‌رنامه‌و كتێبه‌دا ناكۆكبوون‪ ،‬كه‌ له‌پێشدا كتێبیان پێدرابوو {من بعد ما جاءتهم‬
‫البينات} ئه‌ویش پاش ئه‌وهه‌موو به‌ڵگه‌و نیشانه‌ روونانه‌ بۆیان هاتن {بغيا‬
‫بينهم} جیاوازیی ودژایه‌تیه‌كه‌شیان هه‌ر له‌به‌ر ئێره‌یی و حه‌ساده‌تی ناوخۆیان‬
‫بوو تاوایكرد پێك نه‌یه‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬وه‌نه‌بێ راستییه‌كانیان لێ ون بووبێت‪ ،‬نه‌خێر‬
‫به‌ڵكو ته‌نها حه‌ساده‌ت بوو ده‌سته‌ ده‌سته‌ی كردن و ڕووبه‌ڕووی یه‌ك وه‌ستان‬
‫وهه‌قیان لێگومبوو {فهدى الله الذين آمنوا ملا اختلفوا فيه من الحق بإذنه}‬
‫ئینجا ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان هێنابوو‪ ،‬خوای گه‌وره‌ به‌فه‌رمانی خۆی شاره‌زاو ڕێنوێنی‬
‫كردن وتێیگه‌یاندن كه‌هه‌ق وراستیی له‌چیدایه‌و قسه‌و بۆچونی كێ راسته‌‬
‫{والله يهدى من يشاء إىل رصاط مستقيم} خوا حه‌ز له‌هه‌ركه‌سێ بكات ڕێنامیی‬
‫ئه‌كات بۆ ڕێگه‌ی ڕاست و دروست و كێشه‌كه‌ی یه‌كال ده‌كاته‌وه‌‪ .‬سه‌رنجێك‪:‬‬
‫له‌وه‌ئه‌چێت هه‌موو ئوممه‌ت وگه‌لێك په‌یامبه‌رێكی بووبێ به‌ نامه‌یشه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬
‫به‌هۆی دووركه‌وه‌تنه‌وه‌ی زه‌مان تێكه‌ڵ وپێكه‌ڵیان كردبێت‪ ،‬بۆیه‌ الی فارسه‌كان‬
‫وهیندییه‌كان هه‌ندێ نامه‌ وكتێب هه‌یه‌ باسی ئایینیانی تێدایه‌‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫نموونەی پشت کردنە حوکمی خوا لەناو جولەکەدا‬

‫ب ٱللَّ ِه لِ َيحك َُم بَي َن ُهم ثُ َّم‬

‫ل ِك َٰت ِ‬ ‫ن ٱل ِك َٰت ِ‬
‫ب يُد َعونَ إِ َ ٰ‬ ‫ن أُوتُواْ ن َِصي ٗبا ِّم َ‬ ‫أَلَم تَ َر إِ َ‬
‫ل ٱلَّ ِذي َ‬
‫‪42‬‬
‫ِيق ِّمن ُهم َوهُم ُّمعرِضُ ونَ‬ ‫ل َفر ‪ٞ‬‬‫يَ َت َو َّ ٰ‬
‫ئه‌ی پێغه‌مبه‌رسه‌یری ڕه‌وشتی ئه‌و جوله‌کانه‌ بکه‌‪ ،‬که‌ هه‌ندێك له‌ فه‌رمایشتی‬
‫خودایان پێدراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌وراته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر داوایان لێ بکرێت بکه‌ونه‌ شوێن فه‌رمانی‬
‫خودا‪ ،‬هه‌ندێکیان قایل نابن و پشتی تێ ده‌که‌ن‪.‬‬

‫نموونەی گۆڕینی ڕاستیەکان الی مەسیحیەت‬

‫جا ِع ُل‬ ‫ن ٱلَّ ِذي َ‬

‫ن كَ َف ُرواْ َو َ‬ ‫ط ِّه ُركَ ِم َ‬ ‫ل َو ُم َ‬ ‫ن ُم َت َو ِّفيكَ َو َرا ِف ُعكَ ِإ َ َّ‬ ‫يس ِإ ِّ‬‫َال ٱللَّهُ َٰي ِع َ ٰٓ‬
‫إِذ ق َ‬
‫ل َمرجِ ُعكُم َفأَحك ُُم بَي َنكُم‬ ‫وم ٱل ِق َٰي َم ِةۖ ثُ َّم إِ َ َّ‬‫ل يَ ِ‬ ‫َوق ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن كَ َف ُر ٓواْ إِ َ ٰ‬ ‫ن ٱتَّ َب ُعوكَ ف َ‬‫ٱلَّ ِذي َ‬
‫‪43‬‬
‫يم كُن ُتم ِفي ِه تَخ َت ِلفُونَ‬ ‫ِف َ‬
‫بیهێنه‌ره‌وه‌ یادت کاتێ خوا فه‌رمووی ئه‌ی عیسا من تۆ ده‌مرێنم و (گیانت)‬
‫به‌رز ده‌که‌مه‌وه‌ بۆ الی خۆم وه‌ پاک که‌ره‌وه‌ی تۆم له‌ (هاوده‌می) ئه‌وانه‌ی که‌ بێ‬
‫باوه‌ڕ بوون وه‌ په‌یڕه‌وانی (ڕاسته‌قینه‌ی) تۆ به‌رز ده‌که‌مه‌وه‌ به‌سه‌ر بێ بڕوایاندا تا‬
‫ڕۆژی دوایی پاشان گه‌ڕانه‌وه‌تان بۆ الی منه‌ ئینجا بڕیار ده‌ده‌م له‌ نێوانتاندا له‌و‬
‫شتانه‌ی که‌ تیایاندا جیاوازو ناکۆکن‪.‬‬

‫ال عمران ‪٢٣‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪4‬‬
‫ال عمران‪٥٥‬‬ ‫‪ 43‬‬

‫‪38‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫الدان لــە ڕاســتیەکان و شــێواندنی هەتــا عیبادەتیــش‬

‫الی مەسیحیەت‬
‫اس كُونُواْ ِع َبادٗا ِّ‬
‫ل‬ ‫ُول لِل َّن ِ‬
‫كم َوٱل ُّن ُب َّو َة ثُ َّم يَق َ‬
‫ح َ‬ ‫ش أَن يُؤتِ َيهُ ٱللَّهُ ٱل ِك َٰت َ‬
‫ب َوٱل ُ‬ ‫َما كَانَ لِ َب َ ٍ‬
‫‪44‬‬
‫سونَ‬‫ب َوبِ َا كُن ُتم تَد ُر ُ‬‫ن بِ َا كُن ُتم تُ َعلِّ ُمونَ ٱل ِك َٰت َ‬ ‫ِمن دُونِ ٱللَّ ِه َو ٰلَ ِكن كُونُواْ َربَّٰ ِن ِّ‍ۧي َ‬
‫هیچ پێغه‌مبه‌رێ به‌كه‌س ناڵێ مبپه‌رسنت‪ :‬گاوره‌كان ده‌یانگووت‪ :‬عیسا‬
‫فه‌رمانیداوه‌ كه‌ده‌بێ ئه‌و بپه‌رستین! ئینجا خوا له‌وه‌اڵمیانا فه‌رمووێ‪{ :‬ماكان‬
‫لبرش أن يؤتيه الله الكتاب والحكم والنبوة} بۆ هیچ مرۆڤێك ره‌وانییه‌ كه‌خوا‬
‫كتێب و نامه‌ی دابێتێ و فێری وه‌رده‌كاریی و له‌كارزانی كردبێ و پله‌ی‬
‫په‌یامبه‌رێتی پێ دابێت (وه‌كو عیسا) {ثم يقول للناس كونوا عبادا ىل من دون‬
‫الله} پاشان به‌خه‌ڵكی بڵێت‪ :‬وه‌رن له‌باتی خوا ببنه‌ به‌نده‌ی من و‪ ،‬من بپه‌رسنت‬
‫‪ ،‬هه‌رگیز ئه‌وه‌ رووی نه‌داوه‌و نابێ {ولكن كونوا ربانيني} به‌ڵكو به‌خه‌ڵكیان‬
‫هه‌رئه‌مه‌ گوتووه‌‪ :‬وه‌رن ببنه‌ زاناو‪ ،‬ملكه‌چی ته‌واوی فه‌رمانه‌كانی خوابن و‪،‬‬
‫خوو سیفه‌تی خوایی بگرن {مبا كنتم تعلمون الكتاب ومبا كنتم تدرسون}‬
‫چونكه‌ ئێو ‌ه مه‌ردم فێری نامه‌كه‌ی خوا ئه‌كه‌ن و‪ ،‬ده‌رسی خواناسی ئه‌خوێنن‪،‬‬
‫په‌یامبه‌ری خوایش عیسا له‌مه‌ به‌والوه‌ هیچ شتێ ناڵێت ده‌ئیرت ئێوه‌ ئه‌و درۆ‬
‫شاخداره‌ی ‌ه بۆئه‌كه‌ن؟!‬

‫دادگەری لە حوکمدا! حوکم نەك عیبادەت!‬

‫اس أَن تَحكُ ُمواْ‬
‫ني ٱل َّن ِ‬
‫حكَم ُتم َب َ‬ ‫ل أَهلِ َها َوإِ َذا َ‬ ‫ِإنَّ ٱل َّلهَ َيأ ُم ُركُم أَن تُ َؤدُّواْ ٱألَ َٰم َن ِ‬
‫ٰت إِ َ ٰٓ‬
‫‪45‬‬
‫ريا‬ ‫س ِم َ‬
‫يعۢا َب ِص ٗ‬ ‫ظكُم ِب ِهۦٓۗ ِإنَّ ٱللَّهَ كَانَ َ‬
‫بِٱل َعدلِ ۚ ِإنَّ ٱللَّهَ ِن ِع َّم َي ِع ُ‬
‫هه‌رچی ئه‌مانه‌ت بێ بیده‌نه‌وه‌ ده‌سی خاوه‌نه‌كه‌ی‪{ :‬إن الله يأمركم أن تؤدوا‬

‫ال عمران ‪٧٩‬‬ ‫‪ 4‬‬

‫‪4‬‬
‫النساء ‪٥٨‬‬ ‫‪ 45‬‬

‫‪39‬‬
‫أألمانات إىل أهلها} بێگومان خوا فه‌رمانتان پێده‌دا كه‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ت و‬
‫سپارده‌یه‌ك بده‌نه‌وه‌ ده‌ست خاوه‌نه‌كه‌ی {وإذا حكمتم بني الناس أن تحكموا‬
‫بالعدل} و هه‌ركات دادگایی نێوان مه‌ردوم ده‌كه‌ن‪ ,‬به‌ دادگه‌رانه‌ و یه‌كسانیی‬
‫داوه‌ریی بكه‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬به‌الی هیچ كه‌سێكدا دامه‌بڕن‪ ,‬پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪( :‬إن‬
‫الله مع الحاكم مامل يجر‪ ،‬فإذا جار و كله الله إىل نفسه ) ئینب ماجه‪,٧٧٥/٢ :‬‬
‫واته‌‪ :‬خوا پشتگیری له‌(داوه‌ر) ده‌كا هه‌تا ناهه‌قیی نه‌كا‪ ،‬هه‌ركه‌ ناهه‌قییكرد‪,‬‬
‫خوا وازی لێدێنێ و ده‌یداته‌ ده‌ستی خۆی! {إن الله نعام يعظكم به} به‌ڕاستیی‬
‫خوای به‌هه‌ق به‌جوانرتین شێوه‌و‪ ،‬به‌شێوازێكی زۆر چاك ئامۆژگاریتان ده‌كات‪,‬‬
‫كه‌وابوو ئێوه‌ ئه‌و سپاردانه‌ی التان بده‌نه‌و ‌ه به‌خاوه‌نه‌كانیان و‪ ،‬هه‌مووكاتیش‬
‫به‌دادگه‌رانه‌ بڕیار بده‌ن {إن الله كان سميعا بصريا} بێگومان خوا هه‌میشه‌‬
‫ژنه‌وایه‌ بۆ گشت شتێ‪ ،‬بینایه‌ بۆ دیارو نادیار‪ .‬پێغه‌مبه‌ریش ده‌فه‌رموێ‪( :‬إد‬
‫األمانة إىل من أئتمنك‪ ،‬وال تخن من خانك )‪ .‬پێشه‌وا ئه‌حمه‌د‪ .٤٠٤/٣ :‬واته‌‪:‬‬
‫سوپارد ‌ه بده‌وه‌ ده‌ستی خاوه‌ن سپارده‌كه‌‪ ،‬هه‌رگیز خه‌یانه‌ت و گزی مه‌كه‌ن‪,‬‬
‫ته‌نانه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌وكه‌سه‌شدا خه‌یانه‌تی لێكردوویت‪.‬‬

‫ئیمان بەبێ ڕازی بوون بە حوکمی خوا ڕەد کراوەتەوە‬

‫لە قورئاندا‬
‫فٓ أَنف ِ‬
‫ُسهِم‬ ‫ج َر بَي َن ُهم ثُ َّم َل يَجِ دُ واْ ِ‬ ‫حكِّ ُموكَ ِف َ‬
‫يم شَ َ‬ ‫ى يُ َ‬ ‫ف ََل َو َربِّكَ َل يُؤ ِم ُنونَ َ‬
‫ح َّت ٰ‬
‫‪46‬‬
‫سلِّ ُمواْ تَسلِ ٗ‬
‫يم‬ ‫يت َويُ َ‬
‫جا ِّم َّم قَضَ َ‬ ‫ح َر ٗ‬
‫َ‬
‫تا شه‌رعی خوا نه‌كه‌نه‌ به‌رنامه‌‪ ،‬موسڵامن نین‪{ :‬فال وربك ال يؤمنون} نه‌خێر وه‌ك‬
‫ئه‌وه‌ نییه‌ دووڕووه‌كان ده‌یزانن‪ ،‬سوێندبێ به‌په‌روه‌ردگارت ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر نابنه‌‬
‫باوه‌ڕدار {حتى يحكموك فيام شجر بينهم} تا بۆ یه‌كالكردنه‌وه‌ی كێشه‌كانی‬

‫النساء ‪٦٥‬‬ ‫‪ 46‬‬

‫‪40‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫نێوانیان تۆ ده‌كه‌نه‌ داوه‌ر {ثم ال يجدوا ىف أنفسهم حرجا مام قضيت} و ئه‌وساش‬
‫به‌رامبه‌ر به‌وبڕیاره‌ی تۆ داوته‌‪ ،‬هیچ ته‌نگیه‌كیان ده‌ست نه‌كه‌وێ له‌ده‌روونیاندا‬
‫{ويسلموا تسليام} و به‌چاكیش ته‌سلیم و ملكه‌چ بنب‪ .‬به‌ڵێ ده‌بێ ملكه‌چی‬
‫و ره‌زامه‌ندیی ته‌واومان بۆ هه‌موو بڕیاره‌كانی خواو په‌یامبه‌ر هه‌بێ‪ ،‬وه‌ك‬
‫له‌سووره‌تی (نوور‪)٥١:‬یشدا هاتووه‌و ده‌فه‌رموێ‪( :‬إمنا كان قول املؤمنني إذا‬
‫دعوا إىل الله ورسوله ليحكم بينهم أن يقولوا سمعنا و أطعنا ‪ .)..‬رێنامییه‌كانی‬
‫ئایه‌تی (‪ -١ :)٦٥-٦٤‬ده‌بێ گوێرایه‌ڵی له‌هه‌موو (ئه‌مر)و (نه‌هی)یه‌كانی‬
‫پێغه‌مبه‌ر بكرێ‪ -٢ .‬هه‌موو گوناحێ گه‌وره‌و بچووك سنوور به‌زاندن و سته‌مه‌و‬
‫ده‌بێ ته‌وبه‌ی لێبكرێ‪ -٣ .‬پێویست ‌ه به‌هه‌موو بریارێكی خواو پێعه‌مبه‌ر‪ .‬رازی‬
‫بین‬

‫قورئان بۆ حوکم کردن دابەزیووە بە حەق‬

‫ني‬ ‫اس بِ َآ أَ َرىٰكَ ٱللَّهُ ۚ َو َل تَكُن لِّل َ‬

‫خآئِ ِن َ‬ ‫ح ِّق لِ َتحك َُم بَ َ‬
‫ني ٱل َّن ِ‬ ‫ب بِٱل َ‬‫إِنَّآ أَن َزل َنآ إِلَيكَ ٱل ِك َٰت َ‬
‫‪47‬‬
‫يم‬ ‫َص ٗ‬ ‫خ ِ‬
‫بێگومان ئێمه‌ دامان به‌زاندۆت ‌ه سه‌ر تۆ ئه‌م قورئانه‌ به‌ڕاستی بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار‬
‫بده‌ی له‌ نێوان خه‌ڵکیدا به‌و بڕیاره‌ی ک ‌ه خوا نیشانی داویت وه‌ بۆ ناپاکان مه‌به‌‬
‫ب ‌ه پارێزه‌ر و داواچی‪.‬‬

‫النساء ‪١٠٥‬‬ ‫‪ 47‬‬

‫‪41‬‬
 ‫حوکم کردن تەنها بۆ خوایە هەرئەویش چاکترینە‬
‫كم إِ َّل لِلَّ ِهۖ‬
‫ح ُ‬‫ب َوكَ َّذب ُتم ِب ِهۦۚ َما ِعن ِدي َما تَس َتعجِ لُونَ ِب ِهۦٓۚ إِنِ ٱل ُ‬
‫ل َب ِّي َن ٖة ِّمن َّر ِّ‬
‫ن َع َ ٰ‬ ‫قُل إِ ِّ‬
‫‪48‬‬
‫ري ٱل َٰف ِص ِل َ‬
‫ني‬ ‫خ ُ‬ ‫ق َو ُه َو َ‬ ‫ح َّ ۖ‬
‫ُص ٱل َ‬‫َيق ُّ‬
‫بڵێ بێگومان من به‌ڵگه‌یه‌کی ئاشکرام له‌ الیه‌ن په‌روه‌ردگارمه‌وه‌ هه‌یه‌ که‌چی‬
‫ئێوه‌ بڕواتان پێ نه‌هێنا ئه‌و (سزای) ئێو ‌ه په‌له‌ی هاتنی ده‌که‌ن به‌ ده‌ست من نی‬
‫ی ‌ه فه‌رمان ڕه‌وایی ته‌نها بۆ خوای ‌ه حه‌ق و ڕاستی باسی ده‌کات وه‌ ئه‌و چاکرتینی‬
‫بڕیارده‌ر و جیاکه‌ره‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫حوکمی خوا لە باسی خواردندا‬

‫خۆ ئەگەر بە یاسا قەدەغە کرا حەیوان سەرببڕدرێت ئەوسا مسوڵامنان چۆن‬
‫گۆشت پەیدا بکەن لە نێوان حوکمی خواو حوکمی پەرلەماندا؟!‬
‫حلَّت لَكُم بَهِي َم ُة ٱألَن َع ِٰم إِ َّل َما يُ َ ٰ‬
‫تل َعلَيكُم َغريَ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُن ٓواْ أَوفُواْ بِٱل ُعقُو ِدۚ أُ ِ‬
‫‪49‬‬
‫ٱلصي ِد َو َأن ُتم ُ‬
‫ح ُر ٌمۗ ِإنَّ ٱللَّهَ يَحك ُُم َما يُرِيدُ‬ ‫ل َّ‬ ‫ح ِّ‬‫ُم ِ‬
‫ئه‌ی بڕواداران به‌ڵێنه‌کانتان ببه‌ن ‌ه سه‌ر حه‌اڵڵ کراوه‌ بۆتان (گۆشتی) ئاژه‌ڵ و‬
‫چوارپێ (مه‌ڕ و بزن و وشرت و ڕه‌شه‌ واڵغ) بێجگه‌ له‌وه‌ی که‌ ده‌خوێرنێته‌وه‌ به‌‬
‫سه‌رتان دا (حه‌رامن) دروست نی ی ‌ه ڕاو بکه‌ن له‌ کاتێکدا ئێو ‌ه ل ‌ه ئیحرام دابن‬
‫به‌ڕاستی خوا هه‌رچی بوێت بڕیاری بۆ ده‌دات‪.‬‬
‫حتۚ َفإِن َجآ ُءوكَ فَٱحكُم بَي َن ُهم أَو أَعرِض َعن ُهمۖ َوإِن‬‫لس ِ‬ ‫ب أَكَّٰلُونَ لِ ُّ‬
‫س َّٰم ُعونَ لِلكَ ِذ ِ‬
‫َ‬
‫ب‬ ‫سط إِنَّ ٱللَّهَ يُ ِ‬
‫ح ُّ‬ ‫َمت فَٱحكُم بَي َن ُهم بِٱل ِق ِ ۚ‬
‫حك َ‬‫ضوكَ شَ ي‍ٔٗاۖ َوإِن َ‬ ‫تُعرِض َعن ُهم َفلَن يَ ُ ُّ‬
‫‪50‬‬
‫قس ِط َ‬
‫ني‬ ‫ٱمل ُ ِ‬
‫خودا لێره‌دا ئه‌م فه‌رمایشته‌ی دووبار ‌ه کرده‌وه‌‪ ،‬تا بزانرێت الریی و خراپه‌کاریی‬
‫األنعام ‪٥٧‬‬ ‫‪ 8‬‬
‫‪4‬‬
‫المائدة ‪١‬‬ ‫‪ 49‬‬
‫المائدة ‪٤٣‬‬ ‫‪ 50‬‬

‫‪42‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌و جوله‌کانه‌ تا چ ڕاده‌یه‌ك بووه‌‪ { .‬اکالون للسحت‪ }...‬ده‌فه‌رموێت‪ :‬ئه‌وانه‌ زۆر‬
‫حه‌رام خۆرن‪ ،‬جا حه‌رامه‌که‌ سوو (ربا) بێت‪ ،‬یان به‌رتیل(رشوة) بێت‪ ،‬یان کڕین‬
‫و فرۆشتنی پڕ فڕوفێڵ بێت‪ ..‬ئه‌ی پێغه‌مبه‌رئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ هاتن بۆ الت بۆ ئه‌وه‌ی‬
‫ل ‌ه کارێکیاندا بڕیارو حوکمێك بده‌یت‪ ،‬ئه‌گه‌ر خۆت ویستت‪ ،‬ئه‌و ‌ه حوکم بده‌‬
‫له‌ نێوانیانداو دادوه‌رییان بکه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌شت ویست پشتیان تێبکه‌و گوێیان‬
‫مه‌ده‌رێ‪ ..‬ئه‌گه‌ر گوێیان نه‌ده‌یتێ هه‌رگیز ناتوانن هیچ زیانێکت پێ بگه‌یه‌نن‪،‬‬
‫به‌اڵم گه‌ر له‌ نێوانیاندا حوکمت کرد‪ ،‬ئه‌وه‌ هه‌ق و ڕاستیی چۆنه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌‬
‫حوکمیان بکه‌‪ ،‬جا ئیرت ئه‌وان پێی ڕازی بن یان نا‪.‬‬
‫كم ٱللَّ ِه ثُ َّم َي َت َولَّونَ ِمنۢ َبع ِد َٰذلِكَ ۚ َو َمآ‬
‫ح ُ‬‫حكِّ ُمونَكَ َو ِعندَ ه ُُم ٱل َّتو َر ٰى ُة ِفي َها ُ‬ ‫َيف ُي َ‬
‫َوك َ‬
‫‪51‬‬
‫ُأ ْو ٰلَٓ ِئكَ بِٱملُؤ ِم ِن َ‬
‫ني‬
‫عه‌جایبه‌ ئه‌وان چۆن تۆ به‌ حه‌که‌می خۆیان داده‌نێن‪ ،‬له‌ کاتێکدا که‌ خۆیان‬
‫ته‌وراتیان الیه‌و‪ ،‬ئه‌و پرسیاره‌ی له‌ تۆی ده‌که‌ن‪ ،‬حوکمی خودا به‌ ئاشکرا له‌‬
‫ته‌وراتدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وان ‌ه دابیان وایه‌ پاش ئه‌وه‌ی حوکمی پرسیاره‌که‌یان بۆ ڕوون‬
‫ده‌که‌یته‌وه‌‪ ،‬پێی ڕازی نابن و پشتی تێده‌که‌ن‪ ،‬چونکه‌ ده‌یانه‌وێت حوکمی‬
‫خودا به‌شێوه‌یه‌ك بێت که‌ خۆیان ده‌یانه‌وێت‪ ،‬ئه‌وانه‌ باوه‌ڕیان به‌تۆ نیه‌و باوه‌ڕی‬
‫ته‌واویان به‌ ته‌وراتیش نیه‌و‪ ،‬هه‌ر ئیامندار نین‪.‬‬

‫پەیامە ئاسمانیەك بۆ حوکم پێکرن دابەزیوون‬

‫ن هَادُواْ‬ ‫ن أَسلَ ُمواْ لِلَّ ِذي َ‬ ‫إِنَّآ أَن َزل َنا ٱل َّتو َرىٰ َة ِفي َها هُدٗ ى َونُو ‪ۚ ٞ‬ر يَحك ُُم ِب َها ٱل َّن ِب ُّيونَ ٱلَّ ِذي َ‬
‫ب ٱللَّ ِه َوكَانُواْ َعلَي ِه شُ َهدَ آ َءۚ ف ََل تَخشَ ُواْ‬ ‫َوٱل َّربَّٰ ِن ُّيونَ َوٱألَح َبا ُر بِ َا ٱس ُتح ِفظُواْ ِمن ِك َٰت ِ‬
‫يل َو َمن لَّم يَحكُم بِ َآ أَن َز َل ٱللَّهُ َفأُ ْولَٰٓ ِئكَ‬ ‫ث َ ٗنا َقلِ ٗ ۚ‬
‫َشتُواْ ِ‍بَٔايَٰ ِتي َ‬
‫اس َوٱخشَ ونِ َو َل ت َ‬ ‫ٱل َّن َ‬
‫‪52‬‬
‫ه ُُم ٱلكَٰ ِف ُرونَ‬
‫المائدة ‪٤٣‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪5‬‬
‫المائدة ‪٤٤‬‬ ‫‪ 52‬‬

‫‪43‬‬
‫كاركردن دژی فه‌رمانی خوا‪ ،‬له‌دین وه‌ڕگه‌ڕانه‌‪{ :‬إنا أنزلنا التوراة فيها هدى و‬
‫نور} ئێم ‌ه ته‌ورامتان نارده‌ خوارێ‪ ،‬بێ شك بۆ هه‌موو خێرو چاكه‌یه‌ك‪ ،‬رێنامیی‬
‫و رووناكایی تێدایه‌ {يحكم بها النبيون الذين أسلموا للذين هادوا} هه‌موو ئه‌و‬
‫په‌یامبه‌رانه‌ی (به‌نی ئیرسائیل) ‪-‬كه‌ به‌رفه‌رمان و ملكه‌چی بڕیاری خوابوون‪-‬‬
‫هه‌ر به‌و ته‌ورات ‌ه داوه‌ریی مووساییه‌كانیان ده‌كرد‪ ،‬واته‌‪ :‬ئێستا جووله‌كه‌ له‌رێی‬
‫راست الیانداوه‌ {والربانيون واألحبار} و زانا خواناس و شه‌رع زانه‌كانیشیان‬
‫هه‌روا {مبا استحفظوا من كتاب الله} و ئه‌وانه‌ش كه‌ پارێزگاری ته‌وراتیان پێ‬
‫سپێررا بوو پاش نه‌وه‌ی یه‌كه‌م كه‌نه‌هێڵن تێكه‌و لێكه‌ بكرێ {وكانوا عليه‬
‫شهداء} و شایه‌تیش بوون له‌سه‌ری وده‌یانزانی راست و هه‌قه‌‪ ،‬نه‌ك وه‌كو‬
‫ئێوه‌ ئه‌ی یه‌هوودی سه‌رده‌م! كه‌ ته‌وراتتان گۆڕی و حوكمتان پێنه‌كرد! {فال‬
‫تخشوا الناس واخشون} كه‌وابوو له‌مه‌ردم مه‌ترسن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێ ته‌نها له‌من‬
‫برتسن و‪ ،‬به‌رفه‌رمانم بن {وال تشرتوا بآياىت مثنا قليال} ئایه‌ت و نیشانه‌كانی‬
‫من به‌به‌هایه‌كی زۆر كه‌م مه‌فرۆشن‪ ،‬هه‌ق مه‌شارنه‌وه‌ و كیتامنی مه‌كه‌ن‪ ،‬خوا‬
‫چۆن فه‌رمان ده‌دا‪ ،‬ملڕاكێشن و ته‌سلیم بن {ومن مل يحكم مبا أنزل الله فأولئك‬
‫هم الكافرون} هه‌ركه‌سێك به‌و كتێب وبه‌رنامه‌ خوا ناردوویه‌تی حوكم و بڕیار‬
‫نه‌دات‪ ،‬ئیرت له‌به‌رئه‌وه‌ بێ كه‌ به‌كه‌م و كورتیی بزانێ‪ ،‬یان هه‌ر بڕوای پێ نه‌بێ‪،‬‬
‫وه‌ یان له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌كی تربێ‪ ،‬دیاره‌ هه‌ركه‌سێكی وا له‌وكافرو بێ باوه‌ڕانه‌‬
‫له‌چوارچێوه‌ی دینی خوا ده‌چێته‌ ده‌رێ‪( .‬شێخ حه‌سه‌نی به‌رسیی) ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م‬
‫ئایه‌تی ( ومن مل يحكم مبا أنزل الله ) ئه‌گه‌رچی ده‌رباره‌ی جوله‌كه‌ هاتبێ‪ ،‬به‌اڵم‬
‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا گشتگیره و‪ ،‬هه‌موو موسڵامنان و خاوه‌ن دینێك ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬
‫(عه‌لی كوڕی ئه‌بی ته‌ڵحه‌)ش له‌ (ئینب عه‌باس)ـه‌وه‌ ده‌ڵێ‪ :‬ئایه‌تی‪ ( :‬ومن مل‬
‫يحكم مبا أنزل الله فأولئك هم الكافرون ) مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌‪ :‬هه‌ركه‌سێ ئینكاری‬
‫و نكووڵی هه‌رشتێ له‌(ما أنزل الله) بكا‪ ،‬پێی كافر ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وكه‌سه‌‬

‫‪44‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كه‌باوه‌ڕی پێده‌كاو‪ ،‬حوكمیشی پێناكا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه پیاوێكی ناهه‌قیكارو فاسیق‪/‬‬
‫ئینب جه‌ریری ته‌به‌ریی‪( .‬ئینب تاوس)یش ده‌ڵێ‪( :‬وليس كمن يكفر بالله و‬
‫مالئكته و كتبه و رسله‪ .‬و قال الثورى‪ :‬من ابن جريج عن عطاء قال‪ :‬كف ٌر دون‬
‫كفر ‪ ،‬ظلم دون ظلم‪ ،‬وفسق دون فسق (ئینب جه‌ریر) واته‌‪ :‬ئه‌وكه‌سه‌ كه‌ باوه‌ڕی‬
‫به‌شه‌ریعه‌تی ئیسالم هه‌یه‌و‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بێت‪ ،‬حوكمی پێناكات‪،‬‬
‫ئه‌م ‌ه وه‌كو ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌باوه‌ڕی به‌خواو به‌فریشته‌و‪ ،‬به‌ كتێب و پێغه‌مبه‌ره‌كان‬
‫نه‌بێ‪( .‬سه‌وری)یش ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌وجۆره‌ كه‌سانه‌‪ ،‬جۆره‌ كافرێكن وكافری ته‌واو‬
‫نین‪ .‬گه‌لێ له‌زاناكان ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌م ‌ه مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌ر پیاوێك ژنێكی كوشت‪،‬‬
‫ج َل ُي ْق َت ُل باملرأة )‬
‫له‌باتیدا ده‌كوژرێته‌وه‌‪ ،‬به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رموودانه‌ش‪ ( :‬إنّ ال ّر ُ‬
‫سلِ ُمونَ تَ َتكَا َفأُ ِد َما ُؤه ُْم )‪.‬‬
‫نه‌سایی‪ .‬یان ئه‌م فه‌رمووده‌‪( :‬امل ُ ْ‬

‫غەرامەی کەسی تاوانکار‬

‫گریامن دین تەنها عیبادەتە ئەی ئەم ئایەتە چ دەکات لەناو قورئانداو وە دەبێت‬
‫لە کوێی عیبادەتەکانی وەك نوێژو ڕۆژ کۆی بکەینەوە!‬
‫نف َوٱألُ ُذنَ بِٱألُ ُذنِ‬
‫نف بِٱألَ ِ‬
‫ني َوٱألَ َ‬ ‫ني بِٱل َع ِ‬ ‫فس َوٱل َع َ‬‫فس بِٱل َّن ِ‬‫َوكَ َتب َنا َعلَيهِم ِفي َهآ أَنَّ ٱل َّن َ‬
‫اصۚ َف َمن ت ََصدَّ َق ِب ِهۦ َف ُه َو كَفَّا َر ‪ٞ‬ة لَّهُۥۚ َو َمن لَّم َيحكُم بِ َآ‬‫وح ِق َص ‪ٞ‬‬ ‫ج ُر َ‬ ‫ن َوٱل ُ‬
‫ِٱلس ِّ‬ ‫ن ب ِّ‬ ‫ٱلس َّ‬
‫َو ِّ‬
‫‪53‬‬ ‫َأن َز َل ٱللَّهُ َفأُ ْو ٰلَٓ ِئكَ ه ُُم ٱل َّ‬
‫ظٰ ِل ُمونَ‬
‫تۆڵه‌ی چاوو لووت و گوێ و‪ ،‬هه‌ر زه‌خمێكی تر‪{ :‬وكتبنا عليهم فيها} ئێمه‌‬
‫له‌ته‌وراتدا له‌سه‌ر (به‌نی ئیرسائیل)مان نووسیی و بڕیارماندا {أن النفس‬
‫بالنفس} كه‌ تۆله‌ی كوشتنی گیانێك‪ ،‬گیانێكه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌ركه‌سێك كوژرا‪ ،‬ته‌نها‬
‫بكوژه‌كه‌ی ده‌كوژرێته‌وه‌و‪ ،‬نابێ ده‌س بۆكه‌سێكی تر بربێت {والعني بالعني}‬

‫المائدة ‪٤٥‬‬ ‫‪ 53‬‬

‫‪45‬‬
‫وچاو له‌باتی چاو {واألنف باألنف} و لووت له‌باتی لووت {واألذن باألذن} و گوێ‬
‫له‌باتی گوێ {والسن بالسن} و ددان له‌جیاتی ددان {والجروح قصاص} و هه‌موو‬
‫زام و برینێكیش‪ ،‬به‌گوێره‌ی خۆی قیساس و تۆڵه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌چی له‌گه‌ڵ‬
‫ئه‌و بڕیاره‌دا‪ ،‬هێامن هه‌رسه‌رپێچیان كردو‪ ،‬بۆخه‌ڵكی خۆیان ئاماده‌بوون‪،‬‬
‫تۆڵه‌ بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ دانه‌وه‌ی هه‌قی خه‌ڵكی تر‪ ،‬الرو الساربوون و‪ ،‬گه‌لێ‬
‫له‌بڕیاره‌كانی خوایان گۆڕی! {فمن تصدق به} جا هه‌ركه‌سێ له‌ كابرای تاوانبار‬
‫خۆش بوو و به‌خشیی و كردیه‌ خێر {فهو كفارة له} ئه‌وكاره‌یه‌ ده‌بێته‌ كه‌فاره‌ت‬
‫و سڕینه‌وه‌ی گوناحه‌كانی و‪ ،‬خواش له‌و خۆش ده‌بێ {ومن مل يحكم مبا أنزل‬
‫الله} و هه‌ركه‌سێك به‌پێی ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ خوا ناردوویه‌تی داوه‌ریی و بڕیارنه‌دات‬
‫{فأولئك هم الظاملون} بێ سۆ ل ‌ه ڕیزی سته‌مكاران وسنوورده‌رچووان ده‌بن‪.‬‬

‫وشەی حوکم لە یەك ئایەتدا دووبارەش دەبێتەوە‬

‫هل ٱإلِنجِ يلِ بِ َآ أَن َز َل ٱللَّهُ ِفي ِهۚ َو َمن لَّم يَحكُم بِ َآ أَن َز َل ٱللَّهُ َفأُ ْولَٰٓ ِئكَ ه ُُم‬
‫َول َيحكُم أَ ُ‬
‫‪54‬‬ ‫ٱل َٰف ِ‬
‫سقُونَ‬
‫وليحكم أهل اإلنجيل مبا أنزل الله فيه} وه‌ شوێنكه‌وتووانی (ئینجیل)یش‪،‬‬
‫ده‌بێ هه‌ربه‌پێی ئه‌و رێنامییانه‌ خوا تێیدا دایبه‌زاندوون بڕیار بده‌ن‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫بڕوایان به‌هه‌مووی هه‌بێ و‪ ،‬حوكم به‌هه‌موویشی بكه‌ن {ومن مل يحكم مبا أنزل‬
‫الله فأولئك هم الفاسقون} و ئه‌وكه‌سانه‌ش به‌وبه‌رنامه‌ ‪-‬خوا ناردوویه‌تی‪ -‬بڕیارو‬
‫حوكم نه‌ده‌ن‪ ،‬دیاره‌ یاخیی و ناپاك و له‌سنوور ده‌رچوون‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬خوامان تاك‬
‫و ته‌نیایه‌‪ ،‬به‌دیهێنه‌رو دروستكه‌رمان تاك و ته‌نیایه‌‪ ،‬پاشاو خاوه‌منان تاك و‬
‫ته‌نیایه‌‪ ،‬كه‌وابوو ده‌بێ حاكم و دادوه‌ریشامن (واته‌‪ :‬شه‌ریعه‌تی ئیسالم) تاك و‬

‫المائدة ‪٤٧‬‬ ‫‪ 54‬‬

‫‪46‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ته‌نیابێ‪ ،‬دانه‌ری حوكم و ئه‌حكام‪ ،‬هه‌رده‌بێ تاك و ته‌نیابێ‪ ،‬وه‌ هه‌رخواش مافی‬
‫البردن و گۆڕینی بڕگه‌و مادده‌یه‌كی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێ له‌یه‌ك شه‌ریعه‌تیش په‌یڕه‌وی‬
‫بكرێ‪ ،‬بێگومان قه‌بووڵكردنی ئیسالمێكی ئاوا‪ ،‬الی خوا په‌سه‌نده‌و به‌دینداری‬
‫داده‌نرێت‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌و حوكم به‌ غه‌یری (ما أنزل الله)‪(..‬كوفرو زوڵم‬
‫وفیسقه‌)‪ .‬رێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٤٧-٤٤‬ده‌بێ هه‌ر له‌خوا برتسین و‪،‬‬
‫هه‌ر فه‌رمانه‌كانی ئه‌ویش جێبه‌جێ بكه‌ین‪ ،‬ئینكاری یاساكانی خواو‪ ،‬حوكم پێ‬
‫نه‌كردنیان و‪ ،‬سووكایه‌تی پێكردنیان و په‌سه‌ندكردنی هه‌ندێكی و پشتگوێ‬
‫خستنی هه‌ندێكی تری‪ ،‬بێ شك كوفره‌‪ -٢ .‬تۆڵه‌و (قیساس) و خوێن له‌ نه‌فس و‪،‬‬
‫له‌ برین و زه‌خمه‌كاندا واجیبه‌‪ ،‬بۆ منوونه‌‪ :‬هه‌ردوو چاو خوێنی ته‌واوی ده‌كه‌وێ‪،‬‬
‫یه‌ك چاوی ساغ نیو خوێن‪ ،‬لووت خوێنی ته‌واو‪ ،‬هه‌ردوو گوێ خوێنی ته‌واو‪ ،‬یه‌ك‬
‫ددان پێنچ وشرت‪ ،‬هه‌ردوو لێو خوێنی ته‌واو ‪ ،‬زمان خوینی ته‌واو‪ -٣ .‬زیاده‌ڕه‌وی‬
‫له‌تۆڵه‌دا ‪-‬دووكه‌س له‌باتی یه‌ك كه‌س‪ ،‬یاله‌باتی بكوژه‌كه‌ خزمێكی بكوژرێته‌وه‌‪-‬‬
‫كارێكی حه‌رامه‌ له‌كتێبی (ئینجیل)یشدا تۆڵه‌ و قیساس هه‌ر هه‌بووه‌‪ ،‬كه‌وابوو‬
‫ئێوه‌ش ‪ -‬عیسایی و مووسایی‪ -‬كار به‌وبڕیارانه‌ بكه‌ن‪.‬‬

‫الدان لە حوکی خوا ئارەزوو پەرستیە‬

‫ب َو ُم َهي ِم ًنا َعلَي ِهۖ فَٱحكُم‬‫ن ٱل ِك َٰت ِ‬

‫ني يَدَ ي ِه ِم َ‬‫ح ِّق ُم َصدِّ قٗا ل َِّم بَ َ‬ ‫ب بِٱل َ‬ ‫َوأَن َزل َنآ إِلَيكَ ٱل ِك َٰت َ‬
‫ق لِك ّ ُٖل َج َعل َنا ِمنكُم‬‫ح ِّ ۚ‬
‫ن ٱل َ‬ ‫جآ َءكَ ِم َ‬‫بَي َن ُهم بِ َآ أَن َز َل ٱللَّهُ ۖ َو َل تَ َّتبِع أَه َوآ َءهُم َع َّم َ‬
‫حدَ ٗة َولَٰ ِكن لِّ َيبلُ َوكُم ِ‬
‫ف َمآ َءاتَ ٰىكُمۖ‬ ‫ج َعلَكُم أُ َّم ٗة َٰو ِ‬
‫جاۚ َولَو شَ آ َء ٱللَّهُ لَ َ‬ ‫ش َع ٗة َو ِمن َها ٗ‬ ‫ِ‬
‫‪55‬‬
‫ج ِمي ٗعا َف ُي َن ِّب ُئكُم بِ َا كُن ُتم ِفي ِه تَخ َتلِفُونَ‬ ‫ل ٱللَّ ِه َمرجِ ُعكُم َ‬ ‫خريَ ِ ۚ‬
‫ٰت إِ َ‬ ‫فَٱس َت ِبقُواْ ٱل َ‬
‫هه‌ر به‌قورئان بڕیار بده‌‪ :‬پاش باسكردنی (ته‌ورات) دێته‌ سه‌رباسی قورئان‬

‫المائدة ‪٤٨‬‬ ‫‪ 55‬‬

‫‪47‬‬
‫و‪ ،‬رایده‌گه‌یه‌نێت كه‌ده‌بێ ته‌نیا به‌وحوكم و بڕیار بده‌ن‪ ،‬بۆیه‌ ده‌فه‌رموێ‪{ :‬و‬
‫أنزلنا إليك الكتاب بالحق} ئه‌م كتێبه‌ی (قورئان)یشامن‪ ،‬هاوڕێ له‌گه‌ڵ هه‌موو‬
‫ڕاستییه‌كدا نارد ‌ه خوارێ بۆت {مصدقا ملا بني يديه من الكتاب} ته‌سدیقی‬
‫ئه‌و كتێبانه‌ش ده‌كات به‌رله‌خۆی هاتوون {و مهيمنا عليه} و چاودێرو پارێزه‌رو‬
‫شایه‌تیشه‌ بۆیان‪ ،‬ئه‌مینداری هه‌موو كتێبه‌كانی به‌ر له‌خۆیه‌تی‪ ،‬ئه‌م هه‌ر‬
‫شتێكی به‌راست‪ ،‬یان ناراست دانا‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه {فاحكم بينهم مبا أنزل الله}‬
‫ده‌سا تۆش له‌نێوان گشت خه‌ڵكاندا‪ ،‬ته‌نانه‌تی جووله‌كه‌و گاوره‌كانیش هه‌ر‬
‫به‌پێی ئه‌وبه‌رنامه‌یه‌ كاربكه‌و بڕیاربده‌‪ ،‬خوا ناردوویه‌ {وال تتبع أهواءهم عام‬
‫جاءك من الحق} وله‌و هه‌ق و راستیی ‌ه له‌خواوه‌ بۆت هاتووه‌ المه‌د ‌ه و‪ ،‬مه‌كه‌وه‌‬
‫شوێنی هه‌واو ئاره‌زوویان {لكل جعلنا منكم رشعة ومنهاجا} بۆ هه‌ریه‌كێ‬
‫له‌ئێوه‌ش ئه‌ی موسڵامنان و ئه‌هلی كیتاب! یاساو به‌رنامه‌یه‌كامن دانا‪ ،‬بۆئه‌وه‌‬
‫كاری پێبكه‌ن و لێی النه‌ده‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬پله‌ به‌پله‌ به‌دوای یه‌كدا كتێب وبه‌رنامه‌مان‬
‫بۆناردن‪ ،‬هه‌تا كۆتا به‌رنام ‌ه (قورئانی پیرۆز) ئیرت پاش هاتنی ئه‌و‪ ،‬ده‌بێ هه‌موو‬
‫له‌ده‌وریا خڕ ببنه‌وه‌و‪ ،‬كار هه‌ربه‌و بكه‌ن {ولوشاء الله لجعلكم أمة واحدة}‬
‫خۆئه‌گه‌ر خوا ویستبای هه‌مووتانی ده‌كرده‌ یه‌ك گه‌ل و یه‌ك و ئوممه‌ت و‪،‬‬
‫هه‌رله‌سه‌ره‌تاوه‌ یه‌ك به‌رنامه‌شی بۆ داده‌نان {ولكن ليبلوكم فيام آتاكم} به‌اڵم‬
‫به‌وشتان ‌ه پێامنداون ویستی تاقیتان بكاته‌وه‌‪ ،‬تاده‌ركه‌وێ كێ گوێڕایه‌ڵه‌‪ ،‬كێش‬
‫سه‌رپێچی ده‌كا‪ ،‬ئه‌مڕۆ دین و ئایینێكه‌‪ ،‬سبه‌ینێ شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه‌یه‌كه‌‪،‬‬
‫هه‌تا ده‌ركه‌وێ كامتان به‌ئاسانی و بێ چه‌ندوچۆن ته‌سلیم ده‌بێ و به‌رفه‌رمانه‌‬
‫{فاستبقوا الخريات} كه‌وابوو گشتتان پێشبڕكێ بكه‌ن‪ ،‬بۆئه‌نجامدانی هه‌موو‬
‫كارێكی چاكه‌و خێر {إىل الله مرجعكم جميعا} دڵنیاشنب هه‌موو هه‌ر بۆالی‬
‫خوا ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ {فينبئكم مبا كنتم فيه تختلفون} ئه‌وساش زۆر به‌وردی‬
‫له‌وشتان ‌ه ئاگادارتان ده‌كا‪ ،‬ناكۆكی و كێشه‌تان بوو‪ ،‬پاشانیش هه‌ركه‌س ‌ه به‌پێی‬

‫‪48‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كاروكرده‌وه‌ی خۆی‪ ،‬پاداش و تۆڵه‌ وه‌رده‌گرێت‪.‬‬

‫ئاگاداری لەالدان لە حوکمی خوا‬

‫عض‬ ‫َوأَنِ ٱحكُم َبي َن ُهم بِ َآ َأن َز َل ٱللَّهُ َو َل تَ َّتبِع أَه َوآ َءهُم َوٱح َذرهُم َأن َيف ِت ُنوكَ َعنۢ َب ِ‬
‫َمآ أَن َز َل ٱللَّهُ إِلَيكَ ۖ َفإِن تَ َولَّواْ فَٱعلَم أَنَّ َا يُرِيدُ ٱللَّهُ أَن يُ ِصي َب ُهم ِب َب ِ‬
‫عض ُذنُو ِب ِهمۗ َوإِنَّ‬
‫‪56‬‬
‫سقُونَ‬ ‫اس لَ َٰف ِ‬
‫ن ٱل َّن ِ‬ ‫كَ ِث ٗ‬
‫ريا ِّم َ‬
‫به‌قورئان كێشه‌ی مه‌ردم بخه‌مڵێنه‌‪{ :‬وأن احكم بينهم مبا أنزل الله} دیسان‬
‫ده‌بێ هه‌ر به‌و به‌رنامه‌ له‌ناو جووله‌ك ‌ه و گاورو خه‌ڵكانی تریشدا ‪ ،‬حوكم و‬
‫بڕیار بده‌یت‪ ،‬خوا ناردوویه‌ {وال تتبع أهواءهم} نابێ شوێنی هه‌واو ئاره‌زووی‬
‫ئه‌وانه‌ بكه‌وی و‪ ،‬چه‌واشه‌ت بكه‌ن‪( .‬ئینب عه‌باس) ده‌ڵێ‪ :‬تاقمێ له‌زانایانی‬
‫یه‌هوود وه‌ك (ئینب سوریا‪ ،‬كه‌عب ‪ ،‬شاس) خڕ بوونه‌وه‌و گوتیان‪ :‬با بچینه‌ الی‬
‫موحه‌ممه‌د به‌ڵكو بتوانین له‌خشته‌ی به‌رین و فریوی بده‌ین‪ ،‬چونكه‌ خۆئه‌ویش‬
‫هه‌ر وه‌ك ئێم ‌ه ئاده‌مییه‌‪ ،‬بچین پێی بڵێین كه‌‪ :‬له‌ فاڵنه‌ مه‌سه‌له‌دا پشتگیری‬
‫له‌ئێمه‌ بكه‌‪ ،‬ئه‌وسا ئێمه‌یش له‌هه‌ندێ شتا په‌یڕه‌وی له‌تۆ ده‌كه‌ین‪ ،‬دیاره‌‬
‫خۆیشت چاك ده‌زانی كه‌‪ :‬ئه‌ر ئێمه‌ شوێنت كه‌وین‪ ،‬هۆزه‌كانی تریش چاومان‬
‫لێده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ڵێ هه‌ستان و چوون ‌ه الیی و‪ ،‬مه‌به‌سته‌كانیان ال دركان‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬
‫به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به‌گوێی نه‌كردن و‪ ،‬نه‌یانتوانی له‌ڕێی راست بیرتازێنن‪ ،‬ئینجا‬
‫ئه‌م ئایه‌ت ‌ه هاته‌ خواره‌وه‌و فه‌رمووی‪{ :‬واحذرهم أن يفتنوك عن بعض ماأنزل الله‬
‫إليك} هۆشیاربه‌! له‌و رێنامیانه‌ی خوا بۆی ناردوی‪ ،‬الڕێت نه‌كه‌ن و كال نه‌بیت‬
‫{فإن تولوا} ئینجا ئه‌گه‌ر له‌ داوه‌ریی و بڕیاری تۆ‪ ،‬روویان وه‌رگێڕاو‪ ،‬نه‌هاتنه‌‬
‫سه‌رنه‌خشه‌ی تۆ {فاعلم أمنا يريدالله أن يصيبهم ببعض ذنوبهم} چاك بزانه‌ كه‌‪:‬‬

‫المائدة ‪٤٩‬‬ ‫‪ 56‬‬

‫‪49‬‬
‫خوا ده‌یه‌وێ ‪-‬به‌هۆی تاوانه‌كانیانه‌وه‌‪ -‬تۆڵه‌یان لێ بسێنێت {وإن كثريا من الناس‬
‫لفاسقون} خۆ بێگومان زۆرینه‌ی خه‌ڵك له‌ڕێ ده‌رچوون و الیانداوه‌‪.‬‬

‫حوکمی جگە لە ئیسالم دواکەوتن و بۆ دوا گەڕانەوەیە‬

‫‪57‬‬
‫َوم ُيو ِق ُنونَ‬
‫كم لِّق ٖ‬
‫ح ٗ‬‫ن ٱللَّ ِه ُ‬
‫ن ِم َ‬ ‫ج ِهلِ َّي ِة َيبغُونَ ۚ َو َمن أَ َ‬
‫حس ُ‬ ‫كم ٱل َٰ‬
‫ح َ‬ ‫أَ َف ُ‬
‫دابی جاهیلییه‌تی به‌ر له‌ئیسالم مه‌هێننه‌وه‌ {أفحكم الجاهلية يبغون} ئاخۆ‬
‫ئه‌مانه‌ ده‌یانه‌وێ‪ ،‬داب و یاسای جاهیلیه‌تی به‌ر له‌ ئیسالم زیندوبكه‌نه‌وه‌ و‬
‫بریارو حوكمی خوا‪ ،‬وه‌النێن وه‌ك ئه‌وان؟! {ومن أحسن من الله حكام} جا ده‌بێ‬
‫بڕیارو حوكمی كێ جوانرتو باشرت بێت ‪ ،‬له‌حوكم و فه‌رمانی خوا {لقوم يوقنون}‬
‫بۆئه‌وانه‌ كه‌ هیچ شك و گومانێكیان نییه‌و‪ ،‬ئه‌هلی یه‌قینن؟ چونكه‌ هه‌رئه‌مانه‌‬
‫چاك ده‌زانن كه‌ شه‌ریعه‌تی ئیسالم له‌هه‌موو به‌رنامه‌كانی تر گونجاوتره‌ بكرێته‌‬
‫ده‌ستوورو سه‌رچاوه‌ی ده‌ستوور‪ ،‬بێ دین و الده‌ره‌كان نازانن و تێناگه‌ن‪،‬‬
‫ئاماده‌ش نابن تێبگه‌ن!‪( .‬ته‌تار)ـه‌كان به‌یاساكه‌ی (جه‌نگیزخان) كاریان ده‌كرد!‬
‫كه‌ پێك هاتبوو ل ‌ه چه‌ند فه‌رمان و بریارێكی تێكه‌ڵ له‌دینی ئیسالم و جووله‌كه‌و‬
‫گاور‪ ،‬هاوڕێ له‌گه‌ڵ هه‌ندێ راووبۆچوونی خۆشی‪ ،‬پاشان چینی پاش ئه‌وان‬
‫كه‌هاتن په‌یڕه‌وییان لێكردو فه‌زڵیاندا به‌سه‌ر شه‌ریعه‌تی خوادا! دیار ‌ه كاری‬
‫ئاوا‪ ،‬ده‌رچوونه‌ له‌ئیسالم و‪ ،‬مرۆڤی پێ كافر ده‌بێ‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪( :‬أَ ْبغ ُ‬
‫َض‬
‫َب د َم امرِئٍ بغري‬‫س ّن َة الجاهلي ِة‪ ،‬و طَال َ‬ ‫ن يَ ْب َت ِغى ىف اإلسالم ُ‬ ‫الناس إىل الله َم ْ‬ ‫ِ‬
‫ِيق َد َمهُ ) ته‌به‌ریی‪ .‬كه‌وابوو زۆر پێویسته‌ كه‌‪ :‬موسڵامنان به‌تایبه‌تی‬ ‫ي َ‬ ‫حق‪ ،‬لِ ُ‬
‫حكومه‌ت وده‌وڵه‌ته‌كان بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆالی به‌رنامه‌ پیرۆزه‌كه‌ی ئیسالم و‪ ،‬هه‌ر‬
‫ئه‌ویش بكه‌ن ‌ه یاساو ده‌ستوور بۆ والت رێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٥٠-٤٨‬ده‌بێ‬

‫المائدة ‪٥٠‬‬ ‫‪ 57‬‬

‫‪50‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫له‌ هه‌مووشتێكدا هه‌ر به‌قورئان و سووننه‌ت‪ ،‬حوكم و بریار بدرێت‪ ،‬نابێ هیچ‬
‫شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه‌یه‌كی تر‪ ،‬بكرێ به‌ یاساو به‌رنامه‌و حوكم و بڕیاری پێ بدرێ‪.‬‬
‫‪ -٢‬نابێ په‌یڕه‌وی له‌ هه‌واو ئاره‌زوی خه‌ڵكی بكرێ‪ -٣ .‬حیكمه‌تی جیاوازیی‬
‫نێوان شه‌ریعه‌ته‌ ئاسامنیه‌كان‪ ،‬ئیبتیالو تاقیكردنه‌وه‌یه‌‪ -٤ .‬زۆربه‌ی زۆرینه‌ی‬
‫موسیبه‌ت و به‌اڵ هه‌ر له‌گوناحه‌و ‌ه سه‌ر هه‌ڵده‌دا‪ -٥ .‬شه‌ریعه‌تی ئیسالم له‌گش‬
‫شه‌ریعه‌ته‌كانی تر‪ ،‬له‌هه‌موو روویه‌كه‌وه‌ تێرو ته‌سه‌ل تره‌‪.‬‬

‫عیبادەت و حوکم و سنورەکان پێکەوە گرێدراوە لە قورئاندا‬

‫ٱلصيدَ َوأَن ُتم ُ‬

‫ح ُر ‪ٞ‬مۚ َو َمن َق َتلَهُۥ ِمنكُم ُّم َت َع ِّمدٗ ا َف َ‬
‫ج َزآ ‪ٞ‬ء‬ ‫ن َءا َم ُنواْ َل تَق ُتلُواْ َّ‬ ‫ٰيَٓأَيُّ َها ٱ َّل ِذي َ‬
‫َديۢا بَٰلِ َغ ٱلكَع َب ِة أَو كَ َّٰف َر ‪ٞ‬ة طَ َعا ُم‬
‫ن ٱل َّن َع ِم يَحك ُُم ِب ِهۦ َذ َوا َعدلٖ ِّمنكُم ه َ‬ ‫ثل َما َق َت َل ِم َ‬ ‫ِّم ُ‬
‫َف َو َمن َعا َد َف َين َت ِق ُم‬ ‫ال أَم ِر ِهۦۗ َعفَا ٱللَّهُ َع َّم َ‬
‫سل َ ۚ‬ ‫ص َيا ٗما لِّ َي ُذ َ‬
‫وق َوبَ َ‬ ‫ني أَو َع ُ‬
‫دل َٰذلِكَ ِ‬ ‫س ِك َ‬ ‫َم َٰ‬
‫‪58‬‬
‫ٱللَّهُ ِمنهُ ۚ َوٱللَّهُ َعزِي ‪ٞ‬ز ُذو ٱن ِتق ٍ‬
‫َام‬
‫نێچیر كوشنت له‌ئیحرامدا حه‌رامه‌‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا} ئه‌ی ئه‌وكه‌سانه‌ی‬
‫باوه‌ڕتان هێناوه‌! {التقتلوا الصيد وأنتم حرم} هه‌تا له‌ ئیحرامدان هیچ جۆره‌‬
‫نێچیرێكی وشكانی مه‌كوژن‪ ،‬گۆشتی بخورێ‪ ،‬یا نه‌خورێ {ومن قتله منكم‬
‫متعمدا} هه‌ركه‌سێكتان به‌ده‌ست ئه‌نقه‌ست كوشتیی و له‌ئیحرامیشدا بوو‪،‬‬
‫به‌اڵم له‌م گیانله‌به‌رو جانه‌وه‌ران ‌ه نه‌بوو ك ‌ه ناویان له‌بوخاریی و‪ ،‬موسلیمدا‬
‫هاتووه‌‪ ( :‬خمس فواسق يقتلن ىف الحل والحرم ‪ :‬الغراب‪ ،‬والحدأة‪ ،‬والعقرب‪،‬‬
‫والفأرة‪ ،‬والكلب العقور ) واته‌‪ :‬ئه‌م پێنج شت ‌ه گشت كاتێ له‌حه‌ره‌م و له‌ده‌ره‌وه‌یدا‬
‫كوشتنیان م َوڵه‌تی پێدراوه‌‪ :‬قه‌له‌ڕه‌شه‌‪ ،‬داڵ ‌ه ك َوالره‌‪ ،‬دووپشك‪ ،‬مشك‪ ،‬سه‌گی‬
‫الگیر {فجزاء مثل ما قتل من النعم} له‌ تۆڵه‌ی ئه‌وه‌دا ده‌بێ وێنه‌ی نێچیره‌‬

‫المائدة ‪٩٥‬‬ ‫‪ 58‬‬

‫‪51‬‬
‫كوژراوه‌كه‌ له‌مه‌ڕو بزن و وشرتو گا كه‌فاره‌ت بدات {يحكم به ذوا عدل منكم} دوو‬
‫كه‌سی دادگه‌رێ زاناشتان بڕیاری له‌سه‌ربده‌ن و بڵێن‪ :‬ئه‌م ‌ه بۆبارته‌قاو كه‌فاره‌تی‬
‫نێچیره‌ كوژراوه‌ك ‌ه ده‌شێ {هديا بالغ الكعبة} ئه‌و كه‌فاره‌ت ‌ه بهێنێته‌ هه‌رێمی‬
‫كابه‌و هه‌رله‌وێش سه‌ری ببڕێ و‪ ،‬بیداته‌ هه‌ژاران {أوكفارة طعام مساكني} یان‬
‫له‌جێی قوربانیه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر هاووێنه‌ی حه‌یوانه‌ كوژراوه‌كه‌ نه‌بوو خواردن بدرێ‬
‫به‌خه‌ڵكانی بێنه‌واو هه‌ژار‪ ،‬هه‌ر هه‌ژاره‌ی مشتێ خۆراك {أو عدل ذلك صياما}‬
‫یان به‌ئه‌ندازه‌ی قیمه‌تی ئه‌و نیچیره‌ چه‌ند رۆژ ێك ب ‌ه رۆژوو بن‪ ،‬واته‌‪ :‬ده‌بێ‬
‫حه‌یوانه‌ كوژراوه‌كه‌بكرێ به‌ پاره‌و‪ ،‬ئه‌و پاره‌یه‌ چه‌نده‌ خواردن بكات‪ ،‬له‌ باتی‬
‫هه‌ر مشته‌ی رۆژێك به‌ رۆژوو بن {ليذوق وبال أمره} تاتۆڵه‌ی ئه‌وسه‌رپێچییه‌ی‬
‫خۆیه‌ بچێژێ {عفاالله عام سلف} خوا له‌كاری سه‌رده‌می نه‌فامیی و پێش ئه‌م‬
‫قه‌ده‌غ ‌ه كردنه‌ی ‌ه خۆش بووه‌ {ومن عاد فينتقم الله منه} ئینجا كه‌سێك بچێته‌وه‌‬
‫سه‌رباری نیچێر كوشنت دوای حه‌رام بوونی‪ ،‬خوا تۆڵه‌ی لێده‌كاته‌و ‌ه {والله عزيز‬
‫ذو انتقام} چونكه‌ خوا زۆرب ‌ه ده‌سه‌اڵت و‪ ،‬تۆڵه‌ سێنه‌‪ ،‬هه‌ركه‌سێك له‌فه‌رمانه‌كانی‬
‫سه‌رپێچی بكات ‪ ،‬زۆر به‌ئاسانی ده‌توانێ توڵه‌ی لێ بسێنێ‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫ني‬ ‫ح ِ‬
‫ٰس ِب َ‬ ‫كم َو ُه َو َأ َ‬
‫رس ُع ٱل َ‬ ‫ح ُ‬‫ق َأ َل لَهُ ٱل ُ‬ ‫ل ٱللَّ ِه َمولَ ٰى ُه ُم ٱل َ‬
‫ح ِّ ۚ‬ ‫ثُ َّم ُر ُّد ٓواْ ِإ َ‬
‫ثم ردوا إىل الله موالهم الحق} له‌پاشان دوای زیندووو بوونه‌وه‌ هه‌موو ده‌گه‌ڕێنه‌و ‌ه‬
‫الی خوا‪ ،‬كه‌گه‌وره‌و سه‌روه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی هه‌موانه‌ {أال له الحكم} ده‌با گشت‬
‫هۆشیار بن! كه‌ داوه‌ریی و بڕیار هه‌ربه‌ده‌ستی ئه‌وه‌ {وهو أرسع الحاسبني} به‌‬
‫خێراتر له‌ هه‌رحیسابگرێكیش حیسابی گشتیان ده‌كا‪ .‬رێنامیه‌كانی ئایه‌تی‬
‫(‪ -١ :)٦٢ - ٥٩‬مه‌ودای ده‌سه‌اڵت و تواناو حیكمه‌تی خوای خاوه‌ن به‌زه‌یی‬
‫بێ سنووره‌‪ -٢ .‬هه‌مووكارێكی غه‌یب و نادیار‪ ،‬دیارو ئاشكرا ته‌نیا خوا خۆی‬
‫ده‌یزانی‪ -٣ .‬مه‌ودای (قه‌زا) و(قه‌ده‌ری) خوا هه‌مووشتێ ده‌گرێته‌وه‌‪ ,‬ته‌نانه‌تی‬

‫األنعام ‪٦٢‬‬ ‫‪ 59‬‬

‫‪52‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫هه‌رگه ‌اڵدارێك له‌دار به‌ربێته‌وه‌‪ ,‬ئاگای لێیه‌تی‪( -٣ .‬مه‌عاد)و لێپرسینه‌وه‌و‬
‫تۆڵه‌و پاداش‪ ،‬بڕیارێكی حه‌متیی خوایه‌و هه‌ر پێش دێت ‪.‬‬

‫جێگەی پرسیارە هەڵبژاردنی حوکمی غەیری خوای گەورە‬

‫ن َءاتَي َٰن ُه ُم‬ ‫ل َوٱلَّ ِذي َ‬‫َص ٗ ۚ‬

‫ب ُمف َّ‬ ‫ي َأن َز َل ِإلَيك ُُم ٱل ِك َٰت َ‬ ‫حك َٗم َو ُه َو ٱلَّ ِذ ٓ‬ ‫ري ٱللَّ ِه أَب َت ِغي َ‬ ‫أَ َف َغ َ‬
‫‪60‬‬
‫متِي َ‬
‫ن‬ ‫ن ٱمل ُ َ‬ ‫ن ِم َ‬ ‫ب يَعلَ ُمونَ أَنَّهُۥ ُم َن َّز ‪ٞ‬ل ِّمن َّربِّكَ بِٱل َ‬
‫ح ِّ ۖ‬
‫ق ف ََل تَكُونَ َّ‬ ‫ٱل ِك َٰت َ‬
‫أفغري الله أبتغى حكام} پێیان بڵێ‪ :‬ئاخۆ ڕه‌وایه‌ جگه‌ له‌ خوای به‌ده‌سه‌اڵت‬
‫‌سیرت بكه‌م ‌ه داوه‌ری نێوامنان؟ هه‌تا شایه‌تی بدات كامامن ڕاست ده‌كات‬ ‫كه َ‬
‫؟ {وهو الذى أنزل إليكم الكتاب مفصال} كه‌ هه‌ر ئه‌ویشه‌ ئه‌م قورئانه‌ی به‌‬
‫ڕۆشنكراوه‌یی دابه‌زاندۆته‌ خواره‌وه‌ ب َوتان و‪ ،‬سه‌رجه‌م بڕیاره‌كانیشی ڕوونن‬
‫{والذين آتيناهم الكتاب} خ َو ئه‌وانه‌یش وا نامه‌مان پێداون {يعلمون أنة منزل من‬
‫ربك بالحق} چاك ده‌زانن كه‌ ئه‌و قورئان ‌ه له‌الی په‌روه‌ردگارته‌وه‌یه‌و‪ ،‬گشتیشی‬
‫ڕاست و دروسته‌ {فال تكونن من املمرتين} ده‌سا تۆ هه‌رگیز له‌خه‌ڵكانی دوودڵ‬
‫و به‌گومان مه‌به‌‪ ،‬گومانت نه‌بێ كه‌ ئه‌م قورئانه‌ خوا ناردوویه‬
‫رث َوٱألَن َع ِٰم ن َِصي ٗبا َفقَالُواْ َٰه َذا لِلَّ ِه ِب َزع ِمهِم َو َٰه َذا لِ ُ َ‬
‫شكَآئِ َناۖ‬ ‫ح ِ‬ ‫َو َج َعلُواْ لِلَّ ِه ِم َّم َذ َرأَ ِم َ‬
‫ن ٱل َ‬
‫سآ َء َما‬ ‫شكَآئِ ِهمۗ َ‬ ‫ل َُ‬ ‫ل ٱللَّ ِهۖ َو َما كَانَ لِلَّ ِه َف ُه َو يَ ِص ُل إِ َ ٰ‬ ‫شكَآئِهِم ف ََل يَ ِص ُل إِ َ‬ ‫ف ََم كَانَ لِ ُ َ‬
‫يَحكُ ُمونَ‬ ‫‪61‬‬

‫كارو كرده‌وه‌ی خوانه‌ناسان!‪{ :‬وجعلوا لله مام ذرأ من الحرث واألنعام نصيبا}‬
‫له‌به‌روبووی ئه‌و كێڵگه‌و كشت و ئاژه‌ڵ و مه‌ڕومااڵته‌ خوا خ َوی دروستیكردبوو‪،‬‬
‫هه‌ر به‌شێكیان بۆ خوا دانا !! به‌شه‌كه‌ی تریان جیایان كرده‌وه‌ بۆ گه‌روه‌و‬
‫بته‌كانیان ! {فقالوا هذا لله بزعمهم} ئه‌وساش بێ به‌ڵگه‌و لێكدانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬
‫األنعام ‪١١٤‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪6‬‬
‫األنعام ‪١٣٦‬‬ ‫‪ 61‬‬

‫‪53‬‬
‫هه‌ربه‌خه‌یاڵی خ َویان وتیان‪ :‬ئه‌مه‌ ب َوخوایه‌!! {وهذا لرشكائنا} وئه‌مه‌یش هی‬
‫هاوبه‌ش و (بته‌كان)مانه‌ {فام كان لرشكائهم فال يصل إىل الله} جا ئه‌وه‌ی هی‬
‫بت و هاوبه‌شه‌كانیان بوو‪ ،‬هه‌رگیز نه‌ئه‌گه‌یشته‌ الی خوا {وما كان لله فهو يصل‬
‫إىل رشكائهم} كه‌چی ئه‌وی به‌شی خوابوو ئه‌گه‌یشته‌ الی بته‌كانیان !! دیاره‌‬
‫له‌كارو ب َوچوونێكی زۆر ناڕه‌واو هه‌ڵه‌دا بوون‪ ،‬چونكه‌ له‌وه‌گه‌ڕێ كه‌شه‌ریكیان بۆ‬
‫خوا دانابوو‪ ،‬له‌ دابه‌شكردنه‌كه‌یشدا هه‌ر ناراست ده‌رچوون‪ ،‬ئه‌وه‌ته‌ به‌شه‌كه‌ی‬
‫خوایش ده‌خه‌ن ‌ه سه‌ربه‌شی بته‌كانیان و‪ ،‬له‌وه‌یشدا هه‌ر درۆیانكرد! {ساء ما‬
‫يحكمون} چ خراپ بڕیارێك ئه‌ده‌ن‪ ،‬چونك ‌ه هێامن بته‌كانیان الخۆشه‌ویسرت‬
‫بوو له‌خوا‪.‬‬
‫ى‬‫ح َّت ٰ‬ ‫لت ِب ِهۦ َوطَآئِ َف ‪ٞ‬ة لَّم يُؤ ِم ُنواْ ف ِ ُ‬
‫َٱصبواْ َ‬ ‫ي أُ ِ‬
‫رس ُ‬ ‫َوإِن كَانَ طَآئِ َف ‪ٞ‬ة ِّمنكُم َءا َم ُنواْ بِٱلَّ ِذ ٓ‬
‫‪62‬‬
‫ح ِك ِم َ‬
‫ني‬ ‫ري ٱل َٰ‬‫خ ُ‬ ‫يَحك َُم ٱللَّهُ بَي َن َناۚ َو ُه َو َ‬
‫شوعه‌یب _ سه‌المی خودای لێ بێت_ پێی ووتن‪ :‬کۆمه‌ڵێك له‌ ئێوه‌ باوه‌ڕتان‬
‫هێناوه‌ به‌وه‌ی که‌ بۆ من نێرراوه‌ته‌ خواره‌وه‌ _ که‌ ئایینی ئیسالمه‌_ و شوێنم‬
‫که‌وتوون‪ ،‬هه‌ندێکی تریشتان باوه‌ڕتان پێی نیه‌و ڕێگایش له‌ باوه‌ڕهێنانی خه‌ڵك‬
‫ده‌گرن‪ ..‬جا که‌مێك دڵ فراوان بن و سه‌برتان هه‌بێت‪ ،‬تا خودا ل ‌ه نێوامناندا‬
‫بڕیاری خۆی ده‌دات‪ ..‬خودا چاکرتین بڕیارده‌رو (حاکم) ه‌‪ ..‬خودای گه‌وره‌ ئه‌مه‌‬
‫ده‌کات تا ده‌ربکه‌وێت کێ له‌سه‌ر هه‌ق و ڕاستی یه‌و‪ ،‬کێیش له‌ ڕێگا ڕاسته‌که‌‬
‫الیداوه‌؟ ‪ ..‬ئینجا هه‌ریه‌که‌و به‌پێی کارنامه‌ی خۆی جه‌زای ده‌درێته‌وه‌‪.‬‬

‫األعراف ‪٨٧‬‬ ‫‪ 62‬‬

‫‪54‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫الدان لە حوکمی خوا هاوەڵ دانانە‪ ،‬چ حوکمێکە ئەوە‬

