‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫پەیامی ئیسالمی‬
‫قیبلە‬

‫د‪ .‬عومه‌ر عه‌لى‬

‫‪2018‬‬

‫‪1‬‬
 ‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬ ‫ناوی کتیب‪ :‬‬
‫عومه‌ر عه‌لى‬ ‫نوسەر‪:‬‬
‫توانا ئه‌حمه‌د‬ ‫دیزاینی ناوەوەو بەرگ‪:‬‬
‫چاپخانە‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫نرخ‪:‬‬

‫ژمارە ( )ی ساڵی ( )ی‬

‫لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی کتێبخانە گشتییەکانی پێدراوە‬

‫‪2‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫‪F‬‬
‫پێشەکی‪:‬‬

‫ئــەم پەرتوکــە پێکهاتــووە لــە کۆمەڵێــك وتــاری هەمەجــۆر کــە بــۆ گۆڤــارو پێگــەو‬
‫باڵوکــراوەو چاالکــی جۆربەجــۆر نــورساوە‪ ،‬لێــرەدا کۆکراوەتــەوە لــە دوو توێــی‬
‫ئــەم پەرتوکــەدا بــە ئومێــدی ســودی زیاتــرو خزمــەت بــە بــواری ئیســامی و‬
‫ڕۆشــنبیری‪.‬‬

‫د عومەر عەلی‬

‫‪3‬‬
 ‫ئەوەی پێویستە بوترێت‪.‬‬
‫لە ڕوانگەی قورئانەوە‬

‫تەنهــا پــەروەردەی کەســێك ســااڵنێکی توالنــی دەوێــت گــەر بــە دروســتیش و‬

‫لــە لــە دۆخێکــی ئارامیشــدا بێــت دەیــان ســاڵی دەوێــت تــا ببێتــە کەســێکی‬
‫پســپۆڕ لــە بوارێکــدا‪ ،‬خــۆ ئەگــەر گەورەتــری بکەیــن و لــە چوارچێــوەی‬
‫خێزانێکــدا ســەیری بکەیــن پێداویســتی و ڕێگاکانیــان چەنــدی شــێوازی‬
‫جۆربەجــۆری دەوێــت‪ ،‬تــا گەورەتربێــت تەنهــا بــە بیرکردنەوەیەکــی خێــراش‬
‫دەرك بــەوە دەکەیــن چەنــد هەوڵــەکان دەبێــت فراوانــر بێــت‪.‬‬
‫گــەر خانویەکــی ســادەش بــۆ ماوەیەکــی کەمــی دیاریکراویــش بێــت پێویســتی‬
‫بــە چەندیــن کەرەســتەو کەســی کارامــە دەبێــت بــۆ دروســتکردنی‪ ،‬خــۆ ئەگــەر‬
‫گەورەتربێــت و ماوەکەشــی درێژتربێــت بێگومــان کەرەســتەی زیاتــرو کەســی‬
‫کارامــەی بــە تواناتــری دەوێــت‪ ،‬خــۆ ئەگــەر باڵەخانەبێــت دەبێــت ئەوســا‬
‫کۆمپانیــای زەبــەالح کاری تێــدا بــکات‪ ،‬خــۆ ئەگــەر دروســتکردنی واڵتێــك بێــت‬
‫ئــەوا پێویســتی بــە کەرەســتەو کەســانی زۆر پســپۆڕو کارامەتــری دەوێــت بــۆ‬
‫بونیادنــان و پاراســتنی کیانەکەشــیان‪ ،‬خــۆ ئەگــەر بــۆ بونیــادو دروســتکردنی‬
‫تــەواوی جیهــان بێــت لــە جێگەیەکــی تەندروســت و دۆخێکــی دروســتدا‬
‫ئەوســا دەگەیــن بــەو ئەنجامــەی لــە توانــای مــرۆڤ بــەدەرە‪ ،‬چــوون کــە ســەیرو‬
‫لێکۆڵینــەوە لــە دەســتوور پالنــە دونیایــەکان دەکەیــن و دەبینیــن تــەواو‬
‫پێچەوانــەی چارەســەری کێشــە گشــتیەکانە جگــە لــە قورئــان نەبێــت کــە تەنهــا‬
‫ســەرچاوەی دروســتەو بــە بــێ جیــاوازی گشــت دۆخەکانــی لەبەرچــاو گرتــووە‪،‬‬
‫گەورەیــی ئــەوەش بــۆ ئــەو زاتــە خــۆی دەگەڕێتــەوە کــە هەرخــۆی دروســتکەری‬
‫گشــت بەشــەریەتە‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫گشــت پێداویســتە مرۆڤایەتیــەکان و گشــت یاســا دادگــەرەکان پێویســتە‬
‫کۆمەڵێــك ئامانــج لەبەرچــاو بگــرن کــە ئــەو لەبەرچاوگرتنــە ببێتــە مایــەی‬
‫پاراســتنی بەرژەوەنــدی گشــتی و وەك هێڵــی ســەرەکی کاری لەســەر بکــەن‬
‫و دایمەزرێنــن‪ ،‬کــە ســەیری ئامانجەکانــی قورئــان دەکەیــن وەك ئــەوەی کــە‬
‫زانــاکان دیاریــان کــردووە دەبینیــن ئەرکــی قورســی مرۆڤایەتــی قورئــان ســوکی‬
‫کــردووە‪ ،‬قورئــان وەك تاکــە کتێبــی پارێــزراوو کــە ماوەتــەوەو بووەتــە کۆتــا‬
‫پەیامــی ئیالهــی گشــت بەرژەوەندیــە مرۆیەکانــی لــەو کتێبــەدا کۆکردووەتــەوە‪،‬‬
‫بــە جیــا لــە کتێبــە ئاســانیەکانی تــر کــە وەك قورئــان فــراون نەبــووە چــوون‬
‫بــۆ ســەردەمێك هاتــووەو پارێــزراو نەبــووە لــە دەســتی مرۆڤــەکان و دەســتکاری‬
‫کردنیــان بــۆ لەبەرژەوەنــدی چینێکــی دیاریکــراودا‪.‬‬
‫هەربۆیــە تەنهــا لــەم ‪ ٥‬ئامانجــەوە ســەیری بکەیــن و دواتــر ئــەو دەقانــەی‬
‫کــە دەچێتــە چوارچێــوەی ئــەو خااڵنــەوەو گشــت ئالیەتەکانــی دەگەیــن بــەو‬
‫ئامانجــەی کــە ئــەم قورئانــە تەنهــا کتێبێکــی ڕۆحــی نــی یــەو بــۆ خوێندنــەوەی‬
‫مرۆڤــەکان دانرابێــت لــە نێــوان خۆیــان و خوایانــدا‪...‬‬
‫ئەوتــا خاڵێكیــان زیاتــر لــەو بــوارەدا دەخولێتــەوە کــە ئەویــش هــەر لــەو‬
‫پەیوەندیــەدا قەتیــس نەکــراوە‪ ،‬هەتــا نوێــژەکان بــە کۆمــەڵ و بــە ڕابەرایەتــی‬
‫کردنــی کەســێکی تــر خێــری زیاتــرە‪ ،‬وە باقــی عیبادەتەکانــی تریــش‪.‬‬
‫دواتــر پاراســتنی مــرۆڤ دێــت‪ ،‬داواتــر پاراســتنی ژێــری مرۆڤەکــە‪ ،‬دواتــر‬
‫پاراســتنی وەچــەو منداڵــەکان دواتــرو کۆتایــی پاراســتنی ســەروەت و ســامان‬
‫و ماڵــی مرۆڤــەکان‪...‬‬
‫تەنهــا بــە دیقەتــدان لەســەر نــاوەکان بەبــێ هیــچ شــیکردنەوەیەکیش‬
‫ئــەو پرســیارە جدیــە خــۆی قــوت دەکاتــەوە ئــەم ئامانجانــە چــۆن دەبێــت‬
‫بپارێزرێــت ئەگــەر ئالیەتــی نەبێــت وە کــە ئالیەتــی هەبــوو ئــەو ئالیەتــە چ‬

‫‪5‬‬
‫ناوێکــی لــێ دەنرێــت؟ ئــەوەش وەاڵمەکەیەتــی کــە قورئــان ناکرێــت دەخاڵەتــی‬
‫لــە چۆنیەتــی بەڕێوەبردنــی مرۆڤەکانــدا نەبێــت‪ ،‬ئەوەتــا دووکــەس کــە دەکەونــە‬
‫کێشــەوە کەســێکیان قبوڵــە دادوەریــان بێــت بەرژەوەنــدی لەگــەڵ کەســیاندا‬
‫نەبێــت و بــێ الیــەن بێــت‪ ،‬کــێ هەیــە لــە اللــە بــێ نیازتــرو دادگەرتــر بێــت‬
‫کــە خــۆی مرۆڤــەکان دروســتکردووەو خــۆی زانایــە بــە گشــت ئاکاروکــردارەکان‬
‫تــا خــۆی ببورێنێــت لــەوەی مرۆڤــەکان هــەروا وێــڵ بــکات و بیداتــە دەســتی‬
‫بەرژەوەنــد خوازەکانــی دونیــا‪ ،‬ئەوەتــا جگــە لــە ســزای دونیایــی خــوای گــەورە‬
‫ســزای قیامەتیشــی دانــاوە بــۆ مرۆڤــەکان لەســەرەنجامی تاوانەکانــدا‪ ،‬بــۆ‬
‫ئــەوەی مرۆڤــەکان لــە ناخــەوە ڕابهێنێــت لەســەر ئــەوەی کــە هیــچ تاوانێــك‬
‫الی ون نابێــت و مرۆڤــەکان هــەوڵ بــدەن بــەری ڕەنجــی خۆیــان بخــۆن نــەك‬
‫بەرانبــەر بــە خیانــەت‪...‬‬
‫گشــت ئــەو ئامانجانــە کــە ورد دەبینــەوە لێــی دەبینیــن پەیوەندیشــیان پێکــەوە‬
‫هەیــەو لەیــەك جیانابنــەوە‪ ،‬گــەر تەنهــا پاراســتنی دینەکــە بــە منوونــە وەرگرین‬
‫دەبێــت لــەو کردارانــەی کــە دانــراوە بــۆ ئــەو پاراســتنی پەیوەنــدی توندوتۆڵــی‬
‫لەگــەڵ خاڵەکانــی تریشــدا هەیــە‪ ،‬تــۆ ئەوەتــا کار لەســەر پاراســتنی دینەکــە‬
‫دەکەیــت لــە عیبادەتــدا ســودی بــۆ جەســتەش هەیــە‪ ،‬وە باقــی پاراســتنەکانی‬
‫تریــش هیچــی خاڵــی نــی یــە لــە عیبــادەت‪ ،‬عیبــادەت تەنهــا لــە مزگــەوت‬
‫و ســەربەرماڵ و جێگــە پیــرۆزە دیــاری کراوەکانــدا نــی یــە‪ ،‬هــەر کردارێــك‬
‫لەبــەر خــوای گــەورەو لــە چوارچێــوەی قورئانــدا کــە دەکرێــت هەمــووی هــەر‬
‫عیبادەتــە‪ ،‬هەربۆیــە ســەرنجدان و وردبوونــەوە زیاتــر ڕاســتیەکان ڕوونــر‬
‫دەکاتــەوەو بەوەنــدە وازی لــێ دەهێنیــن و دەچینــە نــاو خاڵەکانــەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫ئیسالم و ئامانجەکانی‬

‫‪-١‬پاراستنی دین‪.‬‬
‫کاتێــك کــە مرۆڤــەکان زانیاریــان نەبــوو لەســەر بەرنامــەی ئیســام تەنهــا‬
‫بــە ڕۆتینێکــی عیبــادەت وا دەزانــن ئەرکــی خۆیــان بەرانبــەر ئیســام بەجــێ‬
‫گەیانــدووە‪ ،‬هەشــە سەرســام بــە بەرنامــە حیزبــی و جیهانــی و دونیایەکانــی‬
‫ســەردەم بــە کــەم ســەیری ئیســام دەکات و بــە بــێ کەڵکــی دەزانێــت بــۆ‬
‫پەیــڕەوی کــردن‪ ،‬لــە کاتێکــدا کــە ســەیری قورئانــی بــەرزو ڕاســت دەکەیــن‬
‫دەبینیــن گشــت ئــەو بەهــا بــەرزو پێویســتانەی کــە پێداویســتی ژیــان و‬
‫مرۆڤایەتیــن لــە قورئانــدا وەك دەق تۆمارکــراون‪ ،‬ســەردەمانێك تەنهــا زانــاکان‬
‫پەییــان بــەو ڕاســتیە بــردووە‪ ،‬دواتــر زانــاکان کــە هەوڵــی خۆیــان خســتووەتە‬
‫گــەڕو هەوڵەکانیــان هاتووەتــە بەرهــەم هۆکارێکــی گــەورەو ئاســان بــوون‬
‫بــۆ تێگەشــتنی دوای خۆیــان لــە دەقــە قورئانیــەکان بــە باشــی‪ ،‬گەرچــی لــە‬
‫کۆمەڵگــەی کوردەواریــداو لــەم ســەردەمەی ئێســتەدا خوێندنــەوەی خراپــی بــۆ‬
‫دەکرێــت و دەســتێك لــە پشــت ئــەو خوێندنانــەوەدا هەیــە‪ ،‬چــوون زانایانــی‬
‫پێشــین هەرچــی هەوڵیــان دابێــت و تەدویــن کرابێــت دەکرێــت تێــدا کۆمەڵێك‬
‫لــەو هەواڵنــە زیاتــر بــۆ ســەردەمی خۆیــان بــوو بێــت و بــۆ ئێســتە لەبــواری‬
‫کرداریــدا جێگــەی ســود نەبێــت زیاتــر وەك تێگەشــن و زانیــاری لەبــواری‬
‫مێــژووی پێشــیندا ئــەو دەقانــە کەڵکــی لــێ وەرگیرێــت‪ ،‬بــەاڵم بــە گشــتی‬
‫هەوڵــی زانایــان چــوون مەرشوعیەتــی شــەرعی لەســەر هەوڵەکانیــان هەیــەو‬
‫بــە پێــکان و نەپێکانیــان خێریــان دەســت کەوتــووە بــەاڵم بــە پەیڕەوکردنــی‬
‫ئێمــە لــەو هەواڵنــەی کــە نەیــان پێــکاوە خەیرمــان دەســت ناکەوێــت بــەاڵم‬
‫ناکرێــت ئێمــە هەوڵــی ئــەو زانایانــە لەبەرچــاو نەگریــن و بیکەیــن بــە هــۆکاری‬

‫‪7‬‬
‫نارشینــی دینەکــەش‪ ،‬چــوون هەرچــی زانــای ئێســتەش هەیــە دەکرێــت هــەوڵ‬
‫و ئیجتهادەکانیــان بــە گشــتیش بــۆ ئێســتە بەســوود بێــت ناکرێــت بــۆ داهاتــوو‬
‫وەچەکانــی داهاتــووی ئێمــەش ئــەو ئیجتهادانــە هەمــووی هــەروەك خــۆی‬
‫مبێنێتــەوە‪.‬‬
‫هەتــا سەرباســی ئــەم ووتــارەو ئەوانــەی تــر کــە بــە دوایــدا دێــت کــە خۆیــان‬
‫لــە ‪ ٥‬ووتــاردا دەبیننــەوە‪ ،‬ســەردەمانێك زانــا هەبــووە دژی پۆلێنکردنــی ئــەم‬
‫باســە بــووەو خــراپ لێکدراوەتــەوە کــە چــۆن دەبێــت قورئــان بــەم شــێوەیە‬
‫ســەیربکرێت‪ ،‬ئەوانــەش لــە ئیــان بــەرزی خۆیانــدا بــووە کــە جێگــەی‬
‫مشــتومڕنی یــە‪ ،‬ئــەم باســانەو مــرۆڤ دەبێــت تەســلیمی فەرمانەکانــی خــوای‬
‫گــەورە بێــت بەبــێ ئــەوەی لــەم هۆکارانــە بکۆڵێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم زانــای تریــش هــەن‬
‫بەڵگەیــان پێیــە لــەوەی ئــەم هەواڵنــەو دیارکردنــی ئــەم ئامانجانــەی کە ئیســام‬
‫لــە پێناویــدا هاتــووە هــۆکاری الوازی ئیــان نــی یە بەڵکو بــۆ تێگەشــتنی زیاترو‬
‫قوڵــرو بەهێــزی دڵــە‪ ،‬ئەوەتــا ئیرباهیــم ســەالمی خــوای گــەورەی لــێ بێــت‬
‫داوا دەکات لــە خــوای گــەورە کــە چــۆن مــردوو زینــدوو دەکاتــەوە‪ ،‬لــە کاتێکــدا‬
‫یەکێكــە لــە پێغەمبەرانــی ئولــول عــەزم کــە بــەو ‪ ٥‬پێغەمبــەرە دەژمێردرێــت زۆر‬
‫ئەزیەتیــان لــە پێنــاوی خــوای گــەورەدا چەشــتووە‪ ،‬ئایــا دەکرێــت داواکردنــی‬
‫چۆنیەتــی زینــدوو بوونــەوە ئــەم پێغەمبــەرە ئەزیــزە بــاوەڕی پێــی نەبێــت؟‬
‫بێگومــان ناگونجێــت بەڵکــو بــۆ زیاتــر دڵ پتەوییــە‪ ،‬هــەروەك چــۆن ئەمــە‬
‫بەڵگەیەکــە بــۆ ئــەم زانســتەو زۆر دەرەنجامــی لێکۆڵینــەوەی تریــش لەســەر‬
‫قورئــان‪ .‬دەقــی داواکــەی ئیرباهیــم ســەالمی خــوای لــێ بێــت لــە قورئانــدا‬
‫تۆمارکــراوەو ئیرباهــم زانســتی یەقینــی بــەوە هەبــووە بــەاڵم ویســتوویەتی بــە‬
‫چــاوی یەقینیــش بیبینێــت وەك قورئــان بــەم شــێوەیە باســی دەکات‪:‬‬
‫ــى‬ ‫ــال أ َ َو لَــمۡ ُتؤۡ ِمــنۖ َق َ‬
‫ــال بَ َ ٰ‬ ‫ۡت َق َ‬ ‫ب أَر ِِن َك َ‬
‫ۡف تُــح ِۡي ٱلۡ َمــو َ ٰ ۖ‬ ‫ۧــم َر ِّ‬
‫ه ُ‬ ‫ــال إِبۡ َٰر ِ‍‬
‫( َوإِذۡ َق َ‬

‫‪8‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ـم ٱج َۡعـ ۡ‬
‫ل‬ ‫ۡك ُثـ َّ‬‫ـن إ َِل َ‬ ‫ٱلطـيۡ ِر َف ُص ُۡهـ َّ‬
‫ـن َّ‬ ‫ـال َف ُخـذۡ أَرۡبَ َعـ ٗة ِّمـ َ‬ ‫ـن َقـل ِۡبۖ َقـ َ‬ ‫َولَٰ ِكــن لِّ َيطۡ َمـ ِ َّ‬
‫ـك َس ـعۡ ٗياۚ َوٱعۡلَـمۡ أ َ َّن ٱللَّ ـ َه َعزِي ـ ٌز‬‫ـن َيأۡ ِتي َنـ َ‬‫ـم ٱد ُۡع ُهـ َّ‬‫ـن ُج ـزۡ ٗءا ُثـ َّ‬
‫ـل ِّمن ُۡهـ َّ‬‫ـى ُك ِّل َج َبـ ٖ‬ ‫َعـ ٰ َ‬
‫ـم) (البقــرة ‪)٢٦٠‬‬ ‫َح ِكيـ ‪ٞ‬‬
‫ئیرباهیــم ( کــه‌ باوکــ ‌ه گــه‌وره‌ی هه‌مــوو پێغه‌مبه‌رانــه‌) ووتــی‪ :‬خودایــه‌ پێــم‬
‫نیشــان بــده‌ کــه‌ چــۆن مــردوو زینــدوو ده‌که‌یتــه‌وه‌؟! خودایــش فه‌رمــووی‪:‬‬
‫مه‌گــه‌ر بــاوه‌ڕت نیــه‌؟! ووتــی‪ :‬به‌ڵــێ بــاوه‌ڕدارم‪ ،‬بــه‌اڵم حه‌زده‌کــه‌م دڵنیابــم‬
‫و به‌چــاوی خــۆم زیندووکردنه‌وه‌کــه‌ ببینــم‪ ..‬خودایــش پێــی فه‌رمــوو‪ :‬چــوار‬
‫باڵنــده‌ بهێن ـه‌و باڵییــان بک ـه‌و ئینجــا س ـه‌ریان ببــڕه‌و پارچ ـ ‌ه پارچه‌یــان بک ـه‌‪..‬‬
‫ئه‌مه‌یــه‌ مانــای {فرصهــن الیــك‪ }...‬پاشــان هــه‌ر پارچه‌یه‌کیــان بخــه‌ ســه‌ر‬
‫لوتکــه‌ی شــاخێك‪ ،‬دوایــی بانگیــان بکــه‌‪ ،‬به‌چــاوی خــۆت ده‌یانبینیــت کــه‌‬
‫چــۆن به‌په‌لــه‌‪ ،‬بــه‌ فڕیــن یاخــود بــه‌ ڕۆیشــن دینــه‌وه‌ بــۆ الت!‪ ..‬جــا چــاك‬
‫بزانــه‌ کــه‌ خــودا فه‌رمــان بــه‌ بوونــی هه‌رشــتێك بــدات‪ ،‬کتوپــڕ دێتــه‌ دی و‬
‫ده‌خوڵقێــت‪ ..‬بێگومــان خــودا زۆر به‌توانــاو دانای ـه‌و کاره‌کانــی پــڕ حیکمه‌ت ـه‌‪.‬‬
‫(ته‌فســیری گوڵشــه‌ن)‬
‫مــرۆڤ گــەر بــە ســادەیش بیربکاتــەوە لــەو پێداویســتیانەی کــە پێویســتی‬
‫پێیەتــی دەکرێــت بــە دوو بەشــەوە‪ ،‬بەشــێکیان مەعنەویــن و بەشــێکیان‬
‫مادیــن‪ ،‬ئەڵبــەت پەیوەنــدی زۆر پتەویــش لــە نێــوان هــەردوو بەشــەکەدا هەیــەو‬
‫هــەروەك پەیوەنــدی ڕۆح و جەســتە‪.‬‬
‫ڕۆح گەرچــی وەزنێکــی نــی یــە زانســتێکە نهێێنیەکــەی الی خــوای گەورەیــە‬
‫هەروەهــا کۆمەڵێــك بیروباوەڕیــش تریــش وەك ڕۆحەکــە ڕاســن و بوونیــان‬
‫هەیــەو زانیاریەکەشــی بۆمــان ئاشــکراکراوە‪ ،‬هــەروەك چــۆن جەســتە بــە‬
‫یارمەتــی ڕۆح هەڵدەســتێت بەکردنــی کارەکان هەروەهــا دەبێــت بیروباوەڕیــش‬
‫هەڵســوڕێنەری جەســتەبێت لــە دروســتی کارەکانــدا‪ ،‬چــوون گــەر بیروبــاوەڕ‬

‫‪9‬‬
‫نەبــوو جەســتە بــە هیالکــدا دەچێــت و ڕۆحیــش بەهــۆی جۆریەتــی هەڵــەی‬
‫پێچەوانــەوە ئــازاری پــێ دەگات‪ ،‬کەوابێــت گرنگــی بیروبــاوەڕو دینــی ڕاســت‬
‫لێــرەدا دەردەکەوێــت کــە ســەرگەورەیە لەنــاو ئــەم مرۆڤــەدا‪ ،‬گــەر دینــی بــە‬
‫چاکــی و پاکــی تێــدا بــوو‪ ،‬ئــەوا ڕۆحەکــەی لــە دونیــاو قیامەتــدا شــاد دەبێــت و‬
‫جەستەشــی بــەو کردارانــە هــەڵ دەســتێت کــە ڕەزامەنــدی خاوەنــی دینەکەیە‪.‬‬
‫خودی دین خۆی نیعمەتێکە لە دوو حاڵەتدا بەجوانی دەردەکەوێت‪:‬‬
‫یەکەم‪ :‬لە کەسێکی دینداردا کە بە ڕاستی ئیامن لە دڵیدا چەسپیووە‪.‬‬
‫دووهەم‪ :‬لە کەسێکی بێ دیندا کە زۆر دوورە لە دینەوە‪.‬‬
‫کاتێــك دیــن بــە گشــت چەمکەکانیــەوە بــە جوانــی لــە دڵــدا جێگیربــوو‬
‫قەناعەتێکــی پتــەوی وا بــۆ خاوەنەکــەی دروســت دەکات لــە گشــت‬
‫نیعمەتەکانــی دونیــا سوپاســگوزار بێــت لەســەری و لــە ئــازارو ناڕەحەتیەکانــی‬
‫دونیــاش ئارامگربێــت لەســەری‪ ،‬چــوون هەردووکــی تاقیکردنەوەیەکــی‬
‫خواییــەو کاتیــەو کۆتایــی پــێ دێــت‪.‬‬
‫نیعمەتــی دیــن ئەوەنــدە گەورەیــە بــە ســەرەوەتی دونیایــی بــەراورد ناکرێــت‪،‬‬
‫هــەروەك چــۆن بەبــێ ڕۆح هیــچ بەهایەکــی نامێنێــت و دەبێــت پەلــە بکرێــت‬
‫لــە شــاردنەوەیدا ئــاواش مــرۆڤ بەبــێ دیــن دەبێــت بــە بوونەوەرێکــی زۆر ســەیر‬
‫لــە قورئانــدا وەســفی ئــەو کەســانەش لــە خــوار ئاژەڵــەوە کــراوە‪ ،‬وەك بــەم‬
‫شــێوەیە هاتــووە‪:‬‬
‫ـوب َّل يَفۡ َق ُهـ َ‬
‫ـون بِ َهــا‬ ‫ـسۖ لَ ُه ـمۡ ُق ُلـ ‪ٞ‬‬ ‫ـن ٱل ِۡجـ ِّ‬
‫ـن َوٱلۡإ ِنـ ِ‬ ‫را ِّمـ َ‬‫ـم َك ِث ـ ٗ‬‫( َولَ َق ـدۡ َذ َرأۡنَــا لِ َج َه َّنـ َ‬
‫ـك َكٱلۡأَن َٰۡعــمِ‬‫ـون بِ َه ـ ۚآ أُ ْولَٰٓ ِئـ َ‬
‫ان َّل يَسۡ َم ُعـ َ‬‫ون بِ َهــا َولَ ُه ـمۡ َءا َذ ‪ٞ‬‬‫ۡص َ‬ ‫ـن َّل ُي ـب ِ ُ‬ ‫َولَ ُه ـمۡ أَعۡ ُيـ ‪ٞ‬‬
‫ـون) (االعــراف ‪)١٧٩‬‬ ‫ـم ٱل َٰۡغ ِف ُلـ َ‬ ‫ـك ُهـ ُ‬ ‫بَـلۡ ُه ـمۡ أ َ َضـ ُّ‬
‫ـلۚ أُ ْولَٰٓ ِئـ َ‬
‫به‌ڕاســتی ئێم ـ ‌ه زۆرێــك ل ـه‌ جنۆک ـه‌و ئاده‌میزاده‌کامنــان به‌هــۆی بــێ باوه‌ڕیــی‬
‫و خراپه‌کاریــی خۆیانه‌وه‌بــۆ ئاگــری دۆزه‌خ هێناوه‌تــه‌ دی‪ ،‬خــۆ ئه‌وانــه‌ بیــرو‬

‫‪10‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫هۆشــیان هه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم وورد نابنــه‌وه‌و بــه‌کاری ناهێنــن تــا ڕێــگای ڕاســتی‬
‫ئایینیــان بــۆ ده‌ربکه‌وێــت و چــاك و خراپیــان ال ئاشــکرا ببێــت‪ ..‬هه‌روه‌هــا‬
‫چاویــان هه‌یـه‌‪ ،‬بـه‌اڵم سـه‌رنج نــاده‌ن تــا ڕێــگای ڕاســتی پــێ ببینن‪ ،‬گوێیشــیان‬
‫هه‌یـه‌‪ ،‬بـه‌اڵم زه‌یــن ناده‌نـه‌ قسـه‌ی بــاش و نابیســن تــا تێــی بگـه‌ن‪ .‬ئه‌وانـه‌ لـه‌‬
‫نه‌فامــی و تێنه‌گه‌یشــتندا وه‌کــو مــااڵت وان‪ ،‬به‌ڵکــو لــه‌ مااڵتیــش گومڕاتــرن‪،‬‬
‫چونک ـه‌ مــااڵت ب ـه‌ پێــی ئ ـه‌و زانییــن و فیرته‌ت ـه‌ی ک ـه‌ خــودا پێــی داوه‌ ژیانــی‬
‫خــۆی ده‌باتــ ‌ه ســه‌ر‪ ،‬به‌ڕاســتی ئه‌وانــه‌ به‌هــۆی خراپــی کــرده‌وه‌ی خۆیانــه‌وه‌‪،‬‬
‫ئاگایــان ل ـ ‌ه خۆیــان نی ـه‌و‪ ،‬غافڵــن ل ـه‌و ســزا س ـه‌خته‌ی ک ـ ‌ه ل ـ ‌ه ڕۆژی دواییــدا‬
‫چاوه‌ڕوانیــان ده‌کات‪ .‬جنۆکــه‌ جــۆره‌ درووســتکراوێکی خــودان‪ ،‬خاوه‌نــی‬
‫ژیریــی و هۆشــن‪ ،‬شــێوازیان جیایــه‌ لــ ‌ه شــێوازی ئاده‌میــزاد‪ ،‬وه‌ لــه‌ ئێمــه‌‬
‫بــزرن و نایانبینیــن‪ ..‬ئه‌وانیــش ئیامنــدارو بــێ باوه‌ڕیــان هه‌یه‌‪(.‬ته‌فســیری‬
‫گوڵش ـه‌ن)‬
‫ڕێگــرە نەفســی و دونیایــەکان زۆرن لــە وەرنەگرتنــی دیــن و ڕەد کردنــەوەی‬
‫بــەاڵم گەرچــی خاوەنەکــەی لــە نیعمەتێکــی ڕواڵەتیــدا دەرکەوێــت بــەاڵم‬
‫هەرگیــز لــە ناخــەوە وا نــی یــە‪ ،‬زۆرن ئــەو کەســانەی کــە دواندوومانــن لەســەر‬
‫ئــەم پرســەو وە مســوڵامنیش بــوون دوای دواندنەکــە‪.‬‬
‫یەکێــك لەوانــە گەنجێکــی پۆڵەندنــی بــوو ئــەوکات لــە مزگەوتــی نــوور بــووم‬
‫لــە شــاری بێرمینگهــام لــە بەریتانیــا‪ ،‬گەنجەکــە هــات بــۆ مزگــەوت و داوای‬
‫کــرد باســی ئیســامی بــۆ بکــەم‪ ،‬منیــش پێــم ووت پێــش ئــەوەی مــن باســی‬
‫ئیســامت بــۆ بکــەم تــۆ باســی دینەکــەی خۆتــم بــۆ بکــە‪ ،‬ئەویــش ووتــی‪:‬‬
‫ئــەوەی کــە لەســەر دینەکــەی خــۆم دەیزانــم بــاوەڕم پێــی نــی یــە و جۆرێکــە‬
‫لــە شــتی مندااڵنــە‪ ،‬کــە باســی ئیســامم بــۆ کــرد بــە خۆشــحاڵیەوە مســوڵامن‬
‫بــوو‪ ،‬ئێســتە نزیکــی ‪ ٧‬ســاڵ بەســەر مســوڵامنێکی ئــەو کەســەدا تێپەڕیــووەو‬

‫‪11‬‬
‫ئــەو هــەر لــە بەریتانیــا دەژی و ئــاگادارم لەســەر ئیســامەتیەکەی ماوەتــەوەو‬
‫ئاســوودەیە‪.‬‬
‫جارێکــی تــر لەگــەڵ ئافرەتێکــدا گفتوگۆیــی ئاینــی کەوتــە نێوامنــان کــە باســی‬
‫دینەکــەی خــۆی دەکــرد کوڕێکــی ئیســپانی گوێــی لێدەگرتیــن و پێدەکەنــی‬
‫و بــەرز دەبوویــەوە بــۆ ئاســان و دەیــدا بەڕانــی خۆیــدا! وتــم بــۆ پێدەکەنیــت‬
‫ووتــی ئــەوەی ئــەم ئافرەتــە باســی دەکات لەگــەڵ ژیریــدا ناگونجێــت لــە‬
‫کاتێکــدا خاوەنــی دینێکــی تــر بــوو جگــە لــە ئیســام و هیــچ تێبینــی لەســەر‬
‫قســەکانی مــن نەبــوو‪.‬‬
‫دونیــای بــێ دینــی دونیایەکــی ئاڵــۆزەو هەڵگرەکــەی لــە دونیــادا دەکات بــە‬
‫قــوڕاو لــە قیامەتیــدا دەیــکات بــە ئاگــردا‪ ،‬هەربۆیــە یەکــەم ئامانــج زانــاکان لــە‬
‫قورئانــدا هەڵیــان هێنجــراوە خــودی دینــە‪ ،‬چــوون هەبوونــی دیــن و بیروبــاوەڕ‬
‫دامــەزران لەســەری دەبێتــە هەڵگــری گشــت پایەکانــی تــر‪ ،‬هەربۆیــە نەبوونــی‬
‫دیــن و ڕەدکردنــەوەی ســزای ســەختی بــۆ دانــراوەو جێگــەی مەترســیە لــە‬
‫کۆمەڵگــەدا‪.‬‬
‫زۆرن ئــەو زانایانــەی گرنگیــان بــەم زانســتە داوە لەوانــە‪ :‬الجوينــي والغــزايل‬
‫والعــز بــن عبــد الســام والقــرايف وشــيخ اإلســام ابــن تيميــة والشــاطبي‪.‬‬
‫مه‌به‌ســت لـه‌ پاراســتنی دیــن چــی یـه‌ الديــن ‪ :‬هــو مجمــوع العقائــد والعبــادات‬
‫واألحــكام التــي رشعهــا اللــه ســبحانه وتعــاىل لتنظيــم عالقــة النــاس بربهــم‬
‫وعالقــات بعضهــم ببعــض‪.‬‬
‫بریتیــە لــە کۆمەڵــە بــاوەڕو پەرستشــێك بنەماگەلیــك کــە خــوای گــەورە‬
‫ڕەوایەتــی پێــداوە بــۆ ڕێکخســتی پەیوەندیــە مرۆیــەکان و پەیوەنــدی مرۆڤــەکان‬
‫بــە خــوای گــەورەوە‪ .‬جا کەســێك پشــت لــەو بنەمایانــە بــکات ئــەوە دەگەیەنێت‬
‫کــە پەیوەندیەکانــی بــە دروســتی نامێنێتــەوە چ لەگــەڵ خەڵکــدا چ لەگــەڵ‬

‫‪12‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫خــوای گــەورەدا‪.‬‬
‫حيــث قصــد الشــارع بتلــك األحــكام إقامــة الديــن وتثبيتــه يف النفــوس‪..‬‬
‫وذلــك باتبــاع أحــكام رشعهــا‪ ..‬واجتنــاب أفعــال أو أقــوال نهىعنهــا‪ ...‬حفاظــا‬
‫عــى الديــن‪.‬‬
‫مەبەســت لــەم بنەمایانــە جێگیرکردنــی دیــن و چەســپاندنیەتی لــە ناخــی‬
‫کەســەکانداو وە شــوێنکەوتنی و خۆپاراســن لــە گوتــەو کــردارەکان ئەوانــەی‬
‫کــە لــە شــەرعدا جێگیــر بــووە‪ ،‬هەمــوو ئەمانــە لــە پێنــاوی پاراســتنی دینــدا‪.‬‬
‫قــال أبــو حامــد الغــزايل “ ‪ :‬إن مقصــود الــرع مــن الخلــق خمســة ‪:‬‬
‫وهــوأن يحفــظ عليهــم دينهــم ونفســهم وعقلهــم ونســلهم ومالهــم‪..‬‬
‫فكل ما يتضمن حفظ هذه األصوالل خمسة فهو مصلحة‪..‬‬
‫وكل مايفوت هذه األصول فهو مفسدة ودفعها مصلحة‪.1.‬‬
‫ئەبــو حامــدی غەزالــی ڕوونــی دەکاتــەوەو دەڵێ مەبەســتی شــەرع لە پاراســتنی‬
‫ئــەم ‪ ٥‬شــتە ئەوەیــە کــە دیــن و جەســتەو ژیــروی و منــداڵ و ماڵیــان پارێــزراو‬
‫بێــت‪ ،‬هەرشــتێك ببێتــە مایــەی پاراســتنی ئــەو پێنــج شــتە ئــەوە بەرژەوەندیــەو‬
‫دەبێــت پارێــزگاری لــێ بکرێــت و وە بــە پێچەوانەشــەوە ئــەوە لــە بەرژەوەندیــدا‬
‫نــی یــەو دەبێــت دژی بوەســرێتەوە‪.‬‬
‫لإلمــام الغــزايل ‪:‬أن كافــة الرشائــع وامللــل قــد أطبقــت عــى حفــظ الرضوريــات‬
‫ا لخمس‬
‫ئیاممــی غەزالیــش دڵنیامــان دەکاتــەوە لــەوەی کــە نــەك تەنهــا ئاینــی ئیســام‬
‫بەڵکــو ئاینــە ئاســانیەکانی پێشــووتریش بــۆ پاراســتنی ئــەو ‪ ٥‬مەبەســتە‬
‫گرنگــە هاتــوون‪.‬‬
‫قورئانــی ڕاســت و پیرۆزیــش لــە ئایەتێکــدا بــە ڕوونــی گرنگــی دینــان دەخاتــە‬

‫ ‪1‬‬ ‫‪http://www.123arab.com/vb/showthread.php?t=55623‬‬

‫‪13‬‬
 ‫پێــش چــاو‪ ،‬کــە هەرکــەس جگــە لــە ئیســام هەرچــی تــر هەڵبژێرێــت وەرگیــراو‬
‫نــی یــە الی خــوای گــەورەو ئەنجامــی خراپــی دەبێــت‪ ،‬وەك دەفەرموێــت‪:‬‬
‫ين)‬ ‫ـن الْ َخ ِ ِ‬
‫اس َ‬ ‫ـل ِم ْنـ ُه َو ُهـ َو ِف ْ َ‬
‫يال ِخـ َر ِة ِمـ َ‬ ‫ـا ِم ِدي ًنــا َفلَـ ْ‬
‫ـن ُي ْق َبـ َ‬ ‫ـر ْال ِْسـ َ‬‫ـن يَ ْب َتــغِ َغـ ْ َ‬
‫( َو َمـ ْ‬
‫آل عمــران االية ‪85‬‬
‫وألجــل الحفــاظ عــى الديــن رشع الجهــاد للدفــاع عــن عقيــدة التوحيــد‬
‫ان إ َِّل‬ ‫ـن لِلَّ ـ ِه َف ـإِنِ انْت ََه ـ ْوا َف َل ُعـ ْ‬
‫ـد َو َ‬ ‫ـون الدِّ يـ ُ‬‫ـون ِف ْت َن ـ ٌة َويَ ُكـ َ‬‫ـا َت ُكـ َ‬ ‫ـم َحتَّىـ َ‬‫وهـ ْ‬ ‫( َو َقا ِت ُل ُ‬
‫ــن)‪ 193‬البقــرة‬ ‫الظالِ ِم َ‬ ‫ــى َّ‬ ‫َع َ‬
‫وقاتلوهــم حتــى التكــون فتنــة لـ ‌ه كوشــتنیان كۆڵمـه‌ده‌ن هه‌تــا ئــاژاوه‌و فیتنـه‌‬
‫له‌نــاو ده‌چــێ و‪ ،‬هێــزو توانایشــیان نامێنــێ عه‌زی ـه‌ت و ئازاریشــتان بــده‌ن و‪،‬‬
‫بۆخۆیــان سه‌رشــۆڕو ریســوا ده‌بــن ئاییــن و دیــن و به‌رنامــه‌ی ژیــان ‪ ،‬هــه‌ر‬
‫به‌رنامــه‌و دینــی خــوا ده‌بــێ و‪ ،‬زاڵیــش ده‌بــێ به‌ســه‌ر گشــت به‌رنامه‌كانــی‬
‫تــردا فــإن انتهــوا فــا عــدوان إال عــى الظاملــن ئینجــا ئه‌گــه‌ر ئــه‌وان‬
‫ده‌ســبه‌ردار بــوون و كۆتاییــان به‌شــیرك هێنــاو‪ ،‬كوڵیــان به‌دوژمنایه‌تــی و كاری‬
‫نامه‌ردانه‌یــان دا‪ ،‬ئیــر هیــچ دوژمنایه‌تییــه‌ك به‌رامبه‌ریــان نییــه‌‪ ،‬مه‌گــه‌ر‬
‫له‌ســه‌ر ئه‌وانه‌یــان ســته‌مه‌كارو شه‌ڕفرۆشــن‪ ،‬هه‌ركاتێكیــش ئه‌مانــه‌‬
‫ده‌ســتیان له‌ناهه‌قیــی وبــێ بــاوه‌ڕی هه‌ڵگــرت‪ ،‬ئیــر له‌گــه‌ڵ ئه‌وانیشــدا‬
‫جه‌نــگ ناكــرێ‪.‬‬
‫هــەر لەبــەر پاراســتنی دینــە جیهادیــش شــەرعیەتی پێــدراوە لــە قورئانــداو‬
‫کــە ڕێگــە نەدرێــت بیروبــاوەڕی چــەوت ناخــی مرۆڤــەکان بخــوات‪ ،‬چــوون‬
‫پاککردنــەوەی ناخــی مرۆڤــەکان لــە هــاوەڵ پەیداکــردن بــۆ خــوای گــەورەو بــێ‬
‫دینــی جێگــەی ئەوەیــە جەنگــی لــە پێنــاودا بکرێــت‪.‬‬
‫ــدونِ * َمــا أُر ُ‬
‫ِيــد‬ ‫ِنــس إِالَّ لِ َي ْع ُب ُ‬
‫ــن َواإل َ‬ ‫ــت الْ ِج َّ‬ ‫اخلَ ْق ُ‬‫خــوای گــه‌ور ‌ه ده‌فه‌رمــوێ ( َو َم َ‬
‫ِيــد أَن ُي ْط ِع ُمونِ )‪ ‬ســور َةالذاريات‪ /‬اآليتــن ‪56‬و‪57‬‬ ‫ر ْزقٍ َو َمــا أُر ُ‬ ‫ِمن ُْهــم ِمــ ِ‬

‫‪14‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫واتــه جنۆکــه‌و ئینســانم بــۆ هیــچ شــتێکی تــر دروســت نه‌کــردووه‌ ته‌نهــا بــۆ‬
‫عیبــاده‌ت نه‌بێــت‪ ،‬وه‌ هیچیشــم لــێ ناوێــن نــ ‌ه ڕزق و ڕۆژی نــه‌ خــۆراك‪‌.‬‬
‫خــوای گــه‌وره‌ کــه‌ ئینســانی دروســت کــردووه‌ هه‌رخــۆی لــه‌ هه‌مــوو کــه‌س‬
‫زاناتــر ‌ه بــه‌و پێداویســتیانه‌ی کــه‌ هه‌یانــه‌ وه‌ یه‌کێــك لــه‌و گرنگیانــه‌و‬
‫پێداویســتیانه‌ی کــه‌ ئینســانی مســوڵامن پێیه‌تــی و به‌بــێ ئــه‌و ‌ه ژیانــی‬
‫ئاســته‌م ‌ه دین ـه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ـ ‌ه ئاینــی پاکــی ئیســام ئ ـه‌و ئامانجان ـه‌ی ل ـه‌ پێناویــدا‬
‫هاتــووه‌ یه‌کێکیــان دینــه‌ واتــ ‌ه بــۆ پاراســتنی دینــه‌‪ ،‬فه‌راغێکــه‌ نه‌فســیه‌تی‬
‫ئینســانه‌کان ده‌یخوازێــت و داوای ده‌کات کـ ‌ه شــتێك بپه‌رســتێت یــادی بــکات‬
‫ئـه‌و فه‌راغـه‌ ده‌رونیـه‌ پــڕ بکاتـه‌وه‌‪ ،‬وه‌ باشــرین شــتێكیش بــۆ پڕکردنـه‌وه‌ی ئـه‌و‬
‫فه‌راغــه‌ په‌رســن و یــاد کردنــه‌وه‌ی خــوای گه‌وره‌یــه‌‪ ،‬وه‌گــه‌ر لــه‌وه‌ المانــداو‬
‫ویســتامن پێشــکه‌وتنی تێــدا ئه‌نجــام بده‌یــن بــێ گومــان دوا ده‌که‌ویــن و‬
‫پێــش ناکه‌ویــن بــۆ منونــ ‌ه ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌ خــوای گــه‌وره‌ ناپه‌رســن و بــۆ‬
‫په‌رســتنی شــتی تــر ڕۆشــتوون کــوا چیــان کــردووه‌ وازیــان ل ـه‌ خــوای گ ـه‌وره‌‬
‫هێنــاوه‌ که‌چــی شــتانێك ده‌په‌رســن منداڵه‌کانــی ئێمــه‌ گه‌مه‌یــان پــێ‬
‫دێــت‪.‬‬
‫رسوشــتی ڕۆحــی مرۆڤــەکان داوای پەرســن دەکات هــەروەك چــۆن رسوشــتی‬
‫جەســتە داوای خــۆراك دەکات‪ ،‬لــە شــەرعدا هــەردوو پێداویســتیەکە‬
‫دەستنیشــانکراوەو ئاگادارکراویــن لــەوەی چ زیانــی هەیــەو توخنــی نەکەویــن‪،‬‬
‫خۆراکــە جەســتەییەکان حەرامکــراوەکان پۆلێنکــراوە بۆمــان و هەتــا ئەوەشــی‬
‫بۆنــی زیانــی لــێ دەکرێــت دەبێــت لێــوەی دووربیــن و بەکاریــان نەهێنێــت‪،‬‬
‫خۆراکــە ڕۆحیەکانیــش پێــش خۆراکــە جەســتەییەکان مەرشوعیەتــی لــە‬
‫قورئانــدا هاتــووە‪ ،‬چــوون دیــن دەبێــت ئــەو بــاوەڕی خــۆی لــە خۆراکــە‬
‫حەرامــەکان بگێڕێتــەوە‪ ،‬هەربۆیــە کاتێــك دینەکــەی ســامل بــوو جەســتەکەش‬

‫‪15‬‬
‫ســامل دەبێــت و بــەم شــێوەیە ژیانــی مرۆڤــەکان لەســەر ســکەو ڕێــڕەوی‬
‫بەهەشــتی هەنــگاو دەنێــت و بــە پێچەوانــەوە مرۆڤــەکان لــە زەلــکاوی بــێ‬
‫بــاوەڕی و دونیــا تــااڵوی ڕۆحــی دەچێــژن و لــە قیامەتیشــدا تــااڵوی جەســتەیی‪.‬‬
‫ســەیری قورئانــی پیــرۆز بکەیــن پڕیەتــی لــە بەئاگابوونەوەمــان لــە بــێ دینــی و‬
‫موڵحیــدی کــە چەندیــن نــاوی جۆربەجۆریــان هەبــووەو هەیــەو قورئــان جەختی‬
‫لەســەر دەکاتــەوە بــۆ ئــەوەی ئێمــە لێــی بێئــاگا نەبیــن‪.‬‬
‫مه‌دره‌س ـه‌یه‌کی فه‌لس ـه‌فی تایبه‌تــی ب ـه‌و شــێوه‌ نــی ی ـه‌ ک ـه‌ فکــری ئیلحــادی‬
‫هه‌مــووی پێک ـه‌وه‌ کــۆ بکات ـه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئاشــکرایه‌ ئ ـه‌م هــزر ‌ه پێــش ئیســامیش‬
‫هه‌بــووه‌ وه‌ك بــ ‌ه ده‌هریــه‌کان نــارساون کــه‌ ده‌ڵێــن ئــه‌م جیهانــه‌ ســه‌ره‌تاو‬
‫کۆتــای نــی یــه‌ قورئانــی ڕاســتیش ئــه‌م باســه‌مان بــۆ ده‌کات و ده‌فه‌رموێــت‬
‫{وقالــوا مــا هــي اال حياتنــا الدنيــا منــوت ونحيــا ومــا يهلكنــا اال الدهــر ومــا لهــم‬
‫بذلــك مــن علــم ان هــم اال يظنون}الجاثیــة ‪24‬‬
‫واتـه‌‪ :‬بێبــاوه‌ڕه‌کان ده‌یانــووت ئـه‌م دونیــا چــی یـه‌ ده‌ژیــن و ده‌مریــن رسوشــت‬
‫و ڕۆژگاره‌ ده‌مــان ژێنێــت و له‌ناومــان ده‌بــات‪ ،‬بـه‌اڵم لـه‌ ڕاســتیدا ئـه‌وان ئـه‌وه‌ی‬
‫ئـه‌وان ده‌یڵێــن لـه‌ ڕێگـه‌ی زانســته‌وه‌ نــی یـه‌ ته‌نهــا گومانـه‌‪.‬‬
‫جه‌ماله‌دینــی ئه‌ڤغانیــش کتێبێکــی هه‌یــه‌ به‌نــاوی به‌رپــه‌رچ دانــه‌وه‌ی‬
‫ده‌هریـه‌کان‪ ،‬الــرد علــی الدهرییــن‪ ،‬و ‌ه به‌کارهێنانــی ئیلحادیــش بــۆ ئه‌وه‌یـه‌ کـه‌‬
‫باوه‌ڕیــان بـ ‌ه دیــن نــی یـه‌‪ ،‬ئیــر ده‌کرێــت ده‌ســته‌واژه‌ی جیــا جیــا به‌ده‌رکـه‌ون‬
‫وه‌ك لێــره‌دا ده‌هــری ده‌رکــه‌وت گرنــگ ئه‌وه‌یــه‌ گه‌رچــی ناوه‌کانیــش جیابــن‪،‬‬
‫بــه‌اڵم هه‌مــووی لــ ‌ه ژێــر ئیلحــاددا یــه‌ك ده‌گــرن‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌تــا نــاوی ئیلحــاد‬
‫خۆشــی ل ـ ‌ه قورئانــدا هاتــووه‌ وه‌ك ل ـه‌م ئایه‌تان ـه‌دا ده‌بیرنێــت‪:‬‬
‫{وللــه األســاء الحســنى فادعــوه بهــا وذروا الذيــن يلحــدون يف اســائه‬
‫ســيجزون مــا كانــوا يعملــون} ســورة األعــراف‪180‬‬

‫‪16‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫واتـه‌‪ :‬هـه‌ر بــۆ خوایـه‌ هه‌مــوو نــاوه‌ جــوان و پیــرۆزه‌کان‪ ،‬جــا (ئـه‌ی ئیامنــداران)‬
‫بــه‌و ناوانــ ‌ه دۆعــا و نــزا بکــه‌ن و هانــاو هــاوار بــۆ ئــه‌و زاتــ ‌ه بــه‌رن‪ ،‬وازبهێنــن‬
‫له‌وانــه‌ی کــه‌ لــه‌ نــاو ‌ه پیرۆزه‌کانــی خــوادا الدان ده‌کــه‌ن و (ســیفه‌ت و‬
‫ناوه‌کانــی خــوا به‌کارده‌هێنــن بــۆ غه‌یــری خــوا)‪ ،‬لــه‌ ئاینــده‌دا پاداشــتی ئــه‌و‬
‫کارو کرده‌وانه‌یــان وه‌رده‌گــرن کــه‌ ئه‌نجامیــان ده‌دا‪.‬‬
‫لێــره‌دا بــه‌ ئاشــکرا خــوای گــه‌وره‌ ناوه‌کانــی خــۆی بــه‌ بیــر مســوڵامنان‬
‫ده‌خاتــه‌وه‌و فه‌رمــان ده‌کات کــه‌ بــه‌و ناوانــ ‌ه دوعــا بکــه‌ن و واز له‌وانــه‌ بهێنــن‬
‫کـه‌ کـه‌ باوه‌ڕیــان پێــی نــی یـه‌و گرنگــی پــێ نــاده‌ن بـه‌ نــا ئــاگا له‌ڕاســتی خــوای‬
‫گــه‌وره‌ ناویــان ده‌بــات‪.‬‬
‫{ولقــد نعلــم انهــم يقولــون امنــا يعلمــه بــر لســان الــذي يلحــدون اليــه اعجمي‬
‫وهــذا لســان عــريب مبــن} ســورة النحل‪103‬‬
‫واتــه‌‪ :‬ســوێند بــ ‌ه خــوا ئێمــه‌ به‌ڕاســتی ده‌زانیــن بــێ بــاوه‌ڕان ده‌ڵێــن‪ :‬ئــه‌م‬
‫قورئانــه‌ ته‌نهــا که‌ســێك فێــری ده‌کات‪( ،‬به‌مه‌رجێــك) زمانــی ئــه‌و که‌ســه‌ی‬
‫ئ ـه‌وان ده‌ڵێــن قورئــان فێــری محمــد ده‌کات‪ ،‬عه‌جه‌می ـه‌و عه‌ره‌بــی نی ـه‌و ڕه‌وان‬
‫نی ـه‌‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌وه‌دا ئ ـه‌م قورئان ـ ‌ه ب ـ ‌ه زمانــی عه‌ره‌بــی و پــاراوو ڕوون و ئاشــکرا‬
‫داڕێــژراوه‌‪.‬‬
‫{ان الذيــن يلحــدون يف اياتنــا ال يخفــون علينــا افمــن يلقــى يف النــار خــر ام‬
‫مــن يــايت امنــا يــوم القيامــة اعملــوا مــا شــئتم انــه مبــا تعملــون بصــر} ســورة‬
‫فصلــت ‪40‬‬
‫واتــه‌‪ :‬به‌ڕاســتی ئه‌وانــه‌ی کــه‌ سه‌رســه‌خت و بــێ بــڕوان و دژایه‌تــی ئایــه‌ت‬
‫و فه‌رمانه‌کانــی ئێمــ ‌ه ده‌کــه‌ن و لێــی الده‌ده‌ن‪ .‬خۆیــان ناشــارنه‌وه‌ لــه‌ ئێمــه‌‪،‬‬
‫باشـه‌‪ ،‬ئـه‌وه‌ی فــڕێ بدرێتـه‌ نــاو ئاگــری دۆزه‌خـه‌وه‌ چاکــر ‌ه یــان ئـه‌و که‌سـه‌ی‌‬
‫کــه‌ به‌دڵنیایــی و ئارامــی و هێمنیــه‌وه‌ دێــت لــه‌ ڕۆژی قیامه‌تــداو بــه‌ره‌و‬

‫‪17‬‬
‫به‌هه‌شــت به‌ڕێــزه‌وه‌ بــه‌ڕێ ده‌کرێــت؟! ئــه‌ی بــێ بــاوه‌ڕان هه‌رچیتــان لــ ‌ه‬
‫ده‌ســت دێــت بیک ـه‌ن‪ ،‬چونک ـه‌ ل ـه‌ ده‌ســتی خــوا ده‌رناچــن‪ ،‬دڵنیــاش بــن خــوا‬
‫بینایــ ‌ه بــه‌و کرده‌وانــه‌ی ده‌یکــه‌ن‪.‬‬
‫ده‌بینــی له‌هـه‌ر ســێ ئـه‌و ئایه‌تانـه‌ی کـه‌ هێنامانـه‌وه‌ ووشـه‌ی ئیلحــاد بێبــاوه‌ڕ‬
‫هاتــووه‌‪ ،‬بـه‌اڵم ئـه‌م بێبــاوه‌ڕی و ئینــکاری کردنـ ‌ه وه‌ك لـه‌ سـه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌مــان‬
‫پێــدان جۆریــان زۆره‌‪ .‬هه‌یــ ‌ه بــۆ منونــ ‌ه بــاوه‌ڕی هه‌یــه‌ به‌خــوای گــه‌وره‌ بــه‌اڵم‬
‫ئینــکاری شــتی تــر ده‌کات کـه‌ ئه‌ویــش هـه‌ر لـه‌ ژێــر ئیلحــادی نایباتـه‌ ده‌ره‌وه‌‬
‫وه‌ك قورئانــی پیــرۆز ئه‌مه‌شــان بــۆ بــاس ده‌کات و ده‌فه‌رموێــت {ولــن‬
‫ســالتهم مــن خلــق الســاوات واألرض وســخر الشــمس والقمــر ليقولــن اللــه‬
‫فــاىن يؤفكون}العنکبــوت ‪61‬‬
‫موئه‌ریخێکــی ئیغریقــی به‌نــاوی بلوتــارك وه‌اڵمێکــی جوانــی ده‌داتــه‌وه‌ وه‌ك‬
‫ده‌ڵــێ( لقــد وجــدت يف التاریــخ مــدن بــا حصــون‪ ،‬و مــدن بــا قصــور‪ ،‬و مــدن‬
‫بــا مــدارس‪ ،‬ولکــن مل توجــد أبــدا مــدن بــا معابــد) وات ـه‌ ل ـه‌ مێــژوودا شــارم‬
‫بینــی به‌بــێ خشــت و بــەرد ‪ ،‬شــارم بینــی به‌بــێ باڵه‌خانــه‌‪ ،‬شــارم بینــی‬
‫به‌بــێ قوتابخان ـه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم هه‌رگیــز شــارم ن ـه‌دی به‌بــێ په‌رســتگا‪ ،‬یانــی ئ ـه‌وه‌ چ‬
‫باوه‌ڕێکــه‌ ئــه‌وه‌ ڕه‌د بکاتــه‌وه‌‪ ،‬له‌کاتێکــدا ئــه‌و هه‌مــوو شــته‌ گرنگــه‌ دونیایانــه‌‬
‫زۆرجــار لــ ‌ه شــاردا بوونــی نه‌بــوو ‌ه بــه‌اڵم په‌رســتگا هه‌بــوون‪.‬‬
‫هه‌روه‌هــا لقــی تــری لــێ ده‌بێتــه‌ ئــه‌م ئیلحادانــه‌ وه‌ك ال دینیــه‌کان کــه‌‬
‫ئه‌ســڵه‌ن ده‌ڵێــن دیــن مرۆڤـه‌کان خۆیــان دروســتیان کــردووه یانــی هـه‌ر بوونــی‬
‫نه‌بــووه‌ خــۆی‪ ،‬وه‌ ال أدري یـه‌‌کان کـه‌ نازانــن هه‌یـ ‌ه یــان نــا!‪ ،‬وه‌ ڕه‌بانیـه‌کان کـه‌‬
‫باوه‌ڕیــان ب ـه‌ خــوا هه‌ی ـ ‌ه ب ـه‌اڵم دینیــش ب ـه‌ گرنــگ نازانــن‪.‬‬
‫بــه‌اڵم ئــه‌م هــزره‌ کــه‌ لــه‌ ئێســته‌دا هــه‌ر ئــه‌و هــزره‌ی پێــش ئیســام نــی یــه‌‬
‫به‌ڵکــو له‌نــاو مه‌ســیحیه‌کاندا زیاتــر ئه‌م ـه‌ دروســت بــوو ل ـه‌ دژی مه‌ســیحیه‌ت‬

‫‪18‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫و بڕوایــان وایــه‌ کــه‌ دیــن مرۆڤــه‌کان کــۆت ده‌کات و ڕێگــری ده‌بێــت لــه‌‬
‫داهێنــان جــا گ ـه‌ر بێــت و خۆتــی لــێ داماڵــی ده‌توانیــت پێــش بکه‌ویــت‪ ،‬ک ـه‌‬
‫مشــتومڕێکی یه‌کجــار زۆری له‌ســه‌ره‌‪.‬‬
‫هه‌مــوو ئــه‌م هزرانــه‌ هه‌ڵقــواڵوی ناوچــه‌ مه‌ســیحی ‌ه نشــینه‌کانن بــه‌اڵم‬
‫له‌گــه‌ڵ فراوانیــان و هــۆی پشــتگیریان له‌الیــه‌ن زۆرێکــه‌وه‌ ئیــر خۆیــان ال‬
‫زیاتــر گ ـه‌وره‌ بــووه‌و ب ـ ‌ه پێــوه‌ری خۆیــان پێوایان ـ ‌ه بــۆ وواڵتانــی تریــش دانــاوه‌و‬
‫ووتوویانــه‌ دیــن هــه‌ر دینــه‪ ‌،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ئێــوه‌ش وه‌ك ئێمــه‌ پێــش بکــه‌ون‬
‫ده‌بێــت وازی لێبهێنــن و خۆتانــی لــێ دامباڵــن‪ ،‬ب ـه‌اڵم ل ـه‌ ڕاســتیدا دیــن ه ـه‌ر‬
‫دیــن نــی یــه‌ چونکــه‌ ئه‌حکامــی شــه‌رعه‌کانیان جیــاوازی هه‌یــه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌‬
‫کاتێــك لــه‌ وواڵتانــی ئیســامی بــه‌دوای ئــه‌م جــۆره‌ هزرانــه‌ که‌وتــن بینیــان‬
‫هــه‌م دینه‌که‌شــیان لــه‌ ده‌ســتداو وه‌ هــه‌م پێشــیش نه‌که‌وتــن به‌ڵکــو‬
‫دواکەوتــن‪ ،‬ئــه‌و ســاته‌ی کــه‌ ده‌ســته‌کان بــه‌ ئیســامه‌وه‌ پابه‌نــد بــوون لــه‌‬
‫قیمــه‌ی پێشــکه‌وتندا بــوون و ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکا به‌ده‌ســت پیاوانــی‬
‫که‌نیســه‌وه‌و به‌ده‌ســت شــه‌ڕه‌وه‌ ده‌یــان نااڵنــد لــ ‌ه له‌نده‌نــدا تــا ئه‌ژنــۆ لــه‌‬
‫قــوڕدا ده‌چه‌قــی ل ـه‌ ئه‌نده‌لــوس ک ـه‌ ئیســپانیای ئێســته‌یه‌ هه‌مــوو کۆاڵن ـه‌کان‬
‫ڕوونــاك بــوون‪ ،‬کـه‌ ئێســته‌ش ئاسـه‌واری ئیســامی ئه‌وکاتـه‌ی پێــو ‌ه دیــاره‌‪ .‬لـه‌‬
‫ڕێگ ـه‌ی ڕۆژهه‌اڵتناس ـه‌کانیانه‌وه‌ دیســان توانیــان گــورزی به‌هێــز ل ـه‌ وواڵتانــی‬
‫ئیســامی بــده‌ن و داگیریــان بکــه‌ن و به‌ســه‌رخۆیاندا دابه‌شــیان بکــه‌ن و وه‌‬
‫ســود لــه‌ زانســته‌ ئاینیه‌کانیــش بــۆ خۆیــان وه‌ربگــرن و به‌رگــی تــری به‌بــه‌ردا‬
‫بک ـه‌ن و بیک ـه‌ن ب ـه‌ هــی خۆیــان‪ ،‬هه‌ربۆی ـه‌ ئێســته‌ ک ـه‌ س ـه‌رنج ل ـه‌ هه‌ندێــك‬
‫یاســاکانیان ده‌ده‌یــن ل ـ ‌ه ڕاســتیدا ئیســامین و پێــش هه‌مــوو ک ـه‌س ئیســام‬
‫دایهێنــا‌وه‌و پیــاده‌ی کــردووه‌‪ ،‬ئه‌وانیــش ئه‌کفــه‌ره‌و ئه‌لحه‌ده‌یــان کــردوو ‌ه بــۆ‬
‫خۆیــان‪ ،‬منون ـه‌ ئ ـه‌و حه‌ســانه‌ی ک ـه‌ ب ـه‌ منــداڵ ده‌درێــت و مافــی منداڵــی ل ـه‌‬

‫‪19‬‬
‫ژێــردا ده‌پارێزرێــت ئاشــکرایه‌ له‌سـه‌رده‌می ئیاممــی عومـه‌ردا ڕه‌زای خــوای لــێ‬
‫بێــت داهێــرا ل ـه‌ ئه‌نجامــی گریانــی منداڵێکــدا وە لــە بەشــەکانی داهاتــوودا‬
‫دێنــە ســەر بەشــێکی تــری گرنگــی ئــەم دینــە کــە پاراســتنی وەچەیــەو بــە‬
‫درێــژی باســی دەکەیــن‪ ،‬وه‌یــان سیســتمی پۆســت و گه‌یانــدن‪ ،‬له‌ســه‌روی‬
‫هه‌موویانــه‌وه‌ په‌رله‌مــان و هه‌ڵبــژاردن لــه‌ ڕووی دیموکراســی و ئــازادی‬
‫خۆیانــی تێــدا ده‌رده‌بــڕن لــ ‌ه ئیســامه‌وه‌ هاتــووه‌‪ ،‬ته‌نهــا ناوه‌کــه‌ گۆڕانــکاری‬
‫به‌ســه‌ردا هاتــووه‌ له‌گــه‌ڵ هه‌ندێــك ئالیــه‌ت و شــوێنی دانیشــتندا‪ ،‬که‌چــی‬
‫ئێســت ‌ه لــه‌ ئه‌وانــه‌و ‌ه بــۆ ئێمــ ‌ه دێتــه‌وه‌ هێشــتا ئێمــه‌ش قبوڵــان نــی یــه‌!‬
‫ئه‌وه‌تــا زۆرێــك لــه‌ وواڵتانــی عه‌ره‌بــی و ئیســامی په‌رله‌مــان هــه‌ر بڤه‌یــه‌!‬
‫مافــی ئافــره‌ت کــه‌ کردوویانــه‌ بــه‌ موڵکــی خۆیــان ئاشــکرایه‌و هیــچ به‌ڵگــه‌ی‬
‫ناوێــت ک ـ ‌ه تــا پێــش ئیســام ئافــره‌ت چــۆن ده‌چه‌وســایه‌وەو زینــده‌ به‌چاڵیــان‬
‫ده‌کــردن‪ ،‬کـ ‌ه ئیســام هــات چــۆن ئـه‌و که‌لتــوره‌ی گــۆڕی و خۆشــی بــۆ ده‌کردن‬
‫کـه‌ بـه‌ عه‌قیقـه‌ نــارساو ‌ه لـه‌ نــاو مســوڵامناندا دایهێنــاو تــا ڕۆژی قیامـه‌ت هـه‌ر‬
‫ســونه‌ته‌‪ ،‬هه‌رکــه‌س دوو کــچ به‌چاکــی به‌خێــو بــکات جێگــه‌ به‌هه‌شــته‌‬
‫پێکــرد‪ ،‬لـه‌ هه‌مــوو کارو چاالکیـه‌ دینیه‌کانیشــدا ده‌بینیــن ئافــره‌ت هاوکاربــووه‌‬
‫له‌گــه‌ڵ پیاوانــداو هیچیــش عه‌یــب و عــار نه‌بــووه‌‪ ،‬لــه‌ په‌رستنه‌کانیشــدا‬
‫له‌گــه‌ڵ پیاوانــدا نوێژیــان کــردووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌مــڕۆ پێچه‌وانه‌کــه‌ی ده‌بینینــه‌وه‌‬
‫ئافــره‌ت ل ـه‌ ڕۆژئــاوا ڕۆڵێکــی گرنگــی هه‌ی ـه‌ ل ـه‌ ب ـه‌ره‌و پێشــردنی وواڵتــداو ل ـه‌‬
‫وواڵتانــی ئیســامی ده‌ســتیان ناوه‌تــه‌ بینه‌قاقه‌یــان بــه‌ زینــدووی لــه‌ ماڵــدا‬
‫وه‌ك کوژراویــان لێهاتــووه‌‪ ،‬پشــتگیری مــن ڕه‌هایــی نــی یــه‌ بــۆ ئافــره‌ت وه‌ك‬
‫ئــه‌وه‌ی لــه‌ ڕۆژئــاوا هه‌یــه‌و زۆرێــك لــه‌ به‌ره‌اڵیــی تێکــه‌ڵ کــراوه‌و دژی ئــه‌و‬
‫ئافره‌تانــه‌ش نیــم کــه‌وا حه‌یــای خۆیــان ده‌پاریــزن و چاودیــری مــاڵ ده‌کــه‌ن‪،‬‬
‫بــه‌اڵم ئافــره‌ت گه‌رتواناکانیــان بخه‌نه‌گــه‌ڕ کاری زۆریــان پــێ ده‌کریــت و‬

‫‪20‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌توانــن له‌گــه‌ڵ پیاوانــدا چمکێکــی ژیــان به‌رزبکه‌نــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئاشکراشــه‌‬
‫هه‌ندێــك کار بــه‌ ئافــره‌ت نه‌بێــت ناکرێــت لــه‌ فیقهــی ئیسالمیشــدا گرنگــی‬
‫ئافــره‌ت به‌ســه‌ر پیــاودا دراو ‌ه لــه‌و ڕوانــه‌وه‌ مه‌گــه‌ر له‌بــه‌ر ناچــاری نه‌بوونــی‬
‫ئافــره‌ت پیــاوان بــه‌ مه‌رجــه‌وه‌ قبــوڵ بــکات‪.‬‬
‫زۆرن ل ـه‌ مێــژووی ئیســامی کــۆن و نوێــدا بیــری تیژیــان خســتۆته‌ گ ـه‌ڕو ل ـه‌‬
‫ژێــر ڕۆشــنای ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌کاندا ئیجتیهــادی خۆیــان کــردووه‌‪ ،‬به‌بــێ‬
‫مانــدوو نه‌بــوون و تــا ســه‌ره‌نجام کاریگه‌ریه‌کــی یه‌کجاریــان له‌کاتــی خۆیــان‬
‫و دوای خۆشــیاندا دروســت کــردووه‌‪ ،‬نزیكرتینیــان ئـه‌و مه‌دره‌سـه‌ وه‌سـه‌تیه‌ی‬
‫کــه‌ زۆرێــك ئێســته‌ پشــتگیریه‌تی و له‌ســه‌ری ده‌ڕۆن‪ ،‬ئــه‌و که‌ســانه‌ش الی‬
‫مســوڵامنه‌ فیکریــه‌کان به‌تایبه‌تــی نــارساون وه‌ك‪ :‬جه‌ماله‌دینــی ئاڤغانــی‪،‬‬
‫محه‌مــه‌د عه‌بــده‌‪ ،‬عه‌بدولڕه‌حــان که‌واکبــی‪ ،‬محه‌مــه‌د غه‌زالــی‪،‬‬
‫عه‌بدولــڕه‌زاق ســنهوری‪ ،‬حه‌ســه‌ن به‌نــا‪ ،‬ئه‌بــو ئه‌عــای مــه‌ودودی‪ ،‬ســه‌ید‬
‫قوطــب‪ ،‬غیالنــی دیمه‌شــقی‪ ،‬حه‌ســه‌نی بــه‌رسی‪ .‬وه‌ ئیاممــی عه‌لــی ڕه‌زای‬
‫خــوای لــێ بێــت‪.‬‬
‫وه‌ زۆرن ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌وا داهێنانــی زۆریــان کــردوو ‌ه له‌ســه‌ره‌نجامی‬
‫هزره‌کانیانــه‌و ‌ه ده‌رگایــه‌ك بــوون بــۆ پیشــکه‌وتن و وورده‌کاریه‌کانــی ئه‌مــڕۆ‪،‬‬
‫هه‌ندێــك لــه‌و مســوڵامنانه‌ی کــه‌وا ده‌ستپێشــخه‌ربوون ئه‌مانــه‌ن نــاو له‌گــه‌ڵ‬
‫ئــەو مەجالــەی کــە کاریــان تێــدا کــردووە‪:‬‬