‫ل‬ ‫ق أَ َف َمن يَه ِد ٓ‬

‫ي إِ َ‬ ‫ق قُلِ ٱللَّهُ يَه ِدي لِل َ‬
‫ح ِّ ۗ‬ ‫ح ِّ ۚ‬
‫ل ٱل َ‬ ‫ي إِ َ‬‫شكَآئِكُم َّمن يَه ِد ٓ‬ ‫قُل هَل ِمن ُ َ‬
‫‪63‬‬
‫َيف تَحكُ ُمونَ‬ ‫ى ف ََم َلكُم ك َ‬ ‫ل أَن يُهدَ ٰ ۖ‬ ‫ح ُّق أَن يُ َّت َب َع أَ َّمن َّل يَهِدِّ ٓ‬
‫ي إِ َّ ٓ‬ ‫ح ِّق أَ َ‬
‫ٱل َ‬
‫هه‌روه‌ها ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر! (صلی الله‌ عللیه‌ وسلم) پێیان بڵێ‪ :‬ئایا هیچ کام له‌و‬
‫بتانه‌ی ده‌یانپه‌رسنت توانای نیشاندانی ڕێگای ڕاستیان هه‌یه‌؟! له‌ وه‌اڵمی ئه‌م‬
‫پرسیاره‌یشدا هیچ ناڵێن و بێ وه‌اڵمن‪ ...‬تۆیش پێیان بڵێ‪ :‬ئه‌وه‌ خودای به‌رزی‬
‫بێ وێنه‌یه‌ که‌ ڕێگای حه‌ق و ڕاستیی به‌هۆی هیدایه‌تی ئایینه‌وه‌ نیشان ده‌دات‪،‬‬
‫وه‌ به‌ هیدایه‌تی عه‌قڵ و ژیری و به‌ هیدایه‌تی هه‌ست و به‌ هیدایه‌تی ئیلهام و‬
‫شت خستنه‌ ناو دڵ‪ ،‬ڕێنامییتان ده‌کات و حه‌ق و ڕاستییتان بۆ ده‌رده‌خات‪ ..‬جا‬
‫ئایا ئه‌وه‌ی ڕێگای حه‌ق و ڕاستی نیشان ده‌دات‪ ،‬شایانرتو پێویسرته‌ په‌یڕه‌ویی‬
‫لێ بکرێت و بپه‌رسرتێت‪ ،‬یاخود ئه‌وانه‌ی که‌ توانایان نیه‌ ڕێنامیی بکه‌ن و‬
‫ڕێگای ڕاست نیشان بده‌ن‪ ،‬مه‌گه‌ر خۆیان هیدایه‌ت بدرێن و بخرێنه‌ سه‌ر‬
‫ڕێگای ڕاست؟! وه‌کو بته‌کانیان ک ‌ه خۆیان ناتوانن له‌جێگه‌ی خۆیاندا بجوڵێن‪،‬‬
‫مه‌گه‌ر بگوێزرێنه‌وه‌‪ ..‬ئه‌ی بتپه‌رستینه‌! ئێوه‌ بۆ بیر ناکه‌نه‌وه‌و‪ ،‬چیتانه‌ وا بت‬
‫ده‌په‌رسنت و بڕیاری بتپه‌رستیی ده‌ده‌ن؟! ئه‌مه‌ چۆن بڕیاردانێکه‌؟!‬

‫قورئان حوکم بە حەق دەکات‪ ،‬ئایا لە قورئان حەقانی تر هەیە‬

‫ح ِك ِم َ‬
‫ني‬ ‫‪64‬‬
‫ى يَحك َُم ٱللَّهُ ۚ َو ُه َو َ‬
‫خريُ ٱل َٰ‬ ‫ح َّت ٰ‬ ‫ى إِ َليكَ َو ِ‬
‫ٱصب َ‬ ‫ح ٰٓ‬
‫َوٱتَّبِع َما يُو َ‬
‫ئه‌ی پێغه‌مبه‌رتۆ شوێن ئه‌وه‌ بکه‌و ‌ه که‌ به‌ وه‌حی بۆت دێت‪ ،‬که‌ قورئانی پیرۆزه‌‪،‬‬
‫وه‌ صه‌برو ئارامت هه‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و ئازارو ناڕه‌حه‌تیانه‌ی که‌ له‌الیه‌ن قه‌ومه‌که‌ت‬

‫سونس ‪٣٥‬‬ ‫‪ 3‬‬

‫‪6‬‬
‫سونس ‪١٠٩‬‬ ‫‪ 64‬‬

‫‪55‬‬
‫و غه‌یری قه‌ومه‌که‌ته‌وه‌ دووچارت ده‌کرێت‪ ،‬تاخودا له‌ نێوانتاندا حوکم ده‌کات‪..‬‬
‫خودا گه‌وره‌ترین و چاکرتین دادوه‌ره‌و‪ ،‬جگ ‌ه به‌حه‌ق زیاتر حوکم به‌ هیچ‬
‫شتێکی تر ناکات‪.‬‬

‫إن ٱلحكم إال لله‬

‫س َّمي ُت ُمو َهآ َأن ُتم َو َءابَآ ُؤكُم َّمآ َأن َز َل ٱل َّلهُ ِب َها ِمن‬ ‫سمٓ ٗء َ‬‫ل َأ َ‬ ‫َما تَع ُبدُ ونَ ِمن دُو ِن ِهۦٓ ِإ َّ ٓ‬
‫ن أَ َ َ‬
‫كث ٱل َّن ِ‬
‫اس‬ ‫ن ٱل َق ِّي ُم َولَٰ ِك َّ‬ ‫كم إِ َّل لِلَّ ِه أَ َم َر أَ َّل تَع ُبدُ ٓواْ إِ َّ ٓ‬
‫ل إِيَّا ُهۚ َٰذلِكَ ٱلدِّ ي ُ‬ ‫سلطَٰنٍ ۚ إِنِ ٱل ُ‬
‫ح ُ‬ ‫ُ‬
‫َل يَعلَ ُمونَ‬ ‫‪65‬‬

‫ما تعبدون من دونه إال أسامء} ئه‌وه‌ش بزانن ئه‌وانه‌ی ئێوه‌ ‘به‌ده‌ر له‌خوا’‬
‫ده‌یانپه‌رسنت چه‌ند (ناو)ێكی بێ ناوه‌ڕۆكن {سميتموها أنتم وآباؤكم} و ئێوه‌و‬
‫باوو باپیرانتان به‌ئاره‌زووی خۆتان ناوتانناون و كردووتانن ب ‌ه خوا! {ما أنزل الله‬
‫بها من سلطان} خوا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی بۆراستی په‌رستنی ئه‌وانه‌ نه‌ناردووه‌‪.‬‬
‫جا یوسف ئه‌یه‌وێ رۆشنرت بۆیان باس بكات‪ ،‬بۆیه‌ ده‌ڵێت‪{ :‬إن الحكم إال لله}‬
‫گشت حوكم و بڕیارێك ته‌نهاو ته‌نها هی خوایه‌‪ ,‬ده‌بێ ته‌نها ئه‌و حاكم و بڕیار‬
‫به‌ده‌ست بێت {أمر أال تعبدوا إال إياة} فه‌رمانیداوه‌ كه‌‪ :‬ئێوه‌ ده‌بێ ته‌نها ئه‌و‬
‫بپه‌رسنت و گوێرایه‌ڵیی هه‌ر له‌وبكه‌ن‪ ،‬نه‌ك له‌سه‌رۆك عه‌شیره‌ت‪ ،‬نه‌ك له‌گه‌ل‬
‫و نه‌ته‌وه‌‪ ،‬نه‌ك له‌واڵت و نیشتامن‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه حیزب و گرووپ و خێڵ‪..‬هتد {ذلك‬
‫الدين القيم} هه‌ر ئه‌و ئایین و دینه‌ راست و ڕه‌واو پایه‌داره‌‪ ،‬كه‌ بانگتانم كرد‬
‫بۆی‪ ،‬ده‌سا وریاو به‌ئاگابن وشوێنی بتان مه‌كه‌ون {ولكن أكرث الناس ال يعلمون}‬
‫به‌اڵم زۆربه‌ی ئه‌و مه‌ردم ‌ه نازانن ئایینی یه‌كخواپه‌رستی راست و رێكه‌‪ ،‬خوای‬
‫بااڵده‌ست له‌جێگایه‌كی تردا ده‌فه‌رموێ‪( :‬وما أكرث الناس ولو حرصت مبؤمنني‬
‫) یوسف‪ )١.٣/‬جائێستا ده‌ست ده‌كات به‌ماناو لێكدانه‌وه‌ی خه‌ونه‌كانیان‪ ،‬بۆیه‌‬

‫یوسف ‪٤٠‬‬ ‫‪ 65‬‬

‫‪56‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ده‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫ن‬ ‫خلُواْ ِمن أَب َو ٖ‬
‫ٰب ُّم َت َف ِّر َق ٖةۖ َو َمآ أُغ ِني َعنكُم ِّم َ‬ ‫ح ٖد َوٱد ُ‬ ‫اب َٰو ِ‬‫خلُواْ ِمنۢ بَ ٖ‬‫ي َل تَد ُ‬ ‫َال يَٰ َب ِن َّ‬
‫َوق َ‬
‫‪66‬‬
‫كم إِ َّل لِلَّ ِهۖ َعلَي ِه تَ َوك ُ‬
‫َّلتۖ َو َعلَي ِه فَل َي َت َوكَّلِ ٱمل ُ َت َوكِّلُونَ‬ ‫ح ُ‬‫ش ٍ ۖء إِنِ ٱل ُ‬‫ٱللَّ ِه ِمن َ‬
‫یاقووب ده‌ڵێ‪ :‬له‌یه‌ك ده‌رگاوه‌ مه‌چنه‌ ناو‪{ :‬وقال يا بنى ال تدخلوا من باب‬
‫واحد} باوكیان وتی‪ :‬كوڕه‌كانم! كه‌نزیكی شار ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو پێكه‌وه‌ له‌یه‌ك‬
‫ده‌رگاوه‌ مه‌چنه‌ ناو شاره‌وه‌‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بوو(یه‌عقووب) وه‌كو‬
‫سۆزی باوكایه‌تی‪-‬ئه‌و وه‌سیه‌ته‌ی بۆكوڕه‌كانی كرد؟ هه‌رچه‌نده‌ گه‌لێ ته‌فسیرو‬
‫ریوایه‌ت هه‌ی ‌ه بۆدیاریكردنی هۆیه‌كه‌ی‪ ،‬وه‌ هه‌ریه‌كه‌شیان شتێك ده‌ڵێت‪،‬‬
‫بێ ئه‌وه‌ی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیان به‌ده‌سته‌و ‌ه هه‌بێ و‪ ،‬له‌گه‌ڵ ده‌قی قورئانه‌كه‌دا‬
‫بگونجێت! خۆ گومانیش له‌وه‌دا نییه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌وشته‌ی وا یه‌عقوب كوڕه‌كانی‬
‫خۆی لێ ده‌پارێزێ (چاو)ی پیس بوایه‌‪( ،‬وه‌ك ئه‌وانه‌ ده‌ڵێن)‪ ،‬وه‌یان هه‌رشتێكی‬
‫تری دیاریی‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و كاته‌ قورئانه‌ك ‌ه خۆی دیاریی ده‌كرد‪ ،‬خۆ ئاشكرایه‌‬
‫له‌م قورئانه‌دا ته‌نها هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ هاتووه‌ كه‌ فه‌رمووی‪ ( :‬إال حاجة ىف نفس‬
‫يعقوب قضاها ) واته‌‪ :‬ته‌نها نیازو سۆزێكی ده‌روونیی بوو له‌ دڵی (یەعقووب)‬
‫دا‪ ،‬به‌رامبه‌ریان دركانی و هیچی تر‪ ،‬كه‌وابوو ده‌بێ راڤه‌كه‌رانی قورئانیش‬
‫له‌وسنووره‌دا بووه‌سنت و په‌نجه‌ نه‌خه‌ن ‌ه سه‌ر هیچ شتێك و راسپارده‌كه‌ش وه‌ك‬
‫خۆی به‌ڕه‌هاو به‌رفراوانی بهێڵنه‌وه‌‪ ،‬دیاره‌ هه‌ر ئه‌مه‌ش شیاوه‌ بۆ ڕاگرتنی ئه‌ده‌ب‬
‫و وێڵ له‌گه‌ڵ قورئاندا‪ .‬هه‌مووشامن چاك ده‌زانین كه‌ یه‌عقووب (عليه السالم)‬
‫به‌رامبه‌ر كوڕه‌كانی مه‌ترسی شتێكی هه‌بوو بۆیان ئه‌گه‌ر له‌یه‌ك ده‌رگاوه‌ بچنه‌‬
‫ناو شاری میرسه‌وه‌ هه‌رچه‌نده‌ راسپارده‌كه‌ش هیچ بڕیارێكی خوای پێ به‌رپه‌رچ‬
‫نه‌درایه‌وه‌‪ ..‬كه‌وابوو بۆ ئێمه‌یش هه‌روا چاكه‌ كه‌ ئه‌و وه‌سیه‌ت و راسپارده‌ی ‌ه به‌‬
‫ره‌ها بهێڵینه‌وه‌و دیاریی نه‌كه‌ین و‪ ،‬هه‌رته‌نها له‌گه‌ڵ ده‌قی قورئانه‌كه‌دا بڕۆین‬

‫یوسف ‪٦٧‬‬ ‫‪ 66‬‬

‫‪57‬‬
‫{وادخلوا من أبواب متفرقة} و له‌ده‌روازه‌ی جیا جیاوه‌وه‌ بچنه‌ ژووره‌وه‌ {وما أغنى‬
‫عنكم من الله من شئ} هه‌رچه‌نده‌ من به‌م ته‌گبیرو راوێژانه‌ش ناتوانم هیچ‬
‫قه‌زاو بڕیارێكی خوا له‌ئێو ‌ه دوور بخه‌مه‌وه‌ خۆی چۆنی بڕیار دابێت‪ ،‬هه‌رگیز‬
‫ناگۆڕدرێ و هه‌رواش ده‌بێت {إن الحكم إال لله} چونك ‌ه بڕیارو فرمان ته‌نها بۆ‬
‫خوایه‌و به‌س {عليه توكلت} پشتم به‌و به‌ستووه‌ {وعليه فليتوكل املتوكلون} جا‬
‫كه‌سانێكیش كه‌ هه‌ر ئه‌و به‌شیاوو به‌كار ساز ده‌زانن‪ ،‬ده‌با ته‌نها پاڵ به‌وه‌وه‌‬
‫بده‌ن و پشت به‌و ببه‌سنت‪ .‬ڕێنامیه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٦٧-٦٣‬ته‌وه‌ككولی‬
‫ته‌واوی یه‌عقووب(عليه السالم) به‌رامبه‌ر به‌خوای خۆیی و‪ ،‬ناسینی ئه‌سامو‬
‫سیفه‌ته‌كانی وه‌ك شیاویه‌تی‪ ،‬هه‌قیشه‌ وابێ‪ ،‬چونكه‌ یه‌كێكه‌ له‌پێغه‌مبه‌رانی‬
‫خوا (عليه السالم) ‪ -٢ .‬وه‌رگرتنی په‌یامن و مۆرو ئیمزا بۆ كاره‌ گرنگه‌كان‪،‬‬
‫هه‌رچه‌ند له‌به‌رامبه‌ر خزمانی نزیكیشه‌وه‌ بێ‪ -٣ .‬خۆ پاراسنت له‌ (چاو)ی پیس‬
‫هیچ زیانێكی نیه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر ده‌بێ بڕوات وابێ كه‌ ئه‌وه‌یش‬
‫له‌حوكم و بڕیاره‌كانی خوا هیچ شتێ ناگۆڕێ‪ -٤ .‬پشت ته‌نها به‌ خوا ببه‌سته‌و‪،‬‬
‫ئیرت به‌دڵنیاییه‌و ‌ه كاره‌كانت راپه‌ڕێنه‌‪.‬‬

‫هەڕەشە لە الدانی حوکی خوای گەورە‬

‫حك ِم ِهۦۚ َو ُه َو‬ ‫ُص َها ِمن أَط َرا ِف َهاۚ َوٱللَّهُ يَحك ُُم َل ُم َعق َ‬
‫ِّب لِ ُ‬ ‫رض نَنق ُ‬ ‫أَ َو لَم يَ َرواْ أَنَّا ن ِ‬
‫َأت ٱألَ َ‬
‫‪67‬‬
‫اب‬
‫س ِ‬‫ح َ‬ ‫يع ٱل ِ‬ ‫س ُ‬‫َِ‬
‫أومل يروا أنا نأىت األرض ننقصها من أطرافها} ئایا ئه‌و بێ باوه‌رو بتپه‌رستانه‌‬
‫نه‌یاندی كه‌چۆن هه‌مووكات و ڕۆژێ موسڵامنه‌كان زاڵ ده‌كه‌ین به‌سه‌ریانداو‪،‬‬
‫ده‌سه‌اڵت و هێزی ئه‌وان له‌زه‌وییدا كه‌م ده‌كه‌ینه‌وه‌؟ واته‌‪ :‬ئایا نه‌یاندی كه‌‬

‫الرعد ‪٤١‬‬ ‫‪ 67‬‬

‫‪58‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫هه‌ر ڕۆژه‌ی پارچه‌یه‌ زه‌وییان فه‌تح ئه‌كرێ و‪ ،‬مه‌ودای ده‌سه‌اڵتیان نامێنێت؟‬
‫{والله يحكم ال معقب لحكمة} و هه‌رحوكم و بڕیارێ خوا ده‌یدا هیچ كه‌سێك‬
‫ده‌سه‌اڵت و توانای نیه‌ رێگری بكاو ره‌تی بكاته‌وه‌ {وهو رسيع الحساب} زۆریش‬
‫به‌په‌له‌ به‌حیساب و پرسینه‌وه‌ی خه‌ڵكدا ڕائه‌گات‪.‬‬

‫پەندو ئامۆژگاری لە چیرۆکە قورئانیەکاندا‬

‫خ َذ َعلَيكُم‬‫َال كَ ِبريُهُم أَلَم تَع َل ُم ٓواْ أَنَّ أَبَاكُم قَد أَ َ‬

‫خل َُصواْ نَجِ ّيٗاۖ ق َ‬‫َٔسواْ ِمنهُ َ‬ ‫َفل ََّم ٱس َتي‍ ُ‬
‫ل أَ ِ ٓ‬
‫ب‬ ‫ى َيأ َذنَ ِ ٓ‬
‫ح َّت ٰ‬ ‫ف َفلَن أَب َر َح ٱألَ َ‬
‫رض َ‬ ‫وس َ ۖ‬
‫ف ُي ُ‬ ‫َبل َما َف َّرط ُتم ِ‬ ‫ن ٱللَّ ِه َو ِمن ق ُ‬‫َّموثِقٗا ِّم َ‬
‫‪68‬‬
‫ح ِك ِم َ‬
‫ني‬ ‫ري ٱل َٰ‬
‫خ ُ‬ ‫َأو َيحك َُم ٱللَّهُ ِ‬
‫لۖ َو ُه َو َ‬
‫ده‌كه‌ونه‌ مه‌شۆره‌ت له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كه‌یاندا‪{ :‬فلام استيئسوا منه خلصوا نجيا}‬
‫جاكه‌ بێ هیوا بوون یوسف بنیامین ئازادكا ئه‌وجا له‌ خه‌ڵكه‌كه‌ دووركه‌وتنه‌وه‌و‬
‫كه‌وتنه‌ چپه‌و رسته‌ رست و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێك {قال كبريهم أمل تعلموا أن‬
‫أباكم} برا گه‌وره‌كه‌یان هه‌ڵیدایه‌و گوتی‪ :‬مه‌گه‌ر ئێو ‌ه نازانن و له‌بیرتان نه‌ماوه‌كه‌‬
‫باوكتان {قد أخذ عليكم موثقا من الله} په‌یامنێكی بته‌وی به‌ناوی خوا لێوه‌رگرتن‬
‫كه‌(بنیامین)بپارێزن و بیبه‌نه‌وه‌ بۆی {ومن قبل ما فرطتم ىف يوسف} و خۆبه‌ر‬
‫له‌وه‌ش له‌ڕاده‌ به‌ده‌ر ده‌رباره‌ی یوسف خراپه‌تانكرد! {فلن أبرح األرض حتى يأذن‬
‫ىل أىب} جا له‌به‌ر ئه‌و ‌ه دڵنیابن كه‌هه‌رگیز من له‌م واڵتی (میرس)ـه‌ ناچمه‌ ده‌رێ‪،‬‬
‫هه‌تا بابم ئیزن ده‌دا به‌گه‌ڕانه‌وه‌م‪ ،‬چونكه‌ شه‌رمه‌زاریه‌ ب َوم به‌و هه‌واڵه‌وه‌ بچمه‌وه‌‬
‫بۆالی {أو يحكم الله ىل وهو خري الحاكمني} یان خوا بڕیارێكی نوێم بۆ ده‌دا‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬به‌ بنیامینه‌و ‌ه ده‌گه‌ڕێمه‌وه‌‪ ،‬خۆ خوایش له‌هه‌موو بڕیارده‌رێك چاكرته‌‪.‬‬
‫حوکمی جگە لە خوای گەورە (ساء) کە وشەی لۆمەیە بۆی بەکار هاتووە‬

‫یوسف ‪٨٠‬‬ ‫‪ 68‬‬

‫‪59‬‬
‫ابۗ أَ َل‬
‫ٱلت ِ‬ ‫ل هُونٍ أَم َيدُ ُّ‬
‫سهُۥ ِ‬
‫ف ُّ َ‬ ‫سكُهُۥ َع َ ٰ‬ ‫ش ِب ِهۦٓۚ أَ ُ‬
‫ي ِ‬ ‫س ٓو ِء َما ُب ِّ َ‬
‫َوم ِمن ُ‬
‫ن ٱلق ِ‬ ‫ى ِم َ‬
‫َي َت َٰو َر ٰ‬
‫‪69‬‬
‫سآ َء َما َيحكُ ُمونَ‬ ‫َ‬
‫يتوارى من القوم من سوء ما برش به} له‌ ناخۆشی و خراپی ئه‌و مژده‌یه‌ی پێی‬
‫دراوه‌‪ ،‬له‌خه‌ڵك خۆی ده‌شارێته‌وه‌و‪ ،‬حه‌ز ناكات بیبینن {أميسكة عىل هون}‬
‫نازانێ ئاخۆ له‌سه‌ر سووكیی و شه‌رمه‌زاری ڕای گرێ و به‌خێوی بكا ؟ {أم يدسه‬
‫ىف الرتاب} یان بیخاته‌ ژێر خۆڵه‌وه‌و زینده‌ به‌چاڵی بكات ؟ {أال ساء ما يحكمون}‬
‫چاك بزانن ! بڕیارێكی زۆر خراپ ده‌ده‌ن كاتێ كیژ ده‌ده‌ن به‌خواو‪ ،‬بۆ خۆیانیش‬
‫كوڕ ‪.‬‬

‫خوای گەورە پێویستی بە شەریك نی یە لە حوکمدا‬

‫رضۖ أَ ِ‬
‫بص ِب ِهۦ َوأَس ِمعۚ َما لَ ُهم ِّمن دُونِ ِهۦ‬ ‫ٰت َوٱألَ ِ‬
‫ٱلس َٰم َو ِ‬
‫َيب َّ‬ ‫قُلِ ٱللَّهُ أَعل َُم بِ َا لَ ِبثُو ۖاْ لَهُۥ غ ُ‬
‫‪70‬‬
‫حك ِم ِ ٓهۦ َأ َ‬
‫حدٗ ا‬ ‫ف ُ‬ ‫ل َو َل يُرشِكُ ِ‬ ‫ِمن َو ِ ّٖ‬
‫قل الله أعلم مبا لبثوا} پێیان بڵێ‪ :‬هه‌ر خوا خۆی باشرت ده‌زانێ له‌وئه‌شكه‌وته‌دا‬
‫چه‌ندمانه‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬زانینی حه‌واڵه‌ی زانست و زانیاریی خوای گه‌وره‌ی بكه‌ {لة‬
‫غيب السموات واألرض} هه‌رچی نادیارو داپۆرشاوی ئاسامنه‌كان و زه‌وی هه‌یه‌‬
‫‪ -‬به‌ده‌نگ و باسی یارانی ئه‌شكه‌وتیشه‌وه‌‪ -‬بۆخوایه‌‪ ،‬وه‌ ئه‌وه‌ الی ئه‌و دیارو‬
‫ئاشكرایه‌و چاك ده‌یزانێ {أبرص به} ئای خوا چ بینایه‌ بۆهه‌موو شتێ {وأسمع} وچ‬
‫ژنه‌وایشه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬بینین و بیستنی خوا بێ سنووره‌‪ ،‬وه‌كو بینین و بیستنی هیچ‬
‫كه‌سێ نیی ‌ه {ما لهم من دونه من وىل} بۆیارانی ئه‌شكه‌وت ‪ -‬جگ ‌ه له‌و زاتی الله‬
‫یه‌ ‪ -‬هیچ پشت و په‌ناو دۆسێكیان ده‌س ناكه‌وێ هه‌تا بییان پارێزێ {وال يرشك‬
‫ىف حكمه أحدا} وخوایش ل ‌ه كارو بڕیاری خویدا هیچ كه‌سی نه‌كردووه‌ به‌ هاوتاو‬
‫النحل ‪٥٩‬‬ ‫‪ 9‬‬
‫‪6‬‬
‫الکهف ‪٢٦‬‬ ‫‪ 70‬‬

‫‪60‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫هاوبه‌شی خۆی ‪ ،‬بێ شه‌ریك و بێ وه‌زیرو بێ هاوتایه‌‪ ،‬رازیش نابێت قسه‌ی‬
‫ناحه‌زو نه‌یارانی بخرێته‌ پاڵ قسه‌یه‌وه‌‪.‬‬

‫لە تەورایشدا حوکم هەبووە نەك قورئان کە بۆ هەتا‬

‫هەتایی دابەزیووە‬
‫ص ِب ّيٗا‬
‫كم َ‬
‫ح َ‬‫ب ِب ُق َّو ٖةۖ َو َءاتَي َٰنهُ ٱل ُ‬
‫‪71‬‬
‫خ ِذ ٱل ِك َٰت َ‬ ‫يَٰ َيح َي ٰ‬
‫ى ُ‬
‫په‌سنی یه‌حیاو له‌دایكبوونی‪ :‬هه‌ركه‌ یه‌حیا له‌دایكبوو و‪ ،‬پاشان گه‌وره‌ بوو و‬
‫گه‌یشته‌ ئه‌وته‌مه‌نه‌ی كه‌ فه‌رمانی پێغه‌مبه‌رێتی پێبدرێ‪ ،‬پێامن گوت‪{ :‬يا يحيى‬
‫خذ الكتاب بقوة} ئه‌ی یه‌حیا! به‌هه‌رچی تواناته‌ ئه‌و نامه‌ی ته‌وراته‌ بگره‌و كارو‬
‫ره‌فتاری پێبك ‌ه {وآتيناه الحكم صبيا} وهێشتا هه‌ر زاڕۆو منداڵ بوو‪ ،‬بیر تێژییو‬
‫زرنگیی و كارزانیامن پێبه‌خشی بۆ تێگه‌شتنی ئایین‬

‫خــوای گــەورە حوکمــی فێــری پێغەمبــەران کــردووە‬

‫بــۆ پــاك و پیــس جیاکردنــەوە‬
‫خ َٰبٓ ِئ َ‬
‫ثۚ إِنَّ ُهم كَانُواْ‬ ‫ن ٱلقَريَ ِة ٱلَّ ِتي كَانَت تَّع َم ُل ٱل َ‬
‫جي َٰنهُ ِم َ‬ ‫كم َو ِع ٗ‬
‫لم َونَ َّ‬ ‫ح ٗ‬ ‫َولُوطًا َءاتَي َٰنهُ ُ‬
‫‪72‬‬
‫ني‬ ‫سو ٖء َٰف ِ‬
‫س ِق َ‬ ‫قَو َم َ‬
‫ولوطا آتيناه حكام وعلام} وردبینیی و فه‌رمانی پێغه‌مبه‌رێتی و زانستامن به‌‬
‫(لووت)یش به‌خشی‪ ،‬واته‌‪ :‬كردمان ‌ه په‌یامبه‌رو ناردمان بۆ گونده‌كانی ده‌ڤه‌ری‬
‫(سه‌دوم) {ونجيناه من القرية التى كانت تعمل الخبائث} و له‌و شاره‌ی (سدوم)‬
‫ـه‌ كه‌ خه‌ڵكێكی زۆر خراپ و یاخیبوون و له‌فه‌رمانی خوا ده‌رچووبوون و كاری‬
‫دزێویان تێدا ده‌كرد‪ ،‬رزگار كرد {إنهم كانوا قوم سوء فاسقني} چونكه‌ به‌ راستی‬
‫خه‌ڵكی ئه‌وێ زۆر خراپ و له‌ رێ الده‌ر بوون‪.‬‬

‫مریم ‪١٢‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪7‬‬
‫األنبیاء ‪٧٤‬‬ ‫‪ 72‬‬

‫‪61‬‬
 ‫حوکم لەسەر کێڵگەیەك چ جای واڵت و مەالین‬
‫دۆنم و سامانی سروشتی!‬
‫حك ِمهِم‬
‫َوم َوكُ َّنا لِ ُ‬
‫رث إِذ نَفَشَ ت ِفي ِه َغ َن ُم ٱلق ِ‬
‫ح ِ‬ ‫ن إِذ يَحك َُمنِ ِ‬
‫ف ٱل َ‬ ‫سلَي َٰم َ‬‫َودَا ُۥو َد َو ُ‬
‫‪73‬‬
‫ش ِه ِدي َ‬
‫ن‬ ‫َٰ‬
‫داستانی داوود و سوله‌یامن (علیهام السالم)‪{ :‬وداود وسليامن إذ يحكامن ىف‬
‫الحرث} له‌ داودو سوله‌یامنیش باسێك بكه‌ ئه‌وكاته‌ كه‌ سه‌باره‌ت به‌ كێڵگه‌یه‌ك‬
‫داوه‌رییان كرد {إذ نفشت فيه غنم القوم} ئه‌وسا كه‌ مه‌ڕومااڵتی هۆزێك بێ‬
‫شوان به‌ شه‌و تێی كه‌وتبوون و تێیدا له‌وه‌ڕابوون {وكنا لحكمهم شاهدين} و‬
‫ئێمه‌ شایه‌دو ئاگاداری داوه‌رییه‌كه‌ی هه‌ردووك بووین‪.‬‬

‫حوکم و زانست الی خوای گەورەیە‬

‫ن‬ ‫س ِّبح َ‬ ‫سخَّرنَا َم َع دَا ُۥو َد ٱلجِ َب َ‬
‫ال يُ َ‬ ‫كم َو ِع ٗ ۚ‬
‫لم َو َ‬ ‫ح ٗ‬‫ن َوك ًُّل َءاتَي َنا ُ‬ ‫َف َف َّهم َٰن َها ُ‬
‫سلَي َٰم َ ۚ‬
‫‪74‬‬
‫َوٱلطَّريَۚ َوكُ َّنا َٰف ِعلِ َ‬
‫ني‬
‫ففهمناها سليامن} چاره‌سه‌ری كێشه‌كه‌مان فێری سوله‌یامن كردو تێامن گه‌یاند‬
‫كه‌ چۆن بڕیار بدا {وكال آتيناه حكام وعلام} به‌هه‌ردووك ‪ -‬داودو سوله‌یامن ‪-‬‬
‫داوه‌ریی و زانیاریامن پێ به‌خشین‪ ،‬راڤه‌كه‌رانی قورئان ئه‌ڵێن‪ :‬دوو پیاو سكااڵو‬
‫كێشه‌یه‌كیان هه‌بوو‪ :‬كه‌ رانه‌مه‌ڕێك چوو بووه‌ ناو كێڵگه‌ و كشتوكاڵی كابرایه‌ك و‬
‫زیانێكی گه‌وره‌ی لێ دابوو‪ ،‬بردیان ‌ه الی (داود)و ئه‌ویش بڕیاریدا‪ :‬له‌باتی زیانه‌كه‌‬
‫رانه‌مه‌ڕه‌كه‌ بدرێ به‌خاوه‌ن ده‌غڵ و دانه‌كه‌‪ ،‬دیاره‌ ئه‌وه‌ش به‌دڵی خاوه‌ن مه‌ڕه‌كه‌‬
‫نه‌بوو‪ ،‬بۆیه‌ هه‌ردووكیان چوونه‌ الی سوله‌یامن و به‌سه‌رهاته‌كه‌یان بۆ گێڕایه‌وه‌‪،‬‬
‫پاشان ئه‌ویش چوو بۆالی داودی باوكی و سه‌المی لێ كردوو وتی‪ :‬به‌ڕای من ئه‌گه‌ر‬

‫األنبیاء ‪٧٦‬‬ ‫‪ 3‬‬

‫‪7‬‬
‫األنبیاء‪٧٩‬‬ ‫‪ 74‬‬

‫‪62‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫زه‌وییه‌ك ‌ه به‌خاوه‌نی مه‌ڕه‌كان بدرایه‌و‪ ،‬بیكردایه‌ به‌ده‌غڵ ودان‪ ،‬تاوه‌ك خۆی لێ‬
‫ئه‌هاته‌وه‌و‪ ،‬مه‌ڕه‌كانیش بدرایه‌ الی خاوه‌ن زه‌وییه‌كه‌ كه‌ڵكی له‌شیرو خوری و‬
‫به‌ره‌كه‌ی وه‌رگرتایه‌‪ ،‬جا هه‌ر كاتێ كشتوكاڵه‌كه‌ وه‌ك خۆی لێ هاته‌وه‌ بدرێته‌وه‌‬
‫به‌ خاوه‌نه‌كه‌ی‪( .‬داود) وتی‪ :‬رۆڵه‌كه‌م‪ :‬بڕیاره‌كه‌ت باش و په‌سه‌نده‌‪ ،‬شیاوی باسه‌‬
‫داوه‌ر هه‌ركات ده‌قێكی ده‌ست نه‌كه‌وت بۆ پشتگیریی بڕیاره‌كه‌ی‪ ،‬ده‌توانێ په‌نا‬
‫بباته‌ به‌ر (ئيجتيهاد) هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌و دوو پێغه‌مبه‌ره‌ به‌ڕێزه‌یش بڕیاره‌كانیان لێك‬
‫جیاواز بوو‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریش موحه‌ممه‌د هه‌ر له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌فه‌رموێ‪( :‬إذا اجتهد‬
‫الحاكم فأصاب فله أجران‪ ،‬وإذا اجتهد فأخطأ فله أجر واحد) بوخاریی‪ .‬واته‌‪:‬‬
‫هه‌رگا داوه‌ر ئیجتیهاد بكاو‪ ،‬پڕ به‌پڕمه‌به‌سته‌كه‌ی پێكا‪ ،‬ئه‌وه‌ الی خوا دوو جار‬
‫پاداشی بۆهه‌یه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر نه‌ی پێكاو به‌هه‌ڵه‌دا چوو‪ ،‬ئه‌وه‌ یه‌ك پاداشی بۆهه‌یه‌‪.‬‬
‫{وسخرنا مع داود الجبال يسبحن والطري} كێوه‌كان و په‌له‌وه‌ره‌كانیشامن ملكه‌چ‬
‫و رام كرد‪ ،‬كه‌ هه‌موان له‌ته‌ك داوودا پێكه‌وه‌ ته‌سبیحاتی خوا بكه‌ن‪ .‬داود به‌‬
‫ئاوازو ده‌نگ ‌ه خۆشه‌كه‌ی خۆی ته‌سبیحاتی ئه‌خوێندو‪ ،‬گشت بوونه‌وه‌ریش‬
‫له‌گه‌ڵیا ئه‌یوته‌وه‌‪ ،‬جا ئیرت چۆن و به‌چ شێوه‌یه‌ك؟ ئێمه‌ هه‌موو ملكه‌چی ئه‌و‬
‫شتانه‌ین كه‌ له‌قورئاندا هاتوون {وكنا فاعلني} زۆر به‌تواناو به‌كاریش بووین بۆ‬
‫ئه‌نجامدانی ئه‌و كاره‌‪.‬‬

‫پەنای ڕاستەقینە الی خوای گەورەیە کە حەقی‬

‫تەواو لە حوکمەکانیدایە‬
‫ل َما ت َِصفُونَ‬
‫‪75‬‬
‫ن ٱملُس َت َعانُ َع َ ٰ‬ ‫ح ِّ ۗ‬
‫ق َو َربُّ َنا ٱل َّرح َٰم ُ‬ ‫َٰق َل َر ِّ‬
‫ب ٱحكُم بِٱل َ‬
‫قال رب احكم بالحق} جا دوای گه‌یاندنی په‌یامه‌كه‌یی و گوێ نه‌دانی خوانه‌ناسان‬
‫پێی‪ ،‬په‌یامبه‌ر روو ئه‌كاته‌ په‌روه‌ردگاریی خۆیی و ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌ی په‌روه‌ردگارم!‬

‫األنبیاء ‪١١٢‬‬ ‫‪ 75‬‬

‫‪63‬‬
‫له‌نێوان من و ئه‌وانه‌دا بڕیاری راسته‌قینه‌ی خۆت بده‌‪ ،‬چونكه‌ من زۆر هه‌وڵمداو‬
‫هۆشیارم كردنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سزای تۆ ئاگادارم كردنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم باوه‌ڕیان نه‌هێنا‪ ،‬جا‬
‫ئیرت تۆیش چۆن باشه‌؛ بڕیاری خۆت بده‌ {وربنا الرحمن املستعان عىل ما‬
‫تصفون} په‌روه‌ردگارمان ‪-‬كه‌ خوایه‌كی به‌خشه‌ره‌‪ -‬كۆمه‌ك لێخوازراوه‌ بۆ تۆڵه‌و‬
‫جه‌زره‌به‌دان له‌سه‌ر ئه‌وقسه‌ ناقۆاڵو ناشیاوانه‌تان‪ ،‬هه‌ر ئه‌ویشه‌ یارمه‌تیم ئه‌داو‬
‫سه‌رم ئه‌خا به‌ سه‌ر ئێوه‌دا‪ ،‬ئه‌ر ئێوه‌ الرو السار بن‪ ،‬چونكه‌ من هه‌وڵێكی زۆرم‬
‫له‌گه‌ڵدان‪ ،‬به‌اڵم ئێوه‌ هه‌رنه‌تان بیست !‪.‬‬

‫سەرنجی وشەی حوکم و گەالنی پێشووش بدە‬

‫فٓ أُم ِن َّي ِت ِهۦ‬

‫ن ِ‬‫ى أَلقَى ٱلشَّ يطَٰ ُ‬ ‫ل إِ َذا تَ َ َّن ٰٓ‬ ‫ِي إِ َّ ٓ‬
‫سولٖ َو َل نَب ٍّ‬ ‫رسل َنا ِمن قَبلِكَ ِمن َّر ُ‬ ‫َو َمآ أَ َ‬
‫‪76‬‬
‫ح ِك ‪ٞ‬‬
‫يم‬ ‫يم َ‬ ‫نسخُ ٱللَّهُ َما يُل ِقي ٱلشَّ يطَٰ ُ‬
‫ن ثُ َّم يُح ِك ُم ٱللَّهُ َءايَٰ ِت ِهۦۗ َوٱللَّهُ َع ِل ٌ‬ ‫َف َي َ‬
‫شه‌یتان مێمڵی هه‌موو پێغه‌مبه‌رێك بووه‌‪ :‬دیاره‌ هه‌رچۆنێ خوای گه‌ور ‌ه‬
‫بانگه‌وازه‌كه‌ی له‌بێ بڕوایان ئه‌پارێزێ‪ ،‬هه‌روایش له‌فێڵی شه‌یتان ئه‌یپارێزێ و‬
‫ناهێڵێ ده‌غه‌ڵی ئه‌وی تێكه‌ڵ ببێ‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬وما أرسلنا من قبلك من‬
‫رسول وال نبى} له‌پێش تۆشدا ئێمه‌ هه‌رپێغه‌مبه‌رێكی خاوه‌ننامه‌و بێ نامه‌مان‬
‫ناردبێت‪ ،‬ك ‌ه نیشانه‌كامنان به‌خه‌ڵك ڕاگه‌ێنێت {إال إذا متنى القى الشيطان‬
‫ىف أمنيته} ئیلال شه‌یتان گۆڕانكاریی و ده‌غده‌غه‌ی خۆی له‌پاڵ ئاخنیوه‌‪.‬‬
‫(فتح القدير) ئه‌ڵێ‪( :‬قال البغوى‪ :‬إن أكرث املفرسين قالوا معنى (متنى) تال‬
‫وقرأ كتاب الله‪ ،‬ومعنى (ألقى الشيطان ىف أمنيته) أي يف تالوته وقراءته‪ .‬قال‬
‫ابن جرير‪ :‬هذا القول أشبه بتأويل الكالم‪ .‬قال القايض عياض‪ :‬واعلم أن األمة‬
‫مجتمعة عىل عصمة النبى من الشيطان يف جسمه وخاطره و لسانه ‪ )..‬كه‌وابوو‬

‫الحج ‪٥٢‬‬ ‫‪ 76‬‬

‫‪64‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫پێغه‌مبه‌ر هیچ كات هه‌ڵه‌و ناهه‌قی به‌زمانیدا نه‌هاتووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی مورشیكانیش‬
‫شتێكیان لێ كردبێ به‌هه‌را‪ ،‬ئه‌وه‌ هه‌ر به‌ئاماژه‌ی شه‌یتان بووه‌‪ ،‬و ‌ه ئه‌وه‌ش ته‌نها‬
‫بۆ پێغه‌مبه‌ر بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو پێغه‌مبه‌رانی پێش ئه‌ویش تووشی ئه‌و دیعایه‌و چاووڕایه‌‬
‫بوون‪ ،‬به‌ڵێ‪ :‬گه‌لێ ڕیوایه‌ت هاتووه‌ ده‌م له‌هۆی هاتنه‌ خواره‌وه‌ی ئه‌م ئایه‌تانه‌‬
‫ئه‌ده‌ن‪ ،‬به‌اڵم (ئینب كه‌سیر) ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌و ڕیوایه‌تانه‌ گشتیان (مورسه‌ل)ن و‪،‬‬
‫له‌ڕێگه‌یه‌كی ڕه‌وانه‌وه‌ پشتگیرێكم ده‌ست نه‌كه‌وتوو ‌ه بۆیان‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬په‌یامبه‌ران‬
‫زۆریان پێ خۆش بووه‌ مه‌ردوم لێیان كۆ ببنه‌وه‌و بڕوایان پێ بێنن‪ ،‬بۆیه‌ گه‌لێ‬
‫جار له‌و پێناوه‌دا ئاواتیان ئه‌خواست كه‌خه‌ڵكه‌كه‌ بانگه‌وازه‌كه‌یان لێوه‌رگرن‪ ،‬وه‌‬
‫له‌وڕێگه‌یه‌شدا جاری وا ئه‌بوو له‌به‌ر خاتری بانگه‌وازه‌كه‌یان‪ -‬نه‌رم و نیانیشیان‬
‫ئه‌كرد‪ ،‬جا شه‌یتانیش ئه‌وه‌ی ب ‌ه هه‌لده‌زانی و لێی ئه‌كردن ‌ه هه‌راو‪ ،‬ئیرت فرت‬
‫و فێڵی خۆی ئه‌هاویشت ‌ه دڵی مورشیكانه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك داستانه‌كه‌ی (ئینب ئوم‬
‫مه‌كتوم) و (زه‌ینه‌بی كچی جه‌حش) و ‪..‬هتد‪ ،‬به‌اڵم خوا مه‌سه‌له‌كه‌ی ل ‌ه بێژنگ‬
‫داو هه‌ق و ناهه‌قی لێك كرده‌وه‌‪‘ .‬سه‌ید’یش پاش هێنانی هه‌موو ڕیوایه‌ته‌كان‬
‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وانه‌ی له‌م جێگایه‌دا داستانی (غه‌رانیق) ده‌گێڕنه‌وه‌و هه‌ندێ‬
‫پاڵپشتیشی بۆ دێنن‪ ،‬هه‌موو له‌بنه‌ڕه‌تدا الوازن‪ ،‬وه‌ ل ‌ه ڕووی (سه‌نه‌د)ـه‌وه‌‬
‫پشتیان پێ نابه‌سرتێ‪ .‬وه‌ زانایانی ئه‌هلی حه‌دیس ده‌ڵێن‪ :‬هه‌ركه‌سێ قسه‌ی لێ‬
‫وه‌رگیرابێ ئه‌و ڕیوایه‌ته‌ی نه‌هێناوه‌‪ ،‬چونكه‌ سه‌نه‌دێكی متامنه‌ پێكراوی نه‌بووه‌‪.‬‬
‫‘ئه‌بوبه‌كری به‌ززار’ ئه‌ڵێت‪ :‬قه‌ناعه‌تم نییه‌ كه‌ له‌په‌یامبه‌ره‌وه‌ به‌سه‌نه‌دێكی‬
‫په‌یوه‌سته‌وه‌ ئه‌و قسه‌یه‌ گێڕدرابێته‌وه‌‪ ،‬له‌والیشه‌وه‌ له‌گه‌ڵ بناغه‌یه‌كی به‌رزی‬
‫بیرو باوه‌ڕدا كه‌ بریتیی ‌ه له‌وه‌ په‌یامبه‌ر ده‌بێ شه‌یتان نه‌توانێ په‌یامه‌كه‌ی لێ‬
‫تێك بدات و خه‌ڵته‌و په‌ڵته‌ی تێكه‌ڵ بكات به‌یه‌كا هه‌ڵ ئه‌ته‌قێن‪ ،‬ئیرت چۆن‬
‫ده‌بێت {أفرايتم الالت والعزى ومناة الثالثة األخرى ألكم الذكر وله األنثى؟}‬
‫بخوێنێ و شه‌یتان به‌زمانی ئه‌وه‌وه‌ ئه‌م وشانه‌‪( :‬وإنهن لهن الغرانيق العىل‪ ،‬وإن‬

‫‪65‬‬
‫شفاعتهن لهي التي ترتجي ‪ )..‬باڵو بكاته‌وه‌و بیگه‌یه‌نێت به‌ هه‌موو مورشیكان‬
‫و ئه‌وانیش بڕوا بكه‌ن‪ ..‬كاتێ په‌یامبه‌ر لێ ببێته‌وه‌ له‌ سووره‌تی (نه‌جم) سوژده‌‬
‫ببات و ئه‌وانیش وا بزانن كه‌ بۆ بته‌كان سوژده‌ی بردووه‌؟! {فينسخ الله ما يلقى‬
‫الشيطان} ئه‌وسا خوا فه‌ندو فێڵه‌كه‌ی شه‌یتانی پووچ كرده‌وه‌و سڕییه‌وه‌ {ثم‬
‫يحكم الله آياته} له‌پاشان ئایه‌ته‌كانی خۆی جێگیرو پته‌و پایه‌دار كردۆته‌وه‌ و‬
‫به‌چاكیی هێشتوویه‌ته‌وه‌ {والله عليم حكيم} و خوا زانست و زانیاریی زۆره‌‪ ،‬كار‬
‫جوان و له‌كارزانه‌‪ ،‬گشت كارێكی پڕ له‌ حیكمه‌ته‌‪.‬‬

‫دەستەاڵت و حوکم هەر بۆ خوای گەورە دەگەڕێتەوە‬

‫‪77‬‬
‫يم‬ ‫ج َّنٰ ِ‬
‫ت ٱل َّن ِع ِ‬ ‫ف َ‬ ‫ح ِ‬
‫ٰت ِ‬ ‫ن َءا َم ُنواْ َو َع ِملُواْ َّٰ‬
‫ٱلصلِ َ‬ ‫ٱملُلكُ يَو َم ِئ ٖذ �لِّلَّ ِه يَحك ُُم بَي َن ُهمۚ فَٱلَّ ِذي َ‬
‫امللك يومئذ لله} جا ئیرت له‌و ڕۆژه‌دا ده‌سه‌اڵت و فه‌رمانڕه‌وایی ته‌نها بۆ خوایه‌و‬
‫هیچ كه‌سێك ناتوانێ هیچ شتێك بكات‪ ،‬وه‌ك خۆیشی ئه‌فه‌رمووێ‪( :‬مالك‬
‫يوم لدين )‪.٤/١‬یا ده‌فه‌رمووێ‪( :‬امللك يومئذ الحق للرحمن وكان يوما عىل‬
‫الكافرين عسريا )‪{ .‬يحكم بينهم} له‌نێوانیاندا داوه‌ریی ده‌كا {فالذين آمنوا‬
‫وعملوا الصالحات ىف جنات النعيم} ئه‌وسا ئه‌و كه‌سانه‌ی بڕوایان هێناوه‌و‬
‫له‌گه‌ڵ بڕواكه‌یاندا كاره‌ چاكه‌كانیان ئه‌نجام داوه‌ له‌ناو به‌هه‌شته‌ خۆش و پڕ له‌‬
‫نازونیعمه‌ت و نه‌بڕاوه‌كاندا نشته‌جێ ئه‌بن‪.‬‬
‫‪78‬‬
‫يم كُن ُتم ِفي ِه تَخ َت ِلفُونَ‬ ‫ٱللَّهُ َيحك ُُم َبي َنكُم َيو َم ٱل ِق َٰي َم ِة ِف َ‬
‫الله يحكم بينكم يوم القيامة فيام كنتم فيه تختلفون} هه‌ر خوا خۆی له‌ڕۆژی‬
‫قیامه‌تا داوه‌ریی ده‌كا له‌ نێوانتاندا له‌و شتانه‌ی كه‌ئێوه‌ كێشه‌تان تێیدا هه‌بوو‪.‬‬
‫له‌جێگه‌یه‌كی تردا ده‌فه‌رمووێ‪( :‬فلذلك فادع واستقم كام أمرت وال تتبع‬
‫الحج ‪٥٦‬‬ ‫‪ 7‬‬
‫‪7‬‬
‫الحج ‪٦٩‬‬ ‫‪ 78‬‬

‫‪66‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫أهواءهم وقل آمنت مبا أنزل الله من كتاب ‪.١٥/٤٢ )..‬‬

‫کێن ئەوانەی پشت لە حوکمی خوای گەورە دەکەن؟!‬

‫ِيق ِّمن ُهم ُّمعرِضُ ونَ‬

‫‪79‬‬
‫سولِ ِهۦ لِ َيحك َُم بَي َن ُهم إِ َذا َفر ‪ٞ‬‬ ‫ل ٱللَّ ِه َو َر ُ‬
‫َوإِ َذا ُد ُع ٓواْ إِ َ‬
‫وإذا دعوا إىل الله ورسوله ليحكم بينهم} كاتێكیش بانگ بكرێن بۆالی‬
‫بڕیاره‌كانی خواو په‌یامبه‌ره‌كه‌ی ئه‌و‪ ،‬تا له‌نێوانیاندا داوه‌ری بكه‌ن {إذا فريق‬
‫منهم معرضون} كه‌چی ده‌سته‌یه‌كیان ‪ ،‬كت وپڕ ڕوو وه‌ر ئه‌گێڕن و ئاماده‌ نابن‪.‬‬
‫کێن ئەو کەسانەی گوێڕایەڵی حوکی خوای گەورەن؟‬
‫سولِ ِهۦ لِ َيحك َُم َبي َن ُهم أَن َيقُولُواْ َ‬
‫س ِمع َنا‬ ‫ل ٱللَّ ِه َو َر ُ‬ ‫َول ٱملُؤ ِم ِن َ‬
‫ني إِ َذا ُد ُع ٓواْ إِ َ‬ ‫إِنَّ َا كَانَ ق َ‬
‫‪80‬‬
‫حونَ‬ ‫طع َناۚ َو ُأ ْو ٰلَٓ ِئكَ ه ُُم ٱملُف ِل ُ‬
‫َو َأ َ‬
‫إمنا كان قول املؤمنني إذا دعوا إىل الله ورسوله ليحكم بينهم} ئه‌وه‌ حاڵی‬
‫دوو رووه‌كان بوو‪ ،‬به‌اڵم وته‌و گوفتاری بڕواداره‌كانیش كاتێ بانگ ده‌كرێن بۆالی‬
‫خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی له‌نێوانیاندا داوه‌ری بكا {أن يقولوا سمعنا وأطعنا}‬
‫هه‌ر ئه‌مه‌یه‌ كه‌ ئه‌ڵێن‪ :‬ئه‌وا بیستامن و گوێرایه‌ڵیشین‪ .‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌وانیش‬
‫بڕوادار بوونایه‌‪ ،‬ده‌بوو هه‌ر ئاوایان بووتایه‌ {وأولئك هم املفلحون} ئائه‌وانه‌ ‪ -‬كه‌ بۆ‬
‫ره‌زامه‌ندی خوا په‌له‌ ئه‌كه‌ن‪ -‬سه‌رفرازی راسته‌قینه‌ی دونیاو قیامه‌تن ‪.‬‬

‫النور ‪٤٨‬‬ ‫‪ 9‬‬

‫‪7‬‬
‫النور ‪٥١‬‬ ‫‪ 80‬‬

‫‪67‬‬
 ‫حوکمی خواو دوعای پێغەمبەرمان‬
‫ني‬
‫ح َ‬‫ِٱلصلِ ِ‬ ‫‪81‬‬ ‫كم َوأَل ِ‬
‫حق ِني ب َّٰ‬ ‫ح ٗ‬‫ل ُ‬
‫ب هَب ِ‬
‫َر ِّ‬
‫رب هب ىل حكام} ئه‌ی په‌روه‌ردگارم! تێگه‌یشتنی راست و دروست ‪ ،‬زانست‬
‫و زانیاریی‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریه‌تیم پێ ببه‌خشه‌ رێگای خواناسانم پێبناسه‌ {وألحقنى‬
‫بالصالحني} وه‌ مبگه‌یه‌نه‌ به‌چاكان‪ .‬پێغه‌مبه‌ریش له‌كاتی سه‌ره‌مه‌رگه‌كه‌یدا‬
‫سێجار فه‌رمووی‪( :‬اللهم يف الرفيق األعىل )‪ .‬كاته‌كانیرتیش كه‌ بپاڕایه‌ته‌وه‌‬
‫ئه‌ی فه‌رموو‪( :‬اللهم أحينا مسلمني‪ ،‬و أمتنا مسلمني‪ ،‬وألحقنا بالصالحني غري‬
‫خزايا والمبدلني) ئیاممی ئه‌حمه‌د ‪.٤٢٤/٣‬‬

‫گەر دین پەیوەندی نێوان خوای گەورەو بەندەکانی‬

‫بوایە لێپرسینەوەش تەنها لە بواری عیبادەتدا دەبوو!‬
‫حك ِم ِهۦۚ َو ُه َو ٱل َعزِي ُز ٱل َع ِل ُ‬
‫يم‬ ‫‪82‬‬ ‫إِنَّ َر َّبكَ َي ِ‬
‫قض َبي َن ُهم ِب ُ‬
‫إن ربك يقىض بينهم بحكمه} به‌راستی په‌روه‌ردگارت داوه‌ریی ده‌كات له‌نێوان‬
‫ئه‌وانه‌دا ‪-‬ل ‌ه ڕۆژی قیامه‌تدا‪ -‬به‌ فه‌رمان و بڕیاری خۆی {وهو العزيز العليم} هه‌ر‬
‫ئه‌ویش ‌ه ده‌سه‌اڵتدارو زانا به‌ هه‌موو كارو كرده‌وه‌ی به‌نده‌كانی خۆی‪.‬‬

‫حوکم عیلم دیسان لە پاڵ یەکدا‬

‫ني‬‫‪83‬‬ ‫لم َوكَ َٰذ ِلكَ نَجزِي ٱمل ُ ِ‬
‫حس ِن َ‬ ‫كم َو ِع ٗ ۚ‬
‫ح ٗ‬ ‫َول ََّم بَلَ َغ أَشُ دَّ ُهۥ َوٱس َت َو ٰٓ‬
‫ى َءاتَي َٰنهُ ُ‬
‫به‌ ده‌ستی مووسا پیاوێكی (قیبتی) كوژرا‪ :‬به‌ڵێ‪ ..‬موسا ورده‌ ورده‌ پله‌كانی‬
‫منداڵیی و‪ ،‬الویه‌تی خۆی ئه‌برێ و پێده‌گا‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬وملا بلغ أشده‬

‫الشعراء ‪٨٣‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪8‬‬
‫النمل ‪٧٨‬‬ ‫‪ 82‬‬
‫القصص ‪١٤‬‬ ‫‪ 83‬‬

‫‪68‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫واستوى} كاتێ دوای چه‌ند ساڵێك پێگه‌یشت و ته‌ن و ژیریی ته‌واو به‌هێزبوو‬
‫و به‌خۆداهات {آتيناه حكام وعلام} ژیریی و تێگه‌یشنت و زانیاریامن پێش‬
‫په‌یامبه‌رایه‌تی پێبه‌خشی {وكذلك نجزى املحسنني} هه‌ر ئا به‌وشێوه‌یه‌‬
‫پاداشی چاككاران ئه‌ده‌ینه‌وه‌‪.‬‬

‫کەس هاوشێوەی نی یە نە لەپەرستندا نە لە حوکمدا‬

‫‪84‬‬
‫كم َوإِلَي ِه تُر َ‬
‫ج ُعونَ‬ ‫ح ُ‬ ‫ول َوٱألٓ ِ‬
‫خ َر ِةۖ َو َلهُ ٱل ُ‬ ‫ف ٱألُ َ ٰ‬ ‫ل ِإ َٰلهَ ِإ َّل ُه َوۖ َلهُ ٱل َ‬
‫حمدُ ِ‬ ‫َو ُه َو ٱل َّلهُ َ ٓ‬
‫وهو الله ال إله إال هو} هه‌ر ئه‌و زاته‌یه‌ خودا‪ ،‬جگ ‌ه له‌خۆی هیچ په‌رسرتاوێكی‬
‫هه‌ق نیه‌ {له الحمد ىف األوىل واآلخرة} سوپاس و ستایش هه‌رشایسته‌ی ئه‌وه‌ له‌‬
‫دنیاو له‌ ئاخیره‌تدا {وله الحكم} حوكم و فه‌رمانڕه‌واییش و بریار هه‌ر بۆ ئه‌وه‌‪ ،‬نه‌ك‬
‫بۆ كه‌سێكی تر {وإليه ترجعون} وه‌ هه‌ر بۆ الی ئه‌ویش ده‌برێنه‌وه‌‪ ،‬جا ئه‌وساش‬
‫ئیرت هه‌موو كه‌س پاداشت و تۆڵه‌ی خۆی وه‌ر ئه‌گرێ‪.‬‬

‫فریاد ڕەسی حەقیقی تەنها الی خوای گەورەیە‬

‫كم َوإِلَي ِه‬
‫ح ُ‬ ‫خ َرۘ َلٓ إِلَٰهَ إِ َّل ُه َوۚ ك ُُّل َ‬
‫ش ٍء هَالِكٌ إِ َّل َوج َههُۥۚ لَهُ ٱل ُ‬ ‫َو َل تَد ُع َم َع ٱللَّ ِه إِلَٰ ًها َءا َ‬
‫تُر َج ُعونَ‬ ‫‪85‬‬

‫له‌گه‌ڵ خوادا ها‌نا‌ و هاوار له‌ خوایه‌كی تر مه‌كه‌‪ ،‬چونكه‌ جگه‌ له‌و زاته‌ خوایه‌كی‬
‫تر نیه‌‪ ،‬هه‌رچی شت هه‌یه‌ تیاچووه‌ له‌ناوچووه‌ جگه‌ له‌و زاته‌‪ ،‬فه‌رمانڕه‌وایی هه‌ر‬
‫شایسته‌ی ئه‌وه‌‪ ،‬هه‌مووانیش هه‌ر بۆ الی ئه‌و ده‌برێنه‌وه‌‪.‬‬
‫‪86‬‬
‫َٔات َأن َيس ِبقُونَاۚ َ‬
‫سآ َء َما َيحكُ ُمونَ‬ ‫ٱلس ِّ‍ي ِ‬ ‫ب ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َيع َملُونَ َّ‬ ‫س َ‬‫ح ِ‬ ‫َأم َ‬
‫أم حسب الذين يعملون السيئات أن يسبقونا} یا ئه‌وانه‌ی كه‌ كاری خراپ و‬
‫القصص ‪٧٠‬‬ ‫‪ 4‬‬
‫‪8‬‬
‫القصص ‪٨٨‬‬ ‫‪ 85‬‬
‫العنکبوت ‪٤‬‬ ‫‪ 86‬‬

‫‪69‬‬
‫نادروست ئه‌نجام ئه‌ده‌ن پێیان وایه‌ كه‌له‌ده‌ستامن ده‌رئه‌چن و پێشامن ئه‌كه‌ون‬
‫و ده‌ربازده‌بن؟ {ساء ما يحكمون} ئه‌وانه‌ چ داوه‌ریی و بڕیارێكی خراپ ئه‌ده‌ن‬
‫ئه‌گه‌ر پێیان وابێ‪.‬‬

‫حوکمی هەڵە جێگەی پرسیارە‬

‫َما لَكُم ك َ‬
‫َيف تَحكُ ُمونَ‬
‫تەفسیری ئایەتی ‪ ١٥٥ ،١٥٤‬بە یەکەوەیە‪ ،‬کە دەفەرموێت‪ :‬ئەی تێنەگەیشتوان!‬
‫ئێوە چییتانەو چۆن بڕیاری وادەدەن کە وا دەزانن مەالئیکەکان کچی خودان‪...‬‬
‫ئەی نابێت بیر بکەنەوەو بزانن ئەوە چ قسەیەکی هەڵەو نابەجێ یە دەیکەن؟‪.‬‬

‫نموونەی پێشین لە حوکم کردن‬

‫َى بَعضُ َنا َع َ ٰ‬
‫ل بَ ٖ‬
‫عض‬ ‫َصمنِ بَغ ٰ‬‫خفۖ خ َ‬ ‫ل دَا ُۥو َد َف َف ِز َع ِمن ُهمۖ قَالُواْ َل تَ َ‬‫خلُواْ َع َ ٰ‬ ‫إِذ َد َ‬
‫ِ ‪87‬‬
‫ٱلصط‬‫س َوآ ِء ِّ َٰ‬‫ل َ‬‫ُشطط َوٱه ِدنَآ إِ َ ٰ‬
‫ح ِّق َو َل ت ِ‬ ‫فَٱحكُم بَي َن َنا بِٱل َ‬
‫إذ دخلوا عىل داود ففزع منهم} كاتێ كه‌ بێ مۆڵه‌ت وه‌رگرتن چوونه‌ ژووره‌و ‌ه‬
‫الی (داوود)‪ ،‬له‌بینینیان شڵه‌ژاو ترسا {قالوا ال تخف خصامن بغى بعضنا عىل‬
‫بعض} وتیان‪ :‬مه‌ترسه‌! ئێمه‌ دوو داواچین دژ به‌یه‌كرتو‪ ،‬داوامان له‌ سه‌ر یه‌كرت‬
‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێكامن سته‌می له‌و هه‌نده‌كه‌ی تر كردووه‌ {فاحكم بيننا بالحق وال‬
‫تشطط} جا هاتووین ل ‌ه نێوامناندا به‌دادگه‌ران ‌ه داوه‌ریی بكه‌و سته‌م له‌هیچ‬
‫المان مه‌كه‌ {واهدنا إلـىسواء الرصاط} و بۆ راسته‌ڕێ رێنموونیامن بكه‌ ‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫به‌ڕێكی دادگه‌ریامن بكه‌‬
‫ى‬‫ح ِّق َو َل تَ َّت ِبعِ ٱل َه َو ٰ‬
‫اس بِٱل َ‬‫ني ٱل َّن ِ‬
‫رض فَٱحكُم بَ َ‬ ‫ف ٱألَ ِ‬ ‫خلِي َف ٗة ِ‬ ‫یا دَا ُۥو ُد إِنَّا َج َعل َٰنكَ َ‬
‫اب شَ ِديدُ ۢ بِ َا‬ ‫سبِيلِ ٱللَّ ِه لَ ُهم َع َذ ‪ٞ‬‬ ‫سبِيلِ ٱللَّ ِهۚ إِنَّ ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َي ِضلُّونَ َعن َ‬ ‫َف ُي ِضلَّكَ َعن َ‬

‫ص ‪٢٢‬‬ ‫‪ 87‬‬

‫‪70‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫اب‬
‫س ِ‬ ‫َسواْ َيو َم ٱل ِ‬
‫ح َ‬ ‫ن ُ‬ ‫‪88‬‬

‫يا داود إنا جعلناك خليفة ىف األرض} ئه‌ی داود! به‌ڕاستی ئێم ‌ه تۆمان كرده‌‬
‫جێنشین له‌سه‌ر زه‌وییدا بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری مه‌ردم {فاحكم بني الناس‬
‫بالحق} ده‌سا تۆیش به‌شێوه‌یه‌كی په‌سه‌ندو به‌هه‌ق و دادگه‌رانه‌ له‌نێوان‬
‫خه‌ڵكدا بڕیاربده‌و حوكم بكه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬وه‌ك بفه‌رموێ‪ :‬په‌له‌مه‌كه‌و له‌هه‌ردوو الیه‌نی‬
‫كێشه‌كه‌ پرسیار بكه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌و كێشه‌یه‌ مه‌كه‪ ،‬ك ‌ه په‌له‌ت تێدا كرد‪ ،‬چونكه‌ پێش‬
‫ئه‌وه‌ كه‌له‌ (مدعی علیه‌) پرسیار بكه‌یت‪ ،‬بڕیای خۆتت دا ! {وال تتبع الهوى} و‬
‫شوێن هه‌واو ئاره‌زوو مه‌كه‌وه‌ ل ‌ه حوكمكردندا {فيضلك عن سبيل الله} تا به‌و‬
‫هۆیه‌و ‌ه له‌رێگای خوا گومڕات بكات {إن الذين يضلون عن سبيل الله} بێگومان‬
‫ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ل ‌ه رێی خوا الده‌ده‌ن و گومڕا ئه‌بن {لهم عذاب شديد} سزاو‬
‫جه‌زره‌به‌ی توندو سه‌ختیان بۆ هه‌یه‌ {مبا نسوا يوم الحساب} به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌‬
‫رۆژی حیساب و پاداشت و تۆڵه‌یان له‌بیركردووه‌‪.‬‬

‫دینی خوای گەورە پوخت و تەواوە‬

‫ل‬ ‫خ ُذواْ ِمن دُونِ ِهۦٓ أَولِ َيآ َء َما نَع ُبدُ هُم إِ َّل لِ ُي َق ِّربُونَآ ِإ َ‬ ‫صۚ َوٱلَّ ِذي َ‬
‫ن ٱتَّ َ‬ ‫أَ َل لِلَّ ِه ٱلدِّ ي ُ‬
‫ن ٱلخَالِ ُ‬
‫ف َما هُم ِفي ِه يَخ َتلِفُونَ ۗ إِنَّ ٱللَّهَ َل يَه ِدي َمن ُه َو‬ ‫َى إِنَّ ٱللَّهَ يَحك ُُم بَي َن ُهم ِ‬‫ٱللَّ ِه زُلف ٰٓ‬
‫‪89‬‬
‫ب كَفَّا ‪ٞ‬ر‬ ‫كَٰ ِذ ‪ٞ‬‬
‫اال لله الدين الخالص} هۆشیاربه‌! ئایینی پاك و چاك و بێگه‌رد ته‌نها هی خوایه‌‪.‬‬
‫واته‌‪ :‬خوا ته‌نها هه‌ر ئیخالێ وه‌ر ئه‌گرێ و‪ ،‬هه‌رشتێكی دی وه‌ال ده‌نێ {والذين‬
‫اتخذوا من دونه أولياء} ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌باتی خوا چه‌ند دۆس و بتێكیان بۆ خۆیان‬
‫گرتووه‌‪ ،‬وه‌به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیش ئه‌ڵێن‪{ :‬ما نعبدهم إال ليقربونا إىل الله زلفى}‬
‫ئێمه‌ هه‌ر بۆئه‌وه‌ ئه‌و بتانه‌ ده‌په‌رستین‪ ،‬كه‌ له‌خوامان نزیك بكه‌نه‌وه‌و ‪ ،‬تكامان‬
‫ص ‪٢٦‬‬ ‫‪ 8‬‬
‫‪8‬‬
‫الزمر ‪٣‬‬ ‫‪ 89‬‬

‫‪71‬‬
‫بۆ بكه‌ن الی‪ ،‬كه‌چی ئه‌گه‌ر پێیان بوترایه‌‪ :‬ئه‌ی كێ ئێوه‌ی دروستكردووه‌؟ ئه‌ی‬
‫كێ ئاسامنه‌كان و زه‌وی وه‌دیهێناوه‌؟ له‌وه‌اڵمدا ئه‌ڵێن‪ :‬هه‌ر (الله‌)یه‌‪ ،‬ئیرت پێیان‬
‫ئه‌وترا‪ :‬ئه‌ی بۆچی خوا به‌تاك و ته‌نیا ناپه‌رسنت؟ وشه‌ی (ما نعبدهم‪ )..‬وه‌اڵمیان‬
‫بوو‪{ .‬إن الله يحكم بينهم فيامهم فية يختلفون} جا با هه‌ر وابكه‌ن بێگومان‬
‫خوا هه‌ق و ناهه‌ق جیا ئه‌كاته‌وه‌و‪ ،‬بڕیاری خۆی ده‌رباره‌ی ئه‌و دوو به‌ره‌كیه‌ی‬
‫نێوانیان ده‌دات‪ ،‬ئه‌و كات موسڵامنان ئه‌چنه‌ به‌هه‌شته‌وه‌و‪ ،‬بێ بڕوایانیش بۆ‬
‫دۆزه‌خ ئه‌نێردرێن {إن الله ال يهدي من هو كاذب كفار} دیاره‌ ئه‌وجۆره‌ كه‌سانه‌‬
‫گومڕاو سه‌ر لێشێواون ‪ ،‬خۆبه‌ڕاستی خوایش مرۆی درۆزن و سپڵه‌ رێنوێن ناكا‪.‬‬

‫کەسێك زانای پەنهان و ئاشكرا بێت بەرنامەکەی‬

‫شایستەی حوکمە‬

‫ف‬ ‫ني ِع َبا ِدكَ ِ‬ ‫َيب َوٱلشَّ َٰهدَ ِة أَ َ‬

‫نت تَحك ُُم َب َ‬ ‫ٰت َوٱألَ ِ‬
‫رض َٰعلِ َم ٱلغ ِ‬ ‫ٱلس َٰم َو ِ‬ ‫قُلِ ٱللَّ ُه َّم ف ِ‬
‫َاط َر َّ‬
‫‪90‬‬
‫َما كَانُواْ ِفي ِه َيخ َتلِفُونَ‬
‫رێگای دۆعاو پاڕانه‌وه‌‪{ :‬قل اللهم فاطر السموات واألرض} بڵێ‪ :‬ئه‌ی خوایه‌!‬
‫ئه‌ی به‌دیهێنه‌ری ئاسامنه‌كان و زه‌ویی! {عامل الغيب والشهادة} زانای په‌نهان‬
‫و ئاشكرا‪ ،‬زانای دیارو نادیار! {أنت تحكم بني عبادك فيام كانوا فيه يختلفون}‬
‫هه‌ر ئه‌تۆ له‌ نێوان به‌نده‌كانی خۆتا داوه‌ریی ده‌كه‌یت‪ ،‬له‌و شتانه‌دا وا كێشه‌و‬
‫جیاوازییان تیا هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌ت َو بڕیاری تێرو ته‌سه‌ڵ ئه‌ده‌یت‪ ،‬هه‌ق و ناهه‌ق جیا‬
‫ده‌كه‌یته‌وه‌‪.‬‬

‫الزمر ‪٤٦‬‬ ‫‪ 90‬‬

‫‪72‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫بڕیارو دادوەری کردن تەنها بۆ خوایە‬

‫كم لِلَّ ِه ٱل َع ِ ِّ‬

‫ل‬ ‫ح ُ‬‫رشك ِب ِهۦ تُؤ ِم ُنواْۚ فَٱل ُ‬ ‫َٰذلِكُم ِبأَنَّهُ ٓۥ إِ َذا ُد ِع َ‬
‫ي ٱللَّهُ َوحدَ ُهۥ كَفَرتُم َوإِن يُ َ‬
‫‪91‬‬
‫ٱلكَبِري‬
‫ذلكم بأنه إذا دعى الله وحده كفرتم} ئه‌و سزاو تۆڵه‌یه‌شتان له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬
‫چونكه‌ كاتێ بانگكرابان بۆ بڕواهێنان و په‌رستنی خوای تاك و ته‌نیا‪ ،‬به‌ته‌نیا‬
‫كافر ده‌بوون وباوه‌ڕتان نه‌ده‌هێنا {وان يرشك به تؤمنوا} خۆ ئه‌گه‌ر هاوبه‌شی پاڵ‬
‫درابا (باسی الت و عوززاش له‌ گه‌ڵیان كرابا) بڕواتان ئه‌هێنا! {فالحكم لله العىل‬
‫الكبري} جا بڕیارو داوه‌ری كردن ته‌نها بۆ خوای بااڵده‌ستی گه‌وره‌‪ ،‬چونكه‌ بتان‬
‫هیچیان به‌ده‌ست نیه‌‪.‬‬