‫‪21‬‬
22
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫لێــره‌دا ئه‌وه‌مــان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت کــه‌ هــزر ئه‌نجامــی ژیــری مرۆڤه‌کانــه‌و‬
‫خــۆی بۆخــۆی ســه‌رچاوه‌ی بنه‌بــڕی کاره‌کان نــی یــه‌‪ ،‬جگــه‌ لــه‌وه‌ی کــه‌ ئــه‌و‬
‫سـه‌رچاوانه‌ی کـه‌وا بــۆ هــزره‌کان پشــتی پــێ ده‌به‌ســرێت ئه‌وانیــش کاریگـه‌ری‬
‫بنه‌ڕه‌تیــان له‌ســه‌ر هــزره‌کان هه‌یــه‌‪ ،‬و ‌ه کاتێــك بــۆ ســه‌رچاوه‌کانیش‬
‫ده‌گه‌ڕێینــه‌وه‌ ئه‌وانیــش هــه‌ر ســه‌ره‌نجامی هــزری مرۆڤــه‌کان بــووه‌ ته‌نهــا‬
‫په‌رتوکێــك نه‌بێــت کـه‌ ئه‌ویــش قورئانـه‌‪ ،‬لێــره‌دا ده‌توانیــن بڵێیــن لـه‌ هــزره‌کان‬
‫بگه‌یــن و کامیــان لــه‌ پێشــه‌و کامیــان لــ ‌ه پاشــ ‌ه ڕیزبه‌ندیــان بکه‌یــن‪،‬‬
‫به‌بــی هیــچ دوو دڵیــه‌ك الی ئێمــه‌ ته‌نهــا ئــه‌و هــزره‌ ڕاســته‌ کــه‌ پشــت بــه‌‬
‫قورئــان ده‌به‌ســتێت له‌گــه‌ڵ ده‌قــه‌ شــه‌رعیه‌ بڕاوه‌کانــدا به‌بــێ خســتنه‌‬
‫پێــش ژیریــه‌وه‌‪ ،‬چونکــ ‌ه ژیــری ده‌رك به‌هه‌مــوو شــته‌کان نــاکات و جیــاوازی‬
‫دروســت ده‌کات‪ ،‬بوونــی ئـه‌و هه‌مووهــزره‌ش ڕاســتی ووته‌کامنــان ده‌رده‌خــات‪،‬‬
‫ئه‌گــه‌ر وا نه‌بوایــه‌ نه‌ده‌بــوو ئــه‌و هه‌مــوو هــزره‌ جیــا جیایــه‌ هه‌بوایــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫ژیریــش ســه‌رچاوه‌یه‌کی گرنگــی ده‌رك پــێ کردنــه‌ هه‌ربۆیــه‌ خــوای بــااڵ‬
‫ده‌ســتیش پشــت گوێــی نه‌خســتووه‌و به‌شــی خــۆی لــه‌ ده‌قــ ‌ه شــه‌رعیه‌کاندا‬
‫بــۆ هێاڵوه‌تــه‌و ‌ه تــا ئه‌ســپی خــۆی تێــدا تــاو بــدات‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ کــه‌ ســه‌یری‬
‫قورئــان و س ـه‌رچاو ‌ه زانیاری ـه‌ قورئانی ـه‌کان ده‌که‌یــن بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت ک ـه‌‬
‫قورئــان له‌ســه‌دا هه‌شــتای ڕوون و بڕاوه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم لــ ‌ه ســه‌دا بیســته‌که‌ی تــر‬
‫لێــك چــووه‌و مانــای جــۆراو جــۆر هه‌ڵده‌گرێــت‪ ،‬کاتێــك ک ـه‌ مرۆڤ ـه‌کان دێــن و‬
‫لێکۆڵین ـه‌وه‌و به‌دواداچوونــی خۆیانــی له‌س ـه‌ر ده‌ک ـه‌ن ژیــری پــێ ئــاو ده‌ده‌ن‬
‫و ڕێگــه‌ش بــۆ خه‌ڵکــی ڕۆشــن ده‌کــه‌ن و کاریگــه‌ری نــا دروستیشــی له‌ســه‌ر‬
‫ئــه‌و لــه‌ ســه‌دا هه‌شــتاکه‌ی تریشــی نابێــت‪ ،‬وه‌ك لــه‌ ئــه‌و مه‌زهه‌بانــه‌ی کــه‌‬
‫دروســت بــوون و بوونه‌تــه‌ چــرای ڕووناکــی بــۆ سه‌رانســه‌ری جیهــان و ئــه‌و‬
‫زانایانــه‌ی کــه‌ له‌ســه‌ره‌و ‌ه باســان کــردن‪ ،‬بــه‌اڵم ده‌بینیــن هه‌ندێــك زیــاده‌‬

‫‪23‬‬
‫ڕۆیــان ل ـ ‌ه س ـه‌دا بیســته‌ک ‌ه کــردووه‌ ده‌ســتیان بــۆ کارانێــك بــردوو ‌ه ک ـه‌ خــۆی‬
‫بــۆ خــۆی بــڕاو ‌ه بــووه‌و پێویســتی بــه‌ ئه‌زیــه‌ت نه‌کــردووه‌‪ ،‬له‌سه‌ره‌نجامیشــدا‬
‫ده‌ســتیان ل ـه‌ هه‌مانه‌ک ـه‌و ‌ه ده‌رچــووه‌ ‌و بــێ بــاوه‌ڕ بــوون ب ـه‌ ئاینه‌ک ـه‌و خۆیــان‬
‫ب ـه‌ قوربــان هزره‌که‌یــان کــردووه‌‌‪ ،‬چونک ـه‌ ئ ـه‌و شــتانه‌ی ک ـه‌ بڕاوه‌ی ـه‌ ل ـه‌ ئاینــدا‪،‬‬
‫چونکــه‌ هــزر ناتوانێــت باشــر لــه‌و دابهێنێــت هــه‌روه‌ك لــه‌ ئیعجازه‌کانــی‬
‫قورئــان و ســونه‌تدا بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت‪ ،‬هەندێــك نکۆڵــی لــەم ڕاســتیانە‬
‫دەکــەن و بــێ ئــاگا لــەو زیــان و کێشــانەی کــە بەهــۆی ســەرچاوەی ئــەم هــزرەوە‬
‫دونیــای ڕۆژئــاواو ئەمەریــکا چەنــد توشــی گرفتــاری ئــەم پشــتگوێ خســتنە‬
‫بــوون‪ ،‬بۆمنوونــە ئەوانــەی لــە شــەرعدا حەرامــی بڕاوەتــەوەو بەپێــی زەمــەن و‬
‫پێشکەوتنیشــی حوکمەکــەی وەك خــۆی دەمێنێتــەوە تاوانەکانــی زینــا‪ ،‬مادەی‬
‫سەرخۆشــکەر‪ ،‬قومــار‪ ،‬ڕیبــا‪ ،‬گــەر ســەرنجی هەمــوو ئــەو واڵتانــە بدەیــن کــە‬
‫یاســای جیــاواز لــەوەی کــە قورئــان هێناویەتــی دانــاوە بــۆ ئــەو تاوانانــە دەبینیــن‬
‫چــۆن توشــی گرفتــاری و ســەدان کێشــەو نــا دادگــەری بوونەتــەوە بەهۆیــەوە‪،‬‬
‫چونکــە هەرگیــز ناتوانــن لــەوەی کــە خــوای گــەورە داینــاوە باشــر بەرهــەم‬
‫بهێنــن‪ ،‬کــە لــە بەشــەکانی داهاتــووداو لە بەشــەکانی تــری ئامانجــە دینیەکاندا‬
‫بــە وردی باســیان دەکەیــن‪.‬‬
‫دیــن زۆر لــەوە گەورەتــرە بــە کورتــی ببڕێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەوەنــدەی لەســەرەوە‬
‫باســانکرد تەنهــا خســتنە ڕووی ڕاســتیەکانی و گرنگــی پێدانیەتــی گەرنــا‬
‫باقــی باســەکانی تریــش هــەر پەیوەســن بــە دینــەوە‪ ،‬بــەاڵم دیــن بناغــەو‬
‫بنچینــەی گشــت کارەکانــەو بــە بــاوەڕی پتــەوەوە دەبێــت کردارەکانــی لەســەر‬
‫بەرزبکرێتــەوە‪ ،‬هەربۆیــە دینــی ئیســامیش بــووە بــەو دینــەی کــە خــوای گەورە‬
‫خــۆی پێــی ڕازیــە‪ ،‬هەربۆیــە ڕەدکردنــەوەی ئــەم ئامانجانــەش لەالیــەن هەندێك‬
‫زانــاوە لــەو ڕوانگەیــەوە دێــت کــە ئەوەنــدە ئیامنیــان بــە خــوای گــەورە پتــەوە‬

‫‪24‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫وەك بڵێــی چ پێویســت بــەو ئەزیەتــە دەکات‪ ،‬دینێــك خــوای گــەورە پێــێ ڕازی‬
‫بێــت ئێمــە چیــن ڕەدی بکەینــەوە‪ ،‬بــەاڵم وەك لەســەرەوە باســانکردن و ئــەم‬
‫وردەکاریــە بــۆ زیاتــر دڵ پتەوییــە‪ ،‬چــوون کــردارەکان لەســەر پتــەوی و دڵنیایــی‬
‫دادەمەزرێــت‪.‬‬
‫ئــەو دەقانــەی کــە زانایــان توانیویانــە جیــای بکەنــەوەو بــە بەڵگــەی پاراســتنی‬
‫دیــن نــاوی ببــەن یەکجــار زۆرن‪ ،‬پاراســتنی دیــن ئالیەتەکانیشــی زۆرن و‬
‫کــە لــە نێــوان خــۆت و خــوای گــەورەوە دەســت پێــدەکات تــا دەگاتــە نێــوان‬
‫خــودی کەســەکەو وە بەرانبــەرو وە دەســتەاڵت‪ ،‬لــە کات نەپاراســتنیدا جۆرێــك‬
‫لــە شــێواندنی بەرژەوەنــدی گشــتی دێتــە ئــاراوە بــە تایبــەت گــەر کەســەکە‬
‫کەســێکی خراپــەکارو دەم پیــس بــوو لــەوەی ســوکایەتی بــە پیرۆزیەکانــی ئایــن‬
‫کــرد‪ ،‬ئەوســا دەبێــت ســنوری بــۆ دابرنێــت‪ ،‬خۆگــەر ســنورەکەی نەپاراســت‬
‫ئەوســا ســزای بــۆ دانــراوە‪ ،‬هەربــۆ پاراســتنی دیــن خوای گــەورە پەرستشــەکانی‬
‫دانــاوە تــا لــە ڕێگەکــەوە دینــی پــێ پتــەو بکەیــت و پارێــزگاری بەینــی خــۆت و‬
‫خــوای گــەورەو دواتــر بەینــی خــۆت و کۆمەڵگەشــی پــێ خــۆش بکەیــت‪ ،‬کاتێك‬
‫ســەیری قورئانــی بــەرزو ڕاســت دەکەیــن دەبینیــن بــۆ پاراســتنی دیــن نوێــژ‬
‫دانــراوە‪ ،‬وە بــۆ پاراســتنی نوێــژ چەندیــن وەســیلەی جۆربەجــۆری تــری دانــاوە‪،‬‬
‫لــە جێگەیەکــدا هەواڵــی بەشــێك لەوانەمــان پــێ دەدات کــە لــە جەهەنەمــدان‬
‫و هۆکارەکــەی کــە دەستنیشــان دەکات لــە ئایەتــی ‪ ٤٢‬وە ‪ ٤٣‬ســورەتی املدثیر‬
‫کــە نەکردنــی نوێــژ بــووە لــە دونیــادا وەك دەفەرموێــت ‪:‬‬
‫( َما َسلَ َك ُكمۡ ِف َس َق َر)‬
‫ئه‌وه‌ چی بوو ئێوه‌ی ڕاپێچی دۆزه‌خ کرد؟!‬
‫ك ِم َن ٱلۡ ُم َصلِّ َ‬
‫ني)‬ ‫( َقالُوا ْ لَمۡ نَ ُ‬
‫به‌ که‌ساسیه‌و ‌ه ده‌ڵێن‪ :‬ئێمه‌ له‌ نوێژگه‌ران نه‌بووین‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫ئــەوە کــە پاداشــتی قیامەتیــە لەســەر نەکردنــی نوێــژ‪ ،‬وە دیســان لــە چەندیــن‬
‫ئایەتــی تــردا باســی چۆنیەتــی نوێــژو پارێــزگاری کــردووە وەك ئــەوەی‬
‫شــەرع دەیەوێــت و بــەو نوێــژە حســاب دەکرێــت کــە نوێــژە نــەك عــادەت و‬
‫وەرزشــێکی دونیایــی!‪ ،‬کــە نوێــژ بــۆ پاراســتنی دینــەو لــە کاتــی خۆیــدا‬
‫جەختــی خراوەتەســەر‪ ،‬نوێــژی بــە کۆمــەڵ گرنگــی خــۆی هەیــە‪ ،‬پاراســتنی‬
‫نوێــژ کــە بــە ئەخــاق و ڕەوشــتیا نوێــژە ببینێــت‪ ،‬چــوون نوێژکــەرەکان خۆیــان‬
‫لــە مزگــەوت یەکــر دەبینیــن بــەاڵم چــۆن تــام و ڕەنگدانــەوەی ئــەو نوێــژە‬
‫لــە کۆمەڵگــەداو لــە کــردارو گوفتــاردا دەردەکەوێــت‪ ،‬هەربۆیــە نوێــژ مۆرێکــی‬
‫ڕەشــە بەناوچــاوی ئەوانــەی کــە پارێــزگاری لــێ ناکــەن هەتــا هــەر لــە دونیــادا‪،‬‬
‫ئــەوە نــی یــە لــە ئەنجامــی کارێکــی خراپــی نوێژکــەردا بــە تانــەوە پێــی دەڵێــن‬
‫خــۆ لــە خۆیــا نوێژکــەرە‪ ،‬کارگەلێــك کــە لەگــەڵ خولقــی نوێــژدا ناگونجێــت‬
‫نوێژگــەر بــۆ پارێــزگاری لــە دینەکــەی نابێــت ئــەو کارانــە بــکات‪ ،‬خــۆ ئەگــەر‬
‫کردیشــی دەبێــت زوو پەشــیامن بێتــەوە نــەك ببێتــە بــە خەســڵەتێك و پێــی‬
‫بنارسێتــەوە‪ ،‬نابینــی دینــدارە ڕاســتەقینەکان لــە کۆنــدا کــە کارێکــی خراپیــان‬
‫لــێ بوەشــیایەتەوە ئامــادەی باجەکــەی بــوون بــۆ پاراســتنی دینەکــەو خۆیــان‬
‫پێداگریــان لــە ســزادانیان کردووەتــەوە نــەك پۆلیــس و کارمەنــدی حکوومــەت‬
‫بــە زۆر بیانگرێــت‪.‬‬
‫ئەمــەش بەشــێوەیەکی تــر وەاڵمێکیشــە بــۆ ئــەو کەســانەی کــە دیــن تەنهــا‬
‫قەتیــس دەکــەن لــە نێــوان بەنــدەو خــوای گــەورەداو دەڵێــن ئیســام بریتیــە‬
‫لــە پەیوەنــدی ڕۆحــی نێــوان مــرۆڤ و خــوا‪ ،‬کەچــی هــەر خۆشــیان خۆیــان بــە‬
‫درۆوە دەخــەن و لــە ئەنجامــی یــەك خراپــی نوێژکەرێکــدا دەڵێــن خــۆ لــە خۆیدا‬
‫نوێــژ دەکات‪ ،‬ئەمــە ســەملێنەری ئــەو ڕاســتیەیە کــە دیــن تەنهــا یــەك جــۆر‬
‫پەیوەنــدی نــی یــەو پەیوەندیــەکان زۆرن و دواتــر هەمــووی دەبێــت لــە پێنــاو‬

‫‪26‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫یــەك ئامانجــی پاکــدا پارێــزگاری لــێ بکرێــت‪ ،‬هەروەهــا عیبادەتەکانــی تــر وەك‬
‫گرتنــی ڕۆژووی ڕەمــەزان و زەکات دان و حــەج و باقــی کارە ســونەتەکانی تــر‪،‬‬
‫لــە ڕواڵەتــداو وە بــە بنەڕەتــی لــە پێنــاو خــوای گەورەدایــەو بەشــێکی گــەورەی‬
‫ڕۆحیــە لــە نێــوان خــودی کەســەکەو خــوای گــەورەدا بــەاڵم دواتــر پەیوەنــدی‬
‫بــە دەوروبــەرو کۆمەڵگــەوە هەیــە‪ ،‬نوێــژ دەکــەت دەبێــت ئەخالقــت لــە دەرەوە‬
‫بــە عیبــادەت بزانیــت‪ ،‬ڕۆژوو دەگریــت دەبێــت ئارامــی لێوەفێربیــت و چــاوت‬
‫لــە برســیەکان بێــت‪ ،‬زەکات دەدەیــت دەبێــت ئــەو چینانــە بدۆزیتــەوە کــە‬
‫قورئــان دەستنیشــانی کــردووە‪ ،‬حــەج دەکەیــت نابێــت لــەوێ کــەس ئەزیــەت‬
‫بدەیــت وە تــا کۆتایــی‪.‬‬
‫کــورت و پوختــی کــە ســەیری دیــن دەکەیــن دەبینیــن بــۆ پاراســتنی ‪ ٥‬پایــەی‬
‫گرنــگ هاتــووە لەســەروی هەموویانــەوە پاراســتنی دیــن خۆیەتــی‪ ،‬چــوون‬
‫دیــن خــۆی بنچینــەی کارەکان و عامــودی فەقــەری پایەکانــی تــرەو تــا بنچینــەو‬
‫پایــەکان بەهێزتــر بێــت باقــی پایەکانــی تر ئاســان دەبێــت‪ ،‬وە بۆ پاراســتنی ئەم‬
‫بنەمــاو بنچینەیــە عیبادەتــی دانــاوە وە هەروەهــا ســزای دونیایی و قیامەتیشــی‬
‫دانــاوە‪ ،‬کاتێــك مرۆڤــەکان واز لــە دینــی ئیســام دەهێنــن یــان بــێ دینــن بــە‬
‫هەرناوێکــەوە بێــت لــە ڕاســتیدا ئــەوە تەنهــا بــێ دینــن بــە ئیســام گەرنــا نەیــان‬
‫توانیــووە بەبــێ گەورەدانانــی شــتگەلێك لــە جێگــەی دینــدا وەك پەرســراو‬
‫مبێننــەوە‪ ،‬دەبینیــن لــە دونیــادا چەنــد دیــن هــەن؟ چەندیــن پەرســراوی‬
‫جۆربەجــۆر هــەن! هەمــوو ئەوانــە ســەملێنەری ئــەو ڕاســتیەن کــە مرۆڤــەکان‬
‫بەبــێ دیــن ناتــەواون و رسوشــتی مرۆڤــەکان داوای پەرســراوێك دەکات‪،‬‬
‫خــوای گــەورەش خــۆی دانــاوە بــۆ پڕکردنــەوەی ئــەو بۆشــاییەو وە بــە دروســت‬
‫پڕکردنــەوەی کاتێــك مرۆڤــەکان ســەریان لــێ دەشــێوێت بەهەرجۆرێــك لەبــری‬
‫خــوای گــەورە ناچــار دەبــن شــتگەلێك بپەرســن کــە جێگــەی مەنتیــق و ژیــری‬

‫‪27‬‬
‫نی یە خودی پەرســراوەکە وەك لەســەرەوە باســمکرد خــاوەن دینێك خوایەکی‬
‫خــۆی بــە دیــاری پێمــدا‪ ،‬ڕۆح پێویســتی بــە خواردنــە خواردنــی دروســتیش‬
‫بــۆی دینــی پاکــی ئیســامە‪ ،‬کــە ئــەو خواردنــە پاکــەت دەرخــوارد نــەدا ناچــار‬
‫هــەر دەبێــت شــتێك بخــوات بــۆ ڕاکــردن و پڕکردنــەوەی ئــەو بۆشــاییە ئەوســا‬
‫کــە دینێکــی تــر دەکاتــە بەدیــل یــان هــەر شــتێکی تــری فکــری و ئایدۆلــۆژی‬
‫ئەوســا ڕۆحەکــەی نەخــۆش دەکەوێــت و خواردنەکــەی چــوون دروســت نەبــووە‬
‫پێــی ناکەوێــت‪ ،‬هەربۆیــە دەبینیــن چەندیــن زانــای گەورەیــە هەیــە لــە بــوارە‬
‫دونیایەکــدا بــەاڵم لــە ڕووی پەرســتنەکەوە شــتانێك دەپەرســتێت خۆشــی لــە‬
‫ڕووی نایــەت باســی بــکات و لەگــەڵ ژیــری و کارەکــەی هەتــا خۆشــیدا پێــك‬
‫نایەتــەوە‪ ،‬مامۆســتایەك سەرپەرشــتی یەكێــك لــە توێژینەوەکانــی دەکــردم‬
‫لــە خوێندنــی بــااڵ لــە بەریتانیــا بۆیــە وردتــر نایڵێــم تــا نەنارسێــت چــوون‬
‫بەداخــەوە بــەو شــێوەیە مــرد‪ ،‬لــە ئۆفیســی خۆیــدا لــە زانکــۆ خــوای هەبــوو‬
‫لــە مەکتەبەکــەدا داینابــوو‪ ،‬یــان هەیــە خــۆم ئاخافتنــم لەگەڵــی کــردووە کــە‬
‫منداڵەکــەی لــە جێگــەی خــوادا پیــرۆز کــردووە‪ ،‬هەیــە زۆر شــتکەلێکی لــە‬
‫دونیــای خەیاڵــدا دروســتکردووەو دەیپەرســتێت بەجۆرێــك خــۆی ئاســودەبێت‬
‫پێــی و پەنــای بــۆ دەبــات بەبــێ ئــەوەی ئالیەتێکیشــی وەك دەق لەبەردەســتدا‬
‫بێــت بــۆ ئــەو پەرســتنە‪ ،‬بــەاڵم لــە ئیســامدا هێڵــەکان بــە ڕوونــی کێــراوە‪،‬‬
‫ئاراســتەکەی دیــاری کــراوە‪ ،‬کــردارو گوفتارەکانیشــی دەستنیشــانکراوە! چ‬
‫ڕەحمەتێکــە بەبــێ ئەزیــەت ئــەو ســەروەتە لەبەردەســتدایە‪...‬‬
‫لــە مزگــەوت کابرایەکــی ئینگلیــز هــات بــۆ مزگــەوت و مســوڵامن بــوو‪ ،‬دوای‬
‫ماوەیــەك باســێکی نووســی لەســەر خۆشەویســتی خــوا! گشــت ئــەو ناســۆرو‬
‫ناڕەحەتیانــەی کــە چەشــتبووی لــە بــێ دینیــدا لــەو توێژینــەوەدا ڕەنگدانــەوەی‬
‫هەبــووە‪ ،‬کورتــی توێژینەوەکــە گەشــتبوو بــەو ئەنجامــەی کــە ئەگــەر بیناســیت‬

‫‪28‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫خۆشــت دەوێــت واتــە ناســینی اللــە‪ ،‬وە کەســێك کــە خۆشــی ناوێــت بــۆ ئــەوە‬
‫دەگەڕێتــەوە کــە نایناســێت‪ ،‬چــوون کــە ناســیت شایســتەی ئــەوە نــی یــە لێــی‬
‫دووربکەویتــەوە‪ ،‬وە دوورکەوتنــەوە لێــی دەبێتــە مایــەی زیانــی خــۆت‪.‬‬
‫جــا بــۆ ئــەوەی چاکرتیــش بیپەرســتین پێویســتە چاکــر بیناســین وە بــۆ ئەوەی‬
‫چاکــر بیناســین دەبێــت ســەیری ئــەو قورئانــە بکەیــن کــە دانــراوی خۆیەتــی و‬
‫شــیکاری ناســینەکەی تێدایە‪.‬‬

‫‪-٢‬پاراستنی جەستە‪.‬‬
‫ســەدان دەق و یاســاو ئەحــکام لــە چوارچێــوەی ئــەم ئامانجــەدا کۆدەبێتــەوە‪،‬‬
‫وەك حەرامێتــی خــۆ کوشــن‪ ،‬وەك بەدواداچــوون و دەواکردنــی خــود و‬
‫خودپاراســن و زیــان نەگەیانــدن بــۆ خــۆت‪ ،‬ئەحکامــی قصــاص و جیهــاد و زۆر‬
‫شــتی تــر هەمــووی لــە چوارچێــوەی پاراســتنی مرۆڤەکاندایــە‪.‬‬

‫‪-٣‬پاراستنی ژیری‪.‬‬
‫ئیســام وەك چــۆن بەهــۆی ژیریــەوە مرۆڤــی جیاکردووەتــەوە لــە گیانلەبەرانــی‬
‫تــر‪ ،‬یاساشــی دانــاوە بــۆ پاراســن لــەو ژیریــە‪ .‬بــە پاراســتنی ژیــری و‬
‫رۆشــنفکرکردمنان بــە دەقــە ئاســانیەکان مــرۆڤ وەك خــۆی بــەرز دەکاتــەوە‪،‬‬
‫بــە پێچەوانــەوە خــۆی ئاســتی خــۆی دادەبەزێنێــت و هێــای پرســیار لەســەر‬
‫کامڵــی مرۆڤبوونــی خــۆی دروســت دەکات‪.‬‬
‫‪-‬ژیری سه‌رچاوه‌ی ژیان و خۆشگوزه‌رانی مرۆڤه‌‪.‬‬
‫‪-‬له‌ املعجم الوسیط دا هاتووه‌ (عقل) ادراك االشیاء علی حقیقتها‪.‬‬
‫‪-‬له‌ لسان العرب یشدا به‌ مانای گرتن و به‌ردان هاتووه‌‪.‬‬
‫‪-‬زیاتر له‌ ‪ 30‬جار له‌ قورئاندا باسی ژیری هاتووه‌ (عقل)‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ون) النحل ‪67‬‬ ‫ك َلٓ َي ٗة لِّ َقوۡ ٖم َيعۡ ِق ُل َ‬ ‫(إ َِّن ِف َٰذلِ َ‬
‫ون) العنکبوت ‪35‬‬ ‫( َولَ َقد َّت َركۡنَا ِمنۡهَ آ َءا َي َةۢ بَ ِّي َن ٗة لِّ َقوۡ ٖم َيعۡ ِق ُل َ‬
‫پاراستنی ژیری ده‌کرێت ب ‌ه دوو به‌شه‌وه‌‪:‬‬
‫یه‌کــه‌م‪ :‬پاراســتنی الیه‌نــی فیزکیه‌کــه‌ی وه‌ك نه‌خواردنــی مــاده‌ی هۆشــبه‌رو‬
‫ســڕکه‌ر‪.‬‬
‫ۡس ِّمــنۡ‬ ‫ــاب َوٱلۡأَزۡلَٰ ُ‬
‫ــم ِرج ‪ٞ‬‬ ‫نص ُ‬ ‫ۡس َوٱلۡأ َ َ‬
‫ِنــا ٱل َۡخــمۡ ُر َوٱلۡ َمــي ِ ُ‬ ‫( َٰٓيأَ ُّي َهــا ٱلَّ ِذ َ‬
‫يــن َءا َمنُــ ٓوا ْ إ َّ َ‬
‫ـع‬‫ـن أَن ُيو ِقـ َ‬ ‫ٱلش َٰۡطـ ُ‬ ‫ـد َّ‬ ‫ٱلش َٰۡطــنِ َفٱجۡ َت ِن ُبــو ُه لَ َعلَّ ُكـمۡ ُتفۡلِ ُحـ َ‬
‫ـون ‪ ٩٠‬إ َّ َ‬
‫ِنــا ُيرِيـ ُ‬ ‫َع َمــلِ َّ‬
‫ۡس َويَ ُص َّد ُكــمۡ َعــن ِذكۡ ِر ٱللَّــ ِه‬ ‫ــد َو َة َوٱلۡبَغ َۡضــآ َء ِف ٱل َۡخــمۡ ِر َوٱلۡ َمــي ِ ِ‬ ‫ــم ٱل َۡع َٰ‬ ‫َبۡنَ ُك ُ‬
‫ـون ‪ )٩١‬املائــدة ‪91‬‬ ‫ٱلصلَ ـ ٰو ِ ۖة َف َه ـلۡ أَن ُتــم ُّمنت َُهـ َ‬ ‫َو َعــنِ َّ‬
‫(لعــن اللــه الخمــر وشــاربها وســاقيها وبائعهــا ومبتاعهــا وعارصهــا ومعترصهــا‬
‫وحاملهــا واملحمولــة إليــه وآكل مثنهــا) رواه‌ ابــو داود‪ ‬‬
‫خــۆ دوورگرتنـه‌وه‌ لـه‌ مامه‌ڵه‌کــردن پێیانـه‌وه‌ پشــت به‌ســن بـه‌ ڕه‌زاقــی خــوای‬
‫گه‌وره‌‪.‬‬
‫‪-‬چه‌نــد گه‌نجێکــی ســعودی ده‌چــن بــۆ تورکیــا بــۆ به‌ســه‌ربردنی کاتانێکــی‬
‫غه‌فڵــه‌ت و دوور لــ ‌ه دیــن و یــادی خــوای گــه‌وره‌‪ ،‬وه‌ك خۆیــان ده‌ڵێــن بــۆ‬
‫به‌س ـه‌ربردنی کاتێکــی خــۆش‪ ،‬ب ـه‌اڵم چ خۆشــیه‌ك ل ـه‌ ل ـه‌ ده‌ســتدانی عه‌قــڵ‬
‫و بێهۆشــی و خــۆ نزمکردنـه‌وه‌ی بــۆ ئاســتی خوارتــر لـه‌ ئاژه‌ڵــدا هه‌یـه‌؟ ده‌چنـه‌‬
‫هوتێــل و شــتومه‌کیان داده‌نێــن و ئیرساحـه‌ت ده‌کـه‌ن و دوای ئـه‌و ‌ه ده‌رده‌چــن‬
‫بــۆ بــاڕو مه‌رشوبخانــه‌کان‪ ،‬شــه‌و به‌هه‌رحــاڵ ده‌گه‌ڕێنــه‌وه‌و وه‌زعیــان زۆر‬
‫خــراپ ده‌بێــت ئه‌وه‌نده‌یــان خــواردووه‌‪ ،‬هــه‌ر کــه‌ ده‌گه‌نــه‌ نــاو ژووره‌که‌یــان‬
‫هه‌ریه‌کــه‌و به‌الیه‌کــدا ده‌که‌وێــت و توانــای خۆچاكکردنیــان نامێنێــت و‬
‫له‌ســه‌ر زه‌وی نــاو ته‌والێته‌کــه‌دا لێــی ده‌کــه‌ون‪ ،‬بــۆ بانگــی به‌یانــی که‌ســێك‬
‫دێــت ده‌دا لــ ‌ه ده‌رگاکه‌یــان و زۆری لــێ ده‌دا تــا یه‌کێکیــان ده‌یکاتــه‌وه‌‪،‬‬

‫‪30‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ســه‌یر ده‌کات ئــه‌و که‌ســه‌یه‌ لــه‌ ئیســتعالماته‌که‌دا کار ده‌کات و ده‌ڵــێ‬
‫ئێــوه‌ خه‌ڵکــی ســعودیه‌ن و دوێنــێ لــه‌ کاتــی وه‌رگرتنــی پاســه‌پۆرته‌که‌دا بــۆ‬
‫تۆمارکــردن زانیــان و خۆشــتان وتــان لــه‌ مه‌دینــه‌ ده‌ژیــن‪ ،‬منیــش یه‌کێکــم‬
‫له‌وانــه‌ی بــه‌رده‌وام نوێژه‌کانــم بــه‌ جه‌ماعــه‌ت لــه‌ مزگــه‌وت ده‌کــه‌م و ئه‌مــه‌م‬
‫بــه‌ ئیاممــی مزگه‌وته‌که‌مــان وت‪ ،‬ئه‌ویــش وتــی توخــوا ئــه‌و گه‌نجانــه‌ بهێنــن‬
‫بــا یه‌کێــك لــه‌وان به‌رنوێژیــان بــۆ بــکات! مــن چــۆن به‌رنوێــژی که‌ســێك‬
‫بکــه‌م لــه‌ الی پێغه‌مبــه‌ره‌وه‌ هاتــووه‌ درودی خــوای له‌ســه‌ر بێــت! کابــرا تــا‬
‫ئــه‌و کاتــه‌ هه‌ندێــك بــه‌ری داوه‌و هه‌ســت بــه‌ شــه‌رمه‌زاریه‌کی یه‌کجــار زۆر‬
‫ده‌کات! بــه‌اڵم خــۆ ئــه‌وان پیســن و چــۆن ئــه‌و کاره‌ بکــه‌ن! ده‌ڵــێ بــڕۆ باشــه‌‬
‫ئێســته‌ دێین ـ ‌ه خــواره‌وه‌! ده‌ڵــێ دوای ئ ـه‌و ‌ه کابــرا ه ـه‌م دیســان خه‌ویــان لــێ‬
‫که‌وتــه‌وه‌! دوای ماوه‌یــه‌ك چاوه‌ڕوانــی هــه‌م دیســان هاتــه‌وه‌ بانگــی کــردن‪،‬‬
‫ده‌ڵــی وتــی باشـه‌ هـه‌ر ئێســته‌ دێیــن و هاوڕێکانــی بـه‌ په‌لـه‌ هـه‌ڵ ده‌ســتێنێت‬
‫و ب ـه‌ خێــرای ئــاو ده‌ک ـه‌ن ب ـه‌ خۆیانــداو ده‌چــن! س ـه‌یر ده‌ک ـه‌ن مزگ ـه‌وت پــڕه‌‬
‫لــه‌ خه‌ڵــك و هه‌مــووی چاوه‌ڕوانــی ئــه‌وان ده‌کــه‌ن! ئه‌وانیــش هه‌رچــۆن بێــت‬
‫نوێژه‌ک ـ ‌ه ده‌ک ـه‌ن و هه‌ســت ب ـ ‌ه ش ـه‌رمه‌زاریه‌کی زۆر ده‌ک ـه‌ن و ده‌بێت ـ ‌ه مای ـه‌ی‬
‫گه‌ڕانه‌وه‌یــان بــۆ ســه‌ر ئیســام‪.‬‬
‫‪-‬پیــاو چاکێــك ده‌فه‌رمێــت‪ :‬به‌هه‌شــت بــه‌ خۆڕاییــه‌و جه‌هه‌نــه‌م بــ ‌ه پاره‌یــه‌!‬
‫ده‌ڵێــن چــۆن شــتی وا ده‌بێــت؟ ده‌فه‌رموێــت‪ :‬مزگ ـه‌وت ب ـه‌ ب ـه‌الش ده‌چیــت‬
‫بــۆی و دیســکۆو مــه‌رشوب بــه پاره‌یــه‌و ده‌تبــات بــۆ‌ جه‌هه‌نــم‪.‬‬
‫دووه‌م‪ :‬الیه‌نــی فکــری و په‌روه‌رده‌کردنــی ئــه‌م ژیریه‌یــه‌ له‌ســه‌ر قورئــان‬
‫و بنه‌مــا دروســت و پتــه‌وه‌کان‪ ،‬ئــه‌وه‌ی الیه‌نــی بیروبــاوه‌ڕه‌ لــه‌ قورئانــدا‬
‫جێگیربــووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌شــی الیه‌نــی ته‌جروبیــه‌ مــرۆڤ ئازادکــراوه‌ ئه‌ســپی خــۆی‬
‫تێــدا تــاو بــدات‪ .‬زۆرجــار کێش ـه‌ فکری ـه‌کان ل ـه‌ مــاد ‌ه هۆشــبه‌ره‌کان خراپــره‌!‬

‫‪31‬‬
 ‫مــاده‌ی هۆشــبه‌ر کاتی ـه‌و ب ـه‌ گشــتی خه‌ڵکــی ب ـه‌ خراپــی ده‌زانێــت و هه‌وڵــی‬
‫خــۆ دوورخستنه‌وه‌شــی ده‌دات‪ ،‬هه‌تــا لــه‌ واڵتــ ‌ه پێشــکه‌وتووه‌کان له‌گــه‌ڵ‬
‫ئــه‌وه‌ش کــه‌ خواردنــه‌وه‌ کحولیــه‌کان زۆره‌ ده‌زگایــان هه‌یــه‌ بــۆ یارمه‌تــی دان‬
‫له‌ســه‌ر دوورکه‌وتنــه‌وه‌ی هــه‌روه‌ك چــۆن بــۆ کێشــانی جگــه‌ره‌ش هه‌یــه‌‪،‬‬
‫چــوون ئه‌مان ـه‌ هه‌مــووی کێش ـه‌ دروســت ده‌کات و بارگرانــی ده‌بێــت بــۆ س ـه‌ر‬
‫ده‌وڵــه‌ت‪ .‬بــه‌اڵم کێشــه‌ فکریــه‌کان زۆرجــار مــرۆڤ لــه‌ غه‌فڵه‌تێکــی گــه‌وره‌و‬
‫قوڵدای ـه‌و خۆشــی به‌ڕاســت ده‌زانێــت و ئامــاده‌ی پیاویشــی له‌س ـه‌ر بکوژێــت و‬
‫دونیــای له‌ســه‌ر وێــران بــکات‪.‬‬
‫هه‌ربۆیــه‌ پــه‌روه‌رده‌ی عه‌قــڵ و ژیــری گرنگیه‌کــی یه‌کجــاری لــه‌ ئیســامدا‬
‫هه‌یــه‌‪ ،‬بووه‌تــ ‌ه جێگــه‌ی ته‌کلیفــی شــه‌رعی و که‌ســێك کــه‌ عه‌قڵــی‬
‫له‌ده‌ســتدابێت لــه‌ شــه‌رعدا حیجــری ده‌خرێتــه‌ ســه‌ر‪ ،‬نابێــت کاره‌کانــی‬
‫به‌ده‌ســتی خــۆی بێــت چــوون ســودو زیــان له‌یــه‌ك ناکاتــه‌وه‌‪.‬‬
‫حفظ العقل يف اإلسالم‬
‫حفــظ العقــل هــو أحــد الكليــات املقاصديــة يف اإلســام والتــي أكــد عليهــا‬
‫كثــراً‪ .‬فــأول أوجــه عنايــة اإلســام بالعقــل جعلــه مناطــاً للتكليــف‪ ،‬ورشطــا ً‬
‫قبــل الحســاب مقابــل الثــواب أو العقــاب يف الدنيــا واآلخــرة‪ .‬وهــو رشط لفهــم‬
‫العقائــد واألحــكام وتطبيقهــا‪ .‬وجعلــه اللــه ميــزة لإلنســان عــى البهائــم‬
‫والــدواب‪ ،‬وأثنــى بتكــرار عــى املتدبريــن‪ .‬كام أن الــرع منع عليه املســكرات‬
‫واملخــدرات حفاظـا ً عليــه مــن الضيــاع‪ .‬وحث اإلســام عــى العلــم وذم الجهل‪،‬‬
‫وأمــر مبحاربــة األميــة‪ ،‬ملــا يف ذلــك مــن تعطيــل ألهــم وظائــف العقــل وهــو‬
‫حســن التفكــر والنهــوض باإلنســانية‪ .‬ويف نفــس الوقــت حــد الشــارع للعقــل‬
‫ـط وقيــوداً‪.‬‬
‫حــدودا ً وســن لــه ضوابـ َ‬
‫وسائل حفظ العقل يف اإلسالم‬

‫‪32‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫حــرص اإلســام عــى حفــظ العقــل مــن املفســدات الحســية واملعنويــة‪ .‬فمــن‬
‫املفســدات الحســية الخمــر ومــا يف حكمهــا‪ .‬يقــول تعــاىل ( ٰٓيَأ َ ُّي َهــا ٱلَّ ِذ َ‬
‫يــن‬
‫ٱلش َٰۡطــنِ‬ ‫ۡس ِّمـنۡ َع َمــلِ َّ‬ ‫ـم ِرج ‪ٞ‬‬ ‫ـاب َوٱلۡأَزۡلَٰـ ُ‬
‫نصـ ُ‬ ‫ۡس َوٱلۡأ َ َ‬ ‫َءا َم ُنـ ٓوا ْ إ َّ َ‬
‫ِنــا ٱل َۡخـمۡ ُر َوٱلۡ َمـي ِ ُ‬
‫ـد َو َة‬
‫ـم ٱل َۡعـ َٰ‬‫ـع َبۡنَ ُكـ ُ‬‫ـن أَن ُيو ِقـ َ‬ ‫ٱلش َٰۡطـ ُ‬ ‫ـد َّ‬ ‫َفٱجۡ َت ِن ُبــو ُه لَ َعلَّ ُكـمۡ ُتفۡلِ ُحـ َ‬
‫ـون ‪ ٩٠‬إ َّ َ‬
‫ِنــا ُيرِيـ ُ‬
‫ۡس َو َي ُص َّد ُكـمۡ َعــن ِذكۡ ِر ٱل َّلـ ِه َو َعــنِ َّ‬
‫ٱلصلَـ ٰو ِ ۖة َف َهـلۡ‬ ‫َوٱلۡبَغ َۡضـآ َء ِف ٱل َۡخـمۡ ِر َوٱلۡ َمـي ِ ِ‬
‫ـون ‪( )٩١‬املائــدة ‪ .)91‬فنصــوص تحريــم الخمــر كثــرة يف الكتــاب‬ ‫أَن ُتــم ُّمنت َُهـ َ‬
‫والســنة حفاظــا ً عــى جوهــر مــا ميلــك اإلنســان وهــو عقلــه‪ ،‬حتــى وإن كان‬
‫غيابــه لفــرة مؤقتــة والتــي قــد يرتكــب فيهــا املــرء مــا ينــدم عليــه طــول‬
‫حياتــه‪ .‬فالخمــر ســبب النتهــاك كل الرضوريــات الخمــس للرشيعــة مــن ديــن‬
‫ونســب وعــرض ومــال‪ ،‬فهــي أصــل كل رش وبــاء‪.‬‬
‫والنــوع الثــاين مــن مفســدات العقــل التــي حــرص اإلســام عــى درءهــا‪ ،‬هــي‬
‫املفســدات املعنويــة‪ ،‬كالتصــورات املفســدة للديــن واملجتمــع أو ســائر‬
‫أنشــطة الحيــاة البرشيــة‪ .‬ودليلــه آيــات كثــرة جــدا ً تذكــر بوجــوب إعــال‬
‫ـون إِنۡ‬‫ـون أَوۡ يَعۡ ِق ُلـ َ ۚ‬
‫ـب أ َ َّن أَكۡ َث َر ُه ـمۡ يَسۡ َم ُعـ َ‬
‫العقــل‪ ،‬منهــا قولــه تعــاىل‪( :‬أَمۡ َتح َۡسـ ُ‬
‫ـد ِّ‬
‫ٱلظـ َّ‬
‫ـل‬ ‫ۡف َمـ َّ‬‫ـك َك َ‬ ‫ِل َربِّـ َ‬‫يل ‪ ٤٤‬أَلَـمۡ َت ـ َر إ َ ٰ‬ ‫ُه ـمۡ إ َِّل َكٱلۡأَن َٰۡعــمِ بَـلۡ ُه ـمۡ أ َ َضـ ُّ‬
‫ـل َس ـ ِب ً‬
‫ـم َق َبضۡنَٰـ ُه إ َ ۡ‬
‫ِلنَا‬ ‫ـا ‪ُ ٤٥‬ثـ َّ‬ ‫ـي ِه َدلِيـ ٗ‬ ‫ۡس َعـ َ ۡ‬ ‫ـم َج َعلۡنَــا َّ‬
‫ٱلشـم َ‬ ‫َولَـوۡ َشـآ َء لَ َج َعلَـ ُهۥ َســا ِكنٗا ُثـ َّ‬
‫را ‪ )٤٦‬الفرقــان ‪46 -44‬‬ ‫َقب ٗۡضــا َي ِســ ٗ‬
‫فهــذه اآليــات وغريهــا تحــث العقــل عــى االبتعــاد عــن الحيــاة البهيميــة‬
‫املفســدة للنفــس والفكــر‪.‬‬
‫‪-٤‬پاراستنی وەچە‪.‬‬
‫‪ ‬دونیــا کــە زۆر پێشــکەوتووەو مرۆڤایەتــی بەنــاو شــیوی زۆر گــەورەی نەزانیــدا‬
‫رۆشــتووە ئەوســا هەســتیان بــە بۆشــایەك کــردووە کــە ئەویــش پاراســتنی‬
‫منداڵــە‪ ،‬ئێســتە یاســای پاراســتنی منــداڵ رێکخــراوەکان جەختــی لەســەر‬

‫‪33‬‬
‫دەکەنــەوە‪ ،‬چ واڵتێــك زۆر پێشــکەوتووەو مافــی منــداڵ دەدات هیچــی وەك‬
‫ئیســام بــە وردی رەچــاوی مافەکانــی نەکــردووە‪ ،‬ئیســام ئەوەنــدە وردە لــەم‬
‫خاڵــەدا هەتــا لــە ســەیرکردنێكی گەنجێکــەوە مەترســی پێشــێلکاریەکی‬
‫وامـ�ان دەخاتـ�ە پێـ�ش چـ�او نەبـ�ادا منداڵێـ�ك ببێتـ�ە قوربانـ�ی ئارەزویەکـ�ی پیـ�س‪.‬‬
‫‪ ‬پاراســتنی منــداڵ زۆر لــەوە گەورەتــرە لــە ئیســامدا کــە تەنهــا لــە‬
‫کاتــی هەبونیــدا مــاف بیگرێتــەوە‪ ،‬یــان تەنهــا مافەکانــی مــادی بــن‪..‬‬
‫بۆچی زینا حەرامە؟‬
‫بۆچی ئافرەت کە شــوەکەی مرد یان تەاڵقدرا ناتوانێت یەکســەر شــوو بکاتەوە؟‬
‫بۆچی لەباربردن حەرامە؟‬
‫دەبینیــن لــە ئیســامدا گشــت ئــەو ڕێکارانــە دەبێتــە مایــەی پاراســتی منــداڵ‬
‫چ مــادی و چ مەعنــەوەی و چ پێــش دروســتبوونی منداڵەکــەو چ لــە کاتــی‬
‫حەمــل و دواتــر هاتنــە دونیایــەوە ڕێســاو یاســای خــۆی بــۆ دانــاوە‪.‬‬
‫وقــد رشعــت الرشيعــة اإلســامية إجــراءات متعــددة لحفــظ النســل‪ ،‬وحفــظ‬
‫الفــرج‪ ،‬وحفــظ النســب‪ ،‬ومــن ذلــك تحريــم النظــر إىل املــرأة األجنبيــة‪،‬‬
‫إجــراءات احرتازيــة قبــل وقــوع الجرميــة‪ ،‬وإجــراءات معهــا‪ ،‬وإجــراءات بعدهــا‪،‬‬
‫وتحريــم الخلــوة باألجنبيــة‪ ،‬وتحريــم الزنــا‪ ،‬وتحريــم اللــواط‪ ،‬ويف املقابــل‬
‫رشع النــكاح‪ ،‬وتحريــم كل مــا يــؤدي إىل وقــوع الفاحشــة‪ ،‬وحفــظ النســل مــن‬
‫الركائــز األساســية يف الحيــاة‪ ،‬ومــن أســباب عــارة األرض‪ ،‬وفيــه تكمــن قــوة‬
‫األمــم‪ ،‬وبــه تكــون مرهوبــة الجانــب‪ ،‬واإلســام قــد عنــي بحاميــة النســل‪ ،‬ودعــا‬
‫إىل تكثــره مــن وجهــن‪:‬‬
‫األول‪ :‬الحث عىل ما يحصل به استمرار النسل وبقاؤه وتكاثره‪.‬‬
‫والثاين‪ :‬منع ما يقطع النسل بالكلية‪ ،‬أو يقلله‪ ،‬أو يعدمه بعد وجوده‪.‬‬
‫فأمــا بالنســبة لــأول فقــد جــاءت الرشيعــة لتحقيقــه بالحــث عــى النــكاح‪،‬‬

‫‪34‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫والرتغيــب فيــه‪ ،‬وجــاءت النصــوص الرشعيــة بذلــك‪ ،‬قــال عــز وجــل‪َ  :‬وإ ِْن ِخ ْف ُتـ ْ‬
‫ـم‬
‫ث‬‫ا َ‬‫ِّســاء َم ْثنَــى َو ُ�ثــ َ‬ ‫ــاب لَ ُكــم ِّم َ‬
‫ــن الن َ‬ ‫أَالَّ ُت ْق ِس ُــطوا ْ ِف الْ َيتَا َمــى َف ِ‬
‫انك ُحــوا ْ َمــا َط َ‬
‫ـاب‬ ‫اعســورة النســاء‪ ،3:‬وهــذا وال شــك أمــر ترغيــب يف قوله‪َ  :‬ف ِ‬
‫انك ُحــوا ْ َمــا َطـ َ‬ ‫َو ُربَ َ‬
‫ِّســاء‪ ،‬وكذلــك قــال عليــه الصــاة والســام‪( :‬تزوجوا الــودود الولــود؛‬ ‫لَ ُكــم ِّمـ َ‬
‫ـن الن َ‬
‫فــإين مكاثــر بكــم األمــم يــوم القيامة)‪ ‬الولــود مــن عــرف عنهــا كــرة الولــد‪،‬‬
‫إن كانــت ثيب ـاً بســابقتها‪ ،‬وإن كانــت بكــرا ً فمــن حــال أقاربهــا كأمهــا وعامتهــا‬
‫وخاالتهــا‪.‬‬
‫وقــد حــث النبــي صــى اللــه عليــه وســلم عــى نــكاح األبــكار‪ ،‬ومــن أســباب‬
‫ذلــك قال‪( :‬فإنهــن أعــذب أفواهـاً‪ ،‬وأنتــق أرحامـاً)‪ ، ‬ومعنى‪( :‬أنتــق أرحامـاً)‪ ‬أي‪:‬‬
‫أكــر أوالداً؛ ألنهــا شــابة ونشــيطة‪ ،‬وقويــة عــى املواصلــة يف اإلنجــاب‪،‬‬
‫وقــال عليــه الصــاة والســام‪( :‬يا معــر الشــباب مــن اســتطاع منكــم البــاءة‬
‫فليتــزوج)‪ ، ‬وقــد ذكــر العلــاء حــاالت يجــب فيهــا النــكاح‪ ،‬ومنهــا إذا وقــع يف‬
‫الحــرام أو كاد أن يقــع فيــه‪ ،‬أو خــي عــى نفســه العنــت يجــب عليــه النــكاح‪،‬‬
‫فانظــر إىل هــذه الرشيعــة التــي حثــت عــى النــكاح‪ ،‬ونــكاح الولــود بالــذات‪،‬‬
‫وأباحــت التعــدد‪ ،‬كل ذلــك ألجــل املحافظــة عــى اســتمرار النســل‪ ،‬واللــه‬
‫خلــق البرشيــة وهــو أعلــم مبــا يصلحهــا‪.‬‬

‫‪-٥‬پاراستنی ماڵ‪.‬‬
‫دوای چه‌ندیــن ق ـه‌ڕن ل ـه‌ پشــێوی و ســته‌م له‌س ـه‌ر مرۆڤایه‌تــی و نه‌پاراســتنی‬
‫مــاف و سـه‌روه‌ت و ســامانیان‪ ،‬سســتمه‌ دونیایـه‌کان هاتــن و یاســایان داڕێــژا بــۆ‬
‫پارێــزگاری لێکردنــی‪ ،‬وه‌ك شــوعیه‌ت و ره‌ئســالی‪ ،‬له‌گـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا سســتمه‌‬
‫یــه‌ك لــه‌ دوای یه‌کــه‌کان فه‌شــه‌ل ده‌هێنێــت و هه‌مــووی ئــه‌وه‌ی دوای خــۆی‬
‫و ئــه‌وی تــر تاوانبــار ده‌کات بــه‌ قۆرخــکاری و پێشــلکاری مافــه‌ داراییه‌کانــی‬

‫‪35‬‬
‫مــرۆڤ‪ ،‬ب ـه‌اڵم قورئانــی پیــرۆز له‌گ ـه‌ڵ دابه‌زانــا ب ـه‌ پارێــزگاری کــردن ل ـه‌ ماف ـ ‌ه‬
‫دارایی ـه‌کان هاتــووه‌و پێــش ئ ـه‌وه‌ش ب ـ ‌ه دروســتکردنی عه‌قیــده‌و بیروباوه‌ڕێــك‬
‫کـه‌ گـه‌ر کامیــراش چاودێــر نه‌بــوو تــۆ ئــاگات لـه‌ چاودێــری خــوای گـه‌وره‌ بێــت‪.‬‬
‫لـه‌ قورئانــی پیــرۆزدا ‪ 86‬جــار باســی باســی مــاڵ و پــاره‌و پاراســتنی هاتــووه‌‪ ،‬بـه‌‬
‫تــاك ب ـه‌ کــۆ ب ـه‌ ڕاســته‌وخۆ و ب ـه‌ ناڕاســته‌وخۆ‪.‬‬
‫‪-1‬هه‌وڵــدان بــۆ په‌یداکردنــی بژێــوی و پشــت به‌ســن بــه‌ خــوای گــه‌وره‌و‬
‫توانــای خــۆت‪ ،‬توانــای هــزرو بیرکرنــه‌وه‌ت‪ ،‬توانــای بــازو عــه‌زه‌اڵت‪.‬‬
‫وه‌ك خوای گه‌وره‌ له‌ قورئانی پیرۆزدا ده‌فه‌رموێت‪:‬‬
‫ـن ِر ْز ِقـ ِه َوإِلَ ْيـ ِه‬ ‫ـول َفا ْم ُشــوا ِف َمنَا ِك ِب َهــا َو ُك ُلــوا ِمـ ْ‬ ‫ض َذلُـ ً‬ ‫ـم ْالَ ْر َ‬ ‫ـل لَ ُكـ ُ‬
‫ـذي َج َعـ َ‬ ‫(هـ َو الَّـ ِ‬
‫ُ‬
‫ُّشــو ُر) امللــك‪15/‬‬ ‫الن ُ‬
‫له‌ فه‌رموده‌شدا هاتووه‌ بوخاری ریوایه‌تی کردووه‌ ب ‌ه ژماره‌ ‪:1404‬‬
‫الصدَ َقــ ِة َع ْ‬
‫ــن‬ ‫ــر َّ‬ ‫ــول َو َخ ْ ُ‬ ‫ــن َت ُع ُ‬‫ب ْ‬ ‫الســ ْف َل َوابْــدَ أ ْ ِ َ‬
‫ــد ُّ‬ ‫ــن الْ َي ِ‬‫ــر ِم ْ‬ ‫ــد الْ ُعلْ َيــا َخ ْ ٌ‬
‫(الْ َي ُ‬
‫ــن َي ْســ َتغْنِ ُي ْغ ِنــ ِه اللَّــ ُه)‬
‫ف ُي ِع َّفــ ُه اللَّــ ُه َو َم ْ‬ ‫ــن َي ْســ َت ْع ِف ْ‬‫َظ ْهــ ِر ِغنًــى َو َم ْ‬
‫له‌ فه‌رموده‌یه‌کی تردا هاتووه‌ که‌ بوخاری ریوایه‌تی کردووه ‪:‌2072‬‬
‫ـي اللَّـ ِه دَا ُو َد‬ ‫ـن َع َمــلِ يَـ ِ‬
‫ـد ِه َوإ َِّن نَ ِبـ َّ‬ ‫ـن أ َ ْن يَــأْ ُك َل ِمـ ْ‬
‫ـرا ِمـ ْ‬ ‫ـط َخـ ْ ً‬ ‫ـد َط َعا ًمــا َقـ ُّ‬ ‫( َمــا أ َ َك َل أ َ َحـ ٌ‬
‫ـن َع َمــلِ يَـ ِ‬
‫ـد ِه)‬ ‫ان يَــأْ ُك ُل ِمـ ْ‬ ‫ـام َك َ‬ ‫َعلَ ْيـ ِه َّ‬
‫السـ َ‬
‫حه‌اڵڵی مه‌حامه‌له‌و حه‌رامی ڕیبا‬
‫ِنا الْ َب ْي ُع ِم ْث ُل ال ِّربَا ۗ َوأ َ َح َّل اللَّ ُه الْ َب ْي َع َو َح َّر َم ال ِّربَا)‬‫(إ َّ َ‬
‫نه‌خواردنی ماڵی منداڵ و شێت و که‌م ئه‌قڵ‬
‫الس َف َها َء أ َ ْم َوالَ ُك ُم الَّ ِتي َج َع َل اللَّ ُه لَ ُك ْم ِق َيا ًما)‪ ‬‬ ‫( َو َل ُت ْؤتُوا ُّ‬
‫به‌ فیڕۆ نه‌دانی ماڵ‬
‫ني)‬ ‫س ِف َ‬ ‫ب الْ ُم ْ ِ‬ ‫ُس ُفوا إِنَّ ُه َل ُي ِح ُّ‬ ‫اشبُوا َو َل ت ْ ِ‬ ‫( َو ُك ُلوا َو ْ َ‬

‫‪36‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌ســتی بــێ ئیش ئیشــی بــۆ ده‌دۆزرێتـه‌وه‌‪ ،‬ده‌ســتی ئیشــکه‌ر به‌رزده‌کرێته‌وه‌و‬
‫مــاچ ده‌کرێــت‪ ،‬ده‌ســتی دز و خیانه‌تکاریــش ده‌بڕدرێت‪:‬‬
‫ـن ال ّل ـ ِه َوال ّل ـ ُه‬
‫ـكاالً ِّمـ َ‬
‫بــا َك َس ـ َبا نَـ َ‬ ‫الســا ِر َق ُة َفا ْق َط ُعــوا ْ أَيْ ِديَ ُهـ َ‬
‫ـا َج ـزَاء ِ َ‬ ‫الســارِقُ َو َّ‬‫( َو َّ‬
‫َعزِي ـ ٌز َح ِكيـ ٌ‬
‫ـم)‬

‫أهمية املال يف اإلسالم‬

‫ورد لفــظ املــال يف القــرآن الكريــم ‪ 86‬مــرة‪ ،‬مفــردا وجمعــا‪ ،‬معرفــا ونكــرة‪،‬‬
‫ويف ذلــك بــا شــك دليــل عــى االهتــام القــرآين الشــديد باملــال‪ ،‬والنظــرة‬
‫اإلســامية الخاصــة إىل مــا يعتــر اليــوم عصــب الحيــاة‪.‬‬
‫ــم ِق َيا ًمــا‪} ....‬‬ ‫ــل اللَّــ ُه لَ ُك ْ‬ ‫ــم الَّ ِتــي َج َع َ‬ ‫الســ َف َها َء أ َ ْم َوالَ ُك ُ‬
‫قــال تعــاىل‪َ { :‬و َل ُت ْؤتُــوا ُّ‬
‫النســاء‪ ،5/‬قــال ابــن كثــر‪« :‬قيامــا» أي‪ :‬تقــوم بهــا معايشــهم مــن التجــارات‬
‫وغريهــا‪.‬‬
‫السـ ْف َل‬ ‫ـد ُّ‬ ‫ـن الْ َيـ ِ‬
‫ـر ِمـ ْ‬ ‫ـد الْ ُعلْ َيــا َخـ ْ ٌ‬ ‫ـى اللَّـ ُه َعلَ ْيـ ِه َو َسـلَّ َم َقـ َ‬
‫ـال‪( :‬الْ َيـ ُ‬ ‫ـي َصـ َّ‬‫ـن ال َّن ِبـ ِّ‬ ‫َعـ ْ‬
‫ف ُي ِع َّف ـ ُه اللَّ ـ ُه‬ ‫ـن يَ ْس ـ َت ْع ِف ْ‬ ‫ـن َظ ْه ـ ِر ِغ ًنــى َو َمـ ْ‬ ‫الصدَ َق ـ ِة َعـ ْ‬ ‫ـر َّ‬ ‫ـول َو َخـ ْ ُ‬‫ـن َت ُعـ ُ‬‫بـ ْ‬ ‫َوابْــدَ أ ْ ِ َ‬
‫ـن يَ ْسـ َتغْنِ ُي ْغ ِنـ ِه اللَّـ ُه)‬ ‫َو َمـ ْ‬

‫ـول اللَّـ ِه ‪ -‬صــى الله عليه وســلم‪-‬‬ ‫ـال َر ُسـ ُ‬ ‫عــن أ َ ِب ُه َر ْيـ َر َة ريض اللــه عنــه قــال‪َ :‬قـ َ‬
‫بــا أ َ َمـ َر‬
‫ـن ِ َ‬ ‫ـل إِالَّ َط ِّي ًبــا َوإ َِّن اللَّـ َه أ َ َمـ َر الْ ُم ْؤ ِم ِنـ َ‬ ‫ـب الَ يَ ْق َبـ ُ‬ ‫(أ َ ُّي َهــا ال َّنـ ُ‬
‫ـاس إ َِّن اللَّـ َه َط ِّيـ ٌ‬
‫اع َم ُلــوا َصالِ ًحــا إ ِِّن‬ ‫ـات َو ْ‬‫الط ِّي َبـ ِ‬ ‫ـن َّ‬ ‫ـل ُك ُلــوا ِمـ َ‬ ‫ـال (يَــا أ َ ُّي َهــا ال ُّر ُسـ ُ‬‫ني َف َقـ َ‬ ‫بِ ـ ِه الْ ُم ْر َس ـلِ َ‬
‫ـم)‬ ‫ـن َط ِّي َبـ ِ‬
‫ـات َمــا َر َز ْقنَا ُكـ ْ‬ ‫ـن آ َم ُنــوا ُك ُلــوا ِمـ ْ‬ ‫ـال (يَــا أ َ ُّي َهــا الَّ ِذيـ َ‬
‫ـم) َو َقـ َ‬ ‫ـون َعلِيـ ٌ‬‫بــا َت ْع َم ُلـ َ‬ ‫َِ‬
‫ب‬ ‫ـا ِء َيــا َر ِّ‬ ‫السـ َ‬‫ـد َيدَ ْي ـ ِه إ َِل َّ‬ ‫يـ ُّ‬‫ـر َ ُ‬‫ث أ َ ْغـ َ َ‬ ‫الس ـ َف َر أ َ ْش ـ َع َ‬‫ـل َّ‬ ‫ـل ُي ِطيـ ُ‬ ‫ـم َذ َك ـ َر ال َّر ُجـ َ‬‫»‪ُ .‬ثـ َّ‬
‫ــذ َى بِالْ َحــ َرا ِم َفــأ َ َّن‬ ‫ام َو ُغ ِ‬ ‫ام َو َملْ َب ُســ ُه َحــ َر ٌ‬ ‫شبُــ ُه َحــ َر ٌ‬ ‫ام َو َم ْ َ‬‫ب َو َم ْط َع ُمــ ُه َحــ َر ٌ‬ ‫يَــا َر ِّ‬
‫اب لِ َذلِـ َ‬
‫ـك)‬ ‫ُي ْس ـت ََج ُ‬

‫‪37‬‬
‫ض‬ ‫ــون اللَّــ َه َو َر ُســولَ ُه َو َي ْســ َع ْو َن ِف ْالَ ْر ِ‬
‫يــن ُي َحا ِربُ َ‬ ‫ِنــا َجــزَا ُء الَّ ِذ َ‬ ‫قــال تعــاىل‪ { :‬إ َّ َ‬
‫ف أ َ ْو ُي ْن َفـ ْوا ِمـ َ‬
‫ـن‬ ‫ـن ِخـ َ‬
‫ـا ٍ‬ ‫ـم ِمـ ْ‬ ‫ـع أ َ ْي ِديهِ ـ َ‬
‫ـم َوأ ْر ُج ُل ُهـ ْ‬
‫ْ‬ ‫َف َســادًا أ َ ْن ُي َق َّت ُلــوا أ َ ْو ُي َصلَّ ُبــوا أ َ ْو ُت َق َّطـ َ‬
‫ـم } املائــدة‪/‬‬ ‫اب َع ِظيـ ٌ‬‫ـذ ٌ‬‫ـم ِف ْال ِخ ـ َر ِة َعـ َ‬ ‫ـم ِخ ـ ْز ٌي ِف ُّ‬
‫الدنْ َيــا َولَ ُهـ ْ‬ ‫ـك لَ ُهـ ْ‬ ‫ض َذلِـ َ‬ ‫ْالَ ْر ِ‬
‫‪33‬‬

‫ئه‌رکانه‌کانی ئیمان (أرکان االیمان)‬

‫‪-1‬ئیامن به‌ خوای گه‌وره (أن تؤمن بالله‌)‌‬

‫‪-2‬ئیامن به‌ فریشته‌کان (واملالئکتة)‬
‫‪-3‬ئیامن به‌ کتێبه‌ ئاسامنیه‌کان (وکتبه‌)‬
‫‪-4‬ئیامن به‌ پێغه‌مبه‌ران (ورسله‌)‬
‫‪-5‬ئیامن به‌ ڕۆژی دوایی (والیوم اآلخر)‬
‫‪-6‬ئیامن به‌ قه‌زاو قه‌ده‌ر (وبالقدر خیره‌ ورشه‌ من الله‌ تعالی)‬

‫ئه‌رکانه‌کانی ئیسالم (أرکان االسالم)‬

‫‪-1‬شــایه‌تیدان به‌خــوای گــه‌وره‌و بــه‌ پێغه‌مبه‌رێتــی محمــد درودی خــوای‬

‫له‌ســه‌ر بێــت (تشــهد أن ال الــه‌ اال اللــه‌ و أن محمــدا رســول اللــه‌)‬
‫‪-2‬نوێژ کردن (وتقیم الصالة)‬
‫‪-3‬زه‌کات دان به‌خشین (وتؤتی الزکاة)‬
‫‪-4‬ڕۆژوو گرتنی مانگی ڕه‌مه‌زان (وتصوم رمضان)‬
‫‪-5‬حه‌جکردنی ماڵی خوای گه‌وره‌ (وتحج البیت ان استطعت الیه‌ سبیال)‬

‫‪38‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫بانگه‌واز (الدعوة)‬

‫هه‌‌رکارێــك‪ 1‬له‌‌پێنــاو خزمــه‌‌ت کــردن و گه‌‌یاندنــی ئــه‌‌م ئاینه‌‌مانــدا بێــت‬

‫ئه‌‌گــه‌‌ر وا دیــار بێــت المــان بچوکــه‌‌ ئــه‌‌و کاره‌‌‪ ،‬وه‌‌یــان که‌‌مــه‌‌و کاریگه‌‌ریه‌‌کــی‬
‫نیــه‌‌‪ ،‬وه‌‌یــان توانایه‌‌کــان هه‌‌بێــت له‌‌خزمــه‌‌ت کــردن و گه‌‌یاندنــی ئیســامدا‬
‫ئه‌‌گــه‌‌ر به‌‌الشــانه‌‌و ‌‌ه بچــوك بێــت نابێــت ببێتــ ‌‌ه مایــه‌‌ی دڵ ســاردیامن لــه‌‌‬
‫نه‌‌کردنــی وه‌‌یــان نه‌‌گه‌‌یاندنــی‪ .‬منونه‌‌مــان هه‌‌یــه‌‌ له‌‌ســه‌‌ر ئــه‌‌م وتانــه‪‌‌:‬‬
‫‪ -1‬خــوای گ ـه‌‌وره‌‌ ل ـه‌‌ قورئانــی پیــرۆزدا ده‌‌فه‌‌رمــووێ (( الیکلــف الل ـه‌‌ نفســا اال‬
‫وســعها ))‪ 2‬واتــه‌ خــوای گــه‌‌وره‌‌‌ ئــه‌‌رك ناخاتــ ‌‌ه ســه‌‌ر هیــچ که‌‌ســێك مه‌‌گــه‌‌ر‬
‫به‌‌قـ�ه‌‌ده‌‌ر توانایـ�ی خـ�ۆی نه‌‌بێـ�ت‪.‬‬
‫‪ -2‬پێشــه‌‌وامان درودو ســه‌‌المی خــوای لــێ بێــت ده‌‌فه‌‌رمــووێ ((بلغــوا عنــی‬
‫‪3‬‬
‫ولــوا ای ـه‌‌ ))‬
‫واته‌‌ بیگه‌‌یه‌‌نن له‌‌منه‌‌وه‌‌ ئه‌‌گه‌‌ر ئایه‌‌تێکیش بێت‪.‬‬
‫‪ -3‬لــه‌‌ فه‌‌رمووده‌‌یه‌‌کــی تــر درودو ســه‌‌المی خــوای لــێ بێــت ده‌‌فه‌‌رمــووێ ((‬
‫اتقــوا النــار ولــوا بشــق التمــره‌‌ ))‪ 4‬واتــه‌‌ خۆتــان لــ ‌‌ه ئاگــر بپارێــزن ئه‌‌گــه‌‌ر بــه‌‌‬
‫له‌‌‌ته‌‌خورمایه‌‌کیــش بێــت‪ ،‬وه‌‌هه‌‌روه‌‌هــا چه‌‌نده‌‌هــا ئایــه‌‌ت و فه‌‌رمــووده‌‌ی‬
‫تــر لــه‌‌و بــاره‌‌وه‌‌‌ هاتــووه‌‌ که‌‌هانده‌‌رمانــن ئــه‌‌وه‌‌ی له‌‌توانامانــدا هه‌‌یــه‌‌‌ درێغــی‬
‫نه‌‌که‌‌یــن ئه‌‌گــه‌‌ر به‌‌الشــانه‌‌وه‌‌ کــه‌‌م بێــت وه‌‌یــان بــه‌‌الی که‌‌ســانێکی تــره‌‌وه‌‌‌‬
‫کــه‌‌م بێــت ! بــه‌‌اڵم لــه‌‌ تــه‌‌رازووی پــه‌‌روه‌‌ردگاردا به‌‌دڵنیاییــه‌‌وه‌‌ زۆر گه‌‌وره‌‌یــه‌‌‪.‬‬
‫ئه‌‌گــه‌‌ر وانه‌‌بوایــه‌‌ پێشــه‌‌وامان درودی خــوای له‌‌ســه‌‌ربێت نه‌‌یده‌‌فه‌‌رمــوو‬
‫بیگه‌‌یه‌‌نــن له‌‌منــه‌‌وه‌‌‌ ئه‌‌گــه‌‌ر ئایه‌‌تێکیــش بێــت خــۆ ئایه‌‌تێــك لــه‌‌ چــاو‬
‫ئــه‌‌و هه‌‌مــوو ئایه‌‌تــه‌ی تــردا کــه‌‌ هه‌‌یــه‌‌‌ ئاشــکرای ‌‌ه کــه‌‌ زۆر که‌‌مــه‌‌‪ ،‬وه‌‌ یــان‬
‫نه‌‌یده‌‌فه‌‌رمــوو خۆتــان لــ ‌‌ه ئاگــر بپارێــزن ئه‌‌گــه‌‌ر به‌‌له‌‌تــه‌‌ خورمایه‌‌کیــش بێــت‬

‫‪39‬‬
‫خــۆ‌‌ له‌‌تــه‌‌‌ خورمایــه‌‌ك نرخــی دونیایه‌‌کــه‌‌ی ده‌‌بێــت چه‌‌نــد بێــت ! به‌‌هه‌‌رحــاڵ‬
‫هه‌‌رکارێــك ل ـه‌‌ پێنــاو ئاینــی پیــرۆزی ئیســامدا بکرێــت نابێــت به‌‌‌ک ـه‌‌م و ک ـه‌‌م‬
‫به‌‌هــا ســه‌‌یر بکرێــت‪ .‬له‌‌وانه‌‌یــه‌‌ پرســیارێكتان ال دروســت بــێ و بڵێــن بــۆ‬
‫ئــه‌‌م قســان ‌‌ه ده‌‌کــه‌‌ن زۆر دڵنیایــن زۆرن ئــه‌‌و که‌‌ســانه‌‌ی کــه‌‌ توانایــان هه‌‌یــه‌‌و‬
‫نایخه‌‌نــه‌‌‌ گــه‌‌‌ڕ !! و ‌‌ه زۆر لــه‌‌ هۆکاره‌‌کانیــش ده‌‌توانــم بڵێــم ئه‌‌وانــه‌‌‌‌ن وه‌‌‌ مــن‬
‫داواکارم لــه‌‌‌ خــوای گــه‌‌‌وره‌‌‌‌‪ ،‬وه‌‌ هیــوادارم کــه‌‌‌ هه‌‌رکه‌‌ســێك ئ ـه‌‌م پرســیارانه‌‌ی ال‬
‫گه‌‌اڵڵــه‌‌‌ بــووه‌‌ به‌‌خوێندنــه‌‌وه‌‌‌ی ئــه‌‌م چه‌‌نــد دێــڕه‌‌ ببێتــ ‌‌ه ڕچــه‌‌ شــکانێك الی و‬
‫ده‌‌ســت پــێ بــکات‪.‬‬