‫الغافر ‪١٢‬‬ ‫‪ 91‬‬

‫‪73‬‬
‫لە سەرەوە کۆمەڵێك ئایەت وەك بینیامن کە وشەی حوکم بە چەندەها شێوە‬
‫هاتووەو هەم وەك وشەو هەمیش وەك دادوەری لە نێوان کێشەکاندا‪ ،‬هەمیش‬
‫وەك گەالنی پێشوو‪ ،‬لە خوارەوە تەنها ئایەتەکان بە تەفسیرەکەیەوە دادەنێین‬
‫بۆ ئەوەی خوێنەر خۆی بیربکاتەوەو بڕیار بدات لە دووبارە بونەوەی وشەی‬
‫حوکم و جۆری حوکم‪ ،‬لە قورئانی پیرۆزدا ئەوەندە ئایەتەکان زۆرن بیانو بۆ‬
‫نەخوێندەواریش نا‌هێڵێتەوە چ جای خوێندەوار‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی سەرەڕای نکۆڵی‬
‫کردن و جیاکردنەوەی دین لە سیاسەت دەبێت خوێندنەوەی تری نا لۆجیکی‬
‫بۆ بکرێت‪.‬‬
‫ني ٱل ِع َبا ِد (الغافر ‪)48‬‬ ‫حك ََم َب َ‬ ‫كب ٓواْ إِنَّا ك ّ‪ُٞ‬ل ِفي َهآ إِنَّ ٱللَّهَ قَد َ‬ ‫َال ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن ٱس َت َ ُ‬ ‫ق َ‬
‫قال الذين استكربوا إنا كل فيها} سه‌ركرده‌ ده‌ماخبه‌رزه ‌له‌خۆبایی بووه‌كانیش‬
‫ئه‌ڵێن‪ :‬به‌راستی ئێم ‌ه هه‌موو له‌ناو ئاگرداین‪ ،‬ئه‌گه‌ر شتێكامن پێ كرابا‪،‬‬
‫بۆخۆمامنان ئه‌كرد {إن الله قد حكم بني العباد} به‌راستی خوا له‌نێوان‬
‫به‌نده‌كانیدا به‌دادگه‌رانه‌ داوه‌ریی كرد‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ هه‌موو بێ باوه‌ڕبووین‪ ،‬بڕیاری‬
‫داوه‌ تۆڵه‌ی خۆمان وه‌ر ئه‌گرین‪ ،‬واته‌‪ :‬ئێمه‌ی سه‌ركرده‌و ئێوه‌ی چه‌وساوه‌ هه‌ر‬
‫دوو له‌ناو ئاگرداین‬
‫َّلت َوإِلَي ِه‬ ‫ل ٱللَّ ِهۚ َٰذلِك ُُم ٱللَّهُ َر ِّ‬
‫ب َعلَي ِه تَ َوك ُ‬ ‫حك ُمهُۥٓ إِ َ‬‫ش ٖء َف ُ‬ ‫َو َما ٱخ َتلَف ُتم ِفي ِه ِمن َ‬
‫يب (الشورى ‪)10‬‬ ‫أُنِ ُ‬
‫وما اختلفتم فيه من شئ فحكمه إىل الله} ئه‌وی كێشه‌و جیاوازیتان تێیدا بوو‪،‬‬
‫له‌باره‌ی باوه‌ڕو بێباوه‌ڕیه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ حوكمه‌كه‌ی بگێڕدڕێته‌وه‌ بۆالی خوا ‪ ،‬چونكه‌‬
‫ئه‌و خۆی ده‌یبڕێته‌وه‌و ده‌زانێت كێ له‌سه‌ر هه‌قه‌و‪ ،‬كێش له‌سه‌ر ناهه‌قه‌‪ ،‬خوای‬
‫گه‌وره‌ قورئانی ناردووه‌و گێڕاویه‌تی به‌ مه‌نهه‌ج‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریش به‌یانی ده‌كاو‬
‫كێشه‌كان یه‌كال ده‌كاته‌وه‌‪{ .‬ذلكم الله رىب} ئا ئه‌و حوكم و بڕیار ده‌ره‌ی ‌ه خوای‬
‫په‌روه‌ردگارم {عليه توكلت} هه‌ر به‌و پشت ده‌به‌ستم {وإليه أنيب} و هه‌ر بۆ الی‬

‫‪74‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌ویش ئه‌گه‌ڕێمه‌وه‌ بۆ چاره‌سه‌ری گشت گیروفتێكم‬
‫ن ٱلطَّ ِّي َٰب ِ‬
‫ت َوفَضَّ ل َٰن ُهم‬ ‫كم َوٱل ُّن ُب َّو َة َو َرزَق َٰن ُهم ِّم َ‬
‫ح َ‬ ‫ب َوٱل ُ‬ ‫يل ٱل ِك َٰت َ‬ ‫ي إِ َٰٓ‬
‫رس ِء َ‬ ‫َولَقَد َءاتَي َنا بَ ِن ٓ‬
‫ل ٱل َٰعلَ ِمني (الجاثي َة ‪)16‬‬ ‫َع َ‬
‫منه‌تی خوا به‌سه‌ر جووله‌كه‌وه‌و‪ ،‬هه‌اڵواردنیان‪ :‬ئینجا خوای گه‌ور ‌ه منه‌ت ئه‌خاته‌‬
‫سه‌ر جووله‌كه‌كان چونكه‌ ئه‌م چاكانه‌ی له‌گه‌ڵ كردون! وه‌ك ئه‌فه‌رمووێ‪{ :‬ولقد‬
‫آتينا بنى إرسائيل الكتاب والحكمة والنبوة} و سوێند ده‌خۆم كه‌‪ :‬به‌ڕاستیی‬
‫ئێم چه‌نده‌ شتانه‌مان به‌(به‌نی ئیرسائیل) به‌خشیی‪ -١ :‬ته‌ورات‪ -٢ .‬حوكم و‬
‫داوه‌ریی‪ -٣ .‬په‌یامبه‌راێتیی‪{ .‬ورزقناهم من الطيبات} وه‌ له‌ حه‌اڵڵ‪ ،‬رزق و‬
‫رۆزی پاك و خاوێن و گوزه‌رانی خۆشامن پێدان {وفضلناهم عىل العاملني} و‬
‫رێزیشامن به‌سه‌ر گه‌النی سه‌رده‌می خۆیاندا دا‬
‫ٰت‬ ‫ٱلصلِ َ‬
‫ح ِ‬ ‫َٔات أَن نَّج َعلَ ُهم كَٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُنواْ َو َع ِملُواْ َّٰ‬ ‫ٱلس ِّ‍ي ِ‬
‫حواْ َّ‬ ‫ٱجتَ ُ‬
‫َ‬ ‫ب ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن‬ ‫س َ‬‫ح ِ‬ ‫أَم َ‬
‫سآ َء َما يَحكُ ُمونَ (الجاثية ‪)21‬‬ ‫س َوآ ٗء َّمح َياهُم َو َم َمتُ ُهمۚ َ‬ ‫َ‬
‫ژین و مردنی موسڵامن و كافر وه‌ك یه‌ك نین‪{ :‬أم حسب الذين اجرتحوا‬
‫السيآت} ئاخۆ ئه‌وانه‌ی بڕوایان نیه‌و‪ ،‬گوناح و تاوانیش ده‌كه‌ن‪ ،‬پێیان وایه‌ {أن‬
‫نجعلهم كالذين آمنوا وعملوا الصالحات} ك ‌ه وه‌ك ئه‌وانه‌یان داده‌نێین‪ ،‬بڕوایان‬
‫هێناوه‌و كاره‌ چاكه‌كانیان ئه‌نجام داوه‌؟ هه‌رگیز شتی وا نابێ‪ ،‬و ‌ه له‌م ئایه‌ته‌شدا‬
‫له‌و باره‌یه‌وه‌ ئه‌فه‌رمووێ‪ ( :‬ال يستوى أصحاب النار وأصحاب الجنة‪ ،‬أصحاب‬
‫الجنة هم الفائزون )‪{ .٢٠/٥٩‬سواء محياهم ومامتهم} پێیان وایه‌ ژیان و مردنیان‬
‫یه‌كسان ‌ه ؟! واته‌‪ :‬پێیان وایه‌ وه‌ك یه‌ك ده‌ژین و ده‌مرن ؟ {ساء ما يحكمون}‬
‫خراپه‌ ئه‌و داوه‌ریی ‌ه ده‌یكه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێیان وابێت كه‌ هه‌ردووال یه‌كسان ده‌بن‬
‫ني تَقُوم (الطور ‪)48‬‬ ‫ح َ‬ ‫حم ِد َر ِّبكَ ِ‬ ‫كم َر ِّبكَ َفإِنَّكَ ِبأَع ُي ِن َناۖ َو َ‬
‫س ِّبح ِب َ‬ ‫ح ِ‬ ‫ٱصب لِ ُ‬
‫َو ِ‬
‫ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر! خۆڕاگر به‌و ته‌سبیحاتی خوا بكه‌‪{ :‬واصرب لحكم ربك}‬
‫خۆگربه‌ له‌به‌رامبه‌ر به‌جێهێنانی بڕیاره‌كانی په‌روه‌ردگارته‌وه‌ ئه‌ی موحه‌ممه‌د!‬

‫‪75‬‬
‫به‌ وێڵكردنیان {فإنك بأعيننا} چونكه‌ به‌ڕاستی تۆ له‌به‌ر چاودێری ئێمه‌دایت‪،‬‬
‫فێڵیان زیانت لێنادات {وسبح بحمد ربك حني تقوم} كاتێ هه‌ڵئه‌سیت هه‌رده‌م‬
‫ته‌سبیحات و سوپاسگوزاریی په‌روه‌ردگارت بكه‌‪ ،‬ئیاممی (ترمزی و نسائی)‬
‫ئه‌ڵێن‪ :‬كاتێ له‌جێگایه‌كدا هه‌ڵده‌سیت‪ ،‬خوێندنی (ذكر)ی (سبحانك اللهم‬
‫وبحمدك أشهد أن ال إله إال أنت‪ ،‬أستغفرك وأتوب إليك) سوننه‌ته‌‪.‬‬
‫ِ‬
‫حك َم ُ ۢة بَٰلِ َغ ‪ۖ ٞ‬ة ف ََم تُغنِ ٱل ُّن ُذ ُر( القمر ‪)5‬‬
‫حكمة بالغة} ئه‌م قورئانه‌ش حیكمه‌تێكی تێرو ته‌واو ‌ه گه‌یشتۆته‌ ئه‌وپه‌ڕی تێرو‬
‫ته‌واوی ل ‌ه حیكمه‌تدا {فام تغن النذر} جا چ كه‌ڵكێ ده‌به‌خشێ ترسێنه‌ره‌كان‬
‫كاتێ باوه‌ڕ نه‌هێنن و كه‌ڵك وه‌رنه‌گرن له‌قورئان و له‌په‌یامبه‌ر چونكه‌ گوێی‬
‫خۆیانیان كه‌ڕ كردووه‌‪ ،‬چاوی خۆیانیان له‌ئاستی هه‌قوو راستی كوێر كردووه‌‪،‬‬
‫وه‌ك ئه‌م ئایه‌ته‌یش ده‌فه‌رموێ‪( :‬وما تغنى اآليات والنذر عن قوم ال يؤمنون )‬
‫(‪.)٣١/١٠‬‬
‫ن ٱللَّهُ أَعل َُم ِبإِميَٰ ِن ِه َّ ۖ‬
‫ن‬ ‫ح ُنو ُه َّ ۖ‬ ‫ٰت فَٱم َت ِ‬‫ٰت ُم َهٰجِ َر ٖ‬‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِ َذا َجآ َءك ُُم ٱملُؤ ِم َن ُ‬‫یاأَ ُّي َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫حلُّونَ‬ ‫ح ّ‪ٞ‬ل لَّ ُهم َو َل هُم يَ ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ل ٱلكُفَّا ِ ۖر َل ُه َّ‬ ‫ن إِ َ‬‫ٰت ف ََل تَرجِ ُعو ُه َّ‬ ‫ن ُمؤ ِم َن ٖ‬ ‫َفإِن َعلِم ُت ُمو ُه َّ‬
‫ن َو َل‬ ‫ن أُ ُ‬
‫جو َر ُه َّ ۚ‬ ‫ن إِ َذآ َءاتَي ُت ُمو ُه َّ‬ ‫اح َعلَيكُم أَن تَن ِك ُ‬
‫حو ُه َّ‬ ‫ن َو َءاتُوهُم َّمآ أَن َفقُو ۚاْ َو َل ُ‬
‫ج َن َ‬ ‫لَ ُه َّ ۖ‬
‫كم ٱللَّ ِه يَحك ُُم‬ ‫ح ُ‬ ‫سكُواْ ِب ِع َص ِم ٱلكَ َوا ِف ِر َوس‍َٔلُواْ َمآ أَنفَق ُتم َول َيس‍َٔلُواْ َمآ أَن َفقُواْۚ َٰذلِكُم ُ‬ ‫تُ ِ‬
‫ح ِكيم (املمتحنة ‪)10‬‬ ‫يم َ‬ ‫َبي َنكُمۖ َوٱللَّهُ َعلِ ٌ‬
‫ژنی موسڵامن به‌ مورشیك به‌شوو نادرێ‪ ،‬مورشیكیش به‌ موسڵامن ناشێ‪{ :‬يا‬
‫أيها الذين آمنوا إذا جاءكم املؤمنات مهاجرات} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌!‬
‫ژن ‌ه باوه‌ڕداره‌كان كه‌له‌مه‌ككه‌وه‌ كۆچیان كرد بۆالی ئێوه‌ ل ‌ه مه‌دینه‌ {فامتحنوهن}‬
‫جا بۆخۆتان تاقییان بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بزانن راست ئه‌كه‌ن له‌بڕواكه‌یاندا؟ له‌به‌ر‬
‫ئیسالم هاتوون‪ ،‬یان له‌مێردو كه‌س و كاریان هه‌اڵتوون ؟!‪ .‬له‌په‌یامن نامه‌كه‌ی‬
‫(حوده‌یبیه‌)داهاتبوو‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ی له‌مه‌ككه‌وه‌ دێت بۆالی موسڵامنه‌كان‪ ،‬نابێ‬

‫‪76‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫وه‌ری بگرن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ له‌الی موسڵامنه‌كانه‌وه‌ بچن بۆالی كافره‌كان‪ ،‬ئه‌وان‬
‫ده‌توانن وه‌ریان بگرن والی خۆیان بیانهێڵنه‌وه‌‪ .‬جا پاش ماوه‌یه‌ك ئافره‌تێكی‬
‫(أم كلثوم) ناو له‌مه‌ككه‌وه‌ هات بۆمه‌دینه‌‪ ،‬پاشان دوو برای هاتن به‌دوایدا تا‬
‫به‌پێی مه‌رجه‌كان بیبه‌نه‌وه‌‪ ،‬په‌یامبه‌ریش فه‌رمووی‪ :‬ئه‌و مه‌رجانه‌ ته‌نها به‌رامبه‌ر‬
‫به‌پیاوانه‌‪ ،‬ژنان ناگرێته‌وه‌‪ ..‬جاپاش ئه‌وه‌ خوا ئه‌م ئایه‌ته‌ی نارده‌ خواره‌وه‌‪ ،‬ئه‌وسا‬
‫ئیرت دوای ئه‌وه‌ سوێندی ژنانیان ئه‌دا كه‌ له‌مێردیی و كه‌س و كاری نه‌تۆراوه‌ و‬
‫ته‌نها له‌به‌ر خاتری ئایینی ئیسالم هاتووه‌ {الله أعلم بإميانهن} خواش زاناتره‌‬
‫به‌ئیامنه‌كه‌یان‪ ،‬ئه‌و چاك ئه‌زانێ چۆن و بۆچی ئیامنیان هێناوه‌و كۆچیان‬
‫كردووه‌؟ {فإن علمتموهن مؤمنات} جا ئه‌گه‌ر زانیتان باوه‌ڕدارن و‪ ،‬ته‌نها‬
‫له‌به‌ر ئیسالم هاتوون {فال ترجعوهن إىل الكفار} مه‌یانگێڕنه‌وه‌ بۆالی مێرده‌‬
‫كافر و بێبڕواكانیان {ال هن حل لهم} چونكه‌ ئه‌و ژنانه‌ حه‌اڵڵ نین بۆ ئه‌و پیاوه‌‬
‫كافرانه‌ {وال هم يحلون لهن} و ئه‌و پیاوه‌ بێبڕوایانه‌ش حه‌اڵڵ نین بۆ ئه‌و ژنه‌‬
‫بڕوادارانه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ژنی موسڵامن ده‌بێ ته‌نها بۆ پیاوی موسڵامن بێت {وآتوهم‬
‫ما أنفقوا} وه‌ بده‌ن ب ‌ه مێرده‌ كافره‌كانیان ئه‌وه‌ی خه‌رجیان كردووه‌ بۆ ئه‌م‬
‫ژنانه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ته‌نها ژنه‌كانیان له‌ده‌ست ده‌رچووبێت {وال جناح عليكم أن‬
‫تنكحوهن إذا آتيتموهن أجورهن} گوناحتان له‌ سه‌ر نیه‌ كه‌ ئه‌و ژنانه‌ نیكاح‬
‫بكه‌ن ل ‌ه خۆتان‪ ،‬كاتێ ماره‌یییه‌كه‌یانتان دانێ‪ ،‬چونكه‌ به‌موسڵامن بوونه‌كه‌یان‬
‫په‌یوه‌ندی ژن ومێردییان له‌گه‌ڵ ئه‌واندا ئه‌پچڕێ‪ ،‬پاش ته‌واو بوونی عیده‌ش‬
‫‪-‬ئه‌گه‌ر پێشرت شوویان كردبوو‪ -‬ئه‌توانن ماره‌یان بكه‌ن {وال متسكوا بعصم‬
‫الكوافر} و ئێوه‌ش ژنه‌ كافره‌كان رامه‌گرن‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌و ژنانه‌ كه‌له‌ (دار الكفر)دا‬
‫به‌ جێامون و موسڵامن نه‌بوون‪ ،‬وا دابنێن هه‌رژنتان نه‌بوون‪ ،‬كه‌وابوو ئێستا‬
‫ئه‌توانن خوشكیان‪ ،‬یان پووریان ماره‌بكه‌ن له‌ خۆتان {واسئلوا ما أنفقتم}‬
‫ئێوه‌ش (ئه‌ی مێرده‌ موسڵامنه‌كان)! داوای ئه‌وماره‌ییی ‌ه بكه‌ن ‪-‬له‌و كه‌سه‌ی‬

‫‪77‬‬
‫ماره‌یكردووه‌‪ -‬مه‌رسه‌فتان كردووه‌ بۆیان {وليسألوا ما أنفقوا} و بائه‌وانیش داوای‬
‫بكه‌ن چیان خه‌رجكردووه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر پیاوێك خۆی موسڵامن بوو و كۆچی كرد‬
‫و‪ ،‬ژنه‌كه‌شی به‌كافری مایه‌وه‌ و پاشان مێردیكرد‪ ،‬ده‌بێ ماره‌ییه‌كه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌‬
‫بۆ ئه‌م پیاوه‌ موسڵامنه‌ی‪ ،‬وه ‌ئه‌گه‌ر ژنێك هیجره‌تی كردو موسڵامن بوو‪-‬پاش‬
‫عیدده‌ش‪ -‬مێردی كرده‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ ماره‌ییه‌كه‌ی بگێڕێته‌وه‌ بۆمێرده‌ كافره‌كه‌ی‬
‫{ذلكم حكم الله يحكم بينكم} ئا ئه‌وه‌ حوكم و بڕیاری خوایه‌‪ ،‬حوكم و بڕیار ده‌دا‬
‫له‌ نێوانتاندا سه‌باره‌ت ب ‌ه ژن و پیاوی موسڵامن و كافر {والله عليم حكيم} خواش‬
‫خوایه‌كی زانای دانایه‌‬
‫َيف تَحكُ ُمون ( القلم ‪) 36‬‬ ‫َما لَكُم ك َ‬
‫ما لكم كيف تحكمون} چیتانه‌ حوكم و بڕیاری وا ئه‌ده‌ن‪..‬؟ چونكه‌ هیچ كاتێك‬
‫نابێ چاككارو‪ ،‬خراپكار چوون یه‌ك مامه‌ڵه‌یان له‌ گه‌ڵ بكرێ‬
‫وم ٱل ِق َٰي َم ِة إِنَّ لَكُم ل ََم تَحكُ ُمون (القلم ‪) 39‬‬
‫ل يَ ِ‬‫ن َعلَي َنا بَٰلِ َغ ٌة إِ َ ٰ‬‫أَم لَكُم أَميَٰ ٌ‬
‫أم لكم أميان علينا بالغة إىل يوم القيامة} یان مه‌گه‌ر په‌یامنی به‌هێزتان‬
‫به‌سه‌رمانه‌وه‌یه‌ تارۆژی قیامه‌ت ده‌مێنێته‌وه‌ {إن لكم ملا تحكمون} بۆتان هه‌بێ‬
‫هه‌رچی بڕیارو حوكم بده‌ن؟! دیاره‌ ئه‌مانه‌ هیچیان نین‪ ،‬نه‌نامه‌ی ئاسامنیان‬
‫هه‌یه‌و‪ ،‬نه‌ په‌یاممنان بۆ مۆركردون‪ ،‬كه‌ هه‌رچییان ویست بیاندرێتێ‪..‬‬
‫َى َو ُه َو َمكظُوم ( القلم ‪) 48‬‬ ‫ح ِ‬
‫وت إِذ نَاد ٰ‬ ‫ب ٱل ُ‬ ‫ح ِ‬ ‫كم َر ِّبكَ َو َل تَكُن ك ََصا ِ‬ ‫ح ِ‬ ‫َٱصب لِ ُ‬
‫ف ِ‬
‫خۆڕاگر به‌و وه‌ك (یونس) پیش مه‌خۆره‌وه‌‪{ :‬فاصرب لحكم ربك} جاتۆش ئه‌ی‬
‫پێغه‌مبه‌ر! به‌ئارام و خۆڕاگربه‌ بۆ بڕیاری په‌روه‌ردگارت {وال تكن كصاحب‬
‫الحوت} وه‌ وه‌ك خاوه‌نی نه‌هه‌نگه‌كه‌ (واته‌‪:‬یونس (عليه السالم) مه‌به‌ كه‌ له‌‬
‫گه‌له‌كه‌ی تووڕه‌ بوو و‪ ،‬ویستی له‌ ده‌ریاوه‌ ده‌رچێ‪ ،‬وه‌ به‌ویستی خوا نه‌هه‌نگه‌كه‌‬
‫قوتیدا {إذ نادى وهو مكظوم} وه‌ل ‌ه ته‌نگانه‌ی ناوسكی نه‌هه‌نگه‌كه‌دا هاواری له‌‬
‫په‌روه‌ردگاری كردو له‌ سه‌رپێچی هۆزه‌كه‌ی خه‌فه‌تباربوو هه‌رده‌یگوت‪( :‬ال إله‬

‫‪78‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫إال أنت سبحانك إىن كنت من الظاملني)خوای میهره‌بانیش وه‌اڵمی دایه‌وه‌و‬
‫فه‌رمووی‪(:‬فاستجبنا له ونجيناه من الغم وكذلك ننجى املؤمنني )‪ ،‬و ‌ه فه‌رمووی‪:‬‬
‫( فلوال أنه كان من املسبحني للبث ىف بطنه إىل يوم يبعثون )‪.‬‬
‫اثًا أَو كَفُو ٗرا (اإلنسان ‪) 24‬‬ ‫كم َربِّكَ َو َل ت ُِطع ِمن ُهم َء ِ‬‫ح ِ‬ ‫َٱصب لِ ُ‬
‫ف ِ‬
‫فاصرب لحكم ربك} جا له‌ به‌رامبه‌ر فه‌رمانی په‌روه‌ردگارته‌وه‌ خۆ ڕابگره‌‪ ،‬چاوه‌ڕوانبه‌‬
‫خوا تۆڵه‌یان لێ ئه‌سێنێ {وال تطع آمثا أو كفورا} وه‌ به‌ فه‌رمانی هیچ گوناهبارێك‪،‬‬
‫یان زۆر كافرو سپڵه‌یه‌ك له‌ بتپه‌رسته‌كانی هۆزه‌كه‌ت مه‌كه‌ ئه‌گه‌رچی ته‌واوی‬
‫ماڵی دونیاشت بده‌نێ‪.‬‬
‫ح ِك ِمني ( التني ‪8‬‬ ‫َيس ٱللَّهُ ِبأَحك َِم ٱل َٰ‬
‫أَل َ‬
‫أليس الله بأحكم الحاكمني} ئایا خوا له‌هه‌موو داوه‌ره‌كان داوه‌رتر نیه‌؟! به‌ڵێ‬
‫له‌هه‌موو داوه‌رێك داوه‌رتر و دادپه‌روه‌رتره‌‪ ،‬چونكه‌ ئاده‌مزاد بۆ ئه‌وه‌ دروستكراوه‌‬
‫ژیریی خۆی بخاته‌ گه‌ڕ بۆ دۆزینه‌وه‌ی خوا‪ ،‬جا كاتێ ئه‌و خۆی گێل و كوێر‬
‫كرد‪ ،‬ئه‌وا ئیرت ره‌وایه‌ په‌سترتین پله‌ی بدرێتێ و بربێته‌ ریزی په‌سترتین‬
‫گیانداره‌كانیشه‌وه‌ بشنێردرێ بۆ دۆزه‌خ ‪ .‬ل ‌ه گه‌وره‌یی و فه‌زیله‌تی سووره‌تی‬
‫(تین)ـه‌ كه‌‪( :‬به‌ڕای كوڕی عازیب) ده‌ڵێ‪ :‬پێغه‌مبه‌ر له‌ ركاتێكی نوێژی سه‌فه‌ردا‪،‬‬
‫سووره‌تی (تین)ی ده‌خوێند‪ ..‬فتح الباری‪ .٥٨٣/٨ :‬مسلم‪.٣٣٩/١ :‬ئیاممی‬
‫(ترمزیی)‪ -‬له‌ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌‪ -‬ده‌گێڕێته‌وه‌و ده‌ڵێ‪ :‬هه‌ركه‌سێ سووره‌تی (والتین‬
‫والزیتون)ی خوێند و گه‌یشته‌ كۆتا ئایه‌تی‪( :‬أليس الله بأحكم الحاكمني)‬
‫ده‌بێ بڵێ‪( :‬بىل‪ ،‬وأناعىل ذلك من الشاهدين) ئه‌بوداود‪.٥٥٠/١ :‬هه‌رچه‌ند‬
‫ئه‌م فه‌رموودیه‌ (سه‌نه‌د)ه‌كه‌ی الوازه‌‪ ،‬چونكه‌ یه‌كێك له‌ڕاویه‌كانی نادیاره‌و ناو‬
‫نه‌براوه‌‪ ،‬بڕوانه‌ كتێبی‪( :‬القول املبني يف أخطاء املصلني)ل‪ .٢٣٩‬چاپی چواره‌م‬
‫ساڵی (‪١٤١٦‬ه ‪١٩٩٦ -‬م)‪.‬‬
‫ث‬‫ى َو�ثُلَٰ َ‬
‫سآ ِء َمث َن ٰ‬ ‫ى فَٱن ِك ُ‬
‫حواْ َما طَ َ‬
‫اب لَكُم ِّم َ‬
‫ن ٱل ِّن َ‬ ‫خف ُتم أَ َّل ت ِ‬
‫ُقسطُواْ ِ‬
‫ف ٱل َي َٰت َم ٰ‬ ‫َوإِن ِ‬

‫‪79‬‬
 ‫دنٓ َأ َّل تَ ُعولُوا‬
‫حدَ ًة أَو َما َملَكَت أَميَٰ ُنكُمۚ َٰذلِكَ أَ َ ٰ‬
‫خف ُتم أَ َّل تَع ِدلُواْ َف َٰو ِ‬
‫َو ُر َب َٰعۖ َفإِن ِ‬
‫(النساء ‪) 3‬‬
‫و إن خفتم أال تقسطوا ىف اليتامى} خۆ ئه‌گه‌ر ترسان ك ‌ه به‌ دادگه‌رانه‌ نه‌توانن‬
‫ره‌فتار له‌گه‌ڵ كیژه‌ هه‌تیوه‌كاندا بكه‌ن ‪ ،‬ئه‌گه‌ر ماره‌یان بكه‌ن {فانكحوا ما طاب‬
‫لكم من النساء مثنى وثالث ورباع} ده‌سا ئه‌و ژنانه‌ مار ‌ه بكه‌ن پێتان ده‌شێن‪،‬‬
‫دوان دوان ‪ ،‬سیان سیان‪ ،‬چوار چوار‪ ،‬واته‌‪ :‬هه‌ریه‌كێكتان ده‌توانن هه‌تا چوار‬
‫ژن ماره‌ بكه‌ن‪ ،‬به‌مه‌رجی عه‌داله‌ت و توانایی ژیاندنیان‪ ،‬بۆیه‌ ده‌فه‌رموێ‪{ :‬فإن‬
‫خفتم إال تعدلوا فواحدة} خۆ ئه‌ر ترسان نه‌توانن به‌دادگه‌ران ‌ه وه‌كو یه‌ك ته‌ماشای‬
‫ژنه‌كانتان بكه‌ن‪ ،‬ده‌بێ ته‌نها ژنێك ماره‌ بكه‌ن {أوما ملكت أميانكم} وه‌یان هه‌ر‬
‫به‌و كه‌نیزانه‌ ده‌ستتان كه‌وتوون و بوونه‌ت ‌ه موڵكتان قه‌ناعه‌ت بكه‌ن {ذلك أدىن‬
‫أال تعولوا} ئابه‌وشێوه‌ نزیكرته‌ كه‌ غه‌درو سته‌م له‌ ژنان نه‌كه‌ن‪ .‬پێشه‌وا موسلیم‬
‫ده‌ڵێت‪( :‬عوروه‌ی كوڕی زوبه‌یر) مانای ئایه‌تی ( وإن خفتم ‪)..‬ی له‌ خاتوو عایشه‌ی‬
‫پووری پرسیی و ئه‌ویش گوتی‪ :‬خوشكه‌زاكه‌م! له‌سه‌رده‌می جاهیلییه‌تدا‬
‫كچۆڵه‌ی هه‌تیوو بێ باب ده‌كه‌وته‌ الی كه‌سێك ك ‌ه سه‌رپه‌رستیاری بكا‪ ،‬هه‌تا‬
‫گه‌وره‌ ده‌بوو‪ ،‬ئه‌وجا هه‌رچی هه‌بوو تێكه‌ڵی ماڵه‌كه‌ی خۆی ده‌كرد‪ ،‬پاشان له‌‬
‫به‌رماڵه‌كه‌ی حه‌زی لێده‌كردو‪ ،‬ده‌یویست به‌ماره‌یه‌كی كه‌مرت له‌ ژنانی تر ماره‌ی‬
‫بكاو به‌شووی بدات‪ ،‬جا بۆ راستكردنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌و‪ ،‬البردنی ئه‌وسته‌مه‌‬
‫له‌ژنان‪ ،‬خوا رێی لێگرتن و فه‌رمووی‪ :‬یا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ماره‌یی شیاوی خۆیانیان‬
‫بده‌نێ‪ ،‬ئه‌وسا ماره‌یان بكه‌ن‪ ،‬وه‌یان بچن ژنانی تر ماره‌بكه‌ن‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬گومان‬
‫نییه‌ كه‌ له‌پێش دینی ئیسالمدا‪ ،‬بێ یاساو دیاریكردنی هیچ جۆره‌ سنوورێك‬
‫ژنانێكی زۆریان ماره‌ ده‌كرد و تێكه‌ڵ ده‌بوون له‌گه‌ڵیاندا‪ ،‬ته‌نانه‌تی تا سه‌د ژنیان‬
‫حه‌اڵڵكردبوو بۆخۆیان‪ ،‬به‌اڵم كاتێ كه‌ئیسالم هات زۆر به‌ وردبینانه‌ سنوورێكی‬
‫بۆ ئه‌وكاره‌ دیاریكردو الی سه‌رووی به‌چوار ژن دانا‪ .‬ئه‌ویش له‌گه‌ڵ پێش چاو‬

‫‪80‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫گرتنی چه‌ند مه‌رجێك‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ :‬نابێ زیاد له‌ چوار ژن ماره‌ بكرێت‪ .‬دووه‌م‪:‬‬
‫نابێ مافی هیچكامێكیان پێشێل بكرێ‪ .‬سێیه‌م‪ :‬ده‌بێ ئه‌و پیاوه‌ وه‌ك خه‌ڵكانی‬
‫هاوشانی خۆی بتوانێ بیانژێنێ و دارا بێ و‪ ،‬له‌ هه‌موو رویه‌كه‌وه‌ تێریان بكات‪ .‬جا‬
‫هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ زاناكان به‌كۆی ده‌نگ بڕیاریان داوه‌ كه‌‪ :‬هه‌ركه‌سێك خۆی‬
‫دڵنیابێت كه‌ناتوانێ دادگه‌ر بێت له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا‪ ،‬بۆ ئه‌و حه‌رام و یاساغ ‌ه ته‌نها‬
‫ژنێكیش ماره‌ بكات‪ ,‬ئیرت چ جای دوان یان سییان‪ ،‬یان چوار‪ .‬دیاره‌ ئه‌م بوون و‬
‫نه‌بوون و دادگه‌ریی الی مێرد ‪ ،‬مه‌سه‌له‌یه‌كه‌ و په‌یوه‌ندی به‌ئایین و دینه‌وه‌یه‌‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬هه‌ر ته‌نها ئایین بۆی هه‌یه‌ بڕیاری تێدا بدا‪ ،‬نه‌ك داوه‌رو دادگا‪ ،‬چونكه‌ ئه‌و‬
‫بڕیاره‌ شتێكی نهێنی و ده‌روونیه‌‪ ،‬هه‌ر مه‌گه‌ر ته‌نها ئایین چاره‌سه‌ری بكات‪،‬‬
‫دیسانه‌وه‌ نه‌فه‌قه‌و تفاقیش شتێكی رێژه‌ییه‌‪ ،‬كه‌سێك بۆكه‌سێكی تر جیاوازه‌و‬
‫هه‌واڵه‌ی ده‌سه‌اڵت و توانای ئه‌وكه‌سه‌ خۆی ده‌كرێ‪ ،‬بۆیه‌ له‌قیامه‌تیشدا‬
‫هه‌ركه‌س ‌ه به‌ پێی خۆی به‌رپرسی ئه‌وكاره‌ ده‌بێ و پرسیاری لێده‌كرێت‪ :‬ئاخۆ‬
‫وه‌ك پێویست خزمه‌تی هاوسه‌ره‌كه‌ی خۆی كردووه‌‪ ،‬یان نا؟ له‌والیشه‌وه‌ سته‌م‬
‫و ناهه‌قیی و چرووكی په‌یوه‌ندییان به‌ئایینده‌ و داهاتووه‌وه‌ هه‌یه‌و‪ ،‬زۆرێكی‬
‫زۆرینه‌ی خه‌ڵك پاشامره‌كردن ئه‌نجامیان ده‌رده‌كه‌وێت ‪ ،‬شه‌ریعه‌تیش له‌سه‌ر‬
‫ئه‌گه‌رو ئیحتیامل كاروباری پاشه‌رۆژ بڕیار نادات‪ .‬چونكه‌ له‌وانه‌یه‌ كه‌سێك‬
‫ئێستا دادگه‌ر نه‌بێ‪ ،‬وه‌یان ئیمكانیه‌تی ماددی نه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ده‌گونجێ پاش‬
‫رۆژێكی دیكه‌‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ بێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا دینی ئیسالم بریاری‬
‫داوه‌‪ :‬كه‌ ئه‌گه‌ر كه‌سێك سته‌م له‌ژنه‌كه‌ی بكات‪ ،‬وه‌یان له‌ته‌كیا ده‌ست‬
‫گورشاوو چرووك بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ له‌حاڵه‌تی ئاوادا‪ ،‬ژنه‌كه‌ مافی جیابوونه‌وه‌ی بۆهه‌یه‌‪،‬‬
‫خۆئه‌گه‌ر ژنێك به‌ئاره‌زوو پێخۆشبوونی خۆی مێرد به‌وجۆر ‌ه كه‌سانه‌ بكا‪ ،‬رێی‬
‫لێناگیردرێ و‪ ،‬عه‌قده‌كه‌شی داده‌مه‌زرێ‪ ،‬من پێم وایه‌ ئه‌وكه‌سانه‌ی ك ‌ه نه‌نان‬
‫و ئاویان هه‌یه‌و‪ ،‬نه‌مه‌سكه‌ن‪ ،‬و ‌ه نه‌ بیانوویه‌كی شه‌رعیی‪ ،‬سه‌ره‌رای ئه‌مانه‌ش‬

‫‪81‬‬
‫مناڵه‌كانیشیان ره‌ش و رووت و كونه‌ گورگێكیشی نییه‌‪ ،‬تێیدا دانیشن‪ ،‬كه‌چی‬
‫هێشتا ده‌چن ژنی دووه‌م‪ ،‬یان سێیه‌م‪ ،‬یان چواره‌م ماره‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ پێویسته‌‬
‫هه‌رگیز رێ به‌وجۆر ‌ه نیكاحانه‌ نه‌درێت‪ ،‬واته‌‪ :‬فره‌ژنیی ‘وه‌كو له‌ ده‌قه‌كانه‌وه‌‬
‫وه‌رده‌گیرێت ‘ ده‌بێ بۆكاتی زه‌روره‌ت و ناچاریی و پێویست به‌كار بهێرنێت‪،‬‬
‫بۆمنونه‌‪ :‬ئه‌وانه‌ی وا مناڵیان نابێت‪ ،‬ئه‌وانه‌ ك ‌ه ژنه‌كانیان نه‌خۆشن و به‌ كه‌ڵكی‬
‫تێكه‌ڵی ژن و مێردی نایه‌ن‪ ،‬و ‌ه یان تووشی (بروده‌ی جنسی) بوون و كه‌مرت‬
‫خۆیان ده‌ده‌ن به‌ده‌سته‌وه‌و ئاره‌زووی جنسی پیاوه‌كه‌یان تێر ناكه‌ن‪ ..‬ئه‌وانه‌ به‌‬
‫قه‌ناعه‌تی من رێیان پێ بدرێ و یارمه‌تیش بدرێن بۆ ئه‌نجامدانی كاره‌كه‌یان‪،‬‬
‫دیاره‌ ئه‌میش له‌گه‌ڵ پێش چاوگرتنی (عه‌دل) و (ئینفاق)دا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ی‬
‫بیانوویه‌كی شه‌رعییان نییه‌و‪ ،‬ده‌چن سواری داخوازیی و ئاره‌زووی خۆیان‬
‫ده‌بن و‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا فه‌قیرو هه‌ژارن و ئه‌وژنانه‌ش ده‌سخه‌ڕه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌‬
‫له‌حاڵه‌تی ئاوادا ده‌بێ رێیان لێبگیردرێ‪ .‬به‌تایبه‌ت پاش ده‌ركه‌وتنی ئه‌وهه‌موو‬
‫گیروگرفت و كێشانه‌ كه‌ئه‌مڕۆ له‌ فره‌ژنییه‌و ‌ه روو ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌زار ره‌حمه‌ت‬
‫له‌به‌ڕێزان (موحه‌ممه‌د عه‌بده‌) و (سه‌ید قوتب) كه‌ به‌الیانه‌وه‌ فره‌ژنی بۆئه‌و‬
‫هه‌لومه‌رجانه‌یه‌ له‌سه‌ره‌وه‌ باسكران‪ ،‬بۆی ‌ه سه‌باره‌ت به‌ فره‌ژنی ده‌ڵێن‪( :‬حالة‬
‫رضورية‪ ،‬ولغلبة سوء معاملة الرجال لزوجاتهم عند التعدد‪ ،‬وحرمانهن من‬
‫حقوقهن يف النفقة والراحة‪ ،‬وانتشار الفساد و العداوة بني أوالد الرضائر‪ ..‬لهذا‬
‫كله يجوز للحاكم اإلسالمي أو لصاحب الدين‪ ،‬أن مينع تعدد الزوجات صيانة‬
‫للبيوت عن الفساد) به‌ڵێ‪ ..‬ده‌توانرێ ئه‌م راوبۆچوونه‌ بۆهه‌ندێ كات‪ ،‬وه‌یان‬
‫بۆ هه‌ندێ كه‌س به‌تایبه‌ت كاری پێ بكرێ و‪ ،‬رێیان پێنه‌درێَ پرت له‌ژنێك ماره‌‬
‫بكه‌ن‪( .‬سه‌ید قوتب) ده‌ڵێت‪ :‬فره‌ژنی مۆڵه‌تێك ‌ه بۆ ده‌سه‌به‌ركردنی ئه‌وسپارده‌‬
‫گه‌وره‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێ له‌وه‌خت و ده‌رفه‌تی خۆیدا بێت‪ ،‬هه‌روه‌ك ته‌اڵق شتێكی‬
‫زه‌رووریی وناچارییه‌‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ش ٖء ِّمنهُ ن ٗ‬
‫َفسا َفكُلُو ُه َه ِن ٓي‍ٔٗا َّم ِر ٓ‍ٔيٗا‬ ‫نب لَكُم َعن َ‬ ‫ن نِحلَ ٗ ۚة َفإِن ِط َ‬ ‫صدُ َٰق ِت ِه َّ‬‫سآ َء َ‬
‫َو َءاتُواْ ٱل ِّن َ‬
‫( النساء ‪) 4‬‬
‫ده‌بێ ماره‌یی به‌ ژنان بده‌ن‪{ :‬وآتوا النساء صدقاتهن نحلة} وه‌ك پێشكه‌شیه‌ك‬
‫ده‌بێ ماره‌یی ژنان بده‌ن و‪ ،‬به‌ فه‌رزێكی خوایشی بزانن‪ ،‬واته‌‪ :‬ماره‌یی ژنان بڕیاری‬
‫خوایه‌و فه‌رزه‌و‪ ،‬مافی خۆیانه‌و‪ ،‬كه‌سێك بۆی نییه‌ رێی لێبگرێ {فإن طنب لكم‬
‫عن شئ منه نفسا} جا ئه‌گه‌ر به‌ پێخۆشبوونی خۆیان‪ ،‬شتێكیان له‌ماره‌یه‌كه‌یان‬
‫پێبه‌خشین {فكلوه هنيئا مريئا} ئه‌وحه‌له‌ ئێوه‌ش بیخۆن و نۆشی گیانتانی‬
‫بكه‌ن ‪ .‬رێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٤-٢‬هه‌موو ماڵێكی حه‌رام ناپاك و پیسه‌‪.‬‬
‫‪ -٢‬هه‌موو ماڵێكی حه‌اڵڵ پاكوخاوێنه‌‪ -٣ .‬ماڵی چاكی هه‌تیو نابێ به‌ ماڵێكی‬
‫خراپ بگۆڕدرێ‪( -٤ .‬وه‌سی) و چاودێری هه‌تیو‪ ,‬نابێ ماڵی هه‌تیوه‌كه‌ له‌گه‌ڵ‬
‫ماڵی خۆی تێكه‌ڵ بكاو بیخوا‪ -٥ .‬زیاد له‌ ژنێك تا چوار ‪-‬له‌گه‌ڵ ره‌چاو كردنی‬
‫دادگه‌ری و نه‌فه‌قه‌دا‪ -‬حه‌اڵڵه‌‪ -٦ .‬خوا ماره‌یی دانا بۆ ژنان چونكه‌ عه‌ره‌ب پێش‬
‫ئیسالم ماره‌ییان بۆ ژنان دانه‌ده‌نا‪ ،‬بۆیه‌ دانانی ماره‌یی بۆ ژنان پێویسته‌ ل ‌ه سه‌ر‬
‫پیاوو نابێ هیچ شتێك له‌ماره‌یی ژنان بخورێ ‪ ،‬مه‌گه‌ر به‌ره‌زامه‌ندی خۆیان ‪.‬‬
‫حس ٗناۖ َو َل تَق ُتلُ ٓواْ‬ ‫رشكُواْ ِب ِهۦ شَ ي‍ٔٗاۖ َوبِٱل َٰولِدَ ينِ إِ َٰ‬‫ح َّر َم َربُّكُم َعلَيكُمۖ أَ َّل تُ ِ‬ ‫تل َما َ‬‫قُل تَ َعالَواْ أَ ُ‬
‫ن‬ ‫ش َما ظَ َه َر ِمن َها َو َما بَطَ َ ۖ‬ ‫ح َ‬ ‫ن نَر ُز ُقكُم َوإِيَّا ُهمۖ َو َل تَق َربُواْ ٱل َف َٰو ِ‬ ‫أَولَٰدَ كُم ِّمن إِملَٰ ٖق نَّح ُ‬
‫ص ٰىكُم ِب ِهۦ لَ َعلَّكُم تَع ِقلُون (‬ ‫ق َٰذلِكُم َو َّ‬ ‫ح ِّ ۚ‬ ‫فس ٱلَّ ِتي َ‬
‫ح َّر َم ٱللَّهُ إِ َّل بِٱل َ‬ ‫َو َل تَق ُتلُواْ ٱل َّن َ‬
‫األنعام ‪) 151‬‬
‫ئه‌م سفارشانه‌ باش وه‌رگرن‪ :‬جا پاش باسكردنی ئه‌و شتانه‌ كه‌ئه‌وان به‌ئاره‌زووی‬
‫خۆیان حه‌رامیانكردن له‌سه‌ر خۆیان‪ ،‬دێت ‌ه سه‌رباسی ئه‌وشتانه‌ خوای گه‌وره‌‬
‫له‌به‌ر زیان و ناشییاویان حه‌رامیكردوون‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا (‪)١٠‬ڕاسپارده‌و‬
‫وه‌سیه‌تنامه‌ باس ده‌كات كه‌‪ :‬گشت شه‌ریعه‌ته‌ ئاسامنیه‌كانیش تێیدا یه‌كده‌نگ‬
‫بوون ‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬قل تعالوا اتل ما حرم ربكم عليكم} به‌و كافرو بێ باوه‌ڕانه‌‬

‫‪83‬‬
‫بڵێ‪ :‬وه‌رن بائه‌و شتانه‌تان بۆبخوێنمه‌وه‌ كه‌ په‌روه‌ردگارتان یاساغیكردوون‬
‫له‌سه‌رتان‪{ :‬أال ترشكوا بة شيئا} یه‌كه‌م‪ :‬نابێ هیچ شتێك بكه‌نه‌ شه‌ریك و‬
‫هاوبه‌شی خوا‪ ،‬واته‌‪ :‬شیرك قه‌ده‌غه‌و حه‌رامه‌‪ ،‬ده‌بێ ئێوه‌ پێی قایه‌ل نه‌بن‪.‬‬
‫{و بالوالدين احسانا} دووه‌م‪ :‬له‌گه‌ڵ باوك و دایكدا هه‌میشه‌ ئاكارچاكنب‪{ .‬وال‬
‫تقتلوا أوالدكم من إمالق} سێیه‌م‪ :‬له‌ ترسی برسێتیی و هه‌ژاریی‪ ،‬منداڵه‌كانتان‬
‫مه‌كوژن‪ ،‬به‌ڵێ‪ ..‬كه‌سی وایان هه‌بوو ‪ -‬له‌به‌ر هه‌ژاریی ونه‌داریی بێ جیاوازی‪-‬‬
‫نێرومێی ئه‌كوشت!‪ .‬هه‌ندێ له‌ زاناكان ئه‌م ئایه‌ته‌ ده‌كه‌نه‌ به‌ڵگه‌ی حه‌رامیه‌تی‬
‫(عه‌زڵ)و رێگرتن له‌ زگبوون‪ ،‬به‌اڵم تاقمێ تر درێژه‌یه‌كی ده‌ده‌نێ و ده‌ڵێن‬
‫له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ك حه‌اڵڵه‌‪{ .!..‬نحن نرزقكم وإياهم} چونك ‌ه هه‌ر ئێمه‌ین ڕسق‬
‫و ڕۆزی به‌ ئێوه‌و‪ ،‬به‌ وانیش ئه‌ده‌ین ‪{ .‬وال تقربوا الفواحش ماظهر منها وما بطن}‬
‫چواره‌م‪ :‬به‌ ئاشكراو به‌ نهێنی توخنی تاوان وكاره‌ دزێوه‌كان ‪ -‬ئاشكراو نهێنییان‬
‫‪ -‬مه‌كه‌ون ‪ ،‬واته‌‪ :‬نزیكی هیچ جۆره‌ گوناهێ‪ :‬گه‌وره‌و بچووك‪ ,‬ئاشكراو نهێنی‪-‬‬
‫مه‌كه‌ونه‌وه‌ {وال تقتلوا النفس التى حرم الله إال بالحق} پێنجه‌م‪ :‬كه‌سێكیش‬
‫مه‌كوژن ‪ ،‬خوا كوشتنی به‌هه‌ق نه‌بێ یاساغ نه‌ كردووه‌‪ ،‬واته‌ ئێو ‌ه به‌هه‌ق نه‌بێ‬
‫مه‌ردوم مه‌كوژن‪ ،‬په‌یامبه‌رمان چه‌نده‌ جوان ڕاڤه‌ی ئه‌و هه‌ق و ناهه‌قه‌ی كردووه‌‬
‫به‌م فه‌رمووده‌یه‌‪ (:‬ال يحل دم امرئ إال بإحدى ثالث‪ :‬الثيب الزاىن‪ ،‬والنفس‬
‫بالنفس‪ ،‬والتارك لدينه املفارق للجامعة ) بوخاریی وموسلیم {ذلكم وصاكم به}‬
‫خوای گه‌وره‌ بۆخۆی ئه‌مانه‌ی به‌ ئێوه‌ ڕاسپاردوو ‌ه {لعلكم تعقلون} ب ‌ه شكوم بیر‬
‫بكه‌نه‌وه‌و وریاو ژیربن‪ ،‬چاك و خراپ‪ ،‬هه‌ق و ناهه‌ق له‌یه‌ك بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬
‫َيل َوٱملِي َزانَ‬‫ى يَبلُ َغ أَشُ دَّ ُهۥۚ َوأَوفُواْ ٱلك َ‬
‫ح َّت ٰ‬
‫ن َ‬ ‫ي أَ َ‬
‫حس ُ‬ ‫يم إِ َّل بِٱلَّ ِتي ِه َ‬
‫ال ٱل َي ِت ِ‬ ‫َو َل تَق َربُواْ َم َ‬
‫ُربۖ َو ِب َعه ِد ٱللَّ ِه‬
‫َفسا إِ َّل ُوس َع َهاۖ َوإِ َذا قُل ُتم فَٱع ِدلُواْ َولَو كَانَ َذا ق َ ٰ‬
‫ِّف ن ً‬ ‫سط َل نُكَل ُ‬ ‫بِٱل ِق ِ ۖ‬
‫ص ٰىكُم ِب ِهۦ لَ َعلَّكُم تَ َذكَّ ُرون (األنعام ‪) 152‬‬ ‫أَوفُواْۚ َٰذلِكُم َو َّ‬
‫وال تقربوا مال اليتيم إال بالتي هي أحسن} شه‌شه‌م‪ :‬هه‌رگیز نزیكی ماڵ و‬

‫‪84‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫دارایی هه‌تیوانان مه‌كه‌ونه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی چاك وجوان نه‌بێ {حتي يبلغ‬
‫أشدة} تا بۆ خۆی ده‌گات ‌ه حاڵه‌تی پر هێزیی و توانایی خۆی و‪ ،‬باڵغ و كامڵ‬
‫ئه‌بێت‪ ،‬ئه‌وسا ئیرت ئه‌گه‌ر له‌ژێر ده‌ستی ئێوه‌شدا بوو‪ ،‬بیده‌نه‌وه‌ ده‌ستی خۆی‪.‬‬
‫{وأوفوا الكيل وامليزان بالقسط} حه‌وته‌م‪ :‬با پێوانه‌و كیشانه‌تان دادگه‌رانه‌ بێ‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬مامه‌ڵه‌تان ڕێك و پێك و‪ ،‬دوور له‌ گزیی و خیانه‌ت بێت {ال نكلف نفسا‬
‫إال وسعها} خۆ ئێمه‌ش له‌توانا به‌ده‌ر‪ ،‬ته‌كلیف و داوا له‌ هیچ كه‌سێك ناكه‌ین‬
‫بۆعه‌داڵه‌ت و دادگه‌ریی‪{ .‬وإذا قلتم فاعدلوا ولو كان ذاقرىب} هه‌شته‌م‪ :‬هه‌ركه‌‬
‫قسه‌یه‌كتان كرد‪ ،‬یان بڕیارێكتاندا‪ ،‬ده‌بێ دادگه‌ربن تێیدا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌و بڕیاره‌‬
‫دژی خزمانی نزیكی خۆشتان بێ‪{ .‬وبعهد الله أوفوا} ‪ .‬نۆیه‌م‪ :‬ده‌بێ به‌رامبه‌ر‬
‫به‌په‌یامن و ئامۆژگارییه‌كانی خوا ب ‌ه ئه‌مه‌ك و به‌وه‌فا بن‪ ،‬واته‌‪ :‬هه‌ر مامه‌ڵه‌و‬
‫ڕێكه‌وتنامه‌یه‌كتان هه‌بوو‪ ،‬به‌جوانی جێبه‌جێی بكه‌ن و‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌م وئه‌و‪،‬‬
‫قورئان و فه‌رمووده‌كان پشتگوێ مه‌خه‌ن {ذلكم وصاكم به} خوا ئه‌مانه‌ی به‌ئێوه‌‬
‫ڕاسپاردووه‌و ئامۆژگاریی و‪ ،‬وه‌سیه‌تی پێكردوون‪ ،‬ده‌سا ئاگاتان له‌خۆتان بێت‬
‫{لعلكم تذكرون} به‌ڵكو هه‌ر له‌بیرتان بن و ئامۆژگارییان پێوه‌رگرن‪(.‬ته‌فسیری‬
‫ڕامان)‬
‫ف ِدينِ‬ ‫جلدَ ٖةۖ َو َل تَأخُذكُم ِبه َ‬
‫ِم َرأ َف ‪ٞ‬ة ِ‬ ‫ان فَٱجلِدُ واْ ك َُّل َٰو ِ‬
‫ح ٖد ِّمن ُه َم ِماْئَ َة َ‬ ‫ٱل َّزانِ َي ُة َوٱل َّز ِ‬
‫ن ٱملُؤ ِم ِنني‬ ‫وم ٱألٓ ِ‬
‫خ ِ ۖر َول َيش َهد َع َذا َب ُه َم طَآئِ َف ‪ٞ‬ة ِّم َ‬ ‫ٱللَّ ِه إِن كُن ُتم تُؤ ِم ُنونَ بِٱللَّ ِه َوٱل َي ِ‬
‫(النور ‪)2‬‬
‫زینا كه‌رانی (مێرو ژن) هه‌ریه‌ك سه‌د تازیانه‌یان لێده‌ن‪ :‬ئینجا دێته‌ سه‌ر باسی‬
‫تاكه‌ تاكه‌ی یاساكان ‪ ،‬وه‌له‌ سنوورو حوكمی زیناكه‌رانه‌وه‌ ده‌ست پێ ئه‌كات‪:‬‬
‫{الزانية والزاىن فاجلدوا كل واحد منهام مائة جلدة} ئه‌و كچ و كوڕه‌ی زیناو‬
‫شه‌رواڵ پیسیی ئه‌كه‌ن‪ ،‬ده‌بێ له‌ هه‌ریه‌كه‌یان سه‌د جه‌ڵده‌ ‘شه‌الق’ی لێ‬
‫بده‌ن‪ .‬ئه‌م ‌ه تۆڵه‌ی هه‌ر كه‌سێكه‌ (نێر‪ ،‬یان مێ) پێشرت به‌ شێوه‌ی شه‌رعیی‬

‫‪85‬‬
‫جووت نه‌بووبێ (واته‌‪ :‬كچ و كوڕ) بن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ به‌یه‌ك گه‌یشتنب ‘‬
‫له‌ نیكاحێكی سه‌حیحدا ‘ و ‌ه ئازادو‪ ،‬ژیربن ‪ ،‬پێگه‌یشت و(باڵغ) بن‪ ،‬موسوڵامن‬
‫بن‪ ،‬ئینجا زینا بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌بێت به‌رده‌باران بكرێن {وال تأخذكم بهام رأفة‬
‫ىف دين الله} نابێ به‌زه‌یی و نه‌رم و نیانیی و سۆز بتانگرێ له‌به‌رامبه‌ر هه‌ریه‌ك‬
‫له‌و دوانه‌وه‌ له‌ ڕاپه‌راندنی حوكمی خوادا‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌كاتی جێ به‌ جێ كردنی‬
‫بریاری خوادا‪ ،‬توندوتیژبن و به‌زه‌ییتان به‌ زیناكه‌راندا نه‌یه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌‬
‫ژماره‌ی شه‌القه‌كان‪ ،‬یا به‌رده‌ بارانه‌كه‌‪ ،‬وه‌كو خۆی جێ به‌ جێ نه‌كه‌ن {إن كنتم‬
‫تؤمنون بالله واليوم اآلخر} ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕتان به‌ خواو به‌ رۆژی دوایی هه‌یه‌‬
‫{وليشهد عذابهام طائفة من املؤمنني} جا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و دوانه‌ پرت ئێشیان پێ‬
‫بگات و‪ ،‬خه‌ڵكیش په‌ند وه‌رگرن‪ ،‬با كۆمه‌ڵێ له‌ بڕواداران ئاماده‌ی سزاكه‌یان‬
‫بنب و بیبینن ‘دیاره‌ ئه‌و خه‌ڵكه‌ ئاماده‌بووه‌ تا زۆرتر بێت چاكرته‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ به‌‬
‫ئاماده‌بوونی چوار كه‌سیش جێ ب ‌ه جێ ئه‌بێ‪ ،‬ئینجا بۆ پرت قیزه‌ون كردنی زیناو‪،‬‬
‫سووك كردنی زیناكاران ئه‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫جلدَ ٗة َو َل‬
‫ني َ‬ ‫ٰت ثُ َّم لَم يَأتُواْ ِبأَربَ َع ِة شُ َهدَ آ َء فَٱجلِدُ وهُم َ‬
‫ث َٰ ِن َ‬ ‫حص َن ِ‬ ‫ن يَر ُمونَ ٱمل ُ َ‬ ‫َوٱلَّ ِذي َ‬
‫سقُون ( النور ‪) 4‬‬ ‫تَق َبلُواْ لَ ُهم شَ َٰهدَ ًة أَبَدٗ اۚ َوأُ ْولَٰٓ ِئكَ ه ُُم ٱل َٰف ِ‬
‫بوختان كردن بۆ ژنانی داوێن پاك‪ :‬ئینجا بۆزیاتر پاراستنی نامووس و شه‌ره‌فی‬
‫موسڵامنان به‌گشتیی؛ خوای گه‌وره‌ ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬والذين يرمون املحصنات} ئه‌و‬
‫كه‌سانه‌ش كه‌ ژنانی داوێن پاك (یا پیاوانی داوێن پاك) تۆمه‌ت بار ئه‌كه‌ن به‌‬
‫زیناوه‌ {ثم مل يأتوا بأربعة شهداء} پاشانیش چوار شایه‌ت ناهێنن بۆ چه‌سپاندنی‬
‫داواكه‌یان {فاجلدوهم مثانني جلدة} ده‌بێ ئه‌وانه‌ هه‌شتا شه‌القیان لێ بده‌ن‬
‫تا جارێكیرت به‌ ناهه‌ق و ناڕه‌وا نامووسی خه‌ڵك له‌كه‌دارو بریندار نه‌كه‌ن {وال‬
‫تقبلوا لهم شهادة أبدا} هه‌تا هه‌تاش ‌ه نابێ شایه‌تیشیان بۆ شتی تر لێ وه‌رگرن’‬
‫{وأولئك هم الفاسقون} ئا ئه‌وانه‌ن له‌ سنوور ده‌ر چووان’ و الی خوا ب ‌ه فاسق‬

‫‪86‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌درێنه‌ قه‌ڵه‌م ‘‪.‬‬
‫ن‬
‫رسق َ‬ ‫ن بِٱللَّ ِه شَ ي‍ٔٗا َو َل يَ ِ‬ ‫ل أَن َّل يُ ِ‬
‫رشك َ‬ ‫ٰت يُ َبايِع َنكَ َع َ ٰٓ‬ ‫جآ َءكَ ٱملُؤ ِم َن ُ‬ ‫ِي إِ َذا َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱل َّنب ُّ‬
‫ن َو َل‬ ‫ن َوأَر ُ‬
‫جلِ ِه َّ‬ ‫ني أَي ِدي ِه َّ‬‫فتِي َنهُۥ بَ َ‬
‫هت يَ َ‬ ‫ني ِب ُب َٰ ٖ‬ ‫ن َو َل يَأتِ َ‬ ‫ن أَولَٰدَ ُه َّ‬
‫ني َو َل يَق ُتل َ‬‫َو َل يَزنِ َ‬
‫حيم ( املمتحنة‬ ‫ن ٱللَّهَ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬ ‫ن َوٱس َتغ ِفر لَ ُه َّ‬ ‫وف َف َبايِع ُه َّ‬ ‫ف َمع ُر ٖ‬ ‫عصي َنكَ ِ‬ ‫يَ ِ‬
‫‪) 12‬‬
‫به‌یعه‌تی ژنان به‌پێغه‌مبه‌ر‪ :‬كاتێ په‌یامبه‌ر مه‌ككه‌ی ئازاد كرد‪ ،‬پیاوان ده‌هاتن‬
‫په‌یامنیان له‌سه‌ر فیداكاری بۆ ئیسالم له‌گه‌ڵ ده‌به‌ست‪ ،‬ئینجا سه‌باره‌ت به‌و‬
‫ژنانه‌ش موسڵامن ده‌بوون ده‌هاتن ئه‌م ئایه‌ته ‌هات و فه‌رمووی‪{ :‬يا أيها النبى‬
‫إذا جاءك املؤمنات} ئه‌ی په‌یامبه‌ر! كاتێ ژنانی باوه‌ڕدار هاتنه‌الت {يبايعنك}‬
‫به‌یعه‌تت پێ بكه‌ن‪ ،‬جا تۆش له‌سه‌ر ئه‌م شه‌ش خاڵ ‌ه گرنگه‌‪{ :‬عىل أن ال يرشكن‬
‫بالله شيئا} یه‌كه‌م‪ :‬له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی هیچ شتێ نه‌كه‌نه‌ هاوبه‌شی خوا‪ ،‬و به‌تاك و‬
‫ته‌نیای بزانن {وال يرسفن} دووه‌م‪ :‬دزی نه‌كه‌ن {وال يزنني} سێیه‌م‪ :‬زینا نه‌كه‌ن‬
‫{وال يقتلن اوالدهن} چوارم‪ :‬منداڵه‌كانی خۆیان نه‌كوژن و زینده‌ به‌چاڵیان‬
‫نه‌كه‌ن وه‌ك سه‌رده‌می نه‌زانیی {وال يأتني ببهتان يفرتينه بني أيديهن‬
‫وأرجلهن} پێنجه‌م‪ :‬هیچ بۆختانێك نه‌كه‌ن ل ‌ه نێوان ده‌ست و پێی خۆیاندا‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫منداڵی خه‌ڵكی نه‌كه‌نه‌ منداڵی خۆیان‪ ،‬له‌ سه‌رده‌می نه‌فامیدا هه‌رژنێك ترسی‬
‫بووبا مێرده‌كه‌ی ‪-‬له‌به‌رئه‌وه‌ منداڵی نابێت ده‌ری بكا‪ -‬ده‌چوو منداڵی دۆزراوه‌ی‬
‫ده‌هێناو ده‌یكرد به‌منداڵی خۆیی و به‌ مێرده‌كه‌ی ده‌گوت ئه‌مه‌ له‌تۆیه‌‪ ..‬ئینجا‬
‫خوای گه‌وره‌ به‌و ئایه‌ته‌ ئه‌و كاره‌ی لێ قه‌ده‌غه‌ كردن‪{ .‬وال يعصينك ىف معروف}‬
‫شه‌شه‌م‪ :‬ل ‌ه هه‌موو كارێكی چاكه‌دا سه‌رپێچیی و نافه‌رمانێت نه‌كه‌ن {فبايعهن}‬
‫ئه‌وسا تۆش به‌یعه‌تیان لێوه‌رگره‌ ‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬له‌ رۆژی دووه‌می ئازادكردنی‬
‫مه‌ككه‌دا‪ ،‬ژنانیش پاش هاتنی پیاوان‪ ،‬پۆل پۆل ده‌هاتنه‌ (سه‌فا)و موسڵامن‬
‫ده‌بوون‪ ،‬په‌یامبه‌ریش به‌زمان ‪ -‬نه‌ك به‌ده‌س خستنه‌ ناو ده‌س‪ -‬له‌سه‌ر ئه‌و خاڵ‬

‫‪87‬‬
‫و مه‌رجانه‌ی سه‌ره‌وه‌‪ -‬په‌یامنی لێوه‌ر ده‌گرتن‪ ،‬شیاوی باسه‌ پێغه‌مبه‌ر به‌هیچ‬
‫شێوه‌یه‌ك ده‌ستی له‌ ده‌ستی ژنی نامه‌حره‌م نه‌كه‌وتووه‌‪ .‬فتح الباری‪{ ٥٠٤/٨ :‬و‬
‫استغفر لهن الله} وه‌له‌خوای دلۆڤان داوای لێخۆشبوونیان بۆبكه‌ {إن الله غفور‬
‫رحيم} به‌ڕاستی خوا خوایه‌كی گوناهپۆشی میهره‌بانه‌‪.‬‬
‫ح ِكيم‬ ‫ن ٱللَّ ِهۗ َوٱللَّهُ َعزِي ٌز َ‬ ‫َس َبا نَكَٰ ٗل ِّم َ‬
‫ج َزآ َءۢ بِ َا ك َ‬‫ٱلسا ِر َق ُة فَٱقطَ ُع ٓواْ أَي ِد َي ُه َم َ‬
‫ٱلسار ُِق َو َّ‬‫َو َّ‬
‫(املائدة ‪) 38‬‬
‫سزای دز‪ :‬به‌ر له‌هاتنی دینی ئیسالم‪ ،‬بڕینی ده‌ستی دزو خوێن و(قه‌سامه‌)‬
‫وچه‌ن شتێ تر‪ ،‬باوبوون و هه‌بوون‪ ،‬هه‌ركه ‌ئیسالمیش هات‪ ،‬ئه‌وانه‌ی گشت‬
‫سه‌ملاند و هه‌ندێ مه‌رجی تریشی خسته‌ سه‌ریان‪ ،‬وه‌كو ده‌فه‌رموێ‪{ :‬والسارق‬
‫والسارقة فاقطعوا أيديهام} ده‌ستی پیاوو ژنی دز‪ ،‬له‌تۆڵه‌ی دزیكردندا ببڕن‬
‫{جزاء مبا كسبا نكاال من الله} له‌تۆڵه‌و سزای دزیكردندا‪ ،‬بڕیارێكه‌ له‌خواوه‌‬
‫س ُق‬‫ن اللهُ السار َِق يَ ْ ِ‬ ‫دراوه‌‪ ,‬ده‌بێ ئه‌نجامی بده‌ن‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪ ( :‬لَ َع َ‬
‫ح ْب َل َف ُت ْقطَ ُع َيدُ ُه ) متفق علیه‪ .‬یان ده‌فه‌رموێ‬ ‫س ُق الْ َ‬‫الْ َب ْيضَ َة َف ُت ْقطَ ُع َيدُ هُ‪ ،‬و َي ْ ِ‬
‫َصا ِعداً )‪( .‬بوخاریی)و(موسلیم) {والله عزيز‬ ‫‪( :‬تُ ْقطَ ُع يَدُ السارِقِ ىف ُربُعِ دينارف َ‬
‫حكيم} و خواش زۆر به‌تواناو بااڵده‌ست و‪ ،‬كاربه‌جێ و كارزانه‌‪ ،‬هه‌مووشتێكی‬
‫پڕ له‌حیكمه‌ته‌‪.‬‬
‫ح ِّر َوٱل َعبدُ بِٱل َعب ِد‬ ‫ح ُّر بِٱل ُ‬ ‫ف ٱلق َ ۖ‬
‫َتل ٱل ُ‬ ‫اص ِ‬ ‫ب َعلَيك ُُم ٱل ِق َص ُ‬ ‫ن َءا َم ُنواْ كُ ِت َ‬ ‫َٰيٓأَ ُّي َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫حسنٖ ۗ‬‫وف َوأَ َدآ ٌء إِلَي ِه ِبإِ َٰ‬
‫ش ‪ٞ‬ء فَٱتِّ َبا ُعۢ بِٱملَع ُر ِ‬ ‫خي ِه َ‬ ‫ي لَهُۥ ِمن أَ ِ‬ ‫َىۚ َف َمن ُع ِف َ‬ ‫َى بِٱألُنث ٰ‬ ‫َوٱألُنث ٰ‬
‫اب أَلِيم ( البقرة‬ ‫ى بَعدَ َٰذلِكَ َفلَهُۥ َع َذ ٌ‬ ‫يف ِّمن َّربِّكُم َو َرح َم ‪ۗ ٞ‬ة َف َمنِ ٱعتَدَ ٰ‬ ‫َٰذلِكَ تَخ ِف ‪ٞ‬‬
‫‪) 178‬‬
‫تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌و حیكمه‌ته‌كه‌ی‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا كتب عليكم القصاص ىف‬
‫القتىل} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕدارن! له‌ باره‌ی كوژراوانه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی دادگه‌رانه‌‬
‫و یه‌كسانیی و‪ ،‬بێ ده‌ست درێژیی و زیاده‌ ره‌ویی (قیساس)وتۆڵه‌مان له‌سه‌ر‬

‫‪88‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫داناون‪{ :‬الحر بالحر والعبد بالعبد واألنثى باألنثى} ئازاد له‌ بری ئازاد‪ ،‬به‌نده‌‬
‫له‌ باتی به‌نده‌‪ ،‬مێینه‌ له‌تۆڵه‌ی مێینه‌ {فمن عفى له من أخيه شئ} ئینجا‬
‫هه‌ركه‌سیش له‌الیه‌ن برای هاودینی خۆیه‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌الیه‌ن كه‌س وكاری‬
‫كوژراوه‌وه‌ عه‌فوو چاوپۆشی لێكرا (له‌ كوشتنه‌وه‌)و‪ ،‬به‌خوێن رازیی بوو {فاتباع‬
‫باملعروف وأداء إليه بإحسان} ده‌با خوێن وه‌رگره‌كه‌ رێی چاك بگرێته‌ به‌رو‪ ،‬به‌‬
‫پیاوانه‌ و به‌پێی باوونه‌ریتی ناوچه‌كه‌ ڕه‌فتار بكاو بجوڵێته‌وه‌‪ ،‬الیه‌نی بكوژه‌كه‌ش‬
‫به‌جوامێرانه‌ ومه‌ردانه‌ خوێن به‌كه‌س وكاری كوژراوه‌كه‌ بده‌ن {ذلك تخفيف‬
‫من ربكم ورحمة} ئه‌و لێبوردن وخوێن وه‌رگرتنه‌ له‌الیه‌ن په‌روه‌ردگارتانه‌وه‌‬
‫بارسووكیی و به‌زه‌ییه‌كه‌ بۆتان‪ ،‬كاری وابۆ جوله‌كه‌و گاور نه‌كراوه‌‪{ .‬فمن اعتدى‬
‫بعد ذلك} دوای ئه‌م خوێنگرتن ولێبوردنه‌ ‪ ،‬هه‌ركه‌سێك ده‌ستدرێژیی كرد‬
‫بۆسه‌ر خوێنده‌ره‌كان {فله عذاب أليم} سزایه‌كی ئێش پێگه‌یه‌نه‌ری بۆ هه‌یه‌‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬هه‌ركات بكوژ له‌تۆڵه‌و قیساس عه‌فوو كرا‪ ،‬یان خوێنیدا‪ ،‬كه‌چی پاش ئه‌وه‌‬
‫ده‌ستدرێژی كرایه‌ سه‌ری‪ ،‬بێگومان ئه‌و ده‌ستدرێژیكاره‌یه‌ تووشی سزایه‌كی‬
‫ده‌ردناك ده‌بێ له‌دنیاو له‌قیامه‌تدا‪.‬‬
‫ن‬ ‫جوكُمۚ َوٱل ِفت َن ُة أَشَ دُّ ِم َ‬ ‫يث أَخ َر ُ‬
‫ح ُ‬ ‫جوهُم ِّمن َ‬ ‫يث ثَ ِقف ُت ُموهُم َوأَخ ِر ُ‬
‫ح ُ‬‫َوٱق ُتلُوهُم َ‬
‫ى يُ َٰق ِتلُوكُم ِفي ِهۖ َفإِن َٰق َتلُوكُم فَٱق ُتلُو ُهمۗ‬
‫ح َّت ٰ‬
‫ام َ‬ ‫ٱلقَتلِ ۚ َو َل تُ َٰق ِتلُوهُم ِعندَ ٱمل َسجِ ِد ٱل َ‬
‫ح َر ِ‬
‫ج َزآ ُء ٱلكَٰ ِفرِين ( البقرة ‪)191‬‬ ‫كَ َٰذلِكَ َ‬
‫واقتلوهم حيث ثقفتموهم} و له‌ هه‌رشوێنێكیش ده‌ستدرێژكه‌رانتان ده‌ست‬
‫كه‌وت و ده‌سه‌اڵتتان هه‌بوو به‌سه‌ریاندا ئه‌گه‌رچی ل ‌ه زه‌وی (مزگه‌وتی حه‌رام)‬
‫یشدا بن بیان كوژن {وأخرجوهم من حيث أخرجوكم} له‌و شوێنه‌ش ده‌ریانپه‌ڕێنن‬
‫كه‌ ئێوه‌یان لێده‌رپه‌ڕاند‪ ،‬واته‌‪ :‬وه‌كو ئه‌وان له‌مه‌ككه‌ ئێوه‌یان ده‌ركرد‪ ،‬ده‌ئێوه‌ش‬
‫له‌وێ ئه‌وان ده‌ركه‌ن {والفتنة أشد من القتل} خۆ فیتنه‌نانه‌وه‌و وه‌یشوومه‌‬
‫گێڕان وعه‌زیه‌ت دانی موسڵامنانیش به‌وجۆره‌ نامرۆڤانه‌ بۆئه‌وه‌ له‌ئایینی خۆیان‬