‫سه‌رم سوڕماوه‬

‫به‌ناوی خوای به‌خشنده‌ی میهره‌بان‬

‫درودو ســاو له‌ســه‌ر گیانــی پاکــی پێشــه‌وامان محه‌مــه‌د ئــه‌و محه‌مــه‌ده‌ی‬
‫کــه توانــی گۆڕانکاریه‌كــی وه‌هــا به‌‌ســه‌ر مرۆڤایه‌تیــدا بهێنیــت کــه لــه پێــش‬
‫ئـ�ه‌و دا نه‌هاتبـ�وو‪.‬‬
‫ئه‌گــه‌ر بێــت و ســه‌رنجی میدیــاکان و ماڵپــه‌ڕه‌کان به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی‬
‫بده‌یــن ده‌بینیــن هێرشــێکی زۆر تونــدو به‌ربــاو ده‌کرێتــه سـه‌ر ئاینــی پیــرۆزی‬
‫ئیســام‪ ،‬زۆر جــار ئــه‌م هێــرش کردنــه به‌شــێوه‌یه‌کی ڕاســته‌وخۆ ده‌کرێــت‪،‬‬
‫وه زۆر جــار بــه ناڕاســته‌وخۆ‪ ،‬وه هه‌رجــاره‌و له‌ژێــر ناوێکــدا‪ ...‬وه زۆر جاریــش‬
‫هیــچ کام له‌وانــه نیــه به‌ڵکــو به‌شــێوه‌یه‌کی تــره‌و هه‌مــان شــته‌و جۆره‌کــه‌ی‬
‫جیــاوازه بــۆ منوونــه بــاو کردنــه‌وه‌ی به‌دڕه‌وشــتی چ بــه فلیمــی ڕووت یــان‬
‫گۆرانــی ڕووت و گۆرانــی بێــژی نیمچــه ڕووت!!! زۆر جــار به‌کاریکاتێــر و زۆر‬
‫جــار زۆر جــار به‌شــتی تــر‪...‬وه هه‌روه‌هــا ده‌بینیــن زه‌ختێکــی زۆر له‌ســه‌ر‬

‫‪40‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫مســوڵامنان هه‌یــه چ لــه وواڵتــی ئیســامی وه چ لــه غه‌یــری ئیســامی وه‬
‫هه‌رجــاره‌و لــه ژێــر ناوێکــدا‪...‬وه زۆر جــار هـه‌ر بــه گومــان‪ ،‬ئه‌ڵبـه‌ت مــن دیفــاع‬
‫لـه‌و گیراوانــه هه‌مــووی ناکـه‌م بــێ گومــان تــاوان باریــان تێدایــه‪ ،‬بـه‌اڵم ئـه‌وه‌ی‬
‫جێگــه‌ی پرســیارو سه‌رســوڕمانه ئه‌وه‌یــه کــه هه‌رده‌گیرێــن به‌شــێوه‌یه‬
‫ك هه‌ڵســوکه‌وتیان له‌گــه‌ڵ ده‌کــه‌ن وه‌کــو وابێــت دادگای کرابــن و هه‌مــوو‬
‫شـ�تێکیان به‌سـ�ه‌ردا سـ�ه‌پی بێـ�ت!‬
‫وه به‌رانبــه‌ر ئــه‌و هه‌مــوو هێرشــه جــۆراو جــۆره‌ی کــه باســان کــرد زۆر بــه‬
‫سه‌رســوڕمانه‌وه ده‌بینیــن که‌ســانێکی زۆر لــه هه‌مــوو الیه‌کــه‌وه به‌تایبه‌تــی‬
‫لــه ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکا دێنــه نــاو ئیســامه‌وه به‌ڕاســتی جێگـه‌ی سه‌رســوڕمانه‬
‫بــۆ چونکــه نــه زۆریــان له‌ســه‌ر ‌ه کــه ببنــه ئیســام نــه پێشــه‌وایه‌کامن هه‌یــه‬
‫کــه یه‌کــان بخــات ن ـه‌ وواڵتێکــی وه‌هامــان هه‌یــه کــه ته‌مســیلی ڕاســته‌قینه‬
‫ئیســام بــکات‪ ،‬وه له‌هه‌مــان کاتــدا زۆرێــك له‌وانــه دووچــاری زۆرێــك گرفــت‬
‫ده‌بنــه‌وه‪ ،‬سیاســی کۆمه‌اڵیه‌تــی وه هه‌روه‌هــا‪ ...‬لێــره‌دا پرســیارك دروســت‬
‫ده‌بێــت ده‌بــێ چ هێزێــك لــه پشــت ئ ـه‌وه‌وه بێــت ک ـه‌وا ل ـه‌و خه‌ڵکانــه بــکات‬
‫بێنــه نــاو ئیســامه‌وه‪ ،‬وه‌اڵمه‌کــه‌ی زۆر ڕوونــه ته‌‌نهــا ئــه‌و هێزه‌یــه کــه هیــچ‬
‫هێزێــك خــۆی لــه بــه‌ردا ناگرێــت‪ ،‬وه منێــش ده‌ڵێــم ڕۆژێکێــش دێــت هــه‌ر‬
‫ئه‌وهێـ�زه‌ هه‌موومـ�ان کـ�ۆ بکاتـ�ه‌وه‌‪.‬‬

‫کورته‌یه‌ك له‌سه‌ر حه‌اڵڵ و حه‌رام‬

‫هه‌رچه‌نــد ســه‌ردێڕه‌که‌ش بــه‌ نــاوی کورته‌یه‌کــه‌وه‌ بێــت‪ ،‬ناتوانیــن لــه‌‬

‫بابه‌تێکــی بــه‌م شــێوه‌دا کورتــه‌ی کورته‌یه‌کیــش لــه‌و بابه‌تــه‌ بنوســین‪ .‬بــه‌اڵم‬
‫به‌النــی که‌مــه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌مــان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت حــه‌اڵڵ چــی یــه‌و حــه‌رام‬

‫‪41‬‬
‫چــی ی ـه‌ له‌گ ـه‌ڵ هه‌ندێــك بنه‌مــای س ـه‌ره‌کیدا‪ ،‬باشــر وای ـه‌ وه‌ك پێناس ـه‌یه‌ك‬
‫ســه‌یری بکه‌یــن‪ .‬وه‌ به‌رچــاو ڕونیــه‌ك لــه‌و بــاره‌وه‌‪‌ .‬ئه‌گــه‌ر ســه‌یرێکی‬
‫شـه‌ریعه‌ی ئیســامی به‌گشــتی بکه‌یــن ده‌ربــاره‌ی حـه‌اڵڵ و حـه‌رام ده‌بینیــن‪،‬‬
‫به‌شــی که‌مــی له‌ســه‌ر حــه‌اڵڵ و حه‌رامــه‌ وه‌ به‌تایبــه‌ت تــر حه‌رامکــراوه‌کان‬
‫هــه‌ر زۆر زۆر که‌مــن له‌چــاو حــه‌اڵڵ و موبــاح ڕێپێدراوه‌کانــدا‪.‬‬
‫حــه‌اڵڵ‪ :‬هه‌رشــتێك لــه‌ شــه‌رعدا ڕێگــه‌ی پێــدراو بێــت ئــه‌وه‌ حه‌اڵڵــه‌‪ ،‬بــه‌‬
‫مانایه‌کــی تــر هه‌رشــتێك لـ ‌ه ســودو قازانجــی مرۆڤه‌کانــدا بێــت ئـه‌وه‌ حه‌اڵڵـه‌و‬
‫کردنیــان کارێکــی بــاش و ئاســاییه‌‪ .‬به‌کردنیــان پاداشــتی له‌سـه‌ر وه‌رده‌گیــرێ‪.‬‬
‫حــه‌رام‪ :‬حــه‌رام بــه‌ پێچه‌وانــه‌ی حه‌اڵڵــه‌وه‌‪ ،‬هه‌رشــتێك لــ ‌ه شــه‌رعدا ڕێگــه‌ی‬
‫پێنه‌درابێــت ئــه‌وه‌ حه‌رامــه‌‪ ،‬بــه‌ مانایه‌کــی تــر هه‌رشــتێك لــ ‌ه زه‌ره‌رو زیانــی‬
‫مرۆڤه‌کانــدا بێــت ئــه‌وه‌ حه‌رامــه‌و کردنیــان تاوانــه‌‪ ،‬توشــی ســزای دونیایــی و‬
‫دواڕۆژیــش ده‌بێ ـت‌‪.‬‬
‫بــۆ ناســینه‌وه‌ی حــه‌اڵڵ و حــه‌رام ده‌بێــت بگه‌ڕێینــه‌و ‌ه بــۆ شــه‌رع‪ ،‬له‌وێــوه‌‬
‫ڕاســتێتیامن بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت نــه‌ك ژیــری ئینســانه‌کان‪ .‬لێــره‌دا پرســیارێك‬
‫دروســت ده‌بێــت بــۆ ده‌کــرێ شــه‌رع دژی ژیــری بێــت لــه‌ وه‌اڵمــدا ده‌ڵێیــن‬
‫نه‌خێــر‪ ،‬هه‌رگیــز شــه‌رع دژی ژیــری نیــه‌‪ ،‬ده‌شــبینین یه‌کێــك لــه‌ هــۆکاره‌‬
‫ســه‌ره‌کیه‌کانی هاتنــی ئــه‌م ئیســامه‌ بــۆ پاراســتنی ژیریــه‌‪ ،‬ئیــر چــۆن‬
‫ده‌کــرێ دژی ژیــری بێــت‪ .‬بــه‌اڵم خــوای گــه‌وره‌ کــه‌ دروســتکه‌ری هه‌مــوو‬
‫ژیریه‌کــه‌ هه‌رخۆشــی ده‌زانــێ چ لــه‌ ســودو زیانه‌کانــی مرۆڤــن‪ .‬جــا بۆیــه‌‬
‫ه ـه‌ر پێوه‌رێکــی تــر بێــت و یاســایه‌ك بــۆ ئه‌م ـه‌ دابنــێ گونجــاو نی ـه‌‪ ،‬بــۆ منون ـه‌‬
‫یه‌کێــك ده‌ڵــێ مه‌رشوبــات حه‌اڵڵــه‌! بــۆ چونکــ ‌ه دکتــۆر وتویه‌تــی چاکــه‌‪،‬‬
‫وه‌اڵمه‌که‌شــی ئه‌وه‌یــه‌ بــا دکتۆریــش وتبێتــی چاکــه‌ بــه‌اڵم هــه‌ر حه‌رامــه‌‬
‫چونکــه‌‪ ،‬خــوای گــه‌وره‌ دروســتکه‌ری ژیــری ئــه‌و دکتۆره‌یــه‌‪ ،‬لــه‌ شه‌رعیشــدا‬

‫‪42‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بێگومــان ئــه‌و ‌ه باســکراو ‌ه کــه‌ مه‌رشوبــات ســودیان تیایــ ‌ه بــه‌اڵم زیانه‌که‌یــان‬
‫زۆرتــره‌‪ .‬ئــه‌و ‌ه ته‌نهــا وه‌ك منونه‌یــه‌ك‪‌ .‬ئه‌گــه‌ر ســه‌یریكی شــه‌ریعه‌تی‬
‫ئیســامی بکه‌یــن ده‌بینیــن شــتانێکی زۆر ک ـه‌م حه‌رامــن ب ـه‌ ب ـه‌راورد له‌گ ـه‌ڵ‬
‫حــه‌اڵڵ کراوه‌کانــدا‪ ،‬له‌به‌رانبــه‌ر هه‌مــوو حه‌رامکراوێکیشــدا حــه‌اڵڵ هه‌یــه‌‬
‫بــۆ منونــه‌‪ ،‬زینــا حه‌رامــه‌ ژن ماره‌کــردن حه‌اڵڵــه‌‪ ،‬مه‌رشوباتــی سه‌رخۆشــکه‌ر‬
‫حه‌رام ـه‌‪ ،‬ب ـه‌ هه‌زاره‌هــا مه‌رشوباتــی حه‌اڵڵــان هه‌ی ـه‌‪ ،‬قانعــی شــاعیر ده‌ڵــێ‪:‬‬
‫تاشه‌ربه‌تی هه‌رمێ له‌ت و دۆشاوی رسکه‌م بۆ ده‌ست بدا‬
‫عاره‌ق و تریاکی هه‌روه‌ك ژه‌هره‌ مارم بۆ چیه‬
‫گۆشــتی بـه‌راز حه‌رامـه‌‪ ،‬گۆشــتی مانــگاو بـه‌رخ و حوشــرو مریشــك و به‌هـه‌زاره‌‬
‫په‌لــه‌وه‌ری تــر حه‌اڵڵــه‌‪‌.‬گــه‌ر بێــت و مــرۆڤ خــۆی بیــر بکاتــه‌وه‌ ده‌بێنــێ‬
‫له‌به‌رانبــه‌ر هه‌مــوو حه‌رامێکــدا به‌چه‌نده‌هــا حــه‌اڵڵ کــراو هه‌یــه‌‪ .‬بــۆ‬
‫ناســاندن وه‌یــان ئ ـه‌و بنه‌مایان ـه‌ی ک ـه‌ ح ـه‌اڵڵ و حه‌رامــی له‌س ـه‌ر داده‌م ـه‌زرێ‬
‫ته‌نهــا ئاماژه‌یــه‌ن پــێ ده‌که‌یــن وه‌ك لــه‌ په‌رتوکــه‌ به‌نرخه‌کــه‌ی یوســف‬
‫القرضاویــدا هاتــووه‌‪ .‬بــه‌م شــێوه‌‬
‫پڕه‌نسیپه‌کانی ئیسالم ده‌رباره‌ی حه‌اڵڵ و حه‌رام‬
‫*ئه‌صڵ یاخود ڕه‌سه‌نایه‌تی له‌ شته‌کاندا ڕێگه‌ پێدانه‌‪.‬‬
‫*حه‌اڵڵ کردن و حه‌رامکردن ته‌نها مافی خوای گه‌وره‌یه‌‪.‬‬
‫* حه‌رامکردنــی حــه‌اڵڵ و حــه‌رام هاوڕێــی هاوبه‌شــی بڕیاردانــه‌ بــۆ خــوای‬
‫گــه‌وره‌ حه‌رامکــردن ڕووبــه‌ڕووی شــتانی پیــس و زیانبه‌خــش ئه‌بنــه‌وه‌‪.‬‬
‫* له‌ حه‌اڵڵکرندا پێویست به‌ حه‌رام کردن ناکات‪.‬‬
‫* هه‌رشتێك سه‌ربه‌ره‌و حه‌رام بکێشێ ئه‌وا حه‌رامه‌‪.‬‬
‫* به‌هانه‌ دۆزینه‌وه‌ (حیله‌) بۆ حه‌رام‪ ،‬حه‌رامه‌‪.‬‬
‫* نیه‌تی پاك و دروست پاساو نییه‌ بۆ حه‌رام ئه‌نجامدان‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫* سڵه‌مینه‌وه‌ ل ‌ه گومان لێکراوان (الشبهات)‪.‬‬
‫*چاوپۆشی و جیاوازی له‌ حه‌رامه‌کاندا نییه‌‪.‬‬
‫* ناچاری‪ ،‬ڕێگه‌ ئه‌دات به‌ حه‌رامکراوه‌کان‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫هۆکاری الچونی تاوان له‌سه‌ر تاوانبار‬

‫ئه‌گــه‌ر مرۆڤــی ئیامنــدار که‌وتــه‌تاوانــه‌وه‌‪ ،‬خــوای گــه‌ور ‌ه کۆمه‌ڵێــك ده‌رگای‬

‫ڕه‌حمــه‌ت و بــه‌زه‌ی خــۆی کردۆتــه‌وه‌ بــۆ الچونــی ئــه‌و تاوانانــه‌ی که‌تێــی‬
‫که‌وتــوون ئه‌گ ـه‌ر وازی لــێ بێنــن و له‌خــوا برتســن‪ .‬الی کۆمه‌ڵێــك له‌زانــاکان‬
‫ئه‌مه‌جێگیــر بــووه ئه‌گــه‌ر یه‌کێــك که‌وتــه‌ تاوانــه‌وه‌ چــۆن تاوانه‌کــه‌ی له‌ســه‌ر‬
‫نه‌مێنــێ به‌پێــی قورئــان و فه‌رمووده‌کانــی پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ‬
‫بێــت‪ .‬وه‌ کورتیــان ده‌که‌ینــه‌وه‌ بــۆ خوێنه‌رانــی به‌ڕێــز‪ ،‬ئــه‌وه‌ی که‌له‌شــه‌رحی‬
‫عه‌قیــده‌ی ته‌حاویــدا هاتــووه ‌له‌ســه‌ر ئــه‌م باســه‌‪ .‬وه‌ك ده‌ڵــێ‪ ( :‬مرۆڤــی‬
‫تاوانبــار تاوانه‌کــه‌ الده‌چــێ له‌ســه‌ری واتــ ‌ه ســزای جه‌هه‌نــه‌م بــه‌ د ‌ه هــۆکار‪،‬‬
‫زانیــم له‌قورئــان و فه‌رمــووده‌کان)‪.‬‬
‫ـف ِمـ ْ‬
‫ـن‬ ‫هــۆرکاری یه‌ک ـه‌م‪ :‬ته‌وبه‌رکــردن‪ :‬وه‌ك خــوای گ ـه‌وره‌ده‌فه‌رمــوێ‪َ { :‬ف َخلَـ َ‬
‫ـن‬ ‫ات َف َس ـ ْو َ‬
‫ف َيلْ َق ـ ْو َن َغ ًّيــا*إ َِّل َمـ ْ‬ ‫ـه َو ِ‬ ‫الصـ َ‬
‫ـا َة َوا َّت َب ُعــوا َّ‬
‫الشـ َ‬ ‫اعــوا َّ‬ ‫ـف أ َ َض ُ‬
‫ـم َخلْـ ٌ‬ ‫بَ ْع ِد ِهـ ْ‬
‫ـون َش ـ ْي ًئا}‪ 3‬واتــه‬ ‫ـون الْ َج َّن ـ َة َو َل ُي ْظلَ ُمـ َ‬ ‫ـل َصالِ ًحــا َفأُولَ ِئـ َ‬
‫ـك يَ ْد ُخ ُلـ َ‬ ‫ـن َو َع ِمـ َ‬ ‫َتـ َ‬
‫ـاب َوآ َمـ َ‬
‫‌لــه‌دوای ئــه‌وان که‌ســانێك له‌نه‌وه‌کانیــان بوونــه‌ جێنشــین‪ ،‬که‌نوێژه‌کانیــان‬
‫به‌زایــه‌داو شــوێنی ئاره‌زووه‌کانــی نه‌فســیان که‌وتــن‪ ،‬ئه‌وانــه ‌تووشــی‬
‫‪ 2‬وه‌رگێراوه‌له‌کتێبی االیمان محمد نعیم یاسین‪ .‬مانای ئایه‌ته‌کان له‌ته‌فسیری ئاسان بۆتێگه‌یشتنی قورئان برهان محمد امیین‪.‬‬

‫‪ 3‬مریم ‪٥٩‬‬

‫‪44‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫گومــڕای و ســه‌رگه‌ردانی و ســزا ده‌بــن (له‌دونیــاو قیامه‌تدا)*جگــه‌له‌وانــه‌ی‬
‫که‌ته‌وبه‌ده‌ک ـه‌ن و بــاوه‌ڕی دام ـه‌زراو ده‌هێنــن و کارو کــرده‌وه‌ی چــاك ئه‌نجــام‬
‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ئــا ئه‌وانــه‌ ده‌چنــه‌ به‌هه‌شــته‌وه‌و هیــچ جــۆره‌ ســته‌مێکیان لــێ‬
‫ناکرێــت‪.‬‬
‫ُــوب‬
‫ــك أت ُ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫يــن َتابُــوا َوأ ْصلَ ُحــوا َوبَ َّينُــوا َفأولَ ِئ َ‬
‫وه‌هه‌روه‌هــا ده‌فه‌رمــوێ {إ َِّل الَّ ِذ َ‬
‫يــم}‪ 4‬واتــه ‌جگــه ‌له‌وانــه‌ی ته‌وبه‌یــان کــردووه‌و‬ ‫اب ال َّر ِح ُ‬ ‫ــم َوأَنَــا التَّــ َّو ُ‬ ‫َعلَ ْيهِ ْ‬
‫چاکســازیان ئه‌نجامــداوه‌و ئـه‌و حه‌قیقـه‌ت ڕاســتیان ڕوونکردۆتـه‌وه‌ کـه‌ جــاران‬
‫شــاردبوویانه‌وه‌‪ ،‬ئائه‌وانــه‌گه‌ڕانه‌وه‌که‌یــان لــێ وه‌رده‌گــرم وته‌نهــا منیشــم زۆر‬
‫ته‌وبــ ‌ه وه‌رگــرو دلوڤــان و میهره‌بانــم‪.‬‬
‫ته‌وبــه‌‪ ،‬ئــه‌و ته‌وبــه‌ی که‌ســزا له‌ســه‌ر مــرۆڤ الده‌بــات ته‌وبه‌یه‌کــی‬
‫ڕاســتییه‌(النصوح)ه‌ئه‌وه‌یه‌ کــه ‌له‌دڵه‌وه‌یــه‌و وه‌ بــه دڵســۆزیه‌و ‌ه ته‌وبه‌کــه‬
‫‌ده‌کات‪ ،‬وه به‌ووتــه ‌دانــی پێــدا ده‌نــێ و وه‌په‌شــیامن ده‌بێتــه‌وه‌ لــه‌وه‌ی‬
‫که‌کردوویه‌تــی له‌تــاوان‪ ،‬وه‌به‌گوڕێکــی بــاش ده‌دات به‌خــۆی که‌جارێکــی‬
‫تــر نه‌چێتــه‌وه‌ ســه‌ریان و کاری باشــه‌ ده‌کات‪.‬‬
‫ته‌وبــه‌ ده‌بێته‌هۆیــه‌ك بــۆ لێخۆشــبوونی تــاوان‪ ،‬وه‌ســزا نه‌دانــی تاوانبــار‪،‬‬
‫ئه‌مــه‌ڕا جیــاوازی تێــدا نیــه‌له‌نێــوان زانایانــدا‪ ،‬وه‌ جگــه‌له‌مــه‌ هیــچ شــتێکی‬
‫تــر نابێتــه ‌لێخۆشــبوونی تــاوان به‌ته‌واوه‌تــی جگــه‌ له‌ته‌وبــه‌‪ ،‬وه‌ك خــوای‬
‫ــى أَنْ ُف ِســهِ ْم َل َت ْقن َُطــوا‬‫س ُفــوا َع َ‬ ‫يــن أ َ ْ َ‬
‫ــل يَــا ِع َبــا ِد َي الَّ ِذ َ‬ ‫گه‌وره‌ده‌فه‌رمــوێ { ُق ْ‬
‫ــوب َج ِمي ًعــا إِنَّــ ُه ُهــ َو الْ َغ ُفــو ُر}‪ 5‬واتــه‌ ئــه‌ی‬
‫الذنُ َ‬ ‫ــن َر ْح َمــ ِة اللَّــ ِه إ َِّن اللَّــ َه يَ ْغ ِفــ ُر ُّ‬
‫ِم ْ‬
‫پێغه‌مبــه‌ر صلــی الله‌علیه‌وســلم پێیــان بڵــێ‪ :‬خــوا ده‌فه‌رموێــت‪ :‬ئــه‌ی‬
‫به‌نده‌کانــم ئه‌وانــه‌ی که‌خۆتــان گوناهبــار کــردووه‌و غه‌ڵه‌تتــان زۆره‌‪ ،‬نائومێــد‬
‫مه‌بــن له‌ره‌حمه‌تــی خــوا‪ ،‬چونکــه‌ به‌ڕاســتی ئه‌گــه‌ر ئێــوه‌ ته‌وبــه‌ی ڕاســت‬
‫بقرة ‪١٦٠‬‬ ‫‪ 4‬‬
‫‪ 5‬الزمر ‪٥٣‬‬

‫‪45‬‬
‫بکــه‌ن‪ ،‬خــوا له‌هــه‌ر هه‌مــوو گوناهــو هه‌ڵه‌کانتــان خــۆش ده‌بێــت‪ ،‬چونکــه‬
‫‌بێگومــان ئ ـه‌و خوایــه زۆر لێخۆشــبوو لێبورده‌ی ـه‌و زۆر به‌ســۆزو میهره‌بانیش ـه‌‪.‬‬
‫هــۆکاری دووه‌م‪ :‬داوای لێخۆشــبوون کــردن (االســتغفار)‪ :‬وه‌ك خــوای‬
‫ـم‬‫ان اللَّ ـ ُه ُم َع ِّذبَ ُهـ ْ‬
‫ـم َو َمــا َك َ‬ ‫ـم َوأَنْـ َ‬
‫ـت ِفيهِ ـ ْ‬ ‫ان اللَّ ـ ُه لِ ُي َع ِّذبَ ُهـ ْ‬
‫گه‌وره‌ده‌فه‌رمــوێ { َو َمــا َك َ‬
‫ون}‪ 6‬واتــه‌بێگومــان خــوای گه‌وره‌(به‌قســه‌ی ئــه‌وان نــاکات)‬ ‫ــم َي ْســ َت ْغ ِف ُر َ‬
‫َو ُه ْ‬
‫ب ـه‌اڵو ســزا نــادات به‌س ـه‌ریاندا‪ ،‬له‌کاتێکــدا تــۆ له‌ناویانــدا ببیــت (بــه ئومێــدی‬
‫ئـه‌وه‌ی هه‌ندێکیــان بــاوه‌ڕ بهێنــن)‪ ،‬هه‌روه‌هــا خــواش ســزا ده‌ر نیـه‌ له‌کاتێکــدا‬
‫ئــه‌وان داوای لێخۆشــبوون بکــه‌ن‪.‬‬
‫خــۆی له‌ڕاســتیدا ئ ـه‌م داوای لێخۆشــبوونه‌ش ده‌چێت ـ ‌ه ڕیــزی ته‌وبه‌کردن ـه‌وه‌‪،‬‬
‫چونکــه ئیســتیغفار داوای لێخۆشــبوونه لــه‌و تاوانانــه‌ی تێــی که‌وتــووه‬
‫‌په‌شــیامنی ده‌ســه‌ملێنێ ئــه‌وش به‌داواکردنه‌کــه‌‪ .‬بــه‌اڵم ته‌وبــ ‌ه ئه‌وه‌شــی‬
‫تیایــه‌ کــه‌له‌داهاتــوودا جارێکــی تــر نه‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ســه‌ر تاوانــه‌کان‪.‬‬
‫الص َ‬
‫ــا َة‬ ‫هــۆکاری ســێهه‌م‪ :‬کــرداری چاکه‌یــه‌‪ :‬خــوای گه‌وره‌ده‌فه‌رمــوێ { َوأ َ ِقــمِ َّ‬
‫ــك‬‫ات َذلِ َ‬ ‫الســ ِّي َئ ِ‬
‫ــن َّ‬ ‫َات ُي ْذ ِه ْ َ‬‫ــن اللَّ ْيــلِ إ َِّن الْ َح َســن ِ‬ ‫ف الن ََّهــا ِر َو ُزلَ ًفــا ِم َ‬ ‫َطــ َر َ ِ‬
‫ِيــن}‪ 7‬واتــه‌ نوێــژ به‌چاکــی ئه‌نجــام بــده‌ له‌هــه‌ردوو ســه‌ری‬ ‫لذا ِكر َ‬ ‫ِذ ْكــ َرى لِ َّ‬
‫ڕۆژه‌وه‌(که‌نیــوه‌ڕۆ و عــه‌رسه‌) و له‌ســێ کاته‌کــه‌ی شه‌ویشــدا کــه‌( مه‌غریــب‬
‫و عیشــاو به‌یانی)یــ ‌ه نزیکــن لــه‌( ئه‌مســه‌رو ئه‌وســه‌ری ڕۆژه‌وه‌‪ ،‬به‌ڕاســتی‬
‫کــرده‌وه‌ چاکـه‌کان کــرداره‌ خراپـه‌کان الده‌بـه‌ن و گوناهـه‌کان ده‌شــۆنه‌وه‌‪ ،‬ئـه‌وه‬
‫‌ئامــۆژگاری و بیرخه‌ره‌وه‌یــه‌ بــۆ ئه‌وانــه‌ی یــادی خــوا ده‌کــه‌ن‪.‬‬
‫هــۆکاری چــواره‌م‪ :‬که‌وتن ـه‌ نــاو کێش ـه‌ی دونیایی ـه‌وه‌‪ :‬پێغه‌مب ـه‌ر درودی خــوای‬
‫لــێ بێــت ده‌فه‌رمــوێ‪ { :‬مــا یصیــب الؤمــن مــن وصــب‪ ،‬وال نصــب‪ ،‬وال غــم ‪ ،‬وال‬

‫‪ 6‬األنفال ‪٣٣‬‬
‫‪ 7‬هود ‪١١٤‬‬

‫‪46‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫هــم ‪ ،‬وال حــزن‪ ،‬حتــی الشــوکة یشــاکها اال کفــر اللـه‌ بهــا مــن خطایــان}‪ 8‬هـه‌ر‬
‫ناخۆشــی و خ ـه‌م و خه‌ف ـه‌ت و توشــی مســوڵامن ببێــت ده‌بێته‌هــۆی الچونــی‬
‫تاوانــه‌کان هه‌تــا ئه‌گــه‌ر دڕکێکیــش بێــت‪ .‬بزانــه‌ که‌وتنــه‌ نــاو ناخۆشــی یــه‌وه‌‬
‫ده‌بێــت هۆکارێــك بێــت بــۆ الچونــی تــاوان‪ ،‬وه‌ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌و که‌س ـه‌ی ده‌که‌وێت ـه‌‬
‫نــاو ناخۆشــیه‌وه ‌ئارامــی گــرت له‌ســه‌ری ئه‌وکاتــه‌ خێریشــی ده‌ســت‬
‫ده‌که‌وێــت له‌ســه‌روی ئه‌وه‌شــه‌وه‌ کــه‌ده‌بێتــه‌ هــۆی الچونــی تاوانه‌کانیشــی‪.‬‬
‫بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر ئارامــی نه‌گــرت له‌ســه‌ری ئه‌وکاتــه‌ تاوانێکــی تــر زیــاد ده‌کاتــه‌‬
‫ســه‌ری تاوانه‌کانــی له‌ســه‌روی ئه‌وه‌شــه‌و ‌ه کــه‌ئــه‌م ناخۆشــیه‌نا بێتــ ‌ه هــۆی‬
‫الچونــی تاوانه‌کانــی‪.‬‬
‫هۆکاری پێنجه‌م‪ :‬سزادانی ناو گۆڕه‪.‬‬
‫هۆکاری شه‌شه‌م‪ :‬ناڕه‌حه‌تیه‌کانی دواڕۆژه‌‪.‬‬
‫هــۆکاری حه‌وتــه‌م‪ :‬شــه‌فاعه‌ت کردنــی ئــه‌و که‌ســانه‌یه‌ که‌خــوای گــه‌وره‬
‫‌فه‌رمانــی شــه‌فاعه‌ت کردنیــان پــێ بــدات لــه‌ڕۆژی دوایــدا‪.‬‬
‫هــۆکاری هه‌شــته‌م‪ :‬لێخۆشــبونی خــوای گه‌وره‌ی ـ ‌ه ک ـه‌ به‌ڕه‌حه‌مرتیــن که‌س ـه‌‪،‬‬
‫جگــه‌ له‌شــه‌فاعه‌تکردن‪ .‬وه‌ك خــوای گــه‌وره‌ خــۆی ده‌فه‌رمــوێ {إ َِّن اللَّــ َه َل‬
‫ِك بِاللَّ ـ ِه َف َقـ ْ‬
‫ـد‬ ‫ـر ْ‬ ‫ـك لِ َمـ ْ‬
‫ـن يَ َشــا ُء َو َمـ ْ‬
‫ـن ُيـ ْ‬ ‫ون َذلِـ َ‬ ‫يَ ْغ ِف ـ ُر أ َ ْن ُيـ ْ َ‬
‫ـر َك بِ ـ ِه َويَ ْغ ِف ـ ُر َمــا ُد َ‬
‫ــا ًل بَ ِعيــدً ا}‪ 9‬واتــه‌ به‌ڕاســتی خــوا خــۆش نابێــت لــه‌وه‌ کــه‌هــاوه‌ڵ و‬ ‫ــل َض َ‬ ‫َض َّ‬
‫ش ـه‌ریکی بــۆ بڕیــار بدرێــت و جگ ـه‌ ل ـه‌و (هاوب ـه‌ش دانان ـه‌) له‌گوناهه‌کانــی تــر‬
‫بــۆ هه‌رک ـه‌س بیه‌وێــت و شایســته‌ی بێــت و (په‌شــیامن بێــت) خــۆش ده‌بێــت‪،‬‬
‫جــا ئــه‌وه‌ی شــه‌ریك و هــاوه‌ڵ بــۆ خــوا بڕیــار بــدات‪ ،‬ئــه‌وه‌به‌ڕاســتی گومــڕا‬
‫بــووه‌ بــه‌ گومڕایه‌کــی زۆر دوور‪.‬‬
‫هــۆکاری نۆیــه‌م‪ :‬دوعــاو پاڕانــه‌وه‌ی مســوڵامن بــۆ یه‌کــری پێــش مــردن و‬
‫بخاري‬ ‫‪ 8‬‬
‫‪ 9‬النساء ‪٤٨‬‬

‫‪47‬‬
 ‫دوایــی مــردن‪.‬‬
‫هــۆکاری ده‌یــه‌م و کۆتایــی‪ :‬ئه‌وشــتانه‌ی که‌ده‌بنــه‌هــۆی گه‌یاندنــی چاکــه‬
‫دوای مــردن‌وه‌ك‪ :‬حــه‌ج کــردن‪ ،‬ڕوژوو گرتــن وه‌هه‌روه‌هــا‪.‬‬
‫له‌کۆتاییــدا داواکاریــن له‌خــوای گه‌وره‌له‌هه‌مــوو گوناهه‌کامنــان خــۆش بێــت‬
‫و ئارامیــان پــێ ببه‌خشــی له‌ســه‌ر ناڕه‌حه‌تیــه‌کان بــۆ ئــه‌وه‌ی دوو پاداشــتی‬
‫تیــا وه‌رگریــن‪ .‬و ‌ه بـه‌ده‌م‌خه‌مه‌کانــی یه‌کرتیــوه‌ بیــن و دوعــای خێــر بــۆ یه‌کــر‬
‫بکه‌یــن تــا پاداشــتی له‌س ـه‌ر وه‌رگریــن‪ .‬زوبامنــان پــاراو بێــت به‌ته‌وب ـه‌و داوای‬
‫لێخۆشــبوون له‌خــوای گــه‌وره‌تــا پاداشــتی له‌ســه‌ر وه‌رگریــن و ببنه‌مایــه‌ی‬
‫ســڕینه‌وه‌ی تاوانه‌کامنــان به‌شــێوه‌یه‌کی وا به‌پاکــی بگه‌ینــه‌خزمــه‌ت خــوای‬
‫گه‌وره‌امیــن‪.‬‬

‫مسوڵمان لە نێوان عەقڵ و شەیتاندا‬

‫بــە دەروازەیەکــی کورتــدا دەچینــە نــاو ئــەو بابەتــەی کــە ســەردیڕەکەمان‬

‫بەنــاوەوە نــاو نــاوە‪ ،‬لــەو کاتــەوە فەلســەفە ســەری هەڵــداوە تــا ئێســتا خــۆی‬
‫لــە چوارچێوەیەکــدا دەخولێنێتــەوە بــۆ ئــەوەی وەاڵمــی پرســیارەکانی دەســت‬
‫بکەوێــت و وە بــە بەردەوامــی پرســیاری تــر دێتــە ئــاراوە‪ ،!...‬لــە زانکــۆ قوتابیەکم‬
‫لەگەڵــدا بــوو لــە قســمی فەلســەفە دەیخوێنــد هەمــوو ئاواتــی چەند پرســیارێك‬
‫بــوو لەڕێگــەی قســمی ناوبــراوەوە دەســتی بکەوێــت‪ ،‬زانکــۆی تــەواو کــردوو‬
‫دەســتی نەکــەوت و وازی لــە فەلســەفەش هێنــا‪ ،‬هەمــوو ئەوا زانا ئیســامیانەش‬
‫کــەوا چوونــە نــاو فەلســەوەو لــە ڕوانگــەی ئــەو فەیلەســوفانەوە بــۆ فەلســەفەیان‬
‫ڕوانــی زەمەنێکــی زۆریــان لەگــەڵ فەلســەفەدا کوشــت و دواتر تەوبەیــان کردوو‬
‫گەڕانــەوە ســەر بنەمــا ســەرەکیەکەی خۆیــان‪ ،‬هەتــا هەیانــە زۆر بــە تونــدی دژی‬

‫‪48‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫فەلســەفە دەوەســتێتەوە‪ ،‬ئەڵبــەت دیــارە لــەو ڕوانگــەی کــە باســان کــرد‪،‬‬
‫لێــرەدا ئــەو پرســیارە خــۆی قیــت دەکاتــەوەو دەپرســێ ئــەم بابەتــە چ پەیونــدی‬
‫بــە فەلســەوە هەیــە؟ وەاڵمەکەشــی خــۆ دیــارە مــادام باســی عەقڵــی تێــدا هــات‬
‫گرنگــە ئــەم بۆچوونانــەی لەگەڵــدا بــاس بکەیــن و گرنگــی و الوازی عەقــڵ لــە‬
‫ژیانــی مســوڵامناندا بــە کورتــی بخەینــە ڕوو‪ ،‬کاتێــك فەلســەفە جەخــت دەخاتە‬
‫ســەر عەقــڵ و عەقڵەکــە دەفەلســەفێنێ و دەی هێنــێ و دەیبــات دەیەوێــت‬
‫هەرچــی عەقــڵ دەرکــی پــێ نەکــرد وەیــان لــە تــەرازی عەقڵــدا کێشــی خــۆی‬
‫نەبــوو ئیــر بــە نــا لۆژیکــی لــە قەڵــەم بــدات و الوازی بــکات‪ ،‬بەاڵم کە دیراســەی‬
‫ئیســامی دەکەیــن بــەو شــێوەیە نــی یــە‪ ،‬بەڵکــو هاوســەنگیەكی زۆری‬
‫پاراســتووە لــە نیــوان جەســتە‪ ،‬ڕۆح‪ ،‬عەقــڵ‪ ،‬نەفــس وە دڵــدا‪ ،‬هیــچ الیەنێکــی‬
‫لــەو الیەنانــە پشــتگوی نەخســتووەو گرنگــی هەموویانــی خســتووەتە ڕوو بــە‬
‫تایبــەت دڵ گرنگــی تــەواوی پــێ داوە‪ ،‬لــە کاتێکــدا لــە فەلســەفەدا جێگــەی‬
‫ئەوەنــدە بایــەخ نــی یــە وەك لــەوەی باســی عەقــڵ دەکرێــت‪ ،‬وە کــە دێینــە‬
‫ســەر زەمینــەی کــرداری پێچەوانەکــەی فەلســەفەو پــڕاو پــڕی ئــەوەی ئیســام‬
‫دەی بینــێ دەی بینیــن‪ ،‬هەربۆیــە ســەرەنجام ناتوانــم بــاوەڕم بــەو ووتــەی‬
‫دکتــۆر محێدیــن محەمــەد ئەحمــەدی خانــی نەبێــت کــە دەڵــێ ‪ :‬کرمێــك لــە‬
‫دارێکــدا چــۆن دەتوانێــت لــە تــەواوی دارەکــە تــێ بــگات‪ ،‬وە ئینســان چــۆن‬
‫دەتوانێــت بــە تەمەنێکــی حەفتــا ســاڵە لــە هەمــوو ئــەم گــەردون و ژیانــە تــێ‬
‫بــگات و ئــەوەی ئــەو بــە لۆژیــك بــاوەڕی پــێ نــەکات ڕەدی بکاتــەوە‪ .‬وەیــان‬
‫بانگخــوازی بەنــاو بانگــی ئەمریکــی یوســف ئیســتەس لەســەر حیجــاب دەڵــێ‪:‬‬
‫ئەگــەر بــە لۆژیــك بوایــە دەبوایــە ئینســان جلــی لەبــەر نەکردایــە چونکــە بــە‬
‫ڕووتــی لــە دایــك بــووە‪ .‬هەرکــەس لــە ئێمــەش لــە ژیانــی ڕابــردوو ڕۆژانــەی‬
‫خۆمانــدا دەتوانیــن عەقڵــی خۆمــان تاقــی بکەیتەنــەوەو دیســان بیدەنــەوە لــە‬

‫‪49‬‬
‫چوارچێــوەی عەقڵــی ئێســتەمان‪ ...‬دەبینیــن زۆر لــە شــتە ڕابردووەکامنــان‬
‫باوەڕمــان پێیــان نەمــاوە‪ ،‬بگــرە زۆرجــار پێکەنینیشــان پێیــان دێــت‪ ،‬وەیــان‬
‫هەندێكــی پەنجــەی خۆمانــی بــۆ دەگەزیــن و زۆر لێیــان پەشــیامنین‪ ،‬لــە‬
‫کاتێکــدا لــە کاتــی خۆیــدا بــەو پــەڕی عەقڵیەمتانــەوە کردوومانــە‪ ،‬مــن تەنهــا‬
‫باســی خــۆم بکــەم زۆرکارم کــردووە لــە ژیامنــدا ئێســتە لێــی پەشــیامنم‪ ،‬وەیــان‬
‫بەشــێوەیەکی تــر بڵێــم ئەگــەر ئــەو کارو کردەوانــە بگەڕێرنایەتــەوە بــۆ ئێســتە‬
‫بەشــێوەیەکی تــر دەم کــردن‪ ،‬هەندێکــی نــەم دەکردنــەوەو هەندێکــی تریــان‬
‫باشــرم دەکــرد‪ ،‬هیــچ کــەس وا نازانــم هــاوڕا نەبێــت لەگەڵمــداو هەمــان‬
‫بۆچۆنــی ال دروســت نەبــوو بێــت‪ ،‬کاتێــك نووســەرێکیش کــە کتێبەکــەی‬
‫چــاپ دەکاتــەوە دەبینیــن هەندێــك دەســتکاری تــازەی دەکات‪ ،‬کتێبــی وا‬
‫هەیــە بیســت جــار چــاپ کراوەتــەوە لــە هەمــوو چاپــە تازەکانیــدا گۆڕانــکاری‬
‫بەخۆیــەوە بینــووە‪ ،‬ئەگــەر بــە ووردی تەنهــا لــەم خاڵــە بڕامییــن ئــەوا بۆمــان‬
‫دەردەکەوێــت کــە عەقــڵ بــەردەوام لەگەشــەدایەو ســنورێکی دیــاری کــراوی بــۆ‬
‫نــی یــە‪ ،‬وەگــەر مبانەوێــت کارەکانیشــان تەنهــا بــە عەقــڵ بکەیــن ئــەوا بــەرەو‬
‫تیاچوومنــان دەبــات‪ ،‬ئەمــەش مانــای وا نــی یــە عەقــڵ بــێ نــرخ بکــەم‪ ،‬چونکــە‬
‫ســەرچاوەی عەقڵــە ئێســتە مــن ئــەم بابەتــە دەنووســم‪ ،‬وە ســەرچاوەی عەقڵــە‬
‫ئێــوەش دەیخوێننــەوە بــەاڵم عەقــڵ هەمــوو شــتێك نــی یــەو نابێــت ئینســان‬
‫بکەوێتــە داوی عەقڵــەوەو کردەوەکانــی تەنهــا بــە قوربانــی ئــەو بــکات‪ .‬ئــەی‬
‫شــەیتان چــی پەیوەنــدی بــەم مشــتوو مــڕەوە بــوو‪ ،‬کــە عەقڵــان ناســی ئەوســا‬
‫شــەیتان زوو پەردەکــەی لەســەر ال دەچێــت و کارە دزێوەکانــی ئاشــکرا دەبێــت‪،‬‬
‫ئــەوەی شــەیتان بــە مســوڵامنی دەکات و بــە بەردەوامــی لــە خشــتەی دەبــات‬
‫منوونــە گەلێکــی عەقڵیــەو بــە عەقــڵ بــاوەڕی پــێ دەکات کــە زۆر کــرداری‬
‫خراپــە بــکات‪ ،‬ئەڵبــەت لــە ڕووەکانــی تریشــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئێمــە زیاتــر الیەنــە‬

‫‪50‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫عەقڵیەکانــی لــەم ووتــارەدا ئاشــکرا دەکەیــن بــە چەنــد منوونەیــەك‪:‬‬
‫‪-١‬شــەیتان بــە ئینســان دەڵــێ نوێــژ مەکــە ناڕەحەتــە بیــری لــێ بکــەرەو هەمــوو‬
‫ڕۆژێــك پێنــج جــار ئەمــە چــی یــە! چــۆن دەکرێــت! کەچــی زۆرکــەس بــاوەڕی‬
‫پــێ دەکات بــە عەقــڵ و نایــکات‪ ،‬ئــەو منوونانــەش کــە شــەیتان پێــی ووتــووە‬
‫دەیهێنێتــەوە‪ ،‬لــە کاتێکــدا ئەگــەر پێــی بڵێــی بــۆ نوێــژ ناکەیــت؟‪ .‬وە ئێمــەش‬
‫دەڵێیــن ئایــە ئەمــە لۆژیکــە ئــەو کەســەی کــە نوێــژ نــاکات کاری لــە نوێــژ گرانرت‬
‫نــاکات‪ ،‬لەکاتێکــدا نوێــژ بــە هەمــوو شــێوەیەك ئاســانکاری تێــدا کــراوە‪.‬‬
‫‪-٢‬شــەیتان کاڵ و کرچــی لــە نوێــژدا بــە مســوڵامن دەکات‪ ،‬بــۆ منوونــە پێــی‬
‫دوادەخــات بــە بیانــوی هیالکیــەوە ئایــا دواتــر هــەر نابێــت هەمــان کــردار‬
‫بــکات‪ ،‬وەیــان نوێــژی بەیانــی زۆر ختوکــەی دەدات و بــە بیانــوی خــەوەوە‬
‫نوێژەکــەی لــە کیــس دەبــات!‪ .‬زۆرکــەس دەڵــێ کــە نوێــژی بەیانیــم کــرد خــەوم‬
‫لــێ ناکەوێتــەوە جــا خــۆ ئەگــەر بیانوەکــەی شــەیتان لــە جێگــەی خۆیــدا بوایــە‬
‫دەبوایــە خــەوی لــێ بکەوتایەتــەوە‪.‬‬
‫‪-٣‬شــەیتان دەڵــێ ڕۆژوو زۆر ناڕەحەتــە بابــە لــەو گەرمــای کوردســتانە! لــەو‬
‫ڕۆژگارە درێــژە چــۆن دەتوانیــت بیگریــت؟!‪ .‬بــەاڵم هەمــان کــەس ئەگــەر‬
‫توشــی نەخۆشــیەك بێــت و دکتــۆر نەخواردنــی خــواردن و خواردنــەوەی بــۆ‬
‫دابنێــت زیاتــر لــەو کاتــە دەیــکات‪ ،‬خــۆ ئەگــەر ســەرپێچیش بــکات هەمــوو‬
‫خەڵــك سەرزەنشــتی دەکات‪ ،‬کەواتــە نەتوانینەکــە لــە جێگــەی خــۆی نەبــوو‬
‫تەنهــا گرفتەکــە ئــەوە بــوو کــە بــۆ خــوای گــەورە بــوو‪ ،‬زۆرکــەس هــەر بــۆ خــۆ‬
‫الوازکــردن ئامــادەن چەندەهــا مانــگ بــەڕۆژوو بــن بــەاڵم بــۆ خــوا ئــەو مانگەیــان‬
‫لــێ دەبێــت گــران دەبێــت‪.‬‬
‫‪-٤‬شــەیتان دەڵــێ حــەج بــۆ چــی دەکەیــت پارەکــەی بــدە بــە هــەژار کــەی‬
‫خــوا پێویســتی بــەو حەجــەی تۆیــە خەڵکــی وا دەمــرن لــە برســا! بــەو شــێوەیە‬

‫‪51‬‬
‫قەناعــەت بــە کەســەکە دەکات کــە حــەج نــەکات‪ ،‬دوای پارەکەیــش نابەخشــێ!‬
‫هــەر ئەوەنــدە فکــری حەجەکــەی ال دەرکــردی ئیــر دوای بیانــوی تــری زۆرە‬
‫بــۆ ئــەوەی فکــری بەخشینەکەشــت ال دەرکات‪ ،‬وەیــان هەمــان کــەس کــە‬
‫بیانــوی بــۆ حەجەکــە دەهێنێتــەوە بەهــۆی پــارە یــان ناڕەحەتــی‪ ،‬ئامادەیــە‬
‫بەچەندەهــای زیاتــر لــەو پــارە ســەرف بــکات و زیاتــر ناڕەحەتیشــی ببێــت‪ ،‬بــۆ‬
‫چــوون بــۆ وواڵتانــی تــر بــۆ ســەفرەو ســیاحەت‪ ،‬کەچــی ئــەو ســیاحەتە دینیــە‬
‫هــەزارو یــەك بیانــوی بــۆ دەهێنێتــەوە‪.‬‬
‫‪-٥‬شــەیتان دەڵــێ زەکات مــەدە‪ ،‬بــە ئارەقــی خــۆت ئــەو پارانــەت پەیــدا کــردووە‬
‫پێویســتت پێــی دەبێــت‪ ،‬زۆرە ئــەوەی شــەرع داوای دەکات! وا دەکات ئــەو پایــە‬
‫گرنگــە پشــتگوێ بخــات لــە کاتێکــدا ئەهلــی مزگەوتیشــە‪ ،‬لــە کاتێکــدا زەکات‬
‫بەپێــی دەقــی شــەرعی لــە مــاڵ کــەم نــاکات‪ ،‬بــەاڵم زیاتــر لــەو پــارەی پــێ‬
‫ســەرف دەکات بــە شــتی الوەکــی و نــا پێویســتدا‪ ،‬خانوەکــەی کــە عەیبــی نــی‬
‫یــە پێــی دەڕوخێنێــت و بــە چەندەهــا پــارەی زیــادە پێــی دروســت دەکاتــەوە لــە‬
‫کاتێکــدا کاتــی خــۆی کــە خانووەکــەی دروســت کــردووە بــە ئەوپــەڕی عەقڵیەوە‬
‫وای دروســت کــردووە نــەك خــۆی کــوڕی کوڕیشــی تێیــدا بــژی‪ ،‬ســەیارەکەی‬
‫پــێ دەفرۆشــێت کــە هیــچ عەیبــی نــی یــە بەبیانــوی ئــەوەی کیلۆمەترەکــەی‬
‫ســفر نــی یــە! ئــەی خــۆ ســەیارە هــەر ســلفت لێــداو خســتە گێــڕی یــەك و‬
‫یــەك تــەکان بــدات ئیــر کیلۆمــر ســفریەکەی نامێنێــت‪ ،‬ئیــر بــەو شــێوەیە‬
‫لــە هــەردووالوە شــەیتان لــە خشــتەی دەبــات کارە خێــرەکان نــەکات بەهــۆی‬
‫پــارەوە ئیــراف و تەبزیــر بــکات هــەر لەســەر پــارە! توخــوا ئەمــە چ عەقڵێکــە‪.‬‬
‫ئەوانــە تەنهــا چەنــد منوونەیەکــی ئاســایی بــوون کــەوا مســوڵامن لەنێــوان‬
‫عەقڵــی و شــەیتاندا چــۆن لــە خشــتە دەبرێــت‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫ه ئه‌وروپا دیوی نادیار‬

‫دیارده‌ی خۆ کوشتن ل ‌‬

‫ڕوکه‌شــی ژیــان خه‌ڵه‌تێنــه‌ره و پێویســتی بــ ‌ه دووربینــی و ڕاســت بینــی یــه‌‪.‬‬

‫ئــه‌وه‌ی لــ ‌ه ڕووکه‌شــدا و به‌ئاشــکرا ده‌بیرنێــت مــه‌رج نیــ ‌ه دیــوی نــاوه‌وه‌ش‬
‫هه‌مــان شــێوه‌ بێــت‪ .‬کــه‌ لــه‌ کوردســتان بوویــن ده‌مــان بیســت که‌ســانێك‬
‫ه ـه‌ن ل ـه‌ ئه‌وروپــا خۆیــان ده‌کــوژن! ئێم ـه‌ش س ـه‌رمان ســوڕده‌ماو ده‌مانــووت‬
‫ده‌بێــت بۆچــی بێــت؟ نــان نــی یــه‌ بیخــۆن؟ ژیانیــان ناخۆشــه‌؟ منداڵــی زۆر‬
‫بێــزاری کــردوون؟ زوو زوو ده‌ربــه‌ده‌ر ده‌بــن؟ شــه‌ڕو شــۆڕ بێــزاری کــردوون؟‬
‫گرانــی و بێکاره‌بــای و خزمه‌تکوزاری ـه‌کان بێتاقه‌تــی کــردوون؟ کاریــان ده‌ســت‬
‫ناکه‌وێــت؟ ئه‌مانــه‌و چه‌نده‌هــا پرســیاری تــر دروســت ده‌بــوو المــان‪ ،‬له‌بــه‌ر‬
‫ئــه‌وه‌ گرفته‌کانــی ئێمــه‌ ئه‌وانــه‌بــوو هه‌ربۆیــه‌ واش بیرمــان ده‌کــرده‌وه‌‪ .‬بــه‌اڵم‬
‫ل ـ ‌ه ڕاســتیدا هیچێــك له‌وان ـه‌ نــی ی ـه‌!!! ئ ـه‌ی ده‌بێــت چ بێــت وا ل ـه‌ مرۆڤ ـه‌کان‬
‫بــکات به‌ده‌ســتی خــۆی خــۆی بکوژێــت؟ لــه‌ کاتێکــدا خه‌ڵکــی خــۆی لێــی‬
‫ڕاده‌کات بــه‌ شــێوه‌یه‌کی گشــتی؟ وه‌ زۆرجــا زۆر کــه‌س بــه‌ چه‌نده‌هــا کاری‬
‫نابه‌جێــش ده‌کات لــه‌ پێنــاو مانــه‌وه‌ی خۆیــدا!‌زۆرێــك که‌ســانی تــر ده‌کات‬
‫بــه‌ قوربانــی لــه‌ پێنــاو مانــه‌وه‌ی خۆیــدا! زۆرێــك گه‌وره‌تریــن ڕاســتی له‌بیــر‬
‫ده‌چێــت لـه‌ پێنــاو مانـه‌وه‌و هورگــی خۆیــدا؟! هه‌مــوو ئـه‌و پرســیارانه‌ و زۆرێکــی‬
‫تریــش به‌بیرمانــدا ده‌هــات و وه‌ده‌کرێــت هه‌مــان پرســیارو زیاتریــش به‌بیــری‬
‫کاســانێکی تریشــدا هاتبێــت و بێــت‪ .‬بـه‌اڵم له‌ ڕاســتی دا ئه‌وانه‌ هیچــی وه‌اڵمی‬
‫ڕاســتێتی ئ ـه‌و خــۆ کوشــتنانە‌ نیــن! چونک ـه‌ ده‌بینیــن ئ ـه‌و گرفتان ـه‌ هیچیــان‬
‫نیــن وه‌ خۆشــی ده‌کوژێــت! ته‌نهــا له‌بــه‌ر شــتێکه‌ ئه‌ویــش نه‌بوونــی بــاوه‌ڕه‌‬
‫بــ ‌ه پــه‌روه‌ردگار‪ ،‬باوه‌ڕێکــی وا کــه‌ بزانێــت ڕاســتێتی ئــه‌و چــی یــه‌و وه‌ کاری‬
‫خۆشــی چــی یـ ‌ه لـ ‌ه ژیانــدا‪ .‬ئه‌وه‌شـه‌ کـه‌ وا ده‌کات لـ ‌ه ئاســت ناڕه‌حه‌تیه‌کانــی‬

‫‪53‬‬
‫ژیانــدا نه‌توانێــت خــۆی ڕابگرێــت و مــردن بــه‌ باشــر بزانێــت! ســه‌ره‌نجامی‬
‫ئــه‌م کارانــه‌ بۆمــان ده‌رده‌که‌ویــت کــه‌ فه‌لســه‌فه‌ی دیــن بــۆ ژیــن چه‌نــد‬
‫جوان ـه‌‪ ...‬چــۆن مرۆڤ ـه‌کان پ ـه‌روه‌رده‌ ده‌کات ک ـه‌ خۆگربــن ل ـ ‌ه ئاســت هه‌مــوو‬
‫ته‌نــگ وچه‌ڵه‌مه‌کانــی ژیانــدا‪ ...‬چــۆن خۆیــان له‌هه‌مــوو بارودۆخه‌کانــدا‬
‫بگونجێنــن به‌شــێوه‌یه‌کی چــاك‪ ...‬چــۆن مرۆڤــه‌کان پێده‌گه‌یه‌نێــت بــۆ‬
‫خۆیــان و ده‌وروبه‌ریان‪...‬چــۆن وا ل ـه‌ مرۆڤ ـه‌کان ده‌کات به‌که‌میــش قه‌ناع ـه‌ت‬
‫بن‪...‬ئه‌وانــه‌و زۆرێکــی تــر لــه‌ فه‌لســه‌فه‌کانی دینــدا ده‌رده‌که‌وێــت بــۆ‬
‫ـن آ َم ُنــوا َو َت ْط َمـ ِ ُّ‬
‫ـن‬ ‫ژیــان‪ ...‬به‌ڕاســتی ڕاســته‌ خــوای گ ـه‌وره‌ فه‌رموویه‌تــی [الَّ ِذيـ َ‬
‫ـوب] ‪ .‬بێگومــان به‌یــادی خــوای‬ ‫ـم بِ ِذ ْك ـ ِر اللَّ ـ ِه أ َ َل بِ ِذ ْك ـ ِر اللَّ ـ ِه َت ْط َمـ ِ ُّ‬
‫ـن الْ ُق ُلـ ُ‬ ‫ُق ُلوبُ ُهـ ْ‬
‫گـه‌وره‌ دڵـه‌کان ئــارام ده‌بــن ئه‌گـه‌ر له‌هـه‌ر باردۆخێکــدا بێــت‪ .‬وه‌ به‌یــادی خــوا‬
‫نه‌بێــت به‌هیــچ شــتێك دڵــه‌کان ئــارام نابــن‪ .‬هــه‌ر بۆشــه‌ ده‌بینیــن که‌ســێك‬
‫کــه‌ مســوڵامنی ڕاســته‌قینه‌یه‌ به‌هــه‌زار ده‌رده‌ســه‌ری ژیــان ده‌باته‌ســه‌رو‬
‫ئ ـه‌و کاران ـه‌ش به‌بیریــا نای ـه‌ت‪ .‬ل ـه‌ کۆتایــدا داواکارم ل ـه‌ خــوای گ ـه‌وره‌ ئارامــی‬
‫بــه‌رده‌وام لــ ‌ه دڵه‌کامنانــدا جێگیــر بــکات‪.‬‬
‫ئه‌مــه‌ش دیمه‌نێکــه‌ لــه‌ چه‌نده‌هــا دیمه‌نــی هه‌مــان شــێوه‌ی شــاراوه‌ی نــاو‬
‫کۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌وروپــی‪ .‬فه‌رمــوون بــه‌ فیدیــۆ به‌چــاوی خۆتــان بیبینــن کــه‌‬
‫چــۆن هه‌وڵــی خــۆ کوشــن ده‌دات دوو کچــی گه‌نجــی ســویدی ل ـه‌ به‌ریتانیــا‪.‬‬
‫‪‌ http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/7636577.stm‬‬

‫‪54‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‪10‬‬
‫ئامۆژگاری بۆ خەڵکی بەسرە‬

‫ئیرباهیمــی کــوڕی ئه‌دهــه‌م ڕه‌حمه‌تــی خــوای لــێ بێــت ڕۆژێــك بــه‌ بــازاڕی‬
‫بــه‌رسه‌دا تێپــه‌ڕی خه‌ڵکــی کــۆ بونــه‌وه‌ لێــی و پرســیاریان لــێ کــرد ووتیــان‪:‬‬
‫ئــه‌ی باوکــی ئیســحاق خــوای گــه‌وره‌ لــه‌ کتێبه‌که‌یــدا ده‌فه‌رمــوێ ‪( :‬ادعــوين‬
‫اســتجب لکــم)‪ 11‬وات ـه‌ داوه‌م لــێ بک ـه‌ن وه‌اڵمتــان ده‌ده‌م ـه‌وه‌‪ ،‬ئێم ـ ‌ه ســاڵێکه‌‬
‫داوا ده‌که‌یــن که‌چــی وه‌اڵمــان ناداتــه‌وه!‌ ئیرباهــم ووتــی‪ :‬ئــه‌ی خه‌ڵکــی‬
‫ب ـه‌رس ‌ه دڵتــان مــردووه‌ ل ـه‌ ده‌شــت‪:‬‬
‫یه‌که‌م‪ :‬خواتان ناسی و وه‌ مافیتان نه‌دا‪.‬‬
‫دووه‌م‪ :‬کتێبه‌که‌ی خواتان خوێنده‌وه‌و وه‌ کارتان پێ نه‌کرد‪.‬‬
‫سێهه‌م‪:‬بانگه‌شــه‌ی خۆشه‌ویســتی پێغه‌مبــه‌ر ده‌کــه‌ن و ســونه‌ته‌که‌یتان‬
‫واز لێهێنــاوه‌‪.‬‬
‫چــواره‌م‪ :‬بانگه‌شــه‌ی دژایه‌تــی شــه‌یتان ده‌کــه‌ن که‌چــی کاره‌کانتــان بــه‌‬
‫پیچه‌وانه‌و ه‌یــه‌‪.‬‬
‫پێنجه‌م‪ :‬ووتتان به‌هه‌شتامن خۆش ده‌وێت که‌چی کارتان بۆ نه‌کرد‪.‬‬
‫شه‌شه‌م‪ :‬ووتان له‌ ئاگر ده‌ترسین وه‌ جسته‌ی خۆتان کرد ‌ه بارمت ‌ه بۆی‪.‬‬
‫حه‌وته‌م‪ :‬ووتتان مردن ڕاسته‌ که‌چی خۆتان بۆ ئاماده‌ نه‌کرد‪.‬‬
‫هه‌شــته‌م‪ :‬س ـه‌رقاڵ بــوون ب ـه‌ که‌مــو کــوڕی خه‌ڵک ـه‌وه‌و که‌مــو کــوڕی خۆتــان‬
‫له‌بیــر کــرد‪.‬‬
‫نۆهه‌م‪ :‬نازوی نیعمه‌تی خواتان خوارد که‌چی سوپاسگوزاریتان نه‌کرد‪.‬‬

‫‪10 http://forums.graaam.com/73231.html‬‬

‫غافر ‪٦٠‬‬ ‫‪ 11‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ده‌هه‌م‪ :‬مردووه‌کانتان ناشت په‌ندتان لێ وه‌رنگرت‪.‬‬
‫ ‬
‫بسم الله الرحمن الرحيم‬
‫مر ابراهيم ابن االدهم رحمه الله يوما يف اسواق البرصة فأجتمع الناس عليه‪ ‬‬
‫فقالوا ‪ :‬يا ابا اسحاق ان الله يقول يف كتابه ‪ ( :‬ادعوين استجب لكم ) ونحن‬
‫ندعوه منذ دهر فال يستجيب لنا فقال ابراهيم ‪ :‬يا اهل البرصة ماتت قلوبكم‬
‫من عرشة اشياء‪: ‬‬
‫اولها ‪ :‬عرفتم الله ومل تؤدوا حقه‬
‫ثانيها ‪ :‬قرأتم كتاب الله ومل تعملوا به‬
‫ثالثها ‪ :‬ادعيتم حب رسول الله وتركتم سنته‪ ‬‬
‫رابعها ‪ :‬ادعيتم عداوة الشيطان ووافقتموه‪ ‬‬
‫خامسها ‪ :‬قلتم نحب الجنة ومل تعملوا لها‪ ‬‬
‫سادسها ‪ :‬قلتم نخاف النار ورهنتم انفسكم بها‬
‫سابعها ‪ :‬قلتم ان املوت حق ومل تستعدوا له‪ ‬‬
‫ثامنها ‪ :‬اشتغلتم بعيوب الناس ونبذتم عيوبكم‬
‫تاسعها ‪ :‬اكلتم نعمة الله ومل تشكروها‪ ‬‬
‫عارشها ‪ :‬دفنتم امواتكم ومل تعتربوا بهم‬

‫‪56‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫گەڕانەوە بۆ ئیسالم بە نموونە‬

‫بسم اللە الرحمن الرحیم‬

‫ســوپاس و ســتایش بــۆ خوای گــەورەو پێغەمبــەرە نازدارەکــەی و شــوێنکەوتوانی‬
‫تــا ڕۆژی دوای لــە پــاش ســەالمی خــوای گــەورە لــە ئێــوە برایــان و خوشــکانی‬
‫بەڕێــز‪.‬‬
‫دانیشــتنێکی خێــرەو پشــت بەخــوا بــە بەرەکــەت دەبێــت‪ ،‬کــەوا کەســانێك‬
‫هاتــوون بــۆ ئــەوەی بگەڕێنــەوە ســەر ئیســام‪ ،‬ئێمــە ئەوەمــان ال ئاشــکرایەو‬
‫بڕوامــان پێــی هەیــە کــەوا هەمــوو کــەس کــە لــە دایــك دەبێــت خــوای گــەورە بــە‬
‫مســوڵامنی ئەیهێنێتــە دونیایــەوە چونکــە خەیــرو چاکــە تەنهــا لــە ئیســامدایە‪.‬‬
‫«‏كل مولود يولد عىل الفطرة فأبواه يهودانه أو ينرصانه أو ميجسانه»‏‏‏‬
‫‪ ‬دەبینیــن دواتــر کەســانێك ئــەم منداڵــە پاکــە لە ئەسـڵ‌و ڕێچکە ســەرەکیەکەی‬
‫خــۆی الیــدەدەن‪ ،‬هەربۆیــە کەســێك کــە دەیەوێــت مســوڵامن ببێــت وە دواتــر‬
‫کــە مســوڵامن دەبێــت پێــی ناڵێیــن دینەکــەی خــۆی گــۆڕی بــۆ ئیســام‪ ,‬بەڵکــو‬
‫دەڵێیــن گەڕایــەوە بــۆ ئیســام‪ ،‬چونکــە ســەرەتا ئیســام بــووە دواتــر دینەکــەی‬
‫گۆڕیــوە بــۆ دینــی تــر کــە مســوڵامن دەبێتــەوە دەڵێیــن گەڕایــەوە‪ ،‬لەبــەر ئــەوە‬
‫شــتێکی غەریــب نــی یــەو رسوشــتی مــرۆڤ خــۆی داوای دەکات‪.‬‬
‫‪ ‬ئــەوەی زۆرگرنگــە لــەم جــۆرە دانیشــتنانەدا بــەالی منــەوە ئاســانکاری و درێــژ‬
‫نەکردنەوەیەتــی هەرچەنــد دانیشــتنەکە خــۆی بــۆ خــۆی خۆشــەو ئینســان‬
‫حــەزی پێیەتــی‪ ،‬بــەاڵم لەبــەر ئــەو کەســەی کــە دەبێتــە مســوڵامن ئیحــراج‬
‫نەبێــت هــەر لــە یەکــەم دانیشــتندا بێــزاری ڕووی تێبــکات و کارەکــەی ال‬
‫ناڕەحــەت ببێــت‪.‬‬
‫ئیســام ئاینێکــی ئاســانەو هەمــوو ئەوانــەش کــە داوای کــردوون هــەر ئاســانەو‬

‫‪57‬‬
‫یەکێــك لــە تایبەمتەندیەکانــی ئیســام ئاســانە‪ ،‬جــا باشــرو چاکــر وایــە ئێمــە‬
‫ئاســانی بکەیــن بــۆ خەڵــك و ســەری دونیــای لــێ نەهێنینــە یــەك‪.‬‬
‫‪ ‬قــال صــى اللــه عليــه وســلم ‪ ( :‬يــروا وال تعــروا وبــروا وال تنفــروا ) رواه‬
‫البخــاري ومســلم ‪.‬‬
‫ڵ ڕاگرتــن هەیــە‬ ‫‪ ‬بــە تایبــەت کەســێك کــە مســوڵامن دەبێــت پێویســتی بــە د ‌‬
‫هــەر بۆیــەش زەکاتیشــیان پــێ دەشــێ بــۆ ئــەوەی دڵیــان ڕاگیــر بکرێــت‪.‬‬
‫‪ ‬ئــەوەی زۆر گرنگــە شــەهادەی پــێ بهێرنێــت و بــۆی ڕوون بکرێتــەوە‪ ،‬ئیــر‬
‫بــە هێنانــی شــەهادە دێتــە نــاو ئیســامەوەو حســابی مســوڵامنی بــۆ دەکرێــت‪.‬‬
‫برایــان و خوشــکانی بەڕێــز بەالتانــەوە شــتێکی ســادە نەبێــت ووتــی شــەهادە‬
‫هــەروا ئاســان نــی یــەو هەمــوو کــەس ناتوانیــت دانــی پێدا بنێــت‪ ،‬لەســەردەمی‬
‫پێغەمبــەردا درودی خــوای لەســەر بێــت زۆرجــار پێغەمبــەر درودی خــوای لــێ‬
‫ڵ کەســانێکدا بــۆ ئەوەی شــەهادە بهێنن بــەاڵم دەمیان‬ ‫بێــت پێداگربــووە لەگــە ‌‬
‫نەیهێنــاوەو نەیانتوانیــووە بیڵێــن‪ ،‬جــا کەســێك ئێســتە کــە شــەهادە دەهێنێــت‬
‫بــا ڕێــزی لــێ بگریــن و تۆمەتــی بــۆ دروســت نەکەیــن و نەڵێــن بەخــوا ئەمــە‬
‫لەبــەر ئــەوەو ئەمەیــە‪ ،‬ئــەوە شــتێکە پەیوەســتە بــە نیەتــی خۆیــەوە بــا ئێمــە‬
‫حوکــم لــە ســەر نیــەت نەدەیــن‪ ،‬مــن بڕواشــم وا نــی یــە ئــەم مســوڵامن بوونانــە‬
‫لەبــەر شــتی تــر بێــت‪ ،‬تەنهــا فەراغێکــی نەفســیەو کەســەکە گەشــتووەتە ئــەو‬
‫بڕوایــەی کــە بگەڕێتــەوە بــۆ ســەر ئەســڵەکەی خــۆی‪ ،‬ماوەیــەك پێــش ئێســتە‬
‫ئافرەتێــك هــات بــۆ ماڵــان بــۆ ئــەوەی شــوو بــە کوردێــك‌ بــکات منیــش زۆر‬
‫قســەم لەگەڵیــدا کــردوو مەرجەکانــی تێــدا نەبــوو‪ ،‬چونکــە ئاشــکرایە کەســێكی‬
‫مســوڵامن کــە بیەوێــت کەســێکی نــا مســوڵامن بهێنێــت ئەگــەر کەســەکە‬
‫مەسـ�یحی وەیـ�ان جولەکـ�ە بێـ�ت دروسـ�تە بـ�ەاڵم مەرجـ�ی هەیـ�ە ئەویـ�ش‌‬
‫مەرجەکانــی تێــدا نەبــووە لەبــەر ئــەوە چــار نەمــا کــە دەبێــت مســوڵامن بێــت‬

‫‪58‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بــۆ ئــەوەی کوڕەکــە بتوانێــت بیخوازێــت‪ ،‬ئەویــش ڕازی نەبــوو کــە مســوڵامن‬
‫ببێــت‪ ،‬ووتــی ئەگــەر ئــەو هــەر لەســەر دینــی خۆشــی بێــت لــە دینــی ئێمــەدا‬
‫هــەر مــارە دەبڕێــت دوای دوو ســێ ســەعات کەوتــە بیرکردنــەوە منیــش ووتــم‬
‫بــا زەمەنێكــت هەبێــت بــۆ بیرکردنــەوە چونکــە نامەوێــت لــەم مەجلیســەدا بــە‬
‫ڕووگیــری مســوڵامن بیــت‪ ،‬ئەویــش ڕۆشــت و هێشــتا نەهاتووەتــەوە‪.‬‬
‫لەو شتانەش کە گرنگن لەم کۆبوونەوەیەدا ئافرەتەکە بزانێت‪.‬‬
‫‪-1‬کە مسوڵامن دەبێت نابێتە دوژمنی عیسا سەالمی خوای لێ بێت‪.‬‬
‫هــەر دەبێــت خۆشــی بوێــت و پێغەمبــەر خوایــەو جیــاوازی لەنێــوان‬
‫پێغەمبەرانــدا نیــە‪.‬‬
‫‪-2‬کە مسوڵامن دەبێت تەنها عیبادەت بۆ خوا دەکات نەك‌ بۆ پێغەمبەر‪.‬‬
‫‪-3‬دینی ئیسالم کۆتا دینەو دەبێت پەیڕەوی ئەم دینە بکرێت‪.‬‬
‫‪-4‬هەمــوو دینــە ئاســانیەکانی تــر ســەرچاوەیان خــوای گەورەیــەو خــوای‬
‫گــەورەش خــۆی شــارەزایە کــە بــۆ ئیســامی بــۆ دواهەمیــن دیــن هەڵبــژارد‪.‬‬
‫ك خۆشــن و نەخواردنــی‬ ‫ك ئادابــی ســەرەتای بکرێــت‪ ،‬وە ‌‬ ‫‪-5‬فێــری هەندێــ ‌‬
‫بــەرازو مەرشوبــات و دواتــر ووردە ووردەە ڕاهێنانــی لەســەر نوێــژ و ترســاندنی‬
‫بــە ســزای تاوانــی و ئومێــد بەخشــین پێــی لەســەر چاکــەو چاکــەکاری‪.‬‬
‫ئافره‌تێکی ئینگلیز مسوڵامن ده‌بێت‬
‫مســوڵامن بــوون ئێســته‌ بووه‌تــه‌ یه‌کێــك لــ ‌ه دیــارده‌ ئاشــکراکانی نــاو‬
‫کۆمه‌ڵگــه‌ی ئه‌وروپــی و بــه‌رده‌وام گوێبیســتی ئــه‌م جــۆره‌ هه‌وااڵنــه‌ ده‌بــن‬
‫ک ـه‌وا ئیســام ب ـه‌ په‌رۆش ـه‌وه‌ خه‌ڵکــی بــۆی ده‌گه‌ڕێت ـه‌وه‌‪ ،‬چ وه‌ك نــا مســوڵامن‬
‫و گه‌ڕانــه‌وه‌ی بــۆ باوه‌شــی ئــه‌و ئیســامه‌ی کــه‌وا له‌ســه‌ری لــ ‌ه دایــك بــوو وه‌‬
‫دواتــر به‌هــۆی دایــك و بــاوك و بارودۆخــی جیــاوه‌ لێــی دابــڕا دوای تــااڵوی‬
‫بــێ ئیامنــی و پڕنه‌بوونــه‌وه‌ی ئــه‌و بۆشــایه‌ گه‌وره‌یــه‌ی لــه‌ دڵــداو دۆزینــه‌وه‌ی‬

‫‪59‬‬
‫ڕێگــه‌ی ڕاســت بــۆ جارێکــی تــر بــه‌ خۆشــحاڵیه‌و ‌ه بــۆ ئیســام ده‌گه‌ڕێنــه‌وه‌‪،‬‬
‫هه‌روه‌هــا ئــه‌و که‌ســانه‌ش کــه‌وا وازیــان لــه‌ زۆرێــك په‌رستشــ ‌ه ئاینیــه‌کان‬
‫هێنــاوه‌و تووشــی تــاوان و ســه‌رگه‌ردانی بــوون دوای تێرنه‌بوونــی ڕۆح و‬
‫بۆشــای دروســت بوونــی بــۆی ئه‌وانیــش هــه‌م جارێکــی تــر بــۆ ئیســامه‌که‌‬
‫دێــن و هــه‌ردووال ده‌گــه‌ن بــه‌و بڕوایــه‌ی کــه‌وا لــه‌ ئیســامدا نه‌بێــت لــه‌‬
‫هیــچ شــوێنێکدا ئــه‌و بۆشــای ‌ه پــڕ نابێتــه‌وه‌و وه‌ مرۆڤــه‌کان ئاســوده‌ نــاکات‪،‬‬
‫لــه‌ دانیشــتێکی تایبه‌تــدا کــه‌ بــۆ ئافره‌تێکــی ئینگلیــز ڕێکخرابــوو له‌ســه‌ر‬
‫قس ـه‌و بــاس له‌س ـه‌ر ئیســام و ڕوونکردن ـه‌وه‌ی ئه‌حکامه‌کانــی تــازه‌ ئیســام و‬
‫چۆنێتــی بــوون بـه‌ ئیســام ئافره‌ته‌کـه‌ مســوڵامن بوونــی خــۆی ئاشــکرا کــردوو‬
‫به‌به‌رچــاوی ئاماده‌بوانــه‌وه‌و بــه‌ خۆشــحاڵیه‌وه‌ شــه‌هاده‌ی هێنــاو بــوو بــه‌‬
‫مســوڵامن‪ ،‬له‌الیــه‌ن ســتافی قیبلــەوە دیــاری و هه‌ندێــك کتێبــی ســه‌ره‌تایی‬
‫پێشــکه‌ش کــراو بــه‌ خۆشــحاڵیه‌و ‌ه کۆبوونه‌وه‌کــه‌ کۆتایــی پــێ هــات‪.‬‬
‫دوو ئافرەتی ئەوروپی پێکەوە مسوڵامن بوون‬
‫لــە دانیشــتنێکی تایبەتــدا کــە بــۆ دوو ئافرەتــی ئەوروپــی ڕێکخرابــوو لەگــەڵ‬
‫ســتافی قیبلــەدا لەســەر قســەوباس لەســەر ئیســام و چۆنێتــی بــوون بــە‬
‫ئیســام و ڕوونکردنــەوە لەســەری‪ ،‬دوابــەدوای ڕوونکردنەوەکــەو ووردەکاری‬
‫چۆنتــی دروســت بوونــی ئاینــەکان و ئــەو جیاوازییــەی لــە نێوانــدا هەیــەو‬
‫زۆرێکــی پێــوە ســەرگەردان بــووەو هەمــوو ئــەو گومانانــەی کــە هەبــوو ڕەوانــەوەو‬
‫هــەردوو ئافرەتەکــە پێکــەوە مســوڵامن بوونــی خۆیــان لەبەرچــاوی کۆمەڵێــك‬
‫کــە ئامــادەی دانیشــتنەکە بــوون شــەهادەیان هێنــاو خۆشــی و خەنــدە لــە‬
‫ڕوومەتیــان دەبــاری‪ ،‬هەمــوو ئامادەبوانیــش بــەم کارە دڵخــۆش بــوون و هیــوای‬
‫ســەرکەوتنیان بــۆ خواســن‪ ،‬شــایەنی ووتنــە لــە لەالیــەن ســتافی قیبلــەوە‬
‫هەریــەك لــە خوشــکەکان دیاریــان پێشــکەش کــراو بــە ڕوویەکــی خۆشــەوە‬

‫‪60‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫دانیشــتنەکە کۆتــای هــات‪.‬‬
‫الوێکی پۆڵه‌ندی ئیسالم بوونی خۆی ڕاگه‌یاند‬
‫گومــان هه‌ڵنه‌گــر ‌ه ک ـه‌ ئیســام کۆتــا ئاین ـ ‌ه ل ـه‌الی خــوای گ ـه‌وره‌وه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ـه‌‬
‫خــوای گــه‌وره خۆشــی پاڵپشــتیه‌تی و خه‌ڵکــی بــۆ دروســت ده‌کات لــه‌‬
‫هه‌مــوو س ـه‌رده‌م و گشــت شــوێنه‌کاندا‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌ بیــری زۆرێک ـه‌وه‌ دوور ‌ه ب ـه‌‬
‫واقــع زۆرجــار دێتــه‌ ڕێگه‌مــان‪ ،‬به‌بــێ ئــه‌وه‌ی کارێکــی زۆریشــان له‌ســه‌ری‬
‫کردبێــت‪ ،‬باڵوبونــه‌وه‌ی ئیســام بــه‌ گشــت کــون و قوژبنه‌کانــی دونیــادا‬
‫زه‌نگــی ب ـه‌ گوێــی هه‌مــوو الیه‌کــدا داوه‌‪ ،‬ه ـه‌ر ئ ـه‌و زه‌نگ ـه‌ش چونک ـه‌ پاڵپشــته‌‬
‫ئیالهیه‌ک ـه‌ی ل ـه‌ پشــت بــووه‌ به‌بــێ وورده‌کاری زانینــی ئ ـه‌و زه‌نگ ـه‌ ب ـه‌ ووردی‬
‫و کاریگــه‌ری لــه‌ دڵــی داون و لــه‌ ڕێگــه‌ی ئــه‌و زه‌نگــه‌وه‌ وای لــێ کــردوون‬
‫خۆیــان بــه‌دوای ڕاســتێتی و ئــه‌و زه‌نگــه‌دا بــن و وورده‌کاریه‌کانــی بزانــن‪ ،‬لــه‌‬
‫ســه‌ردانێکی ئاماده‌کــراودا بــۆ گه‌نجێکــی پۆڵه‌نــدی قســه‌و بــاس لــه‌ ســه‌ر‬
‫ئـه‌و ده‌نگـه‌ی بـه‌ گوێکانــدا چرپــاوه‌ بــڕوات و دوای قسـه‌وباس و ڕوونکردنـه‌وه‌ی‬
‫ئیســام و پێناس ـه‌کردنی له‌الی ـه‌ن ســتافی قیبلــەوە الوه‌ک ـه‌ ئاماده‌یــی خــۆی‬
‫بــۆ ئیســام ده‌ربــڕی و شــه‌هاده‌ی‌ بــۆ ڕوونکرایــه‌وه‌‪ ،‬الوه‌کــه‌ش بــه‌ زمانێکــی‬
‫پــاراو توانــی دانــی پێــدا بنێــت‪ ،‬دوا بـه‌دوای مســوڵامن بوونــی کۆمه‌ڵێــك دیــاری‬
‫پێشــکه‌ش کــراو ئ ـه‌وه‌ی پێویســت بــوو بــۆی ل ـه‌ ئێســته‌دا بــۆی ڕوونکرای ـه‌وه‌‪،‬‬
‫ئاماده‌بوانیــش خه‌نــده‌ لــه‌ لێوه‌کانیــان ده‌بــاری بــه‌وه‌ی که‌ســیك بــه‌ کافــری‬
‫هات ـه‌ مزگ ـه‌وت و ب ـه‌ مســوڵامنی ده‌رچــوو‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫لێخۆشبوون ومیهره‌بانی به‌ڕێوه‌یه‌‬

‫هه‌رگیــز گونجــاو نیــه‌ که‌ســێك لــه‌ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆیــدا نه‌بێــت‪ ،‬مه‌گــه‌ر‬

‫که‌ســێك خاوه‌نــی ژیــری نه‌بێــت‪ ،‬ئه‌وکه‌ســه‌ش نــه‌ گلــه‌ی نــه‌ گازنــده‌ی‬
‫له‌ســه‌ره ‌‪ ،‬وه‌ لــ ‌ه ئاینــی پیــرۆزی ئیسالمیشــدا هه‌روه‌هــا‪ .‬وا ئێســته‌ مانگــی‬
‫لێخۆشــبوون به‌ڕێوه‌یــه‌ بــا هه‌موومــان بگریــن بــۆ هــه‌ر هه‌ڵــه‌و تاوانێــك لــه‌‬
‫ڕابــوردوودا کردوومانــه‌‪ ،‬وه‌ له‌دڵــه‌وه‌ په‌یــان بده‌یــن بــه‌ خــوا کــه‌ جارێکــی‬
‫تــر نه‌گه‌ڕێینــه‌وه‌ ســه‌ریان و به‌هێزێکــی پــڕ بــاوه‌ڕه‌وه‌ بــۆ ئاینده‌مــان هــه‌وڵ‬
‫بده‌یــن ئه‌گــه‌ر خاوه‌نــی ژیریــن‪ ،‬گــه‌ر وانه‌که‌یــن لــه‌ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆمانــدا‬
‫نیــن و ده‌بێتـ ‌ه مایـه‌ی په‌شــیامنیامن‪ ،‬جــا بــا ژیریــان بخه‌ینـ ‌ه کارو ئـه‌م هه‌لـه‌‬
‫لــ ‌ه ده‌ســت نه‌ده‌یــن و بیقۆزینــه‌وه‌‪.‬‬
‫بــۆ گۆڤــاری ڕاســاڵ نــورساوه‌ وه‌ك په‌یڤێکــی بچــوك له‌ســه‌رمانگی ڕه‌مــه‌زان‬
‫له‌کاتــی نزیــك بوونه‌وه‌یــدا‬

‫هەڵوێستەیەك لەگەڵ خۆمان و ڕەمەزەندا‬

‫چەند خاڵێك لەبەرچاوگرتن‬

‫ـن‬ ‫ْ‬ ‫ـول اللَّـ ِه َو َمـ ْ‬
‫ـن َيــأ َب َقـ َ‬
‫ـال َمـ ْ‬ ‫َ‬
‫ـن أ َب َقالُــوا َيــا َر ُسـ َ‬ ‫ُك ُّل أُ َّم ِتــي َي ْد ُخ ُلـ َ‬
‫ـون الْ َج َّنـ َة إ َِّل َمـ ْ‬
‫َ ‪12‬‬
‫ـد أ َب‬ ‫ـان َف َقـ ْ‬
‫ـن َع َصـ ِ‬ ‫ـل الْ َج َّنـ َة َو َمـ ْ‬ ‫اع ِنــي د َ‬
‫َخـ َ‬ ‫أ َ َط َ‬
‫‪-١‬پــاك کردنــەوەی نیەمتــان بــە ڕاســتی‪ :‬نیــەت عــادەت لــە عیبــادەت جیــا‬
‫دەکاتــەوە‪.‬‬
‫‪-٢‬عەزیمە وەرگرمتان لەسەری‪ :‬یانی باوەڕمان بەخۆمان هەبێت‪.‬‬

‫ ‪12‬‬ ‫‪http://www.saaid.net/Doat/aljefri/63.htm‬البخاري‬

‫‪62‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‪-٣‬موحاســبەکردن‪ :‬چیــان کــردووە‪ ،‬چاوێــك بــە خۆمانــدا بخشــێنینەوەو‬
‫خۆمــان ئاپدەیــت بکەینــەوە‪.‬‬
‫‪)) ‬يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله ولتنظر نفس ما قدمت لغد((‬
‫قال ابن كثري رحمه الله ‪ :‬أي حاسبوا أنفسكم قبل أن تحاسبوا‬
‫حسن البرصي يقول‪ :‬يا ابن آدم إمنا أنت أيام فإذا ذهب يوم ذهب بعضك‬
‫‪-٤‬تەوبەکردن‪ :‬مسوڵامن بێ کەموکوڕی نی یە لە تاوان‬
‫الخطائني الت ّوابون((‬ ‫ّ‬ ‫ري‬
‫خطاء‪ ،‬وخ ُ‬ ‫‪)) ‬كل بني آ َد َم ّ‬
‫ُّ‬
‫لذهَ ــب اللــه بكــم‪ ،‬ولجــا َء بقــو ٍم يذنِبــون‬ ‫ـده‪ ،‬لــو مل تذنِبــوا َ‬ ‫ـي ب َيـ ِ‬ ‫))والّــذي نفـ ِ‬
‫‪13‬‬
‫فيســتغ ِفرون الل ـ َه فيغ ِفــر لهــم))‬
‫‪-٥‬ڕەمــەزان فرســەتە بــۆ پاكکردنــەوە‪ :‬دڵــی کەســێکامن عاجــز کــردووە ئاشــتی‬
‫بکەینــەوە‪ ،‬ئاگامــان لــە دەمــان بێــت لــە ئەخالقــان بێــت‪ ،‬ئــەم فرســەتە‬
‫بقۆزینــەوە‪.‬‬
‫أن النبــي صــى اللــه عليــه وســلم قــال ‪ :‬ال تباغضــوا وال تحاســدوا وال تدابــروا‬
‫ث لَ َيـ�الٍ‬ ‫لا ِ‬‫�ل لِ ُم ْسـ�لِمٍ أ َ ْن يَ ْه ُجـ� َر أ َ َخـ�ا ُه َفـ� ْوقَ َ�ثـ َ‬‫وكونـ�وا عبـ�اد اللـ�ه إخوانـ�اً‪َ .‬و َل يَ ِحـ ُّ‬
‫وعندمــا ُســئل النبــي أي النــاس أفضــل؟ قــال‪ { :‬كل مخمــوم القلــب صــدوق‬
‫اللســان } قالــوا‪ :‬صــدوق اللســان نعرفــه فــا مخمــوم القلــب؟ قــال‪ { :‬هــو التقــي‬
‫‪14‬‬
‫النقــي‪ ،‬ال إثــم فيــه وال بغــي وال غــل وال حســد }‬
‫‪-٦‬گرتنی ڕەمەزان بە ڕێك و پێکی‪:‬‬
‫ـر أ َ ْم َثالِ َهــا‬
‫ـف الْ َح َسـ َن ُة َعـ ْ ُ‬ ‫اعـ ُ‬ ‫قــال عليــه الصــاة والســام‪ُ :‬ك ُّل َع َمــلِ ابْــنِ آ َد َم ُي َض َ‬
‫الصـ ْو َم ‪َ ،‬فإِنَّـ ُه ِل َوأَنَــا أ َ ْجـزِي بِـ ِه‬ ‫ـل‪ :‬إ َِّل َّ‬ ‫ـف‪َ ،‬قـ َ‬
‫ـال اللَّـ ُه َعـ َّز َو َجـ َّ‬ ‫عمئَة ِض ْعـ ٍ‬‫إ َِل َسـ ْب ِ‬
‫ـت‬‫ـان ‪ ،‬فت َّحـ ْ‬ ‫ـن َر َم َضـ َ‬ ‫ـت أ َ َّو ُل لَ ْيلَـ ٍة ِمـ ْ‬
‫يقــول النبــي صــى اللــه عليــه وســلم ‪ :‬إ ِ َذا َكانَـ ْ‬

‫‪ 13‬أخرجه مسلم‬
‫‪ 14‬رواه ابن ماجه‪ ‬‬

‫‪63‬‬
‫ـح ِمن َْهــا‬ ‫اب َجه ّنــم ‪َ ،‬فلَـ ْ‬
‫ـم ُي ْف َتـ ْ‬ ‫ـت أَبْـ َو ُ‬ ‫ـم ُي ْغلَــقْ ِمن َْهــا بَـ ٌ‬
‫ـاب ‪َ ،‬و ُغلِّ َقـ ْ‬ ‫اب الْ َج َّنـ ِة ‪َ ،‬فلَـ ْ‬‫أَبْـ َو ُ‬
‫ـي‬
‫اغـ َ‬ ‫ـل ‪َ ،‬ويَــا بَ ِ‬‫ـر أ َ ْق ِبـ ْ‬
‫ـي الْ َخـ ْ ِ‬ ‫اغـ َ‬‫ني ‪ ،‬وينــادَى ُم َنــا ٍد ‪ :‬يَــا بَ ِ‬ ‫اط ُ‬ ‫الشـ َي ِ‬ ‫ت َّ‬ ‫وص ِّفــدَ ِ‬
‫ـاب ‪ُ ،‬‬ ‫بَـ ٌ‬
‫�ك ِف ُك ِّل لَ ْيلَ�ـ ٍة‬ ‫شر ِأ َ ْق ْـصر ‪َ ،‬ولِلَّـ� ِه ُع َت َقـ�ا ُء ِمـ َ‬
‫�ن ال َّنـ�ا ِر ‪َ ،‬و َذلِـ َ‬ ‫ال ِّـ َّ‬
‫اح ِت َسابًا ‪ُ ،‬غ ِف َر لَ ُه َما َت َق َّد َم ِم ْن َذنْ ِب ِه))‬ ‫ميانًا َو ْ‬ ‫ان إ ِ َ‬ ‫(( َم ْن َصا َم َر َم َض َ‬
‫اح ِت َسابًا ‪ُ ،‬غ ِف َر لَ ُه َما َت َق َّد َم ِم ْن َذنْ ِب ِه))‬ ‫(( ِم ْن َقا َم لَ ْيلَ َة الْ َق ْد ِر إ ِ َ‬
‫ميانًا َو ْ‬
‫‪-٧‬پێداگــری لەســەر بەرنامەیەکــی ئیامنــی لــە مانگــی ڕەمەزانــدا‪ :‬بــۆ منوونــە‬
‫بــەژداری لــە کارو چاالکیەکانــی مزگــەوت‪ ،‬دوورکەوتنــەوە لــە ســەیر کردنــی‬
‫بەرنامــە تەلەفزیۆنیــەکان‪.‬‬
‫‪-٨‬دوورکەوتنــەوەی لــە ئیــش و کاری دونیــای‪ :‬تــا بۆمــان بکرێــت هــەوڵ بدەیــن‬
‫ئیــش نەکەیــن خۆمــان تەنهــا بــۆ عیبــادەت کــردن تەرخــان بکەیــن‪.‬‬
‫‪-٩‬دوعاکردن‪ :‬کە دوعاکردنی تێدا دروستە‪.‬‬
‫‪-١٠‬بەردەوامیامن لەسەر ئەم چاکەکاریە دوای ڕەمەزان‪.‬‬

‫ه مانگی ڕه‌مه‌زاندا‬
‫کاریگه‌ری دراماکان ل ‌‬

‫بێگومــان ته‌له‌فزیــۆن یه‌کێکــه‌ لــه‌ نیعمه‌ته‌کانــی خــوای گــه‌وره‌ کــه‌ بــ ‌ه‬
‫هۆیــه‌و ‌ه ســودێکی باشــان پێــده‌گات‪ ،‬بــه‌ ئاســانی و لــه‌ ماڵه‌کانــی خۆمانــدا‬
‫به‌بــێ ئه‌زیــه‌ت‪ ،‬بــه‌اڵم پێویســته‌ له‌ســه‌رمان کــه‌ بزانیــن چــۆن ئــه‌م ئامێــره‌‬
‫به‌کاربێنیــن و ســودمه‌ندبین لێــی‪ ،‬بــه‌ پێچه‌وانــه‌وه‌ بێگومــان زۆر زه‌ره‌رمه‌نــد‬
‫ده‌بیــن و توشــی ســزای دواڕۆژی ده‌بیــن له‌سـه‌ری‪ ،‬لێــره‌دا زۆر کـه‌س وا ده‌زانــن‬
‫یــان بیرده‌که‌نــه‌وه‌ کــه‌ زانینــی به‌کارهێنانــی ته‌له‌فزیــۆن وه‌یــان فراوانــر‬
‫بڵێــم ســه‌ته‌الیت ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌‪ ،‬که‌ناڵــی خراپــی تیــادا پاشــکه‌وت نه‌که‌یــت‬
‫ئیــر ت ـه‌واوه‌‪ ،‬لێــره‌دا مــن مه‌به‌ســتم ئ ـه‌وه‌ نی ـه‌ چونک ـه‌ بێگومــان ئ ـه‌وه‌ له‌گ ـه‌ڵ‬

‫‪64‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫خــو ڕه‌وشــتی ئێم ـه‌دا ناگونجــێ و زۆر دووره لێامن ـه‌و انشــاءالله‌‌‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی زیاتــر‬
‫مه‌به‌ســته‌ کات به‌فیڕۆدانــه‌ بــه‌ هــۆی ئــه‌م ئامێــره‌وه‌ زۆر به‌داخــه‌وه‌ که‌ســانی‬
‫وا هه‌ی ـه‌ ک ـه‌‪ ،‬ب ـه‌ ت ـه‌واوی عه‌وداڵــی بــوون به‌شــێوه‌یه‌کی وا کاریگ ـه‌ری خراپــی‬
‫دروســت کــردووه‌ هــه‌م له‌ســه‌رخۆی وه‌ هه‌روه‌هــا خێــزان منداڵه‌کانیــش‪،‬‬
‫ئه‌ویــش بــه‌ ســه‌یرکردنی درامــا بێکه‌ڵکــه‌کان وه‌ك درامــاکان کــه‌ ئێســته‌‬
‫به‌ناوبانــگ بــووه‌و‪ ،‬و ‌ه بووه‌ت ـه‌ هــۆی ناکۆکــی نێــوان هه‌ندێــك خێــزان‪ ،‬وه‌ هه‌تــا‬
‫گه‌شــتووه‌ته‌ ئ ـه‌و ڕاده‌ی ک ـه‌ لێــك جیــا ببن ـه‌وه‌ به‌هۆی ـه‌وه‌‪ ،‬خــۆ لێــره‌دا ئه‌گ ـه‌ر‬
‫گرفتــی لــه‌م شــێوه‌ش دروســت نــه‌کات به‌ڕاســتی کات زۆر لــه‌و ‌ه گرنگــره‌‬
‫کــه‌ له‌گــه‌ڵ درامــای بــێ ســوددا به‌ســه‌ر بربێــت‪ ،‬ئــه‌وه‌ بــاس لــه‌ خراپــی و‬
‫ناوه‌رۆکــی دراماکانیشــش بــا لــه‌والوه‌ بوه‌ســتێت‪ ،‬ئــه‌و هه‌مــوو کاتــ ‌ه کــه‌ وه‌ك‬
‫بیســتوومه‌ ئــه‌و درامایانــە نزیکــی ‪ 200‬ئه‌ڵقه‌یــه‌ك ده‌بێــت هــه‌ر ئه‌ڵقه‌یه‌کــی‬
‫نزیکــی کاتژمێرێــك ده‌بێــت ئه‌گــه‌ر هه‌مــووی کۆبکه‌یتــه‌وه‌ نزیکــی به‌النــی‬
‫که‌مـه‌وه‌ ‪ 150‬کاتژمێــر ده‌کات خــۆ ئه‌گـه‌ر به‌قـه‌ده‌ر ئـه‌و کاتژمێرانـه‌‌ کاری خێــر‬
‫بکه‌یــت‪ ،‬توێشــویه‌کی زۆر بــاش ده‌کات بــۆ دواڕۆژوو پل ـه‌ی پــێ به‌رزده‌بێت ـه‌وه‌‬
‫لــه‌ دواڕۆژدا‪ .‬ئه‌مــه‌ش مانــای وا نــی یــه‌ ئیــر ته‌له‌فزیــۆن یــان ســه‌ته‌الیت‬
‫ئ ـه‌وه‌ ناهێنــی س ـه‌یری بکه‌یــن نه‌خێــر بێگومــان ئامێرێکــی به‌که‌ڵــك و باش ـه‌‬
‫بـه‌اڵم بـه‌ گوێــره‌ی خــۆی و لـه‌ کاری به‌جێــداو بـ ‌ه پێــی پێویســت و هاوسـه‌نگی‪.‬‬
‫ئاشــکرایه‌ مانگــی پیــرۆزی ڕه‌مــه‌زان مانگــی خــوا په‌رســتی زیاتــرو ڕۆژوو‬
‫ته‌راویــح و قورئــان خوێندنــه‌‪ .‬مانگێکــه‌ به‌ڕاســتی هه‌لــ ‌ه بــۆ کۆکردنــه‌وه‌ی‬
‫زیاتــر پاداشــت‪ ،‬مانگێکــه‌ پڕیه‌تــی لــه‌ خێــرو فــه‌ڕ‪ ،‬ته‌نهــا ئه‌وه‌نــده‌ به‌ســه‌‬
‫کــه‌ مانگێکــه‌ قورئانــی پیــرۆزی تێــدا دابه‌زیــووه‌‪ ،‬هیــچ شــت لــه‌وه‌ گرنگــر‬
‫نــی ی ـ ‌ه ک ـ ‌ه س ـه‌رقاڵامن کات و بیرمــان ببــا بــۆالی خــۆی و کامتــان بگرێــت ل ـه‌‬
‫مانگــی ڕه‌م ـه‌زان‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی جێگ ـه‌ی نیگه‌رانی ـه‌ که‌ناڵه‌کامنــان ل ـه‌م مانگ ـه‌دا ل ـه‌‬

‫‪65‬‬
‫بــری ووتــاری ئاینــی و ئامــۆژگاری خه‌ڵکــی کۆمه‌ڵێــك درامــا نیشــان ده‌ده‌ن‬
‫ک ـه‌ ن ـه‌ك بــۆ ڕه‌م ـه‌زان بــۆ هیــچ کاتێــك ناشــێت پڕیه‌تــی ل ـه‌ شــتی بــێ مانــاو‬
‫دوور لــه‌ که‌لتــورو ئاینــان کــه‌ به‌ئاشــکرا بانگه‌شــه‌یه‌ بــۆ به‌دڕه‌وشــتی هــه‌ر‬
‫که‌ناڵێــك ده‌که‌یتــه‌وه‌ هــه‌ر ئــه‌م به‌زمه‌یــه‌ وه‌ك وابێــت بــه‌م کارانــه‌ خزمــه‌ت‬
‫به‌خه‌ڵکــی ده‌گه‌یه‌نــن! زۆر ووتــراو ‌ه له‌ســه‌ر که‌ناڵــه‌ کوردیــه‌کان نامه‌وێــت‬
‫زۆر له‌سـه‌ریان بــڕۆم بـه‌اڵم هــۆی ئـه‌م کارانـه‌و و ‌ه زۆرێکــی تــر لـ ‌ه هاوشــێوه‌یان‬
‫ئــه‌و متامنه‌یــان لــه‌الی خه‌ڵکــی نه‌مــاو ‌ه هــه‌رده‌م به‌گومانــه‌وه‌ ســه‌یری‬
‫هه‌مــوو به‌رنامه‌کانیــان ده‌کرێــت هــه‌ر له‌هه‌واڵه‌کانــه‌و ‌ه کــه‌ گرنگرتینیانــ ‌ه تــا‬
‫ده‌گاتــ ‌ه یــاری منــدااڵن و فلیــم کارتــۆن‪ .‬بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ش جێگــه‌ی نیگه‌رانیــه‌‬
‫کۆمه‌ڵیــك خه‌ڵــك عه‌وداڵــی ئ ـه‌و درامــا بــێ مانان ـه‌ بــوون هه‌ی ـه‌ ته‌راویحه‌کانــی‬
‫ده‌فه‌وتێنــێ له‌بــه‌ر خاتــری ئــه‌و درامانــه‌!! وه‌ هه‌یــه‌ زۆر بــه‌ کــرچ و کاڵــی‬
‫ده‌یــان کات! وا نزیکــه‌ی نیــوه‌ی مانگــی ڕه‌مه‌زامنــان به‌ڕێکــرد و ‌ه خه‌ریکــه‌‬
‫ئــه‌و نیوه‌کــه‌ی تریــش له‌ده‌ســتامن ده‌چێــت جێگــه‌ی خۆیه‌تــی به‌خۆمانــدا‬
‫بچینــه‌وه‌ چیــر ئــه‌م درامانــه‌ نه‌بێتــه‌ مایــه‌ی له‌ده‌ســتدانی په‌رســتش و‬
‫کاره‌کامنــان‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر که‌مــو کوڕییه‌کــان کردبێــت هێشــتا کات له‌به‌رده‌مــان‬
‫مــاوه‌و بــا ئ ـه‌م چه‌نــد ڕۆژه‌ی کۆتایــی ئ ـه‌م مانگ ـ ‌ه پیــرۆز ‌ه ب ـه‌ گوڕێکــی باش ـه‌وه‌‬
‫هه‌وڵــی تیــا بده‌یــن و له‌هه‌مــووی گرنگــر شــه‌وانی قــه‌دری تیایــه‌ بــا‬
‫زیندوویــان بکه‌ینــه‌و ‌ه بــه‌ ئومێــدی لێخۆشــبومنان الی خــوای پــه‌روه‌ردگار‪...‬‬
‫جــا خوای ـه‌ گیــان ب ـه‌دڵ لێــت ده‌پاڕێین ـه‌وه‌ له‌گوناهه‌کامنــان خــۆش بب ـه‌و ئ ـه‌م‬
‫مانگــی ڕه‌مه‌زان ـه‌ بووبێت ـه‌ مای ـه‌ی لێخۆشــبومنان وه‌ ئ ـه‌م ڕۆژان ـه‌ی داهاتــووش‬
‫بکه‌یتــ ‌ه مایــه‌ی بــه‌رز بوونــه‌وه‌ی پله‌مــان لــه‌ به‌هه‌شــته‌که‌ی خۆتــدا آمیــن‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫تێگەیشتن لە قورئان‬

‫«هــەر لەیەكــەم «بســم اللــە»ی قورئانــەوە پێــش چــواردە ســەدە تــا ئەمــڕۆ‬
‫دوو هێــز شــەڕیانە لەســەر قورئــان ‪ ..‬یەكێكیــان ئەیپارێــزێ و بــە مەردوومــی‬
‫رائەگەیەنــێ ‪..‬ئــەوی تریــان ئەیشــارێتەوەو تورەكــەی ســەوزو ســووری بــۆ‬
‫هــەڵ ئــەدورێ و هــەردەم بەنــاوی شــتێكەوە لــە مەیدانــی پەیــڕەوی دووری‬
‫ئەخاتــەوە‪ .‬بێگومــان هــەر دوكیشــیان ناحەقیــان نــی یــە‪ !..‬چونكــە ئــەو تامــەو‬
‫لەزەتــەی قوتابیانــی قورئــان وەریــان گرتــووە لــە قورئــان زۆر لــەوە گەورەتــرە لــە‬
‫ســەرو مــاڵ و خوێــن و گیــان و گــەل و نیشــتیامن ‪ ..‬هەروەهــا ئــەو چەپۆكــەی‬
‫دووژمنانــی قورئــان بەریــان كەوتــووە لــە قورئــان زۆر شــایانی ئەوەیــە لــەوە زیاتــر‬
‫هەوڵــی خوێنــاوی بــۆ بــدەن بــۆ دواخســتنی مەرگــی پــڕ لــە شــەرمەزاریان‪.‬‬
‫بــەاڵم دژایەتــی قورئــان زۆر لــە شــەڕە قــۆچ لەگــەڵ بەردەكانــا بــێ جێگــە تــرە‪..‬‬
‫چونكــە قورئــان فەرمایشــتی خوایــەو لەگــەڵ خــوادا ئەمێنــێ ‪ ..‬هەركاتــێ ئــەو‬
‫ناحەزانــە توانیــان بــەری رەورەوی مانــگ و خــۆرو گــژو گیــا ســەوز بــوون و بــاران‬
‫باریــن و مــردن و ژیــان بگــرن ئەوســا ئیزنیــان بــێ‪ ،‬رێ بــە ڕەوڕەوی دەســتوری‬
‫ژیاننامــەی خــواش بگــرن‪ .‬قورئــان دەفتــەری نــوورساوەی ئــەم بوونــەوەرەو‬
‫جیهانەیــەو تەعلیامتــی چۆنێتــی خەلیفایەتــی خوایــە لەســەر زەویــدا‪ ..‬بۆیــە‬
‫تــا زەمیــن مبێنــێ و تاكــە مرۆڤێكــی لەســەر مبێنــێ ئەبــێ قورئانیشــیان بــۆ‬
‫مبێنــێ»‬
‫زۆر بەداخــەوە دەڵێیــن زۆر جــار دەبینیــن و دەبیســتین لێــرەو لــەوێ كەســانێك‬
‫دەنوســن لەســەر قورئــان‪ ،‬بەشــێوەیەكی وا نیشــانی دەدەن بەپێچەوانــەی‬
‫ئــەوەی كــە قورئانەكــە خــۆی باســی دەكات‪ .‬شــتەكان لنگــەو قــوچ دەكەنــەوە‪،‬‬
‫ئەمــەش كارێكــی تــازە نیــە كــە لەوبــارەوە دەكرێــت ئەگــەر بێتــو ســەیرێكی‬

‫‪67‬‬
‫مێــژووی ئیســامی بكەیــن هــەر لەســەرەتای هەڵهاتنــی ئــەم ڕووناكیــەوە‬
‫كۆمەڵێــك دژایەتیــان كــردووە و هەمــوو هەوڵێكیــان خســتۆتەگەڕ بــۆ‬
‫لەناوبــردن و نارشیــن كردنــی لــەالی تــەواوی خەڵكــی و بەتایبــەت مســوڵامنان‬
‫و وە گومــان دروســت كــردن لەدڵیانــدا بەرانبــەر قورئــان‪ .‬هەوڵەكانیشــیان‬
‫بــەزەرەری خۆیانــدا شــكاوەتەوە‪ ،‬بــۆ چونكــە نەیــان توانیــوەو وە ناتوانــن بــە‬
‫هیــچ شــێوەیەك بەربەســت بــن لەبــەردەم ئــەو ڕووناكیــەدا‪ ،‬هەتــا ئەگــەر‬
‫كەســیش نەبێــت پشــتیوانی بــكات‪ ...‬واقیعەكــە شــایەتی ئەمەیــە دەبینیــن‬
‫هــەر هێرشــێك دەكرێتــە ســەر ئیســام چ بەنوســین فیلــم وێنە‪...‬هتــد‬
‫دەبینیــن چــۆن لــە هەمــوو الیەكــەوە بەرپــەرچ دەدرێنــەوە! خــوای گــەورە خۆی‬
‫ئــەو بەڵێنــەی داوەو وە هــەر قورئانەكــە خۆشــی شــاهیدحاڵی ئــەو ڕاســتیەیە‬
‫(إنــا نحــن نزلنــا الذكــر وإنــا لــه لحفظــون) الحجــر ‪ ٩‬واتــە ئێمــە قورئامنــان‬
‫دابەزانــدووەو وە هەرخۆشــان دەشــی پارێزیــن‪ ،‬تەنهــا ئــەو ئایەتــە بەڵگەیەكــی‬
‫زۆر زۆر بەهێــزە بــۆ ڕەد دانــەوەی زۆرێــك لــە ناحــەزان و دژە قورئانــان‪ ،‬لەگــەڵ‬
‫گۆڕانــی ئــەو هەمــوو ســەردەمە جیاوازانــەوە كــە دوای دابەزانــدی قورئــان‬
‫هاتــوون‪ ،‬هیــچ كۆمەڵێــك نەیــان توانیــوە هەتــا گۆڕانكاریەكــی بچوكێــش لــە‬
‫قورئانــدا بهێنــن‪ ،‬لەگــەڵ ئــەو هەمــوو ناحەزانــی ئیســامە جــۆراو جــۆرەدا هــەر‬
‫لەســەردەمی پێغەمبەرمانــەوە درودی خــوای لــێ بێــت هەتــا ئێســتا‪ ،‬هــەر‬
‫ئەمــە خــۆی بــۆ خــۆی وەاڵمدانەوەیەكــی زۆر گرنگــە ئەگــەر بێتــو تۆزێــك بــە‬
‫وردی بڕوانینــە مەســەلەكە‪ ،‬وەلەگــەڵ ئەوەشــدا ســوپاس بــۆ خــوا زانایــان و‬
‫خۆشەویســتانی ئیســام و قورئــان لێنەگــەڕاون هــەروا ناحەزانــی ئیســام تانــەو‬
‫تەشــەر لەقورئــان و ئیســام بــدەن‪ ،‬لەهەمــوو الیەكــەوە بەهەمــوو شــێوەیەك‬
‫بەرپــەرچ دراونەتــەوە‪ ،‬وە ئــەم بەرپــەرچ دانــەوەش نهێنیەكــی زۆر گــەورەی‬
‫تیــا دەبینیــن‪ ،‬ئەویــش ئەوەیــە چ وا لەزانایــان وەیــان دۆســتانی قورئــان‬

‫‪68‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫دەكات كــە هەســن بــەم كارە‪ ،‬خــۆ ئەگــەر ناحــەزان دەســەاڵتیان لــە پشــتەو‬
‫بــۆ كۆمەڵیــك مــەرام و بەرژەوەنــدی ئــەم كارە دەكــەن!!! خــۆ مســوڵامنان‬
‫بەپێچەوانــەوە لەالیــەن دەســەاڵتدارانەوە ئــازار دەدرێــن بــە هەســتانیان بــەم‬
‫كارە!! وە بەشــیوەیەكی خــراپ وەســف دەكرێــت‪ ،‬لەگــەڵ ئــەوەدا ئــازاردان و‬
‫برینــدار كردنــی هەســت و نەســتی ئــەو هەمــوو مســوڵامنە بەئاســایی و ئــازادی‬
‫وەســف دەكرێــت!!! بەڕاســتی زۆر ســەیرەو حوكمێكــی زۆر نــا عادیالنەیــە‪،‬‬
‫لەگــەڵ ئەوەشــدا زۆر الیــەك لێــی بێدەنگــه!!‌؟ پێــان وایــە ئــەم ڕاســتیانە‬
‫شــاراوە نیــە هەموومــان تاڕادەیــەك ئاگامــان لێیــە لەبەرئــەوە وازی لێدێنیــن‬
‫بــۆ بەڕێزتــان‪ ...‬ئــەوەی كــە جێگــەی ئامــاژە پێكردنــە ئەوەیــە كــە شــتێكی‬
‫بەڵگــە نەویســتە كــە قورئــان و ئیســام پارێــزراوە لەالیەنــی خــواوە‪ ،‬بــەاڵم هــۆی‬
‫تانــەو تەشــەرو بەخــراپ باســكردنی كاریگــەری دەبێــت لەســەر مســوڵامنان‬
‫ئەگــەر بێــت و ئاگایــان لــە قورئــان نەبێــت هــەر بۆیــە زۆر جەخــت دەخەینــە‬
‫ســەر ئــەوەی كــە گرنگــە شــارەزایامن هەبێــت لەســەر ئیســام و وە قورئــان‬
‫بەتایبەتــی چونكــە قورئــان یەكــەم ســەرچاوەو وە گرنگرتیــن ســەرچاوەیە‪ ،‬وە‬
‫هــۆی شــارەزایامن دەبێتــە كلیلــی گۆمــان و دودڵــی و هەمــوو ئــەو شــتانەی كــە‬
‫ناحەزانــی ئیســام دەیانەوێــت مســوڵامنانی تــوش بكــەن‪ ،‬وە لێــرەدا جێگــەی‬
‫خۆیەتــی تۆزێــك لەســەر قورئــان بنوســین بــە ئومێــدی زیاتــر چومنــان بــەرەو‬
‫قورئــان و وە ڕەواندنــەوەو البردنــی هــەر گومانێــك ئەگــەر دروســت بــوو‬
‫بێــت‪ ،‬هەرچەنــد ئــەو شــتانەی كــە ناحەزانــی ئیســام دەیدەنــە پــاڵ ئیســام‬
‫لەڕاســتیا شــێكی تــازە نیــە لــە پێشرتیشــدا هەمــان دژایەتــی بــووە‪ ،‬وە ئەمــەی‬
‫كــە ئەمــڕۆ دەكرێــت زۆرێكــی هــەر دووبــارە كردنــەوەی ئەوانــی پێشــووە!! وە‬
‫تاڕادەیــەك ئەمــەش دڵخۆشــان دەكات‪ ،‬بــۆ چونكــە ئەوانــەی پێشــر هیچیــان‬
‫پــێ نەكــرا گومامنــان لــەوەدا نیــە ئەمانیــش هــەروا دەبن‪‌،‬ســەرەتا مســوڵامنێتی‬

‫‪69‬‬
‫كــە ســەری هەڵــدا‌ تەنهــا لــە یــەك كەســەوە دەســتی پــێ كــرد كــە پێشــەوامان‬
‫بــوو درودی خــوای لــێ بــێ چونكــە هێزێكــی ئیالهــی لــە پشــتەوە بــوو گەیشــتە‬
‫مەرحەلــەی دەوڵــەت و وە تەشــەنەی كــرد بۆهەمــوو چــواردەوری لەگــەڵ ئــەو‬
‫هەمــوو دژایەتیەشــدا‪،‬وە بێگومــان ئەوانــەی ئەمــڕۆش بەهێــچ ناچــێ جگــە لــە‬
‫سەرشــۆڕبوون و ئاخیــرەت شــەڕی نەبــێ‪ .‬هەرچەنــد خوێنەرانــی بەڕێــز قورئــان‬
‫زۆر لــەوە گــەورە تــرە كــە ئێمــە بتوانیــن حەقــی تــەواوی خــۆی پــێ بدەیــن‪،‬‬
‫بــەاڵم هەتــا ئەگــەر كەمێكیــش بێــت ئومێدمــان وایــە بــەرەو زیاتــرو زیاتــر‬
‫بــڕوات و وە دڵەكامنــان پێــی گــەش بێتــەوە‪ .‬وە ئــەوەی كــە مەبەســتامنە لــەم‬
‫نوســینەدا جوابدانــەوە نیــە بەڵكــو تەنهــا ناســینی قورئانــە‪ .‬نوســین لەســەر‬
‫قورئــان چەنــد الیەنێــك دەگرێتــەوە‪ -١‬چونێتــی خوێندنــەوەی و وە زانیــاری‬
‫تەجویــد‪ -٢ .‬زانیــاری قورئــان «علــوم القــران»‪-٣ .‬تەفســیری قورئــان و هــۆی‬
‫دابەزانــدی ئایەتــەكان‪.‬وە بــۆ هەریەكێــك لەوانــە چەندەهــا كتێــب هەیــە زۆر بــە‬
‫وردی باســی دەكات‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی ئێمــە دەمانەوێــت بەكورتــی تیشــك بخەینه‬
‫‌ســەری تەنهــا ئامــاژە كــردن و ناســاندن و تایبەمتەندیەكانیەتــی بــە شــێوەیەكی‬
‫گشــتی بەئومێــدی دروســت بونــی خۆشەویســتیامن بــۆی زیاتــر‪ .‬وە بــۆ ئــەوەی‬
‫ســەرەتایەك بێــت بــۆ چونەنــاو زانیاریەكانــی تــری بەدرێــژی إن ش ـا‌ء اللــە‪.‬‬
‫قورئــان پیــرۆز دابەزێرناوەتــە خــوارەوە لەالیەنــی پــەروەردگاری جیهانیانــەوەو‬
‫لــە ڕێگــەی جربەئیلــەوە بــە وەحــی بــۆ پێشــەوامان محمــد درودو ســەالمی‬
‫خــوای لــێ بێــت‪ ،‬كــە دەســت پێــدەكات لــە ســورەتی فاتیحــەوە وە كۆتایــی‬
‫پێدێــت بەســورەتی النــاس لێــرەدا جێگــەی ئامــاژە پێكردنــە ووشــەی عەرەبــی‬
‫ســەرەنجامی ئــەو دژایەتیانــەی كــە كــراوە‪ ،‬زۆر بەداخــەوە دەڵێیــن زۆرێــك لــە‬
‫كوردەكامنــان وایــان لێهاتــووە حەساســیەتیان بــەو ووشــە بێــت‪ ،‬وەكــو ناحــەزان‬
‫دەڵێــن قورئــان بــە عەرەبیــەو بــۆ عــەرەب هاتــووە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو قســانە هەمــووی‬

‫‪70‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫پــڕو پــوچ و بــێ ئاگاییــە لــە قورئــان وە قورئان هــەر خــۆی ڕەدی ئەوانــەی تێدایە‪،‬‬
‫وە قورئــان هیدایــەت و ڕەحمەتــە بــۆ تــەواوی مرۆڤایەتــی بــە بــێ جیــاوازی لــە‬
‫نێــوان هێــچ تیــرەو هۆزێــكا‪ ،‬ئەگــەر عەرەبیــش بــە هــی خــۆی بزانــێ و شــانازی‬
‫پێــوە بــكات ئەویــش هــەر هــۆی نەشــارەزاییە‪ ،‬چونكــە قورئــان بــۆ خــۆش‬
‫بەختــی هەمووالیەكــە‪ ،‬دەبێــت جێــگای خۆشــبەختی هەمــوو الیەكیشــان‬
‫بێــت‪ ،‬لــە مێــژووی ئیسالمەتیشــدا ئــەو ڕاســتیانە دەبینیــن بــۆ منونــە ئەگــەر‬
‫هــەر ســەرنجێكی خێــراش بەســەردەمی پێشــەوا‌مان درودو ســەالمی خــوای‬
‫لــێ بێــت بدەیــن‪ ،‬دەبینیــن چــۆن هەمــوو ئــەو هاوەڵــە بەڕێزانــەی پــەروەردە‬
‫دەكــردو وە دەیكــردن بــە‌ بــرای یەكــر‪ ،‬لەســەر ئــەو بنەمــا پــەروەردەی‬
‫دەكــردن‪ .‬ئەگــەر تەنهــا ووشــەیەكی ببیســتایە بۆنــی دەمارگیــری لێبهاتایــە‬
‫زۆر بــە تونــدی تــوڕە دەبــوو لەگــەڵ ئــەوەدا كــە خــۆی ســەالمی خــوای لــێ بێــت‬
‫زۆر زۆر هێمــن بــووە‪ .‬بــەاڵم ئێســتە لەســەدەی بیســت و یەكــدا زۆر بەئاشــكرا‬
‫دەمارگیــری و عونصوریــەت لەنــاو خەڵكانــی بەنــاو پێشــكەوتووە دەبینیــن‪،‬‬
‫ئــەوە ڕاســتیەكە الی هەمــووان ئاشــكرایە‪ .‬یەكێــك لــە چاكەكانــی خــوای گــەورە‬
‫بەســەرمانەوە ئەوەیــە كــە هــەروا وازی لێنەهێناویــن بەڵكــو ئــەم قورئانــەی بــۆ‬
‫ڕەوانــە كردوویــن تاببێتــە مایــەی ڕێنمونیــان‪ ،‬ئــەو قورئانــەی كــە فیرتەتــی‬
‫پــاك خــۆی دەگەڕێتــەوە الی ‪.‬‬

‫ناوەكانی قورئانی پیرۆز‬

‫قورئــان خــوای گــەورە نــاوی بــردووە بــە چەندەهــا نــاو وە بەناوبانگرتینیــان‬
‫قورئانــە وەكــو دەفەرمــووێ ((ان هــذا القــر‌آن یهــدی للتــی هــی اقــوم)) واتــە‬
‫«بەڕاســتی ئــەم قورئانــە هیدایــەت بەخشــە بــۆ چاكرتیــن ڕێگــەو ڕێبــازو‬
‫بەرنامــە‪ .‬هەروەهــا «الكتــاب» وەكــو دەفەرموێ((لقــد انزلنــا الیكــم كتابــا فیــه‬

‫‪71‬‬
‫ذكركــم)) واتــە «ســوێند بەخــوا بێگومــان ئێمــە كتێبێكــان رەوانەكــردووە‬
‫بۆتــان كــە یاداوەریــە و ســەربەرزی ئێــوە لــە شــوێنكەوتنیایەتی «الفرقــان» وەك‬
‫دەفەرمــوێ ((تبــارك الــذی نــزل الفرقــان علــی عبــدە لیكــون للعاملیــن نذیــرا))‬
‫واتــە «بــەرزو پیــرۆزو پــاك و بڵنــدە ئــەو زاتــەی كــە قورئانــی دابەزانــدووە تــا ببێتە‬
‫جیاكــەرەوەی راســت و ناراســت‪ ،‬بــۆ ســەر بەنــدەی خــۆی (محمــد صلــی اللــە‬
‫علیــە وســلم) تــا ببێتــە هوشــیاركەرەوەو بێداركــەرەوەی دانیشــتوانی جیهــان‬
‫لــە هەمــوو ســەردەمێكدا»وە «الذكــر» وەك دەفەرمــوێ ((انــا نحــن نزلنــا الذكــر‬
‫وانــا لــە لحافظــون)) واتــە ئێمــە قورئامنــان دابەزانــدووەو وە هــەر خۆشــان‬
‫دەیپارێزیــن‪.‬وە «التنزیــل» وەك دەفەرمــوێ ((وانــە لتنزیــل رب العاملیــن))‬
‫واتــە «بەڕاســتی ئــەم قورئانــە لەالیــەن پــەروەردگاری هەمــوو جیهانەكانــەوە‬
‫ڕەوانەكــراوە» (برهــان محمــد امیــن)‪ .‬ئــەوە چەنــد ناوێــك بــوون لــە ناوەكانــی‬
‫قورئانــی پیــرۆز‪.‬‬

‫سیفەتەكانی قورئانی پیرۆز‬

‫خــوای گــەورە قورئانــی وەســف كــردووە بــە چەندەهــا وەســف بــۆ منونــە‬
‫«النــور» وەكــو دەفەرمــوێ ((یاایهــا النــاس قــد جا‌ءكــم برهــان مــن ربكــم وانزلنــا‬
‫الیكــم نــورا مبینــا)) ســورەتی النســا‌ء ‪ ١٧٤‬واتــە «ئــەی خەڵكینــە بەڕاســتی‬
‫لــە الیــەن پەروەردگارتانــەوە بەڵگــەو نیشــانەی ئاشــكراتان بــۆ هاتــووە ( كــە‬
‫محمــد پێغەمبــەرە صلــی اللــە علیــە وســلم)و نــوورو رووناكیەكــی ئاشكراشــان‬
‫بــۆ دابەزانــدوون (كــە قورئــان)ە‪ .‬وە هەروەهــا «مبــارك» وەك دەفەرمــوێ ((وهــذا‬
‫كتــاب انزلنــاە مبــارك مصــدق الــذی بیــن یدیــە)) ســورەتی االنعــام ئایەتــی ‪٩٢‬‬
‫واتــە» ئــەم (قورئانــە) كتێبێكــی پیــرۆزە ‪ ،‬دامــان بەزانــدوە‪ ،‬راســتی كتێبەكانــی‬
‫پێشــوو دەســەملێنێت (بــە تایبــەت تــەورات وئینجیــل‪ ،‬كــە ئەوانیــش لــە‬

‫‪72‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫الیــەن خــواوە رەوانــە كــراون)» وەهەروەهــا «مبیــن» وەكــو دەفەرمــوێ ((جا‌ءكــم‬
‫مــن اللــه نــور وكتــاب مبیــن)) ســورەتی املائــدە ‪ ١٥‬واتە»بەڕاســتی لەالیــەن‬
‫خــواوە رووناكیەكــی ئاشــكراتان بــۆ هاتــووە (كــە محمــدی پێغەمبەرمانــە صلــی‬
‫اللــە علیــە وســلم) هــاوڕێ لەگــەڵ كتێبێكــی روونكــەرەوەدا (كــە قورئانــە)»‪ .‬وە‬
‫«بــری»وەك دەفەرمــوێ ((مصدقــا ملــا بیــن یدیــە وهــدی وبــری للمؤمنیــن))‬
‫ســورەتی البقــرة ‪ ٩٧‬واتە»كتێبــە پێشــوەكان بەڕاســت دادەنێــت و ڕێموویــی (بۆ‬
‫چاكــە) دەكات و مــژدە بەخشیشــە بــە ئیامنــداران»‪ .‬وە «عزیــز» وەك دەفەرمــوێ‬
‫(( ان الذیــن كفــروا بالذكــر ملــا جا‌ءهــم وانــه لكتــاب عزیــز)) ســورەتی فصلــت‬
‫‪ ٤١‬وەتە»بەڕاســتی ئەوانــەی كــە باوەڕیــان نەبــووە بــەو قورئانــە لەكاتێكــدا بۆیان‬
‫هــات‪ ،‬بێگومــان ئــەو قورئانــەش كتێبێكــی زۆر بــە نــرخ و نــاوازە و ســەركەوتووە»‬
‫‪ .‬وە «مجیــد» وەك دەفەرمــوێ ((بــل هــو قــر‌آن مجیــد)) ســورەتی الــروج ‪٢١‬‬
‫واتە»(ئــەوەی ئــەوان دژایەتــی دەكــەن) ئــەو قورئانــە بــەرزو بڵنــدو پایەدارەیــە»‬
‫وە «بشــیر و نذیــر» وەك دەفەرمــوێ ((بشــیرا ونذیــرا)) ســورەتی فصلــت ‪ ٤‬واتــە‬
‫ئــەم قورئانــە مــژدە دەرو ترســێنەرە‪.‬‬
‫گــەر بێــت و ســەرنج بدەینــە ئــەو نــاو ســیفاتانە زیاتــر گــەورەی و فــەرو‬
‫بەرەكەتــی قورئانەكەمــان بــۆ دەردەكەوێــت‪.‬‬

‫تایبەت مەندیەكانی قورئان‬

‫‪-١‬قورئانــی پیــرۆز وتــەی خــوای گەورەیــە‪ ،‬دابەزێرناوەتــە ســەر پێشــەوامان‬
‫درودی خــوای لــێ بــێ لــە ڕێگــەی جربەئیلــەوە وەكــو لــە ســەرەوەش ئاماژەمــان‬
‫پــێ كــرد بــەاڵم لەبــەر ڕیــز بەنــدی خاڵــەكان بەگرنگــان زانــی لێــرەش ئامــاژەی‬
‫پــێ بكەینــەوە‪.‬‬
‫‪-٢‬دەربڕیــن و مانــای لەالیــەن خواوەوەیــە‪ ،‬فەرموودەكانــی پێشــەوامان‬

‫‪73‬‬
 ‫درودی خــوای لــێ بێــت پێیــان ناوترێــت قورئــان ‪.‬‬
‫‪-٣‬هەمــووی عەرەبیــە وەكــو خــوای گــەورە خــۆی دەفەرمــوێ (( كتــاب‬
‫فصلــت‌آیاتــە قرءانــا عربیــا لقــوم یعلمــون)) ســورەتی فصلــت ‪ « ٣‬كتێبێكــە؛‬
‫ئایــەت و فەرمانەكانــی بــەش كــراوە و جیاكراوەتــەوە (ئیــان وكوفــر‪ ،‬حــەاڵڵ و‬
‫حــەرام چاكــەو خراپە‪..‬هتــد)‪ ،‬قورئانێكــە بــە عەرەبیەكــی رەوان بــۆ كەســانێك‬
‫كــە دەیزانــن و شــارەزاییان هەیــە (لــە زمانەوانــی و زانســتەكان)‪ « .‬هەروەهــا‬
‫دەفەرمــووێ (( وهــذا لســان عربــی مبیــن)) ســورەتی النحــل ‪ ١٠٣‬واتــە « ئــەم‬
‫قورئانــە بــە زمانــی عەرەبــی پــاراو روون و ئاشــكرا داڕێــژراوە « ‪.‬‬
‫‪-٤‬بەشــێوەیەكی ڕاســت و دروســت گەشــتووە پێــان (قطعــی الــورود الینــا)‬
‫بــێ كــەم و كــوڕی وەك خــۆی هــەر چــۆن لەالیــەن خــواوە هاتــووە‪ ،‬وە خــوای‬
‫يل هــذا القــر‌ءان النذركــم بــە ومــن بلــغ ))‬ ‫گــەورە دەفەرمــووێ (( واوحــی إ ّ‬
‫ســورەتی االنعــام ‪ ١٩‬واتــە «مــن ئــەم قورئانەشــم بەوەحــی و نیــگا بــۆ هاتــووە تــا‬
‫ئێــوەو هەمــوو ئەوانــەی پێیــان گەیشــتووە ئــاگادارو بێــدار بكــەم» ‪.‬‬
‫‪-٥‬پارێــزراوە لــە‌هەمــوو بــۆ زیــاد كــردن و كــەم كردنــی وەك خــوای گــەورە‬
‫دەفەرمــووێ (إنــا نحــن نزلنــا الذكــر وإنــا لــه لحافظــون) الحجــر ‪ ٩‬واتــە ئێمــە‬
‫دامــان بەزانــدووەو وە هــەر خۆشــان دەی پارێزیــن‪ ،‬هــەر لەســەردەمی‬
‫پێشــەوامان درودی خــوای لــێ بێــت ئــەو هەوڵــە دراوە عیلــم و تەكنەلۆژیــای‬
‫ئەمــڕۆش دەسەوســانە لــەو جــۆرە هەواڵنــە‪.‬‬
‫‪-٦‬خــودی قورئــان خــۆی موعجیزەیــە‪ ،‬ئەمــە تایبەمتەندیەكــی قورئانــە كــە‬
‫هیــچ وتەیــەك ناتوانێــت هاوشــان و هاوشــێوەی بــێ‪ ،‬هێــچ كەســێك ناتوانێــت‬
‫نــە ســورەتێك وە یــان زیاتــر و كەمــر بهێنــێ وەك قورئــان‪ .‬وەك خــوای گــەورە‬
‫دەفەرمــووێ (( قــل لــن اجتمعــت اال‌نــس والجــن علــی ان یاتــوا مبثــل هــذا‬
‫القــرآن ال یاتــون مبثلــه ولــو كان بعضهــم لبعــض ظهیــرا)) ســورەتی اال‌ورسا‌ء‬

‫‪74‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‪ ٨٨‬واتــە «ئــەی محمــد صلــی اللــە علیــە وســلم پێیــان بڵــێ‪ :‬ســوێند بەخــوا‬
‫ئەگــەر هەمــوو ئادەمیــزاد و پەریــەكان كۆببنــەوەو (هەوڵــی بــەردەوام بــدەن تــا)‬
‫قورئانێكــی وەكــو ئەمــە دانێــن و بیهێننــە (مەیــدان) ناتوانــن كاری وا بكــەن‬
‫و ناتوانــن لــە وێنــەی بهێنــن‪ ،‬ئەگــەر چــی هەمــوو الیەكیــان ببنــە پشــتكیرو‬
‫یارمەتیــدەری یەكــری» ‪ .‬هیــچ كــەس ناتوانێــت هەتــا وەكــو لەفــزی قورئانیــش‬
‫بهێنــێ وەكــو خــۆی دەفەرمــووێ (( اللــه نــزل احســن الحدیــث كتابــا متشــابها‬
‫مثانــی تقشــعر منــه جلــود الذیــن یخشــون ربهــم ثــم تلیــن جلودهــم وقلوبهــم‬
‫الــی ذكــر للــه )) ســورەتی الزمــر ‪ ٢٣‬واتــە «خــوا جــل جاللــە جوانرتیــن و‬
‫پیرۆزتریــن فەرمایشــتی ناردۆتــە خــوارەوە كــە ئــەم قورئانەیــە ‪( ،‬لــە خوانــی‬
‫داڕشــتندا) بابەتەكانــی لەیــەك دەچــن ‪ ،‬هەندێــك باسیشــی بەشــێوازی‬
‫جیــاواز تیــادا دووبــارە بۆتــەوە ‪ ،‬جــا كاركــردی ئــەم قورئانــە ئەوەیــە كــە‪ :‬تــەزوو‬
‫دەهێنێــت بــە گیــان و پێســتی ئــەو كەســانەدا كــە ترســی پەروەردگاریــان لــە‬
‫دڵ و دەروونــدا هەیــە ‪ ،‬پاشــان گیــان و پێســت و دڵیــان نــەرم ئامــادە و چــاالك‬
‫دەبێــت بــۆ یــادی خــواو خواپەرســتی» ‪ .‬هەروەهــا كــەس ناتوانێــت حوكمێــك‬
‫بهێنــێ وەكــو حوكمــی قورئــان وەك دەفەرمــووێ (( ومــن احســن مــن اللــە حكام‬
‫لقــوم یوقنــون )) ســورەتی املائــدە ‪ .٥٠‬واتــە «كــێ هەیــە بەقــەدەر خــوا حوكمی‬
‫جــوان و چــاك و بەجــێ بێــت‪( ،‬بەتایبــەت) الی ئــەو كەســانەی كــە بەوردیــی‬
‫ســەرنج دەدەن و ویــژدان و هەســتی زیندوویــان هەیــە» (برهــان محمــد امیــن)‪.‬‬
‫ئەو حوكامنەی كە لە قورئاندا هەیە‬
‫ئەو حوكامنەی كە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە سێ جۆرن‪.‬‬
‫یەكــەم‪ :‬ئــەو حوكامنــەی كــە پەیوەنــی بــە عقیــدەوە هەیــە بیــرو بــاوەڕ بــۆ‬
‫منونــە بیــرو بــاوەڕ بــە خــوا‪ ،‬فریشــتەكان‪ ،‬كتێبــە ئاســانیەكان‪ ،‬پێغەمبــەران‬
‫ڕۆژی دوای‪..‬هتــد‬

‫‪75‬‬
 ‫دووەم‪ :‬ئەو حوكامنەی كە پەیوەندی بە ڕەوشت و ڕەفتارمانەوە هەیە‪.‬‬
‫ســێیەم‪ :‬ئــەو حوكامنــەی كــە پەیوەندیــان بــە كــردارەوە هەیــە‪ ،‬ئەمــەش‬
‫دەكرێــت بــە دوو بەشــەوە‪.‬‬
‫بەشــی یەكــەم‪ :‬پەرســتنەكان (عیبــادات) ئــەو كردەوانــەی كــە پەیوەنــدی‬
‫هەیــە بــە مرۆڤــەكان لەگــەڵ خــوای پــەروەردگارا وەكــو نوێــژو ڕۆژو زەكات و‬
‫حــەج و ئــەو جــۆرە شــتانە‪.‬‬
‫بەشــی دووەم‪ :‬پەیوەدنــی مرۆڤــەكان لەگــەڵ یەكرتیــدا بــۆ منونــە وەكــو‬
‫پەیوەنــدی ژن و ژنخــوازی‪ ،‬جیابونــەوە‪ ،‬كڕین و فرۆشــن‪ ،‬كوشــن‪ ،‬ســنورەكان‪،‬‬
‫سیاســەتی دینــی و وە چەندەهــای تــر ‪ .‬كــە لــە قورئانــدا هەمــوو قورئــان‬
‫خوێنێــك چــاوی پێیــان دەكەوێــت‪ ،‬جــا ئــەو كەســانەی كــە دەڵێــن ئیســام‬
‫تەنهــا پەیوەنــی مرۆڤەكانــە لەگــەڵ خــوادا ئەگــەر بــەو مانــا بڵێــن كــە هەمــووی‬
‫دەچێتــە ئــەو چــوار چێــوەوە ئــەوە ڕاســتەو وایــە چو‌نكــە هــەر كارێــك دەكەیــن‬
‫دەبێــت وەكــو پەرســتش و عیبــادەت ســەیر بكرێــت‪ ،‬ئەگــەر مەبەســتیان ئــەوە‬
‫بــێ كــە تەنهــا پەیوەنــدی مرۆڤەكانــە لەگــەڵ خــوادا وەك دەڵێــن بۆخــۆت نوێــژو‬
‫ڕۆژو بگــرەو تــەواو‪ ،‬ئیســام و سیاســەت نابــێ!!‪ ،‬ئــەوە شــتێكە لەگــەڵ ئاینــی‬
‫ئیســام دا نەگونجــاوە قورئانەكــە شــاهیدی حاڵــی ئــەو ڕاســتیەیە ئەگــەر بێت و‬
‫ســەیری قورئــان بكەیــن ئــەو ڕاســتیەمان بــۆ دەردەكەوێــت ئــەو هەمــوو ئایەتەی‬
‫كــە باســی حوكــم و دادگــەری و بەڕێــوە بــردن دەكات دەبێــت ســەرنجیان بــۆ‬
‫ئــەو ئایەتانــە چــی بــێ!! بــەاڵم زۆر ئاشــكرایە تەنهــا بــۆ چەواشــەكاریه وە هــەر‬
‫لەبــەر ئەوەیــە كــە بەالمانــەوە گرنگــە جەخــت كردنەســەر زانیــاری دەربــارەی‬
‫قورئــان‌‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫سەرچاوەكان‬
‫‪-١‬قورئانــی پیــرۆز چــۆن بخوێنینــەوە نوســینی مامۆســتا صــاح الدیــن‬
‫محمــد بهادیــن چاپــی دووەم ‪ ١٩٩٧‬ز (ناوەنــدی ڕۆشــنبیر ‪ :‬ســلێامنی)‬
‫‪-٢‬تیســیر علــم اصــول الفقــه تألیــف عبداللــه بــن یوســف الجدیــع ‪١٤٢٥‬ه‬
‫‪٢٠٠٤-‬م (مؤسســة الریــان‪ :‬لیــدز بریتانیــا)‬
‫‪ -٣‬مباحــث فــی علــوم القــران ‪ ،‬منــاع القطــان ‪ ١٤١٨‬ه ‪( ١٩٩٨‬مۆسســە‬
‫الرســاله‪ :‬بیــروت لبنــان)‬
‫‪ -٤‬تەفســیری ئاســان بــۆ تێگەیشــتنی قورئــان نووســینی بورهــان محمــد‬
‫امیــن ‪٢٠٠٢‬‬
‫زۆر الی دنیا چووم‪ ،‬بۆ ده‌رس ‪ ،‬بۆ سه‌یران‬
‫له‌ چوار وه‌رزه‌دا‪ ،‬گه‌رمه‌سێر ‪ ،‬کوێستان‬
‫بۆ ساکنیی دڵ‪ ،‬بۆ ئارامیی گیان‬
‫نه‌گه‌شت ‌ه سایه‌ی ئارامگه‌ی قورئان‬

‫گوڵ و گواڵڵه‌ی گوڵشه‌ن و بێستان‬

‫هه‌اڵڵه‌ی باغان‪ ،‬سه‌وزه‌ گیای ده‌شتان‬
‫ئای به‌ تاسه‌وه‌ چه‌ندم بۆن کردن!‬
‫نه‌گه‌شتن ‌ه بۆنی پیتێکی قورئان‬

‫به‌ ناڵه‌ی شمشاڵ‪ ،‬زریکه‌ی که‌مان‬

‫ئاوازه‌ی بولبول‪ ،‬جۆشی نه‌غمه‌وان‬
‫هیچکام ئاره‌زووی ڕۆحی نه‌شکان‬
‫هیچکام وه‌ك قورئان مێشکی نه‌بزووان‬

‫‪77‬‬
 ‫له‌ قووڵی گۆمی وێژه‌ و زه‌ماندا‬
‫له‌ تیژیی و تینی بیری په‌خشاندا‬
‫مه‌له‌ی زۆرم کرد‪ ،‬قووڵیی و تیژییان‬
‫چه‌ن هیچ بوون له‌ چاو بیری قورئاندا!!‬

‫ته‌مه‌نم ڕۆی به‌ به‌رهه‌م چنین‬

‫زۆر به‌رم تام کرد ڕسته‌ی سه‌رزه‌میین‬
‫هیچکام تاسوقیی قورئانیان نه‌بوو‬
‫بۆ له‌ش و بۆ گیان تامخۆش و شیریین‬

‫بۆ چاری ده‌ردان زۆر پزیشك گه‌ڕام‬

‫زۆر ده‌رمانم چه‌شت‪ ،‬تامدارو بێ تام‬
‫بۆ دڵ و ده‌روون‪ ،‬بۆ له‌ش و بۆ گیان‬
‫سه‌دیه‌کی قورئان نه‌یان بوو ئه‌نجام‬

‫زۆر زانکۆی به‌رز و قوتابخانم دی‬

‫بیری فه‌لسه‌فیی و چه‌ن ئه‌فسانه‌م دی‬
‫نه‌ گه‌شتنه‌ ئه‌وه‌ی له‌م قورئانه‌م دی‬

‫یاسای چه‌نده‌ها چین و هۆزم خویند‬

‫بیردۆزی قوڵ و پڕ له‌ سۆزم خوێند‬
‫به‌ڕاستیم زاین‪ ،‬هه‌ڵه‌ ده‌رچوون که‌‪:‬‬

‫‪78‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫یاسای قورئانی زۆر پیرۆزم خوێند‬

‫زۆر ڕێی ڕازاوه‌ی دنیام گرته‌ به‌ر‬

‫به‌ره‌و به‌رزیی کێو‪ ،‬نزمی ده‌شت و ده‌ر‬
‫نه‌گه‌شتمه‌ مه‌به‌س‪ ،‬گشت فریودان بوون‬
‫ڕه‌نجی چه‌ند ساڵه‌ش ڕۆیی به‌ هه‌ده‌ر‬

‫به‌تیشکی قورئان که‌ومته‌وه‌ سه‌ر ڕێ‬

‫دڵ ئارام بیرساف ڕێگه‌ی ڕاس ئه‌گرم‬
‫به شادیی هه‌نگاو ئه‌نێم به‌ره‌و جێ‬
‫تاکو ئه‌و کاته‌ی ئه‌جه‌ل ده‌ستی دێ‬