‫‪89‬‬
‫په‌شیامنیان بكه‌نه‌وه‌ زۆر له‌كوشنت خراپرته‌و‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر كه‌سێك كوشتنی بێ‬
‫باوه‌رانی الناڕه‌حه‌ت بێت‪ ،‬بێگومان عه‌زیه‌ت و ئه‌شكه‌نجه‌ دانی موسڵامنه‌كان‬
‫زۆر گه‌وره‌ترو قورسرت ‌ه {وال تقاتلوهم عند املسجد الحرام حتى يقاتلوكم فيه}‬
‫ئێوه‌ له‌سنووری مه‌سجیدولحه‌رامدا نابێ جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكه‌ن مه‌گه‌ر ئه‌وان‬
‫له‌وێ جه‌نگتان له‌گه‌ڵ بكه‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬هه‌ركه‌سێك له‌وكافران ‌ه رۆیشته‌ كه‌عبه‌وه‌‪،‬‬
‫ئیرت نابێ ده‌ستی بۆ بربێ‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌و ده‌ست بكاته‌وه‌ {فإن قاتلوكم فاقتلوهم}‬
‫جا ئه‌گه‌ر ئه‌وان له‌گه‌ڵتان جه‌نگان‪ ،‬ئێوه‌یش جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكه‌ن و بیان‬
‫كوژن {كذلك جزاء الكافرين} سزاو تۆڵه‌ی كافرو بێ باوه‌ران هه‌ر ئاوایه‌‪ .‬چه‌ند‬
‫تێبینییه‌ك‪ -١ :‬هه‌ندێ جار پێویست ده‌كات دوژمن به‌خۆی نه‌زانێت كتوپر‬
‫هێرشی بۆبكرێت‪ ،‬ده‌شكرێ له‌و هێڕشه‌دا هه‌ندێ ژن و منداڵ و خه‌ڵكانی بێ‬
‫تاوان پێوه‌ بنب ‪ ،‬ئایا حوكمی شه‌ریعه‌تی ئیسالم له‌مه‌دا چی یه‌؟ وه‌اڵم‪ :‬ئه‌گه‌ر‬
‫هیچ رێگایه‌كی تر نه‌بێت بۆ به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی هێرشه‌كانیان و بۆ زاڵبوون‬
‫به‌سه‌ر دوژمناندا به‌وجۆر ‌ه نه‌بێ‪ ،‬زاناكان ده‌ڵێن‪ :‬هێرشی ئاوا ڕه‌وایه‌و هیچ‬
‫گوناهێكی له‌سه‌ر نییه‌‪ -٢ .‬گه‌لێ جار به‌ناچاری به‌ تۆپ و جۆره‌ها چه‌كی تری‬
‫قورس و كوشنده‌ هێرش ده‌برێته‌ سه‌ر دوژمن‪ ،‬له‌هه‌مان كاتیشدا شارو دێهات‬
‫و مزگه‌وت و قوتابخان ‌ه وخه‌سته‌خانه‌كانیش به‌ر زیان ده‌كه‌ون‪ ،‬ئایا حوكمی‬
‫ئیسالم بۆ ئه‌و ‌ه ده‌بێ چی بێت ؟ وه‌اڵم‪ :‬ئه‌گه‌ر خوانه‌ناس و كافره‌كان ئه‌وجۆره‌‬
‫چه‌كانه‌یان به‌كارهێنا‪ ،‬ئه‌وا ئێمه‌یش به‌ناچاری به‌كاری دێنین‪ ،‬به‌اڵم تابكرێ‬
‫ده‌بێ له‌وشوێنان ‌ه ده‌ستپارێزی بكرێ‪.‬‬
‫سبِيلِ ٱللَّ ِه‬‫صدٌّ َعن َ‬ ‫ال ِفي ِه كَ ِبريۚ‪َ ٞ‬و َ‬ ‫ام ِق َتالٖ ِفي ِهۖ قُل ِق َت ‪ٞ‬‬
‫ح َر ِ‬ ‫يَس‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلشَّ ه ِر ٱل َ‬
‫ن ٱلقَتلِ ۗ‬ ‫كب ِعندَ ٱللَّ ِهۚ َوٱل ِفت َن ُة أَ َ ُ‬
‫كب ِم َ‬ ‫اج أَهلِ ِهۦ ِمنهُ أَ َ ُ‬
‫ام َوإِخ َر ُ‬ ‫ح َر ِ‬‫َوكُف ُرۢ ِب ِهۦ َوٱمل َسجِ ِد ٱل َ‬
‫ى يَ ُردُّوكُم َعن ِدي ِنكُم إِنِ ٱس َتطَٰ ُعواْۚ َو َمن يَرتَ ِدد ِمنكُم َعن‬ ‫ح َّت ٰ‬ ‫َو َل يَ َزالُونَ يُ َٰق ِتلُونَكُم َ‬
‫ٰب‬ ‫ح ُ‬ ‫خ َر ِةۖ َوأُ ْولَٰٓ ِئكَ أَص َ‬
‫ف ٱلدُّ ن َيا َوٱألٓ ِ‬‫ح ِبطَت أَع َٰملُ ُهم ِ‬ ‫ِدي ِن ِهۦ َف َي ُمت َو ُه َو كَا ِف ‪ٞ‬ر َفأُ ْولَٰٓ ِئكَ َ‬

‫‪90‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ٱل َّنا ِ ۖر هُم ِفي َها َٰ‬
‫خلِدُ ون (البقرة ‪)217‬‬
‫به‌شه‌ڕ هاتن له‌ (أشهر الحرم) دا‪{ :‬يسألونك عن الشهر الحرام قتال فيه} لێت‬
‫ئه‌پرسن له‌باره‌ی جه‌نگ كردن له‌مانگی حه‌رامدا‪ :‬ئاخۆ ره‌وایه‌و مۆڵه‌ت هه‌یه‌‪،‬‬
‫یانا؟ په‌یامبه‌ر عه‌بدوڵاڵی كوڕی جه‌حشی) پورزای خۆی له‌ مانگی جه‌مادی‬
‫دووه‌مدا پێش ڕووداوی به‌در به‌ دوومانگ له‌گه‌ڵ هه‌شت كه‌سی كۆچه‌رییدا‬
‫نارد‪ ،‬ئه‌وه‌بوو له‌ ڕێگادا ئه‌وقه‌ی سێ كه‌سی قوڕه‌یش بوون و‪ ،‬یه‌كێكیان لێ‬
‫كوژراو‪ ،‬دوانیان لێ دیل كران و هێنانیان بۆ خزمه‌ت په‌یامبه‌ر ئه‌ویش ئه‌و‬
‫كاره‌ی پێناخۆش بوو‪ ،‬چونكه‌ ڕێكه‌وتی به‌رواری یه‌كی’ ڕه‌جه‌ب’ ی ده‌كرد واته‌‪:‬‬
‫مانگه‌ قه‌ده‌غه‌ كراوه‌كان‪ ،‬جا قوڕه‌یش لێیان كرده‌ هه‌را كه‌ موحه‌ممه‌د ل ‌ه مانگه‌‬
‫حه‌رامه‌كاندا جه‌نگی حه‌اڵڵ كردووه‌ خوای گه‌وره‌ش فه‌رمووی‪{ :‬قل قتال فيه‬
‫كبري} له‌ وه‌اڵمدا بڵێ‪ :‬به‌ڵێ جه‌نگ كردن له‌م جۆره‌ مانگانه‌دا كارێكی زۆر‬
‫گه‌وره‌و گوناهه‌ {وصد عن سبيل الله وكفر به} به‌اڵم ڕێگرتن له‌ ڕێگه‌ی خواو‬
‫بێ بڕوایی به‌خواو {واملسجد الحرام و إخراج أهله منه أكرب عندالله} جه‌نگ‬
‫كردن له‌مزگه‌وتی حه‌رام داو ده‌ركردن و ده‌ربه‌ده‌ركردنی خه‌ڵكه‌كه‌ی‪ ،‬ئه‌مانه‌‬
‫گشت له‌الی خوا زۆر گه‌وره‌وگران ترن له‌جه‌نگی مانگه‌ حه‌رام كراوه‌كان‪،‬‬
‫كه‌وابوو ئه‌و كاره‌ كه‌له‌ده‌ستی عبدوڵاڵوه‌ كه‌وته‌وه‌ له‌و رێگرتنه‌ له‌دینی خواو‪،‬‬
‫كافر بوون به‌خواو‪ ،‬ئه‌شكه‌نجه‌و ئازاردانی موسڵامنان له‌الیه‌ن قوره‌یشه‌وه‌ ئه‌و‬
‫كاره‌ی عه‌بدوڵاڵیش له‌وه‌ی قوڕیش گه‌وره‌تر نیی ‌ه {والفتنة أكرب من القتل} وه‌‬
‫ئاژاوه‌ و فیتنه‌ نانه‌وه‌ش له‌ كوشنت و جه‌نگ كردن و زۆرهێنان بۆ موسڵامنان‬
‫تاپاشگه‌ز ببنه‌و ‌ه له‌جه‌نگ له‌مانگی حه‌رامدا خراپرتو گه‌وره‌تره‌ {وال يزالون‬
‫يقاتلونكم حتى يردوكم عن دينكم إن استطاعوا} بێگوماننب هه‌میشه‌ ئه‌و بێ‬
‫باوه‌رانه‌ جه‌نگتان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن و هه‌رگیز كۆتایی ناهێنن و ده‌ست هه‌ڵناگرن ‘‬
‫تائه‌گه‌ر بۆیان بگونجێ’ له‌ ئایینتان وه‌رده‌گێڕن {ومن يرتدد منكم عن دينه} جا‬

‫‪91‬‬
‫هه‌ركه‌سێكتان له‌ئایینی خۆی پاشگه‌ز بێته‌وه‌ {فيمت وهو كافر} و به‌كافرییش‬
‫مبرێ {فأولئك حبطت أعاملهم ىف الدنيا واآلخرة} ئه‌وانه‌ كه‌ به‌كافری ده‌مرن‬
‫كارو كرده‌وه‌یان له‌ هه‌ردوو دونیا به‌فیڕۆ ده‌ڕوا‪ ،‬له‌م دنیایه‌دا له‌ خێرو بێری‬
‫ئیسالم بێ به‌ش ئه‌بن و‪ ،‬مامه‌ڵه‌ی بێ بڕواییان له‌گه‌ڵ ده‌كرێ‪ ،‬له‌والیش هیچ‬
‫پاداشتێكی خێریان نابێت {وأولئك أصحاب النار هم فيها خالدون} ده‌شبنه‌‬
‫هاوەڵ و هاوڕێی دۆزه‌خ و‪ ،‬به‌هه‌تاهه‌تایش له‌وێ ئه‌مێننه‌وه‌‪ .‬روونكردنه‌وه‌یه‌ك‪:‬‬
‫ئیاممی (مالیك) و ئیاممی (ئه‌بی حه‌نیفه‌) ده‌ڵێن‪ :‬هه‌ركه‌سێ به‌ كافریی‪ ،‬وه‌یا‬
‫ب ‌ه (مورته‌دی) مرد‪ ،‬هه‌رچی كاروكرده‌وه‌ی چاكیشی هه‌بێ به‌فیڕۆ ئه‌ڕواو باتڵ‬
‫ده‌بێ‪ ،‬و ‌ه هه‌روه‌ها ئیاممی(شافیعی) و بگره‌ كۆی زانایانیش ده‌ڵێن‪ :‬ته‌نانه‌ت‬
‫ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌ش بكا پاش ل ‌ه دین وه‌رگه‌ڕانه‌كه‌یی و موسوڵامن بێته‌وه‌ ده‌بێ‬
‫هه‌موو كاره‌چاكه‌كانی بكاته‌وه‌و قه‌زایان بكاته‌وه‌ ‪ ،‬بۆ منوونه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر حه‌جی‬
‫كردبێ‪ ،‬ده‌بێ ئێستا دووباره‌ بیكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی (شافیعی) به‌ته‌نها خۆی‬
‫ئه‌ڵێ‪ :‬گێڕانه‌وه‌و كردنه‌وه‌یان ناوێ‪ .‬له‌ نێو زاناكانا كێشه‌یه‌ك هه‌یه‌‪ :‬ئایا مرۆیه‌كی‬
‫له‌ دین وه‌رگه‌ڕاوه‌و (مورته‌د) ده‌س به‌جێ ده‌كوژرێ‪ ،‬یا مۆڵه‌ت ده‌درێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬
‫موسڵامن نه‌بوویه‌وه‌ ئه‌وسا ئه‌كوژرێ؟؟ جه‌ماوه‌ری زانایان ئه‌ڵێن‪ :‬داوای ته‌وبه‌ی‬
‫لێ ئه‌كرێ‪ ،‬جائه‌گه‌ر هه‌ر سوور بوو له‌سه‌ر كوفره‌كه‌ی ئه‌وا ئه‌كوژرێ‪ ،‬به‌اڵم‬
‫پێشه‌وا (مالیك) ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر كه‌سێ جوێنی به‌ پێغه‌مبه‌ردا‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌س به‌جێ‬
‫بێ ئه‌وه‌ی داوای ته‌وبه‌ی لێبكرێ ئه‌كوژرێ‪ .‬دیاره‌ هه‌موو خاوه‌ن ڕایه‌كانیش‬
‫به‌ڵگه‌ی خۆیانیان هه‌یه‌‪.‬‬
‫خري‪ِّ ٞ‬م َّم يَج َم ُعون (آل‬ ‫سبِيلِ ٱللَّ ِه أَو ُم ُّتم لَ َمغ ِف َر ‪ٞ‬ة ِّم َ‬
‫ن ٱللَّ ِه َو َرح َم ٌة َ‬ ‫َئ ُق ِتل ُتم ِ‬
‫ف َ‬ ‫َول ِ‬
‫عمران ‪)157‬‬
‫ولنئ قتلتم ىف سبيل الله} خۆئه‌گه‌ر ئێو ‌ه له‌پێناوی رێگای ئایینی خوا به‌كوشت‬
‫چن {أو متم} وه‌یان له‌وكاته‌دا مبرن خه‌ریكی جیهادن {ملغفرة من الله ورحمة‬

‫‪92‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫خري مام يجمعون} دیاره‌ لێبوردن و ره‌حمه‌ت و میهره‌بانی خوا‪ ،‬له‌سه‌رجه‌م‬
‫ئه‌وشته‌ی ئێوه‌ كۆی ده‌كه‌نه‌وه‌ باشرتو چاكرته‌‪ ،‬خوا جیهادیان پێده‌كات‪ ،‬تا‬
‫لێیان خۆش ببێ‪ ،‬چونك ‌ه خه‌ڵكانی كوژراوو مردوو له‌به‌ره‌كانی جه‌نگدا‪ ،‬له‌به‌ر‬
‫ئه‌وه‌ به‌هه‌شتیان به‌گیانی خۆیان كڕیوه‌‪ ،‬ده‌گه‌نه‌ پله‌ی لێبوردن و میهره‌بانی‬
‫خوا‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌خوا له‌جێگایه‌كی تردا ئه‌فه‌رموێ‪ ( :‬إن الله اشرتى من‬
‫املؤمنني أنفسهم وأموالهم بأن لهم الجنة يقاتلون ىف سبيل الله فيقتلون‬
‫ويقتلون وعدا عليه حقا ىف التوراة واإلنجيل والقرآن ومن أوىف بعهده من الله‬
‫فاستبرشوا ببيعكم الذى بايعتم به وذلك هو الفوز العظيم) (ته‌وبه‌‪ )١١١ :‬یان‬
‫ئه‌فه‌رموێ‪( :‬قل بفضل الله ورحمته فبذلك فليفرحوا هو خري مام يجمعون )‬
‫(یونس‪ )٥٨ :‬یان ده‌فه‌رموێ‪( :‬ورحمة ربك خري مام يجمعون ) (زوخروف‪)٣٢ :‬‬
‫ئه‌و ئایه‌تانه‌ هه‌موو به‌ڵگه‌ن كه‌ ژیانی ئه‌م دنیا له‌چاو ژیانی ئاخیره‌تدا شتێكی‬
‫بڕاوه‌و بێ بایه‌خه‌‪ ،‬بۆیه‌ خوای میهره‌بان ده‌یداته‌ هێندێ له‌باوه‌ڕداران‪.‬‬
‫ٰتاۚ َبل أَح َيآ ٌء ِعندَ َر ِّبهِم ُير َزقُون ( آل‬
‫سبِيلِ ٱللَّ ِه أَم َو َ ۢ‬ ‫ن ُق ِتلُواْ ِ‬
‫ف َ‬ ‫ب ٱلَّ ِذي َ‬ ‫َو َل ت َ‬
‫َحس َ َّ‬
‫عمران ‪)169‬‬
‫كوژراوانی ڕێی خوا‪ ،‬هه‌میشه‌ زیندوون‪ :‬له‌فه‌رموده‌یه‌كدا ‪-‬ئیاممی ئه‌حمه‌د‬
‫له‌مه‌سنه‌ده‌كه‌یدا هێناویه‌تی‪ -‬هاتووه‌‪ :‬پێغه‌مبه‌ر به‌هاوه‌اڵنی فه‌رموو‪ :‬كه‌‬
‫براكانتان له‌ئوحود دووچاربوون و شه‌هیدكران‪ ،‬خوای كارجوان رۆحه‌كانیانی‬
‫كردووه‌ به‌به‌ری كۆمه‌ڵه‌ په‌له‌وه‌رێكی سه‌وزداو‪ ،‬ده‌ڕۆنه‌ سه‌ر ڕووباره‌كانی به‌هه‌شت‬
‫و‪ ،‬له‌میوه‌ی جۆراوجۆری به‌هه‌شت ده‌خ َون ‪ ,‬پاشان ده‌چنه‌ به‌رچه‌ند گڵۆپێكی‬
‫زێڕین له‌بن سێبه‌ری عه‌رشدا‪ ،‬ئینجا ك ‌ه ئه‌وگشت خۆشیی و به‌هره‌یانه‌ ده‌بینن‬
‫‪ ،‬ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌ی خۆزگا‪ :‬براو كه‌س و كاره‌كانیشامن به‌مه‌یان زانیبا‪ ،‬هه‌تا له‌جیهاد‬
‫پاڵ نه‌ده‌نه‌وه‌‪ ،‬پاشان خوا فه‌رمووی‪ :‬ده‌وا من له‌باتی ئێوه‌ ئاگاداریان ده‌كه‌م‪،‬‬
‫ئه‌وجا خوا فه‌رمووی‪{ :‬وال تحسنب الذين قتلوا ىف سبيل الله أمواتا} وا مه‌زانن‬

‫‪93‬‬
‫ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ڕێی خوادا كوژران مردوون {بل أحياء عند ربهم يرزقون} به‌ڵكو‬
‫زیندوون والی په‌روه‌ردگاریان بژێوی وه‌رده‌گرن و راده‌بوێرن ‪ ،‬ئێمه‌ش له‌دنیادا‬
‫ده‌رباره‌ی ژیانی شه‌هید هه‌رئه‌مه‌نده‌ ئه‌زانین و‪ ،‬ملكه‌چی ده‌قی ئایه‌ته‌كانی‬
‫قورئانین‪ ،‬به‌ڵێ له‌م ئایه‌ته‌دا روون نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪ :‬ئاخۆ خه‌ڵكی دنیا ده‌زانن ئه‌و‬
‫بژێوی و ژیانه‌ چۆنه‌؟ به‌اڵم له‌سووره‌تی (به‌قه‌ره‌‪ )١٥٤ :‬دا به‌راشكاوی روون‬
‫كراوه‌ته‌وه‌ و ده‌ڵێ‪ :‬خه‌لكی ئه‌م دنیا له‌و جۆره‌ ژیانه‌ هیچ نازانن و تێناگه‌ن‪( :‬وال‬
‫تقولوا ملن يقتل يف سبيل الله أموات بل أحياء ولكن ال تشعرون)‪.‬‬
‫ن ٱلشَّ َٰي ِط َ‬
‫ني‬ ‫ن َولَٰ ِك َّ‬‫سلَي َٰم ُ‬‫ن َو َما كَ َف َر ُ‬ ‫سلَي َٰم َ ۖ‬‫لك ُ‬ ‫ل ُم ِ‬ ‫ني َع َ ٰ‬ ‫‌ َوٱتَّ َب ُعواْ َما تَتلُواْ ٱلشَّ َٰي ِط ُ‬
‫وت َو َما‬ ‫وت َو َٰم ُر َ ۚ‬ ‫ني ِب َباب َِل َٰه ُر َ‬
‫لملَكَ ِ‬ ‫لٱ َ‬ ‫ٱلسح َر َو َمآ أُنز َِل َع َ‬ ‫اس ِّ‬ ‫كَ َف ُرواْ ُي َعلِّ ُمونَ ٱل َّن َ‬
‫ن ِفت َن ‪ٞ‬ة ف ََل تَك ُفرۖ َف َي َت َعلَّ ُمونَ ِمن ُه َم َما يُ َف ِّرقُونَ‬ ‫ُول إِنَّ َا نَح ُ‬
‫ى يَق َ ٓ‬ ‫ح َّت ٰ‬ ‫يُ َعل َِّمنِ ِمن أَ َ‬
‫ح ٍد َ‬
‫ضهُم‬ ‫ح ٍد إِ َّل ِبإِذنِ ٱللَّ ِهۚ َويَ َت َعلَّ ُمونَ َما يَ ُ ُّ‬ ‫ن ِب ِهۦ ِمن أَ َ‬
‫ني ٱملَر ِء َوزَوجِ ِهۦۚ َو َما هُم بِضَ آ ِّري َ‬ ‫ِب ِهۦ بَ َ‬
‫شواْ ِب ِهۦٓ‬ ‫ِئس َما َ َ‬ ‫خلَٰ ٖقۚ َولَب َ‬ ‫خ َر ِة ِمن َ‬‫ف ٱألٓ ِ‬ ‫ٱشتَىٰهُ َما لَهُۥ ِ‬
‫َ‬ ‫َو َل يَن َف ُع ُهمۚ َولَقَد َعلِ ُمواْ لَ َمنِ‬
‫ُس ُهمۚ لَو كَانُواْ َيعلَ ُمون ( البقرة ‪)102‬‬ ‫أَنف َ‬
‫سه‌ر گوزه‌شته‌كه‌ی (هاروت) و (ماروت)‪{ :‬واتبعوا ما تتلوا الشياطني عىل‬
‫ملك سليامن} هه‌ندێ ل ‌ه نه‌وه‌كانی (یه‌عقووب) كه‌وتنه‌ شوێنی ئه‌وجادووه‌‬
‫كه‌ شه‌یاتینی له‌سه‌رده‌می پاشایه‌تی وده‌سه‌اڵتی سوله‌یامندا (عليه السالم)‬
‫دایان هێناو ده‌یانخوێند‪ ،‬واته‌‪ :‬كه‌وتنه‌ شوێنی ئه‌وفڕوفێاڵنه‌ی ده‌رباره‌ی‬
‫حكومه‌ته‌كه‌ی سوله‌یامن ده‌یانكرد {وما كفر سليامن} خۆ ئاشكرایشه‌‬
‫كه‌سوله‌یامن كافرو جادووگه‌ر نه‌بوو و ئه‌ویش ‘جادووی دانه‌هێنا’ وه‌ك ئه‌وان‬
‫ده‌ڵێن {ولكن الشياطني كفروا} به‌ڵكو شایه‌تینه‌كان جادوویان داهێناو كافرو‬
‫بێ بڕوا بوون و له‌سنوور ده‌رچوون {يعلمون الناس السحر} و خه‌ڵكیشیان فێری‬
‫جادوو ده‌كرد {وما أنزل عىل امللكني ببابل هاروت وماروت} هه‌روه‌ها كه‌وتنه‌‬
‫شوێنی ئه‌و زانیاریی و زانستیه‌ی هاتبووی ‌ه سه‌ر ئه‌و دوو فریشته‌یه‌ ‘هاروت‬

‫‪94‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫وماروت’ له‌ ‘بابل’ی عێراقدا‪ .‬له‌وسه‌رده‌مه‌دا مه‌ردم زۆر سه‌رقاڵبوون به‌ جادوو‬
‫و فڕوفێڵ له‌گه‌ڵ یه‌كرتدا‪ ،‬جا له‌وكاته‌دا خوای گه‌وره‌ ئه‌ودوو فریشته‌ی نارد تا‬
‫جادوویان بۆ ڕوون بكه‌نه‌وه‌و خه‌ڵكی تێبگاو به‌هه‌ڵه‌ نه‌چن و بزانن كه‌ جادوو‬
‫له‌گه‌ڵ موعجیزه‌ی په‌یامبه‌رێتیدا دووشتی لێكجیاوازن‪ ،‬وه‌ له‌هه‌مان كاتیشدا‬
‫ئه‌و دوو فریشته‌یه‌ به‌خه‌ڵكه‌كه‌یان ده‌وت‪ :‬ئێمه‌ ته‌نها مایه‌ی تاقیكردنه‌وه‌ین‬
‫وهاتووین بۆ به‌تاڵكردنه‌وه‌و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سیحر‪ ،‬ده‌خیل سه‌د ده‌خیل ئێوه‌‬
‫نه‌فێری بنب و‪ ،‬نه‌ ڕه‌فتاریشی پێ بكه‌ن‪ ،‬به‌ڵێ‪ ..‬كاری ئه‌و دو فریشته‌یه‌ هه‌ر‬
‫ئه‌مه‌ بوو‪ ،‬ئیرت له‌مه‌ به‌والوه‌ شتێكی تر نه‌بوو‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ به‌داخه‌وه‌ قسه‌ی‬
‫زۆر ‪ -‬ته‌نانه‌تی به‌ده‌م ئینب وعه‌باسه‌وه‌‪ -‬ده‌رباره‌یان ده‌گێڕنه‌وه‌! {وما يعلامن من‬
‫أحد حتى يقوال إمنا نحن فتنة فال تكفر} وه‌ له‌هه‌مان كاتدا هه‌ر كه‌سێكیان‬
‫فێری جادوو ده‌كرد له‌ سه‌ره‌تاوه‌ پێیان ده‌گوت‪ :‬ئه‌م كاره‌ی ئێمه‌ ته‌نها بۆ‬
‫تاقیكردنه‌وه‌و فێر بوونی جیاكردنه‌وه‌ی (موعجیزه‌) و(سیحره‌) و له‌الیه‌ن خواوه‌‬
‫نێردراوین‪ ،‬كه‌وابوو ئاگادار به‌! خۆت كافر مه‌كه‌ و فێری جادوو نه‌بیت {فيتعلمون‬
‫منهام ما يفرقون بة بني املرء وزوجه} به‌اڵم هه‌ندێك هه‌ر كۆڵیان نه‌دا تاله‌و‬
‫دوو فریشته‌وه‌ فێری ئه‌مه‌ بوون كه‌بتوانن به‌سیحر ژن ومێرد لێكبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫مه‌ردمه‌كه‌ به‌گوێی فریشته‌كانیان نه‌كردو‪ ،‬فێری جادوو بوون وپاشان جادوو‬
‫و سیحریان له‌یه‌ك ده‌كردو‪ ،‬جۆره‌ها كاری ناپه‌سه‌ندو ناشه‌رعییان ئه‌نجام‬
‫ده‌دا‪ ،‬هه‌رچه‌ند {وما هم بضارين به من أحد إال بإذن الله} به‌بڕیاری خوا نه‌بووبا‬
‫ئه‌و جادووگه‌رانه‌ توانایان نه‌بوو زیانێك به‌هیچ كه‌سێ بگه‌یه‌نن {ويتعلمون ما‬
‫يرضهم وال ينفعهم} هه‌ر فێری شتێ ئه‌بوون كه‌ زیانیان لێ بداو‪ ،‬هیچ قازانج‬
‫وسوودێكی نه‌بێ بۆیان {ولقد علموا ملن اشرتاه ماله ىف اآلخرة من خالق}‬
‫كه‌ ئه‌وكاره‌ ناپه‌سه‌نده‌شیان ئه‌كرد‪ ،‬و ‌ه نه‌بێ له‌ڕووی نه‌زانینه‌وه‌ بێت‪ ،‬به‌ڵكو‬
‫ئه‌و(جوله‌كانه‌) چاك ده‌شیانزانی ئه‌وكه‌سه‌ی كڕیاری جادووگه‌ریی بێ‪ ،‬له‌ڕۆژی‬

‫‪95‬‬
‫دواییدا هیچ كه‌ڵك وسوودێكی پێ ناگاو له‌به‌هره‌ی خوا بێ به‌شه‌‪ ،‬ئه‌وسا‬
‫بۆئه‌وه‌ی پرت له‌سیحر تێبگه‌ین چه‌ند ئایه‌تێك وهاوڕێ له‌ته‌ك كورته‌ راڤه‌یه‌كی‬
‫جادوودا باس ده‌كه‌ین‪ ،‬جا ئه‌مانه‌ هه‌ندێك له‌و ئایه‌تانه‌ن كه‌ له‌باره‌ی (سیحر)‬
‫ـه‌وه‌ هاتوون‪ ( :،‬ولكن الشياطني كفروا يعلمون الناس السحر ) (به‌قه‌ره‌‪( ،)١٠٢:‬‬
‫فلام جاء السحرة ) (یوونس‪( ،)٨٠:‬وجاء بسحر عظيم ) (ئه‌عراف‪ .)١١٦:‬زانایان‬
‫ده‌رباره‌ی بوون و حه‌قیقه‌ت و راستیی سیحر‪ ،‬چه‌ند قسه‌یه‌كیان هه‌یه‌‪-١ :‬‬
‫هه‌ندێكیان ده‌ڵێن‪ :‬سیحر شتێكه‌و حه‌قیقه‌تێكی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌شتوانێ به‌واقێعی‬
‫و به‌به‌رچاوی بینه‌ره‌وه‌ رۆڵی خۆی ببینێ و‪ ،‬بۆیشی هه‌یه‌ له‌حاڵه‌تێكه‌وه‌‬
‫بۆحاڵه‌تێكی دی هه‌رشتێ بگوڕێ‪ -٢ .‬هه‌ندێكی دی پێچه‌وانه‌ی رای ئه‌وانه‌ن‪،‬‬
‫وه‌ك ئیاممی (ئینب جه‌ریر) ‪-‬ره‌حمه‌تی خوای لێ بێ‪ -‬كه‌ده‌ڵێ‪ :‬ناڕێكی و‬
‫جیاوازی له‌پێناسه‌ كردنی (سیحر)دا زۆر زۆره‌‪ ،‬هه‌ندێك له‌زانایان ده‌ڵێن‪ :‬سیحر‬
‫كۆمه‌ڵێك فڕۆفێل و چه‌واشه‌گه‌ری و خیدعه‌یه‌ ساحیر به‌سه‌لیقه‌ی خۆی واده‌كا‬
‫له‌ سیحرلێكراوه‌كه‌‪ ،‬تا وابزانێ كه‌ ئه‌وه‌ی ئه‌یكات حه‌قیقه‌ته‌و بنه‌ڕه‌تێكی هه‌یه‌‪،‬‬
‫وه‌ك كه‌سێك ل ‌ه دووره‌وه‌(سه‌راب) تراویلكه‌یه‌ك ده‌بینێ و بۆخۆی واده‌زانێ‬
‫ئاوه‌‪ ،‬كه‌چی كاتێك لێی نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وجا ده‌زانێ ئاو نیه‌‪ .‬هه‌ندێكیدی‬
‫ئه‌ڵێن‪ :‬ساحیر ده‌توانێ ته‌نانه‌ت ئینسانیش بكات ‌ه گوێدرێژ!!‪ ،‬یان ئینسان‬
‫و گوێدریژ بگۆڕێ به‌شتێكی دی‪ ،‬دواتریش زانای پایه‌به‌رز (الله‌كائی) ئه‌ڵێ‪:‬‬
‫ئه‌گه‌ر نه‌یتوانیبا ئه‌م جۆره‌ شتانه‌ بكات‪ ،‬هه‌رگیز نه‌یشیده‌توانی جیاوازی‬
‫بخات ‌ه نێوان ژن و مێرده‌وه‌؛ كه‌وابوو ده‌شتوانێ چۆله‌كه‌ بكات به‌ مرۆڤ یا‪..‬‬
‫هتد (ئینب قه‌یم)یش ره‌حمه‌تی خوای لێبی له‌ته‌فسیری سووره‌تی (فلق)‬
‫ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌م ئایه‌ته‌ی‪ ( :‬ومن رش النفاثات ىف العقد ) ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ش خاتوو‬
‫عائیشه‌‪ -‬ره‌زای خوای لێبی‪ -‬ده‌گێڕێته‌وه‌كه‌‪ :‬سیحر له‌پێغه‌مبه‌ری خوا كرا‪،‬‬
‫ئه‌مانه‌ هه‌ردووكیان به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌كه‌ سیحر هه‌یه‌و راسته‌‪ .‬به‌هه‌رحاڵ‬

‫‪96‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئه‌هلی (ته‌فسیر) و(حه‌دیس) هه‌ردووال ئه‌ڵێن‪ :‬ئه‌و ریوایه‌تانه‌ی كه‌له‌ هاوه‌اڵن‬
‫و سه‌له‌فه‌وه‌ هاتوون به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه كه‌ سیحر حەقیقه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬و ‌ه ئه‌و‬
‫ئایه‌ته‌ش كه‌ خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێ‪( :‬فيتعلمون منهام ما يفرقون به بني‬
‫املرء وزوجه ) دیسانه‌وه‌ هه‌رئه‌وه‌ ده‌سه‌ملێنێ كه‌ سیحر له‌ تێكدانی په‌یوه‌ندی‬
‫ژن ومێردا كاریگه‌ریی خۆی هه‌یه‌و‪ ،‬وه‌ بێجگه‌ له‌مانه‌ش فه‌رمووده‌ی راست‬
‫ودروستیش هه‌یه‌ كه‌پێغه‌مبه‌ری خوا سیحری لێكراوه‌‪ .‬جه‌ماوه‌ری زانایانیش‬
‫له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌‪ :‬سیحر كاریگه‌ریی خۆی هه‌یه‌‪ .‬بۆ منوونه‌ ئیاممی نه‌وه‌وی‬
‫(ڕه‌حمه‌تی خوای لێبی) له‌شه‌رحی (موسلیم)دا ئه‌ڵێ‪( :‬والصحيح أن له حقيقة‬
‫وبه قطع الجمهور وعليه عامة العلامء‪ ،‬ويدل عليه الكتاب والسنة املشهورة)‪،‬‬
‫به‌اڵم هه‌ر (نه‌وه‌وی) خۆی ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌و ڕاو بۆچوون ‌ه كه‌ ده‌ڵێ‪ :‬ساحیر ده‌توانێ‬
‫ئینسان بگۆڕێ به‌ غه‌یری خۆی له‌واقیعه‌و ‌ه زۆر دووره‌‪ ،‬ئیرت خوای گه‌وه‌ریش‬
‫باشرت ده‌زانێ‪( .‬ئینب حه‌زم)یش ‪-‬ره‌حمه‌تی خوای لێبێ‪ -‬ده‌ڵێ‪( :‬وذهب أهل‬
‫الحق إىل أنه ال يقلب أحد عينا وال يحيل طبيعة إال الله عزوجل ألنبيائه فقط)‪.‬‬
‫(ئینب حه‌جه‌ر) یش‪ -‬ره‌حمه‌تی خوای لێبێ‪ -‬ده‌ڵێ‪ :‬شتێ كه‌ جێگه‌ی قسه‌و‬
‫باس بێت ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه ئایا ساحیر ده‌توانێ شتێك له‌حاڵه‌تێكه‌وه‌ بۆحاڵه‌تێكی‬
‫دیك ‌ه بگۆڕێ ؟ پاشان ئه‌ڵێ‪ :‬جه‌ماوه‌ری زانیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌ سیحر راسته‌و‬
‫حه‌قیقه‌تێكی هه‌یه‌و كاریگه‌ریی خۆیشی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێ هیچ شتێك‬
‫له‌حاڵه‌تێكه‌وه‌ بۆ حاڵه‌تێكی دی بگۆڕێ‪ ،‬خوایش باشرت ده‌زانێ‪ .‬ده‌بێ ئه‌وه‌ش‬
‫بزانین ك ‌ه سیحر یه‌كێكه‌ ل ‌ه گوناهه‌ زۆر گه‌وره‌كان و ده‌بێ موسڵامن زۆر خۆی‬
‫لێ بپارێزێ‪ ،‬هه‌روه‌كو له‌ (سه‌حیح)ـی موسلیم و بوخاریی)دا هاتووه‌‪ ،‬وه‌ئیاممی‬
‫(عومه‌رو‪ ،‬ئیاممی عوسامن و‪ ،‬جندوب و‪ ،‬خاتوو عایشه‌و‪ ،‬خاتوو حه‌فسه‌)یش‪-‬‬
‫خوایان لێ ڕازی بێ‪ -‬له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن ك ‌ه ده‌بێ ساحیر بكوژرێ‪ .‬له‌كتێبه‌كه‌ی‬
‫ئیاممی (ترمزی)یشدا هاتوو ‌ه كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا فه‌رموویه‌تی‪( :‬حد الساحر‬

‫‪97‬‬
‫رضبة بالسيف) جا ئه‌م حه‌دیسه‌ هه‌رچه‌نده‌ (ضعيف اإلسناد)ـه‌‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی‬
‫(زه‌هه‌بی) ده‌ڵێ‪( :‬والصحيح أنه موقوف عىل جندب بن عبدالله)‪ .‬سه‌باره‌ت به‌‬
‫حوكمی ساحیریش ئیاممی (ئه‌حمه‌د) و ئیاممی (مالیك) ‪ -‬ره‌حمه‌تی خوایان‬
‫لێ بێ‪ -‬ده‌ڵێن‪ :‬ده‌بێ ساحیر بكوژرێ‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی ئه‌حمه‌د ئه‌م قسه‌یه‌ش‬
‫ده‌كاو ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر ساحیره‌ كه‌ له‌ (أهل الذمة) بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ ناكوژرێ‪ ،‬به‌ڵگه‌شی‬
‫ئه‌و فه‌رمووده‌ سه‌حیحه‌یه‌ كه‌ (لبيد بن األعصم )ـی یه‌هوودی سیحری له‌‬
‫پێغه‌مبه‌ری خوا كردو نه‌شیكوشت‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی شافیعیی و ئیاممی ئه‌بو‬
‫حه‌نیفه‌‪ -‬ره‌حمه‌تی خوایان لێبێ‪ -‬ده‌ڵێن‪ :‬ساحیر ناكوژرێت‪ ،‬جا له‌هه‌ر‬
‫میلله‌تێك بێت (أهل الذمة) بێ یان نا‪ ..‬به‌ڵگه‌شیان ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌پێغه‌مبه‌ر كاتێ‬
‫ساحیره‌ك ‌ه سیحری لێكرد نه‌یكوشت‪ ،‬خوایش باشرت ئه‌زانێت‪ .‬منیش ده‌ڵێم‪:‬‬
‫حوكمه‌كه‌ ده‌درێته‌ ده‌ستی ئه‌میرو رابه‌ری ده‌سته‌ی زانایانی سه‌رده‌م‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬
‫ئه‌وان كوشتنیان پێ باش بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌كوژرێ‪ ،‬ئه‌گینا ئازاد ده‌كرێ (والله أعلم)‪.‬‬
‫{ولبئس مارشوا به أنفسهم لوكانوا يعلمون} به‌ڕاستیی ئه‌گه‌ر تێگه‌یشتبان‬
‫ئه‌وشته‌ی كه‌ ئه‌وان خۆیانیان پێ فرۆشت‪ ،‬ده‌یانزانی چ كارێكی زۆر خراپ و‬
‫ناپه‌سه‌ند بوو‪ .‬ڕێنامیه‌كانی ئایه‌تی (‪ )١ :)١٠٢‬دژایه‌تی قورئان وسوننه‌ت‪،‬‬
‫له‌به‌رئه‌وه‌ كه‌كاری خراپ و فه‌سادو سته‌مكارییان حه‌رامكردووه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای كافر‬
‫بوون‪ ،‬ده‌رگای هه‌موو باتڵ و دزێوییه‌كیش له‌ مرۆڤ ده‌كاته‌وه‌و‪ ،‬قورئانیان ال‬
‫بچوك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬په‌نا به‌یاسا ده‌ستكرده‌كان ئه‌به‌ن و‪ ،‬بازاڕی بیدع ‌ه چییه‌كان‬
‫گه‌رم ده‌كه‌ن و‪ ،‬به‌خۆشیان نازانن چ ده‌كه‌ن؟!‪ )٢ .‬گشت قازانج وزیانێك هه‌ر‬
‫به‌ده‌ستی خوایه‌‪ )٣ .‬فێربوونی سیحرو به‌كار هێنانی هه‌ردوو كارێكی حه‌رامن‪،‬‬
‫وه‌ك (ئه‌بو حه‌نیفه‌‪ ،‬مالیك‪ ،‬ئه‌حمه‌د) ‪-‬خوا لێیان رازی بێ‪ -‬ئه‌ڵێن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێ‬
‫له‌هاوڕێیانی ئه‌بوحه‌نیفه‌ ئه‌ڵێن‪ :‬فێربوونی سیحر بۆ خۆپارسنت‪ ،‬نه‌حه‌رامه‌ و‪،‬‬
‫نه‌كوفره‌‪.‬‬

‫‪98‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫خنزِي ِر َو َمآ أُ ِه َّل ِب ِهۦ لِ َغريِ ٱللَّ ِهۖ َف َمنِ ٱضطُ َّر َغ َ‬
‫ري‬ ‫َحم ٱل ِ‬
‫ح َّر َم َعلَيك ُُم ٱملَي َت َة َوٱلدَّ َم َول َ‬‫إِنَّ َا َ‬
‫حيم ( البقرة ‪)173‬‬ ‫ثم َعلَي ِهۚ إِنَّ ٱللَّهَ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬ ‫بَاغٖ َو َل َعا ٖد ف َ ٓ‬
‫َل إِ َ‬
‫به‌ناچاری نه‌بێ گۆشتی مرداره‌وه‌ بوو ناخورێ‪{ :‬إمنا حرم عليكم امليتة والدم‬
‫ولحم الخنزير} خوای گه‌وره‌ ته‌نها هه‌ر ئه‌مانه‌ی لێ یاساغكردوون‪ :‬الكی مرداره‌وه‌‬
‫بوو‪ ،‬خوێنی رژاوو ره‌وان ‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌و خوێنه‌ی له‌هه‌ر ئاژه‌ڵ و گیان له‌به‌رێك‬
‫دێته‌ده‌رێ و ده‌ڕوا مه‌یخۆن‪ .‬گۆشتی به‌رازیش له‌گه‌ڵ هه‌موو شته‌كانی تریدا‬
‫هه‌روا {وما أهل به لغري الله} وهه‌ر ئاژه‌ڵێكیش ‪-‬كه‌ بۆ سه‌ربڕین ‪ -‬ناوی غه‌یری‬
‫خوای لێ هێرنابێت‪ ،‬ئیرت له‌به‌ر بت و جن و پاشاو ده‌سه‌اڵتداران سه‌رببڕدرێ‪،‬‬
‫یان بۆخواو پاشا‪ ،‬یان بۆهه‌ر شه‌خس و پیرێك {فمن اضطر غري باغ وال عاد} به‌اڵم‬
‫هه‌ر كه‌سێ له‌به‌ر ناچاریی و بێ ئاره‌زوو‪ ،‬هه‌ر به‌ ئه‌ندازه‌ی پێویست بخوات‬
‫وزیاده‌ خ َوری نه‌كات {فال إثم عليه} هیچ تاوان و گوناهێكی ناگات‪ ،‬له‌ خواردنی‬
‫ئه‌وشتانه‌دا‪ ،‬دیاره‌ ده‌بێ به‌و پێی ‌ه بێت ‪ ،‬زاناكان باسیان لێكردووه‌ {إن الله غفور‬
‫رحيم} به‌ڕاستیی خوا زۆر گوناحپۆش و دلۆڤان و میهره‌بانه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ته‌ له‌كاتی‬
‫ته‌نگانه‌دا خواردنی حه‌رامتان بۆ حه‌اڵڵ ده‌كات‪.‬‬
‫اس َوإِمث ُ ُه َمٓ أَ َ‬
‫كبُ‬ ‫ثم كَ ِبري‪َ ٞ‬و َم َٰن ِف ُع لِل َّن ِ‬ ‫ِمٓ إِ ‪ٞ‬‬‫يسۖ قُل ِفيه َ‬ ‫يَس‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلخَم ِر َوٱمل َ ِ ِ‬
‫ٰت لَ َعلَّكُم‬ ‫ِم َويَس‍َٔلُونَكَ َما َذا يُن ِفقُونَ ۖ قُلِ ٱل َعف َوۗ كَ َٰذلِكَ يُ َب ِّ ُ‬
‫ي ٱللَّهُ لَك ُُم ٱألٓيَ ِ‬ ‫ِمن نَّف ِعه َ ۗ‬
‫تَ َت َفكَّ ُرون ( البقرة ‪)219‬‬
‫يسألونك عن الخمر وامليرس} له‌ بابه‌ت باده‌و شه‌راب و قوماره‌وه‌ لێت ده‌پرسن‪:‬‬
‫ئاخۆ ئه‌وانه‌ حه‌اڵل ڕه‌وان‪ ،‬یان حه‌رام ناڕه‌وان؟ {قل فيهام إثم كبري ومنافع للناس}‬
‫پێیان بڵێ‪ :‬تاوان و گوناهیان گه‌وره‌یه‌‪ ،‬چونكه‌ وته‌ی ناشیرین و‪ ،‬جمووجوڵی‬
‫ناپه‌سه‌ندو‪ ،‬خواردنی سامانی ئه‌م وئه‌ویان به‌ناهه‌ق تێدایه‌‪ ،‬بۆ خه‌ڵكیش بڕێ‬
‫قازانج و كه‌ڵكیان بۆ هه‌یه‌‘ خۆشیی و له‌زه‌تێكی تێدایه‌ بۆیان؛ باری ئابووریی‬
‫وبازرگانیش بۆ هه‌ندێ كه‌س ده‌سده‌دا {وإمثهام أكرب من نفعهام} به‌اڵم تاوان‬

‫‪99‬‬
‫و زیانه‌كانیان ل ‌ه سوودوو به‌هره‌كه‌یان زۆر تره‌ {و يسألونك ماذا ينفقون} لێشت‬
‫ئه‌پرسن چی ئینفاق بكه‌ن له‌ ڕێگه‌ی خوادا‪..‬؟ {قل العفو} بڵێ ئه‌ی په‌یامبه‌ر‬
‫زێده‌ له‌خۆتان و‪ ،‬له‌ماڵ و منداڵتان‪ ،‬ببه‌خشن {كذلك يبني الله لكم اآليات} هه‌ر‬
‫ئابه‌و شێوه‌یه‌ خوای گه‌وره‌ به‌ڵگه‌و نیشانه‌كانی خۆیتان بۆ ڕوون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬
‫شتێك قازانج و سوود به‌خش بێت بۆتان ره‌وا ئه‌كا‪ ،‬هه‌رشتێكیش زیان به‌خش‬
‫بێت لێتان یاساغ ئه‌كات’ {لعلكم تتفكرون} به‌ڵكو بتوانن له‌ ئاكامی كاروباری‬
‫دونیاو قیامه‌تتان بیر بكه‌نه‌وه‌‘ هیچ كامێكیان پشت گوێ نه‌خه‌ن’ له‌م ئایه‌ته‌وه‌‪:‬‬
‫هه‌موو جۆر ‌ه شه‌راب و قومارێك ئه‌گه‌رچی ناوی جۆراوجۆری تریشیان لێ نرابێ‬
‫قه‌ده‌غه‌ن‪ .‬باشرتین و پیرۆزترینی سه‌ده‌قه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ :‬كه‌ له‌ كاتی ده‌وڵه‌مه‌ندیی و‬
‫ده‌سه‌اڵت و زیاد له‌ پێویستی یه‌كانی خاوو خێزان بێت‪( .‬إبدأ بنفسك فتصدق‬
‫عليها‪ ،‬فإن فضل شئ فألهلك فإن فضل شئ عن أهلك فلذى قرابتك ‪ ،‬فإن فضل‬
‫عن ذي قربتك شئ فهكذا؛ أي‪ :‬تصدق به عىل الفقراء و املساكني) موسلیم‬
‫ریوایه‌تی كردووه‌‪ .‬واته‌‪ :‬له‌به‌را چاوت له‌خۆته‌وه‌ بێت‪ ،‬ئه‌وجا منداڵ وخێزانت‪،‬‬
‫پاشان خزمانی نزیكت‪ ،‬دواتر خه‌ڵكانی تر‪.‬‬
‫خريۖ‪َ ٞ‬وإِن تُخَالِطُوهُم‬ ‫صل ‪ٞ‬ح لَّ ُهم َ‬ ‫ىۖ قُل إِ َ‬ ‫ف ٱلدُّ ن َيا َوٱألٓ ِ‬
‫خ َر ِةۗ َويَس‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱل َي َٰت َم ٰ‬ ‫ِ‬
‫ن ٱملُصلِحِۚ َولَو شَ آ َء ٱللَّهُ َلَع َن َتكُمۚ إِنَّ ٱللَّهَ َعزِي ٌز‬ ‫فسدَ ِم َ‬
‫َفإِخ َٰونُكُمۚ َوٱللَّهُ يَعل َُم ٱمل ُ ِ‬
‫ح ِكيم ( البقرة ‪) 220‬‬ ‫َ‬
‫له‌ مه‌ڕ هه‌تیوان چۆن ره‌فتار بكه‌ین؟ {ويسألونك عن اليتامى} له‌تۆ پرسیار‬
‫ئه‌كه‌ن ئه‌ی په‌یامبه‌ر سه‌باره‌ت به‌هه‌تیوان‪ ،‬چۆن ره‌فتاربكه‌ین؟ ئاخۆ ئاوو‬
‫خۆراكیان جیا بێت لێامن یان نا؟ {قل إصالح لهم خري} بڵێ‪ :‬هه‌رده‌م به‌چاكه‌و‬
‫چاكه‌كاری ئاگاتان لێیان بێت وبتوانن به‌جیا ماڵه‌كه‌یان راگرن‪ ،‬كارێكی چاكه‌‬
‫بۆیان {وإن تخالطوهم فإخوانكم} خۆئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئێوه‌ ده‌ژین ماڵ وسامانی‬
‫ئه‌وانتان له‌گه‌ڵ ماڵ وسامانی خۆتان لێكداو وه‌ك براو خوشكی خۆتان بن‪ ،‬ئه‌وه‌‬

‫‪100‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كارێكی زۆرباش ‌ه {والله يعلم املفسد من املصلح} خۆ خوا كه‌سانی فه‌سادكارو‬
‫به‌دكار له‌كه‌سانی چاككار زۆر چاك ده‌ناسێت {ولو شاء الله ألعنتكم} ئه‌گه‌ر‬
‫خوا بیویستبا‪ ،‬فه‌رمانی جیاكردنه‌وه‌ی ماڵی هه‌تیوانی ئه‌داو مه‌رجی سه‌ختی‬
‫له‌سه‌ر دائه‌نان {إن الله عزيز حكيم} چونكه‌ به‌راستیی خوا هه‌رخۆی زاڵ و‬
‫بااڵده‌سته‌‪ ،‬حه‌كیم وكارجوان له‌ كارزانه‌ بۆ ئه‌وكه‌سه‌ی وا چاودێرو سه‌رپه‌رستی‬
‫كاری هه‌تیوه‌‪ ،‬به‌ڵێ تێكه‌ڵكردنی دارایی وسامانی هه‌تیو به‌ماڵی سه‌رپه‌رستی‬
‫هه‌تیوه‌كه‌وه‌ ‘له‌گه‌ڵ پێش چاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندی هه‌تیوه‌كه‌دا’ به‌مه‌رجێ خێرو‬
‫سوودی ئه‌وه‌‪ ،‬زیاتر بێ بۆ هه‌تیوه‌كه‌ كارێكی ره‌وایه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر به‌و تێكه‌ڵكردنه‌‬
‫ماڵی هه‌تیوه‌كه‌ كه‌م ونوقوستان ده‌بوو‪ ،‬دیاره‌ ئه‌وه‌ حه‌رام قه‌دغه‌یه‌‪.‬‬
‫ج َبتكُمۗ َو َل‬ ‫رشكَ ٖة َولَو أَع َ‬ ‫ري ِّمن ُّم ِ‬ ‫خ ‪ٞ‬‬ ‫ن َو َلَ َم ‪ٞ‬ة ُّمؤ ِم َن ٌة َ‬
‫ى يُؤ ِم َّ ۚ‬ ‫ح َّت ٰ‬‫ت َ‬ ‫رشكَٰ ِ‬
‫حواْ ٱمل ُ ِ‬ ‫َو َل تَن ِك ُ‬
‫ج َبكُمۗ أُ ْولَٰٓ ِئكَ‬‫ك َولَو أَع َ‬ ‫رش ٖ‬
‫خري‪ِّ ٞ‬من ُّم ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ى يُؤ ِم ُنواْۚ َولَ َعبد‪ُّ ٞ‬مؤ ِم ٌ‬ ‫ح َّت ٰ‬
‫ني َ‬ ‫رش ِك َ‬ ‫تُن ِك ُ‬
‫حواْ ٱمل ُ ِ‬
‫اس لَ َعلَّ ُهم‬ ‫ي َءايَٰ ِت ِهۦ لِل َّن ِ‬‫ج َّن ِة َوٱملَغ ِف َر ِة ِبإِذنِ ِهۦۖ َويُ َب ِّ ُ‬
‫ل ٱل َ‬ ‫ل ٱل َّنا ِ ۖر َوٱللَّهُ يَد ُع ٓواْ إِ َ‬
‫يَد ُعونَ إِ َ‬
‫َي َت َذكَّ ُرون ( البقرة ‪)221‬‬
‫له‌ بت په‌رستان ژن ماره‌ ناكرێ و‪ ،‬ژنیشیان لێ ناخوازرێ‪{ :‬وال تنكحوا‬
‫املرشكات حتى يؤمن} ژنانی خوانه‌ناس وهاوبه‌شدانه‌ر ماره‌ مه‌كه‌ن‪ ،‬تا باوه‌ری‬
‫دامه‌زراوو راسته‌قینه‌ دێنن‪ ،‬ئیاممی (ته‌به‌ریی) ده‌ڵێت‪ :‬ژنانی خاوه‌ن كتێب‬
‫و نامه‌ ‪ ،‬به‌ر (نه‌هیی) ئه‌م ئایه‌ته‌ ناكه‌ون‪ ،‬واته‌‪ :‬ژنانی ئه‌هلی كتێب ده‌توانرێ‬
‫ماره‌ بكرێن چونكه‌ ئه‌مان به‌ئایه‌تی‪( :‬واملحصنات من الذين أوتوا الكتاب من‬
‫قبلكم ‪ )..‬له‌سووره‌تی (النساء) مار ‌ه كردنیان بۆ موسوڵامنان حه‌اڵڵ كراوه‌‪.‬‬
‫پێشه‌وا (عومه‌ر)یش ئه‌وكاته‌ كه‌ڕێی ل ‌ه (ته‌ڵحه‌و حوزه‌یفه‌) گرت له‌ ماره‌كردنی‬
‫ژنانی جووله‌كه‌و گاور له‌به‌رئه‌وه‌بوو كه‌خه‌ڵكێكی تر چاوله‌وان نه‌كاو‪ ،‬ده‌ره‌نجام‬
‫ده‌ست له‌ژنه‌ موسڵامنه‌كان هه‌ڵبگیردرێ {وألمة مؤمنة خري من مرشكة ولو‬
‫أعجبتكم} وه‌ به‌راستیی كه‌نێزه‌یه‌كی بروادار بۆ هاوجووت له‌ ژنێكی هاوبه‌ش‬

‫‪101‬‬
‫دانه‌ر هێژاترو باشرته‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م ژنه‌ خوانه‌ناسه‌ جوانیی و ماڵ و دارایی‬
‫یه‌كه‌ی سه‌رسامی كردبن و زۆریش حه‌زیان لێبكه‌ن {وال تنكحوا املرشكني‬
‫حتى يؤمنوا} ژنان و كچانی باوه‌ڕدار له‌خوانه‌ناس و هاوبه‌ش دانه‌ران ماره‌ مه‌كه‌ن‬
‫تا نه‌بنه‌ خاوه‌ن باوه‌ڕی دامه‌زراو {ولعبد مؤمن خري من مرشك ولو أعجبكم}‬
‫چونكه‌ بێگومانه‌ كه ‌به‌نده‌یه‌كی باوه‌ردار له‌پیاوێكی ئازادی هاوبه‌ش دانه‌رو‬
‫خوانه‌ناس هێژاترو چاكرته‌‪ ،‬هه‌رچه‌ن ئه‌و مورشیكه‌ قه‌دوقیافه‌و پایه‌ و پله‌ی‬
‫سه‌راسیمه‌تان بكات {أولئك يدعون إىل النار} چونك ‌ه به‌ڕاستیی ئه‌و هاوبه‌ش‬
‫دانه‌رانه‌ خه‌ڵكی بۆ نێو ئاگر بانگ ده‌كه‌ن {والله يدعوا إىل الجنة واملغفرة بإذنه}‬
‫خوایش به‌فه‌رمانی خۆی به‌ره‌و به‌هه‌شت و لێبوردن بانگ ده‌كات {ويبني آياته‬
‫للناس لعلهم يتذكرون} خوا به‌ڵگه‌ونیشانه‌كانی خۆیی وحوكمی خۆی هه‌میشه‌‬
‫بۆخه‌ڵك روون ئه‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو بیر بكه‌نه‌وه‌و ئامۆژگاری وه‌رگرن‪ .‬جاكه‌وابوو‬
‫خواسنت و ماره‌كردنی ژنانی مورشیك و كافرو (مورته‌دده‌)و له‌دین وه‌رگه‌ڕاوه‌‬
‫باتڵ و قه‌ده‌غه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ژنانی ئه‌هلی كیتاب’ بێجگه‌ له‌ موحاریب’ خواسنت و‬
‫ماره‌كردنیان حه‌اڵڵه‌؛ وه‌به‌ هیچ جۆرێكیش ژنی موسڵامن و خاوه‌ن باوه‌ر نابێ‬
‫له‌مورشیك وكافرو له‌دین وه‌رگه‌ڕاوه‌و ئه‌هلی كیتاب ماره‌بكرێ؛ ده‌بێ هه‌وڵ‬
‫بدرێ كه‌ به‌هیچ شێوه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ دام و ده‌زگای كافران لێك نزیك نه‌بینه‌وه‌و‪،‬‬
‫ده‌بێ له‌سه‌ر رێژه‌ی بنه‌مای (موواالت) و (موعادات) مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێ‪).‬‬
‫ن‬‫يض َو َل تَق َربُو ُه َّ‬
‫ح ِ‬ ‫ف ٱمل َ ِ‬ ‫سآ َء ِ‬ ‫يضۖ قُل ُه َو أَ ٗذى فَٱع َت ِزلُواْ ٱل ِّن َ‬ ‫ح ِ‬ ‫ويس‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱمل َ ِ‬
‫ب ٱل َّت َّٰو ِب َ‬
‫ني‬ ‫يث أَ َم َرك ُُم ٱللَّهُ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُ ِ‬
‫ح ُّ‬ ‫ح ُ‬ ‫ن ِمن َ‬ ‫ى يَط ُهرنَ ۖ َفإِ َذا تَطَ َّهرنَ فَأتُو ُه َّ‬ ‫ح َّت ٰ‬
‫َ‬
‫ب ٱمل ُ َتطَ ِّهرِين ( البقرة ‪) 222‬‬ ‫ح ُّ‬ ‫َويُ ِ‬
‫ل ‌ه عوزری ژنانتاندا سه‌رجێیی مه‌كه‌ن‪ :‬له‌سه‌رده‌می نه‌فامیدا ‘به‌تایبه‌ت‬
‫جووله‌كه‌‘ هه‌ر ئافره‌تێك ده‌كه‌وته‌ بێ نوێژییه‌وه‌ له‌ته‌كیا دانه‌ده‌نیشنت و‪ ،‬نانیان‬
‫له‌گه‌ڵ نه‌ده‌خواردن‪ ،‬له‌ پاشان خوا ئه‌م ئایه‌ته‌ی خواره‌وه‌ی ناردو تێیگه‌یاندن‬

‫‪102‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كه‌ ته‌نها كاری ژن ومێردی له‌گه‌ڵیا حه‌رامه‌‪ ،‬ئه‌گینا پێكه‌و ‌ه نانخواردن و پێكه‌وه‌‬
‫خه‌وتن و‪..‬هتد حه‌اڵڵه‌‪ .‬موسلیم‪ ٢٢{ .‬ويسألونك عن املحيض} ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر‬
‫سه‌باره‌ت به‌ تێكه‌ڵی ژنان له‌سه‌رده‌می بێ نوێژیی وحه‌یزیاندا لێت ده‌پرسن؟‬
‫{قل هو أذى} پێیان بڵێ‪ :‬ئه‌و خوێنه‌ شتێكی زیاناویی و قیزه‌ونه‌و هه‌ركه‌سێك‬
‫لێی نزیك ببێته‌وه‌ تووشی عه‌زیه‌ت وئازار ده‌بێ {فاعتزلوا النساء ىف املحيض}‬
‫جا كه‌وابوو ئێوه‌یش له‌ماوه‌ی بێ نوێژییاندا لێیان وه‌دووربن وتێكه‌ڵی سه‌رجێیان‬
‫مه‌كه‌ن {وال تقربوهن حتى يطهرن} وه‌ نابێ نزیكیان ببنه‌وه‌و بچنه‌الیان‪ ،‬هه‌تا‬
‫پاك ده‌بنه‌وه‌ {فإذا تطهرن فأتوهن} جاكه‌ پاكیش بوونه‌وه‌و خۆشیان شوشت‪،‬‬
‫ئه‌وجا ده‌توانن بۆیان بچن و تێكه‌اڵوییان له‌گه‌ڵ بكه‌ن {من حيث أمركم الله}‬
‫له‌و جێیه‌وه‌ خوا رێی پێداون‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌ پێشه‌وه‌ {إن الله يحب التوابني ويحب‬
‫املتطهرين} به‌راستیی خوا ئه‌و كه‌سانه‌ی خۆش ده‌وێ كه‌ له‌ گوناه‌ په‌شیامن‬
‫ده‌بنه‌وه‌و‪ ،‬خۆیان به‌پاك وخاوێن راده‌گرن’ ته‌بیعه‌ت پاكن له‌كاتی حه‌یزدا‪،‬‬
‫له‌پاشه‌وه‌ی قه‌ده‌غه‌كراو ناچنه‌ الی ژنه‌كانیان‪.‬‬
‫خل ََق ٱللَّهُ‬ ‫ن َما َ‬ ‫ن أَن يَك ُتم َ‬ ‫ح ُّل لَ ُه َّ‬‫ن �ثَلَٰ َث َة ُق ُر ٓو ٖ ۚء َو َل يَ ِ‬
‫ُس ِه َّ‬‫ن ِبأَنف ِ‬ ‫تبَّص َ‬ ‫ت يَ َ َ‬ ‫َوٱملُطَلَّ َٰق ُ‬
‫ف َٰذلِكَ‬ ‫ن ِ‬ ‫ن أَ َ‬
‫ح ُّق ِب َر ِّد ِه َّ‬ ‫وم ٱألٓ ِ‬
‫خ ِ ۚر َوبُ ُعولَ ُت ُه َّ‬ ‫ن بِٱللَّ ِه َوٱل َي ِ‬ ‫ن يُؤ ِم َّ‬ ‫ن إِن كُ َّ‬ ‫حا ِم ِه َّ‬ ‫فٓ أَر َ‬‫ِ‬
‫ج ‪ۗ ٞ‬ة َوٱللَّهُ‬‫ن َد َر َ‬ ‫جالِ َعلَي ِه َّ‬ ‫وف َولِل ِّر َ‬‫ن بِٱملَع ُر ِ ۚ‬ ‫ثل ٱلَّ ِذي َعلَي ِه َّ‬ ‫ن ِم ُ‬ ‫إِن أَ َرا ُد ٓواْ إِصلَٰ ٗ‬
‫حاۚ َولَ ُه َّ‬
‫ح ِكيم ( البقرة ‪) 228‬‬ ‫َعزِي ٌز َ‬
‫عیدده‌ی ژنی ته‌اڵقدراو‪{ :‬واملطلقات يرتبصن بأنفسهن ثالثة قروء} ئه‌و ژنانه‌ی‬
‫‪ -‬پاش چوون ‌ه الیان‪ -‬ته‌اڵق دران‪ ،‬تا سێ پاكیی ده‌بێ خۆیان بگرن ومێرد‬
‫نه‌كه‌نه‌وه‌‪( .‬قورء) له‌سه‌ر قسه‌ی ئیاممی شافیعی و ئیاممی مالیك پاكیه‌‪ ،‬یان‬
‫ده‌ڵێن‪ :‬تا سێ حه‌یز ده‌بینن ئه‌گه‌ر خاوه‌ن حه‌یز بوون له‌سه‌ر وته‌ی (ئه‌بو‬
‫حه‌نیفه‌) و ئیاممی (ئه‌حمه‌د) ده‌بێ دانیشن‪ ،‬له‌پاشان ئاره‌زووی خۆیانه‌ شوو‬
‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬یان نا {وال يحل لهن أن يكتمن ما خلق الله ىف أرحامهن} بۆ ئه‌و ژنه‌‬

‫‪103‬‬
‫ته‌اڵقدراوانه‌ ره‌وا نییه‌ ئه‌وه‌ی خوا خستوویه‌ته‌ منداڵدانیانه‌وه‌ بیشارنه‌وه‌‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫ئه‌گه‌ر سكیان پڕبوو‪ ،‬وه‌یان له‌حه‌یزدا بوون‪ ،‬نابێ كیتامنی بكه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێ‬
‫هه‌ر راستییه‌كه‌ی بڵێن {إن كن يؤمن بالله واليوم اآلخر} ئه‌گه‌ر باوه‌ڕیان به‌خواو‬
‫به‌ڕۆژی دوایی هه‌یه‌ ده‌بێ كیتامنی هه‌ق نه‌كه‌ن {وبعولتهن أحق بردهن ىف‬
‫ذلك} مێرده‌كانیان ‘له‌ پیاوانی تر’ خاوه‌ن هه‌ق ترن بۆ دیسان گه‌ڕانه‌وه‌ الیان‪،‬‬
‫له‌ماوه‌ی عیده‌دا‪ ،‬تا ئه‌وه‌ كه‌ شوو به‌ یه‌كێكی تر بكه‌ن {إن أرادوا إصالحا} ئه‌گه‌ر‬
‫له‌و ماوه‌یه‌دا بیانه‌وێ ‘ئاشتیی بكه‌ن و’ كاروباری خۆیان رێك وپێك بكه‌ن‪،‬‬
‫دیاره‌ هه‌قی گه‌ڕانه‌وه‌‪ ،‬بۆ ته‌اڵقێكه‌‪ ،‬كه‌ مافی گه‌ڕانه‌وه‌ی تێدا هه‌بێ {ولهن مثل‬
‫الذى عليهن باملعروف} ژنان هه‌رچۆنێ ئه‌ركی ژنانه‌یان له‌سه‌ره‌‪ ،‬مافی ره‌وای‬
‫خۆشیان له‌سه‌ر پیاوان به‌شێوه‌یه‌كی په‌سه‌ندی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیی هه‌یه‌‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬ده‌بێ هه‌ردووال مافه‌كانی یه‌كرت بپارێزن و‪ ،‬كه‌سێكیان سته‌م له‌ویرتیان‬
‫نه‌كات‪ ،‬ئه‌گه‌ر پیاوان له‌سه‌ریان بێت ماره‌ییان بده‌ن و‪ ،‬ژیان و ژیواری‬
‫باشیان بۆ په‌یداكه‌ن و‪ ،‬قه‌تیش ئه‌زیه‌ت وئازاریان نه‌ده‌ن‪ ،‬هه‌روایش ده‌بێ‬
‫ژنان ریعایه‌تی حاڵ و ژیانی مێرده‌كانیان بكه‌ن و‪ ،‬ڕووخۆش و‪ ،‬ڕوو گه‌شنب‬
‫له‌ته‌كیانداو‪ ،‬زیاده‌ره‌وو(مورسیف) نه‌بن له‌هیچ كارێكیاندا {وللرجال عليهن‬
‫درجة} زیاد له‌مه‌یش پیاوان پله‌یه‌كیان به‌سه‌ر ژنانه‌وه‌ هه‌یه‌‪( .‬سه‌ید قوتب)‬
‫ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌و پل ‌ه زیاده‌یه‌ كه‌ بۆ پیاوان هه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌توانێ دوای ته‌اڵقدان‬
‫ژنه‌ك ‌ه بگێڕێته‌وه‌ ژێر ركێفی خۆی‪ ،‬به‌اڵم ئافره‌ته‌كه‌ ناتوانێ ئه‌و كاره‌ بكات‪،‬‬
‫ئه‌گه‌رچی هه‌ندێ له‌زانایان ده‌ڵێن ئه‌وپله‌یه‌ هه‌رئه‌و(قه‌ووامه‌)یه‌ كه‌له‌ سووره‌تی‬
‫(نیساء)دا باسكراوه‌‪ ،‬خۆئه‌گه‌ر’ گریامن’ ئه‌مه‌یش بێت‪ ،‬دیاره‌ كه‌ ئه‌وپله‌یه‌ پله‌ی‬
‫(ته‌كلیف)ـ ‌ه نه‌ك (ته‌رشیف)‪ ،‬له‌ئایه‌تی (‪)٥٩‬ی (نه‌حل)یشدا هه‌رله‌م بابه‌ته‌‬
‫شتێك نوورساوه‌‪{ ،‬والله عزيز حيكم} وه‌خواش ده‌سه‌اڵتدارو زاڵه‌‪ ،‬له‌كارزان و‬
‫كار به‌جێیه‌‪ .‬چونكه‌ مافی به‌ ژنان به‌خشیی‪ ،‬پاش ئه‌وه‌ی كه‌ وه‌ك كوتاڵ و كه‌ل‬

‫‪104‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫و په‌ل سه‌یر ئه‌كران!!‬
‫خ ُذواْ ِم َّمٓ‬ ‫ح ُّل لَكُم أَن تَأ ُ‬ ‫حسنٖ ۗ َو َل يَ ِ‬
‫يحۢ ِبإِ َٰ‬‫رس ُ‬ ‫وف أَو تَ ِ‬ ‫مساكُ ۢ بِ َع ُر ٍ‬ ‫ٱلطَّلَٰ ُق َم َّرتَانِ ۖ َفإِ َ‬
‫حدُ و َد ٱللَّ ِه‬ ‫يم ُ‬ ‫خف ُتم أَ َّل يُ ِق َ‬ ‫حدُ و َد ٱللَّ ِهۖ َفإِن ِ‬‫يم ُ‬‫ل أَن يَخَا َفآ أَ َّل يُ ِق َ‬
‫ن شَ ي‍ًٔا إِ َّ ٓ‬
‫َءاتَي ُت ُمو ُه َّ‬
‫حدُ و َد‬ ‫حدُ و ُد ٱللَّ ِه ف ََل تَعتَدُ و َهاۚ َو َمن يَ َت َعدَّ ُ‬ ‫يم ٱفتَدَ ت ِب ِهۦۗ تِلكَ ُ‬ ‫ِم ِف َ‬ ‫اح َعلَيه َ‬ ‫ف ََل ُج َن َ‬
‫ٱللَّ ِه َفأُ ْولَٰٓ ِئكَ ه ُُم ٱلظَّٰلِ ُمون ( البقرة ‪)229‬‬
‫ته‌اڵق سیانه‌و‪ ،‬ژن دوو كه‌ڕه‌ت ده‌هێرنێته‌وه‌‪{ :‬الطالق مرتان} ئه‌و ته‌اڵقه‌‬
‫كه‌مێرد بتوانێ تێیدا ژنه‌كه‌ی بگێڕێته‌وه‌ بۆالی خۆی ته‌نها دووكه‌ڕه‌ت ‌ه {فإمساك‬
‫مبعروف أو ترسيح بإحسان} ئینجا دوایی (بۆ سێیه‌م جار) یائه‌بێ به‌یاسایه‌كی‬
‫چاك و قه‌شه‌نگ و‪ ،‬به‌ گوزه‌رانێكی په‌سه‌ند رابگیردرێ و‪ ،‬ئیرت ته‌اڵق به‌ده‌میا‬
‫نه‌یه‌ت‪ ،‬یان به‌شێوه‌یه‌كی باش و بێهه‌را ده‌س لێك به‌ردان ‌ه واته‌‪ :‬له‌هیچ حاڵێكا‬
‫نابێ سته‌می لێ بكات و به‌خراپه‌ ناوی به‌رێت‪ ،‬كه‌وابوو ته‌اڵق سێ كه‌ڕه‌ته‌‪،‬‬
‫كه‌ڕه‌تی یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌گه‌ر هێامن ژنه‌كه‌ له‌ماوه‌ی عیدده‌دا بوو‪ ،‬ئه‌وه‌بێ نیكاحی‬
‫تازه‌ پیاوه‌كه‌ ئه‌توانێ بگێڕێته‌وه‌ الیخۆی ‪ ،‬كه‌ڕه‌تی دووه‌میش هه‌ر به‌وشێوه‌یه‌‪،‬‬
‫ئه‌وجا بۆكه‌ره‌تی سێ یه‌م‪ :‬یا ئه‌بێ به‌رێكوپێكی الی خۆی رایبگرێ‪ ،‬جارێكی‬
‫تر ته‌اڵق نه‌خوا‪ ،‬وه‌یاده‌بێ به‌چاكی و بێهه‌را ته‌اڵقی بداو‪ ،‬هیچ سته‌مێكی‬
‫لێنه‌كات {وال يحل لكم أن تأخذوا مام آتيتموهن شيئا} وه‌ بۆتان ره‌وا نیی ‌ه ‘ئه‌ی‬
‫مێرده‌كان’ كه‌ له‌و ماره‌ییه‌ به‌ ژنانه‌كانتان داوه‌ هیچ شتێكیان لێ وه‌ربگرنه‌وه‌‘له‌‬
‫به‌رامبه‌ر ته‌اڵقه‌كه‌یانه‌وه‌‘ {إال أن يخافا أال يقيام حدودالله} مه‌گه‌ر ئه‌وكات ‌ه ژن‬
‫وپیاوه‌كه‌ برتسن كه‌نه‌توانن سنووره‌كانی خوا به‌باشی ڕاگرن {فإن خفتم األ‬
‫يقيام حدودالله} خۆئه‌گه‌ر ترستان هه‌بوو’ ئه‌ی قازییه‌كان‪ ’:‬كه‌ئه‌و ژن وپیاوه‌‬
‫سنووره‌كانی خوا راناگرن‪ ،‬هه‌میشه‌ هه‌راو كێشه‌یانه‌ {فال جناح عليهام فيام‬
‫افتدت به} له‌حاڵی ئاوادا هیچ گوناهێكیان ناگات‪ ،‬كه‌ ژنه‌كه‌ ده‌س له‌ماره‌ییه‌كه‌ی‬
‫خۆی هه‌ڵبگرێ له‌ به‌رامبه‌ر ته‌اڵقه‌وه‌و‪ ،‬به‌وه‌ خۆی بگرێته‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ ’:‬هه‌ركات‬

‫‪105‬‬
‫گه‌یشتنه‌ پله‌ی پێكه‌وه‌ نه‌ژیان‪ ،‬ژنه‌كه‌ ئه‌توانێ شتێك له‌ماره‌یه‌كه‌ی بدا‪،‬‬
‫یان هه‌مووی به‌مێرده‌كه‌ی و ته‌اڵقی لێوه‌رگرێ‪ ،‬وخۆی رزگاربكا‪ .‬ئه‌مه‌یه‌‬
‫كه‌ له‌شه‌ریعه‌تی ئیسالمدا پێی ئه‌ڵێن (خولع‪ -‬خۆداماڵێنن له‌ده‌س پیاوی‬
‫ناچیزه‌) {تلك حدود الله فال تعتدوها} ئه‌م ته‌اڵقدان و گێرانه‌وه‌ی ژن بۆ ژێر‬
‫ركێفی مێردو‪ ،‬یان خولع كردن له‌گه‌ڵیان‪ ..‬هتد‪ .‬گشت سنوورو یاسای خوان‪،‬‬
‫كه‌وابوو لێیان ده‌ر مه‌چن {ومن يتعد حدودالله فأولئك هم الظاملون} ئه‌وانه‌ش‬
‫ك ‌ه له‌سنووره‌كانی خوا تێده‌په‌ڕن سته‌مكارن‪ ،‬به‌ڵێ له‌سه‌رده‌می جاهیلیه‌تا‪،‬‬
‫بگره‌ تا ده‌مێكیش له‌سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالما ته‌اڵقدان سنوورێكی نه‌بوو‪ ،‬پیاوی‬
‫واهه‌بوو ده‌جارو بیست جار ژنه‌كه‌ی خۆی ته‌اڵق ئه‌داو ئه‌یگێڕایه‌و ‌ه بۆنیكاحی‬
‫خۆی‪ ،‬تا ژنێ له‌وانه‌ سكااڵی برده‌ الی خاتوو عایشه‌ (ره‌زای خوای له‌سه‌ر بێت)‪،‬‬
‫ئه‌ویش بۆ پێغه‌مبه‌ری گێڕایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وجا ئه‌م ئایه‌ته‌ی‪( :‬الطالق مرتان‪)..‬ی هات‪.‬‬
‫له‌م ئایه‌ته‌وه‌ وه‌رگیرا كه‌ سێ ته‌اڵقه‌ به‌یه‌ك كه‌ڕه‌ت‪ ،‬وه‌ك بڵێ‪( :‬أنت طالق ثالثا)‬
‫حه‌رامه‌و بیدعه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا جه‌ماوه‌ری زانایان سێ ته‌اڵقه‌كه‌‬
‫به‌یه‌ك كه‌ڕه‌ت ده‌خه‌ن‪ ،‬ئه‌وسا ئه‌گه‌ر ژنانێك له‌گه‌ڵ پیاوه‌كه‌ی خۆیدا پێكه‌وه‌‬
‫نه‌ده‌گونجان‪ ،‬بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ له‌فیقهی ئیسالمییدا به‌ناوی (خولع) ه‌وه‌‬
‫هاتووه‌‪ :‬كه‌ ژنه‌كه‌ ده‌توانێ به‌ماره‌ییه‌كه‌ی خۆی ئازاد بكا‪ ،‬له‌وحاڵه‌ته‌ گرژیی و‬
‫ئاڵۆزییه‌ كه‌له‌گه‌ڵ مێرده‌كه‌ی دروستی كردووه‌‪ ،‬شیاوی باسه‌ ده‌بێ ئه‌وه‌یش‬
‫بزانین قسه‌ی راست ئه‌وه‌یه‌كه‌ (خولع) به‌مانای ته‌اڵقه‌و‪ ،‬ژماره‌ی ته‌اڵقی پێ كه‌م‬
‫ئه‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئاخۆ پیاو ده‌توانێ زیاد له‌و ‌ه وه‌ختی خۆی كردوویه‌تی به‌ماره‌یی‬
‫ژنه‌كه‌ی ئێستا له‌به‌رامبه‌ر ته‌اڵقه‌كه‌یه‌و ‌ه لێی بسێنێ؟ بۆئه‌مه‌ حه‌نه‌فییه‌كان‬
‫ئه‌ڵێن‪ :‬ئه‌گه‌ر ته‌اڵقه‌كه‌ به‌هۆی ناچێزه‌یی ئافره‌ته‌كه‌وه‌ بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ پیاوه‌كه‌ كاتی‬
‫خۆی چه‌نده‌ی داوه‌ به‌ماره‌یی ژنه‌كه‌ی ئێستاش لێ وه‌ربگرێته‌وه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر‬
‫تاوان تاوانی پیاوه‌كه‌ بوو‪ ،‬ئه‌وا نابێ له‌باتی ته‌اڵقه‌كه‌ هیچ شتێكی لێوه‌رگرێ‪،‬‬

‫‪106‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫به‌ڵكو ده‌بێ به‌خۆرایی ته‌اڵقی بدات‪ ،‬دیار ‌ه ئه‌م یاسای(خولع)ـه‌ بنه‌ماو‬
‫چاره‌سه‌رێكی زۆر باشه‌ بۆ خۆ رزگاركردنی ژنان له‌ده‌س پیاوان‪.‬‬
‫اح‬ ‫جا َغريَ ُهۥۗ َفإِن طَلَّ َق َها ف ََل ُ‬
‫ج َن َ‬ ‫ح زَو ً‬ ‫ى تَن ِك َ‬ ‫ح ُّل لَهُۥ ِمنۢ بَعدُ َ‬
‫ح َّت ٰ‬ ‫َفإِن طَلَّ َق َها ف ََل تَ ِ‬
‫َوم‬ ‫حدُ و َد ٱللَّ ِهۗ َوتِلكَ ُ‬
‫حدُ و ُد ٱللَّ ِه يُ َب ِّي ُن َها لِق ٖ‬ ‫يم ُ‬ ‫ج َعآ إِن ظَ َّنآ أَن يُ ِق َ‬ ‫ِمٓ أَن يَ َ‬
‫تَا َ‬ ‫َعلَيه َ‬
‫َيعلَ ُمون( البقرة ‪) 230‬‬
‫دوای سێ ته‌اڵق ‌ه ژنه‌كه‌ی بۆ حه‌اڵڵ نییه‌‪ ،‬مه‌ر شوویه‌كی تر بكاو ته‌اڵق بدرێ‪:‬‬
‫{فإن طلقها فال تحل له من بعد حتى تنكح زوجا غريه} ئینجا ئه‌گه‌ر له‌دوای‬
‫سییه‌م ژنه‌كه‌ی ته‌اڵقدا‪ ،‬ئه‌وه‌ ئیرت جارێكی تر ئه‌و‬ ‫ئه‌م دوو جاره‌ش‪ ،‬بۆجاری َ‬
‫ژنه‌ی بۆحه‌اڵڵ نابێ تاده‌چێ شوو به‌ پیاوێكی تر ده‌كاو له‌گه‌لێشی ده‌س‬
‫تێكه‌ڵ ده‌كاو’ ئه‌وسا به‌ ئاره‌زووی خۆیشی ته‌اڵقی ده‌دات‪ ،‬یان ده‌مرێ‪ ،‬ئه‌وجا‬
‫ئیرت ئه‌میش ده‌توانێ‪-‬پاش عیدده‌‪ -‬ماره‌ی بكاته‌وه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌یه‌‘ته‌حلیل’ی‬
‫شه‌رعیی كه‌له ‌قورئاندا هاتووه‌‪ ،‬ئیرت بێجگ ‌ه له‌م ‌ه به‌هه‌ر جۆرو شێوه‌یه‌كی تر‬
‫ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ ده‌سكاری بكرێ؛ ئه‌وه‌ پێغه‌مبه‌ر به‌‘ التيس املستعار ‘ سابرینی‬
‫خوازراو‪ ،‬ناوی بردوو ‌ه و ده‌شفه‌رموێ‪( :‬لعن الله املحلل واملحلل له )مسند‬
‫اٌإلمام احمد ‪.٤٥١-٤٥٠/١‬واته‌‪ :‬نه‌حله‌تی خوا له‌هه‌ردوو پیاوه‌كه‌‪-‬مێردی یه‌كه‌م‬
‫و دووه‌م‪ -‬كه‌وابوو جگه‌ له‌مه‌ ك ‌ه ئایه‌ته‌ك ‌ه خۆی دیاریكردووه‌ گشت جۆرێكی‬
‫تر‪ ،‬ناشه‌رعیی و ناپه‌سه‌نده‌و حیله‌و فرت و فێڵه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬فإن طلقها‬
‫فالجناح عليهام أن يرتاجعا إن ظنا أن يقيام حدودالله} خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و مێرده‌ی‬
‫دووه‌مه‌یش ‘به‌ئاره‌زووی خۆی’ ته‌اڵقی دا ئه‌وساكه‌ ئه‌وژن و پیاوه‌ هیچ گوناهیان‬
‫له‌سه‌ر نییه‌ دووباره‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌ الی یه‌كرت بۆ ژیانی ژن و مێردی‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی كه‌‬
‫وابزانن هه‌ردووكیان ده‌توانن سنووره‌كانی خوا راگرن و’به‌یه‌كه‌وه‌ بژین’ {وتلك‬
‫حدودالله يبينها لقوم يعلمون} ئه‌م یاسایانه‌ گشت سنووری خوان و‪ ،‬روونیان‬
‫ده‌كاته‌وه‌ بۆئه‌و كه‌سانه‌ بیر له‌پاشه‌ڕۆژی كاره‌كانیان ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬جاكه‌وابوو‬

‫‪107‬‬
‫ژنی پاكتاوو سێ به‌سێ كراو به‌دوو مه‌رج نه‌بێ بۆ مێرده‌كه‌ی حه‌اڵڵ نابێته‌وه‌‪،‬‬
‫یه‌كه‌م‪ :‬به‌شێوه‌یه‌كی شه‌رعی ماره‌ بكرێ له‌پیاوێكی ترو ده‌سیشی له‌گه‌ڵ‬
‫تێكه‌ڵ بكا‪ ،‬ئه‌وسا یا به‌ئاره‌زووی خۆی ته‌اڵقی بدا‪ ،‬یان مبرێ‪ .‬دووه‌م‪ :‬ئه‌بێ‬
‫هه‌ردووال ‘ژن و پیاوه‌كه‌‘ یه‌قینیان هه‌بێت پاش گه‌ڕانه‌وه‌كه‌ ده‌توانن پێ‍كه‌وه‌‬
‫بژین و ئه‌و حاڵه‌ته‌ی پێشوو دووباره‌ نه‌بێته‌وه‌‪.‬‬
‫وف َو َل‬ ‫ن بِ َع ُر ٖ ۚ‬ ‫حو ُه َّ‬ ‫س ُ‬‫وف أَو َ ِّ‬ ‫ن بِ َع ُر ٍ‬ ‫ن َفأَ ِ‬
‫مسكُو ُه َّ‬ ‫ن أَ َ‬
‫جلَ ُه َّ‬ ‫َوإِ َذا طَلَّق ُت ُم ٱل ِّن َ‬
‫سآ َء َف َبلَغ َ‬
‫ٰت ٱللَّ ِه‬ ‫خ ُذ ٓواْ َءايَ ِ‬ ‫ضا ٗرا لِّ َتعتَدُ واْۚ َو َمن يَف َعل َٰذلِكَ َفقَد ظَل ََم ن َ‬
‫َفسهُۥۚ َو َل تَ َّت ِ‬ ‫ن ِ َ‬ ‫سكُو ُه َّ‬ ‫تُ ِ‬
‫حك َم ِة يَ ِعظُكُم ِب ِهۦۚ‬ ‫ب َوٱل ِ‬ ‫ت ٱللَّ ِه َعلَيكُم َو َمآ أَن َز َل َعلَيكُم ِّم َ‬
‫ن ٱل ِك َٰت ِ‬ ‫ُه ُز ٗواۚ َوٱذكُ ُرواْ نِع َم َ‬
‫ش ٍء َعلِيم ( البقرة ‪)231‬‬ ‫َوٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َوٱعلَ ُم ٓواْ أَنَّ ٱللَّهَ ِبك ُِّل َ‬
‫له‌گه‌ڵ ژنی ته‌اڵقدراودا جوامێر بن‪{ :‬وإذا طلقتم النساء فبلغن أجلهن} ئه‌گه‌ر‬
‫ژنانتان ته‌اڵقداو ماوه‌ی حه‌یه‌و چاوه‌روانیان ته‌واوبوو‪ ،‬واته‌‪ :‬هێامن ده‌رفه‌تیان‬
‫هه‌بوو بگه‌ڕێنه‌وه‌ التان {فأمسكوهن مبعروف أو رسحوهن مبعروف} ئه‌وسا ئێوه‌ش‬
‫یان به‌شێوه‌یه‌كی چاك و جوامێرانه‌ رایانگرن وبیانهێننه‌وه‌ الیخۆتان وپێكه‌وه‌‬
‫بژین‪ ،‬یان به‌چاكی وشێوه‌یه‌كی جوان ده‌ستیان لێ هه‌ڵبگرن و ته‌اڵقیان بده‌ن‪،‬‬
‫به‌اڵم وریابن مافیان نه‌خۆن {وال متسكوهن رضارا لتعتدوا} ئیرت نابێ رایان‬
‫بگرن و به‌قه‌ستی ئازاریان بده‌ن ‪ ،‬تا ناچاریان بكه‌ن له‌به‌رامبه‌ر ته‌اڵق دانیانه‌وه‌‬
‫ماره‌یی كه‌یانتان پێبده‌ن {ومن يفعل ذلك فقد ظلم نفسه} و هه‌ركه‌سێك كاری‬
‫وابكات‪ ،‬بێگومان سته‌م و ناهه‌قیی له‌خۆی كردووه‌ {وال تتخذوا آيات الله هزوا}‬
‫گشت ئه‌وانه‌ نیشانه‌و سنووری خوان‪ ،‬نابێ ئێوه‌ش به‌القرتیی و گاڵته‌وه‌ بیانگرن‬
‫{واذكروا نعمة الله عليكم} وه‌ئه‌و نیعمه‌ت و به‌خششه‌ی خوایه‌ وه‌بیربێنن كه‌‪:‬‬
‫پێغه‌مبه‌ری بۆ ناردن ورێگای راستی نیشاندان و ئامۆژگاری كردن {وما أنزل‬
‫عليكم من الحكمة} هه‌روا ئه‌و كتێب و نامه‌و حیكمه‌ته‌ش كه‌ دایبه‌زانده‌‬
‫خواره‌وه‌ بۆتان {يعظكم به} و ئامۆژگاریتان پێیده‌كات‪ ،‬وه‌بیر بێنن و سوپاسیشی‬

‫‪108‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫له‌سه‌ر بكه‌ن {واتقوا الله واعلموا أن الله بكل شئ عليم} ئه‌شێ له‌خوا برتسن‬
‫و چاكیش بزانن كه‌به‌راستیی خوا به‌ هه‌مو شتێك زاناو به‌ئاگایه‌‪ .‬له‌م ئایه‌ته‌دا‬
‫وه‌رگیراوه‌ كه‌‪ :‬پیاوی ته‌اڵقده‌ر بۆی حه‌اڵڵ نیه‌ ژنه‌كه‌ی بهێنێته‌و ‌ه الی خۆی و‬
‫ئازارو ده‌رده‌سه‌ری بدا‪ ،‬تا ناچاری بكا ده‌س له‌ماره‌ییه‌كه‌ی هه‌ڵبگرێ و ته‌اڵقی‬
‫به‌خۆرایی لێوه‌ربگرێ‪ ،‬هه‌روه‌ك سووكایه‌تی كردن به‌ئایه‌ت و حوكمه‌كانی خواو‬
‫تێنه‌په‌ڕاندنیان كارێكی حه‌رام و كوفره‌‪.‬‬
‫ل ٱملَولُو ِد‬ ‫نيۖ لِ َمن أَ َرا َد أَن يُ ِت َّم ٱل َّرضَ ا َع َ ۚة َو َع َ‬
‫ني كَا ِملَ ِ‬‫حولَ ِ‬ ‫ن َ‬ ‫ن أَولَٰدَ ُه َّ‬ ‫رضع َ‬ ‫ت يُ ِ‬ ‫َوٱل َٰولِ َٰد ُ‬
‫َفس إِ َّل ُوس َع َهاۚ َل تُضَ آ َّر َٰولِدَ ُ ۢة ِب َولَ ِدهَا َو َل‬‫َّف ن ٌ‬ ‫ن بِٱملَع ُر ِ ۚ‬
‫وف َل تُكَل ُ‬ ‫ن َو ِكس َوتُ ُه َّ‬ ‫لَهُۥ رِز ُق ُه َّ‬
‫اض ِّمن ُه َم َوتَشَ ا ُو ٖر‬ ‫ال َعن تَ َر ٖ‬ ‫ثل َٰذلِكَ ۗ َفإِن أَ َرادَا ِف َص ً‬‫ِث ِم ُ‬
‫ل ٱل َوار ِ‬ ‫َمولُو ‪ٞ‬د لَّهُۥ ِب َولَ ِد ِهۦۚ َو َع َ‬
‫سلَّم ُتم‬ ‫اح َعلَيكُم إِ َذا َ‬ ‫ض ُع ٓواْ أَولَٰدَ كُم ف ََل ُج َن َ‬ ‫ِم َوإِن أَ َردتُّم أَن ت َ‬
‫َست ِ‬ ‫اح َعلَيه َ ۗ‬ ‫ف ََل ُج َن َ‬
‫وف َوٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َوٱعلَ ُم ٓواْ أَنَّ ٱللَّهَ بِ َا تَع َملُونَ بَ ِصري‪ ( ٞ‬البقرة ‪) 233‬‬ ‫َّمآ َءاتَي ُتم بِٱملَع ُر ِ ۗ‬
‫ده‌بێ ته‌نها دوو ساڵ شیر به‌ منداڵ بدرێت‪{ :‬والوالدات يرضعن أوالدهن حولني‬
‫كاملني} دایكان تادوو ساڵی ته‌واو ده‌توانن شیر به‌مناڵه‌كانیان بده‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬نابێ‬
‫له‌دووساڵ تێپه‌ڕێ‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر له‌وماوه‌یه‌ كه‌مرت بێت قه‌یناكات‪ ،‬چونكه‌ ده‌توانن‬
‫ئه‌ویش به‌پێی باوونه‌ریتی ناوچه‌كه‌و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ره‌چاو بكه‌ن {ملن أراد‬
‫أن يتم الرضاعة} ئه‌و دووساڵه‌یش بۆ كه‌سێكه‌ كه‌ بیه‌وێ ده‌ورانی شیرپێدان‬
‫ته‌واو بكات؛ ئه‌گینا دووساڵ شیرپێدان پێویست نییه‌ به‌ڵێ له‌سه‌ر باوك‬
‫پێویسته‌ شیرده‌رێك بۆ منداڵه‌كه‌ی په‌یدا بكات‪ ،‬ئیرت دایكی مناڵه‌كه‌ خۆی‬
‫بێ‪ ،‬وه‌یان هه‌ر ژنێكی تر بێ‪ ،‬دیاره‌ هه‌ر دایكه‌كه‌ی خۆی چاكرته‌ هه‌رچه‌نده‌‬
‫ته‌اڵقیش درابێت’ {وعىل املولود له رزقهن وكسوتهن باملعروف} له‌وماوه‌دا‬
‫ئازووقه‌و جلك و پۆشاكی ئه‌ودایكه‌ شیرده‌ره‌یه‌ ‘ته‌اڵق درابێ یانه‌‘ له‌سه‌ر باوكی‬
‫منداڵه‌كه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێ به‌شێوه‌یه‌كی جوان و به‌پێی باوی موسڵامنانی ئه‌وشوێنه‌‬
‫ئه‌نجام بدرێت {التكلف نفس إال وسعها} دیاره‌ هیچ كه‌سێك به‌ده‌ر له‌توانا خۆی‬

‫‪109‬‬
‫ته‌كلیف وداوای لێ ناكرێ ؟ چونكه‌ {ال تضار والدة بولدها} هیچ دایكێك له‌به‌ر‬
‫دژایه‌تی كردن له‌گه‌ڵ باوكی ئه‌و منداڵه‌دا مافی زیان گه‌یاندنی به‌مناڵه‌كه‌ی‬
‫نیه‌‘ واته‌‪ :‬مناڵه‌كه‌ی لێ بسه‌نرێته‌وه‌‪ ،‬یان ئازووقه‌ی كه‌می بدرێتێ’ {وال مولود له‬
‫بولده} هه‌روا خاوه‌نی مناڵه‌كه‌یش‪ ،‬واته‌ (باوكی منداڵه‌كه‌) نابێ زیانی پێ بگات‬
‫{وعىل الوارث مثل ذلك} ئه‌گه‌ر منداڵ باوكی نه‌بوو له‌سه‌ر میرات به‌ره‌كه‌ی‬
‫پێویسته‌ جلك و بژێوی دایكه‌كه‌ی فه‌راهه‌م كه‌ن‪ ،‬هه‌رچۆنێ له‌سه‌ر باوكه‌كه‌‬
‫پێویست بوو {فإن أرادا فصاال عن تراض منهام وتشاور} خۆ ئه‌گه‌ر دایك وباوك‬
‫‘هه‌ردوو’ به‌ره‌زامه‌ندی و راوێژ له‌گه‌ڵ یه‌كرت ویستیان زووتر مناڵ له‌شیر‬
‫بگرنه‌وه‌ {فالجناح عليهام} ئه‌وه‌ هیچ گوناهێكیان ناگات به‌اڵم‪ ،‬یه‌كێكیان‬
‫‘به‌ته‌نها’بۆی نیی ‌ه بڕیاری بڕانه‌وه‌ی بدات {وإن أردتم أن تسرتضعوا أوالدكم} خۆ‬
‫ئه‌گه‌ر ویستان دایه‌ن شیر بداته‌ منداڵه‌كانتان له‌به‌رئه‌وه‌ كه‌ خۆی شیری نه‌بوو‪،‬‬
‫یان هه‌ر شیری پێ نه‌ئه‌دا‪ ،‬وه‌یان له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌كی تربێ {فال جناح عليكم‬
‫إذا سلمتم ما آتيتم باملعروف} به‌مه‌رجێك به‌پێی دابی رۆژ كرێیان بده‌نێ‪،‬‬
‫هیچ گوناهێكتان ناگات {واتقوا الله واعلموا أن الله مبا تعملون بصري} ده‌بێ له‌‬
‫نافه‌رمانی خوا شه‌رم بكه‌ن و پارێزتان هه‌بێ و یاساكانی ئه‌و پشتگوێ نه‌خه‌ن‪،‬‬
‫وه‌چاكیش بزانن ك ‌ه بێگومان خوا به‌گشت كرده‌وه‌كانتان بینایه‌و‪ ،‬هیچی لێ ون‬
‫نابێت‪ .‬رێنامیی یه‌كانی ئه‌م ئایه‌ته‌‪ )١ :‬له‌سه‌ر گشت دایكێك‪ -‬ئه‌گه‌رچی ته‌اڵق‬
‫دراویش بێ‪ -‬پێویسته‌ مناڵه‌كه‌ی گۆش بكا‪ ،‬ئه‌وجا ئه‌گه‌ر ویستی ته‌سلیمی‬
‫خاوه‌نه‌كه‌ی بكاته‌وه‌‪ )٢ .‬الی سه‌رووی ماوه‌ی شیرپێدان ‪ ،‬دووساڵی ره‌به‌قه‌‪،‬‬
‫به‌به‌ڵگه‌ی فه‌رمووده‌ی‪( :‬ال رضاع بعد فصال‪ ،‬وال يتم بعد احتالم ) ئه‌بووداود‪ .‬وه‌‬
‫به‌پێی فه‌رمووده‌ی (ال يحرم من الرضاع إال ماكان من الحولني) بوخاریی‪)٣ .‬‬
‫وه‌رگرتنی كرێ ومزه‌ بۆشیرپێدان‪ ،‬حه‌اڵڵ و ره‌وایه‌‪ )٤ .‬خزمانی نزیك ‪-‬ل ‌ه حاڵی‬
‫هه‌ژارییدا‪ -‬نه‌فه‌قه‌یان له‌سه‌ر یه‌كرته‌‪ -٥ .‬باوك ‪ ،‬یامیراتگریی باوك‪ ،‬ده‌توانن‬

‫‪110‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫دایه‌ن بۆ مناڵه‌كه‌ بگرن‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی كۆرپه‌له‌و ساواكه‌ی تێدابوو‪.‬‬
‫ن أَربَ َع َة أَش ُه ٖر َو َع ٗ‬
‫رشاۖ‬ ‫ن ِبأَنف ِ‬
‫ُس ِه َّ‬ ‫تبَّص َ‬ ‫جا يَ َ َ‬ ‫ن يُ َت َوفَّونَ ِمنكُم َويَ َذ ُرونَ أَز َٰو ٗ‬ ‫َوٱلَّ ِذي َ‬
‫ن بِٱملَع ُر ِ ۗ‬
‫وف َوٱللَّهُ بِ َا‬ ‫ُس ِه َّ‬‫فٓ أَنف ِ‬
‫ن ِ‬ ‫يم َف َعل َ‬ ‫اح َعلَيكُم ِف َ‬ ‫ن أَ َجلَ ُه َّ‬
‫ن ف ََل ُج َن َ‬ ‫َف ِإ َذا بَلَغ َ‬
‫خ ِبري‪ ( ٞ‬البقرة ‪) 234‬‬ ‫تَع َملُونَ َ‬
‫ژنی شوو مردوو‪ ،‬ده‌بێ چوار مانگ و ده‌ رۆژ چاوه‌روان بێت‪{ :‬والذين يتوفون‬
‫منكم} ئه‌وپیاوانه‌ی لێتان ئه‌مرن {ويذرون أزواجا} و ژنه‌كانیان به‌جێ دێڵن‪ ،‬ئیرت‬
‫له‌گه‌ڵیاندا خه‌وتنب‪ ،‬یان نا {يرتبصن بأنفسهن أربعة أشهر وعرشا} ئه‌بێ ‪-‬ئه‌و‬
‫ژنانه‌‪ -‬چوار مانگ وده‌شه‌و چاوه‌ڕوابن‪ ‘ ،‬له‌وماوه‌یه‌شدا ته‌نانه‌ت نابێ خۆشیان‬
‫ئاراییش بده‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬وه‌ك ژنێك خه‌یاڵی مێردكردنی هه‌بێ خۆ نیشان نه‌ده‌ن‬
‫{فإذا بلغن أجلهن} ئینجا هه‌ركه‌ گه‌یشتنه‌ كۆتا ماوه‌یان و عیده‌یان بڕایه‌و ‌ه {فال‬
‫جناح عليكم فيام فعلن ىف أنفسهن باملعروف} له‌وه‌ به‌والوه‌ ئیرت هه‌ركارێكی‬
‫په‌سه‌ندو شه‌رعیی به‌خۆ بكه‌ن ‪ ،‬قه‌یناكاو گوناحێ بۆ ئێوه‌ نی ‌ه ئه‌ی خاوه‌ن‬
‫ژنه‌كان ! ئه‌ی كۆمه‌ڵی موسڵامنان! ‍واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ‘پاش ئه‌وه‌‘ به‌ پێی یاسای‬
‫ئیسالم و باوی واڵت’ خۆیان نیشان بده‌ن و خۆ بڕازێننه‌وه‌و خۆ ئاماده‌ بكه‌ن‬
‫بۆ شووكردن قه‌یناكا {والله مبا تعملون خبري} خۆ ئێوه‌ش هه‌ركارێ بكه‌ن‪ ،‬خوا‬
‫پێی ئاگایه‌‪ .‬رێنامیی ئه‌م ئایه‌ته‌ی (‪ -١ :)٢٣٤‬ژنی مێرد مردوو‪ ،‬ده‌بێ چوار‬
‫مانگ و ده‌رۆژی هیجری قه‌مه‌ریی چاوه‌ڕوان بێ وعیدده‌ی خۆی رابگرێ ‪-٢ .‬‬
‫ئه‌گه‌ر ژنێك مێرده‌كه‌ی نادیارو(مفقود) بوو‪ ،‬ئاخۆ بۆ راگرتنی ماوه‌ی عیدده‌كه‌ی‬
‫هه‌ر له‌و رۆژه‌وه‌ ك ‌ه مردووه‌ عیده‌ی خۆی ده‌ژمێرێ‪ ،‬یا له‌و رۆژه‌وه‌ كه‌ هه‌واڵی‬
‫مردنه‌كه‌ی گه‌یشتووه‌؟ قسه‌ی راست’ بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ ‘ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه هه‌ر له‌‬
‫رۆژی مردنه‌كه‌یه‌وه‌ عیدده‌ی راده‌گرێ و بۆی حسێب ده‌كرێ‪ -٣ .‬ژنانی ته‌اڵق‬
‫دراویش؛ وه‌ك ژنانی مێرد مردوو‪ ،‬ده‌بێ خۆ ئارایش نه‌ده‌ن و خۆ نه‌ڕازێننه‌وه‌و‪،‬‬
‫له‌ماڵیش نه‌چن ‌ه ده‌رێ تا عیدده‌كه‌یان ته‌واوئه‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫ن‬ ‫ن أَو تَفرِضُ واْ لَ ُه َّ‬
‫ن َفرِيضَ ٗ ۚة َو َم ِّت ُعو ُه َّ‬ ‫َسو ُه َّ‬ ‫سآ َء َما لَم تَ ُّ‬ ‫اح َعلَيكُم إِن طَلَّق ُت ُم ٱل ِّن َ‬ ‫َّل ُ‬
‫ج َن َ‬
‫حس ِنني‬‫ل ٱمل ُ ِ‬ ‫حقًّا َع َ‬ ‫وف َ‬ ‫قت َقدَ ُر ُهۥ َم َٰت َعۢا بِٱملَع ُر ِ ۖ‬
‫ل ٱمل ُ ِ ِ‬ ‫ل ٱمل ُ ِ‬
‫وسعِ َقدَ ُر ُهۥ َو َع َ‬ ‫َع َ‬
‫(البقرة ‪) 236‬‬
‫ته‌اڵقدانی ژنان به‌ر له‌نووسنت له‌گه‌ڵیاندا ‪{ :‬ال جناح عليكم إن طلقتم النساء}‬
‫ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ژنه‌كانتاندا نه‌گونجان و ته‌اڵقتاندان‪ ،‬گوناحێكتان ناگات {ما مل‬
‫متسوهن أو تفرضوا لهن فريضة} پێش ئه‌وه‌ نزیكیتان له‌گه‌ڵ كردبن و ماره‌یه‌كتان‬
‫بۆ دیاریكردبن ‪ ،‬واته‌‪ :‬ته‌اڵقدانی ژن ‘پێش چوونه‌الیی و‪ ،‬پێش دیاریكردنی‬
‫ماره‌یی بۆی‪ ،‬گوناهی نیه‌و هیچیشیان ناكه‌وێ {ومتعوهن} ده‌بێ له‌ماڵی خۆتان‬
‫یارمه‌تیه‌كیان بده‌نێ {عىل املوسع قدره وعىل املقرت قدره} له‌وه‌شدا ده‌ستدار‬
‫ب ‌ه پێی توانای خۆیی و‪ ،‬هه‌ژارو ده‌سكورتیش‪ ،‬هه‌ر به‌ئه‌ندازه‌ی توانای خۆی‬
‫{متاعا باملعروف} ئه‌م شته‌ش شیاوو خوا په‌سه‌ند بێ و به‌پێی باوی موسڵامنانی‬
‫ناوچه‌ {حقا عىل املحسنني} له‌سه‌ر چاكه‌كاران مافێكی پێویسته‌‪ .‬به‌ڵێ ئه‌م‬
‫موتعه‌یه‌ بۆ هه‌رژنێك پێش گواستنه‌وه‌ ته‌اڵق بدرێ‪ ،‬واجیب و پێویسته‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬
‫ژنانی ته‌اڵقدراوی پاش گواستنه‌وه‌ سووننه‌ته‌‪ .‬رێنامیی ئایه‌تی (‪ -١ :)٢٣٦‬ژنانی‬
‫ته‌اڵقدراو پێش نزیكی له‌گه‌ڵ كردنیان و‪ ،‬پێشدانانی ماره‌یی بۆیان (موتعه‌)یان‬
‫بۆ واجیبه‌و دیاریكردنی ریژه‌كه‌شی به‌پێی بوون و؛ نه‌بوونی ته‌اڵقده‌ره‌كه‌یه‌‪-٢ .‬‬
‫ئه‌گه‌ر ئافره‌تێكی ئاوای بێامره‌‪ ،‬مێرده‌كه‌ی مبرێ‪ ،‬ئایا (مهراملثل)ی بۆداده‌نرێ‪،‬‬
‫یان ته‌نیا میرات ده‌باو عیدده‌ راده‌گرێ ؟ له‌وه‌اڵما ده‌ڵێین‪ :‬ئه‌گه‌ر به‌پێی (قیاس)‬
‫بێت ماره‌یی بۆ دانانرێ‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی (تیرمیزی) فه‌رمووده‌یه‌كی هێناوه‌‬
‫سه‌باره‌ت به‌ دانانی ماره‌یی بۆئه‌و جۆره‌ ژنانه‌ كه‌‪( :‬مهر املثل)یان بۆداده‌نرێت‪.‬‬
‫صف َما َف َرض ُتم‬ ‫ن َفرِيضَ ٗة َف ِن ُ‬ ‫ن َوقَد َف َرض ُتم لَ ُه َّ‬ ‫ن ِمن قَبلِ أَن تَ ُّ‬
‫َسو ُه َّ‬ ‫َوإِن طَلَّق ُت ُمو ُه َّ‬
‫ى َو َل ت َ‬
‫َنس ُواْ‬ ‫إِ َّلٓ أَن يَعفُونَ أَو يَع ُف َواْ ٱلَّ ِذي ِب َي ِد ِهۦ عُقدَ ُة ٱل ِّنكَاحِۚ َوأَن تَع ُف ٓواْ أَق َر ُ‬
‫ب لِل َّتق َو ٰ ۚ‬
‫َضل بَي َنكُمۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِ َا تَع َملُونَ بَ ِصريٌ (البقرة ‪) 237‬‬ ‫ٱلف َ‬

‫‪112‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ژن به‌ر له‌ نوسنت ته‌اڵق بدرێت‪ ،‬نیوه‌ی ماره‌یی ده‌با‪ :‬له‌م چه‌ند ئایه‌ته‌دا خوای‬
‫كارزان باسی ئه‌و ژنانه‌ ده‌كات كه‌به‌ر له‌سه‌ر جێیی له‌گه‌ڵ كردن ته‌اڵق ده‌درێن‪:‬‬
‫{وأن طلقتموهن من قبل أن متسوهن} ئه‌گه‌ر ئێوه‌ پێش چوونه‌ الی ژنه‌كانتان‪،‬‬
‫ته‌اڵقتاندان {وقد فرضتم لهن فريضة} و ماره‌ییشتان بۆ دیاری كردبوون {فنصف‬
‫ما فرضتم} دیاره‌ نیوه‌ی ئه‌وماره‌یی یه‌یان ده‌كه‌وێ بۆتان دیاری كردوون‪ ،‬شیاوی‬
‫باسیشه‌ ئه‌گه‌ر له‌م حاڵه‌ته‌دا مێرده‌كه‌ پێش ژنه‌كه‌ی مرد‪ ،‬ئه‌وا ژنه‌كه‌ ته‌واوی‬
‫ماره‌یی یه‌كه‌ی ئه‌بات‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ پێش مێرده‌كه‌ی مرد‪ ،‬دیسانه‌وه‌ هه‌ر‬
‫ته‌واوی ماره‌یی یه‌كه‌ ئه‌ڕوات بۆمیرات به‌رانی ژنه‌كه‌ {إال أن يعفون أو يعفو الذى‬
‫بيده عقدة النكاح} مه‌گه‌ر ژنه‌كان خۆیان چاوپۆشیتان لێبكه‌ن ومافی خۆیانتان‬
‫پێببه‌خشن‪ ،‬یان ئه‌وكه‌س ‌ه گرێدانی ماره‌كردنه‌كه‌ی به‌ده‌سته‌ چاوپۆشی‬
‫بكات‪ ،‬واته‌‪ :‬مه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ خۆی بڵێ‪ :‬هیچم ناوێ لێی‪ ،‬یان مێرده‌كه‌ گشتی‬
‫ماره‌ییه‌كه‌ی بداتێ‪( .‬ته‌به‌ریی) ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ی ماره‌كردنه‌كه‌ی به‌ده‌سته‌‬
‫مێرده‌كه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ندێكیش ده‌ڵێن نه‌خێر مێرده‌كه‌ ناگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬
‫مه‌به‌ست پێی سه‌رپه‌رشتیارو (وه‌لیی) ژنه‌كه‌یه‌‪{ .‬وأن تعفوا أقرب للتقوى} خۆ‬
‫ئه‌گه‌ر ئێوه‌ (ئه‌ی پیاوان) ژنان ببوورن و‪ ،‬هه‌موو ماره‌ییه‌كه‌یان بده‌نێ‪ ،‬وه‌یان‬
‫ئێوه‌ ئه‌ی ژنان! ده‌ست له‌نیوه‌كه‌ی خۆتان هه‌ڵبگرن و هیچ له‌پیاوه‌كه‌تان‬
‫نه‌سێنن‪ ،‬بێ شك هه‌ردوو باره‌كه‌ په‌سه‌نده‌و به‌ ئاكاری ته‌قوادارانه‌وه‌ نزیكرته‌‬
‫{وال تنسوا الفضل بينكم} ناشبێ لێبووردوویی و كارچاكی و پیاوه‌تی نێوانتان‬
‫له‌بیربكه‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر كه‌سێك ژنێكی ته‌اڵقدا‪ ،‬با ڕابردووی ژنه‌كه‌و ماڵی‬
‫خه‌زوورانی له‌بیر نه‌چێته‌وه‌‪ ،‬به‌جۆرێ كاره‌كانی ئه‌نجام بدات‪ ،‬ریعایه‌تیان‬
‫بكات {إن الله مبا تعملون بصري} بێگومان خوا بینای ‌ه به‌هه‌ركارێ ئێوه‌ ده‌یكه‌ن‪.‬‬
‫رێنامیی ئایه‌تی (‪ -١ :)٢٣٧‬ژنێكی ماره‌یی دیاریی بۆ كراوو ته‌اڵق دراوی پێش‬
‫له‌گه‌ڵ نوستووو ‪ ،‬نیوه‌ی ماره‌ییه‌كه‌ی ده‌كه‌وێ‪ ،‬مه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ خۆی لێیدابه‌زێ‬

‫‪113‬‬
‫و نه‌یه‌وێ ‪ ،‬هه‌روه‌ك پیاوه‌كه‌ش ب ‌ه ره‌زامه‌ندی خۆی ده‌توانێ ده‌س له‌ نیوه‌كه‌ی‬
‫خۆی هه‌ڵبگرێ و بیبه‌خشێ به‌ژنه‌كه‌‪ -٢ .‬هێشتنه‌وه‌ی ئاكاری چاك وپیاوه‌تی‬
‫له‌ نێوان هه‌ردوو خێزانه‌كه‌دا (كه‌س وكاری ژنه‌ ته‌اڵق دراوه‌كه‌و‪ ،‬پیاوه‌ ته‌اڵق‬
‫ده‌ره‌كه‌) كارێكی پێویسته‌‪ .‬به‌ كورتیی و پوخته‌‪ :‬بۆ ژنانی ته‌اڵقدراو چوار حاڵه‌ت‬
‫هه‌یه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ :‬له‌گه‌ڵ نه‌نووستوو ماره‌یی دیاریی بۆ نه‌كراو ‪ ،‬ئه‌م جۆره‌یان (موتعه‌)‬
‫یان ده‌كه‌وێ و‪ ،‬عیده‌یان له‌سه‌ر نیه‌‪ ،‬دووه‌م‪ :‬ژنێك به‌رله‌ ده‌ست تێكه‌ڵكردن‬
‫له‌گه‌ڵیاو‪ ،‬دوای دیاریكردنی ماره‌یی بۆی ‪ ،‬ته‌اڵق بدرێ‪ ،‬نیوه‌ی ماره‌ییه‌كه‌ی ده‌با‬
‫(مه‌گه‌ر مێرده‌كه‌ی ئه‌و نیوه‌كه‌شی بۆ زیادبكا) عیدده‌شی له‌سه‌ر نیه‌‪ ،‬سێیه‌م‪:‬‬
‫ته‌اڵق دراویی له‌گه‌ڵ نوستووو‪ ،‬ماره‌ بۆ دیارییكراو‪ ،‬هه‌موو ماره‌ییه‌كه‌ی ده‌باو‪،‬‬
‫عیده‌شی ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر‪ .‬چواره‌م‪ :‬ته‌اڵقدراویی له‌گه‌ڵ جووت بووی بێ ماره‌یی‪،‬‬
‫دیاره‌ ئه‌مه‌ش (مهر املثل) ی ده‌كه‌وێ و‪ ،‬ده‌بێ عیده‌ش رابگرێ‪.‬‬
‫س‬ ‫ن ٱمل َ ِّ ۚ‬ ‫خ َّبطُهُ ٱلشَّ يطَٰ ُ‬
‫ن ِم َ‬ ‫ن يَأكُلُونَ ٱل ِّربَ ٰواْ َل يَقُو ُمونَ إِ َّل ك ََم يَقُو ُم ٱلَّ ِذي يَ َت َ‬ ‫ٱلَّ ِذي َ‬
‫ح َّر َم ٱل ِّر َب ٰواْۚ َف َمن َجآ َء ُهۥ‬ ‫ح َّل ٱللَّهُ ٱل َب َ‬
‫يع َو َ‬ ‫ثل ٱل ِّر َب ٰواْۗ َوأَ َ‬
‫يع ِم ُ‬‫َٰذلِكَ ِبأَنَّ ُهم قَالُ ٓواْ إِنَّ َا ٱل َب ُ‬
‫ٰب ٱل َّنا ِ ۖر‬‫ح ُ‬ ‫ل ٱل َّل ِهۖ َو َمن َعا َد َفأُ ْو َٰلٓ ِئكَ َأص َ‬
‫َف َو َأم ُر ُهۥٓ ِإ َ‬‫سل َ‬ ‫ظ ‪ٞ‬ة ِّمن َّربِّ ِهۦ فَٱن َت َه ٰ‬
‫ى َفلَهُۥ َما َ‬ ‫َمو ِع َ‬
‫خ ِلدُ ون (البقرة ‪) 275‬‬ ‫هُم ِفي َها َٰ‬
‫حاڵیی سوود خۆره‌كان ‪{ :‬الذين يأكلون الربا ال يقومون} ئه‌وكه‌سانه‌ سوود ئه‌خۆن‪،‬‬
‫(دینارێك به‌ دوودینار ‪ ،‬یان به‌ زیاتر ده‌ده‌ن) كه‌ له‌ گۆڕ ده‌نرێن پاشان زیندوو‬
‫ئه‌كرێنه‌وه‌و راست ده‌بنه‌وه‌ {إال كام يقوم الذي يتخبطه الشيطان من املس} وا‬
‫راست ده‌بنه‌و ‌ه هه‌ر ده‌ڵێی شه‌یاتینی ده‌ستی لێ وه‌شاندوون‪ .‬عه‌ره‌به‌كان به‌‬
‫مرۆڤی په‌ركه‌مداروو فێداریان ده‌گوت‪ :‬جنۆكه‌ ده‌ستی لێ وه‌شاندووه‌‪ ،‬ئه‌وجا‬
‫قورئانی پیرۆزیش له‌سه‌ر زمانی ئه‌وان هات‪ ،‬به‌كورتیی‪ :‬پیاوی سوود خۆر له‌‬
‫رۆژی قیامه‌تدا وه‌كو مرۆڤی په‌ته‌ڕیی و شێتی لێدێ {ذلك بأنهم قالوا إمنا البيع‬
‫مثل الربا} چونكه‌ له‌ دونیادا ده‌یانگوت‪ :‬مامه‌ڵه‌و كڕین و فرۆشتنیش‪ ،‬هه‌ر وه‌كو‬

‫‪114‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫مامه‌ڵه‌كردن ب ‌ه سوود وایه‌‘ واته‌ هه‌ردوكیان به‌الی ئه‌وانه‌وه‌ یه‌كسانن‪ ’،‬چونكه‌‬
‫ئه‌وان باوه‌ڕیان به‌حه‌رام وحه‌اڵڵ نییه‌؟ {وأحل الله البيع وحرم الربا} خۆ خواش‬
‫كڕین و فرۆشتنی رێداوه‌و؛ سوود خۆریشیی حه‌رام و یاساغكردووه‌‪{ .‬فمن جاءه‬
‫موعظة من ربه فأنتهى} ئینجا هه‌ر كه‌سێك ئامۆژگاری په‌روه‌ردگاری بۆهات و‬
‫به‌گوێشی كردو وازی ل ‌ه سوود خواردن هێنا {فله ما سلف وامره إىل الله} ئیرت‬
‫ئێستا ل ‌ه سوودێ كه‌ له‌به‌را خواردوویه‌تی‪ ،‬چاوپۆشی ئه‌كرێ چونكه‌ ئه‌وه‌ پێش‬
‫یاساغبوونی ریبا بووه‌‪ ،‬له‌مه‌ودوایش حه‌واڵه‌ی الی خوا ده‌كرێ‪ ،‬ئه‌ویش بۆی‬
‫هه‌یه‌ لێی خۆش ببێ {ومن عاد فأولئك أصحاب النار} هه‌ركه‌سیش‪ -‬پاش ئه‌م‬
‫بڕیاره‌‪ -‬گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ سوود خواردن‪ ،‬ده‌بنه‌ یارو هاوڕێی ئاگر {هم فيها خالدون}‬
‫به‌ هه‌تا هه‌تاییش تێیدا ئه‌مێننه‌وه‌ چونك ‌ه ڕیبایان به‌حه‌اڵڵ زانیوه‌و به‌وه‌ش‬
‫كافر بوون‪.‬‬
‫ب ك َُّل كَفَّا ٍر أَثِيم ( البقرة ‪) 276‬‬ ‫ح ُّ‬ ‫ٱلصدَ َٰق ِ‬
‫تۗ َوٱللَّهُ َل يُ ِ‬ ‫ح ُق ٱللَّهُ ٱل ِّربَ ٰواْ َويُ ِ‬
‫رب َّ‬ ‫ي َ‬ ‫َ‬
‫خوا فه‌ڕو پیت له‌ ماڵی سوودداردا هه‌ڵ ده‌گرێ‪{ :‬ميحق الله الربا ويرىب‬
‫الصدقات} خوا فه‌ڕ وپیتی سوود خۆری ناهێڵێ ‪ ،‬واته‌‪ :‬هه‌ر داراییه‌ك ریبای تێدا‬
‫بێت‪ ،‬ده‌ره‌نجام هه‌ر تیا ده‌چێت‪ ،‬به‌اڵم خێرو خێراتی ماڵ و سامانی سه‌ده‌قه‌‪،‬‬
‫خوا به‌فه‌زڵی خۆی زیادی ئه‌كات وپیتی تێده‌خات بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی {والله ال يحب‬
‫كل كفار أثيم} به‌راستی خوا هه‌موو كافرو بێ باوه‌ڕێكی دڵڕه‌ق و گوناحكاری‬
‫خۆش ناوێ‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌وانه‌ی سوود خۆری ده‌كه‌ن و به‌حه‌اڵڵیشی ده‌زانن‪ ،‬خوا‬
‫نه‌ناس و دڵره‌ق و بێ میهره‌بانن به‌رامبه‌ر به‌خه‌ڵكانی هه‌ژارو په‌ككه‌وته‌‪ ،‬ئه‌گینه‌‬
‫چۆن به‌ جوامێرانه‌و ‌ه مه‌ردان ‌ه قه‌رزیان ناده‌نێ و‪ ،‬ده‌چن (فائیده‌)و قازانجێك‬
‫ده‌خه‌نه‌ سه‌ریان؟‬
‫ٱلصلَ ٰو َة َو َءاتَ ُواْ ٱل َّزكَ ٰو َة لَ ُهم أَج ُرهُم ِعندَ‬
‫ٰت َوأَقَا ُمواْ َّ‬ ‫ح ِ‬ ‫ن َءا َم ُنواْ َو َع ِملُواْ َّٰ‬
‫ٱلصلِ َ‬ ‫إِنَّ ٱلَّ ِذي َ‬
‫َوف َعلَيهِم َو َل هُم يَح َزنُون ( البقرة ‪) 277‬‬ ‫َربِّهِم َو َل خ ٌ‬

‫‪115‬‬
‫إن الذين آمنوا وعملوا الصالحات} به‌راستیی ئه‌و كه‌سانه‌ كه‌ باوه‌ڕیان هێناو‪،‬‬
‫ئاكاری چاكیان كرد {وأقاموا الصالة وآتوا الزكاة} و نوێژه‌كانیان به‌هۆش و گۆشه‌وه‌‬
‫ئه‌نجامداو زه‌كاتیشیان ب ‌ه خه‌ڵكانی شیاو به‌خشی {لهم أجرهم عند ربهم}‬
‫پاداشیان وا به‌الی په‌روه‌ردگاریانه‌وه‌ {وال خوف عليهم والهم يحزنون} نه‌هیچ‬
‫ترسیان ئه‌بێ ل ‌ه دوارۆژدا‪ ،‬نه‌ خه‌فه‌تبارو دڵگرانیش ئه‌بن بۆ دونیایان‪ .‬رێنامیی‬
‫ئایه‌تی (‪ -١ :)٢٧٧-٢٧٥‬تۆڵه‌ی سوود خۆر له‌ رۆژی قیامه‌تدا ‪-‬ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌‬
‫نه‌كا‪ -‬مسۆگه‌ره‌‪ -٢ .‬سوود به‌به‌ڵگه‌ی ئایه‌ته‌كه‌و چه‌ندین فه‌رمووده‌ی سه‌حیح‬
‫و دروست‪ ،‬حه‌رامه‌‪ -٣ .‬به‌یع وكڕین و فرۆشنت ‪-‬به‌ مه‌رجه‌كانیه‌وه‌‪ -‬حه‌اڵڵه‌‪-٤ .‬‬
‫هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ختی خوا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌و له‌ ناوبردنی ماڵی سوود دار‪ ،‬به‌ڵێنیشی‬
‫بۆ زیاد كردنی ماڵی سه‌ده‌قه‌و پیت تێخستنی‪.‬‬
‫ن ٱل ِّربَ ٰٓواْ إِن كُن ُتم ُّمؤ ِم ِنني ( البقرة‬
‫ي ِم َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُنواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َو َذ ُرواْ َما بَ ِق َ‬
‫‪) 278‬‬
‫له‌پاشاموه‌ی سوود وازبێنن‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله وذروا ما بقي من‬
‫الربا} ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌! ده‌بێ ب ‌ه ته‌واوی ملكچی فه‌رمان و‪،‬‬
‫قه‌ده‌غه‌ كراوه‌كانی خوابن’ و له‌ گشت سنووره‌كانی پارێز بكه‌ن و‪ ،‬له‌ پاشاموه‌ی‬
‫سووده‌كه‌شتان‪-‬كه‌ به‌الی ئه‌م وئه‌وه‌وه‌یه‌ واز بێنن و‪ ،‬داوای مه‌كه‌ن {إن كنتم‬
‫مؤمنني} ئه‌گه‌ر باوه‌ڕداری راسته‌قینه‌ن‪ ،‬ده‌بێ گوێرایه‌ڵی ته‌واوی فه‌رموده‌كانی‬
‫خوابن و‪ ،‬له‌و سووده‌ش بێده‌نگ بن‪.‬‬
‫وس أَم َٰولِكُم َل‬
‫سولِ ِهۦۖ َوإِن تُب ُتم َفلَكُم ُر ُء ُ‬‫ن ٱللَّ ِه َو َر ُ‬
‫رب ِّم َ‬‫ح ٖ‬ ‫َفإِن لَّم تَف َعلُواْ فَأ َذنُواْ ِب َ‬
‫تَظلِ ُمونَ َو َل تُظلَ ُمونَ (البقرة ‪)٢٧٩‬‬
‫فإن مل تفعلوا} خۆ ئه‌گه‌ر واتان نه‌كرد و‪ ،‬ده‌ستتان له‌ سوود خۆری هه‌ڵنه‌گرت’‬
‫{فأذنوا بحرب من الله ورسوله} ئه‌وسا جه‌نگێكی گه‌وره‌ رابگه‌یه‌نن له‌گه‌ڵ‬
‫خواو په‌یامبه‌ره‌كه‌یدا چونكه‌ سوود خۆری دژایه‌تی كردنی فه‌رمانه‌كانی خواو‬

‫‪116‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫پێغه‌مبه‌ری خوایه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬سوود خواردن ئیعالنی جه‌نگه‌ له‌گه‌ڵ خواو پێغه‌مبه‌ردا‬
‫{وإن تبتم} وه‌ ئه‌گه‌ر ده‌ست له‌ سوود خۆری هه‌ڵگرن و په‌شیامن ببنه‌وه‌ لێی‬
‫{فلكم رؤس أموالكم ال تظلمون وال تظلمون} سه‌رمایه‌كانی ماڵی خۆتان به‌‬
‫ته‌نهاو(بێ سوود) بسێننه‌وه‌ له‌ قه‌رزاره‌كان‪ ،‬ئیرت ن ‌ه ئێوه‌ له‌ قه‌رزاره‌كان سته‌م‬
‫كه‌ن و‪ ،‬واته‌‪ ’:‬زیاد له‌ ماڵه‌كه‌ی خۆتان وه‌رمه‌گرنه‌وه‌ ‘ وه‌ن ‌ه له‌الیه‌ن ئه‌وانیشه‌وه‌‬
‫سته‌متان لێكرێ‪ ’،‬هه‌ر به‌و جۆره‌ كه‌ كه‌مرت له‌ سه‌رمایه‌كه‌تان بدرێته‌وه‌‘‬
‫يس ٖةۚ َوأَن ت ََصدَّ قُواْ َ‬
‫خري‪ ٞ‬لَّكُم إِن كُن ُتم تَعلَ ُمون (‬ ‫ل َم َ َ‬ ‫رس ٖة َف َن ِظ َر ٌة إِ َ ٰ‬
‫َوإِن كَانَ ُذو ُع َ‬
‫البقرة ‪) 280‬‬
‫{وإن كان ذو عرسة فنظرة إىل ميرسة} ئه‌گه‌ر قه‌رزاره‌كه‌ش ده‌ست ته‌نگ‬
‫ونه‌دارابوو’ ده‌بێ تاده‌سه‌اڵت په‌یدا ده‌كا بۆ بژاردنه‌وه‌ی قه‌رزه‌كه‌ ماوه‌ی بده‌ن‬
‫{وأن تصدقوا خري لكم} خۆ ئه‌گه‌ر قه‌رزاره‌كه‌تان توانای دانه‌وه‌ی نه‌بوو‪ ،‬ئێوه‌‬
‫ئازادی بكه‌ن وپێی ببه‌خشن گه‌لێ بۆتان باشرته‌ {إن كنتم تعلمون} ئه‌گه‌ر بزانن‬
‫ئه‌م كاره‌‘چ خێرو پاداشێكی گه‌وره‌ی تێدای ‌ه بۆتان’سه‌رمایه‌كه‌شتان ده‌به‌خشی‬
‫پێیان‪).‬‬
‫َس َبت َوهُم َل يُظلَ ُمون‬
‫َفس َّما ك َ‬
‫فٰ ك ُُّل ن ٖ‬ ‫ل ٱللَّ ِهۖ ثُ َّم تُ َو َّ‬ ‫ج ُعونَ ِفي ِه إِ َ‬ ‫َوٱتَّقُواْ يَو ٗما تُر َ‬
‫(البقرة ‪) 281‬‬
‫واتقوا يوما ترجعون فيه إىل الله} خه‌ڵكینه‌! له‌ سزای رۆژێك برتسن كه‌ هه‌مووتان‬
‫تێیدا ئه‌هێرنێنه‌وه‌ بۆ الی خوا {ثم توىف كل نفس ما كسبت} له‌ پاشان هه‌موو‬
‫كه‌سێك پاداشی كارو كرده‌وه‌ی خۆی به‌ته‌واوی دێته‌وه‌ رێی {وهم ال يظلمون}‬
‫سته‌میشیان لێ ناكرێ ‘كه‌م و كورتیی له‌ چاكه‌كانیاندا ناكرێ‪ ،‬زیادیش له‌‬
‫گوناهه‌كانیاندا’ نادرێ به‌كۆڵیاندا‪ .‬رێنامیی ئایه‌تی (‪ -١ :)٢٨١-٢٧٨‬ته‌وبه‌كردن‬
‫ل ‌ه سوود خۆری واجب و پێویسته‌‪ -٢ .‬سوودو بازاڕی سوود خۆری‪ ،‬ده‌بێ له‌‬
‫الیه‌ن (حاكم)ێكی شه‌رعڕه‌وه‌ وێران بكرێت ‪( .‬ئینب خویزمند) ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر‬

‫‪117‬‬
‫شارنشینێك سوود خۆرییان كرده‌ پیشه‌ی خۆیان و به‌حه‌اڵڵیان داده‌نا ئه‌وا ب ‌ه‬
‫(موڕته‌د) داده‌نرێن‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا به‌ حه‌رامیان ده‌زانی ‪ ،‬هه‌ر‬
‫پێویسته‌ رابه‌رو فه‌رمانده‌ی موسڵامنان جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكا ‪(.‬ئینب عه‌باس)‬
‫ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر كه‌سێ به‌رده‌وام خه‌ریكی سوودخۆری بوو‪ ،‬پێویسته‌(ئیامم‪ -‬رابه‌ر)‬
‫داوای ته‌وبه‌ی لێبكا‪ ،‬جائه‌گه‌ر ده‌ستی لێهه‌ڵگرت ئه‌وه‌باشه‌! ئه‌گینه‌ له‌ملی‬
‫ده‌درێ‪ .‬فه‌رمووده‌ی‪(:‬إجتنبوا السبع املوبقات‪ ..‬آكل الربا) بۆسه‌ختگیری له‌‬
‫سه‌رسووده‌‪(-٣ .‬ئینب عه‌باس) ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌م ئایه‌ته‌ی {واتقوا يوما‪ }..‬كۆتا ئایه‌تی‬
‫قورئانه‌‪ ،‬كاتێ جربیل هێنای وتی‪ :‬له‌ سه‌ره‌تای ئایه‌تی (‪)٢٨٠‬ی سووره‌تی‬
‫(به‌قه‌ره‌)وه‌ دای بنێن‪ ،‬په‌یامبه‌ریش دوای ئه‌وئایه‌ته‌ ته‌نها (‪ )٢١‬رۆژ‪ ،‬یان (‪)٨١‬‬
‫رۆژ به‌سه‌ر دنیاوه‌ ژیا‪ ..‬به‌هه‌زاران دروودو ساڵوی له‌ سه‌ربێت‪.‬‬
‫ٱكسوهُم‬ ‫ٱلس َف َهآ َء أَم َٰولَك ُُم ٱلَّ ِتي َج َع َل ٱللَّهُ لَكُم ِق َٰي ٗم َوٱر ُزقُوهُم ِفي َها َو ُ‬
‫َو َل تُؤتُواْ ُّ‬
‫َول َّمع ُروفٗا (النساء ‪)5‬‬ ‫َوقُولُواْ لَ ُهم ق ٗ‬
‫ماڵ مه‌ده‌نه‌ ده‌ستی كه‌م ئاوه‌ز‪ :‬خوای دلۆڤان رێ به‌مرۆڤی كه‌م ئاوه‌زو نه‌زان‬
‫و شێت نادات كه‌‪ :‬سامان ودارایی بدرێته‌ الیان و به‌ئاره‌زووی خۆیان خه‌رجی‬
‫بكه‌ن‪ ،‬بۆیه‌ ده‌فه‌رموێ‪{ :‬وال تؤتوا السفهاء أموالكم} ماڵ و سامانی خۆتان مه‌ده‌نه‌‬
‫ده‌ستی جاحێڵ و نه‌زان خه‌رجه‌كان‪ ،‬ئه‌و هه‌تیوانه‌ش كه‌هێشتا پێنه‌گه‌یشتوون‬
‫و نه‌زان خه‌رجن‪ ،‬ئه‌ر سامانێكیان هه‌بێ‪ ،‬الی خۆتان رایگرن و مه‌یده‌نه‌ده‌ستیان‬
‫{التى جعل الله لكم قياما} كه‌ خوا كردوویه‌ هۆی نه‌ش و مناو ژیان و گوزه‌رانتان‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬ماڵ و سامان كه‌ هۆی گوزه‌ران و ژیانتانه‌‪ ،‬به‌فیڕۆ دایمه‌نێن و مه‌یكه‌نه‌‬
‫ده‌ستی مناڵه‌ هه‌تیوو بێ باب و بێ سه‌رپه‌رست {وارزقوهم فيها واكسوهم} و‬
‫رزق و رۆزیی و جلوبه‌رگیان به‌پێی باوی ناو موسڵامنان له‌و ماڵ ‌ه بۆدابین بكه‌ن‬
‫{و قولوا لهم قوال معروفا} و به‌قسه‌ی په‌سه‌ندو دڵ خۆشكه‌ر له‌گه‌ڵیان بدوێن‬
‫و بڵێن‪ :‬وانه‌زانن ئێمه‌ سامانه‌كه‌تان ده‌خۆین! نه‌خێر‪ ,‬به‌ڵكو هه‌ركات ئێوه‌‬

‫‪118‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫گه‌وره‌بوون و پێگه‌یشنت‪ ،‬ماڵ ماڵی خۆتانه‌‪ ،‬له‌م ئایه‌ته‌وه‌ شه‌ریعه‌تی ئیسالم‬
‫یاسای (حیجر) و قه‌ده‌غه‌كردنی سه‌رف و خه‌رجی ماڵ و دارایی داهێنا‪ ،‬جا‬
‫ده‌بێ ئه‌وان ‌ه كه‌ مناڵن‪ ،‬یان شێنت‪ ،‬وه‌ یان جاهیل و نه‌زان خه‌رجن‪ ،‬ماڵه‌كه‌یان‬
‫لێبسه‌ندرێ و‪ ،‬بدرێته‌ ده‌ستی (وه‌لیی) و چاودێریان‪ ،‬یان هه‌تا حاڵیان چاك‬
‫ده‌بێت‪ ،‬له‌دادگا بۆیان بپارێزرێ‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێ بۆ ئه‌وماوه‌ خواردن و جل و به‌رگیان‬
‫بۆدابین بكرێت‪.‬‬
‫َاح َفإِن َءانَس ُتم ِّمن ُهم ُرشدٗ ا فَٱد َف ُع ٓواْ إِلَيهِم‬ ‫ى إِ َذا بَلَغُواْ ٱل ِّنك َ‬
‫ح َّت ٰٓ‬
‫ى َ‬ ‫َوٱب َتلُواْ ٱل َي َٰت َم ٰ‬
‫رسافٗا َوبِدَ ا ًرا أَن يَ َ‬
‫كبُواْۚ َو َمن كَانَ َغ ِن ّيٗا فَل َيس َتع ِففۖ َو َمن كَانَ‬ ‫أَم َٰولَ ُهمۖ َو َل تَأكُلُو َهآ إِ َ‬
‫وف َفإِ َذا َدفَع ُتم إِلَيهِم أَم َٰولَ ُهم َفأَشهِدُ واْ َعلَي ِهمۚ َوكَف ٰ‬
‫َى بِٱللَّ ِه‬ ‫ريا فَل َيأكُل بِٱملَع ُر ِ ۚ‬ ‫َف ِق ٗ‬
‫سي ٗبا (النساء ‪)6‬‬ ‫ح ِ‬ ‫َ‬
‫وابتلوا اليتامى حتى إذا بلغوا النكاح} هه‌تیوان بخه‌نه‌ ژێر تاقیكردنه‌وه‌وه‌‪،‬‬
‫هه‌تا ئه‌گه‌ن ‌ه ته‌مه‌نی بلووغ بوون و ژن خواسنت و توانای ژن و مێردی‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫به‌جارێ ماڵه‌ك ‌ه گشت مه‌كه‌نه‌وه‌ مشتیان‪ ،‬به‌ڵكو به‌یناوبه‌ین شتێكیان بده‌نێ‬
‫و چاودێریان بن‪ :‬ئاخۆ ئه‌زانن خه‌رجی بكه‌ن؟ {فإن آنستم منهم رشدا} ئینجا‬
‫ئه‌ر دیتان به‌ فام و ژیرن و خاس و خراپ له‌یه‌ك ده‌كه‌نه‌وه‌ {فادفعوا إليهم‬
‫أموالهم} ئه‌وسا ئێوه‌یش بێ دواكه‌وتن پاره‌و سامانه‌كه‌یان بده‌نه‌وه‌‪ ،‬مناڵ هه‌ركه‌‬
‫پێگه‌یشت و بلووغ بوو‪ ،‬به‌وه‌ له‌هه‌تیویی ده‌رده‌چێ و‪ ،‬ده‌چێته‌ قۆناغێكی‬
‫يوم إىل الليل‬ ‫امت ٍ‬‫ص َ‬ ‫أحتالم‪ ،‬وال ُ‬
‫ٍ‬ ‫تم بعدَ‬ ‫تره‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪( :‬اليُ َ‬
‫) ئه‌بووداود‪ .‬به‌پێی ماندوبوون له‌گه‌ڵ هه‌تیودا نان بخۆن‪{ :‬وال تأكلوها إرسافا و‬
‫بدارا أن يكربوا} به‌رله‌وه‌ هه‌تیوه‌كان گه‌وره‌بنب‪ ،‬ئێوه‌ ئه‌ی چاودێرانی هه‌تیوان!‬
‫ب ‌ه زێده‌ڕه‌ویی و به‌په‌له‌ ماڵه‌كه‌یان مه‌خۆن {ومن كان غنيا فليستعفف} ئه‌وی‬
‫ده‌وڵه‌مه‌ندو ده‌سه‌اڵتدار بێت‪ ،‬ده‌بێ خۆبپارێزێ و هیچ شتێك له‌و سامانه‌‬
‫وه‌رنه‌گرێ بۆخۆی‪ ,‬ته‌نانه‌تی بۆچاودێریشیان كرێیی نه‌وێت {ومن كان فقريا‬

‫‪119‬‬
‫فليأكل باملعروف} كێش هه‌ژار و نه‌داره‌‪ ،‬ده‌توانێ به‌پێی پێویستی ژیانیی خۆی‪،‬‬
‫به‌پێی باوی رۆژ لێی بخوات‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریش ده‌فه‌رموێ‪( :‬ك ُْل من مالِ يَ ِتي ِمكَ غ َ‬
‫ري‬
‫ى مالَكَ ‪{)..‬فإذا دفعتم إليهم‬ ‫ف وال ُم َب ّذ ٍر وال متأثل ماال‪ ،‬ومن غري أن تَ ِق َ‬ ‫س ٍ‬ ‫ُم ْ ِ‬
‫أموالهم} هه‌ر كاتێكیش بلووغ بوون و ‪ ،‬و یستتان ماڵ و سامانه‌ك ‌ه بده‌نه‌وه‌‬
‫ده‌ستیان ئه‌ی چاودێران! {فأشهدوا عليهم} ده‌بێ شایه‌تیان له‌سه‌ربگرن‪ ،‬هه‌تا‬
‫بۆدوایی كێشه‌و هه‌را نه‌نێنه‌وه‌ {وكفى بالله حسبيا} خۆ هه‌رخواش بۆچاودێریی‬
‫و لێپرسینه‌وه‌ به‌سه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ره‌فتاری رێك و پێك نه‌كه‌ن تۆڵه‌تان لێ ئه‌سێنێ‪.‬‬
‫پێش هاتنی دینی ئیسالم عه‌ره‌به‌كان میراتیان ب ‌ه ژن و منداڵ نه‌ده‌دا‪ ..‬به‌اڵم‬
‫كه‌ قورئان هات به‌شه‌ میراتی بۆ هه‌موان داناو فه‌رمووی‪:‬‬
‫يب ِّم َّم تَ َركَ ٱل َٰولِدَ انِ‬ ‫يب ِّم َّم تَ َركَ ٱل َٰولِدَ انِ َوٱألَق َربُونَ َولِل ِّن َ‬
‫سآ ِء ن َِص ‪ٞ‬‬ ‫جالِ ن َِص ‪ٞ‬‬ ‫لِّل ِّر َ‬
‫َثَ ن َِصي ٗبا َّمف ُروضٗ ا ( النساء ‪) 7‬‬ ‫َوٱألَق َربُونَ ِم َّم ق ََّل ِمنهُ أَو ك ُ ۚ‬
‫للرجال نصيب مام ترك الوالدان واألقربون} له‌و كه‌له‌پووره‌ی له‌دوای باوك و‬
‫دایك و خزمانی نزیك ‪ ،‬جێده‌مێنێ‪ ،‬نێرینه‌ به‌شی خۆی هه‌یه‌ {وللنساء نصيب‬
‫مام ترك الوالدان واألقربون} و هه‌روا له‌و میراته‌ش ل ‌ه باوك و دایك و خزمانی‬
‫نزیك به‌جێ ده‌مێنیت ‪ ،‬مێینه‌ش به‌شی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ له‌ به‌شه‌كاندا‬
‫جیاوازی و فه‌رق و ته‌فاوت هه‌بێ {مام قل منه أو كرث} ئه‌و میرات ‌ه كه‌م بێت‪،‬‬
‫یان زۆر {نصيبا مفروضا} به‌شی هه‌ركه‌سێك له‌الیه‌ن په‌روه‌ردگاره‌وه‌ دیاریكراوه‌و‬
‫بڕاوه‌ته‌وه‌و ده‌بێ بیدرێتی‪ ،‬جا ئه‌نداز ‌ه و رێژه‌ی ئه‌م به‌شه‌یه‌ له‌م ئایه‌ته‌دا دیاریی‬
‫نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر له‌م ئایه‌تانه‌ی سووره‌تی (نیساء)دا ك ‌ه ده‌فه‌رموێ‪( :‬يوصيكم‬
‫الله ىف أوالدكم ‪ )..‬و ‌ه له‌ئایه‌تی (‪)١٧٦‬دا كه‌ ده‌فه‌رموێ‪ ( :‬يستفتونك قل الله‬
‫يفتيكم ىف الكاللة ) ئه‌و رێژه‌یه‌ روونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬
‫ني فَٱر ُزقُوهُم ِّمنهُ َوقُولُواْ لَ ُهم ق ٗ‬
‫َول‬ ‫س ِك ُ‬ ‫ى َوٱمل َ َٰ‬ ‫ض ٱل ِقس َم َة أُ ْولُواْ ٱلق َ ٰ‬
‫ُرب َوٱل َي َٰت َم ٰ‬ ‫ح ََ‬ ‫َوإِ َذا َ‬
‫َّمع ُروفٗا (النساء ‪ ) 8‬كه‌سانی بێ به‌ش له‌ میرات‪ ،‬ده‌بێ به‌شدار بكرێن‪{ :‬وإذا‬