‫ئای ئه‌م قورئانه‌ چه‌ن گیانپه‌روه‌ره‌!‬

‫چه‌ن مێشك و ده‌روون‪ ،‬دڵ زاخاوده‌ره‌!‬
‫هه‌رکه‌س په‌روه‌رده‌ی باخی قورئان بێ‬
‫چه‌ندێ سه‌ربه‌رزه‌‪ ،‬چه‌ند به‌خته‌وه‌ره‌!‬

‫وه‌رگیراوه‌‪ :‬له‌ په‌رتوکی رسوه‌ی بێداریی‪ /‬جامل حبیب الله‌‬

‫نوسینه‌وه‌ی‪ :‬قیبلە‬

‫‪79‬‬
 ‫گه‌وره‌ترین و به‌هێزترین کۆبونه‌وه‌‬
‫(زه‌نگێك بۆ حه‌جخوازان)‬

‫هه‌رکــه‌س دیراســه‌تی ئاینــی پیــرۆزی ئیســام بــکات بــه‌ ڕوونــی ده‌بینێــت‬

‫ئاینــی پیــرۆزی ئیســام زۆر جه‌خــت ده‌خاتــ ‌ه ســه‌ر کۆبۆنــه‌وه‌ی خه‌ڵکــی‬
‫و‪ ،‬زۆر زۆر مه‌به‌ســتیه‌تی کــه‌ خه‌ڵــك هه‌مــووی کۆكــن‪ .‬لــه‌ چه‌نده‌هــا‬
‫شــوێنی قورئــان و وه‌ هه‌روه‌هــا فه‌رمووده‌کانــدا ده‌قــی ڕاســته‌وخۆ له‌وبــاره‌وه‌‬
‫ده‌بینیــن وه‌ك لێــره‌دا ده‌فه‌رمــوێ [واعتصمــوا بحبــل اللــه جميعــا وال‬
‫تفرقــوا] لــه‌ ژیانــی پێغه‌مبــه‌رادا هه‌روه‌هــا دیــاره‌ کــه‌ چــۆن هه‌وڵــی کــۆ‬
‫کردنــه‌وه‌ی ده‌داو وه‌ هه‌رگیــز ڕێگــه‌ی نــه‌داوه‌ هاوه‌ڵێکــی کارێکــی وا بــکات‬
‫بۆنــی جیــاوازی و دووبه‌ره‌کــی لــێ ببێتــه‌وه‌‪ ،‬جــا ئــه‌م کۆبوونــه‌وه‌ چه‌نده‌هــا‬
‫جــۆری هه‌یــه‌ و ‌ه ده‌بیرنێــت لــ ‌ه په‌رستشــه‌کاندا‌ هه‌روه‌هــا له‌وێــوه‌ بــۆ نــاو‬
‫خه‌ڵکه‌کــه‌و به‌بیرهێنانــه‌وه‌ی ئــه‌و کاره‌ گرنگــه‌‪ ،‬چونکــه ئه‌گــه‌ر هه‌رکــه‌س‬
‫خــۆی بۆخــۆی بــژی و دوور لــ ‌ه کۆمه‌ڵگــه‌ بێگومــان ناگاتــه‌ هیــچ ئه‌نجامێــك‪‌،‬‬
‫ژیــان خــۆی بۆخۆشــی بــه‌و شــێوه‌ به‌ڕێوه‌ناچێــت‪ ...‬وه‌رن بــا ســه‌رنجێکی‬
‫کــورت بده‌یــن و بزانیــن کــوا له‌کوێــدا ئاینــی پیــرۆزی ئیســام هه‌وڵــی داوه‌‬
‫خه‌ڵکــی کــۆ بکاتــه‌وه‌‪ .‬ئه‌گــه‌ر بێــت و ســه‌یرێکی ته‌نهــا په‌رستشــه‌کان‬
‫بکه‌یــن ده‌بینیــن بــۆ منونــه‌ نوێژێکــی کۆمــه‌ڵ جیــاوازی هه‌یــه‌ لــه‌ نوێژێــك‬
‫ک ـه‌ به‌ته‌نهــا بکرێــت ب ـه‌ بیســت و ح ـه‌وت پل ـه‌ وه‌ك ب ـه‌م شــێو ‌ه هاتــووه‌ [عــن‬
‫عبــد اللـه‌ بــن عمــر ريض اللـه‌ عنهــا أن النبــي صلــی اللـه‌ علیـه‌ وســلم قــال‪:‬‬
‫«صــاة‌ الجامع ـة‌ تفضــل صــاة‌ الفــذ بســبع وعرشیــن درجــة‪ ]».‬ده‌بینیــن ل ـه‌‬
‫ناخـه‌و ‌ه ده‌مانجوڵێنــی بــۆ کردنــی ئـه‌م کاره‌ بـه‌ کۆمـه‌ڵ هه‌مــان ڕکاتـ ‌ه‪ ‌،‬هه‌مــان‬
‫هه‌ڵســان و دانیشــن بــه‌اڵم جیاوازیه‌کــی زۆری هه‌یــه‌ له‌بــه‌ر ئــه‌و ‌ه شــامنان‬

‫‪80‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫به‌شــانی براکامنانه‌وه‌یــه‪ ،‬خــۆ ئه‌گــه‌ر نه‌کــرا یــان کات نه‌بــوو لــه‌ مزگه‌وتیــش‬
‫بکرێــت‪ ،‬هــه‌ر باشــه‌و هه‌مــان مه‌به‌ســت ده‌پێکێــت ئه‌گــه‌ر له‌گــه‌ڵ خێــزان‪،‬‬
‫دایــك و بــاوك‪ ،‬خوشــك و بــرا وه‌هه‌روه‌هــا ئه‌گــه‌ر لــه‌ ماڵیشــه‌وه‌ بکرێــت‪.‬‬
‫ڕۆژوو گرتــن ده‌بینیــن هیــچ که‌ســێك نــی یــ ‌ه لــه‌ دونیــادا ئێســت ‌ه بــه‌ڕۆژوو‬
‫بێــت و بڵــێ ئه‌مــه‌ مانگــی ڕه‌مه‌زانــه‌و بــه‌ ڕۆژوو ده‌بم‪..‬بــۆ چونکــه‌ کاته‌کــه‌ی‬
‫به‌س ـه‌ر چــوو پێــش ماوه‌ی ـه‌ك ڕه‌م ـه‌زان بــوو وه‌ گشــت مســوڵامنان پێک ـه‌و ‌ه ل ـه‌‬
‫سه‌رانســه‌ری جیهــادا بــه‌ڕۆژوو ده‌بــوون هه‌مــوو وه‌ك یــه‌ك کــه‌ بانگــدرا ئیــر‬
‫تــه‌واو کاتــی خــواردن نه‌مــا تــا بانگــی ئێــواره‌‪ ‌،‬هه‌رکه‌بانگــی دا هه‌مــوو زوو‬
‫بــه‌ په‌لــه‌ هــه‌وڵ ده‌دا بیشــکێنێ به‌ده‌نگــه‌ خورمایــه‌ك بــۆ؟ چونکــه‌ لــه‌ دڵــی‬
‫هه‌موویــدا چه‌ســپیوه‌ هه‌رکه‌بانگــی دا زوو بیشــکێنن‪ ‌،‬هه‌رکــه‌ نانیــش خــورا‬
‫دوای ئــه‌وه‌ لــه‌ خه‌مــی ته‌راویحه‌کانــدا لــه‌ مزگــه‌وت‪ ،‬کــه‌ هــه‌ر هه‌مــووی‬
‫دیســان پێکه‌وه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌رده‌وام له‌ســه‌ر هه‌مــان ڕێــڕه‌و تــا شــه‌وانی قــه‌در‬
‫دێــت هه‌مــوو بــه‌ گوڕێکــی زیاتــره‌وه‌ هه‌وڵــی گرتنــی ئــه‌و شــه‌و ‌ه بــه‌ فه‌ڕانــه‌‬
‫ده‌دات خــۆ ئه‌گــه‌ر هــه‌ر نه‌شــتوانێت هه‌مــوو هه‌وڵێکــی ده‌خاتــ ‌ه گــه‌ر هــه‌ر‬
‫نه‌بێــت شــه‌وی بیســت و حــه‌وت دابنیشــێ‪ .‬بــه‌م شــێوه‌ مانگه‌گــه‌ کۆتایــی‬
‫پێهــات دوا بــه‌دوای ئــه‌وه‌ جه‌ژنــه‌[ اللــه‌ اکــر] و جه‌ژنــه‌ پیــرۆزه‌و گــه‌رده‌ن‬
‫ئــازادی که‌ســێکیش نه‌توانێــت ســه‌ردانی که‌ســێك هاوڕێیه‌کــی بــکات‬
‫ته‌له‌فۆنێکــی هــه‌ر بــۆ ده‌کات یــان نامه‌یه‌کــی بــۆ ده‌نێرێــت وه‌ هه‌مووشــی‬
‫چونکــه‌ ئــه‌م ڕاســتیانه‌ لــه‌ دڵیانــدا چه‌ســپی وه‌ خــوا خوایانــه‌ که‌ســێك بێــت‬
‫و نانیــان بخــوات ســه‌یری ئــه‌م بیــرو بــاوه‌ڕه‌!!! چ دینێــك هه‌یــ ‌ه وا خه‌ڵــك‬
‫پــه‌روه‌رده‌ بــکات؟ دواتــر بــه‌ دوومانــگ و شــتێك کاتــی حه‌جــی ماڵــی خــوا‬
‫دێــت هــه‌ر دوای ڕه‌مــه‌زان خه‌ڵکــی خــۆی بــۆ ئامــاده‌ ده‌کات‪ ،‬ئــه‌و حه‌جــه‌ی‬
‫ک ـه‌ خــوای گ ـه‌وره‌ له‌باره‌ی ـه‌وه‌ ده‌فه‌رمــوێ [وللــه عــى النــاس حــج البيــت مــن‬

‫‪81‬‬
‫اســتطاع إليــه ســبيال ومــن كفــر فــإن اللــه غنــي عــن العاملــن ] ئه‌مه‌ی ـه‌ ل ـه‌م‬
‫بابه‌تــه‌دا مه‌به‌ســته‌ بخرێتــه‌ ڕوو حه‌جــی ماڵــی خــوای گــه‌وره‌ گه‌وره‌تیــن و‬
‫به‌هێزتریــن کۆبونــه‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌یــه‌ بڵێــن گــه‌وره‌و به‌هێــزی ئــه‌م کۆبونــه‌و ‌ه لــه‌‬
‫چیدای ـه‌ به‌ڕاســتی وه‌ســفی به‌نوســین ناکرێــت مه‌گ ـه‌ر یه‌کێــك خــۆی بۆخــۆی‬
‫ئه‌وێــی دیبێــت‪ ،‬وه‌گ ـه‌ر بینــی بێتــی بێگومــان ئ ـه‌و پرســیاره‌ نــاکات‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی‬
‫لــه‌ حه‌جــدا ده‌بیرنێــت زۆرگه‌وره‌تــره‌ لــه‌وه‌ی بــه‌ده‌م وه‌ســف بکرێــت ویــان‬
‫بنورسێــت ئــه‌و هه‌مــوو خه‌ڵکــه‌ لــه‌ سه‌رانســه‌ری جیهــادا بــه‌ پیــرو گه‌نــج‬
‫و ژن و پیــاوه‌وه‌ هاتــوون تێیدایــه‌ ده‌وڵه‌مه‌نــده‌و میلیۆنــه‌ر‪ ‌،‬تێیدایــه‌ هــه‌ژارو‬
‫داماو‪،‬تێیدایــه‌ بــازرگان‪ ،‬تێیــدا حه‌مــاڵ و ته‌ماتــ ‌ه فــرۆش و په‌تاتــه‌ فــرۆش‪،‬‬
‫تێیدایــه‌ ســه‌رکرده‌و به‌ده‌ســته‌اڵت‪ ،‬تێیدایــه‌ بــێ هێــزو بــی ده‌ســته‌اڵت‪،‬‬
‫تێیدایــه‌ لــه‌ش ســاغ و چــاالك‪ ،‬تێیدایــه‌ ناتــه‌واو نه‌خــۆش‪ ،‬تێیدایــ ‌ه ســپی‬
‫پێســت‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌هــا تێیدای ـه‌ ڕه‌ش پێســت‪ ،‬ئ ـه‌و هه‌مــوو چین ـه‌ پێک ـه‌و ‌ه ی ـه‌ك‬
‫جلــی له‌به‌ردای ـه‌ ئه‌ویــش دوو پارچ ـه‌ قوماشــی ســپی جــوان‪ ،‬ی ـه‌ك شــیعاریان‬
‫هه‌یــه‌ ئه‌ویــش [لبیــك اللــم لبیــك‪ ،‬لبیــك ال رشیــك لــك لبیــك‪ ،‬ان الحمــد‬
‫والنعمــه‌ لــك و امللــك ال رشیــك لــك] هه‌مــووی شانبه‌شــانی یه‌کــر ئــه‌و‬
‫هه‌مــوو چیــن و هــۆزه‌ بــه‌ ئافــره‌ت و به‌پیــاو هه‌مــووی به‌یــه‌ك ده‌نــگ ئــه‌و‬
‫شــیعاره‌ بــه‌رز ده‌که‌نــه‌وه‌ پیــاوه‌کان به‌ده‌نگــی بــه‌رزو ئافره‌تــه‌کان به‌ده‌نگــی‬
‫نــزم‪ ،‬به‌شــێوه‌یه‌کی زۆر جــوان به‌بــێ ئــه‌وه‌ی پرۆڤه‌یــان کردبێــت به‌کۆمــه‌ڵ‬
‫پێشــر‪ ،‬هاوشــانی یه‌کــر هه‌رکــه‌ گه‌شــتنه‌ میقــات ئیحرامه‌کانیــان‬
‫ده‌به‌ســن ئه‌گــه‌ر لــه‌ نــاو فڕۆکه‌شــدا بــن‪ ،‬ئــه‌و شــیعاره‌ ده‌ڵێــت تــا ده‌گه‌نــه‌‬
‫نــاو حه‌ره‌مــی پیــرۆز‪ ،‬و ‌ه دواتــر ه ـه‌ر پێک ـه‌وه‌ ح ـه‌وت جــار ب ـه‌ده‌وری که‌عب ـه‌دا‬
‫ده‌ســوڕێنه‌وه‌ ســێ جــار به‌هه‌روه‌ل ـه‌و چــوار جــار به‌ئاســای‪ ،‬ک ـه‌ ته‌واویــان کــرد‬
‫دێنــه‌ مه‌قامــی ئیرباهیــم و دووڕکات نوێــژ ده‌کــه‌ن‪ ،‬لــه‌ نوێــژ بوونــه‌و ‌ه ئــاوی‬

‫‪82‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫زه‌م زه‌م نۆشــه‌که‌ن‪ ،‬وه‌ ده‌ڕۆن ســه‌عی هاتووچــۆی نێــوان ســه‌فاو مــه‌روه‌‪،‬‬
‫هه‌مــوو ئــه‌م ئــه‌م کارانــه‌ بــه‌ هیمه‌تێکــی زۆر چــاك و پاکــه‌و ‌ه وه‌ زۆربــه‌ی‬
‫ب ـه‌ده‌م گریان ـه‌وه‌‪ ،‬دواتــر ک ـه‌ ت ـه‌واو بــوون س ـه‌ریانی جــوان لــێ ده‌تاشــن یــان‬
‫کورتــی ده‌که‌نــه‌و ‌ه بــه‌م شــێوه‌ عه‌مره‌یــه‌ك حاســڵ بــوو دواتــر ســه‌رقاڵی‬
‫خواپه‌رســتی و زه‌خیــره‌ کــۆ کردنــه‌وه‌ نوێــژه‌کان بــه‌ کۆمــه‌ڵ بــه‌م شــێوه‌ تــا‬
‫کاتــی ح ـه‌ج دێت ـه‌ پێش ـه‌وه‌ ه ـه‌ر ک ـه‌ کاتــی هــات هه‌مــووی به‌جارێــك ب ـه‌ پــێ‬
‫و به‌قافڵــ ‌ه ده‌چــن بــۆ مینــا لــه‌وێ ده‌مێننــه‌و ‌ه لــه‌و ده‌شــت و نــاو چادرانــه‌دا‪،‬‬
‫و ‌ه بــۆ ڕۆژی دوای هــه‌ر هه‌مــووی دیســان پێکــه‌و ‌ه بــه‌ڕێ ده‌کــه‌ون بــۆ کێــوی‬
‫ڕه‌حم ـه‌ به‌حه‌ماس ـه‌و هه‌مــووی ده‌پاڕێت ـه‌وه‌ تــا مه‌غریــب‪ ،‬وه‌ دواتــر ده‌که‌وێت ـه‌‬
‫ڕی بــۆ موزده‌لیف ـه‌‪ ،‬کێــو ش ـه‌قام که‌ســی تــر ناگرێــت وا ده‌زانــی هه‌مــوو ئ ـه‌م‬
‫جیهانــه‌ له‌وێــدا کــۆ بوونه‌تــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌و شــه‌وه‌ لــه‌ موزده‌لیفــه‌ ده‌که‌نــه‌وه‌‪ ،‬هــه‌ر‬
‫کــه‌ نوێــژی به‌یانیــان کــرد هه‌مــووی ده‌چیــن بــۆ به‌ردبارانکردنــی شــه‌یتان‪،‬‬
‫دوای به‌ردبارانکردنه‌که‌یــان ه ـه‌م دیســانه‌و ‌ه س ـه‌ریان ده‌تاشــن وه‌یــان کورتــی‬
‫ده‌که‌ن ـه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌م شــێوه‌ حه‌جه‌ک ـ ‌ه بــو ب ـه‌ نســیب انشــاء الل ـه‌‪ ،‬وه‌ دواتــر ده‌چــن‬
‫بــۆ مه‌ککــه‌ بــۆ ته‌وافــی ئیفــازه‌ هــه‌م پێکــه‌وه‌ حــه‌وت جــار ده‌ســوڕێته‌وه‌ و‬
‫نوێــژ ده‌ک ـه‌ن و زه‌م زه‌م نــۆش ده‌که‌ن ـه‌وه‌و هاتووچۆکه‌یــان ه ـه‌م ده‌که‌ن ـه‌وه‌ ل ـه‌‬
‫س ـه‌فاو م ـه‌روه‌‪ ،‬به‌ت ـه‌واو بوونــی ده‌گه‌ڕێن ـه‌و بــۆ مینــا ل ـه‌وێ ش ـه‌و ده‌که‌ن ـه‌وه‌و‬
‫به‌یانیه‌کــه‌ی دێنــه‌وه‌ بــۆ به‌ردبارانکردنــی شــه‌یتان‪ ،‬دوای به‌ردبــاران کردنــی‬
‫ه ـه‌ر ســێ به‌ش ـه‌که‌‪ ،‬ده‌گه‌ڕێن ـه‌وه‌ بــۆ مینــا ل ـه‌ خواپه‌رســتی ه ـه‌ر به‌رده‌وامــن‬
‫و‪ ،‬هــه‌م دیســان بــۆ به‌یانــی دێنــه‌وه‌ بــۆ به‌ردبارانکردنــی شــه‌یتان‪ ،‬وه‌ گــه‌ر‬
‫ویســتان ئه‌مجــار ‌ه ده‌گه‌ڕێنــه‌وه‌ بــۆ مینــاو جارێکــی تــر شــه‌یتان بــه‌رد بــاران‬
‫ده‌که‌نـه‌وه‌ وه‌یــان دوای ئـه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێنـه‌وه‌ بــۆ مه‌ککـه‌‪ ،‬لـه‌وێ ده‌بێــت تــا کاتــی‬
‫ڕۆشــتنه‌وه‌یان وه‌ هــه‌رکات کاتــی ڕۆشــتنه‌وه‌یان هــات ته‌وافــی ماڵئاواییــان‬

‫‪83‬‬
‫ده‌کــه‌ن خــوا حافیــزی لــه‌و جێگــه‌ پیــرۆزه‌ ده‌کــه‌ن وه‌هه‌موویــان پــڕ بــه‌دڵ‬
‫بــێ تاقــه‌ت ده‌بــن بــه‌م ماڵئاواییــه‌‪ .‬ده‌بینیــن ئــه‌و هه‌مــوو کاره‌و‪ ،‬وه‌ دووبــاره‌‬
‫بوونه‌وه‌یــان هه‌مــووی پێک ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مان ـه‌ هه‌مــووی بــێ مانــا نیــن به‌ڵکــو پــڕ پــڕ‬
‫مانــان به‌ئاشــکرا خــوای گــه‌ور ‌ه دوامــان لــێ ده‌کات یه‌کگریــن یه‌کگــرن‪ ،‬وه‌‬
‫منیــش ده‌ڵێــم ئایــا کاتــی ئــه‌وه‌ نه‌هاتــووه‌ یه‌کگریــن!؟‬

‫چۆن کەسێكی سوپاسگوزاربم؟ ئەوەش وەاڵم‪-:‬‬

‫سوپاســگوزاری خــوای گەورە لەســەر گشــت نــازو نیعمەتەکانی بەســەر بەندەوە‬

‫تەنهــا بــە زار ناتوانرێــت مافــی پــێ بدرێــت‪ ،‬بەڵکــو زار تەنهــا بەشــێکی ئــەو‬
‫سوپاســگوزاریەیە‪ ،‬کــە تەنهــا زوبــان تێیــدا بەشــدارە‪ ،‬ئەڵبــەت زوبــان بەشــێکی‬
‫گەورەیــە لــە سوپاســگوزاریداو ئیعرتافێکــی گرنگــە لــە ژیانــی مرۆڤەکانــدا بەاڵم‬
‫نابێــت بەشــەکانی ترمــان لەیــاد بچێــت‪.‬‬
‫هەمــوو نیعمەتەکانــی خــوای گــەورە بەســەر بەندەکانیــەوە پێویســتە‬
‫سوپاســگوزاری خــوای گــەورە بکــەن‪ ،‬ئەویــش بــە بەشــداری کردنیــان لــەو کارە‬
‫پەســەندانەی کــە شــەرع داوای کــردووە بــۆ منونــە‪:‬‬
‫سوپاســگوزاری دەســت بــە یارمەتــی دانــی خەڵکــی و دەســتی هــاوکاری‬
‫درێژکردنــە بــۆ نــەداران‪ ،‬بــەم شــێوەیە دەســتت بــە زوبانــی حــاڵ هەڵدەســتێت‬
‫بــە ئەرکێکــی گــەورەی ئیالهــی و بــە کــرداری سوپاســگوزاری خــۆی نیشــان‬
‫دەدات‪ ،‬ئەڵبــەت ئیعازیشــی بــۆ زوبــان گرنگــی خــۆی هەیــە‪ ،‬ئەوکاتــە بــە وتنــی‬
‫سوپاســگوزاری کــردن لەســەر ئــەوەی کــە خــوای گــەورە دەســتی پــێ داوەو‬
‫ســاغەو دەتوانێــت ئــەو کارانــەی پــێ ئەنجــام بــدات‪.‬‬
‫بــۆ گشــت نیعمەتەکانــی تــری جەســتە بــە هەمــان شــێوە بەشــداری پێکردنیــان‬

‫‪84‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫لــە کاری خێروچاکــەدا واتــای ڕاســتەقینەی سوپاســگوزاری کردنە‪.‬‬
‫هەروەهــا لەســەر ئــەو نــازو نیعمەتانــی تــر چ مــادی بێــت و چ مەعنــەوی تەنهــا‬
‫یەکــی منونەیــەك دەهێنینــەوە‪:‬‬
‫خــوای گــەورە ئوتومبێلێکــی پێداویــت‪ ،‬شــوکرانە بژێــری ئــەو نیعمەتــە بــە‬
‫پابەندیــە بــە ڕێنومایەکانــی هاتووچــۆ و بەکارهێنانیەتــی لــە کاری خێــرو‬
‫یارمەتــی دانــی کەســانی پێویســت‪.‬‬
‫لــە ڕووی مەعنەویشــەوە کەســێكی بەناوبانگیــت و لەنــاو کۆمەڵگــەدا‬
‫ڕێزلێگیراویــت و قســەت جێگــەی خــۆی دەگرێــت‪ ،‬دەبێــت ئــەو هێــزە‬
‫مەعنەویــە چ بــۆ ماوەیــی بێــت چ خــۆت بەدەســتت هێنابێــت بــە هــۆی هــەر‬
‫هۆکارێكــەوە بێــت پێویســتە ئیســتغاللی بکەیــت بــۆ کاری چاکــە‪ ،‬بــۆ منونــە‬
‫دووکــەس قســە لەگــەڵ یەکــر ناکــەن‪ ،‬پێویســتە لەوێــدا تــۆ بکەویتــە ئــەو‬
‫نێوەنــدەو ئــەو دووکەســە بگەیەنیتــەوە یــەك‪.‬‬
‫بــەم شــێوەیە پێویســتە گشــت نیعمەتەکانــی خــوای گــەورە سوپاســگوزاری‬
‫لەســەر بکرێــت بــە کــرداری چاکــە‪ ،‬خــوای گــەورە لــە ســورەتی النحــل ئایەتــی‬
‫‪٩٧‬دا دەفەرموێــت‪:‬‬
‫َ ُ‬
‫ــن َفلَن ُْح ِي َينَّــ ُه َح َيــا ًة َط ِّي َبــ ًة ۖ‬ ‫ــل َصالِ ًحــا ِّمــن َذ َكــ ٍر أ ْو أن َث ٰ‬
‫ــى َو ُهــ َو ُم ْؤ ِم ٌ‬ ‫ــن َع ِم َ‬ ‫َم ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـ�م أ ْج َر ُهـ�م بِأ ْح َسـ�نِ َمـ�ا َكانُـ�وا َي ْع َم ُل َ‬
‫ـ�ون‪ ‬‬ ‫َولَن َْج ِز َين َُّه ْ‬

‫ڕووت و قوتی ئازادەو داپۆشراوی قەدەغە دەکرێت‬

‫ئەگــەر خاوەنــی هیــچ بیروباوەڕێکــی ئاینیــش نەبیــت و بەچاوێکــی وێژدانیانەوە‬

‫بیــر لــە ڕووتــی و داپــۆرشاوی بکەیتــەوەو دەنگــی بــۆ بدەیــت ویژدانــت‬
‫داپۆرشاوەکــە هەڵدەبژێرێــت‪ ،‬ئەگــەر ویژدانەکــەش ویژدانــی تێــدا نەمابێــت و‬

‫‪85‬‬
 ‫ڕووتــی هەڵبژێرێــت لــە بەرانبــەردا ناتوانێــت داپــۆرشاوی ڕەد بکاتــەوە‪.‬‬
‫ئەگــەر بــەراوردی ڕووتــی و داپــۆرشاوی بکەیــن و بیــدەن لــە تــەرازووی ژیــری و‬
‫ســوود و زیانەکانیــان لێــك بدەینــەوە هیــچ گومانــم نــی یــە لــەوەی تــەرازووی‬
‫داپــۆرشاوی حەبلــی تــەرازووی ڕووتــی دەپچڕێنێــت و بــە ئاســانیدا دەبــات‪،‬‬
‫تــا ئەوروپامــان نــەدی بــوو تێڕوانیــان بــۆ داپــۆرشاوی تــا ڕادەیــەك کــز تــر‬
‫بــوو وەك لــەوەی دونیــای ڕووتــی ئەروپــاو بەنــاو ئــازادو دیموکراســی و مافــی‬
‫کەســێتی و ئیــر ئــا لــەو جــۆرە ناوانــە‪ ...‬بــەاڵم کــە ئەورپامــان دی زیانەکانیــان‬
‫زیاتــر بــۆ دەرکــەوت‪ ،‬لــە کۆمەڵگەیەکــی ئیســام پــەروەرو بابەنــد بــە کەلتــورەوە‬
‫ئەگەرچــی کەســێکی نیمچــە ڕووتیــش هەبێــت لەبــەر پابەنــدی کەســەکان بــە‬
‫ئایــن و کەلتــورەوە تــا ڕادەیــەك کەســەکە بــەدوورە لــە کۆمەڵێك زیانــی دەرەکی‪،‬‬
‫بــەاڵم لــە وواڵتانێــك کــە کەســەکان هەڵگــرو پــەروەردە کــراوی ئیســام نیــن و‬
‫کەلتــور بەالیانــەوە گرنــگ نــی یــە ئــا لەوێــدا مەترســی ڕووتــی بەتەواوەتــی و‬
‫بەبــێ پــەردە دەردەکەوێــت‪ ،‬کــە چەنــد ئافرەتانــی ڕووت بەهــۆی دەرخســتنی‬
‫ئەندامانــی جەســتەیانەوە تووشــی گرفــت و کێشــەی کۆمەاڵیەتــی دەبــن‪،‬‬
‫هەرچەنــد کەســانێکی نــا ئــاگا لەمــەی مــن باســی دەکــەم لەوانەیــە بەالیــەوە‬
‫ســەیر بێــت و هــاوڕا نەبێــت لەگەڵمــداو بڵــێ ئــەوە نــی یــە هەمــوو بــە ئاســایی‬
‫بــە بــازاڕدا دەســوڕێتەوەو هیــچ کێشەیەکیشــی دروســت نەکــردووە‪ ،‬بــەاڵم ئەوە‬
‫تەنهــا ڕووکەشــی کارەکانــەو بەڵکــو نــەك کێشــەی دروســت کــردووە چەندەهــا‬
‫ئافــرەت خۆیــان بــەو جــۆرە ڕەفتارانــەوە گیــرۆدە کــردووەو بــوون بــە قوربانــی‬
‫کردەوەیەکــی هــەرزەی خۆیــان‪ ،‬داوێــن پیســی‪ ،‬تونــدوو تیــژی‪ ،‬دەســت درێــژی‬
‫سێکســی‪ ،‬کاریگــەری نێگەتیڤــی ڕووتــی لەســەر بیرکردنــەوە‪ ،‬لەســەر زانســت‪،‬‬
‫لەســەر هــەر قیەمێکــی گرنگــی نــاو کۆمەڵــگا هەمــوو کەســێك دەتوانێــت بــە‬
‫ئاســانی دەرکــی پــێ بــکات‪ ،‬ئافرەتێــك ئەگــەر جێگەیــەك لــەو جێگانــەی کــە‬

‫‪86‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫دەبێــت بشــاررێتەوەو ئــەو دەری خســتووە کــە بەرچــاوت دەکەوێــت وێنەکــەی‬
‫ڕاســتەوخۆ چــاو تۆمــاری دەکات و بیــری بــۆالی خــۆی دەبــات‪ ،‬ئیــر لــەوەوە بــۆ‬
‫ســەرەوە خۆتــان داینێن‪...‬بــەاڵم لــە بەرانبــەر ئــەوەدا باســی داپــۆرشاوی بکەیــن‬
‫و بــەراوردی بکەیــن لەگەڵیــدا ئەوســا قورســی تەرازووەکەمــان بــۆ دەردەکەوێت‬
‫و وێنــەی پچڕانــی حەبلەکەمــان دێتــە پێــش چــاو‪ ،‬بیــر لەچــی دەکەیتــەو لــە‬
‫چادرێــك؟ لــە پارچــە قومــاش؟ خــۆ بیــر لــە هەرچــی بکەیتــەوە وەك الیەنــە‬
‫دەرونیــە پیســەکە هــەر لــەوە باشــرە؟ کەوابــوو داپــۆرشاوی نــەك کێشــە نــی‬
‫یــە‪ ،‬بەڵکــو گەورەتریــن ســەرمایەیە یەکــەم بــۆ ئافرەتەکــە خــۆی‪ ،‬دواتر بــۆ بەرەو‬
‫پێشــچوونی کۆمەڵگــە‪ ،‬مــن نامەوێــت هێــرش بکەمــە ســەر ئــەو ئافرەتانــەی‬
‫کــە ڕووتــن و بــە داوێــن پیــس و خــراپ بیــان ژمێــرم‪ ،‬بــەاڵم کارەکەیــان هــۆکارو‬
‫هانــدەرە بــۆ خراپــەو بــەرەو خراپــە‪ ،‬لەوانەیــە خۆشــیان بەهــۆی کــەم‪......‬‬
‫دەرك بــەم ڕاســتیە نەکــەن و ئــەوان پێویســتیان بــە ئامــۆژگاری و ڕینموونــی‬
‫هەیــە‪ ،‬دەبــوو ڕێکخراوەکانــی مافــی ئافــرەت دەوریــان تێیــدا هەبوایــە نــەوەك‬
‫بــە پێچەوانــەوە‪ ،‬دەمیــان یــەك مەتــر درێــژ بکــەن بەرانبــەر پیاوەکانیــان و بــە‬
‫تەاڵقدانیــان بــدەن و دواتریــش چــی دەســت دەکەوێــت‪ ،‬یــان بــە بێوەژنــی‬
‫دەمێنێتــەوە یــان شــوو بــە پیاوێکــی تــر دەکات ئەگــەر لــە ئەوروپــاش بێــت زۆر‬
‫ڕقــی هەســتێت شــوو بــە ژنێــك دەکات!‪ ،‬کەچــی وواڵتانــی ئەوروپــا کــە منوونەی‬
‫ئــازادی و دیموکراســی و مافــی مــرۆڤ و ئــازادی تاكــن دێــن پەچــەی ئافرەتــان‬
‫قەدەغــە دەکــەن‪ ،‬وەك ئەمــڕۆ لــە بەلجیــکا ڕۆشــتە بــواری جــێ بەجــێ کردنەوە‪،‬‬
‫لــەڕووی دینیــەوە منیــش وەك مەالیــەك لەوانــە لەســەر ئــەو ڕایــە بــم کــە پەچــە‬
‫فــەرز نەبێــت‪ ،‬بــەاڵم مــن وازم لــە الیەنــە دینیەکــە لــەم باســەدا هێنــاوە‪ ،‬بــۆ‬
‫ئافرەتێــك تــا پانتۆڵەکــەی لەســەر بێــت و کراســەکەی لــە خــوار بێــت ئاســاییە؟!‬
‫بــۆ ئەگــەر هــەر پانتۆڵیشــی لــە پێــدا نەبێــت و کراسیشــی لەبــەردا نەبێــت‬

‫‪87‬‬
‫ئاســاییە؟! بــۆ تــا دەرمــان بــکات و خــۆی تەزویــر بــکات ئاســاییە؟! بــۆ خــۆی‬
‫بــکات بــە پیــاوو جلــی پیــاوو تەمســلی پیــاو بــکات ئاســاییە؟! بــۆ ‪...‬بۆ‪...‬بــۆ‪...‬‬
‫بــەاڵم لــە بەرانبــەر ئــەوەدا ئافرەتێــك کــە خــۆی و کۆمەڵگەشــی خــۆش دەوێــت‬
‫هەمــوو مافەکانــی لــە وواڵتــی مافــدا لــێ بســەننەوەو فیــری درۆی بکــەن لەگەڵ‬
‫خۆیــدا لەبــەر بســتێك قومــاش‪ ،‬خۆزگــە لەگــەڵ لــێ ســەندنەوەی ئــەو بســتە‬
‫قوماشــەدا بســتێکیان بــە ئافرەتانــی تــر زیــاد بکردایــە‪ ،‬ئەوســا ئێمــەش دەمــان‬
‫ووت ئاســاییە بســتێك بــۆ هەمــان بســتی هاوڕەگــەزی خــۆی‪.‬‬

‫ه ئه‌وروپا‬
‫ڕه‌وشی ئافره‌تانی کورد ل ‌‬

‫بــۆ لێکۆڵینــه‌وه‌ له‌ســه‌ر‌‌هــه‌ر بابه‌تێــك پێویســت بــ ‌ه کۆمه‌ڵێــك ســه‌رچاوه‌و‬

‫ئامــار ده‌کات بـه‌اڵم باســێكی وه‌ك ئـه‌م بابه‌تـه‌ کـه‌ لـه‌ ڕه‌وشــی ئافره‌تــان ده‌دوێ‬
‫ل ـه‌ ئه‌وروپــا پشــت نابه‌ســتێت ب ـه‌ هیــچ س ـه‌رچاوه‌یه‌ك ئه‌ویــش له‌ب ـه‌ر ه ـه‌واو‬
‫ئــاره‌زوو نــی یــه‌ به‌ڵکــو له‌بــه‌ر نه‌بوونــی ســه‌رچاوه‌یه‌ لــه‌م بــواره‌دا‪ .‬چونکــه‌‬
‫مێــژووی کــورد لــه‌ ئه‌وروپــا تــا ڕاده‌یــه‌ك تازه‌یــ ‌ه هــه‌ر ئه‌مــه‌ش هۆکارێکــه‌ بــۆ‬

‫‪88‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫نه‌بوونــی س ـه‌رچاوه‌ تێیــدا‪ .‬ب ـه‌اڵم ب ـ ‌ه پشــت به‌ســن ب ـه‌ ئ ـه‌و ئه‌زموون ـه‌ی ک ـه‌‬
‫بینیومان ـه‌ و تێیــدا ژیاویــن ب ـه‌ کورتــی له‌س ـه‌ر ڕه‌وشــی ئافره‌تــان ده‌دوێیــن ل ـه‌‬
‫ئه‌وروپــا‪ ،‬و ‌ه پۆلێنیــان ده‌که‌یــن بــه‌م شــێوه‌‪:‬‬
‫‪-1‬کۆمه‌ڵێــك لــه‌و ئافره‌تانــه‌ی کــه‌ له‌الیــه‌ن پیاوه‌کانیانــه‌وه‌ دێنــه‌ ئه‌وروپــا‬
‫دوای ماوه‌یه‌کــی کــه‌م پێکــه‌وه ژیــان لێــك جیــا ده‌بنــه‌وه‌و کاریگه‌ریه‌کــی‬
‫یه‌کجــار زۆر ده‌کات ـ ‌ه س ـه‌ریان ئ ـه‌م جیابوون ـه‌وه‌‪ .‬و ‌ه هــۆی پێــك نه‌هاتنــی ئ ـه‌م‬
‫دووالیه‌نــه‌ ده‌گه‌ڕیتــه‌وه‌ بــۆ چه‌نــد هۆکارێــك له‌وانــه‌‪:‬‬
‫‌أ‪-‬تێنه‌گه‌یشــتنی هــه‌ردووال پێــش ئه‌نجامدانــی زه‌واج ئه‌ویــش به‌هــۆی په‌لــه‌‬
‫په‌لــه‌و ‌ه بــۆ منونــه‌ که‌ســێك لێــر ‌ه ســه‌فه‌ری کوردســتان ده‌کات ســێ مانــگ‬
‫لــه‌ کوردســتان داده‌نیشــێت چه‌نــد ڕۆژێکــی ئه‌مســه‌ره‌و ســه‌ره‌و ماوه‌یه‌کــی‬
‫زۆریشــی سـه‌ردان و میوانداریـه‌ که‌مێکــی ده‌مێنێتـه‌وه‌ بــۆ گـه‌ڕان و دۆزینـه‌وه‌و‬
‫لێــك گه‌یشــن‪ ،‬کــ ‌ه ده‌چنــه‌ نــاو کــه‌ژاوه‌ی هاوســه‌ریه‌تیه‌وه‌ ئه‌وجــا‬
‫بیرده‌که‌نــه‌وه‌ کــه‌ په‌له‌یــان کــردووه‌‪ .‬مه‌به‌ســت لــه‌م خاڵــه‌ خوانه‌خواســت‬
‫ئــه‌وه‌ نــی یــه‌ کــ ‌ه ده‌بێــت ماوه‌یه‌کــی زۆر ئــه‌م کــوڕو ئافره‌تــ ‌ه پێکه‌وه‌بــن‪،‬‬
‫هــه‌روه‌ك لێــره‌ بــاوه‌ لــه‌ ناوچینــی ئه‌وروپیــدا‪ ،‬بــه‌اڵم خــۆ هه‌رده‌بێــت‬
‫به‌النــی که‌مــه‌وه‌ یه‌کــر بناســن و وه‌ حــه‌زو ئاره‌زووه‌کانــی یه‌کــر لــه‌ پێــش‬
‫هه‌موویانـه‌وه‌ ده‌بێــت یه‌کرتیــان بـه‌دڵ بــوو بێــت نـه‌ك ناچــاری وای لێکردبێــت‪.‬‬
‫ب‪-‬هه‌ندێــك بــه‌ ته‌له‌فــۆن له‌الیــه‌ن خــزم و که‌ســو کاریــه‌وه‌ ئافــره‌ت‬
‫بــۆ کوڕه‌کانیــان ده‌دۆزنــه‌وه‌و کاره‌کــه‌ ئه‌نجــام ده‌ده‌ن دوای هیــچ کامیــان‬
‫به‌یه‌کــر ناخــۆن‪.‬‬
‫ج‪-‬هه‌ندێــك کچه‌کانیــان ناچــار ده‌کــه‌ن کــه‌ شــوو بکــه‌ن بــه‌ ئه‌وانــه‌ی لــه‌‬
‫ئه‌وروپــان له‌بــه‌ر پــاره‌و ســه‌روه‌تی دونیایــی وه‌دواتــر کــ ‌ه کاره‌کــه‌ ئه‌نجــام‬
‫ده‌درێــت ده‌بیرنێــت به‌وشــێوه‌ نه‌بــوو کــه‌ چاوه‌ڕێــی ده‌کــرد! هــه‌روه‌ك چــۆن‬

‫‪89‬‬
‫کچه‌کــه‌ ناچــار کــرا له‌ســه‌ر ئــه‌م زه‌واجــه‌ به‌شــێوه‌یه‌کی تــر دیســان ناچــار‬
‫ده‌کرێتــه‌وه‌ له‌ســه‌ر تــه‌اڵق‪.‬‬
‫وه‌ م ـه‌رج نــی ی ـه‌ ه ـه‌ر له‌الیه‌نــی پیاوه‌ک ـه‌وه‌ ئ ـه‌م کاره‌ ڕووبــدات هه‌نێــك جــار‬
‫الی ئافره‌ته‌که‌شــه‌و ‌ه بــۆ منونــه‌ ئافره‌ته‌کــه‌ پیاوه‌کــه‌ ده‌هێنــێ‪.‬‬
‫د‪ -‬هه‌ندێــك هــه‌ر بــۆ ئه‌وروپــا شــویان کــردووه‌و! کوڕه‌که‌یــان بــه‌دڵ نه‌بــووه‌‪،‬‬
‫وه‌یــان پیاوه‌کــه‌ بــۆ ئه‌وروپــا کچه‌کــه‌ی مــاره‌ کــردووه‌و کچه‌کــه‌ی بــه‌دڵ‬
‫نه‌بــووه‌!‪.‬‬
‫‪-2‬هه‌ندێــك ژیانێکــی ناخــۆش پێکــه‌وه‌ به‌ســه‌ر ده‌بــه‌ن کــه‌ هیــچ الیه‌کیــان‬
‫خۆشــبه‌خت نــی یــه‌ به‌یه‌کــری‪ ،‬هــۆی ئه‌مــه‌ش ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌ بــۆ لێــك‬
‫تێنه‌گه‌شــن به‌رانبــه‌ر وواڵته‌کــه‌ بــۆ منونــه‌ ئافره‌ته‌کــ ‌ه لــ ‌ه کوردســتان‬
‫به‌چاوێکــی زۆر بــه‌رزه‌وه‌ ســه‌یری ئه‌وروپــای کــردووه‌و وای زانیــوه‌ به‌هه‌شــتی‬
‫ســه‌رزه‌مینه‌! کــه‌ هاتووه‌تــه‌ ئێــره‌ ده‌بینێــت زۆرینــه‌ی کات لــه‌ چوارچێــوه‌ی‬
‫دیوارێکدایــه‌ دوور لــه دایــك و بــاوك و کــه‌س و کار‪ ،‬ده‌بێتــه‌ مایــه‌ی بیــر‬
‫کردنـه‌وه‌ی بـه‌رده‌وام و ناتوانێــت له‌گـه‌ڵ کۆمه‌ڵگـه‌ی ئێــره‌دا خــۆی بگونجێنێت‬
‫کــوردی خۆمــان ده‌ڵــی واده‌زانــێ ل ـه‌ ق ـه‌ل و کۆتریــش بــووه‌‪ ،‬پیاوه‌ک ـه‌ش ئ ـه‌م‬
‫ناخۆشــیه‌ی ئ ـه‌وی ناوێــت خــۆی زۆر ئه‌زی ـه‌ت داو ‌ه تــا خێزانــی پێــك هێنــاوه‌و‬
‫گه‌شــتۆته‌ ئــه‌م ئاســته‌ به‌کورتــی چاوه‌ڕێــی ئه‌مــه‌ی نه‌کــردووه‌ ئیــر لــه‌م‬
‫گێــره‌و کێشــه‌دا ده‌ژیــن پێکــه‌وه‌ هــه‌ردووال بــه‌م جــۆره‌ ژیــان ده‌به‌نه‌ســه‌ر‪.‬‬
‫هه‌روه‌هــا بــه‌ پێچه‌وانه‌شــه‌وه‌ هه‌یــه‌ ئافره‌تــه‌و پیاوێکــی هێنــاوه‌و پیاوه‌کــه‌‬
‫ناتوانێــت خــۆی بگونجێنــێ‪.‬‬
‫‪-3‬هه‌نێــك گیریــان خــواردووه‌ به‌ده‌ســت مێرده‌کانیانــه‌وه‌ له‌بــه‌ر خــراپ‬
‫هه‌ڵســوکه‌وت کــردن له‌گه‌ڵیــاو خیانه‌تکــردن لێــی به‌چــاوی ســوکه‌وه‌‬
‫س ـه‌یری خێزانــی خــۆی ده‌کاو به‌چــاوی ب ـه‌رزه‌وه‌ س ـه‌یری ئافره‌تانــی ئه‌وروپــی‬

‫‪90‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌کات!!! ئه‌مــه‌ش بێگومــان هــۆی الدانیه‌تــی لــ ‌ه ڕێگــه‌ی ڕاســتی ئیســام‪.‬‬
‫‪-4‬کۆمه‌ڵیــك ژیانێکــی ســاده‌و خــۆش له‌گــه‌ڵ مێرده‌که‌یــدا ده‌باته‌ســه‌ر‬
‫و تاڕاده‌یه‌کــی بــاش خــۆی ده‌گونجــێ له‌گــه‌ڵ کورده‌کانــدا‪ ،‬هه‌ندێكــی‬
‫که‌میــش له‌گــه‌ڵ کۆمه‌اڵنــی بێگانــه‌دا‪ .‬ده‌توانــم بڵێــم ئــه‌م کۆمه‌ڵــه‌ هــه‌ره‌‬
‫زۆرینــه‌ن‪.‬‬
‫‪-5‬هه‌ندێــك کاریگــه‌ری ئه‌وروپــی زۆر بــووه‌ له‌ســه‌ری ده‌توانــم بڵێــم کــورده‌‬
‫بــه‌اڵم لــه‌ پێســتی ئه‌وروپیــدا!‪.‬‬
‫‪-6‬هه‌ندێــك زۆر ژیــرو لێزانانـه‌و دوور بینانـه‌ بیــر ده‌کاتـه‌وه‌ هـه‌رده‌م ده‌خوێنــێ‬
‫و له‌بیــری پاشــه‌ڕۆژێکی چاکــر دایــه‌‪ ،‬وه‌ ئــه‌م کۆمه‌ڵــه‌ هــه‌ره‌ که‌مرتینــی‬
‫هه‌مــوو کۆمه‌ڵه‌کانــی تــرن وه‌ له‌شــاره‌کاندا بــه‌ په‌نجــه‌ی ده‌ســت ده‌ژمێرێــن‪.‬‬
‫‪-7‬هه‌ندێــك کاتژمێــرو چرک ـ ‌ه ده‌ژمێــرێ ک ـ ‌ه ک ـه‌ی بێــت و بتوانێــت بگه‌ڕێت ـه‌وه‌‬
‫کوردســتان و وه‌ك ده‌ڵێــن هه‌رچــۆن بێــت ڕای ده‌کێشــێت‪ ،‬ناتوانیــت دڵ بــه‌‬
‫ئێــره‌ خــۆش بــکات‪.‬‬
‫هه‌مــوو ئه‌وانـه‌ی باســان کــرد به‌ئاشــکرا ده‌بیرنێــن لـه‌ ئه‌ورپــادا بـه‌اڵم ئاســان‬
‫نــی یــه‌ ئه‌گــه‌ر مبانه‌وێــت ڕێژه‌کانیــان بــه‌ تــه‌واوی دیــاری بکه‌یــن‪ .‬بــه‌اڵم‬
‫ده‌توانیــت ته‌خمینیــان بکه‌یــن بــه‌م شــێوه‌یه‌‪:‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی یه‌ك ‪%5‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی دوو ‪%10‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی سێ ‪%2‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی چوار ‪%75‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی پێنج ‪ % 15‬به‌تایبه‌ت ئه‌مانه‌ ئه‌وانه‌ن که‌ له‌ کۆنه‌وه‌ له‌ ئه‌ورپان‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی شه‌ش ‪%1‬‬
‫کۆمه‌ڵه‌ی کۆتایی ‪%30‬‬

‫‪91‬‬
 ‫ه وه‌ك مافێکی گه‌وره‌ی منداڵ‬
‫عه‌قیق ‌‬

‫گــه‌وره‌ی و گشــتگیری ئاینــی ڕاســتی ئیســامه‌ که‌وایکــردووه‌ ئیســام بــ ‌ه‬

‫زینــدووی و درێــژی مبێنێت ـه‌وه‌ ل ـه‌ کاتێکــدا وه‌ك هێــزو ده‌ســته‌اڵت هیچێکــی‬
‫واشــان له‌ده‌ســتدا نه‌مــاوه‌‪ ‌،‬ســه‌ره‌نجامی ئــه‌و گشــتگیریه‌و بایه‌خدانــی‬
‫هه‌مــه‌ الیه‌نیه‌یــ ‌ه ناحه‌زانــی ئیســامی قه‌ڵــس کــردووه‌و به‌هانــه‌ بــۆ یاســاو‬
‫ڕێســاکانی ده‌هێنن ـه‌وه‌‪ ،‬بــۆ ئ ـه‌وه‌ی له‌به‌رچــاوی مســوڵامنانی نارشیــن بک ـه‌ن‪،‬‬
‫هه‌رچه‌نــد ئــه‌و هه‌واڵنــه‌ پڕوپــوچ و بــێ ســه‌ره‌نجامن و ده‌بێتــ ‌ه زیاتــر مایــه‌ی‬
‫پابه‌نــدی مســوڵامنان ب ـه‌ ئیســامه‌وه‌ ‌و زیاتــر ناســاندنی ئیســام الی گه‌النــی‬
‫تــر‪.‬‬
‫کاتێــك چــاو بــه‌ ده‌قــ ‌ه قورئانــی و فه‌رمــووده‌ ڕاســته‌کانی پێغه‌مبــه‌ردا‬
‫ده‌خشــێنین گشــتگیری و بایه‌خــی به‌رفــراوان بــه‌ هه‌مــوو الیه‌نه‌کانــی ژیــان‬
‫بــه‌ ئاشــکرا به‌رچاومــان ده‌که‌وێــت‪ ‌،‬زانایانیــش زیاتــر ئــه‌و وورده‌کاریه‌یــان‬
‫لێــك داوه‌تـه‌وه‌و بــۆ مســوڵامنانیان زیاتــر ڕوونکردۆتـه‌وه‌‪ ،‬هـه‌ر بۆیـه‌ زۆرێــك لـه‌م‬

‫‪92‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫زانســته‌ ئیســامیانه‌ی کـه‌ ئێســته‌ لـه‌ سه‌رانسـه‌ری جیهانــدا هـه‌ن و لـه‌ زانکــۆو‬
‫خوێندنگه‌کانــدا ده‌خوێرنێــت ســه‌ره‌نجامی هــه‌وڵ و تێكۆشــانی زانایــان‬
‫بــوو ‌ه لــه‌ به‌رژه‌وه‌نــدی پێویســتیه‌کانی مســوڵامناندا بــن‪ ،‬وه‌ك دڵسۆزیشــیان‬
‫به‌رانبــه‌ر ئیســام‪ ،‬لــه‌ کاتێکــدا له‌ســه‌رده‌می پێغه‌مبــه‌ری مه‌زنــدا ته‌نهــا‬
‫قورئــان هه‌بــوو وه‌ك ده‌ق و وه‌ پێغه‌مبه‌ریــش له‌ناویانــدا بــوو‪ ،‬ئیــر وجــودی‬
‫پێغه‌بــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت له‌نــاو مســوڵامنانداو تێگه‌شــتنی ئــه‌و‬
‫بــۆ قورئــان پیویســتی هه‌بوونــی زۆرێــك لــه‌و زانســتانه‌ی کــه‌ ئێســته‌ هــه‌ن‬
‫نه‌بــوو‪ ،‬بــه‌اڵم بــه‌ نه‌مانــی ئــه‌و له‌ناویانــداو دوورکه‌وتنــه‌وه‌ی خه‌ڵکــی‬
‫لــ ‌ه زمانــی ڕه‌ســه‌نی قوره‌یشــی و فــراوان بوونــی ئیســام بــه‌ چــوارده‌وری‬
‫خۆیانــدا پیویســتی هه‌بوونــی زۆرێــك لــه‌و زانســتانه‌ی کــه‌ ئێســته‌ هــه‌ن و‬
‫ســه‌رچاوه‌کانیان قورئــان و فه‌رمووده‌کانــن بهێنێتــه‌ کایــه‌وه‌‪.‬‬
‫گشــتگیری ئیســام و فراوانــی ڕێســاکانی ئه‌وه‌نــده‌ فراوانــن ته‌نهــا شــتێکی‬
‫گرنــگ نــی یــه‌ کــه‌ ئامــاژه‌ی پــێ نه‌کــرا بێــت‪ ‌،‬ئێســته‌ کــه‌ باســه‌که‌مان‬
‫له‌ســه‌ر عه‌قیقــه‌ی منداڵــه‌و تۆزێــك له‌ســه‌ر ئــه‌و باســه‌ ده‌دوێیــن زیاتــر ئــه‌و‬
‫گشــتگیریه‌مان بــۆ ده‌رده‌خــات‪.‬‬
‫مســوڵامن هـه‌ر لـه‌ یه‌کـه‌م بیرکردنـه‌وه‌ی بــۆ چوونـه‌ نــاو کـه‌ژاوه‌ی خێزانداریـه‌وه‌‬
‫ئیســام ڕێنمونــی کــردووه‌ کـه‌ ئافره‌تێکــی داوێــن پــاك و بـه‌ شـه‌ره‌ف بهێنێــت‪،‬‬
‫چونکـه‌ لـه‌ ئاینــده‌دا ده‌بێتـه‌ دایکــی منداڵه‌کانــی‪ ،‬هـه‌ر ئه‌مـه‌ خــۆی بــۆ خــۆی‬
‫په‌یامێکیشــ ‌ه بــۆ ئافره‌تــان بــه‌ گشــتی کــه‌ بــۆ ئــه‌وه‌ی مافه‌کانیــان پارێــزراو‬
‫بێــت و شــایه‌نی ئه‌وه‌بــن بــن بـ ‌ه دایــك و هه‌ڵبژاردنیــان له‌الیـه‌ن مســوڵامنه‌وه‌‬
‫خۆیــان بــه‌ پاکــی بهێڵنــه‌وه‌و بــه‌دوور بــن لــ ‌ه به‌دڕه‌وشــتی و خراپــه‌کاری‪.‬‬
‫سـه‌ره‌نجامی خراپه‌کاریـه‌ ئافــره‌ت موعـه‌ره‌ز ده‌کات بــۆ ده‌ســت درێــژی کردنـه‌‬
‫ســه‌ریان و پێشــێل کردنــی مافه‌کانیــان‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫ئــه‌وه‌ی ئه‌مــڕۆ به‌نــاو مافــی مــرۆڤ و مافــی ئافره‌تــه‌وه‌ کار ده‌کــه‌ن ئیســام‬
‫هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای ســه‌رهه‌ڵدانیه‌وه‌ له‌گــه‌ڵ کۆمه‌ڵــه‌ مافێکــی تــه‌واو پێیانــه‌وه‌‬
‫هاتــووه‌‪ ،‬بــه‌ ئاشــکرا لــه‌ باســی عه‌قیقــه‌دا بۆمــان ده‌رده‌که‌وێــت‪ ،‬کاتێــك‬
‫ئافــره‌ت ک ـه‌ حامیله‌ی ـه‌ ئیســام یاســاو ڕێســای خــۆی بــۆ دانــاوه‌ وه‌ك مافێــك‬
‫بــۆ ئافره‌ته‌ک ـه‌و وه‌ دیســان بــۆ منداڵه‌ک ـه‌ش‪ ،‬ک ـه‌ هێشــتا نه‌هاتووه‌ت ـه‌ دونیــاوه‌‬
‫مافــی خــۆی هه‌یــه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ ده‌بینیــن لــه‌ ئیســامدا کــ ‌ه ڕۆژوو پایه‌یه‌کــی‬
‫گرنگــی ئیســامه‌ لــه‌ کاتــی حه‌ملــدا له‌ســه‌ر ئافره‌ته‌کــه‌ هه‌ڵگیــراوه‌‪ ،‬ئــازاده‌‬
‫لــه‌وه‌ی بــه‌ ڕۆژوو نه‌بێــت‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ئه‌زیه‌تــی نه‌بێــت به‌هــۆی برســێتی و‬
‫تونێتیــه‌و ‌ه لــه‌ کاتــی حه‌ملــدا‪ ،‬مافێکــی منداڵه‌که‌شــه‌ دایکه‌کــه‌ی خواردنــی‬
‫پێویســت بخــوات بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ب ـ ‌ه شــێوه‌یه‌کی ئاســایی گه‌ش ـه‌ی خــۆی بــکات‬
‫و بــه‌ جه‌ســته‌یه‌کی تــه‌واوو بــێ نوقســتانی بێتــه‌ دونیــاوه‌‪ ،‬ئیــر ئافره‌ته‌کــه‌‬
‫ده‌بێــت پیــاو یارمه‌تــی ده‌ری بێــت و ئه‌رکێکــی زیاتــر نه‌خرێته‌ســه‌ری کــه‌‬
‫ل ـه‌ توانــای ب ـه‌ده‌ر بێــت‪ ،‬یارمه‌تــی دانــی ئافــره‌ت له‌الی ـه‌ن پیــاوه‌وه‌ پێغه‌مب ـه‌ر‬
‫درودی خــوای لــێ بێــت سه‌رمه‌شــقامن ‌ه کــه‌ خــۆی به‌ده‌ســتی خــۆی ماڵــی‬
‫گســك داوه‌و یارمه‌تــی خێزانه‌کانــی داوه‌‪.‬‬
‫کاتێــك ئافره‌ته‌کــه‌ منداڵه‌کــه‌ی ده‌بێــت لــه‌ ئیســامدا ماوه‌یه‌کــی زۆر‬
‫حه‌ســانه‌و ‌ه بــۆ ئـه‌و ئافره‌تـه‌ دانــراوه‌ کـه‌ نوێژیــش نـه‌کات کـه‌ کۆڵه‌کـه‌ی دینـه‌‪،‬‬
‫ئیــر ئ ـه‌و ماوه‌ی ـ ‌ه ل ـه‌ که‌ســێکه‌و ‌ه بــۆ که‌ســێکی تــر جیــاوازی هه‌ی ـه‌ مانگێک ـه‌‬
‫دوو مانگــه‌ هه‌رچه‌ندێکــه‌ تــا پــاك ده‌بێتــه‌وه‌و جه‌ســته‌ی ئاســایی ده‌بێتــه‌وه‌‪،‬‬
‫هه‌تــا جه‌ســته‌ی ئاســایی نه‌بێت ـه‌و ‌ه ک ـ ‌ه ب ـ ‌ه پــاك بوونه‌وه‌ک ـ ‌ه دیــاری ده‌کرێــت‪،‬‬
‫ئــه‌م واز‌هێنــان لــه‌ نوێــژو ڕۆژووه‌ لــه‌ کاتــی حه‌مــل و منــداڵ بوونــدا مافێکــی‬
‫ئافــره‌ت و منداڵه‌که‌یــه‌‪ ،‬هــه‌ر بۆیــه‌ ده‌بینیــن ئیســام ته‌نه‌زولــی کــردووه‌ لــه‌‬
‫ئاســتی ئـه‌و دوو پایـ ‌ه گـه‌وره‌دا لـه‌و کاتانـه‌دا له‌بـه‌ر ئافــره‌ت و منــداڵ‪ ،‬به‌ڕاســتی‬

‫‪94‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫تــا لێــی ووردبینـه‌وه‌ زیاتــر گـه‌وره‌ی ئیســام و گرنگــی دان بـه‌ ئافــره‌ت و منــداڵ‬
‫و تــه‌واوی مرۆڤایه‌تیــان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت‪.‬‬
‫وه‌ دواتریــش به‌هــۆی مافــی منداڵه‌وه‌یــه‌ ئه‌گــه‌ر که‌ســێك توشــی تاوانێکــی‬
‫گــه‌وره‌ بــوو لــه‌وه‌ی کــه‌ ئیســام ســزای کوشــتنی به‌ســه‌ردا داوه‌‪ ،‬نایکوژێــت‬
‫تــا حه‌مله‌کــه‌ داده‌نێــت و منداڵه‌کــه‌ گــه‌وره‌ ده‌کات‪ ،‬وه‌ك له‌به‌ســه‌رهاتی‬
‫ژنێکــدا کــ ‌ه هــات بــۆالی پێغه‌مبــه‌رو دانــی نــا بــه‌ تاوانه‌که‌یــدا پێغه‌مبــه‌ر‬
‫درودی خــوای لــێ بێــت نه‌یکوشــت تــا منداڵه‌کــه‌ی بــوو‪ ،‬وه‌ تــا گه‌وره‌شــی‬
‫کــرد بــه‌ شــێوه‌یه‌ك پێویســتی بــه‌ شــیری ئافره‌ته‌کــه‌ نه‌بێــت‪.‬‬
‫ده‌بینیــن پلــه‌ بــه‌ پلــه‌ ئیســام به‌رنامه‌ڕێــژی هه‌یــه‌ بــۆ کاره‌کان تــا کۆتایــی‪،‬‬
‫ه ـه‌ر ل ـ ‌ه س ـه‌ره‌تای ژن هێنان ـه‌و ‌ه ک ـ ‌ه په‌یوه‌نــدی نێــوان دوو که‌س ـه‌‪ ،‬ب ـه‌ گــرێ‬
‫به‌ســتێکی شــه‌رعی و ئاشــکرا ده‌کرێــت‪ ،‬دواتــر چۆنێتــی حه‌مــل و منــداڵ‬
‫دانــان و په‌روه‌رده‌کــردن و شــیر پێدانــی تــا دوو ســاڵ به‌النــی که‌م ـه‌وه‌و دواتــر‬
‫ته‌ربیــه‌ت کردنــی له‌ســه‌ر خوڕه‌وشــتی پــاك‪ ،‬فه‌رمــان پــێ کردنــی بــه‌ چاکــه‌‬
‫هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تاو ‌ه وه‌ کــه‌ گه‌شــت بــ ‌ه حــه‌وت ســاڵی فێــری ئــاداب و خــو‬
‫ڕه‌وشــته‌ ئیســامیه‌کانی بکرێــت و له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مانــه‌ بنه‌مــای داڕێژێــت‪.‬‬
‫وه‌ کاتێــك منداڵه‌کـ ‌ه لـ ‌ه دایــك ده‌بێــت‪ ،‬داینــاوه‌ خۆشــی و شــادی بــۆ بکرێــت‪،‬‬
‫لــه‌ کاتێکــدا لــه‌و کاتــه‌دا کــه‌ که‌ســێك کچــی بوایــه‌ له‌نــاوی ده‌بــردوو زینــده‌‬
‫به‌چاڵــی ده‌کــرد‪ ،‬ئیســام گــۆڕی بــه‌ عه‌قیقــه‌و حه‌یــوان ســه‌ربڕین بــۆی‬
‫و شــای و خۆشــی کــردن بــۆی و مــژده‌دان بــه‌ خه‌ڵکــی لــه‌وه‌ی کــه‌ خــوای‬
‫گ ـه‌وره‌ منداڵــی پــێ به‌خشــیوون‪ ،‬ئ ـه‌و کچ ـه‌ی ک ـ ‌ه ل ـه‌ پێــش ئیســامدا س ـه‌ر‬
‫ده‌بــڕا ئیســام هــات و هانــی دایــن ل ـه‌وه‌ی ک ـه‌ هه‌رک ـه‌س ســێ کــچ ب ـه‌ چاكــی‬
‫پــه‌روه‌رده‌ بــکات جێگــه‌ی به‌هه‌شــته‌؟! ســه‌یر ئــه‌و په‌یامــ ‌ه چه‌نــد گــه‌وره‌و‬
‫شــکۆمه‌نده‌‪ ،‬کــوا ئــه‌و هزرانــه‌ی کــه‌ دژایه‌تــی ئیســام ده‌کــه‌ن کۆمه‌ڵگه‌یــان‬

‫‪95‬‬
‫ب ـه‌و شــێوه‌ی ‌ه گــۆڕا بێــت‪ ،‬ل ـ ‌ه کوشــتنه‌وه‌ بــۆ شــای بــۆ کــردن‪ ،‬ل ـه‌ عه‌یب ـه‌و ‌ه بــۆ‬
‫شــانازی پیوه‌کــردن‪ ،‬لــ ‌ه شــاردنه‌وه‌و ‌ه بــۆ مــژده‌ پێــدان‪ ،‬گۆڕانکاریــه‌کان زۆرن‬
‫مه‌گــه‌ر که‌ســێك مێــژووی پێــش ئیســام بزانێــت و مێــژووی دواشــی تــا‬
‫به‌جوانــی و ڕوونــی لــه‌ هه‌مــووی تــێ بــگات‪.‬‬
‫لــ ‌ه ســه‌رده‌می پێــش ئیســام و کاتێــك کــه‌ ئیســام هــات که‌ســێك منداڵــی‬
‫بوایــه‌ پێــی قه‌ڵــس ده‌بــوو وه‌ك قورئــان بۆمــان ده‌گێڕێتــه‌وه‌و ده‌فه‌رموێــت‪:‬‬
‫ــل َو ْج ُهــ ُه ُم ْســ َو ًّدا َو ُهــ َو َك ِظ ٌ‬
‫ــى َظ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫{ َوإ ِ َذا بُ َ ِّ َ‬
‫يــم} النحــل ‪58‬‬ ‫ــر أ َح ُد ُهــم بِالن َث ٰ‬
‫وات ـه‌ کاتێــك مــژد ‌ه ب ـه‌ که‌ســێکیان بدرای ـ ‌ه ک ـه‌ کچێکــی بــووه‌‪ ،‬ده‌بینــی ده‌م و‬
‫چــاوی ڕه‌ش هه‌ڵده‌گــه‌ڕێ و ده‌رونیشــی به‌رانبــه‌ر بــه‌ خــوا پــڕ لــه‌ ڕق و کیــن‬
‫ده‌بێــت و پیــش ده‌خوات ـه‌وه‌ ه ـه‌ر خه‌ریک ـه‌ ده‌ته‌قێت ـه‌وه‌ له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی کچــی‬
‫داوه‌تــێ‪.‬‬
‫ئــه‌م ڕه‌وشــته‌ ڕه‌وشــتێکی پێــش ئیســام بــووه‌و قورئــان وه‌ك منونــ ‌ه باســی‬
‫ده‌کات بۆمــان بــه‌اڵم ئێســته‌ش هه‌ندێــك لــه‌م خه‌ســڵه‌تانه‌ له‌نــاو کــوردی‬
‫خۆمانــدا مــاوه‌و پێــی ناخۆشــه‌ کچــی هه‌بێــت‪ ،‬کــه‌ ده‌بێــت ئــه‌و که‌ســانه‌‬
‫به‌خۆیانــدا بچن ـه‌وه‌‪ .‬ه ـه‌ر ک ـه‌ منداڵتــان بــوو کــچ بــوو یــان کــوڕ مــژد ‌ه بــده‌ن‬
‫بــه‌ خه‌ڵکــی و دڵــی پــێ خــۆش بکــه‌ن کــه‌ خــوای گــه‌وره‌ منداڵــی پــێ داون‪،‬‬
‫چه‌نــدن ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی ک ـه‌وا خــوای گ ـه‌وره‌ بــێ به‌شــی کــردوون ل ـ ‌ه خۆشــی‬
‫و نیعمه‌تــی منــداڵ‪ ،‬بـه‌وه‌ تاقیــان ده‌کاتـه‌وه‌و ئـه‌م دکتــۆرو ئـه‌و دکتــۆر ده‌کـه‌ن‬
‫و داوای دوعــای خیــر ل ـه‌ خه‌ڵکــی ده‌ک ـه‌ن ک ـ ‌ه دوعایــان بــۆ بک ـه‌ن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی‬
‫منداڵیــان بداتــێ‪ .‬هــه‌ر بۆیــه‌ کــه‌ منداڵــی پــێ دان جێگــه‌ی خۆیه‌تــی مــژه‌‬
‫بــده‌ن بــه‌ خه‌ڵکــی لــه‌وه‌ی خــوای گــه‌وره‌ کۆرپه‌یه‌کــی پــێ به‌خشــیون‪.‬‬
‫وه‌ك چــۆن خــوای گــه‌ور ‌ه مــژده‌ی دا بــه‌ پێغه‌مبــه‌ر ئیرباهیــم و زه‌که‌ریــا‬
‫ســه‌المی خوایــان لــێ بێــت‪ ،‬وه‌ك ده‌فه‌رمــوێ{أن اللــه‌ یبــرك بیحیــی} وه‌‬

‫‪96‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫{فبرشناهــا باســحاق ومــن وراء اســحاق یعقــوب}‬
‫منــداڵ ڕزقــی خــۆی له‌گــه‌ڵ خۆیدایــه‌و خــوای گــه‌وره‌ به‌شــی هه‌مــوو‬
‫که‌ســێك ل ـه‌ ڕزق و ڕۆزی خــۆی بــۆ دیــاری کــردووه‌‪ ،‬پێویســت ب ـ ‌ه تــرس و بیــم‬
‫نــاکات لــه‌وه‌ی کــه‌ به‌هــۆی منداڵــه‌وه‌ توشــی برســێتی بــن‪ ،‬به‌ڵکــو زۆرجــار‬
‫خــوای گ ـه‌وره‌ به‌هــۆی منداڵه‌کامنان ـه‌وه‌ ک ـ ‌ه بــێ تاوانــن زیاتــر نــازو نیعمه‌تــی‬
‫خۆیــان به‌ســه‌ردا ده‌ڕژێنێــت‪.‬‬
‫وه‌ کاتێــك ئ ـه‌م منداڵ ـه‌ ل ـ ‌ه دایــك ده‌بێــت بــۆ ڕێزلێنانــی ده‌بێــت ئ ـه‌م کاران ـه‌‬
‫بگیرێت ـ ‌ه ب ـه‌ر‪:‬‬
‫‪-1‬نــاو لێنانــی‪ ،‬به‌ناوێکــی جــوان و شایســته‌و گونجــاو کـه‌ گـه‌وره‌ بــوو دڵــی پێــی‬
‫خــۆش بــکات ن ـه‌وه‌ك پێــی ســوك ببێــت و ش ـه‌رم بــکات ل ـه‌ ناوه‌ک ـه‌ی ک ـ ‌ه ب ـه‌‬
‫داخــه‌وه‌ هه‌ندێــك کــه‌س نــاوی وایــان لــه‌ منداڵه‌کانیــان نــاوه‌ به‌ڕاســتی پیــاو‬
‫ته‌ریقــی ده‌بێتــه‌وه‌ لــه‌وه‌ی بــه‌و نــاوه‌وه‌ بانگــی بــکات‪ ،‬چونکــه‌ ئــه‌و منداڵــه‌‬
‫بــێ تاوان ـه‌و هیــچ ئیختیارێکــی نــی ی ـه‌ ل ـه‌وه‌ی ک ـه‌ ه ـه‌ر ناوێکــی لــێ بنێــن‪،‬‬
‫ئه‌گ ـه‌ر ل ـه‌و کات ـه‌دا ئه‌قــڵ و زوبانــی هه‌بوای ـه‌ ڕازی نه‌ده‌بــوو پێــی‪ ،‬چونک ـه‌ نــاو‬
‫کاریگــه‌ری زۆری له‌ســه‌ر ده‌رونــی منداڵه‌کــه‌ ده‌بێــت لــه‌ دوا ڕۆژدا‪ ،‬چ خۆشــه‌‬
‫ناوێکــی برنێــت ک ـه‌ مانایه‌کــی ئاســانی هه‌بێــت و پیویســت ب ـ ‌ه ڕوونکردن ـه‌وه‌‬
‫نـه‌کات‪ ،‬وه‌یــان ناوێکــی ئاشــکرا بێــت و الی خه‌ڵکــی نامــۆ بێــت‪ ،‬چونکـه‌ نــاوی‬
‫وا هه‌یــه‌ لــه‌م ڕۆژه‌دا لــه‌ قاموسیشــدا نــی یــه‌‪ ،‬برایــه‌ك ته‌له‌فۆنــی بــۆ کــردم‬
‫ووتــی منداڵــان بــووه‌ ناوێکــی عه‌ره‌بیــان بــۆ هه‌ڵبــژاردووه‌ بــه‌اڵم نازانیــن‬
‫مانــای چــی یــه‌ قاموســێکی عه‌ره‌بیــم هه‌یــه‌ نزیکــی ‪1000‬الپه‌ڕه‌یــه‌ به‌نــاوی‬
‫املنجــد‪ ،‬هێنــام و بــردم نه‌مدۆزیــه‌وه‌‪.‬‬
‫و ‌ه باشــرین نــاو الی خــوای گــه‌وره‌ عبداللــه‌ و عبدالرحمــن ه وه‌ك لــه‌‬
‫فه‌رمووده‌یه‌کــدا هاتــووه‌{ أحــب األســاء الــی اللــه‌ تعالــی عبداللــه‌ و‬