‫‪120‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫حرض القسمة أولوا القرىب واليتامى واملساكني فارزقوهم منه} هه‌رك ‌ه له‌كاتی‬
‫دابه‌شكردنی كه‌له‌پووره‌كه‌دا خزمانی نزیكی مردوو و میرات نه‌گر‪ ،‬و ‌ه هه‌تیوان و‬
‫بێ نه‌وایان له‌وێ بوون‪ ،‬ده‌بێ له‌ومیرات ‌ه شتێكیان بده‌نێ و بێ به‌شیان نه‌كه‌ن‪،‬‬
‫هه‌رچه‌ند میراتیشیان نه‌كه‌وێ {وقولوا لهم قوال معروفا} وه‌ به‌رووی خۆش و‬
‫جوانه‌وه‌ قسه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن‪ ،‬با ره‌نجه‌ دڵ نه‌بن و لێتان نه‌تۆرێن‪.‬‬
‫ن لَو تَ َركُواْ ِمن خَل ِفهِم ُذ ِّريَّ ٗة ِ‬
‫ض َٰعفًا خَافُواْ َعلَيهِم فَل َي َّتقُواْ ٱللَّهَ َول َيقُولُواْ‬ ‫خش ٱلَّ ِذي َ‬
‫َول َي َ‬
‫س ِديدً ا ( النساء ‪ )9‬سته‌م ل ‌ه مندااڵن مه‌كه‌ن‪{ :‬و ليخش الذين لو تركوا من‬ ‫َول َ‬‫ق ٗ‬
‫خلفهم ذرية ضعافا خافوا عليهم} ئه‌و كه‌سانه‌ش كه‌ له‌پاش خۆیان چه‌ند وه‌چه‌و‬
‫منداڵێكی بێ ده‌سه‌اڵت و الواز به‌جێ دێڵن ‪ ،‬ده‌با له‌كاتی وه‌سیه‌تكردندا ترسی‬
‫خوایان له‌دڵدا بێ و‪ ،‬شتێكی وا له‌پاش خۆیان رانه‌سپێرن ناهه‌قیی و سته‌م‬
‫بێ‪ ،‬واته‌‪ :‬جۆره‌ وه‌سیه‌تێ نه‌كه‌ن‪ ،‬زیان به‌ژیان و ژیواری خێزانه‌ جێاموه‌كه‌ی‬
‫بگه‌یه‌نێ و‪ ،‬به‌و هۆیه‌وه‌ الت و كه‌له‌ال بكه‌ون‪( ،‬سه‌عدی كوڕی ئه‌بی وه‌ققاس)‬
‫نه‌خۆش بوو و ویستی دووبه‌شیی ماڵه‌كه‌ی بكاته‌ خێرو سه‌ده‌قه‌‪ ،‬جێی ئاماژه‌‬
‫پێكردنه‌ ته‌نیا كیژۆڵه‌یه‌كیشی هه‌بوو‪ ،‬ئه‌وجا پێغه‌مبه‌ر رێی لێگرت و نه‌یهیشت‪،‬‬
‫ویستی نیوه‌ی ببه‌خشێ‪ ،‬هه‌ر رێی نه‌دا‪ ،‬كردیه‌ سێیه‌ك‪ ،‬ئینجا رێگه‌ی داو‪،‬‬
‫فه‌رموویشی هێامن سێیه‌كیش زۆره‌‪ ،‬جا بۆدوایی فه‌رمووی‪ ( :‬إنك أَنْ تَ َذ َر َو َرثَتَكَ‬
‫الناس ) فتح الباری‪ .‬واته‌‪ :‬پاش خۆت‬ ‫َ‬ ‫ن أنْ تَ َذ َره ُْم عالة يتكففون‬ ‫خي ِم ْ‬‫أغنيا َء ٌ‬
‫میراتبه‌ره‌كان به‌تێرو ته‌سه‌ل به‌جێ بێڵیت باشرته‌‪ ،‬هه‌تا بكه‌ونه‌ ده‌سگرتنه‌وه‌‬
‫الی مه‌ردم {فليتقوا الله وليقولوا قوال سديدا} ده‌با له‌خوا برتسن و هه‌میشه‌‬
‫به‌رامبه‌ر به‌مافه‌كانیان قسه‌ی باش و په‌سه‌ند بكه‌ن‪.‬‬
‫س َيصلَونَ‬ ‫ف ُبطُونِهِم نَا ٗراۖ َو َ‬
‫لم إِنَّ َا َيأكُلُونَ ِ‬ ‫ى ظُ ً‬ ‫ن َيأكُلُونَ أَم َو َٰل ٱل َي َٰت َم ٰ‬ ‫إِنَّ ٱلَّ ِذي َ‬
‫ريا ( النساء ‪) 10‬‬ ‫س ِع ٗ‬ ‫َ‬
‫هه‌ره‌ش ‌ه له‌ ماڵخۆرانی هه‌تیو‪{ :‬إن الذين يأكلون أموال اليتامى ظلام}‬

‫‪121‬‬
‫ئه‌وكه‌سانه‌ی كه‌ به‌سته‌م و ناهه‌ق‪ ،‬ماڵ سامانی مندااڵنی هه‌تیوو بێ باب‬
‫ده‌خۆن {إمنا يأكلون يف بطونهم نارا} بێ سۆ ته‌نها ئاگر ده‌كه‌نه‌ سك و ورگیانه‌وه‌‪،‬‬
‫پێغه‌مبه‌ریش خواردنی ماڵی هه‌تیوی به‌یه‌كێ له‌ گوناحه‌ گه‌وره‌كان ئه‌ژماردووه‌‪.‬‬
‫(فتح الباری) {و سيصلون سعريا} و به‌زووییش ده‌خرێنه‌ ناو ئاگرێكی زۆر گه‌رم‬
‫و به‌گڕی دۆزه‌خه‌وه‌‪ .‬رێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)١٠-٧‬دانانی یاسای میرات‬
‫له‌ئایینی ئیسالمدا‪ ،‬جا هه‌ركه‌سێك له‌خزمان و هه‌تیوان و بێنه‌وایان ‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬
‫میرات نابه‌ن‪ ،‬له‌كاتی دابه‌شكردنی میراته‌كه‌دا له‌وێ بوون‪ ،‬ده‌بێ شتێكیان‬
‫بدرێتێ‪ ،‬خۆئه‌گه‌ر به‌شیان نه‌درا ده‌با به‌قسه‌یه‌كی خۆش به‌ڕێ بكرێن و هه‌وڵی‬
‫رازی بوونیان بدرێ‪ -٢ .‬ئامۆژگاری ئه‌و كه‌سه‌ بكرێت له‌ گیانه‌ڵاڵدایه‌ كه‌‪ :‬له‌‬
‫وه‌سیه‌ته‌كه‌یدا ناهه‌قیی له‌منداڵه‌كانی نه‌كا‪ -٣ .‬ده‌بێ زۆر به‌چاوی سۆزه‌وه‌‬
‫چاودێری هه‌تیوان بكرێ‪ ،‬خواردنی ماڵی هه‌تیو به‌ناهه‌ق و سته‌م‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌ی‬
‫سه‌خت هه‌یه‌ به‌رامبه‌ریی و به‌گوناهی گه‌وره‌ش دانراوه‌‪ ،‬دیاریكردنی به‌شێك‬
‫له‌میرات بۆ ئه‌وخزمانه‌ میراتیان پێنابڕێت‪ ،‬له‌ئایه‌تی (‪)١٨٠‬ی سووره‌تی (به‌قه‌ره‌)‬
‫یشدا باسكراوه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ك درێژه‌ی پێدراوه‌‪ ،‬پێشه‌وا (بوخاریی) له‌(ئینب‬
‫عه‌باس)ـه‌و ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م ئایه‌ته‌ی (‪)٨‬ی سووره‌تی (نیساء)ـه‌ نه‌سڕاوه‌ته‌وه‌و‬
‫كاری پێده‌كرێ ‪( ،‬ئینب جه‌ریر)یش هه‌روا ده‌ڵێت‪ ،‬غه‌یری ئه‌مانیش زانایه‌كی‬
‫زۆر هه‌مان راو بۆچوونیان هه‌یه‌و ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌وان ‌ه به‌شه‌ میرات نابه‌ن‪ ،‬ده‌بێ‬
‫شتێكیان بۆ دیاری بكرێت‪.‬‬
‫خطَ‍ٔٗا َف َتحرِي ُر َر َق َب ٖة ُّمؤ ِم َن ٖة‬ ‫خطَ‍ٔٗاۚ َو َمن َق َت َل ُمؤ ِم ًنا َ‬‫َو َما كَانَ لِ ُمؤ ِمنٍ أَن يَق ُت َل ُمؤ ِم ًنا إِ َّل َ‬
‫ن‬ ‫َوم عَدُ ّٖو لَّكُم َو ُه َو ُمؤ ِم ‪ٞ‬‬ ‫ل أَن يَ َّصدَّ قُواْۚ َفإِن كَانَ ِمن ق ٍ‬ ‫ل أَهلِ ِهۦٓ إِ َّ ٓ‬ ‫َو ِديَ ‪ٞ‬ة ُّم َ‬
‫سلَّ َم ٌة إِ َ ٰٓ‬
‫سلَّ َم ٌة إِ َ ٰٓ‬
‫ل‬ ‫َوم َبي َنكُم َو َبي َن ُهم ِّمي َٰث ‪ٞ‬ق َف ِد َي ‪ٞ‬ة ُّم َ‬ ‫َف َتحرِي ُر َر َق َب ٖة ُّمؤ ِم َن ٖةۖ َوإِن كَانَ ِمن ق ِ ۢ‬
‫ن ٱللَّ ِهۗ‬‫ني تَوبَ ٗة ِّم َ‬ ‫َص َيا ُم شَ ه َرينِ ُم َت َتا ِب َع ِ‬ ‫أَهلِ ِهۦ َوتَحرِي ُر َر َق َب ٖة ُّمؤ ِم َن ٖةۖ َف َمن لَّم يَجِ د ف ِ‬
‫يم ( النساء ‪) 92‬‬ ‫ح ِك ٗ‬ ‫يم َ‬ ‫َوكَانَ ٱللَّهُ َعلِ ً‬

‫‪122‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫وماكان ملؤمن أن يقتل مؤمنا} رێنه‌دراوه‌ هیچ باوه‌ڕدارێك باوه‌ڕدارێكی دیكه‌‬
‫بكوژێت‪ ,‬بۆیه‌ ئه‌و هه‌موو ورده‌كاریی و (ئیحتیات)ـه‌شكراوه‌ {إال خطأ} به‌خه‌تاو‬
‫به‌هه‌ڵه‌ نه‌بێت‪ ،‬ئه‌گینا كوشتنی موسڵامن‪-‬به‌ناهه‌ق‪ -‬هه‌رگیز ڕه‌وانییه‌ {ومن قتل‬
‫مؤمنا خطأ} و هه‌ركه‌سێك مرۆڤێكی باوه‌ڕداری به‌هه‌ڵه‌ كوشت‪ ،‬ده‌بێ له‌تۆڵه‌یدا‬
‫دووشت ئه‌نجام بدات {فتحرير رقبة مؤمنة} یه‌كه‌م‪ :‬ئازادكردنی كۆیله‌یه‌كی‬
‫باوه‌ڕدار‪ ،‬چونك ‌ه گوناهێكی گه‌وره‌ی كردووه‌ {ودية مسلمة إىل أهله} دووه‌م‪:‬‬
‫خوێنێك به‌كه‌س و كاره‌كه‌ی بدرێ {إال أن يصدقوا} مه‌گه‌ر بیكه‌نه‌ سه‌ده‌قه‌و‬
‫بیبه‌خشن {فإن كان من قوم عدو لكم} خۆئه‌ر كوژراوه‌كه‌ له‌ تیره‌یه‌كی‬
‫خوانه‌ناسی دوژمنتان بوون {وهو مؤمن} و موسڵامنیش بوو‪ ,‬ئه‌وا یه‌ك شتی‬
‫ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر‪ ،‬وه‌كو ده‌فه‌رموێ‪{ :‬فتحرير رقبة مؤمنة} به‌نده‌یه‌كی باوه‌ڕدار‬
‫ئازاد بكات‪ ،‬واته‌‪ :‬خوێنی نادرێ {و إن كان من قوم بينكم وبينهم ميثاق}‬
‫خۆئه‌گه‌ر ئه‌ومرۆڤه‌ ئیامنداره‌ كوژراوه‌ له‌تیره‌یه‌كی خوانه‌ناسی سوێندخۆر و‬
‫هاوپه‌یامنتان بوو {فدية مسلمة إىل أهله} ئه‌بێ تۆڵه‌ی خوێنه‌كه‌ی به‌میراتبه‌ری‬
‫كوژراوه‌كه‌ بدرێ {و تحرير رقبة مؤمنة} و به‌نده‌یه‌كی بڕواداریش ئازادبكا {فمن‬
‫مل يجد} جا هه‌ركه‌سێك به‌نده‌ی ده‌ست نه‌كه‌وت‪ ،‬واته‌‪ :‬توانای كڕینی نه‌بوو‪،‬‬
‫یان هه‌ربه‌نده‌ نه‌مابوو‪ ،‬وه‌كو ئێستا {فصيام شهرين متتابعني} ئه‌وه‌ دوومانگی‬
‫ره‌به‌ق له‌سه‌ر یه‌ك بێ وچان به‌رۆژوو ده‌بێ‪ ،‬مه‌گه‌ر نه‌خۆش بێت {توبة من الله}‬
‫تاخوا په‌شیامنی له‌بكوژه‌كه‌ وه‌رگرێ {وكان الله عليام حكيام} و خواش زانای كار‬
‫دروسته‌‪ ,‬ئه‌زانێ چ بڕیارێك چاكه‌ بۆ ئاده‌میزاد‪.‬‬
‫ب ٱللَّهُ َعلَي ِه َولَ َع َنهُۥ َوأَعَدَّ‬
‫َض َ‬ ‫ج َه َّن ُم َٰ‬
‫خلِدٗ ا ِفي َها َوغ ِ‬ ‫َو َمن يَق ُتل ُمؤ ِم ٗنا ُّم َت َع ِّمدٗ ا َف َ‬
‫ج َزآ ُؤ ُهۥ َ‬
‫يم ( النساء ‪)93‬‬ ‫لَهُۥ َع َذا ًبا َع ِظ ٗ‬
‫كوشتنی موسڵامنێ به‌ ئه‌نقه‌س تۆڵه‌ی جه‌حه‌نه‌مه‌ به‌رده‌وام‪{ :‬ومن يقتل‬
‫مؤمنا متعمدا} و هه‌ركه‌سێك به‌ده‌ستی ئه‌نقه‌ست مرۆڤێكی خاوه‌ن باوه‌ڕ‬

‫‪123‬‬
‫بكۆژی {فجزاؤه جهنم خالدا فيها} سزاو تۆڵه‌ی هه‌ر دۆزه‌خه‌ و به‌هه‌تاهه‌تاییش‬
‫تێیدا ئه‌مێنێته‌وه‌ {وغضب الله عليه ولعنه} غه‌زه‌ب و تووڕه‌یی خوا له‌سه‌ره‌و‬
‫نه‌فرینیشی لێكردووه‌ {وأعد له عذابا عظيام} و سزایه‌كی گه‌وره‌و قورسیشی‬
‫بۆئاماده‌ كردووه‌‪ .‬رێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٩٣-٩٢‬مرۆڤی خاوه‌نباوه‌ڕ‪،‬‬
‫هه‌رگیز ناتوانێ به‌ده‌س ئه‌نقه‌ست كه‌سێكی باوه‌ردار به‌ناهه‌ق بكوژێ‪ -٢ .‬تۆڵه‌ی‬
‫كوشتنی مرۆڤ به‌هه‌ڵه‌‪ :‬ئازادكردنی به‌نده‌یه‌كی باوه‌ڕداره‌‪ ،‬ده‌بێ خوێنه‌كه‌یشی‬
‫بدرێ به‌كه‌س و كاره‌كه‌ی‪ -٣ .‬ئه‌گه‌ر كوژراوه‌كه‌ له‌هۆزی بوو په‌یامنیان له‌گه‌ڵ‬
‫مۆركرابوو‪ ،‬ده‌بێ خوێن به‌كه‌سوكاره‌كه‌ی بدرێ و‪ ،‬به‌نده‌یه‌كیش ئازاد ده‌كرێ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ئه‌گه‌ر كوژراوه‌كه‌ موسڵامن بوو‪ ,‬به‌اڵم سه‌ر به‌هۆزێكی كافرو دژوار بوو‪،‬‬
‫بۆئه‌وه‌ ته‌نیا به‌نده‌یه‌ك ئازاد ده‌كرێت‪ .‬واته‌‪ :‬خوێنیان پێنادرێ‪ -٥ .‬هه‌ركه‌سێ‬
‫به‌نده‌ی ده‌س نه‌كه‌وت‪ ،‬ده‌بێ دوومانگی ره‌به‌ق ‪ -‬به‌دوای یه‌كدا ‪ -‬به‌رۆژوو بێ‪.‬‬
‫‪ -٦‬كوشتنی ده‌س ئه‌نقه‌ست‪ :‬یا تۆڵه‌و (قیصاص)ی لێوه‌رده‌گیردرێ‪ ،‬یان به‌ته‌نیا‬
‫خوێنی ده‌درێ‪ ،‬خۆئه‌گه‌ر كه‌س و كاره‌كه‌ی هیچ كامێكیان ئه‌نجام نه‌دا بۆكه‌س‬
‫وكاری كوژراوه‌كه‌‪ ،‬ئه‌وا خوا له‌قیامه‌تدا پاداشتی ده‌داته‌وه و بۆخۆیشی كارێكی‬
‫باشیكردووه‌‪.‬‬
‫سبِيلِ ٱللَّ ِه َف َت َب َّي ُنواْ َو َل تَقُولُواْ لِ َمن أَلق ٰٓ‬
‫َى إِلَيك ُُم‬ ‫ف َ‬ ‫ضب ُتم ِ‬‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِ َذا َ َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ري ‪ۚ ٞ‬ة كَ َٰذلِكَ‬
‫ح َي ٰو ِة ٱلدُّ ن َيا َف ِعندَ ٱللَّ ِه َمغَانِ ُم كَ ِث َ‬
‫ض ٱل َ‬ ‫َست ُمؤ ِم ٗنا تَب َتغُونَ َع َر َ‬ ‫ٱلسلَٰ َم ل َ‬ ‫َّ‬
‫ريا ( النساء‬ ‫ن ٱللَّهُ َعلَيكُم َف َت َب َّي ُن ٓواْۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِ َا تَع َملُونَ َ‬
‫خ ِب ٗ‬ ‫َبل َف َم َّ‬ ‫كُن ُتم ِّمن ق ُ‬
‫‪) 94‬‬
‫كه‌ چوونه‌ جیهاد هه‌موو شتێ لێك بده‌نه‌وه‌‪ :‬ئیاممی (بوخاریی) ده‌ڵێ‪:‬‬
‫كابرایه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ند باوه‌ڕی هێناو‪ ،‬موسڵامنه‌كانیش بێ ئاگابوون لێی‪،‬‬
‫جاكاتێ هات و ساڵوی لێكردن‪ ،‬ئه‌وان وتیان‪ :‬ئه‌مه‌ بۆئه‌وه‌ ساڵو ده‌كا ئێمه‌‬
‫نه‌یكوژین و‪ ،‬مه‌ڕومااڵته‌كه‌ی بپارێزێ‪ ،‬بۆی ‌ه لێیان قه‌بووڵ نه‌كردو كوشتیان!!‬

‫‪124‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫جا ئه‌م ئایه‌ته‌ هات و فه‌رمووی‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا إذا رضبتم ىف سبيل الله}‬
‫ئه‌ی ئه‌وكه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌! كاتێ له‌به‌ر رێی خوا ده‌چنه‌ جیهاد‪ ،‬یان‬
‫هه‌ركارێكی تر ده‌كه‌ن {فتبينوا} به‌باشی بكۆڵنه‌وه‌ له‌و خه‌ڵكه‌ی پێیان ده‌گه‌ن و‬
‫له‌خۆتانه‌وه‌ به‌ كافریان دامه‌نێن و مه‌یانكوژن {وال تقولوا ملن ألقى إليكم السالم‬
‫لست مؤمنا} و ئه‌وكه‌سه‌ داوای ئاشتیی ده‌كاو ده‌یه‌وێ فه‌رمانبه‌ردار بێ‪ ،‬ئێوه‌‬
‫پێی مه‌ڵێن‪ :‬ئیامندار نیت {تبتغون عرض الحياة الدنيا} ده‌تانه‌وێ به‌وه‌ سامان‬
‫و داراییه‌كی ژیانی دونیا به‌ده‌ست بخه‌ن {فعندالله مغانم كثرية} خۆ به‌الی‬
‫خواوه‌ غه‌نیمه‌تێكی زۆرو فراوان هه‌یه‌ {كذلك كنتم من قبل} ئێوه‌یش ‪-‬به‌ر‬
‫له‌مه‌‪ -‬هه‌ر ئاوابوون و ئیامن هێنانتان هه‌ر به‌وشێوه‌ بوو لێیشتان وه‌رگیرا {فمن‬
‫الله عليكم} جاخوا به‌به‌زه‌یی خۆی رێزی گرتن و منه‌تی نایه‌ سه‌رتان و دینی‬
‫خۆی سه‌رخست و‪ ،‬ئێوه‌ش ئیامنی خۆتانتان ده‌ربڕی {فتبينوا} جا بۆجارێكی‬
‫تر پێیان ده‌ڵێته‌وه‌‪ :‬له‌كاره‌كانتان بكۆڵنه‌و ‌ه ئه‌وسا ئه‌نجامیان بده‌ن‪ .‬واته‌‪ :‬په‌له‌‬
‫مه‌كه‌ن له‌بڕیارداو وردو له‌سه‌رخۆبن {إن الله كان مبا تعملون خبريا} به‌راستی‬
‫خوا هه‌میش ‌ه له‌وكاروكرده‌وه‌ ده‌یكه‌ن به‌ئاگایه‌و‪ ،‬هه‌ر به‌پێی ئه‌وه‌ش پاداشت و‬
‫تۆڵه‌تان ئه‌داته‌وه‌‪ .‬ڕێنامییه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٩٤‬ده‌بێ بۆجیهاد ڕێگه‌ی دوورو‬
‫درێژ ببڕدرێ‪ -٢ .‬ده‌بێ له‌و شتانه‌ بكۆڵینه‌وه‌ كه‌ كردنیشیان به‌هه‌ڵه‌ زیانێكی‬
‫گه‌وره‌ی لێ ده‌وه‌شێته‌وه‌‪ -٣ .‬وه‌رگرتنی په‌ندو ئامۆژگاری له‌ڕووداوه‌كان‪).‬‬
‫َسادًا أَن يُ َق َّتلُ ٓواْ أَو‬
‫رض ف َ‬‫ف ٱألَ ِ‬ ‫سولَهُۥ َويَس َعونَ ِ‬ ‫حا ِربُونَ ٱللَّهَ َو َر ُ‬
‫ن يُ َ‬‫إِنَّ َا َج َٰٓز ُؤاْ ٱلَّ ِذي َ‬
‫زي‬
‫خ ‪ٞ‬‬ ‫رضۚ َٰذلِكَ لَ ُهم ِ‬ ‫ف أَو يُنفَواْ ِم َ‬
‫ن ٱألَ ِ‬ ‫خلَٰ ٍ‬
‫جلُ ُهم ِّمن ِ‬ ‫يُ َصلَّ ُب ٓواْ أَو تُ َقطَّ َع أَي ِديهِم َوأَر ُ‬
‫اب َع ِظيم (مائدة ‪)33‬‬ ‫ف ٱألٓ ِ‬
‫خ َر ِة َع َذ ٌ‬ ‫ف ٱلدُّ ن َياۖ َولَ ُهم ِ‬ ‫ِ‬
‫تۆڵه‌ی ئه‌وانه‌ی دژی خواو پێغه‌مبه‌ر خراپه‌ ده‌كه‌ن‪( :‬ئینب كه‌سیر) ‪-‬وه‌ك‬
‫له‌بوخاریدا هاتووه‌‪ -‬ده‌ڵێ‪ :‬كاتێ هۆزی (عوره‌ینه‌)‪ ،‬له‌ئیسالم پاشگه‌ز بوونه‌وه‌و‪،‬‬
‫پاشان شوانه‌كه‌ی په‌یامبه‌ریان كوشت و‪ ،‬وشرته‌كانیشیان به‌تااڵن برد‪،‬‬

‫‪125‬‬
‫ئه‌م ئایه‌ته‌ هاته‌ خواره‌وه‌و فه‌رمووی‪{ :‬إمنا جزاء الذين يحاربون الله ورسوله}‬
‫بێگومان تۆڵه‌و جه‌زره‌به‌ی كاری خراپی ئه‌وانه‌ی دژایه‌تی له‌گه‌ڵ خواو‬
‫پێغه‌مبه‌ری ئه‌وده‌كه‌ن و‪ ،‬دژی ئه‌و ده‌جه‌نگن و ده‌كوژن و هێرش ده‌كه‌نه‌ سه‌ر‬
‫شارو گونده‌كان {ويسعون ىف األرض فسادا} به‌رده‌وامیش ل ‌ه عه‌رزدا هه‌وڵی‬
‫فه‌سادوكاری گه‌نده‌ڵی و خراپ ‌ه كاری ده‌ده‌ن و‪ ،‬ڕێ له‌خه‌ڵكیش ده‌گرن‪،‬‬
‫تۆڵه‌یان ئه‌وه‌یه‌ كه‌‪{ :‬أن يقتلوا} ئه‌وانه‌یان خه‌ڵكیان كوشتووه‌‪ ،‬ده‌بێ به‌توندیی‬
‫و بێ به‌زه‌ییانه‌ بكوژرێن {أو يصلبوا} ئه‌وانه‌شیان خه‌ڵك ده‌كوژن و سامانیشیان‬
‫ده‌به‌ن‪ ،‬ده‌بێ هه‌ڵوارسێن و له‌دار بدرێن {أو تقطع أيديهم وأرجلهم من خالف}‬
‫ئه‌وانه‌شیان ته‌نها سامانی خه‌ڵك به‌ تااڵن ده‌به‌ن‪ ،‬ده‌بێ یان ده‌ست و پێیان‬
‫‪-‬ڕاست و چه‌پ‪ -‬ببڕدرێ {أو ينفوا من األرض} یان شار به‌ده‌ر بكرێن‪ ،‬له‌شارێكه‌وه‌‬
‫بۆ شارێكی تر‪ ،‬وه‌یان زیندانی بكرێن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ته‌نها خه‌ڵكیان ده‌ترسان‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬نه‌كه‌سیان ده‌كوشت و نه‌داراییشیان ده‌برد {ذلك لهم خزى ىف الدنيا}‬
‫له‌دنیادا ئه‌وه‌ ریسوایی و سه‌رشۆڕییه‌ بۆیان {ولهم ىف اآلخرة عذاب عظيم} و‬
‫له‌دواڕۆژیشدا سزایه‌كی گه‌وره‌یان بۆ هه‌یه‌‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬ئه‌م مه‌سه‌له‌ی دژایه‌تیی و‬
‫ڕێگرتنه‌یه‌ درێژه‌یه‌كی هه‌یه‌و‪ ،‬له‌كتێبه‌ فیقهی یه‌كاندا وه‌ك پێویست باسكراوه‌‪،‬‬
‫بۆیه‌ لێره‌ ئێم ‌ه درێژه‌ی ناده‌ینێ‪.‬‬
‫حيم ( املائدة‬ ‫ن تَا ُبواْ ِمن قَبلِ أَن تَق ِد ُرواْ َعلَي ِهمۖ فَٱعلَ ُم ٓواْ أَنَّ ٱللَّهَ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬
‫إِ َّل ٱلَّ ِذي َ‬
‫‪) 34‬‬
‫إال الذين تابوا من قبل أن تقدروا عليهم} مه‌گه‌ر ئه‌وانه‌یان پێش ئه‌وه‌ بیانگرن و‬
‫ده‌سه‌اڵت په‌یدا كه‌ن به‌سه‌ریاندا ‪ ،‬په‌شیامن ببنه‌وه‌‪ ،‬دیار ‌ه ئه‌وده‌م ‌ه ئیرت مافی‬
‫خوایان له‌كۆڵ ده‌كه‌وێ و‪ ،‬ته‌نیا مافی ئاده‌مییان له‌سه‌ر ده‌مێنێ و‪ ،‬ده‌بێ ئه‌و‬
‫ماڵه‌ بده‌نه‌وه‌‪ ،‬یان بیبژێرن {فاعلموا أن الله غفور رحيم} بشزانن كه‌ به‌ڕاستیی‬
‫خوا زۆر لێبورده‌یه‌‪ ،‬زۆریش میهره‌بانه‌‪ ،‬هه‌ركه‌س گه‌ڕایه‌وه‌الی‪ ،‬لێیخۆش‬

‫‪126‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ده‌بێ‪ .‬ڕێنامیه‌كانی ئایه‌تی (‪ :)٣٤-٣٣‬دیاریكردنی تۆڵه‌ی رێبڕو ئه‌وانه‌ی كه‌‬
‫له‌ده‌سه‌اڵتی سه‌رداری ئیسالمیی سه‌رده‌م ده‌رده‌چن و هێزو تواناو چه‌كیان‬
‫هه‌یه‌و‪ ،‬ده‌چنه‌ شاخ و ده‌شت و ده‌رو‪ ،‬ده‌ست ده‌كه‌نه‌ هێرش بردنه‌ سه‌ر‬
‫موسڵامنان‪ ،‬جا ئه‌وانه‌ خۆیان ده‌كوژرێن و‪ ،‬ماڵ و سامانیان ده‌برێت‪ ،‬تۆڵه‌ی‬
‫دنیاشیان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ئایه‌ته‌كه‌دا باسكراوه‌‪ ،‬له‌قیامه‌تیشدا دوای ئه‌وه‌ی كه‌‬
‫ن وفَ َ ِم ْنك ُْم‬ ‫له‌دنیادا تۆڵه‌یان لێكرایه‌وه‌‪ ،‬خوا له‌گوناحه‌كانیان ده‌بوورێ‪( :‬ف َم ْ‬
‫أصاب‬
‫َ‬ ‫ن‬ ‫ب ِب ِه فهو كَفّا َر ٌة لَهُ ‪ ،‬و َم ُ‬
‫ن ذلك شيئا َف ُعو ِق َ‬
‫أصاب ِم ْ‬
‫َ‬ ‫ن‬‫ل الل ِه‪ ،‬و َم ْ‬ ‫َفأَ ْ‬
‫ج ُر ُه َع َ‬
‫تَ ُه اللهُ َفأَ ْم ُر ُه إىل الله إن شا َء َع ّذبَهُ وإنْ شا َء َغ َف َر لَهُ )‪ .‬واته‌‪ :‬ئه‌وی‬ ‫ِم ْنها شيئا َ‬
‫وس َ‬
‫بۆ تۆڵه‌و جه‌زره‌به‌ لێوه‌رگرتن‪ ،‬خۆی به‌ده‌سته‌وه‌ بدا‪ ،‬پاداشه‌كه‌ی ده‌كه‌وێته‌ الی‬
‫خوا‪ ،‬ئه‌وه‌ش كاری له‌وانه‌ ده‌كاو ئه‌وجار تۆڵه‌ ده‌درێ‪ ،‬ده‌بێته‌ كه‌فاره‌ت و مایه‌ی‬
‫پۆشینی گوناحانی‪ ،‬هه‌ركه‌سێكیش تووشی كاری له‌وان ‌ه بوو‪ ،‬ئه‌وجار خواش‬
‫لێیداپۆشی‪ ،‬ئه‌وه‌حه‌واڵه‌ی خوایه‌‪ ،‬ویستی سزای ده‌دا‪ ،‬یان لێی خۆش ده‌بێ‪.‬‬
‫موسلیم‪ /‬كتاب الحدود‪ .١٣٣٣ :‬جه‌ماوه‌ری زانایان ده‌ڵێن‪ :‬جه‌رده‌ش به‌عه‌ره‌بی‬
‫(لێ) حسابی (موحاریب)ـی بۆ ده‌كرێت‪ ،‬جا بۆ یه‌كه‌مجار داوای لێده‌كرێ واز‬
‫بێنێ‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر هه‌ر وازی نه‌هێنا‪ ،‬ئه‌وا جه‌نگی له‌گه‌ڵ ده‌كرێ‪ ،‬ئه‌وسا ئه‌گه‌ر تۆ‬
‫له‌پێناو دیفاعدا كوژرایت‪ ،‬شه‌هیدو به‌هه‌شتی ئه‌بی‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر جه‌رده‌كه‌ كوژرا‪،‬‬
‫خوێنی به‌فیڕۆ ده‌چێت‪( ،‬ئه‌بو هوره‌یره‌) ‪-‬خوای لێ ڕازی بێت‪ -‬بۆ پشتگیری‬
‫ئه‌و راستییه‌ ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ دێنێ كه‌‪ :‬پیاوێك هاته‌ الی پێغه‌مبه‌ر گوتی‪ :‬ئه‌ر‬
‫مرۆڤێك ویستی ده‌س به‌سه‌ر ماڵه‌كه‌مدا بگرێت؟ فه‌رمووی‪ :‬نه‌یده‌یتێ‪ ،‬وتی‪:‬‬
‫ئه‌ی ئه‌گه‌ر جه‌نگی له‌گه‌ڵ كردم‪ ،‬فه‌رمووی‪ :‬جه‌نگی له‌گه‌ڵ بكه‌و بیكوژه‌‪،‬‬
‫گوتی ئه‌ی ئه‌گه‌ر ئه‌و منی كوشت؟ فه‌رمووی‪ :‬تۆ شه‌هیدیت‪ ،‬گوتی‪ :‬ئه‌گه‌ر من‬
‫ئه‌وم كوشت؟ فه‌رمووی‪ :‬له‌دۆزه‌خدایه‌‪ .‬جه‌ماوه‌ری زانایان ده‌ڵێن‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬
‫و دیاریكردنی یه‌كێ له‌و سزایانه‌ به‌رامبه‌ر به‌ جه‌رده‌‪ ،‬یان بۆ رێبڕ و (محارب)‬

‫‪127‬‬
‫ئیختیاری ئیامم و پێشه‌وایه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌توانێ به‌پێی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وكاته‌ی‬
‫موسڵامنان‪ ،‬یه‌كێ له‌و سزایانه‌ دیاری بكا‪ ،‬به‌و مه‌رج ‌ه بێژه‌ی (ڕو) له‌ئایه‌ته‌كه‌دا‬
‫بۆ (ته‌غییر) دابرنێ‪ ،‬وه‌كو هه‌ندێ ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌گه‌رنا به‌پێی ته‌فسیره‌كه‌ی ئێمه‌‬
‫هه‌ركه‌سێ ‪-‬به‌ر له‌گرتنی‪ -‬ته‌وب ‌ه بكا‪ ،‬لێی ده‌بووردرێ‪ ،‬مه‌گه‌ر خۆی داوای‬
‫تۆڵه‌ بكا‪ ،‬وه‌یا ماڵه‌كه‌ی المابوو‪ ،‬ئه‌وه‌ لێی وه‌رده‌گیردرێ و ده‌درێته‌و ‌ه ده‌ستی‬
‫خاوه‌نه‌كه‌ی‪ ،‬ڕه‌حمه‌ت و میهره‌بانی خوای گه‌وره‌ زۆر زۆره‌‪.‬‬
‫سبِيلِ ِهۦ لَ َعلَّكُم‬
‫ف َ‬ ‫جهِدُ واْ ِ‬ ‫سيلَ َة َو َٰ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُنواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َوٱب َت ُغ ٓواْ إِلَي ِه ٱل َو ِ‬
‫حون ( املائدة ‪) 35‬‬ ‫تُفلِ ُ‬
‫له‌ خوا برتسن و بچن ‌ه جیهاد‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی‬
‫باوه‌ڕتان هێناوه‌‍! ده‌بێ له‌نافه‌رمانی خوا خۆ بپارێزن و‪ ،‬به‌رده‌وام به‌رفه‌رمانی بن‬
‫{وابتغوا إليه الوسيلة} بۆ نزیكبوونه‌وه‌شتان به‌خواوه‌‪ ،‬هه‌ر هۆكارو كرده‌وه‌یه‌ك‬
‫ده‌زانن نزیكتان ده‌كاته‌وه‌ الی ئه‌و‪ ،‬ده‌شێ ئێوه‌ هه‌وڵی بۆ بده‌ن و بیكه‌ن‪ ،‬هه‌تا‬
‫ڕه‌زامه‌ندی ئه‌و به‌ده‌ست بێنن {وجاهدوا يف سبيله} له‌پێناو ڕێگه‌ی خواشدا‬
‫هه‌میشه‌ كۆشش بكه‌ن و‪ ،‬هه‌وڵ بده‌ن و بچنه‌ غه‌زا {لعلكم تفلحون} به‌شكو‬
‫له‌هه‌ردوو جیهاندا سه‌رفرازو به‌ختیار بن‪.‬‬
‫ج ِمي ٗعا َو ِمثلَهُۥ َم َعهُۥ لِ َيفتَدُ واْ ِب ِهۦ ِمن َع َذ ِ‬
‫اب‬ ‫رض َ‬ ‫ف ٱألَ ِ‬ ‫ن كَ َف ُرواْ لَو أَنَّ لَ ُهم َّما ِ‬‫إِنَّ ٱلَّ ِذي َ‬
‫اب أَلِيم ( املائدة ‪) 36‬‬ ‫وم ٱل ِق َٰي َم ِة َما تُ ُق ِّب َل ِمن ُهمۖ َولَ ُهم َع َذ ٌ‬ ‫َي ِ‬
‫إن الذين كفروا} ئه‌وانه‌ی خوانه‌ناس و بێ باوه‌ڕن {لو أن لهم ما ىف األرض‬
‫جميعا} ئه‌گه‌ر هه‌رچی خێرو بیرێك له‌زه‌ویدایه‌ هی ئه‌وان بێت {ومثله معه‬
‫ليفتدوا به} و ئه‌وه‌نده‌ی تریشی له‌گه‌ڵ بخه‌ن‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی (فیدیه‌)و بریتی بێ‬
‫بۆ خۆ ڕزگاركردنیان {من عذاب يوم القيامة} له‌سزای ڕۆژی قیامه‌ت {ما تقبل‬
‫منهم ولهم عذاب أليم} لێیان وه‌رناگیردرێ‪ ،‬وسزایه‌كی ئێش پێگه‌یه‌نه‌ریشیان‬
‫بۆ هه‌یه‌‪).‬‬

‫‪128‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫اب ُّم ِقيم (املائدة‬
‫ني ِمن َهاۖ َولَ ُهم َع َذ ‪ٞ‬‬
‫خرِجِ َ‬ ‫ن ٱل َّنا ِر َو َما هُم ِب َٰ‬ ‫ُيرِيدُ ونَ أَن َيخ ُر ُ‬
‫جواْ ِم َ‬
‫‪)37‬‬
‫يريدون أن يخرجوا من النار} هه‌مووكات هه‌وڵ ده‌ده‌ن و ده‌یانه‌وێ له‌و ئاگرو‬
‫سزایه‌ بێنه‌ ده‌رێ و خۆ ڕزگار بكه‌ن {وماهم بخارجني منها} به‌اڵم هه‌رچی‬
‫هه‌وڵ بده‌ن قه‌د لێی نایه‌نه‌ ده‌رێ و ده‌رباز نابن {ولهم عذاب مقيم} وسزایه‌كی‬
‫نه‌بڕاوه‌شیان بۆ ده‌بێ‪ .‬ڕێنامیه‌كانی ئایه‌تی (‪ -١ :)٣٧-٣٥‬گشت كات ده‌بێ‬
‫له‌خوا ته‌قوات هه‌بێ و‪ ،‬هه‌وڵی نزیكبوونه‌وه‌ له‌و بده‌یت‪ ،‬وه‌ده‌بێ به‌رده‌وام‬
‫له‌پێناو ئه‌ودا جیهاد بكرێ‪ -٢ .‬به‌ده‌ست هێنانی (وه‌سیله‌)واته‌‪ :‬په‌یداكردنی‬
‫هه‌ر هۆیه‌كی خۆ نزیك كردنه‌وه‌ به‌خواوه‌ واجیبه‌‪ ،‬زانایان له‌پێناسه‌ی (وسیله‌)دا‬
‫ده‌ڵێن‪( :‬فكل قربة هى وسيلة تقرب من رضا الله‪ ،‬وعليه فكل األعامل الصالحة‬
‫هى وسيلة) هه‌موو كارێكی چاك و باش‪ ،‬هۆكاری نزیكبوونه‌وه‌یه‌ له‌خوا‪،‬‬
‫كه‌وابوو گش ئاكارێكی باش (وه‌سیله‌)یه‌‪ .‬و ‌ه له‌فه‌رمووده‌ی صه‌حیح دا هاتووه‌‪:‬‬
‫ت َعلَ ْي ِه )‪ .‬واته‌‪ :‬هیچ به‌نده‌یه‌ك‬ ‫ْتضْ ُ‬
‫إل مام اف َ َ‬ ‫ب َّ‬ ‫ح ّ‬ ‫إل َع ْبدٌ بشئ أَ َ‬ ‫ب َ َّ‬ ‫( ما تَ َق ّر َ‬
‫ناتوانێ به‌باشرتو چاكرت له‌فه‌رزه‌كان‪ ،‬له‌منه‌و ‌ه نزیك بێته‌وه‌‪( .‬وه‌سیله‌) به‌ جێگاو‬
‫باره‌گایه‌كی هه‌ره‌به‌رزیش له‌ به‌هه‌شتدا ده‌ڵێن‪ ،‬وه‌ك پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪ :‬ئه‌وی‬
‫رب هذه الدعو ِة التام ِة‪،‬والصال ِة القامئ ِة‪ِ ،‬‬
‫آت‬ ‫بانگ ببیسێ و پاشان بڵێ‪ ( :‬اللهم ّ‬
‫َضيلَ َة‪َ ،‬وا ْب َعثْهُ َمقاماً محموداً الذىِ َوعَدْ تَهُ )شه‌فاعه‌تی منی‬ ‫سيل َة والف ِ‬ ‫محمداً ال َو ِ‬
‫ىل الوسيل َة‪ ،‬فإنها منزلة ىف الجنة‬ ‫سلُوا َ‬ ‫بۆ پێویست ده‌بێ‪ ،‬یان ده‌فه‌رموێ‪( :‬ثم َ‬
‫ال تنبغى إال لعبد من عباد الله‪ ،‬وأرجو أن أكون أناهو‪ ،‬فمن سأل ىل الوسيلة‬
‫حلت له الشفاع ُة ) فتح الباری‪ .‬روونكردنه‌وه‌یه‌ك‪ :‬راڤه‌كه‌رانی قورئان یه‌كده‌نگن‬
‫كه‌(وه‌سیله‌) بریتیه‌ له‌ هه‌موو كاروكرده‌وه‌یه‌كی چاك‪( .‬ئالووسی) ده‌ڵێ‪ :‬هه‌ندێ‬
‫كه‌س له‌ڕێی ئه‌م ئایه‌ته‌ی‪( :‬وابتغوا إليه الوسيلة ‪)..‬وه‌‪ ،‬په‌نا ده‌به‌نه‌به‌ر (ساڵحان)‬
‫و چاكان و ده‌یانكه‌نه‌ (وه‌سیله‌)ـی نێوان خواو به‌نده‌كانی و‪ ،‬خاتریان ده‌به‌نه‌ به‌ر‬

‫‪129‬‬
 ‫خواو ده‌ڵێن‪( :‬أَلّل ُه َّم إنا نُق ِ‬
‫ْس ُم عليك بفالن أنْ تُ ْع ِط َي َنا كذا) هه‌شیانه‌ په‌نا ده‌به‌ن ‌ه‬
‫به‌رمردوو‪ ،‬یان به‌رپیاو چاكێكی نادیارو (غاییب)و ده‌ڵێ‪( :‬يا فالنُ أد ُع الله تعاىل‬
‫لريزقنى كذا و كذا) واده‌زانن ئه‌وه‌‪ ،‬به‌كارهێنانی (وه‌سیله‌)یه‌! فه‌رمووده‌یه‌كی‬
‫ئاواش له‌پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ ده‌گێڕنه‌وه‌‪ ( :‬إذا أ ْع َيتكم أألمو ُر فعليكم بأهل القبور‪،‬‬
‫أوفاستغيثوا بأهل القبور )‪ ،‬جا له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ (ئالووسیی) ‪-‬پاش ئه‌وه‌ ك ‌ه ڕێده‌دا‬
‫(ته‌وه‌سسول) به‌ پێغه‌مبه‌ر له‌ حاڵی ژیان و مردندا بكرێت‪ ,‬ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ی‬
‫پێ باشه‌ كه‌هه‌ر به‌ ناوه‌كانی خواوه‌بێ ‪ -‬ده‌ڵێت‪ :‬زۆرجار خه‌ڵكێك په‌نا ده‌به‌نه‌‬
‫به‌ر (ئه‌ولیا)كان‪ ،‬به‌ مردوویی‪ ،‬یان له‌ ژیاندا‪ ,‬ده‌ڵێ‪( :‬يا سيدى فالنُ أ ِغ ْث ِنى ‪)..‬‬
‫بێ شك ئه‌م جۆره‌ ته‌وه‌سسول و په‌نا بردن ‌ه به‌ر‪ ،‬شیاوی موسڵامن نییه‌و‪ ،‬نابێ‬
‫نزیكی بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو گه‌لێ له‌ زاناكامنان ب ‌ه (شیرك)یشیان داناوه‌‪ ،‬خۆ‬
‫ئاشكرایه‌ هه‌ر كه‌سێك هاوار له‌ زیندوویه‌ك (غاییب)‪ ,‬یان له‌مردوویه‌كی نادیار‬
‫ده‌كات‪ ،‬واده‌زانێ ده‌سه‌اڵتی هێنانی خێرو‪ ،‬الدانی شه‌ڕی هه‌یه‌! ئه‌گینا ئه‌و‬
‫هاواره‌ ناكات‪ .‬هه‌ق و راستیی ئه‌مه‌یه‌ كه‌‪ :‬پێویسته‌ موسڵامن له‌ هه‌موو جۆره‌‬
‫شتێكی ئاوا دوور بگرێ و‪ ،‬ته‌نیاو ته‌نیا له‌خوا هاوار بكات ‪( .‬ته‌به‌رانیی) ده‌ڵێ‪:‬‬
‫له‌سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا دووڕازییه‌ك ‪-‬مونافیق‪ -‬زۆرئازاری موسڵامنه‌كانی ده‌دا‪،‬‬
‫ئینجا ئه‌بوبه‌كر (خوا لێی رازیی بێ) گوتی‪ :‬بابچین په‌نا به‌رینه‌ به‌ر پێغه‌مبه‌ر‬
‫س َت ُ‬
‫غاث‬ ‫ب‪ ،‬إمنا ُي ْ‬ ‫س َت ُ‬
‫غاث ِ‬ ‫به‌ڵكو له‌م دووڕووه‌ ڕزگاربین‪ ،‬ئه‌ویش فه‌رمووی‪( :‬إنه ال ُي ْ‬
‫بالله تعاىل ) په‌نا به‌من نابرێ‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ر خوای ‌ه په‌نای پێده‌برێ ‪ .‬بێ شك هاوارو‬
‫په‌نا بردن ‌ه به‌ر گۆڕو گ َوڕستان‪ ،‬كارێكه‌ ده‌بێ خۆمانی لێ دووربگرین‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬
‫خه‌ڵك ‌ه به‌فام و خاوه‌ن ئاوه‌زه‌كان‪ ،‬ئینجا ئه‌مه‌ش ك ‌ه به‌یناو به‌ین كابرای په‌نابه‌ر‬
‫موشكیله‌كه‌ی جێبه‌جێ ده‌بێ‪ ،‬نابێ ببێت ‌ه مایه‌ی شه‌رعییه‌تدان به‌و هاوارو‬
‫هانایه‌‪ ،‬چونكه‌ بێگومان ئه‌و به‌ده‌مه‌وه ‌هاتنه‌‪( ،‬ئیبتال)و(فیتنه‌)یه‌‪ ،‬خۆهه‌ندێ‬
‫جاریش (شه‌یتان) خۆی ده‌كاته‌ كه‌سه‌ هاوار بۆ براوه‌كه‌و‪ ،‬هاواركه‌ره‌كه‌ش‬

‫‪130‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫به‌وشكڵ وسیامی شه‌یتانه‌‪ ،‬واده‌زانێ ئه‌وكه‌سه‌یه‌ ئه‌م هانای پێ بردووه‌‪ ،‬بێ‬
‫له‌وه‌ش ب ‌ه (كه‌رامه‌ت)ـی ده‌زانێ بۆی! جابۆ پرت ب ‌ه ئاگابوون له‌م مه‌سه‌له‌یه‌‪،‬‬
‫ده‌توانی خۆت ته‌ماشایه‌كی ته‌فسیری (ئالووسیی) بكه‌یت‪.‬‬
‫ح ِكيم‬ ‫َس َبا نَكَٰ ٗل ِّم َ‬
‫ن ٱللَّ ِهۗ َوٱللَّهُ َعزِي ٌز َ‬ ‫ج َزآ َءۢ بِ َا ك َ‬ ‫ٱلسا ِر َق ُة فَٱقطَ ُع ٓواْ أَي ِديَ ُه َم َ‬
‫ٱلسار ُِق َو َّ‬‫َو َّ‬
‫( املائدة ‪) 38‬‬
‫سزای دز‪ :‬به‌ر له‌هاتنی دینی ئیسالم‪ ،‬بڕینی ده‌ستی دزو خوێن و(قه‌سامه‌)‬
‫وچه‌ن شتێ تر‪ ،‬باوبوون و هه‌بوون‪ ،‬هه‌ركه ‌ئیسالمیش هات‪ ،‬ئه‌وانه‌ی گشت‬
‫سه‌ملاند و هه‌ندێ مه‌رجی تریشی خسته‌ سه‌ریان‪ ،‬وه‌كو ده‌فه‌رموێ‪{ :‬والسارق‬
‫والسارقة فاقطعوا أيديهام} ده‌ستی پیاوو ژنی دز‪ ،‬له‌تۆڵه‌ی دزیكردندا ببڕن‬
‫{جزاء مبا كسبا نكاال من الله} له‌تۆڵه‌و سزای دزیكردندا‪ ،‬بڕیارێكه‌ له‌خواوه‌‬
‫س ُق‬
‫ن اللهُ السار َِق يَ ْ ِ‬ ‫دراوه‌‪ ,‬ده‌بێ ئه‌نجامی بده‌ن‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪ ( :‬لَ َع َ‬
‫ح ْب َل َف ُت ْقطَ ُع يَدُ ُه ) متفق علیه‪ .‬یان ده‌فه‌رموێ‬ ‫س ُق الْ َ‬ ‫الْ َب ْيضَ َة َف ُت ْقطَ ُع يَدُ هُ‪ ،‬ويَ ْ ِ‬
‫َصا ِعداً )‪( .‬بوخاریی)و(موسلیم) {والله عزيز‬ ‫ع دينارف َ‬ ‫‪( :‬تُ ْقطَ ُع َيدُ السارِقِ ىف ُر ُب ِ‬
‫حكيم} و خواش زۆر به‌تواناو بااڵده‌ست و‪ ،‬كاربه‌جێ و كارزانه‌‪ ،‬هه‌مووشتێكی‬
‫پڕ له‌حیكمه‌ته‌‪.‬‬
‫ح َرا َم بَعدَ َعا ِمهِم‬‫س ف ََل يَق َربُواْ ٱمل َسجِ دَ ٱل َ‬ ‫ج ‪ٞ‬‬ ‫رشكُونَ نَ َ‬‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِنَّ َا ٱمل ُ ِ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ح ِكيم‬ ‫وف ُيغ ِنيك ُُم ٱللَّهُ ِمن فَضلِ ِ ٓهۦ إِن شَ آ َءۚ إِنَّ ٱللَّهَ َعلِ ٌ‬
‫يم َ‬ ‫َس َ‬ ‫خف ُتم َعيلَ ٗة ف َ‬ ‫َٰه َذاۚ َوإِن ِ‬
‫( التوبة ‪) 28‬‬
‫رێ به‌مورشیك نادرێ بچێته‌ مزگه‌وتی (حه‌رام)ـه‌وه‌‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا}‬
‫ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌! {إمنا املرشكون نجس} چاك بزانن هه‌رچی‬
‫هاوبه‌شدانه‌رو مورشیكه‌ ناپاك و پیسن له‌بیروباوه‌ر ِو نیه‌تیاندا‪ ،‬له‌ باوو نه‌ریتیاندا‬
‫{فال يقربوا املسجد الحرام بعد عامهم هذا} جا دوای ئه‌مساڵه‌یان (ساڵی‬
‫نۆیه‌می كۆچیی) نابێ نزیكی (كابه‌) ببنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه ئه‌و ساڵه‌بوو كه‌ (ئه‌بووبه‌كر)‬

‫‪131‬‬
‫ره‌زای خوای لێبی حه‌جی پێكردن و سووره‌تی (به‌رائه‌)یش هات {وإن خفتم‬
‫عيلة} خۆ ئه‌گه‌ر له‌هه‌ژاری ده‌ترسان‪ ،‬به‌نه‌هاتنی ئه‌وان بۆ كڕین و فرۆشنت بۆ‬
‫بازاڕه‌كانی مه‌ككه‌ {فسوف يغنيكم الله من فضله إن شاء} دڵنیابن ئه‌گه‌ر خوا‬
‫بیه‌وێ له‌رۆزی خۆی ده‌وڵه‌مه‌ندتان ده‌كا‪ ،‬واته‌‪ :‬ده‌رگایه‌كی ترتان بۆ ده‌كاته‌وه‌‬
‫وگوزه‌رانتان باش ده‌كات {إن الله عليم حكيم} چوون به‌ راستی خوا زانایه‌‪،‬‬
‫له‌كارزان و كار جوانه‌‪ ،‬كه‌وابوو حه‌رامه‌ مورشیكان بچنـه‌ مزگه‌وتی(حه‌رام)‪ .‬دیاره‌‬
‫گومانیش نییه‌ كه‌ هه‌ر گیز نابێ خانوو به‌ره‌یشی تیا دروست بكه‌ن‪ ،‬وه‌ده‌بێ له‌‬
‫نیوه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بییدا وه‌كو (مه‌ككه‌‪ ،‬مه‌دینه‌‪ ،‬یه‌مامه‌‪ ،‬یه‌مه‌ن)و ده‌ورو به‌ریان‬
‫ده‌ر بكرێن‪ ،‬مه‌گه‌ر به‌ ڕێبواری هاتووچۆ بكه‌ن ‪ ،‬وه‌ك له‌فه‌رمووده‌دا هاتووه‌‬
‫(أخرجوا املرشكني من جزيرة العرب )‪.‬‬
‫سولُهُۥ‬
‫ح َّر َم ٱللَّهُ َو َر ُ‬ ‫وم ٱألٓ ِ‬
‫خ ِر َو َل يُ َ‬
‫ح ِّر ُمونَ َما َ‬ ‫ن َل يُؤ ِم ُنونَ بِٱللَّ ِه َو َل بِٱل َي ِ‬‫َٰق ِتلُواْ ٱلَّ ِذي َ‬
‫ى يُعطُواْ ٱلجِ زيَ َة َعن يَ ٖد َوهُم‬ ‫ح َّت ٰ‬
‫ب َ‬ ‫ن أُوتُواْ ٱل ِك َٰت َ‬‫ن ٱلَّ ِذي َ‬ ‫ح ِّق ِم َ‬
‫ن ٱل َ‬ ‫َو َل يَ ِدي ُنونَ ِدي َ‬
‫ص ِغ ُرون ( التوبة ‪) 29‬‬ ‫َٰ‬
‫قاتلوا الذين ال يؤمنون بالله وال باليوم اآلخر} له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا بجه‌نگێن‬
‫‘ئه‌ی بڕواداران’ كه‌ به‌خواو‪ ،‬به‌ ڕۆژی دوایی بێ باوه‌ڕن {وال يحرمون ماحرم الله‬
‫ورسوله} و هه‌ر شتێكیش خواو په‌یامبه‌ره‌كه‌ی ئه‌و حه‌رامیان كردبێ‪ ،‬ئه‌مان به‌‬
‫حه‌اڵڵ و ره‌وای داده‌نێن {وال يدينون دين الحق} و ملكه‌چی ئه‌م دین و ئایینه‌‬
‫هه‌قه‌ش نابن‪ ،‬كه‌ ته‌نها ئه‌و دینه‌ش ڕاست و دروسته‌‘‪{ .‬من الذين أوتوا الكتاب}‬
‫ئه‌وانه‌ش ده‌بێ ئه‌و جه‌نگه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت ‪ ،‬خاوه‌ن كتێب نامه‌كانن‪ ،‬موسایی‬
‫و عیسایین {حتى يعطوا الجزية عن يد} جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكه‌ن هه‌تا به‌ده‌ستی‬
‫خۆیان سه‌رانه‌ ده‌ده‌ن {وهم صاغرون} و ملكه‌چ ده‌بن بۆ شه‌رعی پیرۆزی ئیسالم‬
‫‪ ،‬واته‌‪ :‬ملكه‌چی فه‌رمانی خوا ده‌بن و له‌ژێر ركێفی ئیسالمدا باجوو سه‌رانه‌ی‬
‫خۆیان ده‌ده‌ن وده‌ژین ‪ ،‬ئیاممی شافیعی ده‌ڵێ‪ :‬باج وسه‌رانه‌ ته‌نها له‌ ئه‌هلی‬

‫‪132‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كتێب و خاوه‌ننامه‌كان وه‌رده‌گیردرێ‪ .‬سه‌رنجێك‪ :‬هه‌رمووسایی و عیساییه‌ك‬
‫باوه‌ڕی به‌ موحه‌ممه‌د نه‌بێ‪ ،‬مانای وایه‌ به‌سه‌رجه‌م پێغه‌مبه‌ران باوه‌ڕی نیه‌و‪،‬‬
‫په‌یڕه‌وی له‌هه‌واو نه‌فس و ئاره‌زووی خۆی ده‌كا‪ ،‬نه‌ك له‌ ته‌ورات و ئینجیل‪،‬‬
‫چونكه‌ له‌واندا هاتووه‌‪ :‬ده‌بێ باوه‌ڕ به‌ (موحه‌ممه‌د) بێنن‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش‬
‫بوو بڕیاری جه‌نگی له‌گه‌ڵدان‪ .‬شیاوی باسه‌ ئه‌م ئایه‌ته‌ ساڵی نۆیه‌می كۆچی و‬
‫پاش سه‌قامگیربوونی نیوه‌ دوورگه‌ی عه‌ره‌بی هات بۆ فه‌رمان به‌جه‌نگ له‌گه‌ڵ‬
‫خاوه‌ن نامه‌كاندا‪ ،‬بۆی ‌ه پێغه‌مبه‌ر له‌مه‌دینه‌و له‌ده‌ورووبه‌ری مه‌دینه‌ (‪ )٣٠‬هه‌زار‬
‫كه‌سی كۆكرده‌وه‌ بۆ هێرش بردنه‌ سه‌ر (رۆم)ـه‌كان ‪ .‬تێبینی‪ :‬سه‌رانه‌ بڕیارێكی‬
‫خوایی یه‌ له‌به‌ر پاراستنی ئه‌من و ئاسایشی نیشتامن و پێشكه‌شكردنی پرۆژه‌‬
‫خزمه‌ت گوزاریه‌كانه‌وه‌ ده‌بێ نێرینه‌ی باڵغ و ئاقڵ و فامیده‌و ده‌ست رۆیشتوو‬
‫ئه‌و سه‌رانه‌ بدا‪ ،‬وه‌كو موسڵامنه‌كان زه‌كات ده‌ده‌ن و ده‌چنه‌ سه‌ربازیی و‪ ،‬پاره‌و‬
‫پولێكیان لێ ده‌سه‌نرێت له‌به‌رامبه‌ر پرۆژه‌ خزمه‌ت گوزاریه‌كانه‌وه‌‪ ،‬خۆئه‌گه‌ر‬
‫ئه‌وانیش چوونه‌ ژێر ته‌كلیفی پرۆژه‌ خزمه‌تگوزاریه‌كانه‌وه‌و سه‌ربازیان كرد‪،‬‬
‫ئه‌وكات سه‌رانه‌كه‌یان له‌كۆڵ ده‌كه‌وێ‪.‬‬
‫ات بَي ِنكُمۖ‬ ‫سولِ ۖ فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َوأَصلِ ُ‬
‫حواْ َذ َ‬ ‫يَس‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱألَنفَالِ ۖ قُلِ ٱألَنف ُ‬
‫َال لِلَّ ِه َوٱل َّر ُ‬
‫سولَهُۥٓ إِن كُن ُتم ُّمؤ ِم ِنني ( األنفال ‪)1‬‬ ‫َوأَ ِطي ُعواْ ٱللَّهَ َو َر ُ‬
‫مه‌به‌ست ل ‌ه (انفال) ئه‌و ده‌ستکه‌وتانه‌یه‌ که‌ له‌ کاتی شه‌ڕی موسڵامنان له‌گه‌ڵ‬
‫بێ باوه‌ڕاندا ده‌ستیان ده‌که‌وێت‪( .‬انفال) کۆی (نفل) ه‌‪ ،‬که‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌مانای‬
‫زیاده‌یه‌‪ .‬ئه‌م ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌ له‌غه‌زای به‌دردا هاتوه‌ته‌ خواره‌وه‌ تا شێوازی‬
‫دابه‌شکردنی ده‌ستکه‌وته‌کان ڕوون بکاته‌وه‌‪ ..‬ده‌فه‌رموێت‪ :‬ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر!‬
‫موسڵامنه‌کان که‌ ل ‌ه جه‌نگی به‌دردا به‌شدار بوون‪ ،‬پرسیارت لێ ده‌که‌ن‬
‫ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ده‌ستکه‌وته‌کانی شه‌ڕه‌که‌ بۆ کێ ده‌بێت؟! وه‌ چۆن چۆنی‬
‫دابه‌ش ده‌کرێت؟! تۆ پێیان بڵێ‪ :‬ده‌ستکه‌وته‌کان بۆ خوداو پێغه‌مبه‌رن و‪ ،‬خودا‬

‫‪133‬‬
‫بڕیاری چۆنیه‌تی دابه‌شکردنه‌که‌ی ده‌دات و‪ ،‬ئینجا پێغه‌مبه‌ریشبه‌و شێوه‌ی ‌ه‬
‫دابه‌شی ده‌کات‪ ..‬جا له‌ خودا برتسن و به‌چاکی بیپه‌رسنت و‪ ،‬دووربکه‌ونه‌وه‌‬
‫له‌ مشتومڕ ناکۆکی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی دابه‌شکردنی ده‌سکه‌وته‌کان و‪ .‬ڕازی بن‬
‫به‌وه‌ی که‌ پێغه‌مبه‌ر دیاری ده‌کات‪ ...‬هه‌روه‌ها له‌ نێوان خۆتاندا چاك بن و‬
‫ڕه‌وشتان له‌گه‌ڵ یه‌کدی باش بێت و‪ ،‬نه‌که‌ن له‌سه‌ر ماڵ و سامانی دنیا له‌ نێوان‬
‫خۆتاندا ناکۆك بن‪ ..‬ئه‌گه‌ر به‌ڕاستیی ئیامندارن‪ ،‬ئه‌و ‌ه گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌کانی‬
‫خوداو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی بن‪).‬‬
‫ن كَ َف ُرواْ زَحفٗا ف ََل تُ َولُّوه ُُم ٱألَدبَا َر ( األنفال ‪) 15‬‬ ‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِ َذا لَ ِقي ُت ُم ٱلَّ ِذي َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ئه‌ی ئه‌وانه‌ی که‌ باوه‌ڕتان به‌خوداو ب ‌ه پێغه‌مبه‌رهێناوه‌! ئه‌گه‌ر به‌ره‌نگاری بێ‬
‫باوه‌ڕان بوونه‌وه‌ له‌و کاته‌دا ک ‌ه هێرش دێننه‌ سه‌رتان‪ ،‬پشتیان تێ مه‌که‌ن و‬
‫ڕامه‌که‌ن ‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بێت به‌وپه‌ڕی ئازایه‌تیه‌وه‌ ڕووبه‌ڕوویان ببنه‌وه‌و شه‌ڕ بکه‌ن‬
‫له‌گه‌ڵیاندا‪.‬‬
‫ن‬ ‫ل ِف َئ ٖة َفقَد َبآ َء ِبغَضَ ٖ‬
‫ب ِّم َ‬ ‫ح ِّرفٗا لِّ ِق َتالٍ أَو ُم َت َ‬
‫ح ِّي ًزا إِ َ ٰ‬ ‫َو َمن ُي َولِّهِم َيو َم ِئ ٖذ ُد ُب َر ُهۥٓ إِ َّل ُم َت َ‬
‫ري ( األنفال ‪) 16‬‬ ‫ِئس ٱمل َ ِص ُ‬ ‫م َوب َ‬ ‫ٱللَّ ِه َو َمأ َوىٰهُ َ‬
‫ج َه َّن ُ ۖ‬
‫هه‌رکه‌سێك برتسێت و ڕابکات و پشت ل ‌ه دوژمن بکات‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌که‌وێته‌ به‌ر‬
‫غه‌زه‌بی خوداو له‌و ڕۆژی دواییشدا جێگه‌ی دۆزه‌خ ده‌بێت ک ‌ه خراپرتین‬
‫سه‌ره‌نجامه‌‪ ،‬ته‌نها مه‌گه‌ر مه‌به‌ستی له‌و پشت هه‌ڵکردنه‌ ئه‌وه‌ بێت بچێت بۆ‬
‫الیه‌کی تری شه‌ڕه‌که‌ که‌ بزانێت بۆ په‌الماردان و هێرش بردن چاکرته‌‪ ،‬یاخود‬
‫مه‌به‌ستی له‌ پشت هه‌ڵکردنه‌که‌ ڕۆیشنت بێت بۆ الیه‌کی تری مه‌یدانی‬
‫جه‌نگه‌که‌ بۆ یارمه‌تیدانی یه‌کێك یان ده‌سته‌یه‌ك له‌ هاوڕێکانی تا له‌ دوژمن‬
‫بیانپارێزێت‪ .‬هه‌ندێك له‌ ته‌فسیرنووسان ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌مه‌ ل ‌ه کاتێكدا فه‌رزه‌ که‌‬
‫دوژمن دوو چه‌ندانه‌ی ژماره‌ی موسڵامنه‌کان زیاتر نه‌بێت‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر له‌و دوو‬
‫چه‌ندانه‌ زیاتر بن‪ ،‬ئه‌و کاته‌ هه‌رکه‌سێك پشت بکاته‌ دوژمن و ڕابکات ئه‌م‬

‫‪134‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫هه‌ڕه‌شه‌ نایگرێته‌وه‌‪ ..‬هه‌ندێك له‌ صه‌حابه‌ ئه‌گێڕنه‌وه‌ که‌ مه‌به‌ست له‌م ئایه‌ته‌‬
‫پشت کردنه‌‌ دوژمن بووه‌ له‌ شه‌ڕی به‌دردا‪.‬‬
‫بل‬ ‫ى َولِ ُي ِ َ‬ ‫يت َولَٰ ِك َّ‬
‫ن ٱللَّهَ َر َم ٰ‬ ‫يت إِذ َر َم َ‬
‫ن ٱللَّهَ َق َتلَ ُهمۚ َو َما َر َم َ‬ ‫فلَم تَق ُتلُوهُم َولَٰ ِك َّ‬
‫يع َعلِيم (األنفال ‪) 17‬‬ ‫س ِم ٌ‬ ‫س ًناۚ إِنَّ ٱللَّهَ َ‬
‫ح َ‬
‫ل ًء َ‬ ‫ني ِمنهُ بَ َ ٓ‬
‫ٱملُؤ ِم ِن َ‬
‫ئه‌ی موسڵامنینه‌‪ ...‬ئه‌وانه‌ی که‌ له‌ شه‌ڕی به‌دردا کوژران‪ ،‬که‌ حه‌فتا که‌س‬
‫بوون‪ ،‬ئێوه‌ به‌ هێزو توانای خۆتان نه‌تانکوشنت‪ ،‬به‌ڵکو به‌ یارمه‌تیدانتان له‌‬
‫الیه‌ن خوداوه‌و به‌هۆی غیره‌ت خستنه‌ ناو دڵی ئێوه‌و ترس خستنه‌ ناو دڵی‬
‫دوژمن و به‌زۆر پیشاندانتان له‌پێش چاوی دوژمنداو به‌هۆی ئه‌و فریشتانه‌وه‌‬
‫که‌ ناردی بۆتان _خودا ئه‌وانه‌ی کوشتوه‌_ پێغه‌مبه‌ری خودا (صلی الله‌ علی‬
‫وسلم) له‌کاتی شه‌ڕه‌که‌دا مستێ خۆڵی به‌ره‌و ڕووی له‌شکری بێ باوه‌ڕان‬
‫هاوێشت و دوعای لێکردن‪ .‬جا تۆزی ئه‌و خۆڵه‌ که‌وته‌ به‌رچاوو ده‌م و لووتی‬
‫بێ باوه‌ڕان و بوویه‌ هۆیه‌ك له‌ هۆیه‌کانی سه‌رکه‌وتنی موسڵامنه‌کان‪ .‬ئینجا‬
‫لێره‌دا فه‌رمایشت ده‌فه‌رموێت‪ :‬وه‌نه‌بێت تۆ ئه‌و خۆڵه‌ت هاویشتبێت‪ ،‬به‌ڵکو‬
‫خودا هاویشتوویه‌تی‪ ،‬چونکه‌ خودا گه‌یاندیه‌ سه‌ر کافران و وای کرد کاریان لێ‬
‫بکات‪{ ..‬و لیبلی املومنین‪ }...‬واته‌‪ :‬خودا ئه‌وه‌ی بۆیه‌ کرد‪ ،‬تا ئیامنداران بخاته‌‬
‫ژێر تاقیکردنه‌وه‌یه‌ك که‌ سه‌رکه‌وتن و خۆشی به‌ دواوه‌ بێت‪ ،‬به‌ڕاستی خودا زۆر‬
‫بیسه‌رو زانایه‌ پاڕانه‌وه‌کانتانی بیست و ئاگای له‌ حاڵتان بوو‪.‬‬
‫ن كَي ِد ٱلكَٰ ِفرِين (األنفال ‪) 18‬‬ ‫َٰذلِكُم َوأَنَّ ٱللَّهَ ُمو ِه ُ‬
‫حاڵی موسڵامنه‌کان و حاڵی بێ باوه‌ڕه‌کان ئه‌وه‌ بوو که‌ بیرنا‪ ،‬بێگومان خودا‬
‫فڕوفێڵ و پیالنی بێ باوه‌ڕان ڕیسوا ده‌کات‪.‬‬
‫ى‬ ‫سولِ َولِ ِذي ٱلق َ ٰ‬
‫ُرب َوٱل َي َٰت َم ٰ‬ ‫سهُۥ َولِل َّر ُ‬ ‫خ ُم َ‬ ‫ش ٖء َفأَنَّ لِلَّ ِه ُ‬ ‫َوٱعلَ ُم ٓواْ أَنَّ َا َغ ِنم ُتم ِّمن َ‬
‫ل َعب ِدنَا يَو َم ٱلفُرقَانِ‬‫ٱلسبِيلِ إِن كُن ُتم َءا َمن ُتم بِٱللَّ ِه َو َمآ أَن َزل َنا َع َ ٰ‬ ‫ني َوٱبنِ َّ‬ ‫س ِك ِ‬‫َوٱمل َ َٰ‬
‫ش ٖء َق ِدي ٌر(األنفال‪)41‬‬ ‫ل ك ُِّل َ‬ ‫جم َعانِ ۗ َوٱللَّهُ َع َ ٰ‬
‫يَو َم ٱل َتقَى ٱل َ‬

‫‪135‬‬
‫واته‌‪ :‬ئه‌ی موسڵامنینه‌! ئه‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ی که‌ له‌ کاتی جه‌نگ کردن له‌گه‌ڵ بێ‬
‫باوه‌ڕاندا ده‌ستان ده‌که‌وێت! ده‌بێت بکرێنه‌ پێنج به‌ش‪ ،‬چوار به‌شی بۆ ئێوه‌یه‌و‬
‫دابه‌ش ده‌کرێت به‌سه‌رتاندا‪ ،‬به‌شێکی تریشی بۆ خوداو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ ئه‌ویش‬
‫ته‌رخان کراوه‌ بۆ پێغه‌مبه‌رو که‌سوکاری و هه‌تیوان و هه‌ژاران و ئه‌وانه‌ی که‌‬
‫له‌سه‌فه‌ردا خه‌رجییان لێ ده‌بڕێت و‪ ،‬ناتوانن به‌ ئاسانی بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ شوێنی‬
‫خۆیان ‪ ..‬ئه‌ی موسڵامنینه‌! ده‌بێت ده‌سکه‌وته‌کانی شه‌ڕ به‌و شێوه‌ی ‌ه دابه‌ش‬
‫بکرێت‪ ،‬نه‌ك هه‌ر بدرێت به‌وانه‌ی که‌ له‌ غه‌زاکه‌دا به‌شدار ده‌بن‪ ..‬ده‌بێت ئه‌و‬
‫دابه‌شکردنه‌ ئاوا ئه‌نجام بدرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕدارن به‌ خوداو به‌وه‌ی که‌‬
‫ناردوومانه‌ته‌ خواره‌وه‌ _ که‌ قورئانه‌_ بۆ سه‌ر به‌نده‌ی خۆمان‪ ،‬که‌ پێغه‌مبه‌ره‌ له‌‬
‫ڕۆژی جیاکردنه‌وه‌ی ئیامن له‌ بێ باوه‌ڕیی و ئیامنداران له‌ بتپه‌رستان‪ ،‬ک ‌ه له‌‬
‫غه‌زای به‌دردا ڕوویدا‪ ،‬که‌ هه‌ردووال ڕووبه‌ڕووی یه‌ك بوونه‌وه‌و شه‌ڕ ده‌ستی پێ‬
‫کرد‪ ،‬له‌و ڕۆژه‌دا که‌ خودا به‌هێزو ده‌سه‌اڵتی خۆی موسڵامنه‌کانی سه‌رخست‪،‬‬
‫هه‌رچه‌نده‌ ژماره‌یان که‌م بوو وه‌ ژماره‌ی بتپه‌رسته‌کان زۆر بوو‪ ،‬خودا ده‌سه‌اڵتی‬
‫به‌سه‌ر هه‌موو شتێکدا هه‌یه‌و‪ ،‬هه‌رشتێکی بوێت بێ دواخسنت ده‌یکات‪.‬‬
‫ئیامندارانی ڕاسته‌قینه‌ کاتێك ده‌چوون بۆ جیهاد‪ ،‬خۆیان هه‌موو چه‌ك و‬
‫تفاق و پێویستیه‌کی جه‌نگیی خۆیانیان دابین ده‌کرد‪ ،‬ئینجا به‌ گیان و ماڵه‌وه‌‬
‫ئاماده‌بوون که‌ خۆیان بکه‌نه‌ قوربانی ئایینی خودا‪ ،‬بۆیه‌ ده‌بینین خودایش وه‌ك‬
‫ڕێزلێنانێکیان به‌شێك له‌ ده‌سکه‌وته‌کانی شه‌ڕی بۆ بڕیاردان‪ ..‬بێگومان غه‌زای‬
‫ڕاسته‌قینه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ته‌نها له‌به‌ر ڕه‌زامه‌ندی خوداو له‌ پێناوی به‌رزکردنه‌وه‌ی‬
‫ئااڵی ئیسالمدا بێت‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه پێناو ڕه‌گه‌زایه‌تی و‪ ،‬نه‌ته‌وه‌په‌رستی و‪ ...‬یان له‌‬
‫پێناو زه‌وتکردنی سامانی گه‌النی ژێر ده‌ستدا‪ ،‬وه‌کو ئیمپریالیزمی کۆن و نوێ‬
‫وایان کردوه‌و ئێستایش هه‌ر واده‌که‌ن‪.‬‬
‫ٰت لَّ َعلَّكُم تَ َذكَّ ُرون (النور ‪) 1‬‬ ‫سو َر ٌة أَن َزل َٰن َها َو َف َرض َٰن َها َوأَن َزل َنا ِفي َهآ َءايَ ِ‬
‫ٰتۢ بَ ِّي َن ٖ‬ ‫ُ‬

‫‪136‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫بسم الله الرحمن الرحيم * سورة أنزلناها} ئه‌مه‌ سوره‌تێكی زۆرگرنگی قورئانه‌ و‪،‬‬
‫‘پڕه‌ له‌چه‌ندین یاسای قه‌شه‌نگ ‪ ،‬ئێمه‌ بۆ تۆمان ناردۆته‌ خواره‌و ‌ه ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر‬
‫‘ {وفرضناها} وه‌ گه‌لێ فه‌رمان و یاسامان تێیدا بڕیار داوه‌ {وأنزلنا فيها آيات‬
‫بينات} و ‌ه چه‌ندان ئایه‌تی ئاشكراو روونی’ ته‌رشیع’ ییامن تێیدا ناردووه‌ته‌‬
‫خواره‌وه‌ جا كه‌واته‌ ئه‌م سووره‌ت ‌ه هه‌ر بۆ خوێندنه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ یاساو به‌رنامه‌‬
‫و كار پێكردنیشه‌ {لعلكم تذكرون} تا به‌ڵكو بیربكه‌نه‌وه‌و ئامۆژگاری پێ وه‌رگرن‬
‫و‪ ،‬به‌پێی ئایه‌ته‌كانی هه‌ریه‌كه‌ی ئه‌م سووره‌ت ‌ه ره‌فتار بكه‌ن‪ ،‬به‌ڵێ پاش ئه‌وه‌؛‬
‫ئه‌م سووره‌ته‌ به‌وشێوه‌ی ‌ه ده‌رگای له‌ خۆی كرده‌وه‌‪.‬‬
‫ف ِدينِ‬ ‫جلدَ ٖةۖ َو َل تَأخُذكُم ِبه َ‬
‫ِم َرأ َف ‪ٞ‬ة ِ‬ ‫ان فَٱجلِدُ واْ ك َُّل َٰو ِ‬
‫ح ٖد ِّمن ُه َم ِماْئَ َة َ‬ ‫ٱل َّزانِ َي ُة َوٱل َّز ِ‬
‫ن ٱملُؤ ِم ِنني‬‫خ ِ ۖر َول َيش َهد َع َذابَ ُه َم طَآئِ َف ‪ٞ‬ة ِّم َ‬‫وم ٱألٓ ِ‬
‫ٱللَّ ِه إِن كُن ُتم تُؤ ِم ُنونَ بِٱللَّ ِه َوٱل َي ِ‬
‫(النور ‪) 2‬‬
‫زینا كه‌رانی (مێرو ژن) هه‌ریه‌ك سه‌د تازیانه‌یان لێده‌ن‪ :‬ئینجا دێته‌ سه‌ر باسی‬
‫تاكه‌ تاكه‌ی یاساكان ‪ ،‬وه‌له‌ سنوورو حوكمی زیناكه‌رانه‌وه‌ ده‌ست پێ ئه‌كات‪:‬‬
‫{الزانية والزاىن فاجلدوا كل واحد منهام مائة جلدة} ئه‌و كچ و كوڕه‌ی زیناو‬
‫شه‌رواڵ پیسیی ئه‌كه‌ن‪ ،‬ده‌بێ له‌ هه‌ریه‌كه‌یان سه‌د جه‌ڵده‌ ‘شه‌الق’ی لێ‬
‫بده‌ن‪ .‬ئه‌م ‌ه تۆڵه‌ی هه‌ر كه‌سێكه‌ (نێر‪ ،‬یان مێ) پێشرت به‌ شێوه‌ی شه‌رعیی‬
‫جووت نه‌بووبێ (واته‌‪ :‬كچ و كوڕ) بن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ به‌یه‌ك گه‌یشتنب ‘‬
‫له‌ نیكاحێكی سه‌حیحدا ‘ و ‌ه ئازادو‪ ،‬ژیربن ‪ ،‬پێگه‌یشت و(باڵغ) بن‪ ،‬موسوڵامن‬
‫بن‪ ،‬ئینجا زینا بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌بێت به‌رده‌باران بكرێن {وال تأخذكم بهام رأفة‬
‫ىف دين الله} نابێ به‌زه‌یی و نه‌رم و نیانیی و سۆز بتانگرێ له‌به‌رامبه‌ر هه‌ریه‌ك‬
‫له‌و دوانه‌وه‌ له‌ ڕاپه‌راندنی حوكمی خوادا‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌كاتی جێ به‌ جێ كردنی‬
‫بریاری خوادا‪ ،‬توندوتیژبن و به‌زه‌ییتان به‌ زیناكه‌راندا نه‌یه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌‬
‫ژماره‌ی شه‌القه‌كان‪ ،‬یا به‌رده‌ بارانه‌كه‌‪ ،‬وه‌كو خۆی جێ به‌ جێ نه‌كه‌ن {إن كنتم‬

‫‪137‬‬
‫تؤمنون بالله واليوم اآلخر} ئه‌گه‌ر ئێوه‌ باوه‌ڕتان به‌ خواو به‌ رۆژی دوایی هه‌ی ‌ه‬
‫{وليشهد عذابهام طائفة من املؤمنني} جا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و دوانه‌ پرت ئێشیان پێ‬
‫بگات و‪ ،‬خه‌ڵكیش په‌ند وه‌رگرن‪ ،‬با كۆمه‌ڵێ له‌ بڕواداران ئاماده‌ی سزاكه‌یان‬
‫بنب و بیبینن ‘دیاره‌ ئه‌و خه‌ڵكه‌ ئاماده‌بووه‌ تازۆرتر بێت چاكرته‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ به‌‬
‫ئاماده‌بوونی چوار كه‌سیش جێ ب ‌ه جێ ئه‌بێ‪ ،‬ئینجا بۆ پرت قیزه‌ون كردنی زیناو‪،‬‬
‫سووك كردنی زیناكاران ئه‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫ح َهآ إِ َّل زَانٍ أَو ُمرشِك‪َ ۚ ٞ‬و ُ‬
‫ح ِّر َم َٰذلِكَ‬ ‫ح إِ َّل زَانِ َي ًة أَو ُم ِ‬
‫رشكَ ٗة َوٱل َّزانِ َي ُة َل يَن ِك ُ‬ ‫ان َل يَن ِك ُ‬
‫ٱل َّز ِ‬
‫ل ٱملُؤ ِم ِنني (النور ‪) 3‬‬ ‫َع َ‬
‫الزاىن ال ينكح إال زانية أو مرشكة} پیاوی زیناكه‌رو شه‌رواڵ پیس هه‌رده‌بێ ژنی‬
‫زیناكه‌رو داوێن ته‌ڕ‪،‬وه‌ یان مورشیك و بتپه‌رست ماره‌ بكات بۆخۆی‪ ،‬چونكه‌‬
‫ئافره‌تی شه‌ریفه‌و داوێن پاك هه‌رگیز هاوشانی ئه‌و نییه‌‪ ،‬كه‌واته‌ زیناكه‌ران‬
‫له‌ كۆری برواداران ئه‌چنه‌ ده‌ره‌وه‌‘ {والزانية ال ينكحها إال زان أو مرشك} ژنی‬
‫زیناكار و داوێن ته‌ڕیش‪ ،‬وه‌ پیاوی زیناكارو‪،‬مورشیكیش هه‌روا ئه‌بێ {وحرم ذلك‬
‫عىل املؤمنني} بێگومانه‌ ئه‌و جۆره‌ شووكردنه‌ و؛ ‘ ماره‌كردنه‌ی ژنانی زیناكاران’‬
‫له‌سه‌ر بروادارانی داوێن پاك حه‌رام كراوه‌‪ .‬چونك ‌ه زیانی گه‌وره‌ی تێدایه‌‪،‬‬
‫قورئانیش ئه‌یه‌وێ ل ‌ه نێوان موسڵامنان و ئه‌و تاقمه‌دا گشت په‌یوه‌ندیه‌ك‬
‫بپچرێنێ‪ .‬روونكردنه‌وه‌یه‌ك‪ :‬ئیاممی (ئینب كه‌سیر) ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌م ئایه‌ته‌ی‪( :‬‬
‫الزاىن ال ينكح اال زانية او مرشكة ‪)..‬یه‌ وه‌كو ئایه‌تی (‪( :)٤ /٢٥‬محصنات غري‬
‫مسافحات وال متخذات أخدان) هه‌روا وه‌كو ئایه‌تی‪( :)٥/٥( :‬محصنني غري‬
‫مسافحني وال متخذى اخدان ‪ )..‬وایه‌‪ .‬واته‌‪ :‬تابكرێ پیاو؛ ژنی داوێن پاك‬
‫ماره‌بكات ‪ ،‬ژنیش تابۆی ده‌ست بدا شوو به‌ پیاوی داوێن پاك بكاو‪ ،‬دووریش بێت‬
‫له‌دۆست گرتن وداوێن پیسیی‪ ،‬به‌اڵم ئیاممی ئه‌حمه‌د‪ -‬خوا لێی خۆش بێت‪-‬‬
‫له‌وئایه‌ته‌و ‌ه ئه‌ڵێت‪ :‬ژنی زیناكار تا ته‌وبه‌ نه‌كا‪ ،‬پیاوی داوێن پاك نابێ ماره‌ی‬

‫‪138‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫بكا‪ ،‬ئه‌گین ‌ه ماره‌ی نایه‌ت‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌ها ژنی داوێن پاكیش نابێ شوو ب ‌ه پیاوی‬
‫داوێن پیس بكا‪ ،‬تا ئه‌ویش ته‌وبه‌یه‌كی ڕه‌وان و دروست نه‌كا‪ ،‬جا ئه‌مه‌ی ‌ه مانای‬
‫(وحرم ذلك عىل املؤمنني)‪ .‬وه‌ل ‌ه (سننی ئه‌بی داود ‪/‬كتاب النكاح) ‪٢٢١/٢‬‬
‫له‌ (ئه‌بی هوره‌یره‌)وه‌ هاتووه‌‪ :‬پێغه‌مبه‌ر فه‌رموویه‌تی‪( :‬ال ينكح الزاىن املجلود‬
‫اال مثله ) پیاوی زیناكه‌ری شه‌الق لێدراو‪ ،‬هه‌رده‌بێ ژنێكی قامچی لێدراوی‬
‫وه‌كو خۆی ماره‌ بكات‪ ،‬نابێ ژنێكی تر بێنێت‪ .‬به‌اڵم (ئه‌بووعه‌بدول قاسم)له‌‬
‫كتێبی (الناسخ واملنسوخ) دا ئه‌ڵێ‪ :‬ئه‌و ئایه‌ته‌ی‪( :‬وحرم ذلك عىل املؤمنني)‬
‫به‌ئایه‌تی (وأنكحوا األيامى منكم ) نه‌سخ بۆته‌وه‌‪ ،‬وه‌ هه‌ر ئیاممی (شافعی)یش‬
‫دانی به‌وه‌دا ناو ‌ه و ده‌شڵێت‪ :‬ئه‌و ئایه‌ته‌ سڕاوه‌ته‌وه‌‪.‬‬
‫جلدَ ٗة َو َل‬
‫ني َ‬ ‫ٰت ثُ َّم لَم يَأتُواْ ِبأَربَ َع ِة شُ َهدَ آ َء فَٱجلِدُ وهُم َ‬
‫ث َٰ ِن َ‬ ‫حص َن ِ‬ ‫ن يَر ُمونَ ٱمل ُ َ‬ ‫َوٱلَّ ِذي َ‬
‫سقُون ( النور ‪)4‬‬ ‫تَق َبلُواْ لَ ُهم شَ َٰهدَ ًة أَبَدٗ اۚ َوأُ ْولَٰٓ ِئكَ ه ُُم ٱل َٰف ِ‬
‫بوختان كردن بۆ ژنانی داوێن پاك‪ :‬ئینجا بۆزیاتر پاراستنی نامووس و شه‌ره‌فی‬
‫موسڵامنان به‌گشتیی؛ خوای گه‌وره‌ ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬والذين يرمون املحصنات} ئه‌و‬
‫كه‌سانه‌ش كه‌ ژنانی داوێن پاك (یا پیاوانی داوێن پاك) تۆمه‌ت بار ئه‌كه‌ن به‌‬
‫زیناوه‌ {ثم مل يأتوا بأربعة شهداء} پاشانیش چوار شایه‌ت ناهێنن بۆ چه‌سپاندنی‬
‫داواكه‌یان {فاجلدوهم مثانني جلدة} ده‌بێ ئه‌وانه‌ هه‌شتا شه‌القیان لێ بده‌ن‬
‫تا جارێكیرت به‌ ناهه‌ق و ناڕه‌وا نامووسی خه‌ڵك له‌كه‌دارو بریندار نه‌كه‌ن {وال‬
‫تقبلوا لهم شهادة أبدا} هه‌تا هه‌تاش ‌ه نابێ شایه‌تیشیان بۆ شتی تر لێ وه‌رگرن’‬
‫{وأولئك هم الفاسقون} ئا ئه‌وانه‌ن له‌ سنوور ده‌ر چووان’ والی خوا به‌ فاسق‬
‫ئه‌درێنه‌ قه‌ڵه‌م‪.‬‬
‫حيم (النور ‪)5‬‬ ‫حواْ َفإِنَّ ٱللَّهَ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬ ‫ن تَا ُبواْ ِمنۢ َبع ِد َٰذلِكَ َوأَصلَ ُ‬ ‫إِ َّل ٱلَّ ِذي َ‬
‫إال الذين تابوا من بعد ذلك وأصلحوا} مه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ی دوای ئه‌و كاره‌ دزێوو‬
‫ناشیرینه‌ په‌شیامن ده‌بنه‌وه‌و كرده‌وه‌كانیشیان چاك ده‌كه‌نه‌وه‌و‪ ،‬جارێكیرتیش‬

‫‪139‬‬
‫ناگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌وكاره‌ {فإن الله غفور رحيم} ئه‌وه‌ بێگومان ‌ه خوا بۆ ئه‌و جۆر ‌ه‬
‫كه‌سانه‌ زۆر لێبورده‌یه‌‪ ،‬زۆریش میهره‌بانه‌‪ ‘ .‬زانایان كێشه‌یان له‌وه‌دا هه‌یه‌‪ :‬ئایا‬
‫ئه‌و ئیستیسنایه‌ی‪ -‬إال الذين تابوا‪ -..‬كوێی بڕیاره‌كان ئه‌گرێته‌وه‌؟ جا هه‌ریه‌كه‌‬
‫یان له‌و باره‌و ‌ه قسه‌یه‌ك ئه‌كات‪ ،‬هه‌ندێكیان ئه‌ڵێن‪ :‬هه‌ر سێ بڕیاره‌كه‌ی له‌ كۆڵ‬
‫ناكه‌وێ‪( :‬شه‌الق)‪ ،‬وه‌ هه‌میشه‌ش هه‌ر فاسقه‌و نابێ به‌ شایه‌ت‪ ،‬مه‌گه‌ر په‌شیامن‬
‫ببێته‌وه‌و له‌ناو خه‌ڵكیشا بڵێ‪ :‬به‌ڕاستی فاڵن ‪-‬كه‌ من بوختانم بۆ كرد‪ -‬كه‌سێكی‬
‫پاكه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه ته‌واوی شوێنه‌واری ئه‌و بوهتان ‌ه نه‌مێنێ له‌ناو مه‌ردومدا‪،‬‬
‫له‌والشه‌وه‌ ئابڕووی ئه‌و خێزانه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬به‌ڵێ تا ئێستا باسی پاراستنی‬
‫شه‌ره‌فی موسڵامنان بوو به‌گشتیی‪.‬ئێستاش باسی ئه‌وكه‌سانه‌ ئه‌كات هاوسه‌رو‬
‫ژنی خۆیان به‌ زیناو شه‌رواڵ پیسیی تاوانبار ئه‌كه‌ن‪):‬‬
‫ح ِد ِهم أَربَ ُع‬
‫ُس ُهم فَشَ َٰهدَ ُة أَ َ‬
‫ل أَنف ُ‬
‫ج ُهم َولَم يَكُن لَّ ُهم شُ َهدَ آ ُء إِ َّ ٓ‬ ‫ن يَر ُمونَ أَز َٰو َ‬ ‫َوٱلَّ ِذي َ‬
‫ٱلص ِد ِقني (النور ‪) 6‬‬ ‫ن َّٰ‬ ‫شَ َه َٰٰد ِ ۢ‬
‫ت بِٱللَّ ِه إِنَّهُۥ لَ ِم َ‬
‫والذين يرمون أزواجهم} ئه‌و كه‌سانه‌ش كه‌ تۆمه‌تی زینا و شه‌رواڵ پیسیی‬
‫ده‌ده‌نه‌ پاڵ هاوسه‌رانیان {ومل يكن لهم شهداء إال أنفسهم} له‌هه‌مان كاتدا‬
‫بێجگه‌ له‌ خۆیان شایه‌تی تریان نییه‌ شایه‌تییان بۆ بده‌ن كه‌ ئه‌و ژنه‌ زینای‬
‫كردووه‌‘چونك ‌ه چوار شایه‌ت پێویست ‌ه بۆ ئیسپاتی زینا {فشهادة أحدهم أربع‬
‫شهادات بالله} جا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و هه‌شتا شه‌القه‌ی له‌ كۆڵ بكه‌وێ ‪ -‬ئه‌گه‌ر شایه‌د‬
‫نه‌بوو‪ -‬ئه‌بێ هه‌ریه‌ك له‌و جۆره‌ پیاوانه‌ چوار جار به‌ ناوی خواوه‌ شایه‌تی بدات‬
‫و سوێند بخوات به‌خوا {إنه ملن الصادقني} بڵێت‪ :‬ب ‌ه راستی من له‌راستگۆیانم‬
‫‘كه‌ ئه‌ڵێم ئه‌م ژنه‌م زینای كردووه‌‘ وه‌ به‌چاوی خۆم تاوانه‌كه‌ یێم بینیوه‌‪.‬‬
‫ن ٱلكَٰ ِذبِني (النور ‪)7‬‬ ‫ت ٱللَّ ِه َعلَي ِه إِن كَانَ ِم َ‬ ‫س ُة أَنَّ لَع َن َ‬ ‫خ ِم َ‬ ‫َوٱل َٰ‬
‫والخامسة أن لعنة الله عليه إن كان من الكاذبني} پێنجه‌م جاریش بڵێت‪:‬‬
‫نه‌فرینی خوام له‌سه‌ر بێت ئه‌گه‌ر له‌ درۆزنانیش بم ‘به‌ كورتیی‪ :‬هه‌ر كات‬

‫‪140‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كابرایه‌ك له‌ ژنه‌كه‌ی خۆی خانه‌گومان كه‌وت و تۆمه‌تباری كرد به‌زینا‪ ،‬ئه‌بێ‬
‫بیبات بۆ الی دادوه‌ری ئیسالم‪ ،‬ئه‌وجا دادوه‌ریش چوار ئه‌شهه‌دو بیلالی پێ‬
‫بكێشێ كه‌ له‌و قسانه‌دا راست ئه‌كات‪ ،‬جا بۆ جاری پێنجه‌م نه‌فرین له‌ خۆی‬
‫بكات‪ ،‬ئه‌گه‌ر بوختان بكاو درۆ بكات‪ ،‬جا ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ بێده‌نگ بوو به‌رده‌باران‬
‫ده‌كرێت‪.‬ئینجا ئه‌وكاته‌ به‌الی ئێاممی شافیعی و زۆرێكی تر له‌زانایانه‌وه‌ ئه‌و‬
‫ژنه‌ی به‌هه‌تا هه‌تایی لێ حه‌رام ئه‌بێت و‪ ،‬ده‌بێ ماره‌ییه‌كه‌شی به‌ته‌واوی بداتێ‪،‬‬
‫له‌ پاشان ژنه‌ك ‌ه به‌رده‌باران ئه‌كرێ و‪ ،‬پیاوه‌كه‌ش رزگاری ئه‌بێ’ به‌اڵم له‌گه‌ڵ‬
‫ئه‌ویشدا خوای دلۆڤان ده‌رفه‌تیشی بۆ ژنه‌كه‌ هێشتووته‌وه‌‪ ،‬كه‌ پاش سوێندی‬
‫ئه‌و پیاو ‌ه ده‌توانێ دیفاع له‌ خۆی بكات‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫ن ٱلكَٰ ِذبِني (النور ‪)8‬‬ ‫اب أَن تَش َهدَ أَربَ َع شَ َه َٰٰد ِ ۢ‬
‫ت بِٱللَّ ِه إِنَّهُۥ لَ ِم َ‬ ‫َويَد َر ُؤاْ َعن َها ٱل َع َذ َ‬
‫ويدرأ عنها العذاب} سزا له‌سه‌ر ئافره‌ته‌ ‘قه‌زف كراوه‌كه‌ش ‘ال ئه‌برێت و’‬
‫سزانادرێ’ {أن تشهد أربع شهادات بالله} كه‌ ئه‌ویش چوار جار شایه‌تی‬
‫بداو؛ سوێند به‌ خوا بخوات و ئه‌شهه‌دو بیلال بكێشێ {إنه ملن الكاذبني} كه‌‬
‫مێرده‌كه‌ی له‌ درۆزنانه‌و‪‘ ،‬درۆش ئه‌كات زینای داوه‌ت ‌ه پاڵم‪.‬‬
‫ٱلص ِد ِقني (النور‪)9‬‬ ‫ن َّٰ‬ ‫ب ٱللَّ ِه َعلَي َهآ إِن كَانَ ِم َ‬ ‫س َة أَنَّ غَضَ َ‬ ‫خ ِم َ‬ ‫َوٱل َٰ‬
‫والخامسة أن غضب الله عليها} و بۆ جاری پێنجه‌مین ژنه‌كه‌ بڵێت‪ :‬خه‌شم و قینی‬
‫خوام له‌سه‌ر بێت {إن كان من الصادقني} ئه‌گه‌ر ئه‌و مێرده‌م ل ‌ه راستگۆیان بێت‬
‫ومنیش زینام كردبێت و ‌ه له‌ دوای ئه‌مه‌ دادوه‌ری ئیسالم لێكیان جیا ده‌كاته‌وه‌و‬
‫بۆ هه‌تا هه‌تایی لێك حه‌رام ده‌بن له‌ وته‌ی ئیاممی شافعی و زۆرترینی زانایاندا‬
‫وه‌ ژنه‌كه‌ هه‌موو ماره‌یه‌كه‌شی ده‌كه‌وێ‪.‬‬
‫ح ِكيم (النور ‪)10‬‬ ‫اب َ‬ ‫َضل ٱللَّ ِه َعلَيكُم َو َرح َم ُتهُۥ َوأَنَّ ٱللَّهَ تَ َّو ٌ‬
‫َول ف ُ‬ ‫َول َ‬
‫ولو ال فضل الله عليكم ورحمته وأن الله تواب حکیم} خۆ ئه‌گه‌ر فه‌زڵ و‬
‫میهره‌بانیی و ره‌حمی خوا نه‌بووبا له‌سه‌رتان‪ ،‬و ئه‌وه‌ش نه‌بوایه‌ كه‌ خوا زۆر ته‌وبه‌‬

‫‪141‬‬
‫وه‌رگره‌ و له‌ كارزان و كار جوانیشه‌ ئێوه‌ تووشی ناره‌حه‌تیی ئه‌بوون و‪ ،‬زۆربه‌ی‬
‫كاروبارتان ال قورس ده‌بوو‪( .‬ئینب كه‌سیر) ئه‌ڵێت‪ :‬ئه‌م ده‌ ئایه‌ته‌ی خواره‌وه‌‪( :‬إن‬
‫الذين جاؤا باإلفك‪ )..‬سه‌باره‌ت به‌ دایكی موسڵامنان (خاتوو عائیشه‌ رضی الله‬
‫عنها) هاتوونه‌ته‌ خواره‌وه‌‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه دووروه‌كان نه‌خشه‌ی بۆهتانێكی گه‌وره‌یان‬
‫بۆ كێشا‪ :‬جا خوای گه‌وره‌یش جل جالله ئه‌و كاره‌ی به‌الوه‌ شتێكی زۆر قورس و‬
‫ناڕه‌حه‌ت بوو‪.‬‬
‫ن‬ ‫س ِك َ‬
‫ني َوٱمل ُ َهٰجِ رِي َ‬ ‫ُرب َوٱمل َ َٰ‬
‫ل ٱلق َ ٰ‬ ‫ٱلس َع ِة أَن يُؤتُ ٓواْ أُ ْو ِ‬ ‫َو َل يَأتَلِ أُ ْولُواْ ٱلفَضلِ ِمنكُم َو َّ‬
‫حيم‬ ‫ح ُّبونَ أَن يَغ ِف َر ٱللَّهُ لَكُمۚ َوٱللَّهُ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬ ‫ح ٓواْۗ أَ َل تُ ِ‬ ‫سبِيلِ ٱللَّ ِهۖ َول َيعفُواْ َول َيص َف ُ‬
‫ف َ‬
‫ِ‬
‫(النور ‪) 22‬‬
‫وال يأتل أولوا الفضل منكم والسعة} ئه‌ی خه‌ڵكینه‌! با ئه‌وانه‌تان ده‌وڵه‌مه‌ندن و؛‬
‫خاوه‌نی فه‌زڵ و سامان و ماڵن سوێند نه‌خۆن {أن يؤتوا أوىل القرىب واملساكني‬
‫واملهاجرين ىف سبيل الله} ك ‌ه به‌خشش و كه‌ره‌می خۆیان له‌ نزیكان و خزم و‬
‫بێنه‌وایان و كۆچكه‌رانی ڕێگه‌ی خوا بگرنه‌و ‌ه له‌به‌رئه‌و بوختانه‌ی به‌رامبه‌ریان‬
‫كرا‪ ،‬ئه‌ڵبه‌ته‌ یه‌كێ له‌وانه‌ ده‌ستی خستبوو ناو مه‌سه‌له‌كه‌ی خاتوو عائیشه‌وه‌‪،‬‬
‫(مسطح)ی پورزای پێشه‌وا (ئه‌بوبه‌كر) بوو‪ ،‬ئه‌و پیاوێكی زۆرالت و بێ ده‌سه‌اڵت‬
‫وهه‌ژار بوو‪ ،‬ئه‌بوبه‌كر ده‌ستگیرۆیی ئه‌كرد‪ ،‬كه‌چی كاتێ ئه‌و بوختان ‌ه پێش‬
‫هات‪ ،‬ئه‌ویش به‌شی خۆی تێخست!! جا ئه‌بوبه‌كر سوێندی لێ خوارد ئیرت‬
‫هیچی نه‌داتێ… ئه‌وسا خوایش ئه‌م ئایه‌ته‌ی دابه‌زاند و نه‌یی كرد له‌ پیاوانی‬
‫مه‌ردو جوامێرو ده‌هه‌نده‌ كه‌ سوێند بخۆن ده‌ست بگرنه‌وه‌ له‌ ده‌ستگرۆیی‬
‫خزمان وهه‌ژاران و كۆچكه‌رانی ڕێگه‌ی خوا‪{ .‬وليعفوا وليصفحوا} ده‌با ئه‌و جۆره‌‬
‫مه‌ردانه‌ عفویان بكه‌ن و چاویان لێ بپۆشن؛ له‌وه‌ی به‌سه‌ریاندا دێت ببوورن‬
‫و پشتگوێی بخه‌ن و بڕۆنه‌وه‌ سه‌ر پیاوه‌تییه‌كه‌ی جارانی خۆیان {أال تحبون‬
‫أن يغفر الله لكم} مه‌گه‌ر ئێوه‌ ‪ -‬خاوه‌ن به‌خششان ‪ -‬خوا لێتان ببوورێت!! جا‬

‫‪142‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫كاتێ ئیاممی (ئه‌بوبه‌كر) ئه‌و ئایه‌ته‌ی بیست‪ ،‬وتی‪( :‬بىل أحب أن يغفر الله يل)‬
‫به‌ڵێ‪ ،..‬به‌ڵێ پێم خۆشه‌‪ ،‬خوا لێم خۆشبێ‪ ،‬ئیرت پاش ئه‌و ‌ه جیره‌كه‌ی مسته‌حی‬
‫نارده‌وه‌ بۆی و‪ ،‬لێی خۆش بوو‪ ،‬جا دوای ئه‌وه‌ش (حه‌سان و‪ ،‬حیمنه‌و‪ ،‬میسته‌ح)‬
‫شه‌القی ئه‌و بوختانه‌یان لێ درا‪ ،‬دیاره‌ ئه‌م ئایه‌ت ‌ه ڕێزو پله‌و جێگایه‌كی ئێجگار‬
‫مه‌زنی ئه‌بوبه‌كر ره‌زای خوای لێبی نیشان ئه‌دات‪( .‬ته‌فسیری ئینب كه‌سیر)‬
‫{والله غفور رحيم} چونكه‌ خوا زۆر لێبورده‌یه‌‪ ،‬زۆریش به‌سۆزو میهره‌بانه‌‪.‬‬
‫اب‬ ‫ف ٱلدُّ ن َيا َوٱألٓ ِ‬
‫خ َر ِة َولَ ُهم َع َذ ٌ‬ ‫ٰت لُ ِع ُنواْ ِ‬ ‫ت ٱملُؤ ِم َن ِ‬‫ٰت ٱل َٰغ ِفلَٰ ِ‬
‫حص َن ِ‬ ‫ن يَر ُمونَ ٱمل ُ َ‬ ‫إِنَّ ٱلَّ ِذي َ‬
‫َع ِظيم (النور ‪ ) 23‬بوختان كردن بۆ ژنانی خاوه‌ن باوه‌ڕی بێ ئاگا‪ :‬جا دوای‬
‫باس كردنی رووداوه‌كه‌ی (ئیفك) دێته‌ سه‌ر باسی ئه‌وانه‌ی وا بوختان بۆ ژنانی‬
‫موسڵامن و داوێن پاك ئه‌كه‌ن به‌گشتیی و‪ ،‬خاتوو (عائیشه‌) به‌تایبه‌تیی‪ ،‬بۆیه‌‬
‫ئه‌فه‌رموێ‪{ :‬إن الذين يرمون املحصنات الغافالت املؤمنات} بێگومان ئه‌وانه‌ی‬
‫بوختان به‌ ژنانی داوێن پاكی و بێ خه‌به‌ری بروادار ده‌كه‌ن {لعنوا ىف الدنيا‬
‫واآلخرة} له‌دواڕۆژیشدا نه‌فرینیان لێكراو ‌ه {ولهم عذاب عظيم} له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬
‫سزایه‌كی گه‌وره‌شیان بۆ ئاماده‌كراوه‌‪).‬‬
‫جلُ ُهم بِ َا كَانُواْ يَع َملُون (النور ‪)24‬‬ ‫لس َن ُت ُهم َوأَي ِديهِم َوأَر ُ‬ ‫يَو َم تَش َهدُ َعلَيهِم أَ ِ‬
‫يوم تشهد عليهم ألسنتهم وايديهم وأرجلهم مبا كانوا يعملون} له‌و رۆژه‌دا زمان‬
‫و ده‌ست و پێییان ده‌بێته‌ شایه‌د له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و كارانه‌وه‌ ده‌یان كرد‪ ،‬جا یا هه‌ر‬
‫به‌واقیعی ئه‌وانه‌ دێنه‌ قسه‌و گفتوگۆ و‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان قسه‌ی خۆی ئه‌كات و‪،‬‬
‫یه‌كه‌ یه‌كه‌ ئه‌و شتانه‌ ئه‌ڵێت كردوویانه‌‪ ،‬یان هه‌ر شتێكیان كردبێت له‌سه‌ریان‬
‫تۆمار كراوه‌و لێی ئاشكرا ده‌بێت‪ ،‬وه‌ك ئیمزاو مۆرو ‪-‬طبع األصابع‪-‬ی په‌نجه‌كان‪،‬‬
‫كه‌ ئیمڕۆ گه‌لێ تاوانیان پێ ئاشكرا ده‌كرێ‪.‬‬
‫ح ُّق ٱملُبِني (النور ‪)25‬‬ ‫ح َّق َويَعلَ ُمونَ أَنَّ ٱللَّهَ ُه َو ٱل َ‬ ‫يَو َم ِئ ٖذ يُ َوفِّيه ُِم ٱللَّهُ ِدي َن ُه ُم ٱل َ‬
‫يومئذ يوفيهم الله دينهم الحق} له‌و رۆژه‌دا خوای گه‌ور ‌ه تۆڵه‌و جه‌زای به‌ جێیان‬

‫‪143‬‬
‫ده‌دا‪{ .‬ويعلمون أن الله هو الحق املبني} ئه‌وسا چاك ئه‌زانن كه‌ به‌ڕاستی خوای ‌ه‬
‫زاتی هه‌قی ئاشكراكه‌ری هه‌موو شتێك‪ .‬ته‌فسیری (كه‌شاف) ئه‌ڵێت‪ :‬له‌ ته‌واوی‬
‫قورئاندا تاوانێك نییه‌ كه‌ خوای گه‌ور ‌ه به‌و توندو تیژی ‌ه هه‌ڕه‌شه‌ی لێ كردبێت‬
‫وه‌ك ئه‌وه‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌بوختان كه‌رانی خاتوو عائش ‌ه ده‌كات خوا لێی رازی بێت‪.‬‬
‫تۚ‬ ‫ني َوٱلطَّ ِّي ُبونَ لِلطَّ ِّي َٰب ِ‬
‫ت لِلطَّ ِّي ِب َ‬ ‫خبِي َٰث ِ‬
‫تۖ َوٱلطَّ ِّي َٰب ُ‬ ‫خبِيثُونَ لِل َ‬ ‫خبِي ِث َ‬
‫ني َوٱل َ‬ ‫ت لِل َ‬ ‫خبِي َٰث ُ‬
‫ٱل َ‬
‫ِزق كَرِيم ( النور ‪)26‬‬ ‫ب ُءونَ ِم َّم يَقُولُونَ ۖ لَ ُهم َّمغ ِف َر ‪ٞ‬ة َور ‪ٞ‬‬‫أُ ْولَٰٓ ِئكَ ُم َ َّ‬
‫پاكان بۆ پاكان‪ ،‬ناپاكانیش بۆ ناپاكان‪{ :‬الخبيثات للخبيثني} ژنانی پیس و ناپاك‬
‫بۆ پیاوانی پیس و ناپاكن {والخبيثون للخبيثات} وه‌ پیاوانی پیس و ناپوختیش‬
‫بۆ ژنانی پیس و ناپاكن‪ ،‬چونكه‌ هاو ته‌رازووی یه‌كن {والطيبات للطيبني} و ژنانی‬
‫پاكیش بۆ پیاوانی پاك {والطيبون للطيبات} و پیاوانی پاكیش بۆ ژنانی پاكن‪،‬‬
‫چونك ‌ه هیچ الیه‌كیان به‌دناو نه‌بوون‪ ،‬ئه‌م ئایه‌ته‌ش به‌ڵگه‌یه‌ بۆ پاك و خاوێنی‬
‫خاتو عائشه‌ ‪-‬خوا لێی رازی بێت‪ -‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر پاك نه‌بووبا بۆ پێغه‌مبه‌ر‬
‫نه‌ده‌بوو {أولئك مربؤن مام يقولون} ئه‌مانه‌ (عائشه‌و صه‌فوان) دوورو به‌رین‬
‫له‌و تۆمه‌تانه‌ی ناپاكان ئه‌یڵێن و ره‌واجی پێ ئه‌ده‌ن {لهم مغفرة ورزق كريم}‬
‫له‌پاداشتی ئه‌و بوختانه‌دا بۆیان كراوه‌ و رۆزییه‌كی نه‌بڕاوه‌یان له‌به‌هه‌شتدا بۆ‬
‫هه‌یه‌‪).‬‬
‫ل‬‫ُسلِّ ُمواْ َع َ ٰٓ‬ ‫سواْ َوت َ‬ ‫ى تَس َتأنِ ُ‬ ‫ري ُب ُيوتِكُم َ‬
‫ح َّت ٰ‬ ‫خلُواْ ُب ُيوتًا َغ َ‬ ‫ن َءا َم ُنواْ َل تَد ُ‬ ‫َٰيٓأَ ُّي َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ري لَّكُم لَ َعلَّكُم تَ َذكَّ ُرون (النور ‪)27‬‬ ‫خ ‪ٞ‬‬ ‫أَهلِ َهاۚ َٰذلِكُم َ‬
‫بێ ئیزن سه‌ر به‌ماڵی هیچ كه‌سێكدا مه‌كه‌ن‪ :‬ئینجا بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵ و‬
‫كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬به‌پاكی مبێنێته‌وه‌و نه‌توانن بوختان بۆ یه‌كرتی بكه‌ن ‪،‬به‌رنامه‌ی‬
‫زیاره‌ت و سه‌ردانی یه‌كرتی داده‌نێت‪ ،‬بۆیه‌ ده‌فه‌رموێ‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا ال‬
‫تدخلوا بيوتا غري بيوتكم} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌! بێ له‌ ماڵی خۆتان‬
‫مه‌چنه‌ هیچ ماڵێكی تر {حتى تسأنسوا وتسلموا عىل أهلها} تا مۆڵه‌ت ده‌خوازن‬

‫‪144‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫و ساڵو ل ‌ه دانیشتووان و خاوه‌ن ماڵه‌كان ده‌كه‌ن {ذلكم خري لكم} ئا ئه‌و ‌ه بۆ‬
‫ئێوه‌ چاكرته‌‪ ،‬تا به‌بێ مۆڵه‌ت خۆتان بكه‌ن به‌ ژوورا {لعلكم تذكرون} به‌شكو‬
‫له‌و شێوه‌یه‌ په‌ندو ئامۆژگاری وه‌ر بگرن و كاری پێبكه‌ن‪ .‬پیاوێك وتی‪ :‬ئه‌ی‬
‫په‌یامبه‌ری خوا! ئایا ده‌بێ له‌دایكشم مۆڵه‌ت وه‌ربگرم؟ ئه‌ویش فه‌رمووی‪ :‬به‌ڵێ؛‬
‫كابرا وتی‪ :‬ئاخر جگه‌ له‌من كه‌سێكی دیكه‌ی نییه‌ خزمه‌تی بكا؟ په‌یامبه‌ریش‬
‫فه‌رمووی‪ :‬باشه‌ پێت خۆشه‌ دایكت به‌رووتی ببینی؟ كابرا وتی‪ :‬نا‪ ،‬ئه‌ویش‬
‫فه‌رمووی كه‌واته‌ هه‌ركاتێ ده‌ته‌وێ بچیته‌ ژووره‌كه‌یه‌و ‌ه ئاگاداریی بكه‌؛ ئه‌وجا‬
‫بچۆ ژووره‌وه‌‪ .‬ئیاممی (به‌یهه‌قیی و ته‌به‌ریی) ریوایه‌تیان كردووه‌‪.‬‬
‫يل لَك ُُم ٱرجِ ُعواْ‬‫ى ُيؤ َذنَ لَكُمۖ َوإِن ِق َ‬
‫ح َّت ٰ‬ ‫حدٗ ا ف ََل تَد ُ‬
‫خلُوهَا َ‬ ‫َفإِن لَّم تَجِ دُ واْ ِفي َهآ أَ َ‬
‫زك لَكُمۚ َوٱللَّهُ بِ َا تَع َملُونَ َعلِيم (النور ‪)28‬‬‫فَٱرجِ ُعواْۖ ُه َو أَ َ ٰ‬
‫فإن مل تجدوا فيها أحدا} ئینجا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له‌و مااڵنه‌دا ده‌ست نه‌كه‌وت‬
‫مۆڵه‌تتان بدا‪ ،‬وه‌ یا زانیتان كه‌س له‌ماڵ نیه‌ {فال تدخلوها حتى يؤذن لكم}‬
‫مه‌چن ‌ه ژووره‌وه‌ تا مۆڵه‌تتان ئه‌درێ له‌الیه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ ئیزنی به‌ده‌ست بێ‪،‬‬
‫چونكه‌ خانوو به‌ره‌ ڕێزو حورمه‌تێكی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬هیچ كه‌سێك بۆی نیه‌‬
‫حورمه‌تی بشكێنێ {وإن قيل لكم إرجعوا} خۆ ئه‌گه‌ر پێشتان وترا بگه‌ڕێنه‌وه‌‬
‫(له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بێت) {فارجعوا} ئێوه‌ش به‌بێ دڵگرانی و ناره‌حه‌تی بگه‌ڕێنه‌وه‌‬
‫{هو أزىك لكم} ئه‌وه‌ش بۆ ئێوه‌ باشرتو چاكرته‌ {والله مبا تعملون عليم} خواش‬
‫ئاگادارو زانایه‌ به‌ هه‌رچی ئێو ‌ه ئه‌یكه‌ن‪ .‬كه‌واته‌ پێویسته‌ رێزو حورمه‌تی خانه‌و‬
‫مه‌نزڵی هه‌موو كه‌سێك بپارێزرێ‪ ،‬وه‌نابێ هه‌ركه‌س به‌ ئاره‌زوو خۆی بكات به‌‬
‫ژووری هیچ كه‌سێكی تردا‪ .‬تێبینی‪ :‬ئیاممی ئه‌حمه‌د ‪-‬خوا ره‌حمی پێ بكا‪-‬‬
‫ئه‌ڵێ‪ :‬ئینسان هه‌ركات گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ماڵی خۆی‪ ،‬چاك وای ‌ه له‌ده‌م ده‌رگادا بكۆكێ‪،‬‬
‫یا پێ بكوتێ به‌ ئه‌رزدا‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه پێغه‌مبه‌ر رێ نادا به‌وانه‌ی ‪ -‬له‌سه‌فه‌رێكی دوور‬
‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌‪ -‬بێ ئاگادار كردنه‌وه‌ی ماڵ و مناڵ به‌شه‌و خۆیان بكه‌ن به‌مااڵ! له‌‬

‫‪145‬‬
‫فه‌رمووده‌یه‌كی دیكه‌دا هاتووه‌‪ :‬كاتێ پێغه‌مبه‌ر له‌سه‌فه‌ر ده‌گه‌ڕایه‌وه‌‪ ،‬له‌نزیك‬
‫شاری مه‌دینه‌دا بارخانه‌یان ده‌خست تاكو نزیكی ئێواره‌‪ ،‬ئه‌وسا ئه‌یفه‌موو‪ :‬با ئه‌و‬
‫ژنانه‌ ئاماد ‌ه نین بۆ پێشوازی مێرده‌كانیان‪ ،‬خۆ ئاماده‌ بكه‌ن و ‪ ،‬پاك و ته‌میزی‬
‫خۆیان بكه‌ن و‪ ،‬پرچه‌كانیان شانه‌ بكه‌ن ‪( .‬متفق علیه‌)‪ .‬خێزانی (عه‌بدوڵاڵی‬
‫كوڕی مه‌سعود) ئه‌ڵێ‪ :‬هه‌ركات عه‌بدوڵاڵ ئه‌گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ماڵ له‌ده‌م ده‌رگاكه‌دا‬
‫ئه‌كۆكی و‪ ،‬توفی ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬تا بێ ئاگاداری ئێمه‌ نه‌یێته‌ ژوره‌وه‌و شتێ ببینێ‪،‬‬
‫حه‌زی پێ نه‌كا‪.‬‬
‫خلُواْ بُ ُيوتًا َغريَ َمسكُونَ ٖة ِفي َها َم َٰت ‪ٞ‬ع لَّكُمۚ َوٱللَّهُ يَعل َُم َما‬ ‫اح أَن تَد ُ‬ ‫َّيس َعلَيكُم ُج َن ٌ‬ ‫ل َ‬
‫تُبدُ ونَ َو َما تَك ُت ُمون (النور ‪)29‬‬
‫ليس عليكم جناح} هیچ جۆر ‌ه سه‌ركۆنه‌و گوناهێكتان له‌سه‌رنییه‌ بێ مۆڵه‌ت‬
‫وه‌رگرتن {أن تدخلوا بيوتا غري مسكونة} كه‌ بچنه‌ ماڵێكه‌و ‌ه چۆڵ بێ و كه‌سی‬
‫تیا نیشته‌جێ نه‌بێ‪ ،‬وه‌ك میوان خانه‌و دام و ده‌زگا حكومییه‌كان و مزگه‌وت‬
‫و شوێنه‌ گشتییه‌كان… {فيها متاع لكم} كه‌ل و په‌لی ئێوه‌ی تێدا بێت {والله‬
‫يعلم ما تبدون وما تكتمون} ئێو ‌ه هه‌رچی ده‌ر بخه‌ن و‪ ،‬هه‌رچیش بشارنه‌وه‌ خوا‬
‫ده‌یزانێ و ئاگاداره‌ لێی ‪ ،‬ده‌زانێ به‌ چ مه‌به‌ستێكه‌وه‌ ئه‌چنه‌ ئه‌و مااڵنه‌وه‌‪.‬‬
‫ام بَعضُ ُهم‬ ‫ح ِ‬‫ُس ِهمۖ َوأَز َٰو ُجهُ ٓۥ أُ َّم َٰه ُت ُهمۗ َوأُ ْولُواْ ٱألَر َ‬
‫ني ِمن أَنف ِ‬ ‫ِي أَ َ ٰ‬
‫ول بِٱملُؤ ِم ِن َ‬ ‫ٱل َّنب ُّ‬
‫ل أَولِ َيآئِكُم‬
‫ن إِ َّلٓ أَن تَف َعلُ ٓواْ إِ َ ٰٓ‬
‫ني َوٱمل ُ َهٰجِ رِي َ‬ ‫ن ٱملُؤ ِم ِن َ‬‫ب ٱللَّ ِه ِم َ‬
‫ف ِك َٰت ِ‬ ‫عض ِ‬ ‫ول ِب َب ٖ‬‫أَ َ ٰ‬
‫ب َمسطُو ٗر ا (األحزاب ‪ )6‬پێغه‌مبه‌ر بۆ موسڵامنان‬ ‫ف ٱل ِك َٰت ِ‬‫َّمع ُرو ٗفاۚ كَانَ َٰذلِكَ ِ‬
‫له‌خۆیان فه‌رزتره‌و‪ ،‬هاوسه‌ره‌كانیشی دایكیانن‪{ :‬النبى أوىل باملؤمنني من‬
‫أنفسهم} په‌یامبه‌ر ب ‌ه بڕواداران له‌ خودی خۆیانیش له‌ پێشرت ‌ه ‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو‬
‫كارو بارێكی دین و دنیادا‪ ،‬وه‌هه‌رگیز‪ .‬پێی خۆش نه‌بووه‌ موسڵامنان تووشی‬
‫هیچ جۆره‌ به‌اڵو نه‌هامه‌تێك بنب‪ ،‬هه‌موو كاتیش هه‌وڵیداوه‌ به‌ره‌و خێرو چاكه‌‬
‫بچن و خۆی به‌برایان داناوه‌‪ ،‬دیاره‌ كه‌ده‌بێ موسڵامنانیش هه‌ر ئه‌و بڕیار و‬

‫‪146‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫حوكمیان بۆ بدا و‪ ،‬هه‌ر قسه‌ی ئه‌ویش ببیسن‪ ،‬وه‌ك خۆی له‌ فه‌رمووده‌یه‌كدا‬
‫ىل‪،‬‬
‫ده‌فه‌رموێ‪ ( :‬أنا أوىل بكل مؤمن من نفسه‪ ،‬فأميا رجل مات وترك َديْنا فإ ّ‬
‫ومن ترك ماال فلورثته )‪.‬واته‌‪ :‬من به‌ خودی موسڵامنانه‌وه‌ له‌ خۆیان بۆ خۆیان‬
‫نزیكرتم‪ ،‬جا هه‌ركه‌سێ به‌قه‌رزاری مرد‪ ،‬قه‌رزه‌كه‌ی له‌سه‌ر منه‌ و‪ ،‬من ده‌یبژێرم‪،‬‬
‫هه‌ركه‌سێكیش مردو ماڵ و سامانی لێبه‌جێام‪ ،‬ئه‌وه‌بۆ میراتبه‌رانی خۆی ده‌بێ‪.‬‬
‫ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ باشرتین به‌ڵگه‌و نیشانه‌ی دڵسۆزی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ نیشان‬
‫ده‌دات به‌رامبه‌ر به‌ ئوممه‌ته‌كه‌ی‪ .‬پێشه‌وا (ئه‌حمه‌د)و (ئه‌بوو داود) ڕیوایه‌تیان‬
‫كردووه‌‪{ .‬وأزواجة أمهاتهم} و ژنه‌كانیشی دایكیانن ‪ ،‬پێویست ‌ه وه‌ك دایكی‬
‫خۆیان ڕێز و حورمه‌تیان لێبنێن‪ .‬واته‌‪ :‬ل ‌ه ڕێزگرتن و حه‌رامیی ماره‌كردنیاندا‬
‫وه‌ك دایكیانن‪ ،‬به‌اڵم له‌ته‌ماشاكردن و خه‌ڵوه‌ت و‪. .‬هتد ده‌بێ وه‌ك ژنانی تر‬
‫مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت {وأولوا األرحام بعضهم أوىل ببعض ىف كتاب الله‬
‫من املؤمنني واملهاجرين} و له‌كتێبی خوادا(لوح املحفوظ)‪ ،‬وا نوورساوه‌ كه‌‬
‫میراتی هێندێ له‌هێندێ به‌هۆی خزمایه‌تی نه‌سه‌بیی ‪ ،‬له‌خه‌ڵكانی تری نێو‬
‫بڕواداران و كۆچكه‌ران له‌پێشرته‌‪ ،‬به‌ڵێ‪ ..‬له‌ سه‌ره‌تای ئیسالمه‌وه‌ به‌ هاوپه‌یامنی‬
‫و به‌ موسڵامنه‌تی و بڕابوون به‌دینی خوا‪ ،‬میراتیان له‌یه‌كرت ده‌برد‪ ،‬جا له‌دواییدا‬
‫له‌ناو موسڵامناندا ئه‌و حوكمه‌یه‌‪ -‬وه‌كو(ئینب عه‌باس) ده‌ڵێ‪ -‬هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌و‬
‫چوویه‌وه‌ سه‌رباری واقیعی خۆی‪{ .‬إال أن تفعلوا إىل أوليائكم معروفا} سا مه‌گه‌ر‬
‫له‌گه‌ڵ خزم و دۆستاندا پیاوه‌تیی و چاكه‌یه‌ك بكه‌ن و شتێكیان بده‌نێ {كان‬
‫ذلك ىف الكتاب مسطورا} میرات بردنی خزمان له‌ یه‌كرتو میرات نه‌بردنی كافر‬
‫له‌موسڵامن‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌قورئانی پیرۆزدا تۆماره‌و نوورساوه‌و ده‌بێ كاری پێبكرێ‪.‬‬
‫ن ف ََم‬ ‫ن ِمن قَبلِ أَن تَ ُّ‬
‫َسو ُه َّ‬ ‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِ َذا نَكَح ُت ُم ٱملُؤ ِم َن ِ‬
‫ٰت ثُ َّم طَلَّق ُت ُمو ُه َّ‬ ‫َٰيٓأَ ُّي َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫يل (األحزاب‬ ‫حا َج ِم ٗ‬
‫سا ٗ‬
‫ن ََ‬ ‫حو ُه َّ‬ ‫س ُ‬‫ن َو َ ِّ‬‫ن ِمن ِعدَّ ٖة تَعتَدُّ ونَ َهاۖ َف َم ِّت ُعو ُه َّ‬ ‫لَكُم َعلَي ِه َّ‬
‫‪) 49‬‬

‫‪147‬‬
‫ئه‌حكامی ژنی ته‌اڵقدراو به‌رله‌ چوونه‌ الی‪{ :‬يا أيها الذين آمنوا إذا نكحتم‬
‫املؤمنات} ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی بڕواتان هێناوه‌! كاتێ ژنانی بڕوادارتان ماره‌ كردن‬
‫{ثم طلقتموهن من قبل أن متسوهن} له‌پاشا ته‌اڵقتاندان پێش ئه‌وه‌ی كه‌‬
‫بچنه‌ الیان {فام لكم عليهن من عدة تعتدونها} هیچ ‘عیدده‌‘ و ماوه‌یه‌كتان‬
‫به‌سه‌ریانه‌وه‌ نیه‌ رێگر بێ بۆ شوو كردنه‌وه‌یان‪ ،‬واته‌‪ :‬بێ عیدد ‌ه بۆیان هه‌یه‌‬
‫مێرد بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ عیدده‌ بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌ركه‌وێ ئاخۆ سكی هه‌یه‌‪ ،‬یانه‌؟‬
‫{فمتعوهن} جا موتعه‌یان بده‌نێ‪ ،‬موتعه‌‪ :‬ماڵێك ‌ه وه‌ك جل و به‌رگ و پۆشاك‬
‫و‪ ..‬هتد بۆ ئاسانكردنی ته‌اڵقدانه‌كه‌ له‌سه‌ر شانیان {ورسحوهن رساحا جميال}‬
‫وه‌ به‌ جوامێرانه‌ ده‌سیان لێبه‌ر بده‌ن‪ .‬واته‌‪ :‬به‌ بێ زیان دان لێیان تووشی‬
‫ئه‌زیه‌ت و ئازاریان مه‌كه‌ن‪( .‬ئینب كه‌سیر) ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌م ئایه‌ته‌ چه‌ند حوكمێكی‬
‫گرنگی تێدایه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ :‬بێژه‌ی (نیكاح) هه‌ر به‌واتای مار ‌ه كردنه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت كه‌‬
‫ده‌فه‌رمووێ‪ ( :‬من قبل أن متسوهن )‪ .‬دووه‌م‪ :‬ده‌توانرێ پێش تێكه‌اڵوی كردن‬
‫ژن ته‌اڵق بدرێ‪ .‬سێیه‌م‪ :‬بێژه‌ی (املؤمنات) ژنی كیتابیش ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬چواره‌م‪:‬‬
‫ئیبنی عه‌بباس و ده‌سته‌یه‌ك له‌(سه‌له‌ف) ئه‌م ئایه‌ته‌ ده‌كه‌ن ‌ه به‌ڵگه‌ی ئه‌و ‌ه كه‌‬
‫تا (نیكاح) نه‌بێ هه‌رگیز ته‌اڵق نابێ و ناشكه‌وێ‪ ،‬ئیاممی (شافیعیی و‪ ،‬ئه‌حمه‌د)‬
‫یش هه‌روا ده‌ڵێن‪ ،‬به‌اڵم (ئه‌بو حه‌نیفه‌و مالیك) پێیان وایه‌ ك ‌ه پێش (نیكاح)یش‬
‫ته‌اڵق هه‌یه‌ و ده‌كه‌وێ‪ ،‬بۆ منوونه‌ی هه‌ردوكیان (إن تزوجت فالنة فهي طالق)‬
‫ده‌ست ده‌دا‪ .‬فه‌رمووده‌یش هه‌رپشتگیری ئه‌وه‌ده‌كا ك ‌ه تا (نیكاح) نه‌بێ ته‌اڵق‬
‫نابێ و ناكه‌وێ‪( :‬ال طالق البن آدم فيام ال ميلك ) (ئه‌حمه‌د‪ ،‬ئه‌بووداود‪ ،‬تیرمزیی)‪.‬‬
‫(ال طالق قبل النكاح)(ئیبنی ماجه‌)‪ .‬پێنجه‌م‪ :‬به‌كۆی ده‌نگی زانایان‪ :‬هه‌ركاتێ‬
‫ژنان ته‌اڵق دران ‪ -‬پێش چوونه‌ الیان‪ -‬عیدده‌یان له‌سه‌ر نییه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر مێرده‌كه‌ی‬
‫مبرێت‪ ،‬دیار ‌ه ئه‌وه‌ ده‌بێ عیدده‌ی ژنی مێرد مردوو هه‌ڵژمێرێ‪ .‬شه‌شه‌م‪ :‬موتعه‌‪:‬‬
‫ئه‌م موتعه‌یه‌ له‌م جێگایه‌دا گشتگیره‌‪ ،‬واته‌‪ :‬هه‌ر ژنێك كه‌ ماره‌یی بۆ دانرابێت‬

‫‪148‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫و پێش ده‌ست تێكه‌ڵ كردن له‌ته‌كیا ته‌اڵق بدرێت نیوه‌ی ماره‌ییه‌كه‌ی خۆی‬
‫ده‌كه‌وێ و هه‌م به‌موتعه‌ش بۆی داده‌نرێت‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رموێ‪( :‬وإن طلقتموهن‬
‫من قبل ان متسوهن وقد فرضتم لهن فريضة فنصف مافرضتم )‪.٢٣٧/٢‬‬
‫هه‌روه‌ها ژنێكیش ماره‌یی بۆدیاری نه‌كرابێت و پێش چوون ‌ه الی ته‌اڵق بدرێت‬
‫شتێكی بۆ داده‌نرێ به‌ناوی موتعه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و موتعه‌یه‌ش به‌پێی توانایی و‬
‫ده‌سه‌اڵت و‪ ،‬بێ توانایی و بێ ده‌سه‌اڵتی مێرده‌ك ‌ه داده‌نرێ‪( :‬ال جناح عليكم‬
‫إن طلقتم النساء مامل متسوهن أو تفرضوا لهن فريضة ومتعوهن عىل املوسع‬
‫قدره وعىل املقرت قدره متاعا باملعروف حقا عىل املحسنني ) ‪.٢٣٦/٢‬‬
‫جلَٰبِي ِب ِه َّ ۚ‬
‫ن‬ ‫ن ِمن َ‬ ‫سآ ِء ٱملُؤ ِم ِن َ‬
‫ني ُيدنِ َ‬
‫ني َعلَي ِه َّ‬ ‫ِي قُل ِّلَز َوٰجِ كَ َو َب َناتِكَ َونِ َ‬‫َٰيٓأَ ُّي َها ٱل َّنب ُّ‬
‫يم (األحزاب‪) 59‬‬ ‫ح ٗ‬‫ن َوكَانَ ٱللَّهُ َغفُو ٗرا َّر ِ‬
‫ن ف ََل يُؤ َذي َ ۗ‬ ‫دنٓ أَن يُع َرف َ‬
‫َٰذلِكَ أَ َ ٰ‬
‫ده‌بێ ژنان خۆیان به‌ چارشێو داپۆشن‪{ :‬يا أيها النبى قل ألزواجك وبناتك ونساء‬
‫املؤمنني} ئه‌ی په‌یامبه‌ر! به‌ژنه‌كانت‪ ،‬كچه‌كانت و ژنانی بڕوادار بڵێ‪{ :‬يدنني‬
‫عليهن من جالبيبهن} له‌ بااڵپۆش و عاباكانیان بپێچن به‌ خۆیانا‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‬
‫كه‌ ته‌واوی سه‌رو مل و جه‌سته‌یان داپۆشێ‪ .‬پێناسه‌یه‌ك بۆ جیلباب‪ :‬ئیبنی‬
‫عه‌باس ده‌ڵێت‪ :‬جیلباب‪ :‬ئه‌و جل و به‌رگه‌یه‌ ته‌واوی جه‌سته‌ هه‌رله‌ پێ تا ته‌وقه‌‬
‫سه‌ر داپۆشێ؛ ده‌شكرێ بڵێیین‪ :‬ئه‌و پارچ ‌ه قوماشه‌یه‌ كه‌ ژنان به‌سه‌ر جل و‬
‫به‌رگه‌كانیاندا ده‌یپێچن به‌خۆیاندا وه‌كو عه‌با ك ‌ه ژنانی عێراقیی به‌كاری دێنن‪.‬‬
‫به‌ڵێ ژنان هه‌ركاتێ له‌ماڵ چونه‌ ده‌رێ بۆهه‌ر ئیش و كارێكی پێویست‪ ،‬ده‌بێ‬
‫ئه‌و (جیلباب)ـه‌ به‌كار بهێنن و ته‌واوی سه‌رو مل و گه‌ردن و سنگ و به‌ره‌كیان‬
‫پێداپۆشن هه‌تا ده‌گاته‌ قوله‌ پێیان‪ ،‬به‌كارهێنانی ئه‌و پارچه‌ حیجابه‌ش كه‌ ئێستا‬
‫له‌ناودای ‌ه جێی جیلباب ده‌گرێته‌وه‌ به‌مه‌رجێك (میقنه‌عه‌)ـی له‌گه‌ڵدابێ‪{ .‬ذلك‬
‫أدىن أن يعرفن فال يؤذين} ئه‌و خۆداپۆشینه‌ش له‌بارترین شته‌ ‘ ك ‌ه ئێوه‌ به‌‬
‫پاك و خاوێنی و داوێن پارێزی بنارسێن و به‌ر قسه‌و بوختان نه‌كه‌ون و ئازارو‬

‫‪149‬‬
‫ئه‌زیه‌ت نه‌درێن {وكان الله غفورا رحيام} هه‌میشه‌و به‌رده‌وام خوا چاوپۆشیكار ‌ه‬
‫‘به‌رامبه‌ر به‌وانه‌ی پێشرت درێغیان هه‌بووبێت زۆریش میهره‌بانه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا‬
‫فه‌رمانه‌كانی جێبه‌جێ ده‌كه‌ن‪.‬‬
‫ى إِ َذآ أَثخَن ُت ُموهُم فَشُ دُّ واْ ٱل َوثَ َ‬
‫اق َفإِ َّما‬ ‫ح َّت ٰٓ‬
‫َاب َ‬
‫ب ٱل ِّرق ِ‬ ‫ن كَ َف ُرواْ ف َ‬
‫َض َ‬ ‫َفإِ َذا لَ ِقي ُت ُم ٱلَّ ِذي َ‬
‫ص ِمن ُهم‬ ‫رب أَوزَا َر َهاۚ َٰذلِكَ ۖ َولَو َيشَ آ ُء ٱللَّهُ َلن َت َ َ‬
‫ح ُ‬ ‫ى تَضَ َع ٱل َ‬ ‫نۢا َبعدُ َوإِ َّما ِفدَ آ ًء َ‬
‫ح َّت ٰ‬ ‫َم َّ‬
‫سبِيلِ ٱللَّ ِه َفلَن يُ ِض َّل أَع َٰملَ ُهم‬ ‫ف َ‬ ‫ن ُق ِتلُواْ ِ‬ ‫َولَٰ ِكن لِّ َيبلُ َواْ بَعضَ كُم ِب َب ٖ‬
‫عضۗ َوٱلَّ ِذي َ‬
‫(محمد ‪)4‬‬
‫كاتێ تووشی بێ دین و خوانه‌ناسان بوون له‌ ملیان ده‌ن‪ :‬پاش ئه‌وه‌ی خوای‬
‫جوانكار به‌ ئاشكرا جه‌نگی راگه‌یاند له‌گه‌ڵ ئه‌و خوا نه‌ناس و بێ بڕوایانه‌دا‪،‬‬
‫ئینجا موسڵامنه‌كان هه‌ڵ ده‌نێ بۆیی و ده‌فه‌رمووێ‪{ :‬فإذا لقيتم الذين كفروا}‬
‫جا كاتێ گه‌یشنت به‌بێ بڕواكان له‌جه‌نگدا {فرضب الرقاب} له‌گه‌ردنیان بده‌ن‬
‫‪ ،‬واته‌‪ :‬ملیان بپه‌ڕێنن و سه‌ریان له‌الشه‌یان بكه‌نه‌وه‌ {حتى إذا أثخنتموهم}‬
‫بجه‌نگن تاكاتێ الوازیان ده‌كه‌ن به‌كوشتار لێكردنێكی زۆرو شكاندنیان {فشدوا‬
‫الوثاق} ئنجا ئه‌وه‌ی ماوه‌ دیلی بكه‌ن و‪ ،‬مه‌حكه‌م بیان به‌ستنه‌وه‌و چاودێرییان‬
‫بكه‌ن ڕانه‌كه‌ن {فإما مناّ بعد} ئه‌وسا یان به‌ خۆڕایی و منه‌ت خستنه‌ سه‌ریان‪،‬‬
‫ئازادیان بكه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێشه‌وای موسڵامنان پێی چاك بوو {وإما فداء} یان‬
‫به‌فیدیه‌و بریتیی‪ ،‬واته‌‪ :‬دیل به‌دیلیان پێ بكه‌ن‪ ،‬یان شتێكیان لێ وه‌رگرن‪،‬‬
‫به‌اڵم ئه‌مه‌ دوای ئه‌وه‌یه‌ شه‌وكه‌ت و په‌ڕوباڵیان ده‌شكێت و ده‌سه‌اڵتی جه‌نگیان‬
‫نامێنێ‪( .‬ئینب كه‌سیر) ده‌ڵێ‪ :‬له‌وه‌ ده‌چێ ئه‌م ئایه‌ته‌ پاش رووداوه‌كه‌ی (به‌در)‬
‫هاتبێ‪ ،‬چونكه‌ له‌وێ به‌هۆی ڕاگرتن و ئازاد كردنی دیله‌كانه‌وه‌ ‪ -‬پێش شكاندنی‬
‫شه‌وكه‌تیان ‪( -‬عیتاب) و گله‌یی هاته‌ سه‌ریان‪ ،‬وه‌ك ئه‌فه‌رمووێ‪( :‬ما كان لنبى‬
‫أن يكون له أرسى حتى يثخن يف األرض)(‪ .)٥٧/٨‬پاشان هه‌ندێ ده‌ڵێن‪:‬‬
‫ئه‌م ئایه‌تی سووره‌تی(قیتال)ـه‌‪ ،‬به‌ئایه‌تی (فإذا انسلخ األشهر الحرم فاقتلوا‬

‫‪150‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫املرشكني حيث وجدمتوهم) له‌ سووره‌تی (به‌رائه‌) سڕاوه‌ته‌وه‌و مه‌نسوخه‌‪،‬‬
‫ئه‌گه‌رچی زۆربه‌ی زانایان رایان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ نه‌سڕاوه‌ته‌وه‌و‪( ،‬پێشه‌وا)‬
‫بۆ خۆی ده‌سه‌اڵتی هه‌یه‌ له‌نێوان ئازاد كردنی دیله‌كاندا به‌منه‌ت و خۆڕایی‪،‬‬
‫یان به‌بارمته‌و بریتی‪ ،‬یان به‌كوشنت‪ ،‬یه‌كێكیان هه‌ڵبژێرێ‪ .‬به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌كه‌‬
‫پێغه‌مبه‌ر له‌نێو دیله‌كانی (به‌در)دا (نه‌زری كوڕی حاریس)ـه‌و (عوقبه‌ی كوڕی‬
‫ئه‌بی موعه‌یت)ی كوشت‪{ .‬حتى تضع الحرب أوزارها} تا جه‌نگ ته‌واو ده‌بێ‪.‬‬
‫به‌ڵێ‪ ..‬جه‌نگ گه‌لێك كه‌ڵك و سوودی هه‌یه‌‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬له‌شی مرۆڤ به‌هێز‬
‫ده‌كات‪ ،‬ته‌كنه‌لۆژیا گه‌شه‌ ده‌كات‪ ،‬گه‌ل زیاد ده‌كات‪ ،‬مرۆڤه‌كان هۆشیار‬
‫ئه‌بنه‌وه‌‪ ،‬سته‌مكارانیش تیا ئه‌چن‪ .‬ده‌ڵێن‪( :‬ئه‌ره‌ستۆ) به‌ئه‌سكه‌نده‌ری وتووه‌‪:‬‬
‫ئاسایش و پاڵدانه‌وه‌‪ ،‬زیانی گه‌وره‌ دێنی به‌ سه‌رگه‌لدا‪ ،‬بۆی ‌ه وتراوه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر‬
‫ویستت گه‌لێك سه‌ركه‌وێ بیخه‌ر ‌ه جه‌نگه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و كاته‌ ده‌رگای به‌ختیاریی بۆ‬
‫ئه‌كرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌رگه‌لێكیش خۆی بدزێته‌وه‌ له‌دیفاع له‌خۆیو‪ ،‬حه‌ز به‌دانیشنت و‬
‫پاڵدانه‌وه‌ بكات‪ ،‬ئه‌و ‌ه خۆی بردۆته‌ سه‌ر لێواری تیاچوون (ته‌فسیری مه‌راغیی)‪.‬‬
‫{ذلك} ئه‌وه‌ بڕیاری خوا بوو‪ :‬جه‌نگ له‌گه‌ڵ بێ بڕوایاندا‪ ،‬دیل كردنیان‪ ،‬پاشان‬
‫به‌ره‌اڵ كردنیان به‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬وه‌ یان به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك پێشه‌وا بڕیاری بۆبدا‪{ .‬ولو‬
‫يشاء الله النترص منهم} ئه‌گه‌ر خوا بیویستبا ‪،‬خۆی تۆڵه‌ی لێ وه‌ر ئه‌گرتن و‬
‫له‌ناوی ئه‌بردن‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی فه‌رمان به‌ئێو ‌ه بكات جه‌نگیان له‌گه‌ڵ بكه‌ن‬
‫{ولكن ليبلوا بعضكم ببعض} به‌اڵم ئه‌وه‌ی نه‌ویست‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌یه‌كرت تاقیتان‬
‫بكاته‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬بۆ ئه‌وه‌ ئێوه‌ به‌كافران تاقیبكاته‌وه‌ به‌ جه‌نگ و جیهاد {والذين‬
‫قتلوا ىف سبيل الله} وه‌ ئه‌وانه‌ی له‌رێی خوادا كوژران {فلن يضل أعاملهم} خوا‬
‫كارو هه‌وڵی ئه‌وانه‌ له‌ناو نابا‪ ،‬به‌ڵكو به‌چه‌ند قات بۆیان زیاد ئه‌كات‪.‬‬
‫ح بَالَ ُهم (محمد ‪)5‬‬‫س َيه ِديهِم َويُصلِ ُ‬
‫َ‬
‫سيهديهم} له‌دونیاشدا رێنامیان ئه‌كات بۆ كاری چاك و هۆكاره‌كانی بردنه‌‬

‫‪151‬‬
 ‫به‌هه‌شت {ويصلح بالهم}كاروباریان بۆ ئاسان ده‌كاو‪ ،‬حاڵیشیان چاك ئه‌كات‪.‬‬
‫ج َّن َة َع َّر َف َها لَ ُهم ( محمد‪) 6‬‬
‫خلُ ُه ُم ٱل َ‬‫َويُد ِ‬
‫ويدخلهم الجنة عرفها لهم} و ئه‌یانبات ‌ه به‌هه‌شته‌وه‌ ك ‌ه به‌جۆره‌ها شێوه‌ بۆی‬
‫باسكردوون‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ هه‌موو كه‌سێك جێگای خۆی ئه‌زانێ و لێی ون‬
‫نابێت‪ ،‬هه‌روه‌ك ئه‌و رۆژه‌ له‌دایك بووبن ئاشنان پێی‪ .‬پێغه‌مبه‌ر ده‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫(يعطى الشهيد ست خصال‪ :‬عند أول قطرة من دمه‪ :‬تكفر عنه كل خطيئة‪،‬‬
‫ويرى مقعده من الجنة‪ ،‬ويزوج من الحور العني‪ ،‬ويأمن من الفزع األكرب‪ ،‬ومن‬
‫عذاب القرب‪ ،‬ويحىل حلة اإلميان)‪(.‬مسند اإلمام أحمد ‪ .٢٠٠/٤ :‬شه‌هید‬
‫هه‌ر له‌ڕژانی یه‌كه‌م دڵۆپی خوێنیه‌وه‌ شه‌ش شتی ئه‌درێتێ‪ :‬هه‌موو تاوانێكی‬
‫ئه‌پۆرشێ‪ ،‬جێی خۆی له‌به‌هه‌شتدا ئه‌بینێ‪ ،‬له‌ حوره‌لعه‌ینه‌كان ژنی ئه‌درێتێ‪،‬‬
‫له‌ترسه‌ گه‌وره‌كه‌ی قیامه‌ت بێ خه‌م ئه‌كرێ‪ ،‬له‌عه‌زاب و سزای گۆڕ رزگاری‬
‫ده‌بێ‪ ،‬جلكی رازاوه‌ی ئیامنی له‌به‌ر ده‌كرێ‪.‬‬
‫ل ٱللَّ ِه َوٱللَّهُ َيس َم ُع‬
‫ك إِ َ‬
‫ف زَوجِ َها َوتَش َت ِ ٓ‬ ‫ج ِدلُكَ ِ‬‫َول ٱلَّ ِتي تُ َٰ‬
‫س ِم َع ٱللَّهُ ق َ‬ ‫قَد َ‬
‫ري (املجادلة ‪) 1‬‬ ‫س ِم ُ‬
‫يعۢ بَ ِص ٌ‬ ‫ُمٓ إِنَّ ٱللَّهَ َ‬
‫حا ُو َرك َ ۚ‬
‫تَ َ‬
‫قد سمع الله قول التى تجادلك ىف زوجها} بێگومان خوا قسه‌ی ئه‌و ژنه‌یه‌‬
‫بیست گفت و گۆی له‌گه‌ڵ تۆ كرد (ئه‌ی موحه‌مه‌مد ! له‌باره‌ی مێرده‌كه‌یه‌وه‌‬
‫{وتشتىك إىل الله} و سكااڵی بۆالی خوا ئه‌برد بۆ چاره‌سه‌ر {والله يسمع‬
‫تحاوركام} له‌كاتێكدا خواش گوێی له‌گفتوگۆكه‌ی هه‌ردووكتانه‌ و ‌ه بوو‪ .‬رۆژێك‬
‫(ئه‌وسی كوری سامیت) ركی ل ‌ه خاتوو (خه‌وله‌)ی هاوسه‌ری هه‌ڵسا وتی‪ :‬تۆ‬
‫له‌جێگه‌ی دایكمی‪ ،‬پاشان (خه‌وله‌) رۆیشت بۆالی په‌یامبه‌ر و رووداوه‌كه‌ی‬
‫بۆگێڕایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش فه‌رمووی لێی حه‌رام بوویت و نابێ بگه‌ڕێیته‌وه‌ الی‪(.‬خه‌وله‌)‬
‫ش وتی‪ :‬سوێند ب ‌ه خوا ته‌اڵق ب ‌ه ده‌میا نه‌هاتووه‌و باوكی مندااڵمنه‌و خۆش‬
‫ئه‌وێ ‪ ،‬په‌یامبه‌ریش وه‌اڵمی هه‌ر ئه‌وه‌بوو بۆی‪ ،‬ئیرت خه‌وله‌ش هه‌ر ئه‌ڕۆیشت‬