‫‪97‬‬
 ‫عبدالرحمــن} رواه‌ مســلم‪.‬‬
‫‪-2‬سه‌رتاشــین‪ ،‬وه‌ك پێغه‌مب ـه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت ده‌فه‌رموێــت {احلقــي‬
‫رأســه وتصدقــي بــوزن شــعره فضــة عــى املســاكني} رواه‌ أحمــد و الطــراين‪.‬‬
‫نیشــانه‌ی خۆشــحاڵی ئـه‌و منداڵه‌یـه‌ لـه‌ ئاینــده‌دا کـه‌ ده‌زانــێ بایه‌خێکــی بـه‌و‬
‫جــۆره‌ پیــدراوه‌‪ ،‬و ‌ه ڕاســتێتی خۆشویســتی بــاوك و دایکه‌کــه‌ش ده‌رده‌خــات‬
‫ک ـه‌ فعل ـه‌ن پێیــان خــۆش بــووه‌ منداڵیــان بــووه‌و شــوکریان له‌س ـه‌ری کــردووه‌‪،‬‬
‫نیشــانه‌ش ئه‌وه‌تــا هه‌ســتاون بــ ‌ه کاره‌کــه‌و خیریــان بــۆ کــردووه‌‪ ،‬ئیســامیش‬
‫زیــوی دانــاوه‌ کــ ‌ه شــتێکی باشــه‌ بــۆ خێــر‪ ،‬وه‌ ئاڵتونیشــی دانه‌نــاوه‌ چونکــه‌‬
‫گرانــه‌وه‌ پــێ ده‌چێــت هه‌مــوو کــه‌س توانــای کڕینــی نه‌بێــت‪ ،‬هه‌رچه‌نــد‬
‫خــۆی توکه‌ک ـه‌ ئه‌وه‌نــده‌ش نــی ی ـه‌ ل ـ ‌ه ڕاســتیدا ب ـه‌اڵم خــۆ ده‌بینیــن هه‌ندێــك‬
‫کــه‌س ئه‌وه‌نــده‌ چروکــه‌ ئــه‌و توکــه‌ کــه‌ هه‌مــووی لــه‌ چه‌نــد غرامێــك تــێ‬
‫ناپه‌ڕێــت نایــکات‪.‬‬
‫‪-3‬گۆێزه‌بانــه‌ وه‌یــان حه‌وته‌وانــه‪ ،‬پێغه‌مبــه‌ری خــوا فه‌رموویه‌تــی‪( :‬كل‬
‫غــام رهينــه بعقيقتــه‪ ,‬تذبــح عنــه يــوم ســابعه ويســمى فيــه ويحلــق رأســه)‬
‫رواه (اصحــاب الســنن‪ ,‬والحدیــث صحیــح‪ ,‬والرتمــذی‪ ,‬والحاكــم) واتــه‌‪:‬‬
‫هه‌موومنداڵێكــی تــازه‌ له‌دایــك بــوو گــه‌ردن به‌نــدی ئــه‌و گوێزه‌بانه‌یــه‌‬
‫كه‌لــه‌ڕۆژی حه‌وته‌مــی ته‌مه‌نــی دا بــۆی ســه‌ر ده‌بڕێت‪,‬وهــه‌ر لــه‌و ڕۆژه‌ش‬
‫دا ناوده‌نرێــت و سه‌ریشــی ده‌تارشێــت‪ .‬ئه‌مــ ‌ه کردارێکــه‌ پێغه‌مبــه‌ر خــۆی‬
‫پێــی هه‌ســتاوه‌و وه‌ فه‌رمانــی بــه‌ کردنیشــی کــردووه‌‪ ،‬ئــه‌و حه‌یوانه‌شــی‬
‫کــ ‌ه ده‌کرێــت بــه‌ گوێزه‌بانــه‌‪ ،‬قســه‌و بــاس هه‌یــه‌ له‌ســه‌ری کــ ‌ه ده‌بیــت‬
‫حه‌یوانێکــی پــاك و چــاك بێــت وه‌ك چــۆن کاتێــك حه‌یوانێــك ده‌که‌یــن بــه‌‬
‫قوربانــی ئه‌میــش به‌هه‌مــان شــێوه‌‪‌.‬‬
‫‪-4‬خه‌ته‌نه‌کردنــی‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ش کارێکــی گرنگ ـه‌ ک ـه‌ تــا زووبکرێــت باشــره‌‪ ،‬وه‌ ل ـه‌‬

‫‪98‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ســودی منداڵه‌که‌دای ـه‌‪ ،‬ه ـه‌ر بۆی ـه‌ زۆرێــك هه‌تــا نــا مســوڵامنه‌کانیش ئێســته‌‬
‫ده‌یکه‌یــن‪ ،‬وه‌ فه‌رمــووده‌ی خیتانیــش ده‌فه‌رمــوێ لــ ‌ه ســونه‌تی فیطریــه‌‪ .‬وه‌‬
‫پێغه‌مبــه‌ر (صــى اللــه عليــه وســلم) بــۆ حه‌ســه‌ن و حوســه‌ین لــه‌ حه‌وتــه‌م‬
‫ڕۆژدا بــۆی کردوون{عــق رســول اللــه صــى اللــه عليــه وســلم عــن الحســن‬
‫والحســن وختنهــا لســبعة أيــام} خه‌ته‌نه‌کــردن واجبــ ‌ه بــۆ پیــاوان‪.‬‬
‫‪-5‬کۆکردنـه‌وه‌ی خه‌ڵــك بــۆ نــان خــواردن ‪ ،‬ئـه‌و منداڵـه‌ی کـ ‌ه توانــای ئه‌وه‌شــی‬
‫نــی یـه‌ به‌خێرهاتنــی خه‌ڵــك بــکات ئیســام ئـه‌و ڕیــزه‌ی لــێ نــاوه‌و خه‌ڵکــی بــۆ‬
‫کــۆ ده‌کاتـه‌وه‌و بـه‌ بــاوك و دایکه‌که‌شــی ده‌ڵــێ شــانازی پێوه‌بکـه‌ن و سوپاســی‬
‫خــوای له‌سـه‌ر بکـه‌ن و دوعــای به‌خێــری بــۆ بکـه‌ن‪ ،‬بـه‌اڵم پێــش ئیســام ده‌یان‬
‫بــرد بــۆ چۆڵه‌وانیـه‌ك و زینــده‌ به‌چاڵیــان ده‌کــرد‪ ،‬بـه‌اڵم ئیســام ئـه‌وه‌ی گــۆڕی‬
‫بــۆ خۆشــی و شــادی و خێــرو چاكـه‌ بــۆ کــردن‪.‬‬
‫‪-6‬بانــگ و قامــه‌ت دان بــ ‌ه گوێیــدا‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای ژیانیــه‌وه‌‬
‫ئاشــنای بکه‌یــن ب ـه‌ به‌رنام ـ ‌ه پــاك و ڕاســته‌که‌ی خــوای گ ـه‌وره‌‪ ،‬ئه‌وه‌تــا ئیســام‬
‫چ ڕێزێکــی لــێ ناویــت تــۆش ب ـه‌ وه‌فاب ـه‌ به‌رانب ـه‌ری ک ـه‌ گ ـه‌وره‌ بوویــت‪.‬‬
‫باســت و خواســتی عه‌قیق ـه‌ بێگومــان وورده‌کاری زیاتــری تێدای ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌‬
‫ده‌یــکات توشــی چــی خێرێــك ده‌بێــت هه‌تــا لــه‌ دواڕۆژیشــدا به‌هــۆی ئــه‌و‬
‫عه‌قیقــه‌وه‌ وه‌ك شــه‌فاعه‌ت کردنــی منداڵه‌کــ ‌ه بــۆ ئــه‌و دایــك و باوکــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫ئه‌گ ـه‌ر نه‌یــکات ب ـه‌ر ئ ـه‌و ش ـه‌فاعه‌ته‌ نــاکات‪ ،‬وه‌ زۆر شــتی تــر ب ـه‌اڵم به‌وه‌نــده‌‬
‫ئیکتیفــا ده‌که‌یــن و به‌هیــوای ســودمه‌ندبوون لێــی‪.‬‬
‫سه‌رچاوه‌کان‌‬
‫سایتی مامۆستا سه‌ید ئه‌حمه‌د‬
‫سایتی ده‌نگی ئیسالم‬
‫سایتی خوشکانی ئیسالمی‬

‫‪99‬‬
 ‫قۆناغی هەرزەکاری‬

‫‌‬
‫بالــغ بــوون زاراوەیەکــە لــە فیقهــی ئیســامیدا بەکارهاتــووە بــۆ بــە جێهێشــتنی‬
‫قۆناغــی منداڵــی و دەســتپێکردنی قۆناغــی هــەرزەکاری قۆناغێــک کــە‬
‫مــرۆڤ تیایــدا دەبێــت بە‪ ‬خاوەنــی ئەهلیەتــی یاســای تــەواو‪,‬وەک مرۆڤێکــی‬
‫پێگەیشــتوو مامەڵــەی لەگــەڵ دەکرێــت هەروەهــا بەپــێ نانــە نــاو ئــەم‬
‫قۆناغــەوە کۆمەڵێــک ئەرکــی شــەرعی روو دەکەنــە مرۆڤی‪ ‬موســڵامن‬
‫هەروەها‪ ‬مــرۆڤ لــە رووی شــەرعی و یاســاییەوە لــە هەمــوو کردەوەکانــی‬
‫لێپــررساو دەبێــت و لەالیــەن خــودای گــەورە و کۆمەلگــەودادگاوە لێــی‬
‫دەپررسێتەوە‪ ‬هەلبــەت دەبێــت بوترێــت پــێ نانــە نــاو قۆناغــی باڵــغ‬
‫بــوون ‪ ،‬بــە ســاڵ دیــاری ناکرێــت بەڵکــو بــە روودانــی هەندێــک گۆرانــی‬
‫جەســتەیی و دەروونی‪ ‬لــە کــوڕ و کچــدا دەستنیشــان دەکرێــت‪...‬‬
‫یەکەم‪-‬نیشــانەکانی بالــغ بــوون ‪ :‬نیشــانەی بالــغ بــوون لــە کــوران و کچانــدا بــە‬
‫دروســتبوونی هەســتی سێکســی و پێگەیشــتنی ئامرازەکانی زاووزێ لە هەردوو‬
‫رەگەزدا دەست پێ دەکات‪...‬‬
‫دووەم‪-‬ئــەوەی لــە (باڵغ) بوون دەکەوێتەوە‪ :‬هەروەک باســان کــرد (بالغ ) بوون‬
‫مرۆڤی موسڵامن روو بەرووی قۆناغ و ئەرک و مافی نوێ دەکاتەوە لەوانەش‪:‬‬
‫‪-١‬لــەم کاتــەوە عیبادەتەکانــی وەکو نوێژو و رۆژوو نوێــژی جومعە دەبن بە واجب‬
‫بە ئەنجام نەدانییان مرۆڤ تووشــی تاوان و ســەرپێچی خودای گەورە دەکات‪...‬‬
‫‪-٢‬کچــان دەبێــت پۆشــاکێک لەبــەر بکەن (محتشــم) بێــت و لەگەل کەســایتی‪ ‬‬
‫موسڵامنێتیاندا گونجاو بێت‪.‬‬
‫‪-٣‬کوران و کچان دەبێت ژووری خەوتنیان جیابکرێتەوە‬

‫‪100‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‪-٤‬کــور و کــچ یاخــود ژن و پیاوێکــی نامەحــرەم نابێــت بــە تانهــا لــە شــوێنێکی‬
‫داخــراودا بــە یەکــەوە مبێنــەوە‪.‬‬
‫‪-٥‬ناروانیینە رەگەزی بەرامبەر بە چاوی شەهوەتەوە‬
‫ئەرکەکانــی هــەرزەکاری مســوڵامن ‪ :‬ئەرکەکانی هەرزەکاری موســڵامن برییتین‪ ‬‬
‫لە بە جێ هێنانی پێنج عیبادەتە‪:‬‬
‫یەکەم‪:‬نوێژ کردن‬
‫دووەم ‪:‬رۆژوگرتن‬
‫سێیەم‪:‬قورئان خوێندن‬
‫چوارەم ناسینی ژیاننامەی پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬
‫پێنجەم و کۆتایی‪:‬ناسینی کەسایتییە مەزنەکانی ئیسالم‪.‬‬
‫گەشــەکردنی‌ جەســتەیی‪ -‬فیســیۆلۆژی‌‪ -‬جوڵەیــی‌‪ :‬قۆناغــی‌ هەرزەکاریــی‌‬
‫جیادەکرێتــەوە بــە کۆمەڵێــک گۆڕانــکاری‌ جەســتەیی خێــرا‪ ،‬بەتایبــەت‬
‫ی هۆڕمۆنــی‌ گەشــەکردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫لــە ســێ ســاڵی‌ یەکەمیــدا بەهــۆی‌ زۆری‌ ڕژێنــ ‌‬
‫ی جەســتەیی درێژبونێکــی‌ بەرچــاوە لــە‬ ‫لەگرنگرتیــن ڕوخســارەکانی‌ گەشــە ‌‬
‫ی کێــش‪ ،‬ئەمــەش لەدەرئەنجامــی‌ گەشــەیە لــە خانەکانــی‌‬ ‫بــااڵدا‪ ،‬زیادبونــ ‌‬
‫ئێســکو و ماســولکەکانی‌ دا‪ ،‬زۆربونــی‌ چــەوری‌ بەتایبــەت الی‌ کچــان‪،‬‬
‫هەروەهــا گەشــەکردنی‌ پەیکــەری‌ مــرۆڤ‪ .‬بــە شــێوەیەکی‌ گشــتی‌‪ ،‬لــە‬
‫ڕوخســارەکانی‌ گەشــەکردنی‌ فیســیۆلۆژی‌ بریتیــن لــە گەشــەکردنی‌‬
‫ی گــەدەو گەورەبونــی‌‪ ،‬کەئەمــەش بەڵگەیــە بــۆ‬ ‫قــەوارەی‌ دڵ‪ ،‬گەشــەکردن ‌‬
‫ی زیاتــر‪،‬‬
‫ی هەیــە بەشــێوەیەک ‌‬‫ی هــەرزەکار توانــای‌ وەرگرتنــی‌ خواردنــ ‌‬ ‫ئــەوە ‌‬
‫ی زیــادی‌ لێدەبــات‪.‬‬
‫بەهــۆی‌ ئــەو گەشــەکردنە خێرایــەی کــە ڕودەدات‪ ،‬وزە ‌‬
‫گەشــەکردنی‌ جەســتەیی‪ -‬فیســیۆلۆ جی‌‪ ،‬جێــاوی‌ دەرونیــی‪ ‌،‬لەســەر‬
‫هــەرزەکار بەجێدەهێڵێــت‪ ،‬بۆیــە پێویســتە لەســەر پــەروەردەکاران و دایــکان‬

‫‪101‬‬
‫و بــاوکان ئەمانــە لەبەرچــاو بگــرن‪ ،‬گۆڕانکاریــە جەســتەییە سێکســیەکان‬
‫ڕۆڵێکــی‌ بەرچاویــان هەیــە لــە تێگەشــتنی‌ هەرزەکاریــدا‪ ،‬بــۆ منونــە کچــان‬
‫وەاڵمدانەوەیــان بــۆ ئــەم گۆڕانکارییــە جەســتەییانە دوالیه‌نه‌یــه‌‪ ،‬لەالیەکــەوە‬
‫ی خۆیــەوە دەکات و لەالیەکیشــەوە شــەرمەزارە لــە‬ ‫شــانازی‌ بــە کچێتــ ‌‬
‫دەرئەنجام ـی‌ ئــەو گۆڕانکاریانــە و هەســت بــە دڵەڕاوکــێ و ماندوبــون دەکات‪،‬‬
‫ی ســوڕی‌ مانگانــەدا‪ ،‬بــەاڵم لــە ڕووی‌ گەشــەکردنی‌‬ ‫بــە تایبــەت لەکاتــ ‌‬
‫جوڵەییــەوە هــەرزەکار سســت و بێتاقــەت و مانــدو بەدەردەکەوێــت‪ ،‬زۆر جــار‬
‫ی پێــوە دیارنیــە وەکــو‪،‬‬ ‫جوڵەکانــی‌ هــەرزەکار هاڕمۆنیــەت و گونجــان و وردیــ ‌‬
‫ی کەلوپەلــی‌ ناومــاڵ‪ ،‬یاخــود کەوتنــە خــوارەوەی‌‬ ‫خۆپێداکێشــان و بەرکەوتنــ ‌‬
‫شــتومەک لــە دەســتی‌‪ ،‬هەمــوو ئەمانــە دەگەڕێنــەوە بــۆ نەبون ـی‌ هاوســەنگی‬
‫ی و زیادبونــی‌ توانــا لــە‬
‫ی زیرەکــی‌ گشــت ‌‬
‫ی ژیــری‌‪ :‬گەشــەکردن ‌‬‫‪-٢‬گەشــەکردن ‌‬
‫پڕۆسێســە ژیریــە بااڵکانــدا‪ ،‬وەکــو بیرکردنــەوە‪ ،‬وەبیرهێنانــەوە‪ ،‬بەنــدن لەســەر‬
‫تێگەیشــن و هەڵێنجــان‪ ،‬و فێربونــو خەیاڵکردنــەوە‪ ،‬هــەرزەکار لــەم قۆناغــەدا‬
‫ی هەیــە‬ ‫توانســتە ژیریەکانـی‌ وەکــو مامتاتیــک زیــاد دەکات‪ ،‬توانــای مامەڵکردنـ ‌‬
‫لەگــەڵ ژمــارەو زمانەوان ـی‌ و وردی‌ لــە گوزارشــت کــردن‪ ،‬و توان ـی‌ میکانیک ـی‌ و‬
‫هونــەری‌ و داهێنان ـی‌ ال بەدەردەکەوێــت‪ ،‬وەکــو چاالک ـی‌ بەرهەمێک ـی‌ عەقڵــی‬
‫‌‪ ،‬بەدەرلەمانــەش هــەرز‬
‫ئامادەکردنی قیبلە‬

‫‪102‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫خوازبێنی و ژن هێنان‬

‫یه‌کێــك لــه‌و نه‌ریتــه‌ جوانانــه‌ی کــ ‌ه لــه‌ ئیســامه‌وه‌ فێربوویــن مه‌ســه‌له‌ی ژن‬
‫هێنــان و چوونــ ‌ه نــاو ئــه‌و پرۆســه‌وه‌یه‌‪ ،‬چونکــ ‌ه ئاشــکرایه‌ هــۆکاری ئاینــی‬
‫ڕاســتی ئیســام پێنــج شــن یه‌کێــك له‌وان ـ ‌ه پاراســتنی وه‌چه‌ی ـه‌‪ ،‬وه‌چ ـه‌ وات ـه‌‬
‫منــدااڵن چــۆن ده‌پارێزرێــت ب ـه‌وه‌ی ک ـه‌ مرۆڤ ـه‌کان ب ـ ‌ه شــێوه‌یه‌کی دروســت‬
‫واتــه‌ شــه‌رعی بچنــه‌ نــاو پرۆســه‌ی خێزانیــه‌وه‌و بــ ‌ه شــێوه‌یه‌کی دروســت‬
‫منــداڵ دروســت بکـه‌ن‪ ،‬وه‌گـه‌ر وا نه‌کــرا وه‌ك ئـه‌و هه‌رکــێ بۆخۆیـه‌ی ئێســته‌ی‬
‫ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکای لــێ دێــت کــ ‌ه لــه‌ ژێــر مافــی مــرۆڤ و ئــازادی و نــاوی‬
‫جیــا جیــادا گاڵتــ ‌ه بــه‌ مرۆڤــه‌کان بکرێــت بــ ‌ه بــه‌رگ و ڕوکارێکــی جوانــدا‪،‬‬
‫منداڵــه‌کان مافیــان ده‌خورێــت به‌هــۆی په‌یوه‌نــدی ناشــه‌رعی و هێنانــه‌‬
‫دونیایانـه‌و ‌ه لـ ‌ه ڕێگـه‌ی نــا دروســته‌وه‌‪ ،‬دواتــر ئـه‌و مندااڵنـ ‌ه لـه‌ ســۆزی دایــك و‬
‫بــاوك ک ـه‌ مافێکــی س ـه‌ره‌تایی هه‌مــوو منداڵێک ـه‌ ده‌خورێــت و به‌بــێ نــازی ل ـه‌‬
‫ژێــر چاودێــری سۆســیالدا گ ـه‌وره‌ ده‌بێــت‪ ،‬ئ ـه‌و بــێ نــازی و دوور ل ـه‌ عاتیف ـه‌ی‬
‫حه‌قیقیـه‌وه‌ کاریگـه‌ری له‌سـه‌ر دروســت ده‌کات هه‌تــا دوای گـه‌ور ‌ه بوونیشــی‪،‬‬
‫هه‌ربۆیــه‌ ئــه‌و کۆمه‌ڵگانــه‌ی کــه‌ ئــه‌و کاره‌ نــا دروســتانه‌ی زۆر تێــدا ده‌کرێــت‬
‫بـه‌ وواڵتانێکــی ترســناك و نــا ئــارام و زۆری خراپـه‌کاری تێــدا نــارساون‪ ،‬له‌گـه‌ڵ‬
‫ئــه‌و هه‌مــوو ڕێوشــوێنه‌ ئه‌منیــه‌ی ئێســت ‌ه لــه‌ ئه‌ورپــاو ئه‌مه‌ریــکادا گیراوه‌تــه‌‬
‫ب ـه‌رو وواڵتیــان س ـه‌ده‌ها ســاڵه‌ وواڵتــن و خاوه‌نــی هه‌مــوو کیانێکــی به‌هێــزی‬
‫خۆشــیانن ده‌بینیــن له‌گــه‌ڵ ئــه‌و هه‌مــوو هێــزه‌و کامیرانــه‌ش کــه‌ دانــراون‬
‫هێشــتا ســه‌رپێچی یاســاو دزی و ڕه‌گه‌زپه‌رســتی و خیانــه‌ت و کاری ژێــر بــه‌‬
‫ژێــری لــه‌ وواڵتانــی ئیســامی زۆر زیاتــره‌‪ ،‬هه‌رچه‌نــد هاواڵتیانــی ئیســامی‬
‫لــه‌م ڕاســتی ‌ه زۆر ئــاگادار نیــن و هــه‌رده‌م ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکا بــه‌ ماســتی‬

‫‪103‬‬
‫مه‌یــوو ده‌زانــن‪ ،‬له‌گــه‌ڵ ئــه‌و شــپرزی و بــێ ســه‌روبه‌ریه‌ش کــه‌ بــه‌ وواڵتانــی‬
‫ئیســامیه‌وه‌ هه‌یــ ‌ه ده‌بینیــن به‌بــێ کامیــره‌ ئــه‌و دیاردانــه‌ی کــه‌ لــه‌ ئه‌وروپــا‬
‫ه ـه‌ن ل ـه‌وێ زۆر ب ـه‌ که‌مــی به‌رچــاو ده‌ک ـه‌ون یــان ده‌بیســرێن‪ ،‬جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ی‬
‫مافــی ئافره‌ته‌کــه‌ش لــه‌م نه‌کردنــی زه‌واج و په‌یوه‌ندیــه‌ نــا دروســته‌کانه‌وه‌‬
‫ده‌کرێــت‪ ،‬لــ ‌ه ئیســامدا کاتێــك ئافــره‌ت گرێبه‌ســتی له‌گــه‌ڵ ده‌کرێــت و‬
‫بارودۆخێکــی شــیاوی بــۆ ســاز ده‌کرێــت پێــش ئــه‌وه‌ی بچنــه‌ ئــه‌و کــه‌ژاوه‌وه‌‬
‫هه‌ندێــك مافــی ئافره‌ته‌کــه‌ به‌ســه‌ر پیاوه‌کــه‌وه‌ دروســت ده‌بێــت ئه‌وســا‬
‫ڕێگــه‌ ده‌درێــت ژیــان پێکــه‌وه‌ ده‌ســت پــێ بکــه‌ن‪ ،‬وه‌ بــ ‌ه به‌ســتنی ئــه‌و‬
‫گرێبه‌ســته‌ش کۆمه‌ڵێــك مافــی تــری ئافره‌ته‌کــه‌ ده‌که‌وێتــه‌ ســه‌ر پیاوه‌کــه‌‪،‬‬
‫ئــه‌ی ئه‌گــه‌ر ئــه‌م گرێبه‌ســته‌ دروســت و شــه‌رعیه‌ نه‌کــرا ئه‌وســا ئافره‌تــی‬
‫قــوڕ به‌س ـه‌ر ئه‌گ ـه‌ر کێش ـه‌یه‌کی له‌گ ـه‌ڵ پیاوه‌ک ـ ‌ه بــۆ دروســت بــوو به‌ڵگ ـه‌ی‬
‫چــی ده‌بێــت به‌رانب ـه‌ری هه‌تــا ئه‌گ ـه‌ر ڕووب ـه‌ڕووی دادگاش بکرێت ـه‌وه‌‪ ،‬مه‌گ ـه‌ر‬
‫هــه‌ر خــوا حافیــز خــوا حافیــز له‌یه‌کــر بکــه‌ن و ئافره‌ته‌کــ ‌ه هــه‌م بــێ ســه‌ر‬
‫بکه‌وێتــه‌وه‌و کچێنــی و ســۆزو دایــك و بــاوك و هه‌تــا بگــره‌ ته‌مه‌نێکــی‬
‫زۆریشــی بــ ‌ه به‌الشــدا ده‌ڕوات و پیاوه‌کــه‌ش وه‌ك به‌رزه‌کــی بانــان بــۆ‬
‫ده‌رده‌چێــت‪ ،‬لــه‌م نێوه‌نــده‌دا بێگومــان ئافره‌ته‌کــه‌ خه‌ســاره‌مه‌ند بــوو‪ ،‬ئــه‌م‬
‫ڕاســتیه‌ جێگ ـه‌ی هێــا بــۆ کــردن و بیرکردنه‌وه‌ی ـه‌ لێــی و ئه‌وه‌مــان پــێ ده‌ڵــێ‬
‫ه ـه‌م ســته‌م ل ـه‌ ئافــره‌ت و ‌ه ه ـه‌م ل ـه‌ منــداڵ کــرا‪ ،‬ئیــر هه‌مــوو ئه‌وان ـه‌ی الفــی‬
‫پاراســتنی مافــی مــرۆڤ ده‌ده‌ن به‌ڕاســتی نه‌یــان توانیــوه‌ ئــه‌و مافانــه‌ وه‌ك‬
‫ئیســام بپارێــزن‪ ،‬ئاینــی ڕاســتی ئیســام چونکــ ‌ه یاســاکانی په‌یوه‌ســته‌ بــه‌‬
‫قیامه‌تــه‌و ‌ه هه‌تــا لــه‌م ســه‌رده‌می بــێ خه‌الفه‌تــی و بــێ ســه‌روبه‌ری و‬
‫نه‌هامه‌تیانــه‌ی کــه‌ داڵــده‌ی وواڵتانــی ئیســامی داوه‌ هــه‌ر خه‌ڵکه‌کــه‌ خــۆی‬
‫ب ـه‌ره‌و ئیســام دێــت و به‌بــێ س ـه‌پاندن به‌س ـه‌ریدا خــۆی ل ـه‌ دڵ ـه‌وه‌ شــته‌کان‬

‫‪104‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌گۆڕێــت‪ ،‬گه‌رچــی ئــه‌م ڕاســتیه‌ زۆرجــار ده‌شــێوێرنێت له‌الیــه‌ن‬
‫ده‌ســته‌اڵتداران و میدیــا جــۆر بـه‌ جۆره‌کانـه‌وه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگـه‌ی کــوردی خۆشــان‬
‫وه‌ك کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی ئیســام و ئیســام پــه‌روه‌ر هه‌تــا ئــه‌م ســات ‌ه وه‌ختــه‌‬
‫مه‌ســه‌له‌ی ژن و ژنخــوازی و داواکردنــی حاڵه‌تێکــی تایبه‌تــی خــۆی‬
‫وه‌رگرتــووه‌و لـه‌ مێــژه‌وه‌ له‌نێــو کورده‌کانــدا وه‌ك ڕاســتێتی خــۆی جــوان ڕه‌نگــی‬
‫داوه‌ت ـه‌وه‌ ل ـه‌ نێومانــدا کاتێــك که‌ســێك ده‌یه‌وێــت ژن بهێنێــت پێــش هه‌مــوو‬
‫شــتێك کۆمه‌ڵێــك شــت ڕه‌چــاو ده‌کات‪ ،‬چونکـه‌ وه‌ك ئه‌وروپیه‌کـه‌ نــی یـه‌ بڵــێ‬
‫خــۆ گرێبه‌ســت و شــن لــه‌ نێوامنانــدا ناکرێــت و ده‌ی خــۆ ئه‌گــه‌ر نه‌گونجــا‬
‫ده‌چمــه‌و ‌ه بــۆ باڕێکــی تــر یــان ســیتی ســه‌نته‌رو یه‌کــێ تــر په‌یــدا ده‌کــه‌م‪.‬‬
‫به‌ڵکــو ده‌گـه‌ڕێ بـه‌دوای ئـه‌و ده‌قانـه‌دا کـه‌ لـه‌و مـه‌داره‌دا ده‌ســوڕێته‌وه‌ ئه‌گـه‌ر‬
‫بــۆ خۆشــی نه‌زانێــت پرســیار لـه‌ که‌ســانی تــر ده‌کات‪ ،‬ئه‌وســا ئـه‌و ڕاســتیانه‌ی‬
‫ل ـه‌ س ـه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌یــان پــێ کــرا له‌به‌رچــاوی ده‌گرێــت و به‌بیــری ده‌هێرنێت ـه‌وه‌‬
‫کــه‌ ژن هێنــان هــه‌م مافــی ئافــره‌ت و هــه‌م منداڵیشــی پێــوه‌ به‌نــده‌‪ ،‬کــه‌‬
‫هه‌ردووکیــان کۆمه‌ڵگــه‌ به‌تــه‌واوی پێــك دێنــن‪ ،‬جــا چونکــه‌ مه‌ســه‌له‌‌ک ‌ه زۆر‬
‫گرنگــه‌ گرنگانــه‌ش بیــری لــێ ده‌کرێتــه‌وه‌‪ ،‬پێــش هه‌مــوو شــت ئامــاده‌کاری‬
‫ده‌کات ل ـه‌ خــودی خۆیــدا ل ـ ‌ه ڕووی مــادی و مه‌عنه‌وی ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی بــۆ‬
‫نه‌کــرا مه‌ســه‌له‌ک ‌ه ڕۆژوو دوو ڕۆژ نــی یــه‌ به‌ســاده‌ بیگرێــت ده‌بێــت دوای‬
‫بخــات بــۆ کاتێــك تــا به‌تــه‌واوی ئامــاده‌کاری بــۆ ده‌کات‪ ،‬چونکــه‌ ئه‌گــه‌ر‬
‫ئاماده‌یــی تــه‌واوی تێــدا نه‌بــوو په‌لــه‌ی تێــدا نــاکات چونکــه‌ ئــه‌وه‌ لــه‌ ناخــی‬
‫مســوڵامنی ڕاســته‌قینه‌دا چه‌ســپیو ‌ه ک ـه‌ ئافــره‌ت مافــی هه‌ی ـه‌ نابێــت به‌هــۆی‬
‫ئ ـه‌م نــا ئاماده‌یی ـه‌وه‌ خــۆت ل ـه‌و پرۆس ـ ‌ه بده‌یــت چونک ـه‌ ده‌بیت ـ ‌ه هــۆی ســته‌م‬
‫کــردن لــه‌ ئافره‌ته‌کــه‌و بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌و ســته‌مه‌ نه‌که‌یــه‌ت ئیســام ده‌ڵــێ‬
‫جــارێ په‌لــه‌ مه‌کــه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر هــه‌ر نه‌شــت توانــی بــه‌ڕۆژوو بــه‌ زیاتــر خــوا‬

‫‪105‬‬
‫بپه‌رســته‌ بــۆ حه‌زێکــی جنســی ســته‌می جه‌ســته‌ی مه‌کــه‌‪ ،‬ئافره‌تێکــی‬
‫به‌ڕێــز الی خــوای گـه‌وره‌ لـه‌ ماڵــی باوکــی بکه‌یــت و الی تــۆش ژیانــی نه‌بێــت‪،‬‬
‫کــورد ده‌ڵــێ لــه‌ قــه‌ل و کۆتــری بکه‌یــت‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ش ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌‬
‫ده‌خوێنــن زۆرجــار ژن هێنــان ده‌خه‌نـه‌ دوای تـه‌واو کردنــی خوێندنه‌که‌یانـه‌وه‌‪،‬‬
‫چونک ـ ‌ه ده‌ڵێــن ئێســت ‌ه کاتــی ئ ـه‌وه‌ نــی ی ـه‌و مــن خۆمــم بــۆ ده‌بــر ناکرێــت چ‬
‫جــای ئافره‌تێکیشــی بێتــ ‌ه ســه‌ر‪ ،‬وه‌ کــه‌ ئامــاده‌کاری تــه‌واو کــرا ئه‌وســا بیــر‬
‫لــه‌و ‌ه ده‌کرێتــه‌وه‌ چــۆن ئــه‌و ڕێگه‌یــه‌ بــه‌ دروســتی بگیرێته‌بــه‌ر‪ ،‬کوڕه‌کــه‌‬
‫نــاڕوات بــۆ بــاڕو قومــار خانــه‌ بــه‌دوای ئافره‌تــدا‪ ،‬ئافره‌تێــك ناهێنێــت ده‌ری‬
‫کردبێت ـه‌ مــاڵ و وه‌ك ڕێبوارێــك ل ـه‌ ماڵــدا بێــت‪ ،‬ئافره‌تێــك ناهێنێــت بووبێت ـه‌‬
‫سه‌رباســت و خواســتی خه‌ڵکــی و له‌کــه‌دار بێــت الی خه‌ڵکــی‪ ،‬بــه‌ ووردی‬
‫ده‌گ ـه‌ڕێ و پرســیار ده‌کات پێــش کچه‌ک ـه‌ ل ـه‌ مــاڵ دایــك و باوکــی ده‌پرســێت‬
‫وه‌ك ده‌وترێــت لــ ‌ه کورده‌واریــدا دایــك ببینــه‌و دوێتــه‌ بخــوازه‌‪ ،‬کاتێــك دڵنیــا‬
‫بــوو ل ـه‌وه‌ی دایــك و باوکێکــی بــاش و خانه‌واده‌یه‌کــی پاکــن ئه‌وســا ه ـه‌ر په‌ل ـه‌‬
‫نــاکات تێیــداو ســه‌یری ئــه‌وه‌ش ده‌کات بزانێــت ئایــا ئــه‌و ئافره‌تــه‌ ئه‌وه‌نــده‌‬
‫ده‌هێنێــت ئـه‌م هه‌مــوو ئاماده‌کاریـه‌ لـه‌ پێناویــدا بــکات‪ ،‬هه‌ربۆیـ ‌ه پرســیار لـه‌‬
‫ڕه‌وشــت و خــوا په‌رســتی ده‌کرێــت‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر هاوڕێیه‌کــی بناســێت ل ـه‌ ڕێگ ـه‌ی‬
‫دایــك و خوشــکیه‌و ‌ه ده‌پرســن و ده‌چنــ ‌ه بنــج و بناوانــی بزانــن چــۆن بــووه‌‪،‬‬
‫ئه‌گ ـه‌ر قوتابخان ـه‌ی ت ـه‌واو کردبێــت پرســیار ل ـه‌ هاوڕێیانــی داخلــی ده‌کرێــت‪،‬‬
‫لـه‌ مامۆســتاکه‌ی کـه‌ ئـه‌م کچـه‌ چــۆن بــووه‌ لـ ‌ه پۆلــدا‪ ،‬هـه‌ر کـه‌ دڵنیــا بــوون و‬
‫چه‌نــد که‌ســێکی متامنــه‌ پێکــراو گه‌واهیــان بــۆدا ئه‌وســا نــاوی خــوای لــێ‬
‫ده‌هێنــێ و ئه‌میــش پــرس بــه‌ بــراو دایــك و بــاوك و هه‌تــا زۆرێــك لــه‌‬
‫که‌سه‌کانیشــی ده‌کات‪ ،‬وه‌ پێــش وه‌خــت ئــاگادار ده‌کرێنــه‌وه‌ کــه‌وا نیــازی‬
‫شــتێکی وامــان هه‌یــه‌و ده‌مانه‌وێــت بێینــه‌ خزمه‌تتــان‪ ،‬ئه‌وانیــش بــه‌‬

‫‪106‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ماریفه‌ت ـه‌و ‌ه ده‌ڵێــن خزم ـه‌ت ل ـه‌ ئێمه‌ی ـه‌وه‌ ماڵــی خۆتان ـه‌ یاخــوا به‌خێــر بێــن‪،‬‬
‫ماڵــی کــوڕ ته‌رشیــف ده‌بــه‌ن و چه‌نــد پیــاو ماقوڵێکــی الیه‌نــی پیاوه‌کــ ‌ه بــۆ‬
‫ماڵــی باوکــی کــچ یــان سه‌رپه‌رشــتیاری ئه‌گــه‌ر باوکــی نه‌مابێــت ده‌چــن‪،‬‬
‫هه‌ندێــك جــار کــوڕه‌ش له‌گه‌ڵــی خۆیــان ده‌بــه‌ن و ئه‌ویــش خــوا خوایه‌تــی‬
‫کـه‌س پرســیارێکی لــێ نـه‌کات و لـه‌ شـه‌رمان تــف لـه‌ ده‌مــی وشــك ده‌بێــت و‬
‫ئه‌گــه‌ر زانایه‌کیــش بێــت له‌وێــدا ده‌بێتــه‌ که‌ســێکی عه‌شــایه‌رو هــه‌ژار‬
‫به‌شــێوه‌یه‌ك ئاماده‌بــوان به‌زه‌ییــان پێیــدا بێتــه‌وه‌‪ ،‬دوای هه‌ندێــك قســه‌و‬
‫بــاس و بــاس و خواســتی دونیــاو گرانــی و هه‌رزانــی بــازاڕوو بارودۆخــی گشــتی‬
‫باسـه‌که‌ الر ده‌که‌نـه‌و ‌ه بـه‌الی ژن و ژنخوازیــداو ئـه‌و هه‌ســته‌یان بــۆ ده‌رده‌بــڕن‬
‫کـ ‌ه بـه‌ شایســته‌ی ئه‌وه‌مــان زانیــوون مبــان کـه‌ن بـه‌ بچوکــی خۆتــان و حه‌مته‌ن‬
‫ئه‌وانیــش گــه‌ر پێشــر زانیبێتیــان پرســیاریان له‌الیه‌نــی پیاوه‌کــه‌ کــردووه‌و‬
‫گه‌واهــی چه‌نــد که‌ســێکیان وه‌رگرتــووه‌ کــه‌ ده‌زانیــن شایســته‌ی ئــه‌وه‌ن‬
‫ئه‌وســا ده‌ڵێــن بچوکــی ل ـه‌ ئێمه‌وه‌ی ـه‌و پێشکه‌شــتان بێــت‪ ،‬وه‌گ ـه‌ر پرســیاری‬
‫ته‌واویــان نه‌کردبێــت داوای مۆڵــه‌ت ده‌کــه‌ن کــ ‌ه خۆیــان جــواب ده‌گێڕنــه‌وه‌‪،‬‬
‫دواتــر کــ ‌ه پرســیار کــرا دانیشــن ڕێــك ده‌خرێتــه‌وه‌و ده‌مه‌ته‌قــه‌و شــه‌وچه‌ره‌‬
‫ده‌خــورێ و چــای ڕه‌شــیش ئــه‌و ‌ه هــه‌ر مه‌پرســ ‌ه یــه‌ك لــه‌ دوای یــه‌ك دێــت‪،‬‬
‫ئه‌وســا مه‌جلیــس بــه‌و ڕێکه‌وتنــه‌ نووریــن ده‌کرێــت و له‌الیــه‌ن که‌ســێکه‌وه‌‬
‫چه‌نــد دوعایــه‌ك ده‌خوێرنێــت و ئیــر باســی ماره‌یــی دێتــه‌ نــاو‪ ،‬چونکــه‌‬
‫مافێکــی ئافره‌ته‌که‌ی ـ ‌ه پێــش چوون ـه‌ نــاو گ ـه‌ژاوه‌ی هاوس ـه‌ریه‌وه‌‪ ،‬قس ـ ‌ه ل ـه‌م و‬
‫قســه‌ لــه‌و چونکــه‌ هــه‌ردووال یه‌کرتیــان هه‌ڵســه‌نگاندووه‌ ماره‌یه‌کــه‌ نابێتــه‌‬
‫گرفــت و ڕێــك ده‌کــه‌ون‪ ،‬ڕۆژێــك دیــاری ده‌کرێــت بــۆ هێنانــی مــه‌الو بــۆ‬
‫ماره‌بڕیــن‪ ،‬ئـه‌و شـه‌وه‌ نـه‌ کــچ نـه‌ کــوڕ لـه‌ ژێــر به‌تانیــدا خه‌ویــان لــێ ناکه‌وێــت‬
‫و چاویــان زرتــه‌ی دێــت و دڵیــان پــێ ده‌که‌نێــت‪ ،‬بــه‌ ناچاریــش خۆیــان وا‬

‫‪107‬‬
‫نیشــان ده‌ده‌ن کــه‌ ئاســای خه‌وتــوون و هیــچ لــ ‌ه گــۆڕێ نــی یــه‌‪ ،‬ڕۆژگار الی‬
‫ئــه‌م دوو که‌ســه‌ زۆر درێــژ ده‌بێــت و ئــه‌و ماوه‌یــه‌ی ئه‌گــه‌ر حه‌فته‌یه‌کیــش‬
‫بێــت کاریگ ـه‌ری ح ـه‌وت ســاڵی به‌س ـه‌ریانه‌وه‌ ده‌بێــت‪ ،‬دواتــر م ـه‌الو حاجــی و‬
‫مــام کوێخــاو و ســۆفی و مامۆســتا ته‌رشیــف ده‌بــه‌ن بــۆ ماره‌بڕیــن و پــڕی‬
‫سـه‌یار ‌ه لـ ‌ه شــیرنی و شـه‌ربه‌ت ده‌کـه‌ن و منــداڵ لـه‌ خۆشــیاندا لـ ‌ه بـه‌ر ده‌رگا‬
‫حــه‌رش دروســت ده‌کــه‌ن‪ ،‬مــه‌الش چونکــه‌ کاری خۆیه‌تــی و باشــی لــێ‬
‫ده‌زانێــت ک ـه‌س ل ـه‌ ئاســتیدا قس ـه‌ نــاکات و ئ ـه‌و ب ـه‌ ووت ـه‌ی شــیرینی خــواو‬
‫پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت ده‌ســت پــێ ده‌کات و بــاس و خواســتی‬
‫ئاینــی له‌ســه‌ر ژن هێنــان ده‌ســت پــێ ده‌کات و ده‌ڵــێ ئــه‌م کاره‌ ئه‌وه‌نــده‌‬
‫پیــرزو گه‌وره‌یــ ‌ه پێغه‌مبــه‌ران هه‌موویــان کردوویانــه‌و فه‌رمــووده‌ی ژن‌ نیــوه‌ی‬
‫ئیامن ـه‌ به‌بیــری ئاماده‌بــوان ده‌هێنن ـه‌وه‌‪ ،‬ئــاگاداری بــوك و زاوا ده‌کات ک ـ ‌ه ئ ـه‌م‬
‫پرۆســه‌ کارێکــی یه‌کجــار گه‌وره‌یــه‌و ئایــه‌ت و فه‌رمــووده‌ی زۆری بــۆ‬
‫ده‌هێنێتـه‌وه‌و پشــتگیری خۆیانــی بــۆ ده‌رده‌بــڕن و ترســی له‌بـه‌ر ده‌ڕەوێننـه‌وه‌و‬
‫نــاوی خــوای لــێ ده‌هێرنێــت گرێبه‌ســت بــه‌ شــایه‌تی چه‌نــد که‌ســێکی‬
‫نوێژکــه‌رو مســوڵامن مــار ‌ه ده‌بــڕن و ئه‌وه‌نــده‌ زاواو بــوك مــاچ ده‌کرێــت ئــه‌و‬
‫شـه‌وه‌ش هـه‌م دیســان خه‌ویــان لــێ حـه‌رام ده‌بێــت‪ ،‬ئیــر دواتــر ڕێگـه‌ کــراوه‌‬
‫ده‌بێــت و خۆیــان کاتێکــی تــر بــۆ گواســتنه‌و ‌ه دیــاری ده‌کرێــت و ل ـه‌و ڕۆژه‌دا‬
‫کارێــك ده‌کرێــت ل ـه‌ پێشــی ئ ـه‌ودا وه‌ك وابێــت هیــچ نه‌کــرا بێــت‪ ،‬ئیــر ماڵــت‬
‫که‌وتــه‌ ســه‌رو خه‌مــت که‌وته‌بــه‌ر بــۆ ئــه‌م دوو گوڵــ ‌ه ده‌ســت پــێ ده‌کات و‬
‫ســه‌ره‌تای به‌رپرســیاریه‌تی گــه‌وره‌ی ژیــان ده‌ســت پــێ ده‌کات و کۆمه‌ڵگــه‌ی‬
‫پتــه‌و ئــاوا داده‌مه‌زرێــت‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك ژن هێنــان ئه‌وه‌نــده‌ بایه‌خــی پــێ‬
‫بدرێــت چــۆن کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــی به‌هێــز ده‌رناچێــت‪ ،‬وه‌گــه‌ر له‌ســه‌رجاده‌و‬
‫دوای هــای و هــاو ئۆلــدار یوێکــی ســاده‌ ده‌ســت پــێ بــکات چــۆن هــه‌ر زوو‬

‫‪108‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ناشــێوێت و منــداڵ و ئافره‌ته‌کــه‌ قوڕیــان به‌ســه‌ردا ناکرێــت‪ ،‬ئــه‌و ڕێنمونیــه‌‬
‫قورئانیانــه‌ لــه‌ کــوێ و هزره‌کانــی تــر لــه‌ کــوێ‪ ،‬ئــه‌م مافانــه‌ لــه‌ کــوێ و ئــه‌و‬
‫به‌نــاو مافان ـه‌ ل ـه‌ کــوێ‪ ،‬کۆمه‌ڵگ ـه‌ی ئیســامی کاتێــك بای ـه‌خ ب ـه‌م کاره‌ گرنگ ـه‌‬
‫ده‌دات هه‌مــوو کۆمه‌ڵگه‌کــ ‌ه لــه‌ کۆمه‌ڵــه‌ که‌ســێکه‌وه‌ پێــك هاتــووه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر‬
‫هه‌مــوو ب ـه‌م ڕێگ ـه‌ دروســته‌دا بــڕوات تــرازان ئاســان نابێــت‪ ،‬س ـه‌ره‌جامی ئ ـه‌م‬
‫گرنگــی پێدانه‌یــه‌ کــه‌ هه‌تــا ئه‌گــه‌ر ئــه‌م دوو که‌ســه‌ پێکــه‌وه‌ش نه‌گونجــان‬
‫هـه‌ر مافــی تــری پێــو ‌ه به‌نــده‌و ده‌بێــت ڕه‌چــاو بکرێــت‪ ،‬بـه‌ ژمــار ‌ه گۆڕیــن و گــود‬
‫بــای کۆتــای پــێ نای ـه‌ت وه‌ك ل ـه‌ ئه‌وروپــا ده‌کرێــت‪ ،‬ئیســام ب ـه‌م شــێوه‌ی ‌ه ل ـه‌‬
‫ئافــره‌ت ده‌ڕوانــێ و ب ـه‌م شــێوه‌یه‌ ڕێــزی لــێ ده‌نێــت‪ ،‬پێــش هێنانــی ئه‌وه‌نــده‌‬
‫ڕێــزی هه‌ی ـه‌ دوای هێنانــی ڕێزه‌ک ـه‌ی زیاتــر ده‌بێــت‪ ،‬وه‌ك بوک ـ ‌ه شوش ـه‌یه‌ك و‬
‫گوڵێکــی مــاڵ ئه‌زیه‌تــی نادرێــت و داوای بــژێ و کرێــی خانــوی لــێ ناکرێــت‪،‬‬
‫پیاوه‌ک ـه‌ خــۆی ده‌کات ب ـه‌ قوربانــی و ڕۆژوو ش ـه‌وی بــۆ له‌س ـه‌ر ی ـه‌ك ده‌نێــت‪،‬‬
‫نانــێ لــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ به‌بــێ ئــه‌و پــێ ناخورێــت و هــه‌ر شــتێك بــکات به‌بــێ ئــه‌و‬
‫بۆی ناکرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌کوێ و ئه‌وه‌ له‌ کوێ له‌ ئه‌وروپاو ئه‌مه‌ریکا ده‌کرێ‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫ڕوونکردنەوەیەکی ورد و جوان لەسەر قەزاو قەدەر‬

‫ڕوونکردنەوەیەکــی ورد و جــوان لەســەر قــەزاو قــەدەر‪ :‬ســوبحانی ئەفەرمــوێ‪:‬‬

‫ڕووداوەکان پێــش ئــەوەی ڕوو بدەن‪،‬تاکــو لەحزەیــەک پێــش ڕوودانــی» غەیــن‬
‫‪ ،‬واتــە بــۆ ڕوودانــی هــەر کردەوەیەکــی بــاش یــان خــراپ « دوو ئیحتیــال‬
‫هەیــە ‪ ٥٠% ،‬ئەگــەری هەیــە ئــەو کارە بکەیــت‪ ٥٠% ،‬ش ئیحتیاملــە نەیکەیــت‪ ،‬‬
‫دەی ئێســتا تــۆ مــادام نازانیــت کامەیــان قــەدەری خوایــە چونکــە داهاتــوو‬
‫غەیبــە‪ ،‬تەکلیفــت لەســەرە کــە بڕیــار بدەیــت باشــەکەیان هەڵبژێریــت‪،‬‬
‫خــوای گــەورەش لەســەر ئــەو بڕیــارو نیەتــە یەکالیــی بــوەوەی تــۆ پاداشــت‬
‫و ســزا دیــاری دەکات‪ ،‬نــەک لەســەر ئەنجامــی کۆتایــی کارەکــە‪...‬‬
‫‪ ‬کاتــێ مــرۆڤ کارێک ئەکات “خوای گەورە محاســەبەی ناکات لەســەر ئەنجامی‬
‫ڕووداوەکــە ‪ ،‬بەڵکــو لەســەر نیەتی دڵ و ئــەو بڕیارەی کە داویەتی “ محاســەبەی‬
‫ئــەکات ‪ ،‬کــە پێــی ئەوترێ(عــزم) واتــە بڕیــاری کۆتایــی لــە ناخــی مرۆڤەکــەدا‪ ،‬‬
‫بۆ منوونە‪:‬‬
‫‪ ‬کاتــێ کەســێ نەخۆشــەو دکتــۆر وتوویەتــی بــە گۆشــتی کــەو چــاک‬
‫ئەبێتــەوە‪ ،‬کەســێکیش ئەچێــت بــۆ ئــەوەی کەوێــک بکــوژێ و ئــەو کەســە لــە‬
‫مــردن ڕزگار بــکات‪ ،‬بــەاڵم تفەنگەکــەی ســەر ئــەکات و ئەیــدا لــە کەســێک‬
‫و ئەیکــوژێ‪ (، ،‬ئەگەرچــی ئــەم بکــوژە لــە دنیــادا خوێنــی لەســەرە‪ ،‬چونکــە‬
‫یاســاکانی دنیــا بــە زاهیــری کردەوەکانــەوە بەندە)بــەاڵم لــە قیامەتــدا نــەک‬
‫هــەر قەتلــی لەســەر نەنــورساوە‪ ،‬بەڵکــو خێرێکــی بــۆ نــورساوە‪ ،‬کــە هەوڵــی‬
‫چاکبوونــەوەی نەخۆشــێکی داوە ‪ ،‬دەی خــۆ ئینسانێکیشــی کوشــتووە‪  .‬‬
‫‪ ‬یــان بــە پێچەوانــەوە ‪ ،‬کەســێک فیشــەکێک ئەنــێ بــە کەســێکی بــێ‬
‫تاوانــەوە تاکــو بیکــوژێ “؛ بــەاڵم قــەدەری خــوا وانیــەو کابــرا بەرناکەوێ‪،‬جــا‬

‫‪110‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫یــان ئــەم دەســتی ئەجوڵــێ‪ ،‬یــان ئــەو کەســە ســەردائەنەوێنێ‪،‬واتە‬
‫شــتێک ڕێــی لــێ دەگــرێ کــە لــە ئیختیــاری ئەمــدا نیــە ‪( ،‬ئــەم‬
‫کەســە لــە دنیــادا خوێنــی لەســەر نیە‪،‬چونکــە کوشــن ڕوی نــەداوە)‪ ‬‬
‫‪ ‬بــەاڵم قیامەتــدا بــە قاتــل حســابە و کوشــتنی کەســێکی لەئەســتۆیە‪ ،‬چونکــە‬
‫عەزمــی کردبــوو و بڕیــاری کۆتایــی دابــوو بــۆ ئــەو تاوانــە‪.‬‬
‫‪ ‬واتــە خــوای گــەورە محاســەبەت نــاکات کــە بۆچــی ئــەم کەســە‬
‫لــەو کاتــەدا گیانــی دەرچــوو‪ ،‬یەعنــی لەســەر ئەنجامەکــە‪ ،‬‬
‫بەڵکــو لەســەر نیــەت و عــەزم و بڕیاردانەکــەی تــۆ ‪ ،‬محاســەبە ئــەکات‪ ،‬کــە‬
‫بەدەســت تــۆی‪.‬‬
‫‪ ‬وەک ئــەو حەدیســەی کــە ئەفەرموێ‪ :‬ئەگەر دوو موســڵامن شمشــێریان کێشــا‬
‫بــۆ یــەک‪ ،‬بکــوژو کــوژراو لــە جەهەننەمــدان ‪ ،‬وتیــان ‪ :‬ئــەوە بکــوژ دیــارە بــۆ‪،‬‬
‫بــەاڵم کــوژراو بۆچــی؟ ئەفەرموێ‪:‬چونکــە ئەویــش ســوور بــوو لەســەر کوشــتنی‬
‫ئــەم ‪ ،‬عەزمــی کردبــوو بــۆ کوشــتنی‪ ،‬بــەاڵم ئــەم دەســتی خــۆی پێشخســت}‬
‫ـت‪ :‬يا رسـ َ‬
‫ـول‬ ‫ـول يف النــا ِر ‪ .‬فقلـ ُ‬‫ـل واملقتـ ُ‬ ‫‪ ‬إذا التقــى املســلامن بســي ِفهام فالقاتـ ُ‬
‫حريصــا عىل قتــلِ صاح ِبه‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ـال املقتــولِ ؟ قال‪ :‬إنــه كان‬ ‫اللـ ِه هــذا القاتـ ُ‬
‫ـل ‪ ،‬فــا بـ ُ‬
‫‪ .‬رواه البخاری و مسلم‬
‫‪ ‬کەواتــە باکــەس قــەزاو قــەدەر نەکاتــە پاســاوی تاوانەکانــی‪ ،‬چونکــە خوا لەســەر‬
‫شــتێک لێپرســینەوەت لەگــەڵ نــاکات کــە بڕیــارو ئیــرادەی خۆتــی تێــدا نیە‪ ...‬‬
‫‪ ‬سەرچاوە‪ :‬کتێبی خواناسی‬

‫‪111‬‬
 ‫رێزو وەفاداری بۆ مامۆستا‬

‫گەرچــی لــە دونیــای تەکنەلۆژیــای ســەردەمدا رۆڵی مامۆســتا بەهۆی کەرەســتە‬

‫زۆرەکانــی ئــەو فــەزا گــەورەوە تــا رادەیــك کــەم بووەتــەوە بــەاڵم ئــەو زانســتەی‬
‫کــە لــە مامۆســتا وەردەگیرێــت کۆڵەکــەی زانســتی دروســت و یارمەتــی دەری‬
‫ئــەو فــەزا فراوانەشــە‪.‬‬
‫هەمــوو ئــەو زانســتانەی کــە بــە ئاســانیش دەســت دەکــەون بەرهەمــی‬
‫مامۆســتاکانن و لــە خــۆڕا نەهاتوونەتــە بــوون‪.‬‬
‫هەربۆیــە لــە زۆربــەی هــەرە زۆری واڵتانــی جیهانــدا ئــەو بڕوانامانــەی کــە بــە‬
‫شــێوەی خوێندنــی ســەربەخۆ (ئۆنالیــن) وە یان (دراســة عن بعــد) دەخوێرنێت‬
‫کەمــر دەنرخێرنێــت و هەتــا لــە هەندێــك واڵتیــش ئــەو بڕوانامانــە دانــی پێــدا‬
‫نانرێــت! هــۆکاری ئــەو جیاوازیــە ئەوەیــە کــە مامۆســتا رۆڵــی راســتەقینەی لــە‬
‫فێــرکاری قوتابیەکانــدا نەبینیــوە‪ ،‬جگــە لــەوەی کاتێــك قوتابــی لــە پــۆل‪ ،‬هــۆڵ‬
‫وە یــان حوجــرە لەگــەڵ مامۆســتادا دەبێــت گشــت ئەندامەکانــی بــەژداری‬
‫فێربــوون دەبــن جگــە لــە ئــەدەب و شــێوازی وانــە وتنــەوەی مامۆســتا کــە‬
‫زۆرجــار لــە کتێبەکانــدا دەســت قوتابــی ناکــەون‪.‬‬
‫هــۆکاری ئەوەیــە زۆرکــەس وەك زانســت زۆری لــە کتێبــەوە وەرگرتــووەو کەمــر‬
‫توانــاو رۆڵــی پێگەیاندنــی هەیــە‪ ،‬چونکــە بێبــەش بــووە لــە بینیــن و شــێوازو‬
‫مامەڵــەی مامۆســتا‪ ،‬گــەر خوێندنــی وانەیــەك الیەنــی کرداریشــی نەوێــت وەك‬
‫موختەبــەرات و ئامێــرە ئەلیکرتۆنیــە فێرکاریــەکان ئــەوا هــەر شــیکردنەوەی‬
‫مامۆســتا لەبەرچــاوی قوتابــی بــۆ خــۆی بەکــرداری کردنــی مادەکەیــە‪ ،‬بەبــڕواو‬
‫ئەزموونــی ئێمــە کەمــرن ئــەو قوتابیانــەی بەبــێ مامۆســتا فێربــن و بتوانن بنب‬
‫بــە فێــرکار‪ ،‬ئــەم بابەتــە دەکرێــت وەك دەســتپێکێکی رێــزو وەفــاداری قوتابــی‬

‫‪112‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بــۆ مامۆســتاکەی ســەیر بکرێــت و لێــرەدا دەرفەتــی وردەکاری ئــەو هۆکارانــە نی‬
‫یــە کــە زۆرجــار قوتابــی بەبــێ مامۆســتا ناتوانــن دەســتیان بکەوێــت و وە زۆرجار‬
‫بەهەڵــەش بەســەر دەقەکانــدا دەڕۆن‪ ،‬زۆرینــەی زانســتەکان جگــە لــە الیەنــی‬
‫زانســتی کۆمەڵێــك بنەمــای پێداویســتی زانســتیش قوتابــی لــە مامۆســتا فێــر‬
‫دەبێــت وەك رەوشــت و هونــەری مامەڵەکــردن و هــاوکاری کردنــی یەکــر کــە‬
‫زۆرجــار خــودی زانســتەکە خاڵیــە لــەو زانســتانە‪.‬‬
‫هــۆکاری ئەوەیــە لــە زۆرینــەی واڵتــە پێشــکەوتووەکاندا مامۆســتا پێشــەنگی‬
‫گشــتیە‪ ،‬چونکــە لــە کارمەندێکــی ئاســاییەوە بیگــرە تــا ســەرکردەکان لــە‬
‫بەردەســتی مامۆســتادا بــوون و رۆژێــك هەبــووە ئــەو گــەورەو پێشــەنگیان‬
‫بــووە‪ ،‬یەکەمجــار کــە مشــتومڕی ئــەوە کــرا کــە کــێ دەستنیشــان بکــەن بــۆ‬
‫ئــەوەی بچێتــە ســەر مانــگ مامۆســتایان هەڵبــژارد‪ ،‬گــەر کاری مامۆســتایش‬
‫بــەراورد بکریــت بــە پیشــەکانی تــرەوە بــە قورســرین کار ئەژمــار دەکرێــت‪،‬‬
‫چونکــە پەیوەنــدی مامۆســتا بــە قوتابیــەوە پەیوەندیەکــی ڕۆحــی و ژیریــە کــە‬
‫جەســتە تەمســیلی دەکات‪ ،‬بۆیەشــە دەبینیــن مەرجەکانــی بــوون بــە مامۆســتا‬
‫لــە واڵتانــی پێشــکەوتوودا جگــە لــە الیەنــی زانســتی و بڕوانامــەکان مێــژووی‬
‫مامۆســتاو ئــەدەب و ئەســتۆپاکی جنســی و شــەڕەنگێزی لــە مەرجەکانــی‬
‫بــوون بــە مامۆســتایە‪ ،‬یانــی گــەر مامۆســتا کێشــەیەکی جنســی هەبــوو بێــت‬
‫گــەر خاوەنــی چەندیــن دکتــۆراش بێــت بــۆی نــی یــە وانــە بڵێتــەوە‪ ،‬وەیــان لــە‬
‫مێژوویــدا کارێکــی شــەڕەنگێزی و ڕەگەزپەرســتی و زۆر شــتی تــر کــە هــەن‬
‫ئاســتی زانســتیەکەی بــێ بەهــا دەکات و وەك کەســێکی خــاوەن بــێ بڕوانامــە‬
‫ســەیر دەکرێــت‪ ،‬چونکــە بڕوانامــەی ئەخالقــی مامۆســتا لەســەروی بڕوانامــە‬
‫زانســتیەکەوەیە‪.‬‬
‫گــەر ئێمــە بــە وردی ســەیری ئــەو هەمــووە هــەوڵ و تێکۆشــان و پاراســتنی‬

‫‪113‬‬
‫کەســایەتی مامۆســتا بکەیــن دەگەیــن بــەو بڕوایــەی کــە نابێــت وەفــاو رێــزی‬
‫ئێمــە بــە تەواوکردنــی خوێندمنــان لەگــەڵ مامۆســتادا کۆتایــی پــێ بێــت‪.‬‬
‫پیشــەی مامۆســتایی ئەوەنــدە گرانــە دەبێــت قوتابــی یارمەتــی دەری مامۆســتا‬
‫بێــت بــە ڕێــزو وەفاداریەتــی بــۆی بــۆ ئــەوەی مامۆســتایەکی ســەرکەوتوو بێــت‪.‬‬
‫لــە هەرکۆمەڵگەیەکــدا رێــزو وەفاداریەتــی بــۆ مامۆســتا کــەم بێــت ئــەوا لــەو‬
‫واڵتــەدا ئاســتی زانســتیش الواز دەکات‪ ،‬هــۆکاری ئەوەیــە لــە کۆمەڵگــە زۆر‬
‫کراوەکانــداو لەبــەر الوازی کەلتــورو دینــی ئــەو کۆمەڵگــە یاســا دانــراوە بــۆ‬
‫پاراســتنی ئــەو رێــزو حورمەتــە‪ ،‬واتــە ئەوەنــدە گرنگــی هەیــە گــەر بــە خــۆ‬
‫ویســتیش نەویســرا ئــەوا بــە چەســپاندنی یاســا ئــەو رێــزە دەبێــت بەرقــەرار‬
‫بێــت‪.‬‬
‫رێــزو وەفاداریەتــی بــۆ مامۆســتا دەبێــت تاکــی قوتابــی تێپەڕێنێــت و لە ئاســتی‬
‫بــەرزی واڵتیشــدا بــەرز برنخێرنێــت‪ ،‬وەك دەرفەتــی تــەواو بــە وانەکانــی‪،‬‬
‫بەرجەســتەکردنی ســەرچاوەی زۆر‪ ،‬پێدانــی ئــەو مادانــەی کــە تایبەمتەنــدی‬
‫مامۆســتایە‪ ،‬نەدانــی ئــەو پیشــە بــە کەســانی پســپۆڕە جیاوازەکانــی تــر‪،‬‬
‫هەربۆیــە کاتێــك دەســتێك بیەوێــت کۆمەڵگــە تێــك بــدات لــەم خااڵنــەوە‬
‫دەســت پێــدەکات!‬
‫گەورەتریــن رێــزو وەفــاداری بــۆ مامۆســتاش گرنگیدانــە بــەو زانســتەی کــە بــە‬
‫قوتابــی دەڵێتــەوە‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫ه دووره‌و ‌ه وه‌یان له‌سه‌ر تۆڕی ئه‌نته‌رنێت‬

‫خوێندن ل ‌‬

‫بــۆ ئــه‌و کاســانه‌ی کــه‌ خولیــای خوێندنــن و وه‌ ڕێگرهه‌بــووه‌ وه‌یــان هه‌یــه‌‬
‫له‌به‌رده‌میانــدا‪ .‬ئاشــکرایه‌ هــۆی پێشــکه‌وتنی وواڵت‪ ،‬هۆشــیاری کۆمه‌ڵگـه‌‪،‬‬
‫چاره‌ســه‌ری گرفتــه‌کان‪ ،‬و ‌ه زۆرێکــی تــر لــه‌ ڕێگــه‌ی خوێندنه‌وه‌یــه‌‪.‬‬
‫ده‌توانیــن بڵێیــن خوێنــدن کلیلێک ـه‌ بــۆ کردن ـه‌وه‌ی ده‌رگاکان‪ ،‬ه ـه‌ر له‌ب ـه‌ر‬
‫ئه‌مه‌شــه‌ گرنگیه‌کــی زۆری پــێ دراوه‌و لــه‌ ئاینــی ئیســامدا ئاشــکرای‬
‫هه‌مــوو الیه‌ک ـه‌‪ ،‬یه‌ک ـه‌م ئایه‌تــی قورئانــی پیــرۆز ک ـه‌ داب ـه‌زی ب ـه‌ (بخوێن ـه‌)‬
‫ـذي َخلَقَ ) ســوره‌تی‬ ‫ـك الَّـ ِ‬ ‫ده‌ســتی پــێ کــرد وه‌ك ده‌فه‌رمــووی (ا ْقـ َرأ ْ بِ ْ‬
‫اســمِ َربِّـ َ‬
‫علــق ‪ 1‬ب ـه‌اڵم به‌داخ ـه‌وه‌ ئه‌وه‌نــده‌ی که‌ســانی ن ـا‌ مســوڵامن ســودیان ل ـه‌وه‌‬
‫وه‌رگرتــووه‌ به‌شــیوه‌یه‌کی گشــی‪ ،‬ئێمــه‌ ئه‌وه‌نــد ‌ه ســودمه‌ند نه‌بوویــن‬
‫لێــی‪ .‬ئه‌گــه‌ر ســه‌یری ڕێــژه‌ی نه‌خوێنــده‌وار بکه‌یــن لــه‌ وواڵتانــی‬
‫ئیســامی ب ـ ‌ه ب ـه‌راورد ل ـ ‌ه گ ـه‌ڵ وواڵتانــی تــردا زۆر زۆره‌‪ ،‬نامانه‌وێــت بــاس‬
‫ل ـه‌ گرفت ـه‌کان بکه‌یــن ده‌کرێــت وازی لێبهێنیــن بــۆ بابه‌تێکــی تــر‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی‬
‫مه‌به‌ســت ‌ه لــه‌م نوســینه‌دا وه‌ك لــ ‌ه ســه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مــان پێکــرد خوێنــدن‬
‫لــه‌ دووره‌وه‌ وه‌یــان له‌ســه‌ر تــۆڕی ئه‌نته‌رنێتــه‌‪ ،‬زۆرن ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌‬
‫حه‌زیــان لــه‌ خوێندنــه‌ بــه‌اڵم به‌هــۆی کۆمه‌ڵــه‌ مه‌رجێــك بــۆ خوێنــدن!‬
‫وه‌یــان کۆمه‌ڵــێ گرفتــه‌وه‌ ناتوانــن ئــه‌و پرۆســه‌یه‌ ئه‌نجــام بــده‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫خوێندنــی لــه‌ دووره‌وه‌ وه‌یــان له‌ســه‌ر تــۆڕی ئه‌نته‌رنێــت مه‌جالێکــی‬
‫فراوانــرو وه‌ ئاســانکاریه‌کی زۆر ده‌خاتــه‌ بــه‌رده‌م قوتابیــان بــۆ به‌هێــز‬
‫کردنیــان لـه‌و بــاره‌وه‌‪ .‬هه‌تــا بــۆ وه‌رگرتنــی بڕوانامـه‌ش هه‌تــا پله‌کانــی زانکــۆ‬
‫و و ‌ه بــه‌ره‌و ســه‌روتریش‪ ،‬زۆرن ئــه‌و زانکــۆو مونه‌زه‌مانــه‌ی کــ ‌ه ئــه‌م جــۆره‌‬
‫خوێندنه‌یــان لێــو ‌ه ده‌کرێــت‪ .‬بــه‌ ئاســانی لــه‌ ئه‌نته‌رنێتــه‌وه‌ ده‌توانرێــت‬

‫‪115‬‬
 ‫بدۆزرێن ـه‌وه‌‪ .‬منون ـه‌ی ئ ـه‌م جــۆره‌ خوێندنان ـه‌ نــارساوه‌ ب ـه‌‬
‫}‪{ Distance Learning‬‬
‫ئه‌وانــه‌ی کــ ‌ه لــه‌ خوێنــدن دواکه‌وتــوون وه‌یــان گرفتێــك لــه‌ گرفته‌کانیــان‬
‫هه‌یــه یــان هه‌بــوو ‌‌ه ده‌توانــن ل ـه‌م ڕێگ ـه‌وه‌ ته‌عویــزی بکه‌ن ـه‌وه‌و‪ ،‬وه‌ بگ ـه‌ن‬
‫بــه‌و ئــاوات و مه‌رامه‌کانیــان‪.‬‬

‫جیاوازی توێژینه‌وه‌ی زانكۆكانی ئه‌وروپا و كوردستان‬

‫ئێمــە گــەر ســەرنج لەســەر توێژینــەوەو بنەماکانــی توێژینــەوە بدەیــن ئــەوا‬

‫دەبێــت جیــاوازی توێژینــەوە نەبێــت نــەك لــە کوردســتان و ئەوروپــا بەڵکــو‬
‫لــە هیــچ واڵتێــك‪ ،‬چونکــە ئــەو بنەمایانــەی کــە توێژینــەوەی لەســەر بونیــاد‬
‫دەنرێــت بــە زمانــە جیــاوازەکان هەمــووی بەردەســن و زانکۆکانــی جیهانیــش‬
‫پشــتیان پــێ دەبەســن‪ ،‬ئــەوەی وەك بنەمــای زانســتی و گــەر لــە ڕوکەشــدا‬
‫بەجیــاواز دەبیرنێــت تەنهــا ڕووکەشــیەو لــە ناوەرۆکــدا جیــاوازی لــە تیــۆری‬
‫توێژینــەوەدا شــتێکی ئەوتــۆ نــی یــە‪ ،‬گشــت توێژەرانــی بــواری توێژینــەوە‬
‫کۆکــن لەســەر ئــەوەی کاتێــك توێژینەوەیــەك دەکرێــت دەبێــت کێشــەیەك یان‬
‫بابەتێــك هەبێــت بــۆ توێژینــەوە لەســەرکردن و دواتــر ئەنجامــی توێژینەوەکــە‬
‫دیــار بێــت‪ ،‬گــەر وەك زانســتی بیــرکاری لێکــی بدەینــەوە کێشــەکە ئەنجامێــك‬
‫بــدات بــە دەســتەوە‪ ،‬هەرچەنــد زۆرجــار توێــژەر ناتوانێــت ئەنجامیــش بــدات بــە‬
‫دەســتەوە بــەاڵم بەالنــی کەمــەوە دەبێــت الی خوێنــەر قەیرانــەکان بخاتــە ڕوو‪،‬‬
‫هــەروەك چــۆن گرنگــی هەیــە ئــەو ســەرچاوانەی کــە پشــتی پــێ دەبەســرێت‬

‫‪116‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بــە ڕوونــی لــە توێژینــەوەدا دیــار بێــت کــە کام بڕگــەی بــۆ کــێ و وە کام بیرۆکەی‬
‫بــۆ کــێ دەگەڕێتــەوە‪.‬‬
‫ئــەوەی لــە زانکۆکانــی کوردســتان دەبیرنێــت زیاتــر پڕکردنەوەی ئەو بۆشــاییەیە‬
‫کــە بــۆی دیارکــراوە وەك ڕێــژەی نووســین گەرنــا چ وەك بنەمــا تیۆریــەکان و چ‬
‫وەك ڕوونــی دەق و بیرۆکــەکان زۆجــار الدانــی بەرچــاوی پێــوە دیــارە‪ ،‬ئەویــش‬
‫زیاتــر بــۆ الوازی ئــەو سســتمە دەگەڕێتــەوە کــە زانکــۆکان کاری پــێ ناکــەن‪،‬‬
‫بــۆ منوونــە لــە بەریتانیــا بــۆ زانکــۆکان لــە ‪ %٩٨‬دەکــەن‪ ،‬کــە لــە ڕێگــەی ئــەو‬
‫بەرنامــەوە توێژینەوەکــەی ‪ Turnitin‬کار بــە سســتمی تێرنتــن‬
‫ی تێـ�دا دیـ�ار دەکرێـ�ت‪ ،‬واتـ�ە گـ�ەر قوتابـ�ی یـ�ان توێـ�ژەر بەشـ�ێوەیەک ی �‪Plagia‬‬
‫‪ rism‬ڕێــژەی‬
‫نەرێنــی ســودی لــە زانیــاری وەرگرتبێــت ئــەو بەرنامەیــە دیــار دەکات و‬
‫توێژینەوەکــە وەرگیــراو نابێــت‪ ،‬لــە کوردســتاندا جگــە لــەوەی ئــەو بەرنامــە‬
‫یــان بەرنامــە هاوشــێوەکانی کاری پێناکرێــت هەتــا زۆرجــار توێژنــەوەکان لــە‬
‫ڕووی تیۆریشــەوە پێچەوانــەی بنەمــا زانســتیەکان توێژینــەوە دەکرێــت‪ ،‬بــۆ‬
‫منوونــە ســەیری توێژینەوەیــەك دەکەیــت توێــژەرە دەکەیــن چەندیــن الپــەڕە‬
‫دەخوێنیتــەوە دیــار نــی یــە ئــەم دەق و بیرۆکانــە هــی خــودی نوســەرە یــان لــە‬
‫ســەرچاوەیەکەوە وەرگیــراوە‪ ،‬زۆرجــار لــە ســەرچاوەکاندا توێــژەر دەیــان نــاوی‬
‫کتێــب ڕیــز دەکات بــەاڵم لەنــاو توێژینەوەکــەدا هیــچ ئاماژەیەکیــان بــۆی تێــدا‬
‫نــی یــە‪ ،‬کــە ئەمــە پێچەوانــەی توێژینــەوەی زانســتیەو خوێنــەر چــۆن بزانێــت‬
‫کام لــە بڕگەکانــی توێژینەوەکــە دەگەڕێتــەوە بۆئــەو ســەرچاوانەی کــە لــە‬
‫کۆتایــی توێژینەوەکــەدا ئامــاژەی پێکــراوە‪.‬‬
‫هــۆکاری نەبوونــی بنەمایەکــی دروســت و زۆر کاری تــر وای کــردووە ئاســتی‬
‫توێژینــەوەی زانکۆکانــی کوردســتان زۆر بــە الواز ببیرنێــت‪ ،‬هەربۆیــەش‬

‫‪117‬‬
‫گەندەڵــی لــەم بــوارەدا زۆرجــار دۆزراوەتــەوە بەشــێوەیەك کاکــی بەنــاو توێــژەر‬
‫توێژینــەوەی زانکۆیــەك یــان کەســێکی تــری بەنــاوی خۆیــەوە کــردووە‪،‬‬
‫لــە زانکۆکانــی ئەوروپــا کاتێــك قوتابــی توێژینەوەیــەك پێشــکەش دەکات‬
‫دەبێــت بــە شــێوەی کۆپــی و هــەم ئەلرتۆنــی پێشکەشــی بــکات بــۆ ئــەوەی‬
‫ئــەو توێژینــەوە بچێتــە نــاو سســتمی ئەلکرتۆنیــەوە تــا لــە ئاینــدەدا کەســێکی‬
‫تــر نەتوانێــت بــۆ خــۆی بــەکاری بهێنێــت‪ ،‬بــەاڵم لــە کوردســتاندا ئــەو کاری‬
‫پێناکرێــت و زۆرێــك لــە توێژینــەوەکان دوای چەنــد ســاڵ لــە مەخزەنەکانــدا‬
‫تــۆزی لــێ دەنیشــێت و ون دەبێــت‪ ،‬جگــە لــەوەی زمانــی کــوردی خۆشــی‬
‫بــۆ خــۆی لــەم بــوارەدا کێشــەیەکی تــرە کــە تــا ئێســتە ئــەم زمانــە نەتوانــراوە‬
‫بخرێتــە نــاو سســتمی ئۆفیــس و ئەلرتۆنیاتــی جیهانیــەوە ئەمــەش دیســان‬
‫کاریگــەری نەرێنــی لەســەر زانســتی توێژینــەوەکان دەبێــت و دەرگای نەرێنــی‬
‫دەکاتــەوە‪.‬‬
‫لەگــەڵ نەبوونــی ئــەو سســتمەدا سەرپەرشــتیارانی توێژینــەوە ئەوەنــدە‬
‫چاوکــراوە نیــن خۆیــان بتوانــن لــە ڕێگــەی گــەڕان لــەو ماڵپەڕانــەی کــە بــواری‬
‫گــەڕان تێیــدا فراوانــە بەدواداچوونــی وردی بــۆ بکــەن‪ ،‬لــە زانکۆکانــی ئەوروپــا‬
‫کاتێــك قوتابــی توێژینــەوە پێشــکەش دەکات دەبێــت واژۆی بــکات ئــەو‬
‫توێژینــەوە لــە جێگەیەکــی تــر پێشــکەش نەکرابێــت و بــە پێچەوانــەوە جگــە‬
‫لــەوەی فەســڵ دەکرێــت لێپێچینــەوەی یاسایشــی لەســەر دەکرێــت و لــە ڕووی‬
‫یاســاییەوە بــە دز دەژمێردرێــت‪.‬‬

‫‪118‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫چۆنێتی دانانی ووشه‌ی نهێنی بۆ نوسینه‌کانمان‬

‫زۆر جــار وا پێویســت ده‌کات ئـه‌و نوســینانه‌ی کـه‌ لـ ‌ه (ۆرده‌وه‌) ده‌ینوســین حـه‌ز‬
‫نه‌که‌یــن که‌ســانی تــر بیبینــن‪ .‬بــۆ کردنــی ئـه‌م کار ‌ه پێویســتیامن بـه‌م ڕێگانـه‌‬
‫د ه‌بێت‪.‬‬
‫دوای ئــه‌وه‌ی نوســینه‌که‌مان تــه‌واو کــردوو وه خه‌زمنــان کــرد ده‌توانیــن‬
‫جارێکــی تــر بیکه‌ینــه‌وه‌ بــه‌ مه‌به‌ســتی دانانــی ووشــه‌ی نهێنــی‪ .‬یه‌کــه‌م کار‬
‫کــ ‌ه ده‌یکه‌یــن کرتــه‌ له‌ســه‌ر فایــل ده‌که‌یــن له‌ســه‌ره‌وه‌ وه‌کــو لــه‌ وێنه‌کــه‌دا‬
‫دیــار ‌ه تــا ئــه‌و لیســته‌مان بــۆ ده‌رده‌که‌وێــت‪.‬‬

‫‪119‬‬
‫پاشــان ‪ prepare‬هــه‌ڵ ده‌بژێریــن بــه‌ هه‌ڵرباردنــی په‌نجه‌ره‌یه‌کــی ترمــان بــۆ‬
‫ده‌کرێت ـه‌وه‌‬

‫وه‌ لــه‌ پاشــان لــه‌ لیســتی به‌رانبــه‌ردا وه‌ك لــ ‌ه وێنه‌کــه‌ی ســه‌ره‌وه‌دا دیــار ‌ه‬
‫(‌ ‪ )Encrypt Document‬هه‌ڵده‌بژێریــن بــه‌ هه‌ڵبژاردنــی ئــه‌م په‌نجه‌ره‌یه‌مــان‬
‫بــۆ ده‌کرێت ـه‌وه‬

‫‪120‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‌ لــه‌و بۆشــایه‌ی کــ ‌ه لــه‌ وێنه‌کــه‌دا دیــاره‌ ووشــه‌ نهێنیه‌که‌مــان ده‌نوســین‪ ،‬وه‌‬
‫کرت ـ ‌ه ده‌که‌ین ـ ‌ه س ـه‌ر ‪Ok‬جارێکــی تــر هه‌مــان بۆشــایامن نیشــان ده‌دات ـه‌وه‌‬
‫به‌کردنــی ئه‌مان ـ ‌ه کاره‌که‌مــان س ـه‌رکه‌وتوو بــوو‪ ،‬بۆئ ـه‌وه‌ی جارێکــی تــر هه‌مــان‬
‫فایــل بکه‌ینـه‌وه‌ پێویســتامن بـه‌ ووشـه‌ نهێنیه‌کـه‌ ده‌بێــت هـه‌ر بـه‌ کردنـه‌وه‌ی‬
‫به‌شــێوه‌یه‌کی ڕاســته‌وخۆ ئــه‌م په‌نجه‌ره‌یــه‌ ده‌کرێتــه‌وه‌ بــه‌ نوســینی ووشــه‌‬
‫نهێنه‌که‌مــان وه‌ کرتــه کردنه‌ســه‌ر ‪ ok‬نوســینه‌که‌مان نیشــان ده‌دات‌‬

‫ده‌بێــت ئه‌وه‌مــان له‌بیــر بێــت ئه‌مــه‌ بــۆ ئــه‌و که‌ســانه‌یه‌ کــه‌ ئۆفیســی ‪2007‬‬
‫بـه‌کار دێنــن‬

‫‪121‬‬
 ‫دزی و ڕۆژمانه‌نووسی‬

‫پێــش هه‌مــوو شــتێك ده‌ستخۆشــی لــه‌ هه‌مــوو نووســه‌ران ده‌کــه‌م‬

‫ئــه‌و نووســه‌رانه‌ی کــه‌ ڕه‌وشــتی به‌رزیــان پاراســتووه‌و‪ ،‬وه‌ لــه‌ ڕێگــه‌ی‬
‫نووســینه‌کانیانه‌و ‌ه توانیویانــه‌ خزمه‌تێــك بکــه‌ن‪ ،‬وه‌ پێــان خــۆش بــوو‬
‫چه‌نــد ســه‌رنجێکی کــورت بنوســین بــۆ هه‌مــوو نووســه‌ران بــ ‌ه ئومێــدی‬
‫زیاتــر به‌ره‌وپێــش چــوون‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌ زۆرێــك ل ـه‌ نوســین ‌ه کوردیه‌کانــدا ب ـه‌دی‬
‫ده‌کرێــت دزی یــه ! بــه‌اڵم له‌وانه‌یــه‌ نووســه‌ر خــۆی بۆخــۆی نه‌زانــێ دزی‬
‫کردووه‌‪...‬خــۆ ئه‌گــه‌ر بزانــێ بێگومــان تاوانه‌کــه‌ی زۆر گــه‌وره‌ تــره‌ هه‌رچه‌نــد‬
‫لــه‌ نه‌زانینیــش بیانــوو نــی یــه‌ بــۆ ئــه‌و کاره‌‪ .‬له‌بیرمــه‌ یه‌کــه‌م ســاڵی زانکــۆم‬
‫بــوو لــه‌ به‌ریتانیــا داوای به‌حســێکامن لێکــرا و ‌ه ماوه‌که‌شــی زۆر کــه‌م بــوو‬
‫هه‌ندێــك لــه‌ قوتابیــه‌کان ڕۆشــن لــه‌ ئه‌نته‌رنێتــه‌و ‌ه شــتیان وه‌رگرتــوو‬
‫کردیــان به‌هــی خۆیــان و پێشکه‌شــی زانکۆکه‌یــان کــرد دوای ماوه‌یــه‌ك کــه‌‬
‫وه‌اڵمه‌کــه‌ هاتــه‌وه‌‪ ،‬بــۆ هــه‌ر قوتابیــه‌ك نامه‌یه‌کــی تایبه‌تــی بــۆ هاتبــوو وه‌ك‬
‫ئــاگادار کردنه‌وه‌یــه‌ك وه‌ نــاوی یــه‌ك به‌یه‌کــی ئــه‌و ســایتانه‌یان نوســی بــوو‬
‫ک ـ ‌ه دزی لێــوه‌ کــراوه‌! وه‌ ب ـه‌ر پرســی قوتابی ـه‌کان ووته‌یه‌کــی پێشــکه‌ش کــرد‬
‫تــا ئێســته‌ش وه‌ك زه‌نگێــك ل ـه‌ گوێمــدا ده‌زرنگێت ـه‌وه‌ ه ـه‌رکات باســی نوســین‬
‫ده‌بیســتم‪.‬‬
‫ئه‌ویــش ئــه‌وه‌ بــوو ووتــی‪ :‬لــ ‌ه ئیســامدا هه‌رکــه‌س دزی بــکات ده‌ســتی‬
‫ده‌بڕێــت بــه‌اڵم بــه‌ ڕای مــن ئــه‌وه‌ی لــ ‌ه نوســیندا دزی بــکات حه‌قــه‌ ملــی‬
‫ببڕدرێــت‪ ...‬به‌ڕاســتی کارێکــی زۆر نه‌شــیاو خه‌ته‌رناکــه‌ وه‌ لــه‌ وواڵتانــدا‬
‫یاســایی خــۆی هه‌یـه‌ بــۆ منونـه‌ لـه‌ به‌ریتانیــا ئه‌گـه‌ر قوتابیـه‌ك ئـه‌و کار ‌ه بــکات‬
‫جــاری یه‌کــه‌م ئــاگاداری ده‌که‌نــه‌وه‌و وه‌ هیــچ منره‌شــی پێنــاده‌ن وه‌ئه‌گــه‌ر‬

‫‪122‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫جــاری دووهــه‌م دووبــار ‌ه بــووه‌و ‌ه لــه‌ قوتابخانه‌کــه‌ ده‌ری ده‌کــه‌ن و ناویشــی‬
‫ده‌خه‌نــه‌ لیســتی ڕه‌شــه‌وه‌‌‪ .‬وه‌ك که‌ســێك تاوانێکــی گــه‌وره‌ی کردبێــت‬
‫مامه‌ڵــه‌ی له‌گــه‌ڵ ده‌کــرێ‪ .‬بــه‌اڵم الی ئێمــ ‌ه کــێ هه‌یــه‌ بــه‌دوای ئــه‌و جــۆره‌‬
‫شــتانه‌دا بگــه‌ڕێ بۆیــ ‌ه ده‌بینیــن بــێ ســه‌رو به‌ریــه‌ك هه‌یــه‌‪ .‬بــه‌اڵم نووســه‌ر‬
‫خــۆی بۆخــۆی ده‌بێــت ڕێگـه‌ نـه‌دا به‌خــۆی ئـه‌و جــۆره‌ کارانـه‌ بــکات‪ .‬بــۆ قسـه‌‬
‫کــردن له‌ســه‌ر نووســین زۆر زیاتــر لــه‌وه‌ی ده‌وێــت له‌بابه‌تێکــدا بوترێــت کــه‌‬
‫چه‌نده‌هــا کتێبــی له‌ســه‌ر نــورساوه‌‪ .‬وه‌ له‌بابه‌تێکمــدا ئامــاژه‌م پــێ کــردوون‬
‫به‌نــاوی ( نامه‌یــه‌ك بــۆ نووســه‌ران) بــه‌اڵم به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی ده‌بیــت‬
‫ئ ـه‌م خااڵن ـه‌ ڕه‌چــاو بکرێــت‪:‬‬
‫‪-1‬ئامــاژه‌ کــردن به‌ســه‌رچاوه‌کان بــه‌ تــه‌واوی بــۆ منونــه‌ ســه‌رچاوه‌که‌‪ ،‬کتێبــه‌‪،‬‬
‫ســایته‌‪ ،‬هـه‌ر چشــتێکه‌‪.‬‬
‫‪-2‬ئه‌گــه‌ر ده‌قێــك هێــراو بــوو لــه‌ شــوێنێکه‌وه‌ ده‌بێــت بخرێتــ ‌ه که‌وانــه‌وه‌‬
‫له‌گــه‌ڵ ئامــاژ ‌ه پێکردنیانــدا‪.‬‬
‫‪-3‬ئه‌گــه‌ر فکره‌یــه‌ك هێرنابــوو بــه‌اڵم بــه‌ ووشــه‌ی نووســه‌ره‌که‌ نورسابــوو‬
‫ده‌بێــت به‌شــی کۆتایــی که‌وانــه‌ی بــۆ بکرێــت و ئامــاژه‌ی پــێ بکرێــت‪.‬‬
‫‪-4‬ئه‌گــه‌ر ســه‌رچاوه‌یه‌ك لــه‌ باســه‌که‌دا ئامــاژه‌ی پــێ نه‌کرابــوو به‌هیــچ‬
‫شــێوه‌یه‌ك نابێــت لــه‌ کۆتایــی باســه‌که‌دا بنورسێــت وه‌ك لــ ‌ه زۆر نوســیندا‬
‫ده‌بیــرێ کۆمه‌ڵێــك ســه‌رچاوه‌ نــورساوه‌ له‌کاتێکــدا خوێنــه‌ر نازانێــت ئــه‌م‬
‫ســه‌رچاوه‌ی ‌ه چ پارچه‌یــه‌ك لــه‌ نوســینه‌که‌ بــۆ ئــه‌و ســه‌رچاوه‌ ده‌گه‌ڕێتــه‌وه‌!‪.‬‬
‫‪-5‬ئیــزن وه‌رگرتــن لــه‌ کاری وه‌رگێڕانــدا به‌تایبــه‌ت ئه‌وانــه‌ی کــه‌ سانســۆریان‬
‫له‌ســه‌ر دانــراوه‌‪ ،‬وه‌ تێکــه‌ڵ نه‌کردنــی له‌گــه‌ڵ قســه‌ی خۆتــدا‪ ،‬ده‌بێــت‬
‫به‌شــێوه‌یه‌کی وابێــت خوێن ـه‌ر بتوانێــت جیــاوازی بــکات ل ـه‌ نێــوان نوســینی‬
‫یه‌ک ـه‌م و نوســینی وه‌رگێــڕدا بــۆ منون ـه‌ ووته‌کانــی خــۆی بخات ـه‌ که‌وان ـه‌و ‌ه یــان‬

‫‪123‬‬
 ‫لــه‌ حاشــیه‌که‌دا بیــان نوســێت‪.‬‬
‫جــا ئ ـه‌وه‌ی ک ـ ‌ه باســان کــرد ل ـ ‌ه نوســیندایه‌ خــۆ ئه‌گ ـه‌ر ت ـه‌واوی نوســیه‌نه‌که‌‬
‫یــان هه‌واڵه‌کــه‌ بێــت بێگومــان تاوانه‌کــه‌ی زۆر گه‌وره‌تــر ‌ه ‪ ...‬وه‌ ناشــزانم چ‬
‫ڕێگــر ‌ه ل ـه‌وه‌ی ک ـه‌ هه‌واڵێــك وه‌رگریــت و ئامــاژه‌ی پێنه‌که‌یــت‪ .‬وه‌ زۆر ناشــیاوه‌‬
‫ک ـ ‌ه مــرۆڤ له‌س ـه‌ر به‌رانب ـه‌ر خــۆی دروســت بــکات‪.‬‬

‫کات پێشکەوتنە‬

‫هەمــوو مرۆڤێــك بریتیــە لــە کۆمەڵــە کاتژمێرێــك‪ ،‬کاتژمێــرەکان لــە یەکــەم‬

‫ســاتی لــە دایــك بوونیــەوە دەســتپێدەکات و بــەرەوە کۆتــای دەچێــت‪ ،‬وەك‬
‫وتراویشــە مــرۆڤ چاوەڕوانــی کات دەکات‪ ،‬بــەاڵم کات چاوەڕوانــی هیــچ نــاکات‪،‬‬
‫ئــەو ئیشــی ئەوەیــە نەوەســتێت‪ ،‬هەتــا گــەر کاتژمێرێکــی دونیایــش بێــت هــەر‬
‫کــە باتریەکــەی ســوتا دەســتبەجێ دەبێــت بیگۆڕیــن! گــەر دواکەوتیــن لــە‬
‫گۆڕینــی هــەرکات کــە گۆڕیــان دەبێــت ئــەو چەنــد کاتژمێــرەی کــە دواکەوتووە‬
‫بــە دەســتی خۆمــان پێشــی بخەینــەوە‪ ،‬کاتژمێرێــك ئیــش نــەکات وەك مرۆڤێك‬
‫وایــە مۆمیــا کرابێــت‪ ،‬هەمــوو پێشــکەوتن و دواکەوتــن و دەســتامیە دونیــای‬
‫و هەتــا دواڕۆژیەکانیــش تەنهــا ســود وەرگرتنــە لــەو کۆمەڵــە کاتژمێــرە‪ ،‬کات‬
‫ئەوەنــدە بــێ بەهایــە لــە کۆمەڵگــەی ئێمــەدا خەڵکــی قێزەونرتیــن وشــەی بــۆ‬
‫بــەکار دێنێــت کــە کوشــتنە! هاوڕێیەکــی خۆشەویســتت تەلەفۆنــت بــۆ دەکات‬
‫دەڵــێ‪ :‬بــا بڕۆینــە دەرەوە کات بکوژیــن‪ ،‬زۆرجــار پرســیار لــە کەســێك دەکەیــت‬
‫چ دەکەیــت؟ دەڵــێ‪ :‬واللــە هــەر کات دەکــوژم!‪ ،‬لــە زانکۆیــە زۆربــەی کاتەکانــی‬
‫لــە دەرەوەو بــە منایشــی جەســتەی دەکوژێــت!‪ ،‬چ میللەتێکــی قاتڵیــن ئێمــە‪،‬‬
‫ســەیری شارســتانیەتی دونیــاو ئەوکەســانە بکــەن کــە پێشــەنگی مرۆڤایەتیــن‬

‫‪124‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫هەمــووی ســود وەرگرتــن بــووە لــە کاتەکانیــان‪.‬‬
‫جیــاوازی شارســتانی و زانســتی واڵتانــی پێشــکەوتو لەگــەك واڵتانــی تــر تەنهــا‬
‫کاتــە‪ ،‬کەســێك خاوەنــی بڕوانامەیەکــی بــااڵو زانســتێکی بەهێــزە لەگــەڵ‬
‫کەســێکی تــری پێچەوانــەدا تەنهــا کاتــە‪ ،‬کەســێك بەهەشــت بەدەســت دێنێت‬
‫و کەســێکی تــر کــە لــە ئاگــردا دەســوتێت لــە دواڕۆژدا تەنهــا کاتــە‪ ،‬تەنهــا کاتــە‬
‫ڕاســتی و پاکــی و پێچەوانەکــەی لەیەکــر جیــا دەکاتــەوە‪.‬‬
‫ص)‪.‬‬ ‫لە قورئاندا سوێندنی پێخوراوە ( َوالْ َع ْ ِ‬
‫لــە فەرمــوودەدا جێگــەی بــۆ دیــاری کــراوە لــە ناڕەحەترتیــن کاتــی قیامەتــدا‬
‫کــە وەســتانە حــەوت کۆمەڵــن هەموویــان ســودیان لــە کاتەکانیــان وەرگرتــووە‬
‫ـام َعــا ِد ٌل‪،‬‬ ‫ـل إِالَّ ِظ ُّل ـ ُه‪ :‬إ ِ َمـ ٌ‬
‫ـم الل ـ ُه يــوم القيامــة يف ِظلِّ ـ ِه يَ ـ ْو َم الَ ِظـ َّ‬ ‫(س ـ ْب َع ٌة ُي ِظ ُّل ُهـ ُ‬
‫َ‬
‫ان َت َحابَّــا‬ ‫ـاج ِد‪َ ،‬و َر ُجـ َ‬ ‫ـق يف ِالْ َم َسـ ِ‬ ‫ـل َقلْ ُبـ ُه ُم َعلَّـ ٌ‬ ‫ـاب نَ َشــأ َ ِف ِع َبــا َد ِة اللـ ِه‪َ ،‬و َر ُجـ ٌ‬ ‫َو َشـ ٌّ‬
‫ـالٍ‬ ‫ـب َو َجـ َ‬ ‫ْصـ ٍ‬ ‫ات َمن ِ‬ ‫ـل د ََع ْتـ ُه ا ْمـ َرأ َ ٌة َذ ُ‬ ‫اج َت َم َعــا َعلَ ْيـ ِه َو َت َف َّر َقــا َعلَ ْيـ ِه‪َ ،‬و َر ُجـ ٌ‬
‫ِف اللـ ِه ْ‬
‫ـالُ ُه َما‬ ‫ـدقَ بِ َصدَ ِقـ ٍة َفأَ ْخ َفاهَ ــا َح َّتــى الَ َت ْعلَ َم ِشـ َ‬ ‫ـل َت َصـ َّ‬ ‫ـاف اللـهَ‪َ ،‬و َر ُجـ ٌ‬ ‫ـال‪ :‬إ ِِّن أ َ َخـ ُ‬ ‫َف َقـ َ‬
‫ـت َع ْي َنــا ُه)(رواه البخــاري ومســلم‬ ‫اضـ ْ‬ ‫ـل َذ َك ـ َر الل ـ َه َخالِ ًيــا َف َف َ‬ ‫يي ُن ـ ُه‪َ ،‬و َر ُجـ ٌ‬ ‫ُت ْن ِفــقُ َ ِ‬
‫وغريهــا)‪.‬‬
‫لــە ڕۆژی هەینیــدا کاتێکــی تێدایــە دوعــا ڕەد ناکرێتــەوە تێیــدا (ســاعة ال‬
‫يوافقهــا عبــد مســلم يصــي فيســأل اللــه فيهــا شــيئا إال أعطــاه إيــاه)‪.‬‬
‫ـن أَلْـ ِ‬
‫ـف‬ ‫ـر ِمـ ْ‬ ‫شــەوانی قــەدر خەیــری لــە هــەزار مانــگ زیاتــرە (لَ ْيلَ ـ ُة الْ َقـ ْ‬
‫ـد ِر َخـ ْ ٌ‬
‫َشـ ْ‬
‫ـهرٍ)‪.‬‬
‫کات وەك شمشــێر وایــە کــە نەیبڕیــت دەتبڕێــت وەك ئیاممــی عەلــی‬
‫دەفەرموێت(الوقــت كالســيف إن مل تقطعــه قطعــك)‪.‬‬
‫هەربۆیــە زۆرگرنگــە کات وەك خــۆی تێــی بڕوانیــن و مافــی تــەواوی خــۆی‬
‫پێبدەیــن بــۆ ئــەوەی مرۆڤێکــی ســودبەخش بیــن لــە دونیــاو بەرزتریــن پلــەی‬

‫‪125‬‬
 ‫بەهەشــتیش بەدەســت بێنــن کــە هەمــووی بــە کات دەکرێــت‪.‬‬
‫لــە ئیســامدا ئــەم کاتــە بــە بەرنامــە داڕێــژراوە‪ ،‬ســود لــە شــەو وەرگــرە‬
‫بــۆ حەســانەوە‪ ،‬هــەر لــە یەکــەم ســاتی ڕۆژبوونــەوەدا بــە دوو ڕکات نوێــژ‬
‫سوپاســی خــوای لەســەر بکــەو دەســت بــە چاالکــی بکــە‪ ،‬ڕۆژەکــەت بــە‬
‫هــەوڵ و بژێــوی و کارکــردن ڕەنگیــن بکــەن‪ ،‬هەمــوو چرکــەکان وەك خــۆی‬
‫ســەیرکە‪ ،‬ســود لــە کاتەکانــی خوێنــدن وەرگــرە‪ ،‬کۆڕوکۆبونــەوەکان یــادی اللــە‬
‫بەبیــری خەڵکــی بهێنــەرەوە‪ ،‬کاتــە بۆشــایەکانت بــە بۆشــای مەهڵــەرەوەو‬
‫بخوێنــەرەوە‪ ،‬لــە جێگەیــەك زانســت هەیــە هەنــگاوی بــۆ بنــێ‪ ،‬ســود لــە توانــا‬
‫ئەقڵــی و جەســتەییەکانت وەرگــرەو بــە کات بــەرەو پێشــی بــەرە‪ ،‬نەخۆشــێك‬
‫هەیــە ســەردانی بکــەن‪ ،‬کەســێك دەمرێــت شــوێنی جەنازەکــەی بکــەوە‪ ،‬بــە‬
‫تێپەڕبوونــی ئــەو کۆمەڵــە کاتژمێــرەی کــە بــۆت دیــاری کــراوە‪ ،‬لــە کۆتایــدا‬
‫دەبینیــن گەورەتریــن ســەرمایەت بەهۆیــەوە بەدەســتهێناوە‪.‬‬

‫بۆشای کردنه‌وه‌ بۆ نه‌یاران‬

‫هه‌مــوو ده‌رونێکــی پــاك ح ـه‌زی بــۆالی ئ ـه‌وه‌ ده‌چێــت په‌یوه‌ندی ـه‌کان ئاســایی‬
‫بــن و هه‌مــووال ئاســوده‌بن‪ ،‬ئه‌گــه‌ر ده‌رونــه‌کان پاڵنه‌رێکــی به‌هێزیشــی‬
‫نه‌بێــت ه ـه‌ر ب ـه‌ رسوشــتی خــۆی ح ـه‌ز ب ـ ‌ه خۆشــی ده‌کات‪ ،‬مه‌گ ـه‌ر ده‌رونه‌ک ـه‌‬
‫نه‌خــۆش بــوو بێــت و ئه‌وســاش بــه‌ رسوشــتی دانانرێــت و ده‌بێــت بــه‌دوای‬
‫چاره‌ســه‌ردا بگه‌ڕێــت‪ ،‬خــۆ ئه‌گــه‌ر خاوه‌نه‌کــه‌ی هه‌ڵگــری ئیســام بــوو‬
‫ئــه‌وا بــ ‌ه ئاشــکراو زۆر بــ ‌ه ڕوونــی و بــه‌ ووردی ئیســام چاره‌ســه‌ری بــۆ دانــاوه‌‬
‫کــه‌ چــۆن خــۆی چاره‌ســه‌ر بــکات و بــه‌رده‌وام ببێتــه‌و ‌ه له‌ســه‌ر رسوشــته‌‬
‫پاکه‌کــه‌ی خــۆی‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌ندێــك جــار گــه‌رد تێکــه‌ڵ بــه‌و رسوشــت ‌ه پاکــه‌‬

‫‪126‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌بێــت‪ ،‬جــا ئه‌گــه‌ر که‌ســه‌که‌ش زوو بــه‌دوای چاره‌ســه‌ره‌که‌یدا نــه‌ڕوات ئــه‌وا‬
‫نه‌خۆشــیه‌که‌ وورده‌ وورده‌ کاری خــۆی ده‌کات‪ ،‬ئه‌گه‌رچــی له‌ســه‌ره‌تاوه‌ بــه‌‬
‫ئاســانی و بــه‌ حه‌بێکــی پاراســتۆڵ چاره‌ســه‌ر ده‌کــرا‪ ،‬بــه‌اڵم دواتــر پێویســت‬
‫بــه‌و ‌ه ده‌کات ســه‌ردانی دکتــۆری تایبه‌تــی بــۆ بکه‌یــت و ئه‌زیه‌تێکــی زیاتــری‬
‫بــۆ بکێشــی‪ ،‬تــا ئێــره‌ش ه ـه‌ر زووه‌ ب ـه‌اڵم گ ـه‌ر رسوشــته‌که‌ نــا رسوشــت بــوو‬
‫بــوو هـه‌ر کاره‌کانــی لـه‌ جێگـه‌ی خۆیــدا نه‌ده‌کــرد ئه‌وســا ده‌بێــت بــۆ ماوه‌یـه‌ك‬
‫لــه‌ نه‌خۆشــخانه‌ مبێنێتــه‌وه‌و دوای گه‌ڕانه‌وه‌شــی خــۆی لــه‌ هه‌ندێــك ئــه‌و‬
‫خواردنانــه‌ی کــه‌ به‌الیــه‌وه‌ خــۆش بــووه‌ بگرێتــه‌وه‌‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ته‌ندروســتی‬
‫بــۆ ئاســایی بگه‌ڕێتــه‌وه‌‪ ،‬خــۆ ئه‌گــه‌ر ئه‌وه‌شــی پشــگوێ خســت ئه‌وســا‬
‫ده‌بێــت چاوه‌ڕوانــی مـه‌رگ بــکات و لۆمـه‌ی که‌ســیش نـه‌کات جگـ ‌ه لـه‌ هه‌ڵـه‌و‬
‫که‌مته‌رخه‌مــی خۆیــان نه‌بێــت‪ ،‬لــه‌ نێــوان هه‌ریــه‌ك لــه‌و نه‌خۆشــیانه‌دا‬
‫ماوه‌یــه‌ك هه‌یــه‌و که‌ســانێك بــه‌ چــاك و خــراپ لۆمــه‌ی پــێ ده‌کــه‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫ئه‌گــه‌ر نه‌خۆشــه‌ک ‌ه بــه‌دوای چاره‌ســه‌ره‌ک ‌ه بــڕوات ئه‌وســا بۆشــای بــۆ کــه‌س‬
‫نامێنێتــه‌وه‌ قســه‌ی له‌ســه‌ر وه‌یــان بــۆ بــکات‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ گرنگــه‌ مســوڵامنان‬
‫نیوانــی خۆیــان بتـه‌و بکـه‌ن و مســوڵامنانه‌ ئاســا بــۆ رسوشــته‌ پاكه‌کـه‌ی خۆیــان‬
‫بگه‌ڕێن ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وســا ئه‌گ ـه‌ر نه‌یارانیشــی ب ـه‌ نه‌خۆشــیان بزانــن ئه‌وســا خۆمــان‬
‫ده‌ڵێــن نه‌خێــر وانــی یــه‌ ئه‌وه‌تــا ڕۆژی چه‌نــد خوله‌کێــك وه‌رزش ده‌که‌یــن و‬
‫نوێژه‌کامنــان لــه‌ مزگــه‌وت ده‌که‌یــن و یه‌کــر ده‌الوێنینــه‌وه‌و چاالکــی جــۆراو‬
‫جــۆر ده‌که‌یــن نه‌خــۆش کــه‌ی ئــه‌و هه‌مــوو کاره‌ی له‌ده‌ســت دێــت‪ ،‬تــۆش‬
‫قس ـه‌ی خــۆت به‌بــادا م ـه‌ده‌ خــۆ ئه‌گ ـه‌ر ه ـه‌ر ب ـه‌ردوام بــوو له‌س ـه‌ر کاره‌ک ـه‌ی‬
‫ئه‌وســا ئێمــ ‌ه ده‌ڵێیــن تــۆ نه‌خۆشــیت و چاره‌ســه‌ری خــۆت بکــه‌‪.‬‬

‫‪127‬‬
 ‫ئائه‌مه‌یه‌ سه‌لیقه‌و دانایی مسوڵمانێتی!‬

‫ڕای جیــاواز یــان ڕازی نه‌بــوون له‌گــه‌ڵ زۆر بۆچــون له‌الیــه‌ن یه‌کرتیــه‌و ‌ه‬
‫شــتێکی ئاســاییه‌و وه‌ده‌بێــت بــه‌ ئاسایشــه‌وه‌ ســه‌یر بکرێــت‪ .‬زۆر جــار‬
‫له‌وانه‌یــه‌ یه‌کیــك بۆچونێکــی هه‌بێــت وه‌ به‌رانبه‌ره‌کــه‌ی بۆچونێکــی تــر وه‌‬
‫هه‌ردووکیــان خۆیــان به‌ڕاســت وه‌یــان باشــر ده‌زانــن‪ ،‬رسوشــتی مرۆڤــه‌کان‬
‫وایــه‌ ئــه‌م جیاوازیــ ‌ه هه‌ڵده‌گــرێ‪ ،‬نــه‌ك ته‌نهــا هــه‌ر له‌بۆچــون و ڕای‬
‫جیــاوازه‌وه‌‪ ،‬هه‌تــا ل ـه‌ ح ـه‌زو ئاره‌زووشــدا وای ـه‌‪ ‌،‬هه‌مــوو ئ ـه‌م شــتانه‌ له‌زه‌تێکــی‬
‫تایبه‌تــی داوه‌ بــه‌ ژیــان‪ ،‬ته‌ســه‌ورکه‌ن هه‌مــوو خه‌ڵــك یــه‌ك حــه‌ز وه‌ یــه‌ك‬
‫فکره‌یــان هه‌بێــت‪ !...‬ئــه‌وه‌ی کــه‌ لێــره‌دا مه‌به‌ســت ‌ه بــاس بکرێــت ئــه‌وه‌ نیــه‌‬
‫ب ـه‌وردی بڕۆین ـه‌ نــاو هه‌مــوو ئ ـه‌و جیاوازیان ـه‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم گرنگ ـه‌ ئه‌وه‌مــان له‌بیــر‬
‫بێــت کــه‌ رسوشــتی مرۆڤــه‌کان چۆنــه‪.‬و ‌هك‌ ئاماژه‌مــان پێکــرد به‌کورتــی‪.‬‬
‫هــه‌ر که‌ســێك خــاوه‌ن هــه‌ر دیــن و فکره‌یــه‌ك بێــت ئــه‌و خه‌ســڵه‌تانه‌ی‬
‫تیایــه‌‪ ،‬جــا ده‌کرێــت ئــه‌و که‌ســانه‌ش ڕای جیاوازیــان هه‌بێــت بــۆ زۆرێــك لــه‌‬
‫شــته‌کان‪ ،‬لێــره‌دا بــا بــاس ل ـه‌ ئیســام بکه‌یــن‪ ،‬مانــای ئ ـه‌م قســان ‌ه ئ ـه‌وه‌ نی ـه‌‬
‫ئیــر هه‌ریه‌کــه‌و به‌ئــاره‌زووی خــۆی بێــت و هه‌رچــی بیه‌وێــت بیــکات‪ .‬زۆر‬
‫شــت هه‌یــه‌ لــه‌ دینــدا جێگیــره‌‪ ،‬هه‌یــه‌ به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬هه‌یــه‌ حه‌رامــه‌‪،‬‬
‫هه‌یــه‌ حه‌اڵڵــه‌‪ ،‬هه‌یــه‌ به‌پــێ ســه‌رده‌م و گۆڕانکاری‪،‬هه‌یــ ‌ه موباحــه‪ ،‬هه‌یــه‌‬
‫جێهێڵــراوه‌ بــۆ مرۆڤــه‌کان خۆیــان‪ ‌.‬و ‌ه بــۆ هه‌مــوو ئه‌وانــه‌و وه‌ زۆرێکــی تــر‬
‫زانایــان شــیته‌ڵیان کردۆت ـه‌وه‌‪ ،‬قس ـه‌یان له‌س ـه‌ر کــردووه‌‪ ،‬هه‌ی ـه‌ جێگیــره‌و وه‌‬
‫گۆڕانــکاری به‌ســه‌ردا نایــه‌ت‪ ،‬مه‌گــه‌ر به‌پێچه‌وانه‌یــه‌وه‌ کارێکــی وا ڕووبــدات‬
‫ک ـه‌ به‌ده‌ربێــت ل ـه‌و مه‌قس ـه‌ده‌ی ک ـ ‌ه دینــی ئیســام بــۆی هاتــووه‌‪ ،‬بــۆ منون ـه‌‬
‫گۆشــتی بــه‌راز حه‌رامــ ‌ه بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر ناچــار بوویــت به‌خواردنــی دروســت‬

‫‪128‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌بیــت ئه‌مــه‌ش مانــای وانیــ ‌ه کــ ‌ه بــه‌راز بــاش بێــت‪ .‬بــه‌اڵم به‌نه‌خواردنــی‬
‫گیــان ده‌که‌وێت ـه‌ خه‌ت ـه‌ره‌ی له‌نــاو چون ـه‌وه‌‪ ،‬چونک ـه‌ ئاشــکرای ‌ه دینــی ئیســام‬
‫هاتــوو ‌ه بــۆ پاراســتی پێنــج شــت‪.‬‬
‫‪-1‬پاراســتی دیــن ‪-2‬پاراســتنی گیــان ‪-3‬پاراســتنی عه‌قــڵ ‪ -4‬پاراســتنی وه‌چـه‌‬
‫‪ -5‬پاراســتنی مــاڵ‪.‬‬
‫کــه‌ زانایــان دێــن و قســه‌ له‌ســه‌ر زۆرێــك مه‌ســه‌له‌ ده‌کــه‌ن ڕه‌چــاوی ئــه‌م‬
‫پێنــچ خاڵــه‌‌ ده‌کــه‌ن‪ ،‬ناکــرێ گــوێ نــه‌دان بــه‌ ئــه‌و مه‌قاســیدانه‌‪ .‬لێــره‌دا‬
‫ئه‌گــه‌ر بێــت و بــه‌وردی بڕۆینــه‌ نــاو ورده‌کاریــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نــده‌ ورده‌کاری هه‌یــه‌‬
‫له‌وانه‌یــه‌ ئه‌ســڵی مه‌ســه‌له‌که‌مان لــه‌ بیــر بچێتــه‌وه‌‪ ‌،‬زۆرشــتیش هه‌یــه‌‬
‫بــه‌ خیالفــی ماوه‌تــه‌وه‌‪ .‬بــه‌اڵم ده‌بێــت ئه‌وه‌مــان له‌بیــر بێــت ناکرێــت ئێمــه‌‬
‫ح ـه‌زو ئــاره‌زووی خۆمــان وه‌یــان ڕقــو قینــان وامــان لــێ بــکات ک ـه‌ نادادگ ـه‌ر‬
‫بیــن هه‌تــا له‌گــه‌ڵ که‌ســانی بێدینیشــدا چ جــای مســوڵامنان‪ .‬هه‌مــوو ئــه‌م‬
‫شــتانه‌ ته‌نهــا س ـه‌رزاره‌کی نیــن هه‌زاره‌هــا ســاڵ ئیســام له‌س ـه‌ر حوکــم بــووه‌‪،‬‬
‫په‌نــدو ئامــۆژگاری ده‌بێــت لێوه‌ربگیــرێ‪ ،‬هــه‌ر له‌ســه‌رده‌می پێغه‌مبــه‌ره‌وه‌‬
‫درودی خــوای لــێ بێــت هه‌تــا کۆتایــی ده‌وڵه‌تــی عوســانی‪ ،‬به‌کۆتایــی‬
‫خه‌الفه‌تــی ئیســامیش وه‌نه‌بێــت مســوڵامنێتی توابێتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکــۆ هه‌مــان‬
‫دیــن ه ـه‌ر په‌یــڕه‌وی ده‌کرێــت و هه‌رب ـه‌رده‌وام بــووه‌و ه ـه‌ر ب ـه‌رده‌وام ده‌بێــت‪‌.‬‬
‫هه‌مــوو ئ ـه‌و حکومه‌ت ـ ‌ه ی ـه‌ك ل ـه‌دوای یه‌كان ـه‌ خاوه‌نــی سیاس ـه‌ت و کیانێکــی‬
‫خۆیــان بــوون‪ ،‬مایــه‌ی شانازیشــ ‌ه بــۆ تــه‌واوی مســوڵامنان و وه‌ وه‌ك منونــه‌‬
‫ده‌یــان هێنینه‌وه‌‪.‬ئه‌مــڕۆ به‌هــۆی پێشــکه‌وتن و کۆمه‌ڵیــك که‌ره‌ســته‌وه‌‬
‫کــه‌ ده‌بووایــه‌ ببوایه‌تــه‌ مایــه‌ی زیاتــر کارئاســانی و خزمــه‌ت کــردن‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫زۆر به‌داخــه‌وه‌ زیاتــر شــڵه‌ژان ده‌بینیــن‪ ،‬ده‌بینیــن کۆمه‌ڵێــك به‌نــاوی‬
‫ک ـه‌س نازانێــت کێی ـه‌و ئه‌ســڵی چی ـه‌ بــۆ منون ـه‌ باوکــی فــان یــان ناوێــك ک ـه‌‬

‫‪129‬‬
‫ده‌کرێــت بــۆ هه‌مــوو کــه‌س بــه‌کار بێــت وه‌ك عبدلله‌‪،‬عبدالرحمن‪...‬وه‌یــان‬
‫هه‌رناوێکــی تــر‪ .‬کۆمه‌ڵیــك گومــان و خراپــه‌ بــاو ده‌که‌نــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ له‌هه‌مــان‬
‫کاتــدا خۆشــی لــه‌ به‌رپرســیاریه‌تی ده‌رده‌کات‪ .‬حــه‌ز ده‌کــه‌م زیاتــر ڕوون‬
‫بێــت هه‌ندێــك به‌نــاوی جــۆراو جــۆری ئیســامیه‌وه‌ هاتــووه‌‪ ،‬کــه‌ پێچه‌وانــه‌ی‬
‫ئه‌هلــی ســونه‌ت و جه‌ماعــه‌ت‪ ،‬به‌نــاوی شــوێنکه‌وتووی ئه‌هلــی ســونه‌و‬
‫جه‌ماعه‌تــه‌وه‌‪ .‬که‌چــی زۆرێــك لــه‌و کارانــه‌ به‌پێچه‌وانــه‌ی ئه‌هلــی ســونه‌و‬
‫جه‌ماعه‌تــه‌وه‌ن‪ ،‬چونکــه‌ ســونه‌تی ئه‌هلــی ســونه‌و جه‌ماعــه‌ت نه‌بــوو ‌ه کــه‌‬
‫پێچه‌وانــه‌ بێــت بــه‌م شــێوه‌‪ ،‬هه‌بــووه‌و وه‌هه‌یــ ‌ه زۆرێــك ڕا جیــاوازی‪ .‬بــه‌اڵم‬
‫ئــه‌وه‌ی جێــی تیــا ڕامانــه‌ به‌گومــڕاو ســه‌رلێ شــێواوی به‌رانبــه‌ر له‌کاتێكــدا‬
‫کاره‌کانیــان زۆر به‌رچاویــن و دیــارن‪ ،‬به‌هــۆی ئــه‌و کارانه‌یانــه‌وه‌ توشــی‬
‫هه‌زاره‌هــا ده‌ردی ســه‌ری بــوون و ده‌بــن‪ ،‬وه‌هه‌زاره‌هــا تۆمــه‌ت و گومانیــان‬
‫بــۆ دروســت ده‌کــه‌ن‪ ،‬ئاشکراشــه‌ کــ ‌ه ئومه‌تێــك کۆنابنــه‌وه‌ له‌ســه‌ر گومــڕای‪.‬‬
‫چــۆن ده‌کــرێ که‌ســێك بێــت و هه‌مــووی ئــه‌وان بــه‌ گومــڕاو سه‌رلێشــێواو‬
‫بزانێــت‪ ،‬و ‌ه خــۆی به‌چــاك‪ .‬ئــه‌وه‌ی کــ ‌ه جێگــه‌ی ســه‌رنجه‌ به‌کۆمه‌ڵیــك‬
‫ئایــه‌ت و فه‌رمــووده‌ کــه‌ ده‌کرێــت هه‌مــان ئایــه‌ت و فه‌رمــووده‌ به‌دژایه‌تــی‬
‫خۆیــان به‌کاربێــت‪ ،‬زۆر شــت هه‌یــ ‌ه کــ ‌ه حــه‌ز ناکه‌یــن بیــان وروژێنیــن‪ ،‬وه‌ك‬
‫ئ ـه‌وان ده‌یــان وروژێنــن‪ .‬ح ـه‌ز ده‌که‌یــن زیاتــر هه‌مه‌الیه‌ن ـه‌ بێــت‪ ،‬وه‌ خۆمــان‬
‫و هه‌مــوو که‌ســی پــێ ئامــۆژکاری ده‌که‌یــن‪ ،‬ب ـه‌دوور که‌وتن ـه‌وه‌ لێیــان‪ .‬لێــره‌دا‬
‫کۆتایــی پێده‌هێنیــن بــه‌وه‌ی لــه‌ به‌رژه‌وه‌نــدی مســوڵامناندا نیــه‌‪ ،‬دژایه‌تــی‬
‫مســوڵامنان به‌شــێوه‌یکی گشــتی‪ .‬ده‌کرێــت که‌ســێك ڕقــی له‌مــن بێــت وه‌کــو‬
‫تاکێکــی مســوڵامن له‌ب ـه‌ر کۆمه‌ڵێــك ســیفه‌تی خــراپ ک ـه‌ تێمــدا بێــت ب ـه‌اڵم‬
‫ناکریــت هه‌مــوو مســوڵامنان به‌گومــڕاو ســه‌رلێ شــێوا بزانیــن‪ ،‬ئــه‌ی کامه‌یــه‌‬
‫حیکمه‌تــی مســوڵامنێتیامن؟ئاوا مســوڵامنان کۆده‌بن ـه‌وه‌؟ خــۆ ئه‌گ ـه‌ر توانــای‬

‫‪130‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫کۆکردنه‌وه‌مــان نه‌بیــت‪ ،‬بــۆ ببینــه‌ مایــه‌ی جیــاوازی و دڵســارد کردنــه‌وه‌ی‬
‫مســوڵامنان؟ زۆر گرنگ ـه‌ بــۆ هه‌مــوو الیه‌کیــش هه‌مــوو هه‌وڵێکــی بخات ـه‌ گ ـه‌ڕ‬
‫بــۆ زیاتــر شــاره‌زایی لــه‌ ئیســام تــا ئــه‌و گومــان و قســانه‌ کاریــان تێنــه‌کات‪،‬‬
‫کاره‌کامنــان له‌سـه‌ر زانیــاری ڕاســت و دروســت بێــت نـه‌ك گومــان و ڕق و قیــن‪‌.‬‬

‫سه‌مه‌ره‌یه‌کی تری جیهانی تازه‌گه‌ری‬

‫به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی له‌گــه‌ڵ ئــه‌و هه‌مــوو داهێرناوانــه‌ی کــ ‌ه لــه‌ جیهانــی‬

‫تازه‌گــه‌ری ئه‌مــڕۆدا ده‌بیرنێــت هــه‌ر لــه‌ که‌ناڵــی ئاســانی و ئه‌نته‌رنێتــه‌وه‌‬
‫هه‌تــا دوایــی‪ ...‬ده‌بوایــه‌ ئــه‌م هه‌مــوو که‌ره‌ســتانه‌ ببوایه‌نــه‌ هۆکارێكــی زیاتــر‬
‫له‌یه‌کــر گه‌یشــن و نزیــك بوونــه‌وه‌ له‌یه‌کــرو یارمه‌تــی دانــی یه‌کــر‪.‬‬
‫بــه‌اڵم زۆر به‌داخــه‌وه‌ ئــه‌وه‌ی کــه‌ به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی ده‌بیرنێــت زۆرێــك‬
‫وه‌ك هه‌لێکــی ده‌زانــن بــۆ قوســتنه‌وه‌ی م ـه‌رام و ئامانــج و بیروبــاوه‌ڕی خۆیــان‬
‫ی به‌رانبــه‌ر‪ .‬شــتێکی ئاســاییه‌ ئه‌گــه‌ر بــۆ‬ ‫به‌بــێ گوێــدان و حســاب کردنــ ‌‬
‫فکــره‌و به‌رنامه‌یه‌کــی تایبــه‌ت ئــه‌و وه‌ســیالنه‌ به‌کاربهێرنێــت‪ .‬بــه‌اڵم ئــه‌وه‌‬
‫نائاســاییه‌ که‌له‌ســه‌ر حســابی به‌رانبــه‌ر نه‌بــێ‪ .‬ئه‌مــه‌ش نــاوه‌رۆك و پوچــی‬
‫و بــێ به‌هایــی ئــه‌و فکــره‌ ده‌گه‌یه‌نــێ کــه‌ له‌ســه‌ر حســابی به‌رانبــه‌ر خــۆی‬
‫دروســت بــکات‪ .‬له‌وانه‌یــه‌ نوســینه‌که‌ زۆر ڕوون نه‌بــێ‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی ڕوونــر‬
‫بــێ بــه‌م شــێو ‌ه دوبــاره‌ی ده‌که‌مــه‌و ‌ه ده‌بینیــن بــۆ منونــه‌ لــه‌ که‌ناڵێکــه‌وه‌‬
‫ووتــار ده‌درێــت یــان لـه‌ ســایتێکه‌وه‌ بابه‌تێــك بــاو کراوه‌تـه‌وه‌ جــا چ حکومیــن‬
‫یــان هــه‌ر ڕێکخراوێکــه‌‪ ،‬گه‌مــه‌و دابه‌زیــن و گاڵته‌جــاڕی بــه‌ موقه‌ده‌ســات و‬

‫‪131‬‬
‫پیرۆزیه‌کانــی ئیســامه‌و ‌ه ده‌کرێــت‪ .‬وا ده‌زانــن بـه‌م کارانـ ‌ه خۆیانــی پــێ جــوان‬
‫ده‌بــێ‪ ،‬ئــه‌وه‌ش به‌ڕاســتی کارێکــی زۆر هه‌ڵه‌یــه‌ شــتێکی زۆر نه‌شــیاوه‌ بــۆ‬
‫ئ ـه‌وه‌ی مــن خــۆم به‌باشــر نیشــان بــده‌م زه‌م و لۆم ـه‌ی به‌رانبه‌ره‌ک ـه‌م بک ـه‌م‪.‬‬
‫جــا ده‌کرێــت هــه‌ر ئــه‌وه‌ی که‌هه‌یــه‌ له‌الیــه‌ن هــه‌ر الیــه‌ن و حکومه‌تێکــه‌وه‌‬
‫هه‌یــه‌ نیشــان بدرێــت و‪ ،‬بــه‌ فکــره‌و پــرۆژه‌ی خــۆی خــۆی جــوان و وه‌رگیــراو‬
‫بــکات الی به‌رانبــه‌ر‪ .‬نــه‌ك بــه‌ دابه‌زینــه‌ ســه‌ر به‌رانبــه‌ر‪ ،‬ئــه‌وه‌ی کــه‌ زۆر‬
‫جێــگای تێڕامانــ ‌ه لــه‌ پــاڵ ئــه‌و هه‌مــوو ســوکایه‌تی و کاره‌ ناشــیاوانه‌ی کــه‌‬
‫ده‌کرێــت به‌رانب ـه‌ر ئیســام و مســوڵامنان‪ .‬ه ـه‌ق ب ـه‌ مســوڵامنان نادرێــت ه ـه‌ر‬
‫هیــچ نه‌بێــت به‌رگــری له‌خۆیــان بکــه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌تــه‌ ده‌بینیــن و وه‌ زۆریشــان‬
‫بینــی ه ـه‌ر له‌س ـه‌رئه‌نجامی ئ ـه‌و به‌رگــری کردن ـه‌دا ده‌بینیــن زۆرێــك ڕاپێچــی‬
‫زیندانــه‌کان ده‌کرێــت‪ ،‬ئه‌مــه‌ش ئــه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نــێ کــ ‌ه بۆتــان نیــه‌ ته‌نانــه‌ت‬
‫به‌رگریــش له‌خۆتــان بکــه‌ن‪ .‬وه‌ به‌رگــری کــردن له‌خــۆ کارێکــی رسوشــتیه‌‬
‫(فیطری ـه‌) بــۆ منون ـه‌ ئه‌گ ـه‌ر یه‌کێــك په‌المــاری یه‌کێــك بــدات کابــرای په‌المــار‬
‫دراو به‌بــێ بیرکردنــه‌وه‌ به‌رگــری له‌خــۆی ده‌کات‪ ،‬بــۆ تاقیکــرده‌وه‌ی ئــه‌م کاره‌‬
‫ده‌توانیــن بیــری منداڵــی خۆمــان بکه‌ینــه‌وه‌ کاتێــك‪ ،‬کــه‌ هه‌تــا هاوڕێیه‌کــی‬
‫خۆشه‌ویستیشــان ئه‌گــه‌ر زله‌یه‌کــی لێدابیــن ئێمــه‌ش هه‌مــان کارمــان‬
‫دوبــاره‌ کردووه‌تــه‌وه‌‪ ،‬به‌شــێوه‌یه‌کی وا کــه‌ که‌ســان ڕازی نه‌بوویــن‬
‫زله‌یه‌كــی زیاتــر لــه‌وی ترمــان بده‌یــن‪ .‬هــه‌ر ســه‌ره‌نجامی قبــوڵ نه‌کردنــی‬
‫ئــه‌وه‌ش بــوو کــ ‌ه بــاوك و زۆر لــه‌ خــزم که‌ســوکارمان له‌شــاخ به‌نانــه‌ ڕه‌قــه‌و‬
‫ســه‌رماو ســۆڵه‌و تــرس و بیمــه‌و بژیــن‪ ،‬له‌بــه‌ر قبــوڵ نه‌کردنــی هێرشــه‌کانی‬
‫به‌عــس چونکــه‌ به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك بــه‌ ڕه‌وای نه‌ده‌بینــی به‌رانبه‌ره‌کــه‌ی بڵــێ‬
‫لـه‌ل‪،‬وه‌ك به‌ڵگـه‌ نه‌ویســته‌‪ .‬لـ ‌ه کۆتایــدا ده‌ڵێــم خۆزگـه‌ ئـه‌و هه‌قـه‌ی ده‌یــده‌ن‬
‫به‌خۆتــان ده‌تانــدا بــه‌‪ ،‬به‌رانبه‌ریــش‪ ،‬بــۆ‪ ،‬بــۆ ئێــوه‌ ڕه‌وا بێــت ســوکایه‌تیامن‬

‫‪132‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫پێبک ـه‌ن ب ـه‌اڵم ڕه‌وا نه‌بێــت بــۆ ئێم ـه‌ بڵێیــن ئ ـه‌وه‌ هه‌ڵه‌ی ـه‌ یــان ســوکایه‌تیامن‬
‫پێمه‌که‌ن‌‪.‬ئــه‌وه‌ی کــ ‌ه پاڵنــه‌رم بــوو لــه‌ نوســینی ئــه‌م بابه‌تــه‌‪ ،‬بابه‌ته‌کــه‌ی‬
‫پێشــوو تــرم بــوو له‌ســه‌ر پاپــای ڤاتیــکان‪ ،‬کــه‌ سه‌رزه‌نشــتیان کــردم له‌ســه‌ر‬
‫نوســینی ئــه‌و بابه‌تــه‌ له‌الیــه‌ن براده‌رامنــه‌وه‌ نــه‌ك له‌ســه‌ر ئــه‌وه‌ی بابه‌ته‌کــه‌‬
‫نه‌شــیاو بــووه‌ نه‌خێــر به‌ڵکــو له‌ترســی ئــه‌وه‌ی نــه‌وه‌ك مبگــرن له‌ســه‌ر‬
‫نوســینی ئــه‌و بابه‌تــه‌‪ ،‬جــا مــن ده‌ڵێــم بــۆ‪ ،‬بــۆ پاپــا دروســت بێــت به‌رانبــه‌ر‬
‫قورئــان بوه‌ســتێت کــه‌ له‌الیــه‌ن خــواو ‌ه دابه‌زیــوه‌و شــه‌ره‌ف وکه‌رامه‌تــی‬
‫مه‌الییــن مســوڵامنه‌ بکرێــت‪ .‬وه‌ بــۆ ئێمــه‌ نه‌بێــت بڵێیــن بــۆ ڕاســتێتی‬
‫وته‌کانــت ســوره‌تێك بهێنــه‌ پێــش ئــه‌وه‌ی ئــه‌و بڵێیــت‪ .‬وه‌ك قورئانــی پیــرۆز‬
‫خــۆی ته‌ح ـه‌دای پێکردووه‌‪.‬ه ـه‌ر ئه‌مــڕۆ ‪ 08/6/2‬ل ـه‌ کتێبخان ـه‌ی زانکــۆ بــووم‬
‫هاوڕێیه‌کــم پێگه‌شــت و ئێشــێکامن بــۆ دروســت بــوو بڕۆیــن بــۆ جێگه‌یــه‌ك‬
‫لـه‌وێ کابرایه‌کــی ئینگلیزمــان پێگه‌شــت گفتوگــۆ دروســت بــوو‪ ،‬کابــرا ده‌ســت‬
‫پێشــخه‌ری کــرد ووتــی ئێــوه‌ چ دینێکتــان هه‌یــه‌ مســوڵامنن ؟ پێــش ئــه‌وه‌ی‬
‫ئێمــه‌ جــواب بده‌ینــه‌وه‌ خــۆی ووتــی مــن ئیســامم زۆر ال قبوڵــه‌ له‌کاتێکــدا‬
‫ک ـه‌ مه‌ســیحیم له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا نیــم ک ـه‌ عیســا علی ـه‌ الســام کــوڕی خوایــه‪‌.‬‬
‫بــڕوام وایـه‌ کـ ‌ه پێغه‌مبه‌رێــك بــووه‌و بـه‌س‪ .‬منیــش ووتــم ئێمـه‌ش بڕوامــان وایـه‌‬
‫ووتــی ده‌زانــم بۆی ـه‌ واده‌ڵێــم ووتــم چــۆن؟ ووتــی ته‌نهــا ل ـه‌ ڕێگ ـه‌ی (ئیســام‬
‫چه‌ناڵــه‌وه‌) که‌ناڵێکــی تازه‌یــه‌ کــه‌ چه‌نــد ســاڵێکه‌ دامــه‌زراوه‌‪ ،‬خــۆ ئیســام‬
‫چه‌نــاڵ نه‌هاتــووه‌ ســوکایه‌تی بــه‌ عیســا علیــه‌ الســام بــکات ته‌نهــا ڕوونــی‬
‫کردۆتــه‌وه‌و ئه‌وشــتانه‌ی کــه‌ لــه‌ قورئانــدا هاتــووه‌ به‌رانبــه‌ر ئــه‌و مه‌ســه‌له‌‬
‫باســی کــردوون‪ ،‬خــۆ ئاشــکرای به‌ڕێزیشــتانه‌ ل ـه‌ قورئانــدا چــۆن باســی عیســا‬
‫علیـه‌ الســام کــراوه‌‪ ،‬وه‌ به‌هیــچ شــێوه‌یه‌ك دروســت نیـه‌ بـه‌ چاوێکــی خراپـه‌وه‌‬
‫ســه‌یر بکه‌یــن‪ .‬وه‌لــه‌وه‌ش کرنــگ تــر ده‌بێــت لــه‌ دڵیشــه‌و خۆشــان بوێــت‪‌.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫یوتیوب ته‌مه‌نێکی که‌م جه‌ماوه‌رێکی زۆر‬

‫له‌گــه‌ڵ پێشــکه‌وتنی ته‌کنه‌لۆجیــای ســه‌رده‌مدا کۆمه‌ڵــه‌ شــتانێك هاتنــ ‌ه‬

‫ئــاراو ‌ه لــه‌ بیــری زۆرێكــدا نه‌بــوو به‌وشــێوه‌یه‌ پێشــبکه‌وێت به‌تایبــه‌ت‬
‫لــه‌ ئــه‌م ده‌ســاڵه‌ی ڕابردوومانــدا‪ ،‬زۆرن داهێــراوه‌ تــازه‌کان‪ ،‬تامــو چێژێکــی‬
‫تایبه‌تیــان هه‌یــ ‌ه بــۆ ژیــان له‌گــه‌ڵ پاداشــتدا ئه‌گــه‌ر بــه‌ چاکــی به‌کاربێــن‪،‬‬
‫جــا بــۆ که‌ڵــك وه‌رگرتــن لــه‌و داهێرناوانــه‌ بێگومــان پێوســیتامن بــه‌ به‌رچــاو‬
‫ڕوونــی و چاودێــری خــوای بــااڵ ده‌ســته‌ به‌ســه‌رمانه‌وه‌‪ ،‬بــه‌ فه‌رامــۆش کردنــی‬
‫چاودێــری خــوای گــه‌ور ‌ه زۆر کار لــه‌ جێگــه‌ی خــۆی ده‌ترازێــن منونــه‌ی ئــه‌م‬
‫ترازانــه‌ زۆرن‪...‬زۆر جــار بیســتومان ‌ه کــه‌ چه‌نده‌هــا کــه‌س بونه‌تــه‌ قوربانــی‬
‫بلوتــوس و موبایــل ئه‌ویــش به‌هــۆی خــراپ به‌کارهێنانیــان‪ ،‬جگــه‌ لــ ‌ه ســزای‬
‫دوای‪ .‬زۆرێــك له‌وانــه‌‪ ،‬له‌وانه‌یــه‌ کاردانه‌وه‌یــان به‌شــێوه‌یه‌کی نه‌گه‌تیــڤ وه‌‬
‫زۆر زوو ده‌ربکه‌وێــت ب ـه‌اڵم زۆرێكیــش دره‌نــگ‪ .‬وه‌ هۆکه‌شــی هه‌مــوو هه‌ســت‬
‫نه‌کــردن بــ ‌ه چاودێــری خــواو له‌بیرچوونــی ڕاســتیه‌کانه‌‪ ،‬ئه‌گینــا که‌ســێك‬
‫خــۆی ناکاتــه‌ هــۆی کوشــتنی ئافره‌تیــك وه‌یــان که‌ســێك به‌هــۆی خــراپ‬
‫به‌کارهێنانــی ئ ـه‌م ئامێران ـه‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌م پێش ـه‌کیه‌ پێــم خــۆش بــوو بیخه‌م ـ ‌ه پێــش‬
‫چــاو بــۆ چونــه‌ نــاو باســه‌که‌وه‌‪ .‬یوتیــوب داهێرناوێکــی تــازه‌و جه‌ماوه‌رێکــی‬
‫زۆری هه‌ی ـه‌‪ .‬ک ـه‌م ک ـه‌س هه‌ی ـه‌ ب ـه‌کاری نه‌هێنــا بێــت ئیــر به‌هه‌رشــێوه‌یه‌ك‬
‫بێــت؟ بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی بوه‌تــه‌ جێگــه‌ی ســه‌رنج کــه‌ ئــه‌م ئامێــر ‌ه بووه‌تــه‌‬
‫جێگــه‌ی هه‌مــوو شــتیك وه‌ کاردانــه‌وه‌ی خراپیــان ده‌بێــت به‌تایبــه‌ت لــه‌و‬
‫مااڵن ـه‌ی ک ـه‌ منداڵیــان هه‌ی ـه‌‪ ،‬ه ـه‌روه‌ك بوبــووه‌ س ـه‌رباس و لێكۆڵین ـه‌وه‌ ل ـه‌م‬
‫چه‌نــد ڕۆژه‌ی ڕابــوردودا له‌الیــه‌ن به‌ریتانیــاوه‌‪ ،‬ئه‌ویــش بــه‌ ڕۆشــتنه‌ ســه‌ری‬
‫ڤیدیــۆ ناشــه‌رعیه‌کان‪ ،‬جگــ ‌ه لــه‌وه‌ی کاتێکــی زۆری پێــوه‌ ده‌کوژرێــت کــه‌‬

‫‪134‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ئه‌مــه‌ش هــه‌ر خــۆی بۆخــۆی تاوانــه‌و وه‌ ده‌بێتــه‌ هــۆی دواکه‌وتــن و ئاســت‬
‫نزمــی خوێنــدن‪ .‬هەرچەنــد لەالیــەن مســوڵامنانەوە لــە تــەواوی جیهانــدا بــە‬
‫شــێوەیەکی فــراوان بابەتــی شــەرعی چاكــی لــێ دادەنرێــت وە پێویســت زیاتــر‬
‫مســوڵامنان لەگشــت ئــەو بەرانامانــەی دێنــە ئــاراوە ســودمەدی زۆرو شــەرعی‬
‫خۆیــان بــن و بیکــەن بــە توێشــوویەك بــۆ قیامەتیــان‪.‬‬

‫به‌کارهێنانی کرێدیت کارد‬

‫ئێم ـه‌ کاتێــك مامه‌ڵ ـه‌ له‌گ ـه‌ڵ ه ـه‌ر بانکێــك وه‌یــان ده‌زگایه‌کــی نــا ئیســامیدا‬
‫ده‌که‌یــن و مامه‌ڵــه‌ی پــاره‌ی تــێ ده‌که‌وێــت ئیــر به‌هــه‌ر جۆرێــك بێــت‬
‫ده‌بێــت زۆر ووریــا بیــن لــه‌وه‌ی کــ ‌ه ســووی تــێ نه‌که‌وێــت‪.‬‬
‫زۆرێــك لــه‌و بانــك و ده‌زگانــه‌ لــه‌ ده‌ســتوریاندا مامه‌ڵــ ‌ه کــردن بــه‌ ســووه‌وه‌‬
‫کارێکــی ئاســاییه‌و ه ـه‌روه‌ك ه ـه‌ر مامه‌ڵه‌یه‌کــی تــری ئاســایی لێــی ده‌ڕوانــن‪،‬‬
‫بــه‌اڵم بــه‌ نســبه‌ت ئێمــه‌وه‌ بــه‌ پێچه‌وانه‌وه‌یــه‌ چونکــه‌ ســوو ئه‌وه‌نــده‌‬
‫تاوانه‌کــه‌ی گه‌وره‌یــ ‌ه کــه‌ نــه‌ قورئــان وه‌ نــه‌ فه‌رمــووده‌کان لێــی بێــده‌گ‬
‫نه‌بــوون و هه‌ڕه‌ش ـه‌ی توندیــان ل ـه‌و که‌ســان ‌ه کــردووه‌ ک ـه‌ مامه‌ڵ ـه‌ ب ـه‌ ســووه‌وه‌‬
‫ده‌کــه‌ن بــه‌ هــه‌ردوو دیوه‌که‌یــدا‪.‬‬
‫خوای بااڵ ده‌ست له‌سه‌ر سوو ده‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫ـن‬‫ان ِمـ َ‬ ‫الش ـ ْي َط ُ‬ ‫ـذي يَت ََخ َّب ُط ـ ُه َّ‬ ‫ـوم الَّـ ِ‬
‫ـا يَ ُقـ ُ‬ ‫ـون إِالَّ َكـ َ‬ ‫ـون ال ِّربَــا الَ يَ ُقو ُمـ َ‬ ‫ـن يَأْ ُك ُلـ َ‬
‫{الَّ ِذيـ َ‬
‫ـع َو َح ـ َّر َم ال ِّربَــا‬ ‫ـل ال ِّربَــا َوأ َ َحـ َّ‬
‫ـل ال ّل ـ ُه الْ َب ْيـ َ‬ ‫ـع ِم ْثـ ُ‬ ‫ـم َقالُــوا ْ إ َّ َ‬
‫ِنــا الْ َب ْيـ ُ‬ ‫ـس َذلِـ َ َ‬
‫ـك بِأنَّ ُهـ ْ‬ ‫الْ َمـ ِّ‬
‫ـن َعــا َد‬ ‫ف َوأ َ ْمـ ُر ُه إ َِل ال ّلـ ِه َو َمـ ْ‬ ‫ـى َفلَـ ُه َمــا َسـلَ َ‬ ‫َف َمــن َجــاء ُه َم ْو ِع َظـ ٌة ِّمــن َّربِّـ ِه َفانت ََهـ َ‬
‫ون} ﴿‪ ﴾275‬البقــرة‪.‬‬ ‫ـد َ‬ ‫يهــا َخالِـ ُ‬ ‫ـم ِف َ‬ ‫ـك أ َ ْص َحـ ُ‬
‫ـاب ال َّنــا ِر ُهـ ْ‬ ‫َفأُ ْولَ ِئـ َ‬
‫ئه‌وانــه‌ی کــ ‌ه ســوو ده‌خــۆن‪ ،‬هه‌ڵــس و که‌وتیــان وه‌ك ئــه‌و که‌ســه‌ وایــه‌ کــه‌‬