‫‪152‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫و ئه‌هات و به‌ خه‌فه‌ته‌وه‌ ئ ‌ه تالیه‌وه‌ و رووی ده‌كرده‌ خواو هاناو سكااڵی خۆی‬
‫بۆخوا ده‌برد‪ ،‬ده‌ره‌نجام خوای میهره‌بانیش بۆ وه‌اڵمه‌كه‌ی چوار ئایه‌تی ئه‌وه‌ڵی‬
‫ئه‌م سووره‌ته‌ی نارده‌ خواره‌وه‌‪ .‬پێشه‌وا ئه‌حمه‌د‪{ ٤١٠/٦ .‬إن الله سميع بصري}‬
‫به‌راستی خوا خوایه‌كی بیسه‌ری ئه‌و پاڕانه‌وه‌و وتوو وێژه‌ی ئه‌وانه‌‪ ،‬به‌ كردو‬
‫كرداریشیان بینایه‌‪.‬‬
‫ن أُ َّم َٰه ِت ِهمۖ إِن أُ َّم َٰه ُت ُهم إِ َّل ٱلَّٰٓ ِٔـي َولَدنَ ُهمۚ‬ ‫ن يُظَٰ ِه ُرونَ ِمنكُم ِّمن ن َ‬
‫ِّسآئِهِم َّما ُه َّ‬ ‫ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن ٱلقَولِ َوزُو ٗراۚ َوإِنَّ ٱللَّهَ لَ َع ُف ٌّو َغفُو ‪ٞ‬ر (املجادلة ‪)2‬‬ ‫َوإِنَّ ُهم لَ َيقُولُونَ ُمنكَ ٗرا ِّم َ‬
‫ئه‌وانه‌تان له‌ ژنه‌كانتان (ظیهار) ئه‌كه‌ن و پێیان ئه‌ڵین‪ :‬ئێوه‌ له‌جێی دایكامنن ‪،‬‬
‫یان وه‌ك پشتی دایكامنن {ما هن أمهاتهم} ئه‌وانه‌ دایكیان نین {إن أمهاتهم إال‬
‫الالىئ ولدنهم} دایكیان هه‌ر ئه‌و ژنانه‌ن ئه‌وانیان لێ بووه‌ {وإنهم ليقولون منكرا‬
‫من القول وزورا} و ‌ه به‌ڕاستی ئه‌وان ‌ه قسه‌یه‌كی ناپه‌سه‌ندو درۆیه‌كی نابه‌جێ‬
‫ده‌كه‌ن {وإن الله لعفو غفور} وه‌ به‌راستی خوا خوایه‌كی به‌خشه‌ری گوناهپۆشه‌‪.‬‬
‫به‌ڵێ‪ ..‬له‌پێش ئیسالمدا كه‌سێك به‌ ژنه‌كه‌ی وتبا‪ :‬تۆ بۆ من وه‌ك دایكمی‪،‬‬
‫‌بی‪(:‬أنت كظهر أمى) ئیرت به‌هه‌تا هه‌تایی لێی یاساغ ئه‌بوو‪ ،‬جا كاتێ‬ ‫ِ‬ ‫به‌ عه‌ره‬
‫ئیسالم هات ئه‌و ره‌فتاره‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و به‌ ته‌اڵقی دانه‌ناو‪ ،‬بڕیاریشیدا كه‌‬
‫ئه‌گه‌ر ئه‌و پیاوه‌ بیه‌وێ ئه‌و ژنه‌ بكاته‌وه‌ به‌ ژنی خۆی و له‌گه‌ڵیا بژی‪ ،‬ئه‌بێ كه‌‬
‫فاره‌ت بدات‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ ك ‌ه له‌ئایه‌تی دواییدا روون كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئینجا باسی‬
‫كه‌فاره‌تی ئه‌و وشه‌یه‌ ده‌كا كه‌ ده‌ڵێ تۆ له‌جێی دایكمی‪ ،‬یان تۆ بۆمن وه‌ك‬
‫پشتی دایكمی ‪.‬‬
‫ِّسآئِهِم ثُ َّم يَ ُعودُونَ لِ َم قَالُواْ َف َتحرِي ُر َر َق َب ٖة ِّمن قَبلِ أَن يَ َت َم َّ‬
‫ٓساۚ‬ ‫ن يُظَٰ ِه ُرونَ ِمن ن َ‬ ‫َوٱلَّ ِذي َ‬
‫ري( املجادلة ‪)3‬‬ ‫َٰذلِكُم تُو َعظُونَ ِب ِهۦۚ َوٱللَّهُ بِ َا تَع َملُونَ َ‬
‫خ ِب ‪ٞ‬‬
‫والذين يظاهرون من نسائهم} ئه‌وانه‌ی له‌ ژنه‌كانیان (ظيهار)ئه‌كه‌ن {ثم يعودون‬
‫ملا قالوا} له‌پاشان ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌و په‌شیامن ده‌بنه‌وه‌ له‌ قسه‌ی خۆیان و ئه‌یانه‌وێ‬

‫‪153‬‬
‫بیانكه‌نه‌وه‌ ب ‌ه ژنی خۆیان‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌بێ پێش ئه‌وه‌ یه‌كێ له‌م سێ شته‌ بكه‌ن‪:‬‬
‫{فتحرير رقبة من قبل أن يتامسا} یه‌كه‌م‪ :‬پێش ئه‌وه‌ بگه‌نه‌ یه‌ك و تێكه‌ڵیی‬
‫ژن و مێردی بكه‌ن ‪ ،‬به‌نده‌یه‌ك ئازاد بكه‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر (ظيهار)كار ویستی‬
‫هاوسه‌ره‌كه‌ی بكاته‌وه‌ به‌ژنی خۆی‪ ،‬ئه‌وه‌ نابێ نزیكی بكه‌وێته‌وه‌ تا كه‌فاره‌ت‬
‫ئه‌دا {ذلكم توعظون به} ئه‌وی خوا واجبی كرده‌ سه‌رتان له‌ ئازادكردنی به‌نده‌‬
‫ئامۆژگارییه‌كه‌ بۆتان‪ ،‬ئامۆژگاریتان پێ ده‌كرێ‪ ،‬تا جارێكی تر ئه‌و وتانه‌ به‌ده‌متانا‬
‫نه‌یه‌ن {والله مبا تعملون خبري} خواش ئاگاداره‌ به‌وكارو كرده‌وانه‌ ئێو ‌ه ده‌یكه‌ن‪).‬‬
‫ٓساۖ َف َمن لَّم يَس َت ِطع‬ ‫ني ِمن قَبلِ أَن يَ َت َم َّ‬ ‫َص َيا ُم شَ ه َرينِ ُم َت َتا ِب َع ِ‬ ‫َف َمن لَّم يَجِ د ف ِ‬
‫ن‬ ‫حدُ و ُد ٱللَّ ِهۗ َولِلكَٰ ِفرِي َ‬ ‫ني ِمس ِكي ٗناۚ َٰذلِكَ لِ ُتؤ ِم ُنواْ بِٱللَّ ِه َو َر ُ‬
‫سولِ ِهۦۚ َوتِلكَ ُ‬ ‫َفإِط َعا ُم ِ‬
‫س ِّت َ‬
‫اب أَلِيم (املجادلة ‪)4‬‬ ‫َع َذ ٌ‬
‫فمن مل يجد فصيام شهرين متتابعني} دووه‌م‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ی كۆیله‌ی نه‌بوو‬
‫ئازادی بكات‪ ،‬یان پاره‌ی نه‌بوو پێی بكڕێت‪ ،‬ئه‌وه‌ ئه‌بێ دوو مانگ له‌سه‌ر یه‌ك‬
‫به‌رۆژوو بێت‪ .‬راڤه‌كارانی قورئان ئه‌ڵێن‪ :‬ئه‌گه‌ر بێ بڕوو بیانووی شه‌رعیی‬
‫مۆڵه‌تی به‌خۆی داو رۆژێكی لێنه‌گرت‪ ،‬ئه‌بێ بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ره‌تای مانگه‌كه‌‬
‫{من قبل أن يتامسا} به‌ر له‌وه‌ به‌یه‌ك بگه‌ن و تێكه‌ڵ بنب {فمن مل يستطع‬
‫فإطعام ستني مسكينا} سێیه‌م‪ :‬جا ئه‌وه‌ی نه‌یتوانی دوومانگه‌كه‌ به‌ڕۆژوو بێت‬
‫(له‌به‌ر پیری‪ ،‬یان له‌ به‌رنه‌خۆشیی) با شه‌ست هه‌ژار ل ‌ه ژه‌مێك خواردن تێر‬
‫بكات‪ ،‬واته‌‪ :‬به‌هه‌ر كه‌سێكیان (‪ )٦٠٠‬غم‪ ،‬گه‌نم‪ ،‬یان جۆ‪ ،‬یاخورما‪ ،‬یان برنج‬
‫بدا‪ ،‬یان نرخه‌كه‌یان ‪ ،‬ئه‌و جانزیك بكه‌وێته‌وه‌ {ذلك لتؤمنوا بالله ورسوله} ئه‌و‬
‫كه‌فاره‌ته‌ش بۆ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ باوه‌ڕتان بته‌و بێت به‌خواو به‌ په‌یامبه‌ره‌كه‌ی ئه‌و‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫خۆتان ببه‌سنت به‌به‌رنامه‌كه‌ی خواوه‌و‪ ،‬جارێكی تر ئه‌و قسانه‌ نه‌كه‌ن {وتلك‬
‫حدود الله} ئه‌مانه‌ش سنوورو فه‌رمانی خوان‪ ،‬تێنه‌په‌ڕن به‌سه‌ریاندا {وللكفرين‬
‫عذاب أليم} بۆ ئه‌و بێ باوه‌ڕانه‌ش نكووڵی ئه‌و حوكامنه‌ ده‌كه‌ن سزایه‌كی به‌‬

‫‪154‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ئێش هه‌یه‌‪.‬‬
‫ن‬ ‫ن ٱللَّهُ أَعل َُم ِبإِميَٰ ِن ِه َّ ۖ‬ ‫ح ُنو ُه َّ ۖ‬ ‫ٰت فَٱم َت ِ‬ ‫ٰت ُم َهٰجِ َر ٖ‬‫ن َءا َم ُن ٓواْ إِ َذا َجآ َءك ُُم ٱملُؤ ِم َن ُ‬‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫حلُّونَ‬ ‫ح ّ‪ٞ‬ل لَّ ُهم َو َل هُم يَ ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ل ٱلكُفَّا ِ ۖر َل ُه َّ‬ ‫ن إِ َ‬‫ٰت ف ََل تَرجِ ُعو ُه َّ‬ ‫ن ُمؤ ِم َن ٖ‬ ‫َفإِن َعلِم ُت ُمو ُه َّ‬
‫ن َو َل‬ ‫ن أُ ُ‬
‫جو َر ُه َّ ۚ‬ ‫ن إِ َذآ َءاتَي ُت ُمو ُه َّ‬ ‫اح َعلَيكُم أَن تَن ِك ُ‬
‫حو ُه َّ‬ ‫ن َو َءاتُوهُم َّمآ أَن َفقُو ۚاْ َو َل ُ‬
‫ج َن َ‬ ‫لَ ُه َّ ۖ‬
‫كم ٱللَّ ِه َيحك ُُم‬ ‫ح ُ‬ ‫سلُواْ َمآ أَن َفقُواْۚ َٰذلِكُم ُ‬ ‫سكُواْ ِب ِع َص ِم ٱلكَ َوا ِف ِر َوس‍َٔلُواْ َمآ أَنفَق ُتم َول َي ‍َٔ‬ ‫تُ ِ‬
‫ح ِكيم (املمتحنة ‪)10‬‬ ‫يم َ‬ ‫بَي َنكُمۖ َوٱللَّهُ َعلِ ٌ‬
‫ژنی موسڵامن به‌ مورشیك به‌شوو نادرێ‪ ،‬مورشیكیش به‌ موسڵامن ناشێ‪{ :‬يا‬
‫أيها الذين آمنوا إذا جاءكم املؤمنات مهاجرات} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌!‬
‫ژن ‌ه باوه‌ڕداره‌كان كه‌له‌مه‌ككه‌وه‌ كۆچیان كرد بۆالی ئێوه‌ له‌ مه‌دینه‌ {فامتحنوهن}‬
‫جا بۆخۆتان تاقییان بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بزانن راست ئه‌كه‌ن له‌بڕواكه‌یاندا؟ له‌به‌ر‬
‫ئیسالم هاتوون‪ ،‬یان له‌مێردو كه‌س و كاریان هه‌اڵتوون ؟!‪ .‬له‌په‌یامن نامه‌كه‌ی‬
‫(حوده‌یبیه‌)داهاتبوو‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ی له‌مه‌ككه‌وه‌ دێت بۆالی موسڵامنه‌كان‪ ،‬نابێ‬
‫وه‌ری بگیرن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانه‌ له‌الی موسڵامنه‌كانه‌وه‌ بچن بۆالی كافره‌كان‪ ،‬ئه‌وان‬
‫ده‌توانن وه‌ریان بگرن والی خۆیان بیانهێڵنه‌وه‌‪ .‬جا پاش ماوه‌یه‌ك ئافره‌تێكی‬
‫(أم كلثوم) ناو له‌مه‌ككه‌وه‌ هات بۆمه‌دینه‌‪ ،‬پاشان دوو برای هاتن به‌دوایدا تا‬
‫به‌پێی مه‌رجه‌كان بیبه‌نه‌وه‌‪ ،‬په‌یامبه‌ریش فه‌رمووی‪ :‬ئه‌و مه‌رجانه‌ ته‌نها به‌رامبه‌ر‬
‫به‌پیاوانه‌‪ ،‬ژنان ناگرێته‌وه‌‪ ..‬جاپاش ئه‌وه‌ خوا ئه‌م ئایه‌ته‌ی نارده‌ خواره‌وه‌‪ ،‬ئه‌وسا‬
‫ئیرت دوای ئه‌وه‌ سوێندی ژنانیان ئه‌دا كه‌ له‌مێردیی و كه‌س و كاری نه‌تۆراوه‌ و‬
‫ته‌نها له‌به‌ر خاتری ئایینی ئیسالم هاتووه‌ {الله أعلم بإميانهن} خواش زاناتره‌‬
‫به‌ئیامنه‌كه‌یان‪ ،‬ئه‌و چاك ئه‌زانێ چۆن و بۆچی ئیامنیان هێناوه‌و كۆچیان‬
‫كردووه‌؟ {فإن علمتموهن مؤمنات} جا ئه‌گه‌ر زانیتان باوه‌ڕدارن و‪ ،‬ته‌نها‬
‫له‌به‌ر ئیسالم هاتوون {فال ترجعوهن إىل الكفار} مه‌یانگێڕنه‌وه‌ بۆالی مێرده‌‬
‫كافر و بێبڕواكانیان {ال هن حل لهم} چونكه‌ ئه‌و ژنانه‌ حه‌اڵڵ نین بۆ ئه‌و پیاوه‌‬

‫‪155‬‬
‫كافرانه‌ {وال هم يحلون لهن} و ئه‌و پیاوه‌ بێبڕوایانه‌ش حه‌اڵڵ نین بۆ ئه‌و ژن ‌ه‬
‫بڕوادارانه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ژنی موسڵامن ده‌بێ ته‌نها بۆ پیاوی موسڵامن بێت {وآتوهم‬
‫ما أنفقوا} وه‌ بده‌ن ب ‌ه مێرده‌ كافره‌كانیان ئه‌وه‌ی خه‌رجیان كردووه‌ بۆ ئه‌م‬
‫ژنانه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ته‌نها ژنه‌كانیان له‌ده‌ست ده‌رچووبێت {وال جناح عليكم أن‬
‫تنكحوهن إذا آتيتموهن أجورهن} گوناحتان له‌ سه‌ر نیه‌ كه‌ ئه‌و ژنانه‌ نیكاح‬
‫بكه‌ن ل ‌ه خۆتان‪ ،‬كاتێ ماره‌یییه‌كه‌یانتان دانێ‪ ،‬چونكه‌ به‌موسڵامن بوونه‌كه‌یان‬
‫په‌یوه‌ندی ژن ومێردییان له‌گه‌ڵ ئه‌واندا ئه‌پچڕێ‪ ،‬پاش ته‌واو بوونی عیده‌ش‬
‫‪-‬ئه‌گه‌ر پێشرت شوویان كردبوو‪ -‬ئه‌توانن ماره‌یان بكه‌ن {وال متسكوا بعصم‬
‫الكوافر} و ئێوه‌ش ژنه‌ كافره‌كان رامه‌گرن‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌و ژنانه‌ كه‌له‌ (دار الكفر)دا‬
‫به‌ جێامون و موسڵامن نه‌بوون‪ ،‬وا دابنێن هه‌رژنتان نه‌بوون‪ ،‬كه‌وابوو ئێستا‬
‫ئه‌توانن خوشكیان‪ ،‬یان پووریان ماره‌بكه‌ن له‌ خۆتان {واسئلوا ما أنفقتم}‬
‫ئێوه‌ش (ئه‌ی مێرده‌ موسڵامنه‌كان)! داوای ئه‌وماره‌ییی ‌ه بكه‌ن ‪-‬له‌و كه‌سه‌ی‬
‫ماره‌یكردووه‌‪ -‬مه‌رسه‌فتان كردووه‌ بۆیان {وليسألوا ما أنفقوا} و بائه‌وانیش داوای‬
‫بكه‌ن چیان خه‌رجكردووه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر پیاوێك خۆی موسڵامن بوو و كۆچی كرد‬
‫و‪ ،‬ژنه‌كه‌شی به‌كافری مایه‌وه‌ و پاشان مێردیكرد‪ ،‬ده‌بێ ماره‌ییه‌كه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌‬
‫بۆ ئه‌م پیاوه‌ موسڵامنه‌ی‪ ،‬وه ‌ئه‌گه‌ر ژنێك هیجره‌تی كردو موسڵامن بوو‪-‬پاش‬
‫عیدده‌ش‪ -‬مێردی كرده‌وه‌‪ ،‬ده‌بێ ماره‌ییه‌كه‌ی بگێڕێته‌وه‌ بۆمێرده‌ كافره‌كه‌ی‬
‫{ذلكم حكم الله يحكم بينكم} ئا ئه‌وه‌ حوكم و بڕیاری خوایه‌‪ ،‬حوكم و بڕیار ده‌دا‬
‫له‌ نێوانتاندا سه‌باره‌ت ب ‌ه ژن و پیاوی موسڵامن و كافر {والله عليم حكيم} خواش‬
‫خوایه‌كی زانای دانایه‌‪).‬‬
‫ن َذ َه َبت أَز َٰو ُ‬
‫ج ُهم‬ ‫ش ‪ٞ‬ء ِّمن أَز َوٰجِ كُم إِ َ‬
‫ل ٱلكُفَّا ِر َف َعاقَب ُتم َ‍فَٔاتُواْ ٱلَّ ِذي َ‬ ‫َوإِن فَاتَكُم َ‬
‫ي أَن ُتم ِب ِهۦ ُمؤ ِم ُنون (املمتحنة ‪) 11‬‬ ‫ثل َمآ أَن َفقُواْۚ َوٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّ ِذ ٓ‬
‫ِّم َ‬
‫وإن فاتكم شئ من أزواجكم إىل الكفار} ئه‌گه‌ر یه‌كێ له‌ ژنه‌كانتان ل ‌ه ده‌ستان‬

‫‪156‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ده‌رچوو و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ الی بێباوه‌ڕه‌كان و‪ ،‬ئه‌وانیش ماره‌یانكردو ماره‌ییه‌كه‌یان‬
‫بۆ ڕه‌د نه‌كردنه‌وه‌ {فعاقبتم} جائێوه‌ش تۆڵه‌تان لێكردنه‌وه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬جه‌نگ له‌نێوان‬
‫ئێوه‌و كافراندا به‌رپابوو و به‌غه‌نیمه‌ت شتێكتان لێگرتن {فآتوا الذين ذهبت‬
‫أزواجهم مثل ما أنفقوا} جا له‌وده‌ستكه‌وته‌ بده‌ن ‌ه ئه‌وانه‌ی ژنه‌كانیان رۆیشتوون‪،‬‬
‫وێنه‌ی ئه‌وه‌ی خه‌رجیانكردووه‌ له‌ ماره‌ییه‌كه‌دا {واتقوا الله الذى أنتم به مؤمنون}‬
‫وه‌ له‌و خوایه‌ برتسن ئیامن و باوه‌ڕتان پێی هه‌یه‌‪ ،‬و بڕیاره‌كانیشی سه‌رجه‌م‬
‫جێبه‌جێ بكه‌ن‪.‬‬
‫ن‬
‫رسق َ‬ ‫ن بِٱللَّ ِه شَ ي‍ٔٗا َو َل يَ ِ‬ ‫ل أَن َّل يُ ِ‬
‫رشك َ‬ ‫ٰت يُ َبايِع َنكَ َع َ ٰٓ‬ ‫جآ َءكَ ٱملُؤ ِم َن ُ‬ ‫ِي إِ َذا َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱل َّنب ُّ‬
‫ن َو َل‬ ‫ن َوأَر ُ‬
‫جلِ ِه َّ‬ ‫ني أَي ِدي ِه َّ‬ ‫فتِي َنهُۥ َب َ‬
‫هت َي َ‬ ‫ني ِب ُب َٰ ٖ‬ ‫ن َو َل َيأتِ َ‬ ‫ن أَولَٰدَ ُه َّ‬
‫ني َو َل َيق ُتل َ‬‫َو َل َيزنِ َ‬
‫حيم (املمتحنة‬ ‫ن ٱللَّهَ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ َغفُو ‪ٞ‬ر َّر ِ‬ ‫ن َوٱس َتغ ِفر لَ ُه َّ‬ ‫وف َف َبايِع ُه َّ‬ ‫ف َمع ُر ٖ‬ ‫عصي َنكَ ِ‬ ‫يَ ِ‬
‫‪) 12‬‬
‫به‌یعه‌تی ژنان به‌پێغه‌مبه‌ر‪ :‬كاتێ په‌یامبه‌ر مه‌ككه‌ی ئازاد كرد‪ ،‬پیاوان ده‌هاتن‬
‫په‌یامنیان له‌سه‌ر فیداكاری بۆ ئیسالم له‌گه‌ڵ ده‌به‌ست‪ ،‬ئینجا سه‌باره‌ت به‌و‬
‫ژنانه‌ش موسڵامن ده‌بوون ده‌هاتن ئه‌م ئایه‌ته ‌هات و فه‌رمووی‪{ :‬يا أيها النبى‬
‫إذا جاءك املؤمنات} ئه‌ی په‌یامبه‌ر! كاتێ ژنانی باوه‌ڕدار هاتنه‌الت {يبايعنك}‬
‫به‌یعه‌تت پێ بكه‌ن‪ ،‬جا تۆش له‌سه‌ر ئه‌م شه‌ش خاڵ ‌ه گرنگه‌‪{ :‬عىل أن ال يرشكن‬
‫بالله شيئا} یه‌كه‌م‪ :‬له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی هیچ شتێ نه‌كه‌نه‌ هاوبه‌شی خوا‪ ،‬و به‌تاك و‬
‫ته‌نیای بزانن {وال يرسفن} دووه‌م‪ :‬دزی نه‌كه‌ن {وال يزنني} سێیه‌م‪ :‬زینا نه‌كه‌ن‬
‫{وال يقتلن اوالدهن} چوارم‪ :‬منداڵه‌كانی خۆیان نه‌كوژن و زینده‌ به‌چاڵیان‬
‫نه‌كه‌ن وه‌ك سه‌رده‌می نه‌زانیی {وال يأتني ببهتان يفرتينه بني أيديهن‬
‫وأرجلهن} پێنجه‌م‪ :‬هیچ بۆختانێك نه‌كه‌ن ل ‌ه نێوان ده‌ست و پێی خۆیاندا‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫منداڵی خه‌ڵكی نه‌كه‌نه‌ منداڵی خۆیان‪ ،‬له‌ سه‌رده‌می نه‌فامیدا هه‌رژنێك ترسی‬
‫بووبا مێرده‌كه‌ی ‪-‬له‌به‌رئه‌وه‌ منداڵی نابێت ده‌ری بكا‪ -‬ده‌چوو منداڵی دۆزراوه‌ی‬

‫‪157‬‬
‫ده‌هێناو ده‌یكرد به‌منداڵی خۆیی و به‌ مێرده‌كه‌ی ده‌گوت ئه‌مه‌ له‌تۆیه‌‪ ..‬ئینجا‬
‫خوای گه‌وره‌ به‌و ئایه‌ته‌ ئه‌و كاره‌ی لێ قه‌ده‌غه‌ كردن‪{ .‬وال يعصينك ىف معروف}‬
‫شه‌شه‌م‪ :‬ل ‌ه هه‌موو كارێكی چاكه‌دا سه‌رپێچیی و نافه‌رمانێت نه‌كه‌ن {فبايعهن}‬
‫ئه‌وسا تۆش به‌یعه‌تیان لێوه‌رگره‌ ‪ .‬به‌ڵێ‪ ..‬له‌ رۆژی دووه‌می ئازادكردنی‬
‫مه‌ككه‌دا‪ ،‬ژنانیش پاش هاتنی پیاوان‪ ،‬پۆل پۆل ده‌هاتنه‌ (سه‌فا)و موسڵامن‬
‫ده‌بوون‪ ،‬په‌یامبه‌ریش به‌زمان ‪ -‬نه‌ك به‌ده‌س خستنه‌ ناو ده‌س‪ -‬له‌سه‌ر ئه‌و خاڵ‬
‫و مه‌رجانه‌ی سه‌ره‌وه‌‪ -‬په‌یامنی لێوه‌ر ده‌گرتن‪ ،‬شیاوی باسه‌ پێغه‌مبه‌ر به‌هیچ‬
‫شێوه‌یه‌ك ده‌ستی له‌ ده‌ستی ژنی نامه‌حره‌م نه‌كه‌وتووه‌‪ .‬فتح الباری‪{ ٥٠٤/٨ :‬و‬
‫استغفر لهن الله} وه‌له‌خوای دلۆڤان داوای لێخۆشبوونیان بۆبكه‌ {إن الله غفور‬
‫رحيم} به‌ڕاستی خوا خوایه‌كی گوناهپۆشی میهره‌بانه‌ (ته‌فسیری ڕامان)‬
‫س‬ ‫ن ٱألٓ ِ‬
‫خ َر ِة ك ََم يَ ِئ َ‬ ‫سواْ ِم َ‬ ‫ب ٱللَّهُ َعلَيهِم قَد يَ ِئ ُ‬ ‫ن َءا َم ُنواْ َل تَ َت َولَّواْ قَو ًما غ ِ‬
‫َض َ‬ ‫يَٰٓأَيُّ َها ٱلَّ ِذي َ‬
‫ٰب ٱل ُق ُبو ِر (املمتحنة ‪)13‬‬ ‫ح ِ‬‫ٱلكُفَّا ُر ِمن أَص َ‬
‫يا أيها الذين آمنوا ال تتولوا قوما غضب الله عليهم} ئه‌ی ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌!‬
‫دۆستایه‌تی كۆمه‌ڵێ مه‌كه‌ن (مه‌به‌ست له‌ جووله‌كه‌یه‌) خوا غه‌زه‌بی لێگرتوون‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬نه‌ به‌نامه‌و نه‌به‌كاغه‌ز نووسین‪ ،‬و نه‌به‌ هیچ جۆرێكیرت هاوكارییان مه‌كه‌ن‬
‫{قد يئسوا من اآلخرة} به‌راستی نائومێدو بێ هیوا بوون له‌قیامه‌ت‪ ،‬چونكه‌‬
‫باوه‌ڕیان پێی نیه‌ {كام يئس الكفار من أصحاب القبور} وه‌ك بێ باوه‌ڕه‌كان‬
‫له‌مردووی گوڕه‌كان بێ ئومید بوون زیندوو ببنه‌وه‌ ‪ ،‬ئه‌وانه‌یش به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬
‫به‌هیواو ئومێدی هاتنی قیامه‌ت و پاداشتی نین‪ ،‬كه‌وابوو دووربگرن لێیان و‬
‫مه‌یانكه‌نه‌ پشتیوان و دۆستی خۆتان و‪ ،‬ڕازو نیازی موسوڵامنانیان ال مه‌دركێنن‪.‬‬
‫حصواْ ٱل ِعدَّ َ ۖة َوٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َر َّبكُمۖ‬‫ن َوأَ ُ‬‫ن لِ ِعدَّ تِ ِه َّ‬ ‫سآ َء َفطَلِّقُو ُه َّ‬
‫ِي إِ َذا طَلَّق ُت ُم ٱل ِّن َ‬ ‫َٰيٓأَ ُّي َها ٱل َّنب ُّ‬
‫حدُ و ُد‬ ‫حشَ ٖة ُّم َب ِّي َن ٖةۚ َوتِلكَ ُ‬ ‫ل أَن يَأتِ َ‬
‫ني ِب َٰف ِ‬ ‫ن إِ َّ ٓ‬‫ن َو َل يَخ ُرج َ‬ ‫ن ِمنۢ بُ ُيوتِ ِه َّ‬ ‫جو ُه َّ‬ ‫َل تُخ ِر ُ‬
‫ث بَعدَ َٰذلِكَ أَم ٗرا‬ ‫َفسهُۥۚ َل تَدرِي لَ َع َّل ٱللَّهَ يُح ِد ُ‬ ‫حدُ و َد ٱللَّ ِه َفقَد ظَل ََم ن َ‬ ‫ٱللَّ ِهۚ َو َمن يَ َت َعدَّ ُ‬

‫‪158‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫( الطالق ‪) 1‬‬
‫ژن ده‌بێ ل ‌ه عیده‌ی خۆیدا ته‌اڵق بدرێت‪{ :‬بسم الله الرحمن الرحيم* يا أيها‬
‫النبى إذا طلقتم النساء} ئه‌ی په‌یامبه‌ر پێغەمبەر به‌ ئوممه‌ته‌كه‌ت بڵێ‪ :‬كاتێ‬
‫ویستتان ژنه‌كانتان ته‌اڵق بده‌ن {فطلقوهن لعدتهن} جا له‌كاتی ده‌ست‬
‫پێكردنی عیدده‌یاندا ته‌اڵقیان بده‌ن‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌ حه‌یز پاك بن و‪،‬له‌و پاكیه‌شدا‬
‫مێرد له‌گه‌ڵیا دروست نه‌بووبێت‪ .‬له‌فه‌رمووده‌یه‌كدا هاتووه‌‪ ( :‬فليطلقها‬
‫طاهرا قبل أن ميسها‪ ،‬فتلك العدة التى أمر الله تعاىل أن يطلق لها النساء )‬
‫بوخاریی (فتح الباری‪ )٢٥١/٨:‬موسلیم‪ .١٠٩٤/٢:‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ژنت ته‌اڵقدا‪،‬‬
‫له‌پاكیدا و پێش چوونه‌الی ته‌اڵقی بده‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌یش ‌ه كه‌ خوا فه‌رمووێ‪ :‬ژنان‬
‫له‌كاتی عیدده‌یاندا ته‌اڵق بده‌ن‪{ .‬وأحصوا العدة} حیسابی سه‌ره‌تاو كۆتایی‬
‫عیدده‌یان به‌وردیی بژمێرن‪ ،‬تا لێتان تێك نه‌چێو ژنه‌كه‌یش به‌ عیدده‌وه‌ زۆر‬
‫نه‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬نه‌وه‌ك تووشی زیان ببێ {واتقوا الله ربكم} وه‌له ‌خوای گه‌وره‌و‬
‫په‌روه‌ردگارتان برتسن و سنووره‌كانی مه‌شكێنن و گوێرایه‌ڵینب {ال تخرجوهن‬
‫من بيوتهن} له‌خانووه‌كانیاندا ده‌ریان مه‌كه‌ن پاش ته‌اڵقدان‪ ،‬تا عیدده‌یان‬
‫ته‌واو ئه‌بێت‪ ،‬واته‌‪ :‬له‌پێش ته‌اڵقداندا له‌كوێ ده‌ژییان با هه‌ر له‌وێ مبێننه‌وه‌‬
‫{وال يخرجن} ژنه‌كانیش بۆخۆیان به‌بێ ڕه‌زامه‌ندیی له‌ماڵ ده‌رنه‌چن‪ ،‬چونكه‌‬
‫هێامن به‌رساونه‌ته‌وه‌ به‌پیاوه‌وه‌ {إال أن يأتني بفاحشة مبينة} مه‌گه‌ر كارێكی‬
‫خراپی ئاشكرا بكه‌ن ‪(.‬ئینب عه‌باس) و هه‌ندێ له‌هاوه‌اڵنیرت ئه‌ڵێن‪ :‬مه‌به‌ست‬
‫به‌ (فاحیشه‌) زیناو‪ ،‬هه‌موو جۆر ‌ه ڕه‌فتارێكی تری دزێوو نه‌گونجاوی ئه‌و ژنه‌یه‌‪.‬‬
‫ئیاممی (شافیعی) ئه‌ڵێ‪ :‬مه‌به‌ست به‌و (فاحیشه‌)یه‌‪ ،‬جنێوو ده‌م درێژی ژنه‌كه‌یه‌‬
‫له‌گه‌ڵ خزم و كه‌س و كاری مێرده‌كه‌یدا‪ .‬ئه‌و كات ‌ه با له‌وێ نه‌مێنن و بچن بۆ‬
‫ماڵی مه‌حره‌می خۆیان‪{ .‬وتلك حدود الله} و ئه‌مه‌یه‌ به‌رنامه‌و سنووره‌كانی خوا‬
‫له‌باره‌ی ته‌اڵقه‌وه‌ هۆشیاربن! ده‌ست درێژی نه‌كه‌ن {ومن يتعد حدود الله فقد‬

‫‪159‬‬
‫ظلم نفسه} هه‌ركه‌سێك له‌ به‌رنامه‌و سنووره‌كانی خوا تێپه‌ڕێ‪ ،‬بێگومان سته‌می‬
‫له‌ خۆیكردووه‌و سنوری خوای به‌زاندوو ‌ه {ال تدرى لعل الله يحدث بعد ذلك‬
‫أمراً} تۆ چووزانی دوای ته‌اڵقدانه‌كه‌ چیده‌بێ؟ له‌وانه‌ی ‌ه خوای كارزان كارێ تازه‌‬
‫پێش بێنێت‪ :‬ژن و پیاوه‌كه‌ په‌شیامن ببنه‌وه‌ بۆ یه‌كرت‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه ده‌ست بكه‌نه‌وه‌‬
‫به‌ژن و مێردی خۆیان و ژیانێكی نوێ‪ ،‬بۆیه‌ ده‌ڵێین‪ :‬با له‌ خانووه‌كانی خۆیاندا‬
‫مبێننه‌وه‌و ده‌رنه‌چن‪.‬‬
‫وف َوأَشهِدُ واْ َذ َوي َعدلٖ‬ ‫ن بِ َع ُر ٖ‬ ‫وف أَو فَا ِرقُو ُه َّ‬
‫ن بِ َع ُر ٍ‬ ‫مسكُو ُه َّ‬ ‫ن َفأَ ِ‬ ‫جلَ ُه َّ‬‫ن أَ َ‬
‫َفإِ َذا بَلَغ َ‬
‫خ ِ ۚر َو َمن‬ ‫وم ٱألٓ ِ‬ ‫ن بِٱللَّ ِه َوٱل َي ِ‬
‫ظ ِب ِهۦ َمن كَانَ يُؤ ِم ُ‬ ‫ِّمنكُم َوأَ ِقي ُمواْ ٱلشَّ َٰهدَ َة لِلَّ ِهۚ َٰذلِكُم يُو َع ُ‬
‫جا (الطالق ‪)2‬‬ ‫َي َّت ِق ٱللَّهَ َيج َعل لَّهُۥ َمخ َر ٗ‬
‫له‌گه‌ڵ ته‌اڵقدراودا به‌ ته‌رزێكی په‌سه‌ند مامه‌ڵه‌ بكه‌ن‪{ :‬فإذا بلغن أجلهن} جاكه‌‬
‫نزیكبوو‪ -‬دوای یه‌ك ته‌اڵق‪ ،‬یان دووته‌اڵق‪ -‬عیدده‌یان ته‌واو ببێ {فأمسكوهن‬
‫مبعروف أو فارقوهن مبعروف} ئه‌وسا یان به‌باشی ڕایانگرن و بیانهێننه‌وه‌ ژێر‬
‫نیكاحی خۆتان‪ ،‬هاوڕێ له‌ته‌ك هه‌ڵس و كه‌وتی چاك و ره‌فتاری باشدا‪ ،‬یاخود‬
‫وازیان لێبێنن و لێیان جیاببنه‌وه‌ به‌چاكی‪ ،‬ئه‌وانیش عیدده‌ی خۆیان ته‌واو بكه‌ن‬
‫وهه‌رچییان ئه‌كه‌وێته‌ التان به‌شێوه‌یه‌كی شه‌رعیی بیانده‌نێ له‌ماره‌یی و‪ ..‬هتد‬
‫{وأشهدوا ذوى عدل منكم} و بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ردوو باره‌كه‌‪( :‬گێڕانه‌وه‌یان‪ ،‬یان‬
‫ته‌اڵقدانیان به‌یه‌كجاری) دووكه‌سی دادگه‌رو دادپه‌روه‌ر له‌خۆتان بگرنه‌ شایه‌د‬
‫{وأقيموا الشهادة لله} ئێوه‌یش ‪-‬ئه‌ی شاهێده‌كان‪ -‬به‌ڕێك وپێكی بۆ خوا شایه‌تی‬
‫بده‌ن {ذلكم يوعظ به من كان يؤمن بالله واليوم اآلخر} ئه‌وانه‌باسكران په‌ندێكن‪،‬‬
‫ئامۆژگاری ئه‌و كه‌سه‌یان پێده‌كرێت باوه‌ڕی به‌خواو به‌ڕۆژی دوایی هه‌بێ {ومن‬
‫يتق الله يجعل له مخرجاً} هه‌ركه‌سێك ل ‌ه خوا برتسێ و سنووره‌كانی بپارێزێ‪،‬‬
‫خوا ده‌رووی خێری لێ ئه‌كاته‌وه‌‪.‬‬
‫حس ُبهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ بَٰلِ ُغ أَم ِر ِهۦۚ‬‫ل ٱللَّ ِه َف ُه َو َ‬ ‫ب َو َمن يَ َت َوكَّل َع َ‬ ‫س ُۚ‬‫يث َل يَح َت ِ‬ ‫ح ُ‬ ‫َويَرزُقهُ ِمن َ‬

‫‪160‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫ش ٖء قَد ٗرا ( الطالق ‪)3‬‬ ‫ج َع َل ٱل َّلهُ لِك ُِّل َ‬ ‫قَد َ‬
‫ويرزقه من حيث ال يحتسب} وه‌ ڕزق و ڕۆزی ده‌داتێ له‌شوێنێكه‌وه‌ كه‌ خۆیشی‬
‫گومانی نه‌ده‌برد‪ ،‬واته‌‪:‬ڕێنموونی دۆزینه‌وه‌ی ڕێگای ژیانی ده‌كات {ومن‬
‫يتوكل عىل الله فهو حسبه} وه‌هه‌ركه‌سێك پشت به‌خوا ببه‌ستێ دوای به‌كار‬
‫هێنانی هۆكار‪ ،‬ئه‌وه‌ ته‌نیا خوای به‌سه‌و كاروباری بۆ ئاسان ده‌كات {إن الله بالغ‬
‫أمره} چونك ‌ه بێگومان هه‌رچی خوا بڕیاری له‌سه‌ر بێت‪ ،‬هه‌ر ئه‌نجامی ده‌داو‬
‫ده‌یگه‌یه‌نێته‌ جێ {قد جعل الله لكل شئ قدرا} به‌ڕاستی بۆ هه‌موو شتێك خوا‬
‫كات و ئه‌ندازه‌یه‌كی دیاریكردووه‌‪ :‬خۆشیی و‪ ،‬ناخۆشیی‪ ،‬هه‌ردووكیان ته‌واو‬
‫ده‌بن و ئه‌بڕێنه‌وه‌‪.‬‬
‫ن �ثَلَٰ َث ُة أَش ُه ٖر َوٱلَّٰٓ ِٔـي لَم‬
‫ِّسآئِكُم إِنِ ٱرتَب ُتم َف ِعدَّ تُ ُه َّ‬
‫يض ِمن ن َ‬ ‫ح ِ‬ ‫ن ٱمل َ ِ‬‫ن ِم َ‬ ‫َوٱلَّٰٓ ِٔـي يَ ِئس َ‬
‫ن َو َمن يَ َّت ِق ٱللَّهَ يَج َعل لَّهُۥ ِمن أَم ِر ِهۦ‬ ‫حملَ ُه َّ ۚ‬ ‫ن أَن يَضَ ع َ‬
‫ن َ‬ ‫حملِ أَ َجلُ ُه َّ‬ ‫ت ٱألَ َ‬ ‫ن َوأُ ْولَٰ ُ‬
‫حض َ ۚ‬‫يَ ِ‬
‫رسا( الطالق ‪)4‬‬ ‫يُ ٗ‬
‫ژنانی مه‌یووس له‌ عوزرو‪ ،‬ئه‌وانه‌شیان عوزر ناشۆن‪ :‬ئینجا پاش ئه‌وه‌ له‌سووره‌تی‬
‫(به‌قه‌ره‌)دا عیدده‌ی ئه‌و ژنانه‌ی باسكرد حه‌یزیان هه‌یه‌و ده‌كه‌ون ‌ه بێ نوێژی‪،‬‬
‫ئیستا دێته‌ سه‌رباسی عیدده‌ی ئه‌و ژنان ‌ه هێشتای به‌ته‌مه‌ن منداڵن‪ ،‬وه‌یان‬
‫پیرن و حه‌یزیان نه‌ماوه‌‪{ :‬والالىئ يئسن من املحيض من نسائكم إن ارتبتم}‬
‫ئه‌و ژنانه‌تان ك ‌ه بێهیوا ده‌بن له‌ به‌ر پیری له‌ تێكه‌وتنی (حه‌یز)‪ ،‬ئه‌گه‌ر گومانتان‬
‫هه‌بوو له‌ئه‌ندازه‌ی عیدده‌كه‌یاندا {فعدتهن ثالثة أشهر} ئه‌وا عیدده‌یان سێ‬
‫مانگه‌ {والالىئ مل يحضن} وه‌عیدده‌ی ئه‌وانه‌ش كه‌هێشتا حه‌یزیان نه‌بینیوه‌‬
‫له‌به‌ر باڵق نه‌بوون‪ ،‬یان هه‌ر هۆیه‌كی تر‪ ،‬هه‌ر سێ مانگه‌ {وأوالت األحامل أجلهن‬
‫أن يضعن حملهن} عیدده‌ی ئه‌و ژنانه‌ش دووگیانن‪ ،‬ئه‌وكاته‌یه‌ منداڵه‌كه‌یان‬
‫داده‌نێن‪ ،‬ئیرت ته‌اڵق درابن‪ ،‬یان مێردیان مردبێت {ومن يتق الله يجعل له من‬
‫أمره يرساً} وه‌هه‌ر كه‌سێك خۆ بپارێزێ له‌بێ فه‌رمانی خوا‪ ،‬ئه‌ویش كاروباری بۆ‬

‫‪161‬‬
 ‫ئاسان ئه‌كات‪.‬‬
‫عظم لَهُۥٓ أَج ًرا (الطالق‪)5‬‬ ‫س ِّ‍ئَاتِ ِهۦ َويُ ِ‬‫َٰذلِكَ أَم ُر ٱللَّ ِه أَن َزلَهُ ٓۥ إِلَيكُمۚ َو َمن يَ َّت ِق ٱللَّهَ يُكَفِّر عَنهُ َ‬
‫ذلك أمر الله أنزله إليكم} ئه‌وه‌ی باسكرا له‌حوكمی ته‌اڵق و عیدده‌و ره‌جعه‌ت‪،‬‬
‫فه‌رمانی خوایه‌ بۆ ئێوه‌ی دایبه‌زاندووه‌ كاری پێ بكه‌ن {ومن يتق الله يكفر‬
‫عنه سيئاته} وه‌ هه‌ركه‌سێك له‌خوا برتسێ و كار به‌تاعه‌تی خوا بكا‪ ،‬خواش‬
‫له‌گوناحه‌كانی پاكی ئه‌كاته‌وه‌و چاوپۆشی لێ ده‌كات {ويعظم له أجراً}‬
‫پاداشتێكی فره‌ گه‌وره‌ی پێده‌به‌خشێت‪.‬‬
‫ن َوإِن‬‫ن لِ ُتضَ ِّيقُواْ َعلَي ِه َّ ۚ‬‫سكَن ُتم ِّمن ُوج ِدكُم َو َل تُضَ آ ُّرو ُه َّ‬ ‫يث َ‬‫ح ُ‬ ‫ن ِمن َ‬ ‫أَس ِك ُنو ُه َّ‬
‫ن‬ ‫ن لَكُم َ‍فَٔاتُو ُه َّ‬‫ن َفإِن أَرضَ ع َ‬ ‫حملَ ُه َّ ۚ‬ ‫ن َ‬‫ى َيضَ ع َ‬ ‫ح َّت ٰ‬
‫ن َ‬ ‫حملٖ َفأَن ِفقُواْ َعلَي ِه َّ‬ ‫ت َ‬ ‫ن أُ ْولَٰ ِ‬‫كُ َّ‬
‫ى (الطالق ‪)6‬‬ ‫ض ُع لَهُۥٓ أُخ َر ٰ‬ ‫ت ِ‬ ‫َس ُ‬
‫استُم ف َ‬ ‫وف َوإِن تَ َع َ‬ ‫ن َوأتَ ِ ُرواْ بَي َنكُم بِ َع ُر ٖ ۖ‬ ‫جو َر ُه َّ‬ ‫أُ ُ‬
‫ژنانی ته‌اڵقدراو چۆن ده‌ستان ده‌ڕوا جێیان بكه‌نه‌وه‌‪{ :‬أسكنوهن من حيث‬
‫سكنتم من وجدكم} ئه‌و ژنانه‌ی ته‌اڵقێكیان ماوه‌‪ ،‬یان دوو ته‌اڵق‪ ،‬به‌پێی تواناو‬
‫ده‌سه‌اڵتتان له‌و جێگه‌ی خۆتان سكوونه‌تتان تیا كردووه‌ دایان نێن و تفاقی‬
‫باشیان بۆ دابین بكه‌ن {وال تضاروهن لتضيقوا عليهن} زیانیان پێ مه‌گه‌یه‌نن‪،‬‬
‫تا ته‌نگه‌تاویان بكه‌ن له‌ نه‌فه‌قه‌و ل ‌ه جێگه‌دا بۆ ئه‌وه‌ی ناچاریان بكه‌ن به‌‬
‫ده‌رچوون ل ‌ه ماڵه‌كانیان {وإن كن أوالت حمل} و ئه‌گه‌ر ئه‌و ژنانه‌ دوو گیان‬
‫بوون‪ ،‬ئه‌گه‌رچی سێ ته‌اڵقه‌ش درابن {فأنفقوا عليهن حتى يضعن حملهن}‬
‫ئێوه‌ نه‌فه‌قه‌یان بكێشن و به‌خێویان بكه‌ن هه‌تا سكه‌كه‌یان دائه‌نێن‪ ،‬واته‌‪:‬‬
‫ئه‌گه‌ر ژنه‌ ته‌اڵقدراوه‌كه‌ دووگیان بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ دوو شتیان له‌سه‌رتانه‌‪ :‬جێگه‌ی‬
‫سكوونه‌ت و‪ ،‬به‌خێوكردن و نه‌فه‌قه‌ {فإن أرضعن لكم فآتوهن أجورهن} ئینجا‬
‫ئه‌گه‌ر ئه‌و ژنه‌ ته‌اڵقدراوانه‌ ‪ -‬پاشدانانی منداڵه‌كه‌ ‪ -‬شیریان به‌ منداڵه‌كانتان داو‬
‫گۆشیانكردن‪ ،‬ئه‌وا حه‌ق و كرێی خۆیان بده‌نێ‪ ،‬واته‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ژنه‌ ته‌اڵق دراوه‌كه‌‬
‫داوای كرێی كرد‪ ،‬ئه‌بێ پیاوه‌كه‌ كرێی شیرپێدانه‌كه‌ی بداتێ {وأمتروا بينكم‬

‫‪162‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫مبعروف} ده‌شكرێ له‌ناوخۆتاندا به‌شێوه‌یه‌كی جوان و په‌سه‌ند راوێژ بكه‌ن و‬
‫رێك بكه‌ون‪ ،‬ژنه‌كه‌ به‌ رێك و پێكی شیره‌ك ‌ه بداو‪ ،‬پیاوه‌كه‌ش كرێكه‌ی بدات‪،‬‬
‫واته‌‪ :‬كه‌سیان زیان به‌منداڵه‌كه‌ نه‌گه‌یه‌نێت {وإن تعارستم فسرتضع له أخرى}‬
‫خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كرتتان ته‌نگه‌تاو كردو پێكنه‌هاتن‪ ،‬واته‌‪ :‬باوكه‌كه‌ ئه‌وه‌نده‌ كرێی‬
‫نه‌ئه‌دا‪ ،‬دایكه‌كه‌ش داوای زیاتری ئه‌كرد‪ ،‬یان شیری پێ نه‌ئه‌دا‪ ،‬ژنێكی تر شیر‬
‫به‌منداڵه‌كه‌ بدا‪ ،‬دایه‌نی بۆ بگرێ و واز له‌دایكه‌ ته‌اڵقدراوه‌كه‌ بێنێ‪.‬‬
‫س َع ِت ِهۦۖ َو َمن ُق ِد َر َعلَي ِه رِزقُهُۥ فَل ُين ِفق ِم َّمٓ َءاتَ ٰىهُ ٱللَّهُ ۚ َل يُكَل ُ‬
‫ِّف ٱللَّهُ‬ ‫س َع ٖة ِّمن َ‬ ‫لِ ُين ِفق ُذو َ‬
‫رسا (الطالق ‪) 7‬‬ ‫رس يُ ٗ‬ ‫س َيج َع ُل ٱللَّهُ بَعدَ ُع ٖ‬ ‫َفسا إِ َّل َمآ َءاتَ ٰى َهاۚ َ‬
‫ن ً‬
‫لينفق ذو سعة من سعته} با ده‌وڵه‌مه‌ندو ده‌سه‌اڵتدار‪ ،‬به‌پێی ده‌وڵه‌مه‌ندی و‬
‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆی ماڵ به‌خت بكاله‌ سه‌ر ته‌اڵقدراوه‌كان و شیرده‌ره‌كان {ومن‬
‫قدر عليه رزقه} هه‌ركه‌سیش ده‌ستكورت و هه‌ژاربوو {فلينفق مام آتاه الله} با‬
‫له‌وه‌ خوا پێیداوه‌ ببه‌خشێت‪ ،‬واته‌ زۆر له‌خۆی نه‌كا‪ ،‬چه‌نده‌ ده‌توانێ ئه‌وه‌نده‌‬
‫ببه‌خشێت {ال يكلف الله نفسا إال ما آتاها} چونكه‌ خوا داوای به‌خشین له‌كه‌س‬
‫ناكات‪ ،‬به‌پێی ئه‌وه‌ نه‌بێ پێیداوه‌ {سيجعل الله بعد عرس يرسا} بێگومان پاش‬
‫سه‌ختی و ته‌نگانه‌ ‪ ،‬خوا خۆشی دێنی و ده‌رووی خێر ده‌كاته‌وه‌‪ .‬تێبینی‪:‬‬
‫ئایه‌تی (‪ -١ :)٧-٦‬به‌ره‌واڵه‌ت له‌وه‌ ده‌چێ كه‌ ژنانی ته‌اڵقدراو مافی سوكنایان‬
‫هه‌یه‌و پێویسته‌ سوكنایان بۆ دابێن بكرێت‪ -٢ .‬ژنی دووگیان هه‌تا سكه‌كه‌ی‬
‫داده‌نێت‪ ،‬ده‌بێ نه‌فه‌قه‌ی بكێرشێ‪ ،‬چونكه‌ سه‌رقاڵ ‌ه به‌ حه‌ملی كابراكه‌وه‌‪.‬‬
‫‪ -٣‬ته‌اڵقدراوی ره‌جعیی‪ ،‬له‌ حوكمی ژنی كابرای ته‌اڵقده‌ردایه‌‪ ،‬كه‌وابوو وه‌كو‬
‫سوكنای واجیبه‌ ئه‌بێ نه‌فه‌قه‌یشی بداتێ ‪ ،‬به‌ڵێ وایه‌‪ ،‬به‌اڵم سه‌باره‌ت به‌ ژنی‬
‫ته‌اڵقدراو به‌ته‌اڵقی بائین‪ ،‬الی ئیاممه‌كان خیالف و قسه‌ی جیاواز هه‌یه‌‪:‬‬
‫ئیاممی(شافیعی) ‪ -‬ره‌حمه‌تی خوای لێبێت‪ -‬ده‌ڵێ ‪:‬حه‌قی نه‌فه‌قه‌ی نیه‌‪،‬‬
‫چونكه‌ په‌یوه‌ندی ب ‌ه مێرده‌كه‌یه‌وه‌ نه‌ماوه‌‪.‬ئیاممی (ئه‌بووحه‌نیفه‌) ‪ -‬ره‌حمه‌تی‬

‫‪163‬‬
‫خوای لێبێت ‪ -‬ده‌ڵێت‪ :‬حه‌قی نه‌فه‌قه‌ی هه‌یه‌‪ -٤ .‬ژنێ مێرد مردوو ته‌نها حه‌قی‬
‫سوكنای هه‌یه‌و‪ ،‬هه‌قی نه‌فه‌قه‌ی نیه‌‪ ،‬واته‌‪ :‬ده‌بێ له‌وشوێنه‌دا مبێنێته‌وه‌ پێش‬
‫جیابوونه‌وه‌ تێیدابووه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر مانیعێكی شه‌رعیی هه‌بێ ‪.‬‬

‫‪164‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫پوختەی باس‬

‫جاران لەنێو باوباپیرامناندا گەر کەسێك قسەیەکی نا لۆژیکی بکردایەو‬

‫لە قوتابخانەدا بوایە گەرچی زۆریش منداڵ بوو بێت پێیان دەگوت خۆ تۆ‬
‫خوێندەواریت؟! کەچی ئەمڕۆ کەسی وا قسەی نا لۆژیکی دەکات خاوەن‬
‫بڕوانامەی بەرزی زانکۆکانی جیهانە! بەاڵم بەالتانەوە سەیر نەبێت ئەوەش هەر‬
‫نەخوێندەوارە! دەزانێت بخوێنێتەوەو بنوسێت و لە بوارەکەی خۆیشدا توانای‬
‫هەیە‪ ،‬بەاڵم نەخوێندەوارە بە ئیسالم‪ ،‬نەخوێندەوارە بە یاسا قورئانیەکان‪،‬‬
‫بێ ئاگایە لە مێژووی حوکمڕانیەتی ئیسالمی‪ ،‬نە خوێندەوارە بە دەق و یاسا‬
‫ئوسوڵیەکان‪ ،‬نەخوێندەوارە بە ئامانجەکانی ئیسالم‪ ،‬نەخوێندەوارە بە جیاکاری‬
‫لەنێوان ئیسالم و ئاینێکی دەستکردنی دونیایی‪ ،‬نەخوێندەوارە بە ژیانی‬
‫عومەری کوڕی خەتاب‪ ،‬نەخوێندەوارە بەرانبەر سەالحەدینی ئەیوبیش کە‬
‫کورد بووەو نایناسێت‪.‬‬
‫نەخوێندەوارە گەر چی دالێکیش لە پێش ناوەکەیەوە بێت‪ ،‬نەخوێندەوارە گەر‬
‫الشانی و باخەڵەکانی چەندین قەڵەمی ڕەنگاو ڕەنگی پێوە بێت‪ ،‬نەخوێندەوارە‬
‫گەرچی پلەو پایەو پۆستیشی هەبێت‪ ،‬جگە لە نەخوێندەواریش شەرم و نەنگیە‬
‫درۆیەك بە دەم قورئانەوە کە هەر الپەڕەیەکی قورئان بکەیتەوە درۆکە کەشف‬
‫بکات‪.‬‬

‫‪165‬‬
 ‫کۆتایی‬

‫کە سەیری قورئان دەکەیت و هەڵوێستەی لەسەر دەکەیت توشی شۆك دەبیت‬
‫لەوەی کە بە دەم قورئانەوە دەیڵێن‪ ،‬ئەوەی خۆت بەچاوی خۆت دەیبینیت‪،‬‬
‫کە ورد دەبیتەوە لە ئایەتە یاساو ڕامیاریەکان دەگەیت بەو ئەنجامە چەند‬
‫دادگەری تێدایە بۆ بنبڕکردنی گشت ئەو نادادگەریانەی کە دەکرێت‪ ،‬هەندێك‬
‫ئایەت کە بەرچاوت دەکەوێت گریانت بۆ حاڵی زۆرکەس دێت کە چۆن خۆی‬
‫کردووە بە گاڵتەجاڕی خەڵکی و خۆی پێناسەی خۆی بۆ خەڵکی دەکات‪ ،‬کە‬
‫سەیری قورئان دەکەیت دەبینیت شتێك نی یە پێداویستی مرۆڤایەتی بێت‬
‫و لەبیرکرابێت‪ ،‬باسی پەیوەندی وردی خێزان و چۆنیەتی هاوسەرگیری و‬
‫جیابوونەوەو شیردان و مامەڵەکردن‪ ،‬کە سەیری قورئان دەکەیت چارەسەری‬
‫گشت کێشەکانی تێدایە نەك خۆی کێشە بێت‪ ،‬کە سەیری قورئان دەکەیت بە‬
‫ڕوونی سپی و ڕەشەکان لێك جیا دەکەیتەوە ‪،‬کە سەیری قورئان دەکەیت چەند‬
‫ئەرکی مرۆڤایەتی ئاسانکراوەو خەڵکی خۆی پشتی تێ دەکات‪ ،‬کە سەیری‬
‫قورئان دەکەیت لە بەرانبەریدا قسەیەکی حەقرت لە قورئان نابینیتەوە بۆ‬
‫وتن‪ ،‬کە سەیری قورئان دەکەیت تاوانەکان بە ڕوونی دیاری کراوەو سزاکەشی‬
‫بۆ دیاری کردووە‪ ،‬کە سەیری قورئان دەکەیت وەك چۆن گرنگی بە نوێژو‬
‫عیبادەتەکان داوە ئاواش گرنگی بە گشت پەیوەندیەکانی تر داوە‪ ،‬کە سەیری‬
‫قورئان دەکەیت چەند ڕۆحیە ئەوەندەش یاساییە‪ ،‬کە سەیری قورئان دەکەیت‬
‫ئایەتەکانی درۆ دونیایەکان لە ڕیشە دێنێت‪.‬‬
‫کە سەیری قورئان دەکەیت ‪...‬کە سەیری قورئان دەکەیت‪...‬کە سەیری قورئان‬
‫دەکەیت‪...‬‬
‫کە سەیری فەرموودەکان و کۆی مێژووی ئیسالمی دەکەیت هەمووی ئەوە‬

‫‪166‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫دەسەملێنێت کە نەك سیاسەت لە ئیسالمدا نی یە بەڵکو سیاسەت گرنگرتین‬
‫پایەیە لەناو ئیسالمداو ئەو پایەش بە دادگەری اللە ڕاگیراوە‪ ،‬چۆن خوای‬
‫گەورە قبوڵیەتی ئیسالم لە نوێژو دوعادا کۆ بکرێتەوەو چارەنووسی خەڵکی‬
‫لە دەستی حاکمێکی نادادگەردا بێت‪ ،‬چۆن خوای گەورە ئەم مرۆڤەی بەم‬
‫گەورەییە دروست کردووەو وازیان لێ بهێنێت هەندێکی هەندێکی تری‬
‫بچەوسێنێتەوە؟ ئایا باوکێكی دڵسۆز قبوڵ دەکات منداڵێکی منداڵەکەی تری‬
‫بچەوسێنتەوەو مافەکانی بخوات و گەر حەزی کرد بیشی کوژێت؟! ئەی مەگەر‬
‫ئێمە هەموومان دروستکراوی خوای گەورە نین؟! چۆن قبوڵ دەکات لە ژێر‬
‫ناوی یاساو دادگەریدا نا دادگەری بەوانی تر بکەیت‪ ،‬چۆن پایەیەك بە دادگەری‬
‫ڕاگیراوە لە دیندا ڕازی دەبێت بەسەر خەڵکیدا بڕوخێنیت‪ ،‬گەر پایەکان ڕووخا‬
‫بەسەرماندا عیبادەتیش چۆن لەژێر خانویەکی ڕووخاودا دەکرێت و ئەو هەموو‬
‫شیش و چیمەنتۆ بەسەرتەوە بێت!‬
‫هەربۆیە گەر سکانێکی خێرای قورئان و کۆی ئیسالم بە گشتی بکەیت دەگەین‬
‫بەو ئەنجامەی ئیسالم و سیاسەت نەك لێك جودا نی یە بەڵکو بەبێ یەك هەر‬
‫نابێت و ناکرێت و زۆر نەگونجاوە‪ ،‬وە خوای گەورە پایە سەرەکی و بەهێزەکانی‬
‫ئەو سیاسەتەی کێشاوەو دیکۆرات و هەندێك پێداویستی جێهێشتووە بۆ‬
‫مرۆڤەکان خۆیان بیکەن‪ ،‬گەر مرۆڤەکان وازیان لە ئیشەکەی خۆیان هێناو‬
‫نەیانکرد ئەوسا پایەکە بەسەر خۆیاندا دەڕوخێنن‪ ،‬تۆ کە وردە ئیشەکانت پێ‬
‫نەکرێت چۆن پایەت بۆ دروست دەکرێت‪.‬‬
‫زۆرێك لەو کەسانەش خۆیان چاك دەزانن ئەوەی کە دەیڵێن درۆ دەکەن هەوڵی‬
‫چەواشەکاری دەدەن‪ ،‬وەك چۆن وتراوە درۆ بکە درۆ بکە درۆ بکە تا بڕوات پێ‬
‫دەکەن! زۆرجار ئەگەر کەسێکی نوێژخوێن هەڵەیەك بکات هەرخۆیان لۆمەی‬
‫دەکەن و دەڵێن ئەوە چ مسوڵامنێکە لە خۆیدا نوێژ دەکات ! جا خۆ ئەگەر‬

‫‪167‬‬
‫بە پێوەری تەنها عیبادەت بێت ئیرت مرۆڤەکە دوای نوێژەکەی ئازادە هەرچی‬
‫دەکات و لێپرسینەوەی دینیشی نابێت لەسەر بێت‪ ،‬بەاڵم لە ئیسالمدا‬
‫عیبادەتەکانیش پەیوەسنت بە کردارەکانەوە‪ ،‬زۆر کردار هەن نوێژ بەتاڵ‬
‫دەکەنەوەو لە ئیسالمەتی خاوەنەکەی دەباتە دەرەوە‪ .‬گەر دەستەاڵتداران‬
‫خۆیان بۆ خۆیان پاك بن ئەوا ئیسالم باشرتین سەرچاوەی ژیانەو ئاسانرتین‬
‫هۆکارە بۆ کۆنرتۆڵکردنی خەڵكی‪ ،‬زۆرینەی یاساکان لە قورئاندا بنەمای بۆ‬
‫کێرشاوە لە کۆڵ پەرلەمان کراوەتەوە‪ ،‬کە لەو یاسانەش باشرت دەست ناکەوێت‪،‬‬
‫بەاڵم کەسانێك دوای هەواو ئارەزوو بکەون و ئالودەبوون پێوەی ئەوا ئیسالم بۆ‬
‫کێشەیە‪ ،‬چونکە ئیسالم زۆرینەی تاوانەکانی دەستنیشان کردووەو بە یاسایی‬
‫قورئانی بڕاوەتەوە‪ ،‬کەسێك ئەخالقیەن خۆی پێ کۆنرتۆڵ نەکرێت و ئالودەی‬
‫خواردنەوەو زیناو شوێن هەواو ئارەزووکانی بکەوێت ئەوا ئەو کەسە کەسێکی‬
‫دواکەوتووە ئەخالقیەن نەك قورئان‪ ،‬قورئان کەسەکان بۆ چڵەپۆپە دەبات و‬
‫فێری بەرزترین بەهای ئەخالقی دەکات‪ ،‬کێ هەیە پەیڕەوی قورئانی کردبێت‬
‫و توشی کێشەی بوو بێت‪ ،‬ئەوەی ئەوان بانگەشەی بۆ دەکەن و دەیخەنە‬
‫چوارچێوەی ئازادی کەسێتی و ڕەنگ و ناوی جوانی بە بەردا دەکەن هەر هەمان‬
‫کاران لە کاتی تەنگانەدا وەك چەك بەرانبەر یەکرت بەکاری دەهێنن! زۆرجار بە‬
‫فۆتۆشۆپ و بە دۆرش لەو کارە نا ئەخالقیانە بۆ بەرانبەر دادەتاشن‪.‬‬
‫بەوە کۆتایی پێ دەهێنن ئیسالم و سیاسەت دوو چەمکی پێکەوە گرێدراون‬
‫و دەکرێت ناوی سیاسەت بەچەند ناوی تر بربێت و مانای تری بۆ بتارشیت‪،‬‬
‫بەاڵم ئەوەی ئەمڕۆ پێی دەوترێت و سیاسەت و حوکمڕانیەتی پێ دەکرێت لە‬
‫ئیسالمدا دادگەری لە جێگەکەیدایە‪.‬‬

‫‪168‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫سه‌رچاوه‌کان‬

‫‪-1‬قورئانی پیرۆز چۆن بخوێنینه‌وه‌ نوسینی مامۆستا صالح الدین محمد بهادین‬
‫چاپی دووه‌م ‪ 1997‬ز (ناوه‌ندی ڕۆشنبیر ‪ :‬سلێامنی)‬
‫‪-2‬تیسیر علم اصول الفقه‌ تألیف عبدالله‌ بن یوسف الجدیع ‪1425‬ه ‪2004-‬م‬
‫(مؤسسة الریان‪ :‬لیدز بریتانیا)‬
‫‪ -3‬مباحث يف علوم القران ‪ ،‬مناع القطان ‪ 1418‬ه ‪( 1998‬مؤسسة الرسالة‪:‬‬
‫بیروت لبنان)‬
‫‪ -4‬ته‌فسیری ئاسان بۆ تێگه‌یشتنی قورئان نووسینی بورهان محمد امین‬
‫‪2002‬‬
‫‪ -5‬دەنگی قورئان و سود وەرگرتن لە تەفسیرەکان‪ ،‬ڕامان‪ ،‬گوڵشەن‪ ،‬ئاسان‪،‬‬
‫پوختەی قورئان‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫پێڕست‬

‫پێشه‌کی‪3...................................................................................:‬‬
‫تێگەیشنت لە قورئان ‪10.....................................................................‬‬
‫قورئان‪14.......................................................................................‬‬
‫ناوه‌کانی قورئانی پیرۆز‪15...................................................................‬‬
‫سیفه‌ته‌کانی قورئانی پیرۆز‪16..............................................................‬‬
‫تایبه‌مته‌ندیه‌کانی قورئان‪17................................................................‬‬
‫ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ له‌ قورئاندا هه‌یه‌‪20.....................................................‬‬
‫تێگه‌یشنت ل ‌ه سونه‌ت‪22....................................................................‬‬
‫پێناسه‌ی سونه‌ت له‌ ڕووی زمانه‌وانیه‌وه‌‪23.............................................. :‬‬
‫پێناسەی سونەت‌ له‌ ئیستیالحدا‪23..................................................... :‬‬
‫جۆره‌کانی سونه‌ت ‪24........................................................................‬‬
‫حوجەتی سونەت ‪31.........................................................................‬‬
‫ئه‌و حوکامنه‌ی که‌ ل ‌ه سونه‌تدا هاتووه‌‪33..................................................‬‬
‫حوکمەکانی سونەت دەکرێن بە دوو بەشەوە‪34.........................................‬‬
‫گەشتێك بەناو قورئاندا‪36...................................................................‬‬
‫منوونەی پشت کردنە حوکمی خوا لەناو جولەکەدا ‪38..................................‬‬
‫منوونەی گۆڕینی ڕاستیەکان الی مەسیحیەت ‪38......................................‬‬
‫الدان لە ڕاستیەکان و شێواندنی هەتا عیبادەتیش الی مەسیحیەت ‪39............‬‬
‫دادگەری لە حوکمدا! حوکم نەك عیبادەت! ‪39.........................................‬‬
‫ئیامن بەبێ ڕازی بوون بە حوکمی خوا ڕەد کراوەتەوە لە قورئاندا‪40..................‬‬
‫قورئان بۆ حوکم کردن دابەزیووە بە حەق ‪41.............................................‬‬

‫‪170‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬
‫حوکم کردن تەنها بۆ خوایە هەرئەویش چاکرتینە ‪42...................................‬‬
‫حوکمی خوا لە باسی خواردندا ‪42.........................................................‬‬
‫پەیامە ئاسامنیەك بۆ حوکم پێکرن دابەزیوون ‪43.......................................‬‬
‫غەرامەی کەسی تاوانکار‪45.................................................................‬‬
‫وشەی حوکم لە یەك ئایەتدا دووبارەش دەبێتەوە ‪46...................................‬‬
‫الدان لە حوکی خوا ئارەزوو پەرستیە ‪47..................................................‬‬
‫ئاگاداری لەالدان لە حوکمی خوا ‪49.......................................................‬‬
‫حوکمی جگە لە ئیسالم دواکەوتن و بۆ دوا گەڕانەوەیە ‪50.............................‬‬
‫عیبادەت و حوکم و سنورەکان پێکەوە گرێدراوە لە قورئاندا ‪51.......................‬‬
‫جێگەی پرسیارە هەڵبژاردنی حوکمی غەیری خوای گەورە ‪53........................‬‬
‫الدان لە حوکمی خوا هاوەڵ دانانە‪ ،‬چ حوکمێکە ئەوە ‪55..............................‬‬
‫قورئان حوکم بە حەق دەکات‪ ،‬ئایا لە قورئان حەقانی تر هەیە‪55.....................‬‬
‫إن ٱلحكۡم إال لله ‪56..........................................................................‬‬
‫هەڕەشە لە الدانی حوکی خوای گەورە ‪58................................................‬‬
‫پەندو ئامۆژگاری لە چیرۆکە قورئانیەکاندا ‪59............................................‬‬
‫خوای گەورە پێویستی بە شەریك نی یە لە حوکمدا ‪60................................‬‬
‫لە تەورایشدا حوکم هەبووە نەك قورئان کە بۆ هەتا هەتایی دابەزیووە ‪61...........‬‬
‫خوای گەورە حوکمی فێری پێغەمبەران کردووە بۆ پاك و پیس جیاکردنەوە ‪61.....‬‬
‫حوکم لەسەر کێڵگەیەك چ جای واڵت و مەالین دۆنم و سامانی رسوشتی!‪62.....‬‬
‫حوکم و زانست الی خوای گەورەیە ‪62....................................................‬‬
‫پەنای ڕاستەقینە الی خوای گەورەیە کە حەقی تەواو لە حوکمەکانیدایە‪63........‬‬
‫سەرنجی وشەی حوکم و گەالنی پێشووش بدە‪64......................................‬‬
‫دەستەاڵت و حوکم هەر بۆ خوای گەورە دەگەڕێتەوە ‪66...............................‬‬

‫‪171‬‬
 ‫کێن ئەوانەی پشت لە حوکمی خوای گەورە دەکەن؟! ‪67..............................‬‬
‫حوکمی خواو دوعای پێغەمبەرمان ‪68.....................................................‬‬
‫گــەر دیــن پەیوەنــدی نێــوان خــوای گــەورەو بەندەکانــی بوایــە لێپرســینەوەش تەنهــا لــە‬
‫بواری عیبادەتدا دەبوو!‪68...‬‬
‫حوکم عیلم دیسان لە پاڵ یەکدا ‪68.......................................................‬‬
‫کەس هاوشێوەی نی یە نە لەپەرستندا نە لە حوکمدا ‪69..............................‬‬
‫فریاد ڕەسی حەقیقی تەنها الی خوای گەورەیە ‪69.....................................‬‬
‫حوکمی هەڵە جێگەی پرسیارە ‪70.........................................................‬‬
‫منوونەی پێشین لە حوکم کردن‪70........................................................‬‬
‫دینی خوای گەورە پوخت و تەواوە ‪71.....................................................‬‬
‫کەسێك زانای پەنهان و ئاشكرا بێت بەرنامەکەی شایستەی حوکمە ‪72.............‬‬
‫بڕیارو دادوەری کردن تەنها بۆ خوایە ‪73..................................................‬‬
‫پوختەی باس ‪165..............................................................................‬‬
‫کۆتایی‪166......................................................................................‬‬
‫سه‌رچاوه‌کان ‪169..............................................................................‬‬

‫‪172‬‬
‫په‌يامى حوكمڕانى‬

‫‪173‬‬