‫‪135‬‬
‫شــه‌یتان ده‌ســتی لــێ وه‌شــاندبێت (هــه‌ر لــه‌ دنیــادا رسوشــتی نیــن‪ ،‬لــ ‌ه‬
‫قیامه‌تیشــدا وه‌ك شــێت ده‌بــن) چونکــه‌ ئه‌وانــه‌ ده‌ڵێــن‪ :‬کڕیــن و فرۆشــن‬
‫وه‌ك ســوو وای ـ ‌ه (ل ـه‌ حاڵێکــدا ک ـه‌)‪ :‬خــوا کڕیــن و فرۆشــتنی ح ـه‌اڵڵ کــردوه‌و‬
‫ســووی حــه‌رام کــردووه‌‪ ،‬جــا ئــه‌وه‌ی ئامــۆژگاری پــه‌روه‌ردگاری پــێ گه‌یــی و‬
‫وازی هێنــا‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی ده‌ســتی که‌وتــووه‌‪ ،‬بــۆ خــۆی‪ ،‬کاری (لــێ پرسینه‌وه‌شــی)‬
‫ده‌که‌وێتـه‌ الی خــوا‪ ،‬بـه‌اڵم ئـه‌وه‌ی ده‌ســت بکاتـه‌وه‌ بـه‌ ســووخۆریی‪ ،‬ئــا ئه‌وانـه‌‬
‫جێنشــینی نــاو ئاگــری دۆزه‌خــن و ژیانــی هه‌میشــه‌یی تیــادا ده‌به‌نه‌ســه‌ر‪.‬‬
‫هه‌ر دوا به‌دوای ئایه‌تی پێشوو ده‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫َ‬
‫ـب ُك َّل َك َّفــا ٍر أ ِثيــمٍ } ﴿‪﴾276‬‬
‫ـات َوال ّل ـ ُه الَ ُي ِحـ ُّ‬
‫الصدَ َقـ ِ‬ ‫ي َحــقُ ال ّل ـ ُه الْ ِّربَــا َو ُيـ ْ‬
‫ـر ِب َّ‬ ‫{ َْ‬
‫البقــرة‪.‬‬
‫خــوا‪ ،‬ســوو ته‌فــرو تونــا ده‌کات و به‌ره‌که‌تــی لــێ هه‌ڵده‌گرێــت‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫پاداشــتی خێــرو ســامان به‌خشــین بــره‌و پــێ ده‌دات و به‌ره‌که‌تــی تــێ‬
‫ده‌خــات‪ ،‬بێگومــان خــوا هیــچ کافرێکــی تاوانبــاری خــۆش ناوێــت‪.‬‬

‫له‌ هه‌مان سوره‌تی به‌قه‌ره‌دا خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێ‪:‬‬

‫ـن ال ِّربَــا إ ِن ُكن ُتــم ُّم ْؤ ِم ِنـ َ‬
‫ـن‬ ‫{يَــا أ َ ُّي َهــا الَّ ِذيـ َ‬
‫ـن آ َم ُنــوا ْ ا َّت ُقــوا ْ ال ّل ـ َه َو َذ ُروا ْ َمــا بَ ِقـ َ‬
‫ـي ِمـ َ‬
‫﴿‪}﴾278‬‬
‫ئ ـه‌ی ئه‌وان ـه‌ی باوه‌ڕتــان هێنــاوه‌‪ ،‬پارێــزکارو خوانــاس بــن و واز ل ـ ‌ه پاشــاوه‌ی‬
‫ســوو بێنــن ئه‌گ ـه‌ر ئیامنــدارن‪.‬‬
‫هه‌مان ئایه‌تی دوای ئه‌و دیسان ده‌فه‌رموێ‪:‬‬
‫ُوس‬
‫ــم ُرؤ ُ‬ ‫ــن ال ّلــ ِه َو َر ُســولِ ِه َوإ ِن ُت ْبت ْ‬
‫ُــم َفلَ ُك ْ‬ ‫ب ِّم َ‬ ‫ــم َت ْف َع ُلــوا ْ َفأْ َذنُــوا ْ بِ َح ْ‬
‫ــر ٍ‬ ‫{ َفــإِن لَّ ْ‬
‫ــم الَ َت ْظلِ ُم َ‬ ‫َ‬
‫ــون ﴿‪}﴾279‬‬ ‫ــون َوالَ ت ُْظلَ ُم َ‬ ‫أ ْم َوالِ ُك ْ‬
‫ئه‌گــه‌ر وا نه‌کــه‌ن‪ ،‬ئــه‌وه‌ وا ده‌گه‌یه‌نێــت کــه‌ جه‌نگتــان دژی خــواو‬

‫‪136‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫پێغه‌مه‌به‌ره‌کــه‌ی ڕاگه‌یانــدووه‌ (کــ ‌ه ســه‌ره‌نجامه‌که‌ی زۆر ســامناکه‌)‪ ،‬خــۆ‬
‫ئه‌گــه‌ر ته‌وبــه‌ بکــه‌ن و (لــه‌ ســووخۆری واز بێنــن) ســه‌رمایه‌کانتان ماڵــی‬
‫خۆتــان ده‌بێــت‪ ،‬نــه‌ ســته‌م بکــه‌ن و (زێــد ‌ه وه‌رگــرن)‪ ،‬نــه‌ ســته‌متان لــێ‬
‫ده‌کرێــت (بــه‌ ده‌ســت به‌ســه‌راگرتنی ســه‌رمایه‌که‌تان)‪.‬‬
‫زۆرن ئـه‌و ده‌قانـه‌ی لـ ‌ه سـه‌ر ســوو ده‌دوێــن و هه‌ریـه‌ك به‌جۆرێــك لـه‌ جــۆره‌کان‬
‫ده‌مــان ترســێنێت لـه‌وه‌ی کـه‌ خۆمــان بـه‌دوور بگریــن لێــی و توخنــی ئـه‌و کاره‌‬
‫قێزه‌ون ـه‌ نه‌که‌وین ـه‌وه‌ ب ـه‌ هیــچ جۆرێــك‪.‬‬
‫کرێدیــت کارد ب ـه‌و حســابیه‌ بانک ـه‌ ده‌وترێــت ک ـ ‌ه پاره‌یه‌کــی بانکــی له‌س ـه‌ره‌و‬
‫خــاوه‌ن کارد ده‌توانێــت ئ ـه‌و پــاره‌ی بانک ـه‌ ب ـه‌کار بهێنێــت به‌هه‌مــوو جۆرێــك‪،‬‬
‫ئه‌گــه‌ر بێــت و ئــه‌و پــار ‌ه بــه‌ نه‌قــدی لــ ‌ه ده‌زگای پــاره‌ده‌ر بهێنێتــ ‌ه ده‌ره‌وه‌‬
‫ســووی ده‌چێته‌ســه‌ر ئه‌گــه‌ر بێــت و زووش پاره‌کــه‌ بگه‌ڕێنێتــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مــ ‌ه بــه‌‬
‫ئاشــکرا ســووه‌و حه‌رامێتــی جێگ ـه‌ی مشــتومڕ نــی ی ـه‌و ئاشــکرایه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم گ ـه‌ر‬
‫بێــت و شــتی پــێ بکڕێــت ل ـه‌ ڕێگ ـه‌ی تــۆڕی ئه‌نته‌رنێت ـه‌وه‌ وه‌یــان کارده‌ک ـه‌ی‬
‫ب ـه‌کار بهێنێــت ل ـه‌ ســۆپه‌رمارکێته‌وه‌ ئه‌وســا ماوه‌یه‌کــی هه‌ی ـه‌ ک ـه‌ ئه‌ویــش ل ـه‌‬
‫بانکێک ـه‌و ‌ه بــۆ بانکێکــی تــر جیــاوازی هه‌ی ـ ‌ه بــۆ منون ـه‌ مه‌ســته‌ر کاردی بانکــی‬
‫لۆیــدس لــه‌ به‌ریتانیــا ‪ 56‬ڕۆژ ده‌رفــه‌ت ده‌ده‌ن ‌و ســووی ناچێته‌ســه‌ر ئه‌گــه‌ر‬
‫بێــت و پێــش ئــه‌و ماوه‌یــ ‌ه پاره‌کــه‌ بگه‌ڕێنێتــه‌وه‌‪ ،‬جــا ئه‌گــه‌ر هاتــوو که‌ســێك‬
‫ب ـه‌و جــۆره‌ کارده‌ک ـه‌ی به‌کارهێنــاو پێــش وه‌خــت توانــی پاره‌ک ـه‌ بگه‌ڕێنێت ـه‌وه‌‬
‫ئــه‌وا بێگومــان توشــی حــه‌رام نه‌بــووه‌و ناتوانرێــت کاره‌کــه‌ی بــه‌ حــه‌رام نــاو‬
‫بربێــت چونک ـه‌ هیــچ ســووی ن ـه‌داوه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ده‌بێــت که‌ســی به‌کارهێن ـه‌ر زۆر‬
‫ووریــا بێــت لــه‌ به‌کارهێنانــی‪ ،‬که‌ســێك زۆر بیــری الی خــۆی نه‌بێــت وه‌یــان‬
‫ئیهــال بێــت لــ ‌ه کاره‌کانیــدا ئــه‌وا زۆر به‌ئاســانی ده‌که‌وێتــه‌ حه‌رامــه‌وه‌ لــه‌‬
‫به‌کارهێنانــی ئــه‌م کارده‌دا‪ ،‬زۆرجــار بانکــه‌کان خۆیــان که‌مته‌رخــه‌م ده‌بــن‬

‫‪137‬‬
‫بــۆ ئــه‌وه‌ی خــاوه‌ن کارد پــاره‌ی زیــاده‌ی لــێ وه‌ربگــرن‪ ،‬بــۆ منونــه‌ که‌ســێك‬
‫کارده‌کــه‌ی به‌کارهێنــاو ‌ه ده‌بێــت چاوه‌ڕوانــی ئــه‌و ‌ه بــکات ئــه‌وان نامــه‌ی بــۆ‬
‫بنێــرن تــا پاره‌که‌یــان بدات ـه‌وه‌ هه‌ندێــك جــار کاتێــك ئ ـه‌و نام ـه‌ ده‌نێــرن یــان‬
‫کاته‌ک ـه‌ی به‌س ـه‌ر چــووه‌ وه‌یــان زۆر که‌مــی مــاوه‌ بــۆ منون ـه‌ ‪ 2‬ڕۆژی ده‌مێنێــت‬
‫و تــۆش هه‌ینــی به‌ده‌ســتت ده‌گات لــ ‌ه کاتێکــدا شــه‌ممه‌و یــه‌ك شــه‌ممه‌‬
‫ده‌وام نــی یــه‌‪ ،‬مه‌گــه‌ر که‌ســێك له‌ســه‌ر ئه‌نته‌رنێتــه‌وه‌ بتوانێــت پــاره‌‬
‫ته‌حویــل بــکات و قه‌رزه‌کــه‌ی پێــش وه‌خــت بداتــه‌وه‌‪ ،‬جــا له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی کــه‌‬
‫کاره‌ک ـه‌ حه‌ساس ـ ‌ه باشــر وای ـ ‌ه ب ـه‌کار نه‌هێرنێــت و ته‌نهــا ئ ـه‌و کاردان ـ ‌ه ب ـه‌کار‬
‫بهێرنێــت کــه‌ ته‌نهــا پــاره‌ی خۆتــی له‌ســه‌ره‌‪ ،‬وه‌گــه‌ر بــه‌کار هێــراو توانــرا‬
‫ب ـه‌رده‌وام پێــش وه‌خــت ب ـه‌رده‌وام قه‌رزه‌ک ـه‌ی بدات ـه‌وه‌و ســووی تــێ نه‌که‌وێــت‬
‫ئــه‌وا ئاســاییه‌ وه‌گــه‌ر تــێ کــه‌وت ئه‌وســا بێگومــان تاوانــی گــه‌وره‌ی کــردووه‌‪،‬‬
‫وه‌گ ـه‌ر که‌ســێك ب ـه‌کاری هێنــاو جارێــك که‌وت ـه‌ ئ ـه‌و تاوان ـه‌وه‌ نابێــت جارێکــی‬
‫تــر بــه‌کاری بهێنێتــه‌وه‌‪ ،‬داواکاریــن لــه‌ خــوای گــه‌وره‌ مســوڵامنان لــه‌ تاوانــی‬
‫ســوو بــه‌دوور بگرێــت و حــه‌اڵڵ نه‌بێــت حــه‌رام نه‌چێتــه‌ له‌شــیانه‌وه‌‪.‬‬
‫ ‬

‫‪138‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫هه‌موومان ده‌زانین كه‌وا نوێژ پایه‌كه‌ ل ‌ه پایه‌كانی ئیسالم و له‌ چوار جۆر جووڵ ‌ه‬
‫پێك دێت‪ ،‬كه‌ بریتین له‌ ‪( :‬القیام‪ ،‬الركوع‪ ،‬السجود‪ ،‬الجلوس) واته‌‪ :‬وه‌ستان‪،‬‬
‫كڕنووش‪ ،‬سوژده‌‪ ،‬دانیشنت‪.‬‬
‫ئه‌گه‌ر به‌ وردی له‌ نوێژه‌كه‌مان وردبینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ ده‌بینین كه‌ له‌ ته‌واوی‬
‫نوێژه‌که‌دا وشه‌ی ئه‌حمه‌د ده‌نووسین‪ :‬فه‌رموون خۆتان ئه‌م وێنه‌ ببینن‪.‬‬

‫‪139‬‬
 ‫قیبلە‪ :‬بوونم به‌سه‌رنووسه‌ر له‌ ده‌ریای نوور‬

‫ده‌مێــك بــوو کــه‌م تــا کــوت ده‌منووســی و وا هه‌ســتم ده‌کــرد توانــای خــۆم‬
‫لــه‌و بــواره‌دا ده‌بینمــه‌و ‌ه بــه‌اڵم ســه‌رقاڵیم بــه‌ خوێندنــه‌وه‌ ڕێگــه‌ی نــه‌ده‌دام‬
‫وه‌ك پێویســت موماره‌ســه‌ی ئــه‌و توانایــه‌م بکــه‌م‪ ،‬هــه‌ر بــه‌و شــێوه‌یه‌ کــه‌م‬
‫تــا کــوت جــار جــاره‌ بابه‌تێــك یــان به‌حســێکم ده‌نوســی تــا ســوپاس بــۆ خــوا‬
‫زانکــۆم ت ـه‌واو کــرد‪ ،‬ه ـه‌ر چه‌نــد مــاوه‌ نه‌بــوو ل ـه‌ نیــوان ت ـه‌واو کردنــی زانکــۆم‬
‫و وه‌رگرتــم ل ـه‌ زانکۆیه‌کــی تــر بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی ماســته‌ر‪ ،‬ب ـه‌اڵم وه‌ك چــۆن‬
‫خوێندنه‌کــه‌م بــه‌ گرنــگ ده‌زانــی نووســینیش به‌هه‌مــان شــێوه‌ به‌تایبــه‌ت‬
‫خوێندنــی ماســته‌ر ده‌وامێکــی وای نــی یـه‌ به‌ڵکــو ئه‌ویــش ته‌نهــا هـه‌ر نوســینه‌‬
‫وه‌ منیــش نوســینی کاری ڕۆژنامه‌وانیــم کــرده‌ به‌شــێك لــه‌ خوێندنه‌کــه‌م‬
‫بــه‌و شــێوه‌ی ‌ه تێــم ده‌ڕوانــی چــۆن ده‌بێــت ئــه‌و بکرێــت به‌هه‌مــان شــێوه‌‬
‫ئه‌میــش‪ ،‬گه‌رچــی زۆرجــار کاریگــه‌ری نه‌گه‌تیڤیشــی له‌ســه‌ر هه‌بێــت‪،‬‬
‫ئیــر به‌شــێوه‌یه‌کی به‌رچــاو هامتــه‌ ئــه‌و مه‌یدانــه‌وه‌ وه‌ ئــه‌و فه‌راغــه‌ی کــه‌الم‬
‫دروســت بــوو بــوو ســااڵنێکی توالنــی وای لــێ ده‌کــردم هه‌ســت بــه‌ مانــدوو‬
‫بــوون نه‌کــه‌م و هه‌مــووی به‌نووســین ته‌عویــز بکه‌مــه‌وه‌ تــا دڵــم ئۆقره‌یــه‌ك‬
‫بگــرێ و هه‌ســت به‌که‌مــی خــۆم نه‌کــه‌م‪ ‌،‬هــه‌ر به‌هاتنــم بــۆ دونیــای‬
‫نووســین وه‌ك وا بێــت خــوای گ ـه‌وره‌ ئومێــدی خێــری پێــم هه‌بێــت کۆمه‌ڵێــك‬
‫نووســه‌ری زۆربــاش و زیــره‌ك و به‌توانــام ناســی لــه‌ کوردســتان و ده‌ره‌وه‌ی‬
‫کوردســتاندا وه‌ په‌یوه‌ندیه‌کــی برایانــه‌و‪ ،‬دڵســۆزانه‌ لــه‌ نێوامنانــدا دروســت‬
‫بــوو ل ـه‌ نیوه‌ندیانــدا ســتافی ده‌ریــای نــوور بــوو ک ـ ‌ه پێــش ئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌م ســایته‌‬
‫دروســت بکرێــت په‌یوه‌ندیــان هه‌بــوو له‌ســه‌ر نووســین و هه‌ندێــك کار کــه‌‬
‫هــه‌ر په‌یوه‌نــد بــوو بــه‌ نووســینه‌وه‌ کــه‌ یه‌کێــك لــه‌و که‌ســانه‌ کاك ماکــوان‬

‫‪140‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بــوو زۆر جــار نووســینه‌کانیم ده‌خوێنــده‌وه‌و هه‌ســتێکی تایبه‌تــم ال دروســت‬
‫بــوو بــوو به‌شــێوه‌یه‌ك هه‌ندێــك جــار لــ ‌ه گۆگڵــه‌وه‌ بــه‌دوای نوســینه‌کانیدا‬
‫ده‌گــه‌ڕام چونکــه‌ نه‌مده‌زانــی نووســینه‌کانی لــه‌ کــوێ بــاو ده‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬وه‌‬
‫له‌بیرمــه‌ جارێــك له‌ســه‌ر نوســینێکی هه‌ندێــك پێشــنیارو وه‌ هه‌تــا جۆرێــك‬
‫لــ ‌ه ڕه‌خنه‌شــم لــێ گــرت ئه‌ویــش بــێ چه‌نــدوو چــوون ووتــی وایــه‌و ئیــر‬
‫هــه‌ر ئه‌وه‌نــد ‌ه توانــام هه‌یــه‌ پێــم خۆشــه‌ یارمه‌تــی ده‌ری یه‌کــر بیــن‪ ،‬هــه‌ر‬
‫له‌وکاتــه‌وه‌ خۆشه‌ویســتیم بــۆی زیاتــر قــوڵ بوویــه‌وه‌ هه‌رچه‌نــد کاك ماکــوان‬
‫خــۆی پــێ ده‌چــی هــه‌ر ئه‌مه‌شــی له‌بیــر نه‌مابــێ چونکــه‌ ئــا ئێســته‌ ڕۆژێــك‬
‫ل ـه‌ ڕۆژان ئ ـه‌م ووتانه‌مــان بــاس نه‌کردۆت ـه‌وه‌‪ ،‬تــا ڕۆژێــك ئیمه‌یڵێکــم بــۆ هــات‬
‫الی کاك ماکوان ـه‌وه‌ منیــش ئیمه‌یڵه‌ک ـه‌م کــرده‌وه‌ وه‌ك ه ـه‌ر ئیمه‌یڵێکــی تــری‬
‫ئاســای هاتـه‌ پێــش چــاوم تــا دیتــم مــژده‌ی کردنـه‌وه‌ی ســایتی ده‌ریــای نــووری‬
‫تێدایــه‌ ئــه‌و کاتــه‌ وام هه‌ســت کــرد ئه‌رکێکــم له‌ســه‌ر ســوك بــووه‌و ئیــر‬
‫پێویســت نــاکات بـه‌دوای نووســیندا ڕابکـه‌م وه‌ هه‌مــووی وه‌ك لوقمێــك هاتنـه‌‬
‫به‌رده‌ســتم‪ ،‬وه‌ منیــش بــه‌رده‌وام نووســینم بــۆ ده‌نــاردن هیــچ نووســینێك‬
‫نه‌بــوو بینێــرم بــاو نه‌کرێتــه‌وه‌ گه‌رچــی نووســینه‌کانیش هه‌مــه‌ جــۆر بــوون‬
‫لێــره‌دا ئ ـه‌و ‌ه ده‌خوێرنای ـه‌وه‌ کـه‌ ئـه‌م ســایته‌ سـه‌ربه‌خۆی ‌ه ک ـ ‌ه زیاتــر وه‌رگیــراوه‌‬
‫الی مــن و ده‌توانرێــت به‌ڕاشــکاوی ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌ بــه گرنــگ بزانرێــت بووتریــت‪،‬‬
‫هــه‌ر بــه‌و شــێوه‌یه‌ بــه‌رده‌وام بــوو تــا ڕۆژێــك کاك ماکــوان په‌یوه‌نــدی پێــوه‌‬
‫کــردم و ووتــی ئیــر هــه‌ر نووســینێکت هه‌بــوو پێویســت نــاکات بــۆ ئێمــه‌ی‬
‫بنێریــت هه‌رخــۆت دایبه‌زێنــه‌و وه‌ك نووســه‌رێك له‌گه‌ڵامندابــه‌‪ ،‬وه‌ هه‌مــوو‬
‫ووشــه‌ی نهێنــی و شــتی ســایته‌که‌یان داپێــم هه‌رچه‌نــد به‌المــه‌وه‌ گــران‬
‫بــوو کردنــی ئ ـه‌و کار ‌ه ب ـه‌اڵم ل ـ ‌ه دڵــی خۆمــدا ووتــم ده‌ی خــۆ هیچێکــی وا ل ـه‌‬
‫مه‌ســه‌له‌که‌ ناگــۆڕێ تــا ئێســته‌ هه‌رچیــم بــۆ نــاردوون باڵویــان کردۆتــه‌وه‌‬

‫‪141‬‬
‫ئه‌مــ ‌ه ئــه‌و ‌ه ده‌گه‌یه‌نــێ متامنه‌یــان بــه‌ نووســینه‌کانی مــن هه‌یــه‌ وه‌ منیــش‬
‫وه‌ نه‌بیــت له‌ب ـه‌ر ئه‌مــان ڕه‌وتــی خــۆم بگــۆڕم ه ـه‌ر به‌هه‌مــان شــێوه‌‌ ده‌بێــت‪،‬‬
‫ماوه‌یــه‌ك به‌وشــێوه‌یه‌ هــه‌ر کــه‌ نووســینێکم بنووســیایه‌ خــۆم ده‌مخســته‌‬
‫ســه‌ر ســایته‌که‌‪ ،‬تــا دواجــار کاك ماکــوان چه‌نــد جاریــك په‌یوه‌نــدی کــرد‬
‫بــه‌ ئیمه‌یــڵ و ته‌له‌فــۆن وه‌ چه‌نــد جارێــك داوای لــێ کــردم کــه‌ ئه‌رکــی‬
‫سه‌رنووس ـه‌ری بگــرم ب ـه‌ ئه‌ســتۆ منیــش ه ـه‌ر بێده‌نــگ بــووم هیچــم ن ـه‌ووت‬
‫چونکــه‌ گــران بــوو لــه‌الم و ‌ه جــاران هــه‌ر ئه‌رکــی نووســینه‌کانی خــۆم لــه‌‬
‫ئه‌ســتۆدا بــوو ئێســته‌ هه‌مــووی نووســینه‌کانی تــر دێن ـ ‌ه پاڵــی‪ ،‬وه‌ له‌الیه‌کــی‬
‫تریشــه‌و متامنه‌یه‌کــی زیاتــرم بــ ‌ه ســتافی ده‌ریــای نــوور ال دروســت بــوو کــه‌‬
‫ڕاســته‌ ئێمــه‌ په‌یوه‌ندیــان پێکــه‌وه‌ هه‌یــه‌ بــه‌اڵم ئه‌مــه‌ ئــه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێــت‬
‫کــه‌ نهێنــی شــته‌کانی خۆمــان الی یه‌کــری بێــت به‌تایبــه‌ت ســایتێك کــه‌‬
‫ئه‌رکێکــی یه‌کجــاری پێــوه‌ کێــراوه‌ مــادی مه‌عنــه‌و‌ی ئێســته‌ ئــه‌و هه‌مــووه‌‬
‫به‌حــازری بخرێت ـه‌ به‌رده‌ســتی مــن‪ ،‬ه ـه‌روا ب ـه‌و شــێوه‌ی ‌ه مای ـه‌وه‌ تــا جارێکــی‬
‫تــر په‌یوه‌ندیــم پێــوه‌ کــرا ئه‌مجاره‌یــان به‌شــێوه‌یه‌کی جیاتــر لــه‌ جارانــی‬
‫پێشــوو وه‌ك بڵێــی بــۆ به‌ده‌ممــه‌و ‌ه نایه‌یــت وه‌ کاك ماکــوان ووتــی ئێمــه‌‬
‫پێــان خۆشــه‌ تــۆ سه‌رنووســه‌ر بیــت چونکــه‌ کولیــه‌ی شــه‌ریعه‌ت تــه‌واو‬
‫کــردووه‌و ئــه‌و بابه‌تانــه‌ی دێتــه‌ به‌رده‌ســت ده‌توانــی لــه‌ ڕووی شــه‌رعیه‌وه‌‬
‫هه‌ڵیــان بســه‌نگێنی ئه‌گــه‌ر شــیاو نه‌بــوون بــاو نه‌کرێتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌و ووتــه‌‬
‫کاریگه‌ریه‌کــی یه‌کجــاری له‌ســه‌ر دڵــم دروســت کــرد وه‌ متامنــه‌ی زیاتــری‬
‫ئــه‌وان بــه‌ پابه‌نــد بــوون بــه‌ شــه‌ریعه‌ته‌وه‌‪ ،‬بــه‌و شــێوه‌یه‌ لــه‌ مانگــی ڕه‌مــه‌زان‬
‫ئه‌رکــی سه‌رنووســه‌ریم گرتــه‌ ئه‌ســتۆو دواتــر چه‌نــد گۆڕانکاریــه‌ك به‌ســه‌ر‬
‫ســایته‌که‌دا هــات و ب ـه‌ گفتوگــۆی له‌س ـه‌ر ت ـه‌وه‌ره‌کان و ب ـه‌ره‌وه‌ پێــش چوونــی‬
‫و ‌ه گۆڕانــی هـه‌ر شــتێك کـ ‌ه پێویســتی کردبێــت وه‌ هـه‌ر زۆری به‌سـه‌ردا نه‌چــوو‬

‫‪142‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ســایته‌که‌ خــاوه‌ن ئیمتیازمــان بــۆ دانــا وه‌ ئیــر په‌یوه‌نــدی مــن له‌گـه‌ڵ خــاوه‌ن‬
‫ئیمتیــازدا دروســت بــوو کـ ‌ه خوشــکه‌ شـه‌وبۆ ئاریــای بــوو‪ ‌،‬هه‌روه‌هــا کاك ڕه‌نــج‬
‫هــه‌ژار کــ ‌ه کاری ته‌کنیکــی یــه‌ و ‌ه تــا ئــه‌م ســاته‌ی ئــه‌م نووســینه‌ ده‌نووســم‬
‫ته‌نهــا بــۆ جارێکیــش دڵــان له‌یه‌کــر نــه‌ ئێشــاوه‌و وه‌ چه‌نده‌هــا جــار کاری‬
‫زۆر گرامنــان به‌ســه‌ر یه‌کرتیــدا داوه‌و به‌ڕۆحیه‌تیه‌کــی زۆر بــه‌رزه‌وه‌ له‌الیــه‌ن‬
‫به‌رانب ـه‌ره‌وه‌ وه‌رگیــراوه‌ هه‌ربۆی ـه‌ ده‌ڵێــم وه‌ك کاك ڕه‌نــج ئامــاژه‌ی پــێ کــردووه‌‬
‫منیــش خــۆم به‌خۆشــحاڵ ده‌بینــم کــه‌ خــۆم له‌نــاو ئــه‌م ســتافه‌ ده‌بینمــه‌وه‌‪.‬‬
‫چەنــد ســاڵێك ئــەم پێگەیــە بەردەوامــی هەبــوو بەهــۆی ســەرقاڵی بــەکاری‬
‫تــرەوە‪ ،‬بەنــدە دەســتم لــەکار کێشــایەوەو‪ ،‬دوای ئــەوەش بــۆ چەنــد ســاڵێك‬
‫هــەر بەردەوامــی هەبــوو پێگەکــە‪ ،‬دواتــر بەهــۆی گۆڕانــکاری زۆر لــە دونیایــی‬
‫تەکنەلۆژیــادا نــاوەکان گــۆڕان و دەزگای تــری ڕاگەیاندنــی بــەدوادا هــات و‬
‫دەریایــی نــوور دەتوانــم بڵێــم بناغەیەکــی پتــەوی خــۆی دروســتکرد‪.‬‬
‫بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان‬
‫لــە ئانوســاتێکی لــەم شــێوەیەدا ئیحساســی منــداڵ بوونــەوەی خــۆم دەکــەم‬
‫کــە لەبــەردەم باوکمــدا بــە ئــەدەب و شــەرمەوە قســە بکــەم‪ ،‬وەیــان وەك‬
‫ئــەو قوتابیــە ســەرەتاییەی تــازە فێــری قەڵــەم گرتــن بــووەو چاوەڕێــی دەمــی‬
‫مامۆســتاکەیەتی کــە تەریقــی نەکاتــەوە‪...‬‬
‫هــەروەك چــۆن بــاوك و مامۆســتا قوتابــی و منداڵەکانــی خۆیــان پــەروەردە‬
‫دەکــەن‪ ،‬ئێمــەش ئێســتە پێویســتامن بــە هەمــان ڕۆحیەتــە‪ ،‬ڕۆحیەتــی‬
‫دەســتگرتنی یەکــر‪ ،‬ڕۆحیەتــی قبوڵکردنــی یەکــر‪ ،‬ڕۆحیەتــی خەمخواردنــی‬
‫ئــەم ئومەتــە کــە چــاوی لــە دەســتی زاناکانیەتــی‪...‬‬
‫ووتارەکــەم لــە ‪ ٣‬خــاڵ و پەیامۆچکــەدا کــورت دەکەمــەوە‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی‬
‫مەراســیمەکە تایبەتــە بــە دەرچوانــی قوتابیانــەوە لەوانــەوە دەســت پــێ دەکەم‪،‬‬

‫‪143‬‬
 ‫دواتــر دەســتەاڵت و دواتریــش زانایــان بــە گشــتی‪.‬‬
‫‪-١‬قوتابیان‬
‫کاتێــك پۆلێــك قوتابــی ئاهەنگــی دەرچوونــی بــۆ دەکرێــت‪ ،‬وەك ئــەو منداڵــە‬
‫دێتــە بەرچــاوم کــە دوای ‪ ٧‬ڕۆژی ئاهەنگــی مەولــودی بــۆ دەکــەن‪ ،‬سوپاســی‬
‫خــوای دەوێــت لــە حەملەکەیــدا ســەرکەوتوو بــووە‪ ،‬وا بــە ســاغ و ســەالمەتی‬
‫هاتووەتــە دونیــاوە‪ ،‬ئەوەتــا چــاو و گــوێ دەکاتــەوەو بانــگ بــە گوێــدا دەدرێــت‪...‬‬
‫قوتابیــش کــە ئێســتە ئاهەنگــی بــۆ دەکرێــت ئیــر مانــای ئــەوە نــی یــە تــەواو و‬
‫چیــر پێویســتی بــە خوێنــدن نــی یــە‪ ،‬بەڵکــو قوتابخانــە بــە گشــتی و قوتابخانە‬
‫شــەرعیەکان بــە تایبەتــی تەنهــا کلیلێکــە بــۆ کردنــەوە دەرگاکان‪...‬‬
‫هەربۆیــە لــە شەرعیشــدا زۆر بــە گرنگدانــراوە کارەکان لەســەر بنەمــای شــەرعی‬
‫بــن‪ ،‬ئەوەتــا کاتێــك کەســێك پرســیاری شــەرعی لــە مامۆســتایەکی ئاینــی‬
‫دەکات ئەگــەر لــە خۆیــەوە وەاڵمــی بداتــەوەو وەاڵمەکەشــی ڕاســت دەرچێــت‬
‫هــەر تاوانبــارە! چــوون مومارەســەی کارێکــی کــردووە نــا شــەرعی بــووە لــە‬
‫بنەڕەتــدا کــە نەدەبــوو لــە خــۆوەو بەبــێ هەبوونــی یەقیــن قســە فڕەبــدات‪...‬‬
‫بــە تایبــەت ئەمــڕۆ کەســانی زۆر پەیدابــوون لەژێــر نــاوی جیــاوازدا بــە گەڕانــەوە‬
‫بــۆ ئەقڵــی تەســکی خۆیــان! کەســانێك بــە نــاوی قورئانــی دێــن و فەرموودەکانی‬
‫پێغەمبــەر ڕەد دەکەنــەوەو‪ ،‬کەســانێك بەنــاوی ســەلەفیەتەوە بــێ ئــاگا لــە‬
‫ســەلەف و پێشــینانی خۆیــان خەڵکــی برینــدار دەکــەن و خەڵکانێــك لــە ژێــر‬
‫نــاوی تەســەوفدا کــە خــودی کارەکانیــان پێچەوانــەی ئــەو نــاوە پاکەیــە کــە‬
‫تەصــەوف و چەمــك و بنەماکانــی وەریگرتــووە‪ ،‬کەســانێك بەنــاوی ئەحــزاب و‬
‫کەســایەتی دینیــدا هەمــووی لەبــری یەكڕیــزی پەرتەوازەیــی دروســت دەکات!‬
‫ئەمــڕۆ خــاوەن بڕوانامــەکان زۆرن‪ ،‬بــەاڵم خوێنــدەوارەکان کەمــن‪ ،‬ئومێــد‬
‫دەکــەم ئێــوە خوێندەواربــن نــەك تەنهــا خــاوەن شــەهادەی دونیایــی‪ ،‬ئــەم‬

‫‪144‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫پلەبەندیــەش کــە دانــراوە پێوەرێکــی دونیاییــە بــۆ پێکانــی مەبەســتێکی گەورە‪،‬‬
‫بــەاڵم لــە کۆنــدا پێوەرەکــە کالســیکی بــووە زیاتــر لــە بــوارە شــەرعیەکەدا زانــای‬
‫زۆر گــەورەی بەرهــەم هێنــاوە‪ ،‬گــەر ئێســتە زانایەکــی گــەورەی وەك ئیاممــی‬
‫شــافعی بــە منوونــە بهێنینــەوە دەبێــت بــە حســابی ئەمــڕۆ چ شــەهادەیەکی‬
‫بدەینــێ؟‬
‫ئیســام فێرمــان دەکات ئاهەنــگ و جەژنەکانیــش یــادی خواپەرســتین‪ ،‬لــە‬
‫دوای دوو موهیمــەی زۆر گــەورە دێــن‪ ،‬ئەوەتــا هــەردوو جەژنەکەمــان لــە دوای‬
‫خواپەرســتی مانگێکــی ڕەبەقــی ڕەمــەزان دێــت و ئــەوی تریشــیان لــە دوای‬
‫مەراســیمی حــەج دێــت‪.‬‬
‫ئاهەنگــی دەرچــوون ئاهەنگــی شــوکرو ستایشــی تەوفیقــی خــوای گەورەیــە‪،‬‬
‫نابێــت قوتابــی ئەمــڕۆ غــرورو لــە خۆبایــی بــوون بیگرێــت‪ ،‬ئەوەتــا ئیســام‬
‫لــە کاتــی گەورەتریــن دەســتکەوت و فەتحکردنیشــدا فێرمــان دەکات چــی‬
‫بکەیــن؟ فســبح بحمــد‪...‬‬
‫‪-٢‬دەستەاڵت‬
‫لەوانەیــە لــە ئانوســاتێکی وەك ئێســتەدا گلــەی کــردن لــە دەســتەاڵت کەمــر‬
‫جێگــەی ئومێــد بێــت‪ ،‬چــوون ئەوەنــدە ناڕەزایەتیــەکان زۆرن‪ ،‬ئــەوەی کــە‬
‫بــەالی ئێمــەوە زۆر جێگــەی هەڵوێســتەکردنە لەســەری‪ ،‬بەالیەنــداری کردنــی‬
‫مەدرەســەو کەســایەتیە دینــی و فکریەکانــە‪ ،‬کــە هەریــەك لەوانــەش هەرچەنــد‬
‫کەمینەیــەك بــوون تــا ئێســتە بــەاڵم بەشــیوازێکیان لێکــردووە بەجۆرێــك لــە‬
‫جــۆرەکان تەمســیل لــە زۆرینــەی بــکات‪ ،‬بــەردەوام بینیومانــەو دەیبینیــن بــە‬
‫گژدانــەوەی ئــەم هێزانەیــە لەژێــر نــاوی جیــاوازو بــە گرنگیــدان بــە تایبــەت‬
‫لەکاتــی ناکۆکــی و پێویســتیەکانیاندا‪ ،‬کــە نەتوانــراوە نــە خزمــەت بــە دیــن و‬
‫هەمیــش بــە خــاك بــکات‪.‬‬

‫‪145‬‬
 ‫‪-٣‬مامۆستایان‬
‫ئەگــەر ســەیری مێــژووی بکەیــن‪ ،‬گشــت دەســتەاڵتداران لــە واڵتــە‬
‫ئیســامیەکاندا بــە مێــژووی ئیسالمیشــەوە عەرشــی دەســتەاڵت لــە فەتــوای‬
‫مامۆســتایەکی ئاینــی ترســاوە‪ ،‬دڵــی جەمــاوەر بــە ڕاســتی لــە دەســت‬
‫مامۆســتایانی ئاینیــدا بــووە‪ ،‬خەلیفــەی ئیامنــداران بەهــەزار حــاڵ توانیویەتــی‬
‫بگاتــە بــەردە ڕەشــەکەی کەعبــەو بــە یارمەتــی پاســەوانەکانی‪ ،‬بــەاڵم کاتێــك‬
‫زەیــن العابدیــن بــە عەمامەیەکــی ســپیەوە دەرکەوتــووە خەڵکــی خــۆی ڕێگــەی‬
‫بــۆ کردووەتــەوەو بەبــێ پاســەوان بــە ئاســانی دەگاتــە بــەردە ڕەشــەکەو هــەر‬
‫لەوێشــدا ‪ ٢‬ڕکات نوێــژ دەکات! کاتێــك خەلیفــە بــە سەرســامی پرســیار دەکات‬
‫ئــەوە ئــەو خەڵکــە بــۆ وا دەکــەن بــۆ تــۆو وایــان نەکــرد بــۆ مــن! لــە کاتێکــدا مــن‬
‫بەیعەتــم لــە گەردەنیاندایــە؟ ئەویــش دەفەرموێــت انــت متلــك رقابهــم وان‬
‫املــك قلبهــم‪ ،‬تــۆ گەردەنیانــت بــە دەســتە بــەاڵم مــن دڵیانــم بــە دەســتە‪...‬‬
‫جــا مامۆســتایانی بەڕێــز‪ ،‬ئێمــە ئەگــەر ڕاســت بکەیــت دڵــی خەڵکــان بــە‬
‫دەســتە‪ ،‬دەســتەاڵت دەتوانێــت موچــە بــدات‪ ،‬بــەاڵم ناتوانێــت ئــاوی ڕۆحیــان‬
‫بــدات‪ ،‬خەڵکــی کــە ڕۆحــی ئاســودەبوو بەرگــەی ناڕەحەتیەکانیــش دەگرێــت‪،‬‬
‫ئێمــە ئێســتە هــەم جەســتەمان و هەمیــش ڕۆحــان برســیە بۆیــە بــەم شــێوەیە‬
‫هاوارمانــە‪...‬‬
‫ئێســتە لــە تــەواوی دونیــادا بەشــێوەیەکی ناڕاســتەوخۆ زانــاکان بــەرەو جۆرێــك‬
‫لــە ئیجــاع بــوون دەڕۆن‪ ،‬خەڵکــی تاقەتــی ئیختالفاتــی نەمــاوە‪ ،‬جیاوازیەکان و‬
‫نــاوە جــۆراو جــۆرەکان هەریەکــەو بــۆ کاتێــك و بــۆ کۆمەڵێــك کاریگــەری هەبووە‪،‬‬
‫بــەاڵم بــە گشــتی خەڵكــی دەســت بــۆ ئیســام ڕادەکێشــێت نــەك حیــزب یــان‬
‫فکــر وەیــان مەدرەســەیەکی تایبەتــی دینــی‪ ،‬پێویســتە هیمەتــی مامۆســتاو‬
‫زانایانــی ئاینــی لــە کەلێــن و قوژبنەکانــەوە بێنــە دەرەوەو لــە دونیایەکــی‬

‫‪146‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫گەورەتــردا کاربکــەن‪ ،‬دەبێــت کارێکــی وابکرێــت دەســتەاڵت چــاوی لــە ئێــوە‬
‫بێــت نــەك بــە پێچەوانــەوە‪...‬‬
‫دەبێــت متوحــی زانــا لــە ئاســت ئومــەدا بێــت نــەك تەنهــا قــەوم و ســنوری‬
‫جوغرافیایەکــی دیــاری کــراو‪ ،‬دەبــوو ئێســتە لەنــاو زانایــان کــورددا زمــان زانــی‬
‫عیــری و ڕووســی و فەرەنســی و زمانــە جیــا جیاکانــی دونیامــان هەبوایــەو لــەو‬
‫واڵتانــە ئیســامی بــە خەڵکــی بناســاندایەو لــە پاڵیشــیدا کــورد بوونیەکــەی‬
‫شــانازیەکی گەورەتــر دەبــوو‪ ،‬گــەر لــە ڕابــردوودا ئــەم کارە گــران بــوو بێــت‬
‫ئێســتە لــە دونیــای تەکنەلۆژیــاو کرانــەوەی خەڵکــی بــە ڕووی دونیــای دەرەوەدا‬
‫ئاســانرت بــووە‪ ،‬بەهــۆی پیشــەکەمەوە ســااڵنە ســەفەری دەیــان واڵت دەکــەم و‬
‫لــە نزیکــەوە خەڵکــی دەدوێنــم و موتابەعــە دەکــەم فەراغــی ڕۆحــی و بۆشــاییە‬
‫ڕۆحیــەکان یەکجــار زۆرن‪ ،‬ئیســامیش تاکــە دینــە بتوانێــت ئــاوی ڕۆحــەکان‬
‫بــدات‪ ،‬ئــەوەی ئێســتە لــە بەردەســتامنەو بتوانیــن کاری تێــدا بکەیــن دەتوانیــن‬
‫پشــت و پەنــاو هــاوکاری یەکرتبیــن و لەوێــوە بــەرەو فەزایەکــی گەورەتــرو‬
‫فراوانــر بچیــن‪ ،‬لــە پێــش هەموویــەوە بتەوکردنــی الیەنــی زانســتی خۆمــان و‬
‫پەیوەندیــەکان دەتوانیــن بکەینــە دەســتپێکی کارە گــەورەکان‪...‬‬
‫ئــەم وتــارە بــۆ مەراســیمی دەرچوونــی کۆمەڵێــك مامۆســتایی ئاینــی لــە بیــارە‬
‫نــورساوە‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫دارەکەی ئیمام محەمەد لە بندا ببڕن‬

‫شــارۆچکەی دەربەندیخــان بەبــەراورد لەگــەڵ‌ شــارەکانی تــردا ســیامیەکی‬

‫جوانــی هەیــەو کۆمەڵێــك تایبەمتەندیــش لــە شــارەکانی تــر جیــای دەکاتــەوە‪،‬‬
‫وەك نزیکــی ڕووبــاری ســیروان لێــوەی و چواردەورگیرانــی بــە شــاخ‪ ،‬هەرکــەس‬
‫ئــەو شــارەی بینــی بێــت و ســاتێك‌ تێیــدا گەڕابێــت دڵگیــر بــووە بەالیــەوە‪،‬‬
‫بــە تایبــەت ئــەم چەنــد ســاڵەی ڕابــوردوو لەگــەڵ بــەرەو باشــچوونی بــاری‬
‫ئابــووری خەڵکــی زیاتــر گــەورەی بەخۆیــەوە بینیــووەو دانیشــتوانی گوندەکانــی‬
‫چــواردەوری بەتایبــەت هۆرێــن و شــێخان هاتوونەتــە دەربەندیخــان و خانــوو‬
‫ماڵیــان تێــدا کــردووە‪ ،‬ئــەو شــارۆچکە چکۆالنــە ئێســتە وای لێهاتــووە جێگــەی‬
‫خۆیەتــی شــارۆچکەکەی لــێ بکەیتــەوەو تەنهــا بــە شــاری دەربەندیخــان نــاوی‬
‫ببەیــن لەبــەر فراوانبوونــی دانیشــتوانیی بەچــواردەوری خۆیــد‪،‬ا بەتایبــەت‬
‫بــەرەو ڕووی کانــی ســارد‪.‬‬
‫مەزارگــەی ئیــام محەمــەد کــە وەك دەڵێــن پیــاو چاکێــك بــووەو لــەو جێگــەدا‬
‫نێــژراوە‪ ،‬خەڵکانێــك ســەردانی دەکــەن و پەنــای پــێ دەبــەن بــۆ چارەســەری‬
‫نەخۆشــیەکانیان بەتایبــەت ئــەو کەســانەی کــە بەســاڵدا چــوون‪.‬‬
‫جگــە لــەوەی مەزارگــەی ئیــام محەمــەد مەزارگەیــە کانیاوێکــی جوانــی پاكــی‬
‫لێیــەو خەڵکــی شــارەکە زۆرێکــی ســوود لــە ئاوەکــەی دەبینیــن بەتایبــەت‬
‫لــە ئێســتەدا کــە ئــاوی دەربەندیخــان ئاوێکــی پــاك‌ و تەندروســت نــی یــەو‬
‫هەرکەســێك تەندروســتی بــەالوە گرنــگ بێــت نایخواتــەوە‪ ،‬یــان ئــاوی‬
‫مەعدەنــی دەکڕێــت وەیــان لــە ئیــام محەمــەد ئــاو دەهێنیــت‪ ،‬گرنگــی داریش‬
‫لــە زۆر ڕوانگــەوە بــەرز نرخێــراوە هــەم لــە ڕووی ژینگــەوە وە هــەم لــە ڕووی‬
‫جوانــی ســیاموە‪ ،‬هەربۆیــە زۆرجــار دەبینیــن شــارەوانیەکان دار دەڕوێنــن و ئــەو‬

‫‪148‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫هەڵمەتــە دەســت پــێ دەکــەن‪ ،‬وە کاتێکیــش کەســێك دارێــك ببڕێــت ئیدانــە‬
‫دەکرێــت‪.‬‬
‫بــەاڵم ئــەم دارەی ئیــام محەمــەد بەجیایــە لــە گشــت دارەکانــی تــروو بەڵکــو‬
‫بــووە بــە جێگــەی خــۆ کوشــن و دیاردەیەکــی ترســناك لــە دەربەندیخانــدا‪،‬‬
‫بەشــێوەیەك ئەگــەر کەســێك ئێــوارە زوو نەیەتــەوە بــۆ مــاڵ‌ ســەردانی دارەکــەی‬
‫ئیاممــی محەمــەدی بــۆ دەکــەن بەتایبــەت ئەگــەر تۆزێــك کێشــەی هەبــوو‬
‫بێــت‪ ،‬ئەمــڕۆ لەگــەڵ‌ برایەکمــدا قســەمان دەکــرد بــە تەلەفــۆن دەیــووت ئێســتە‬
‫پاســەوانیان بــۆ دارەکــە دانــاوە لەترســی ئــەوەی کەســانێك کــە دەیانەوێــت‬
‫خۆیــان بکــوژن پاســەوانەکە ڕێگــر بێــت لێــی‪ ،‬وەك نوکتــەش ئــەوەش دەوترێــت‬
‫کــە پاســەوانەکەش پاســەوانی پێویســتە نــەوەك ئەویــش خــۆی بخنکێنێــت‪،‬‬
‫جــا لێــرەدا مــن ئــەوە دەڵێــم ئایــا لــە جێگــەی خۆیــدا نــی یــە ئــەو دارە لــە بنــدا‬
‫ببڕدرێــت‪.‬‬
‫لــە ڕووی شــەرعیەوە وەك مەالیــەك مــن ئــەو فەتــوا دەدەم کــە ئــەو دارە‬
‫ببڕدرێــت هیــچ کێشــەی تێــدا نــی یــە‪ .‬نــە بــۆ ئیــام محەمــەدی ڕەحمەتــی‬
‫ك دینیــش‪ ،‬هەرچەنــد پــێ دەچێــت الی کەســانێك‬ ‫وەك‌ شەخســەکە وە نــەوە ‌‬
‫بڕینــی ئــەو دارە ئاســان نەبێــت بــەاڵم لــە ڕووی شــەرعیەوە لــە جێگــەی‬
‫خۆیەتــی‪ ،‬چونکــە ئاشــکرایە ئیســام هاتــووە بــۆ پاراســتنی پێنــج شــت یەکێــك‬
‫لەوانــە پاراســتنی مرۆڤەکانــە وە هــەر شــتێك ببێتــە مایــەی ئــەوەی کــە مــرۆڤ‬
‫بــە نــاڕەوا لەنــاو ببــات جێگــەی خۆیەتــی ڕێگــری ل ـێ‌ بکرێــت‪ ،‬مرۆڤــەکان لــە‬
‫دارەکان گەورەتــرن‪ ،‬لــە مێــژووی ئیسالمیشــدا کاری لــەو شــێوە ڕووی داوە‬
‫کاتێــك دارێــك بووەتــە دیاردەیــەك ئیاممــەکان هەســتاون بــە ببڕینــی‪.‬‬
‫ئەوکاتیــش پێویســت بــە پاســەوان نــاکات و ترســی پاســەوانەکە خۆشــیامن‬
‫نابێــت‪ .‬پاراســتنی دانیشــتوانی دەربەندیخــان و ســیامی جوانــی ئــەو شــارە‬

‫‪149‬‬
‫لــە ئەســتۆی گشــت دانیشــتوانی شــارەکەدایە پێویســتە بــۆ هەرکارێــك کــە‬
‫پەیوەنــدی هەبێــت پێــوەی هەڵوێســتەی لەســەر بکرێــت و هەوڵــی بنبڕکردنــی‬
‫بدرێــت‪.‬‬
‫جارێکــی تــر دووپاتــی فەتواکــەم دەکەمــەوە کــە پێویســتە ئــەو دارە لــە بنــدا‬
‫ببڕدرێــت‪.‬‬

‫پەیڤێك لە قواڵی دڵەوە بۆ پورزای کۆچکردووم‬

‫مــردن ئــەو تاکــە ڕاســتیەیە کــە بــڕوادارو بێبــاوەڕ بــڕوای تەواویــان پێــی هەیــە‪،‬‬
‫هەربۆیــە لەنــاو زانایانــی ئیســامدا ووتــراوە تەنهــا مــردن بەســە بــۆ ئامــۆژگاری‪،‬‬
‫زۆرجــار بــە زۆر شــێوەی جــۆراو جــۆر ئامــۆژگاری و ڕێنومایــە دینیەکامنــان پــێ‬
‫دەگات و بەرچاومــان دەکەوێــت‪ ،‬بــەاڵم هیچجــار وەك ئــەوە نامــان هەژێنێت کە‬
‫خۆشەویســتێکی خۆمــان لــە دەســت دەدەیــن‪ ،‬هەربۆیــە کاتێــك کــە پێغەمبــەر‬
‫(ص) ئیرباهیمــی کــوڕی کۆچــی دوای کــردوو بــۆی گریــا هاوەڵەکانــی پێغەمبــەر‬
‫(ڕ) بەالیانــەوە ســەیر بــوو کــە پێغەمبــەر (ص) گریــاو پرســیاریان لێکــرد کــە‬
‫چــۆن؟ دەبێــت پێغەمبــەری خــوا (ص) بگرێــت‪ ،‬پێغەمبەریــش (ص) فەرمــووی‬
‫خــوای گــەورە لۆمــەی کەســێك نــاکات لەســەر گریــان و ناڕەحەتــی دڵ‪ ،‬مــادام‬
‫ناشــوکری و شــتی نەشــیاو بــە دەمیــدا نەیــەت‪ ،‬ئەمەشــە واقــع بینــی ئاینــی‬
‫ئیســامە کەچــۆن لەگــەڵ حــەزو ناخۆشــی و نــاوەوەو دەرەوەی مرۆڤەکانــدا‬
‫مامەڵــە دەکات‪ ،‬زۆر کارەســات و ڕووداو هەیــە لــە ژیانــی مرۆڤەکانــدا بەخۆشــی‬
‫و ناخۆشــیەوە کــە زۆر مەحاڵــە لەبیــر بکــەن‪ ،‬یەکــەم هەواڵــی کۆچــی دوای‬
‫پــورزای زۆر خۆشەویســتم یەکێکــە لــەو کارەســاتە هــەرە هەژێنەرانــە کــە مەگەر‬
‫مــەرگ لەبیرمــی بباتــەوە‪ ،‬بەدڵخۆشــیەوە لەســەر کارەوە بــۆ مــاڵ دەگەڕامــەوەو‬

‫‪150‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫وێنــەی کــوڕو کچــە چۆلەکــەم دەهێنــاوە بەرچــاوی خــۆم کــە چەنــد ڕۆژێــك‬
‫بــوو لێیانــەوە دووربــووم بەهــۆی ئیشــەوە‪ ،‬ڕادیۆکــەم داگرســاندبوو تــا ئەگــەر‬
‫هەواڵێکــی ناوخــۆی بەریتانیــا هەبێــت لێــی ئاگاداربــم‪ ،‬مــن چاوەڕێــی ئــەوە‬
‫نەبــووم هەواڵێکــی تەزێنــەر لــە موبایلەکــەوە ببیســتم‪ ،‬چونکــە ئــەو بــێ دەنــگ‬
‫بــوو‪ ،‬لــە پــڕ دەنگــی موبایلەکــەم هــات کــە نامەیەکــی بــۆ هــات‪ ،‬منیــش زۆر بــە‬
‫ئاســایی و لەســەر خــۆو بــە ووریاییــەوەو لەگــەڵ ســایەقیەکەدا دەســتم دایــە‬
‫موبایلەکــەم و هــەروەك زۆر نامــەی ئاســایی تــر وویســتم ســەیری بکــەم!‬
‫هەتــا زۆرجــار نامــەکان ڕیکالمــی کۆمپانیــاکان و جێگــەی هیــچ گرنگــی نیــن‬
‫و بــە نەخوێندنــەوەی تەواویــان دەیــان ســڕینەوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەم نامــە زۆر جیــاواز‬
‫بــوو‪ ،‬ڕیــکالم نەبــوو‪ ،‬نامەکــەش ئاســایی نەبــوو‪ ،‬یەکــەم جــار بــوو نامــەی لــەو‬
‫شــێوەیەم بــۆ بێــت‪ ،‬هەربۆیــە نــەم توانــی بەتــەواوی بیخوێنمــەوەو بــە هەڵــەش‬
‫لێــی تێگەشــتم لەســەرەتاوە‪ ،‬کــە نامەکــە بــەم شــێوەیە نوورسابــوو (ســاو‬
‫زانــای میمکــە فاتــەم کۆچــی دوای کــرد بەداخــەوە) منیــش ووشــەی (زانای)یــم‬
‫نەبینــی و هــەروام زانــی میمکــە فامتەمــە! ئــەو میمکــەی کــە کەســێکە مەگــەر‬
‫کەســێك بیناســێت لــە ووشــەکانم تێبــگات‪ ،‬یەك پارچــە کانگای خۆشەویســتی‬
‫و ســۆزو بەزەییــە‪ ،‬وە گشــت منداڵەکانیشــی وێنــەی خــۆی تێــدا دەبیرنێــت‪،‬‬
‫دوای گریانێکــی زۆری بەکــوڵ و بیرکردنــەوەی بیرەوەریەکانــم لەگــەڵ میمکــی‬
‫بــە بەزەیمــدا هەرچەنــد ڕقــم لــە تەلەفۆنەکــەش دەبوویــەوە‪ ،‬دەســتم دایــەو‬
‫تەلەفۆنــم کــرد بــۆ چۆنیەتــی کۆچەکــەی‪ ،‬یەکەمجــار ویســتم تەلەفــۆن بــۆ زانــا‬
‫خــۆی بکــەم! بــەاڵم کــە ســەیری ژمارەکەیــم کــرد بــە کــۆدەوە خــەزن نەکرابــوو‬
‫منیــش بەهــۆی ســایەقی کردنــەوە نەمدەتوانــی کۆدەکــەی بۆ دابنێــم ووتم دەی‬
‫دواتــر تەلەفــۆن بــۆ خــۆی دەکــەم! نەمزانــی ئیــر تەلەفۆنەکــەی بــە هەمیشــەی‬
‫داخــراوە‪ ،‬بەیەکجــاری حەپەســام کــە ووتیــان لــە ڕووداوی هاتووچــۆدا بــووە‪،‬‬

‫‪151‬‬
‫منیــش ووتــم کێــی لەگــەڵ بــوو؟ ووتیــان تەنهــا خــۆی بــووە!‪ ،‬ئــەوان نەیــان‬
‫زانیــووە مــن نامەکــەم بــە هەڵــە خوێندووەتــەوەو‪ ،‬منیــش تــێ نەدەگەشــتم‬
‫ئــەوان چ دەڵێــن! بــە دەم پرمــەی گریــان و پــڕ لــە خەفەتــەوە ووتــم ئــەی؟ ئــەو‬
‫کــەی ســایەقە؟! ووتیــان زانــا زانــا‪ ،‬ئیــر تــا ئێســتە ئــەو دەنگــە لــە گوێمــدا‬
‫دەزرنگێتــەوە زانــا زانا‪...‬منیــش هــەر ڕەحمــی خــوای گــەورە نەیهێشــت بــە‬
‫هەمــان شــێوەی ئــەو تێــدا بچــم زۆر بــە خێــرای و بەبەرچــاوی ڕەش و گریانــەوە‬
‫بــە خێــرای الم داوە کەنــاری جادەکــەو ڕاوەســتام تــا تۆزێــك هێــور ببمــەوە‪...‬‬
‫گەشــتنم بەماڵیــش جیــاواز لــە جــاران دەســتی پێکــردوو کــوڕو کچەکــەم‬
‫لەبــری پێکەنیــن بــە دەمیانــەوە بــە گریــان باوەشــم پێداکــردن‪ ،‬محەمەدیــش‬
‫بەتــەواوی تێگەشــت کــە مــردن چــی یــەو دێتەالمــەوەو دەڵــێ مــن حەزناکــەم‬
‫مبرێــت‪ ،‬هەرکــەس دێــت بــۆ ماڵــان بــۆ سەرەخۆشــی محەمــەد پێــی دەڵــێ‬
‫مــرد عومــەر دەگــرێ‪.‬‬
‫ئیــر تــا ئــەم ســاتە گوێــم بەنــاوی زانــا دەزرنگێتــەوە‪ ،‬وە لەگــەڵ هیچ کەســێکی‬
‫خۆشــمدا تــا ئێســتە ناتوانــم باســی ئــەو بکەم و کۆتــای بە باســەکە بهێنــم‪ ،‬زۆرم‬
‫لەخــۆ کــرد هیــچ نەبێــت دڵ نــەوای خوشــکەکەی بکــەم کــە لــە ئەڵامنیایــە‪ ،‬زۆر‬
‫خــۆم ئاســایی کــردەوە کــە خــۆم بگــرم و ئاســایی خــۆم نیشــان بــدەم و وەك‬
‫مەالیــەك قســە بکــەم‪ ،‬بــەاڵم هــەر دوای ســەالم مەالکــە گــۆڕا بــە منداڵێــك‬
‫و دوای ماوەیــەك تەلەفۆنەکــەم بەدەســت خیزامنــەوە بینــی‪ ،‬کــە ئامۆزاکــەم‬
‫لــە نەرویجــەوە تەلەفۆنــی بــۆ کــردم بەســەالم دەســتی پێکــردوو بــە گریــان‬
‫کۆتایــی پێهــات‪.‬‬
‫هەرگیــز ئــەو ڕۆژەم لەیــاد ناچێــت کــە پێــش چەنــد ڕۆژێــك گەڕانــەوەم لــە‬
‫کوردســتان دەعوەتێکــی نــا ئاســایی ڕێکخســتبوو لــە ماڵــی خۆیانــدا کۆمەڵێــك‬
‫عائیلــەی زۆر بەبــێ هیــچ موناســەبەتێك وەك بڵێــی ئیــر ئــەوە کۆتــا بینینــە‪،‬‬

‫‪152‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫وەك ئــەوەی خەبەرێکــی پێگەشــتبێت و بیەوێــت بەخۆشــی ماڵئاوایــان لــێ‬
‫بــکات‪ ،‬لــە کۆبوونەوەکــەدا ڕوویــان کــردە مــن و هەوڵــدان لەگەڵمــدا کــە چیــر‬
‫نەگەڕێمــەوە بــۆ بەریتانیــا‪ ،‬زۆر قســەیان کــرد‪ ،‬ئەویــش تەنهــا ئــەوەی ووت مــەال‬
‫عومــەر کــورە بــۆ کــوێ دەچیتــەوە دونیــا هــەر مردنــە دانیشــە‪ .‬کەســێکی ســادە‬
‫دەم بــە پێکەنیــن و ســوعبەت‪ ،‬هەرگیــز باوەڕناکــەم بــە سوعبەتیشــەوە ڕۆژێــك‬
‫لــە ڕۆژان دڵــی کەســێکی نیگــەران کردبێــت‪ ،‬تــا ئــەم ســاتەش بیــر دەکەمــەوە‬
‫ئەگــەر ڕۆژێــك لــە ڕۆژان دڵی عاجــز کردبێتم یان شــتێکی ســلبی بهێنمە یادی‬
‫خــۆم بــۆ ئــەوەی کەمێــك لــە ئازارەکامنــی پــێ کــەم بکــەم‪ ،‬بــەاڵم هیــچ شــتێکی‬
‫نــی یــەو ئەمــەش وام لێــدەکات ئــازارەکان دیســان زیاتــر ببێــت‪ .‬یادگاریــەکان‬
‫تــا ئێســتە هەمــووی خۆشــی بــووە لەگەڵیــداو لــە ئێســتەودوا بیرکردنــەوە لــەو‬
‫یادەوەریــە خۆشــیانە جگــە لــە نیگەرانــی و کوالنــەوەی زامەکانــە هیچــی تــر‬
‫نابێــت‪ .‬کەســانێك هــەن هــەر هەڵپەیانــەو بــەم دەســت و بــەو دەســت بــە‬
‫حــەاڵڵ و حــەرام لــە هەمووالیــەك دەپچــڕن بــۆ خۆیــان! ئەویــش لــە خانوویەکدا‬
‫کــە بــە ســەوزە فرۆشــی و شــەونخونی و ســەرماو گەرمــا دروســتی کردبــوو‬
‫ژێرەکــەی تەرخــان کردبــوو بــۆ مامۆژنەکــەی و وەك دایکــی خــۆی بەخێــوی‬
‫دەکــرد‪ ،‬بــە منیشــی دەووت ئەگــەر براکــەم لــە ئەڵامنیــا بگەڕێتــەوە لەســەرەوە‬
‫خانوویەکــی بــۆ دروســت دەکــەم‪ ،‬چاکــەو پیاوەتــی و حــەزی چاکەکــردن لــە‬
‫ژیانیــدا ڕەنگــی دابوویــەوە‪ ،‬ئــەو خوێندنێکــی وای نەخوێندبــوو بــەاڵم بەقــەدەر‬
‫مامۆســتایەکی زانکــۆ وانــە لــە کردارەکانــی دەبــاری‪ ،‬ئــەو شــارەزایەکی وای‬
‫ئاینــی نەبــوو‪ ،‬بــەاڵم بەقــەدەر مەالیەکــی عەمامــە پــاك وانــەی ئاینــی بــە کــردارە‬
‫شــەرعیەکانی فێــر دەکــردی‪ ،‬ئــەو دەوڵەمەندێکــی دونیایــی نەبــوو‪ ،‬بــەاڵم کــە‬
‫لەگەڵیــدا دادەنیشــتی وات دەزانــی ســەروەتی دونیــا هەمــووی هــی ئــەوە‪ ،‬ئــەو‬
‫خــۆی زۆرســەرقاڵ بــوو بــە مــاڵ و منــداڵ و مامۆژنەکــەی و کاســبی حەاڵڵــی‬

‫‪153‬‬
‫خۆیــەوە‪ ،‬بــەاڵم بــۆ کاری خەڵکــی وات دەزانــی بــێ ئیشــێکەو لەبنــی دیــواردا‬
‫دانیشــتووە‪،‬ئه‌و بــۆ ماڵه‌وه‌یــان چه‌ترێکــی زۆر گـه‌وره‌ بــوو کـه‌ ده‌چــوو به‌شــوین‬
‫خوشــك و براکانیــدا ل ـ ‌ه زانکــۆو ده‌یهێنان ـه‌وه‌ نه‌تــده‌وت ئ ـه‌م گه‌نج ـه‌ خــاوه‌ن‬
‫ماڵــه‌و به‌رپرســیاریه‌تی تــری له‌ســه‌ره‌ ئه‌وه‌نــده‌ بــ ‌ه حه‌مــاس بــوو بــۆ مــاڵ‬
‫بــاوك و خوشــك و براکانــی‪ ،‬ئــه‌و کــه‌ له‌گه‌ڵیــدا داده‌نیشــتیت هه‌ســتت بــه‌‬
‫ئارامــی ده‌کــرد‪ ،‬ک ـه‌ خــوا حافیزیــت ده‌کــردوو ده‌ڕۆشــتیت هه‌ســتت نه‌ده‌کــرد‬
‫هیــچ تاوانێکــت کــردووه‌ وه‌ك ئـه‌وه‌ی زۆرکـه‌س لـه‌م ڕۆژه‌دا ئه‌وه‌نــد ‌ه زه‌مــی ئـه‌م‬
‫و ئــه‌و ده‌کــه‌ن التــا بــه‌ کۆڵــێ تاوانــه‌وه‌ هه‌ڵده‌ســتیت الی‪ ،‬ئــه‌و ڕق و کینــه‌ی‬
‫نه‌ده‌زانــی چــی یــه‌و هه‌ســتی تۆڵــه‌ی هه‌رگیــز تێــدا نه‌بــوو‪ ،‬ئــه‌و هه‌رناوێــك‬
‫خۆشــبوایه‌ بــۆ به‌رانب ـه‌ر ب ـه‌کاری ده‌هێنــاو ده‌ســته‌واژه‌ی خۆشه‌ویســتی تێــدا‬
‫بــه‌کار ده‌هێنــا‪ ،‬بانگــی ده‌کــردم مــه‌الی بــرام‪ ،‬یــان مــه‌ال گیــان‪ ،‬بــه‌ باوکمــی‬
‫ده‌گــوت اللــه‌ عه‌لیــم‪ ،‬ئەو‪...‬ئــەو‪...‬‬
‫بــە دڵێکــی پڕغــەم و پــەژارەوەو بــە ڕازی بــوون بــە قــەدەری خــوای گــەورە دەڵێم‬
‫انــا للــە وانــا اللــە راجعون‬
‫دڵخۆشیشــم لەالیەکــەوە بــەوە کــە کەســێکی چاکــەکار بــووەو لەگــەڵ‬
‫ئەزیــەت و ناڕەحەتیەکانــی دونیاشــەوەو بــە کاســبێەکی ناڕەحــەت لەگەڵیــدا‬
‫دینــی خــۆی پاراســتبوو‪ ،‬زۆر بــاوەڕی بەخــوای گــەورە پتــەو بــوو‪ ،‬زۆر دڵــی بــە‬
‫عەمرەکــەی خــۆش بــوو کــە تــازە کردبــووی‪ ،‬کــە پێــم دەگەشــت زۆرجــار باســی‬
‫عەمرەکــەی بــۆ دەکــردم و ئــارەزووی دووبــارە چوونــەوەو حەجیشــی زۆر هەبــوو‪،‬‬
‫ئومێــد دەکــەم و داوام لــە خــوای گــەورە هەیــە کــە تەنهــا ئێمــە دڵــان تەنــگ‬
‫بێــت و زانــا گیــان ئێســتە تــۆ لــە جێگەیەکــی زۆر خۆشــدا بیــت‪.‬‬
‫وە داواشــم لــە خوینــەران ئەوەیــە لــە دوعــای خێــر بــێ بەشــی نەکــەن‪ .‬چونکــە‬
‫پێغەمبــەر (ص) فەرموویەتــی دوعــای بــاوەڕدار بــۆ بــاوەڕدار بەشــێوەیەکی‬

‫‪154‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫نهێنــی وەرگیــراوە‪ .‬منیــش دەڵێــم خوایــە گیــان دوعاکامنــان لــێ وەرگریــت‬
‫و ئــەم شــاهیدیەکی ئێمــەش لەســەرچاکی کاکــە زانــا قبــوڵ بکەیــت‪ ،‬وەك‬
‫پێغەمبــەر (ص) فەرموویەتــی باســی چاکــەی مردووەکانتــان بکــەن‪.‬‬

‫گه‌شت و گوزاری شه‌رعی‬

‫رسوشــتی مرۆڤــه‌کان وه‌هایــه‌ حــه‌زی لــ ‌ه گۆڕانــکاری و شــتی جیــاوازه‌‪ ،‬حــه‌ز‬

‫بــه‌و ‌ه نــاکات به‌به‌رده‌وامــی لــ ‌ه دۆخێکــی نه‌گــۆڕدا مبێنێتــه‌وه‌‪ ،‬مه‌گــه‌ر‬
‫که‌ســێك ل ـه‌و رسوشــته‌ ڕۆشــتبێت ‌ه دره‌وه‌‪ ،‬ئه‌وســا ئه‌ویــش یــان ئه‌وانیــش وه‌ك‬
‫مرۆڤانێکــی ئاســایی و ته‌ندروســت س ـه‌یر ناکرێــن و پێویســتیان ب ـه‌ چاره‌س ـه‌ر‬
‫ده‌بێــت‪.‬‬
‫ئاینــی ڕاســتی ئیســامیش وه‌ك شــاره‌زایه‌ك بــه‌ حــه‌زی مرۆڤــه‌کان هه‌رگیــز‬
‫دژایه‌تیــان نــاکات و نه‌بووه‌تــه‌ ڕێگــر لــه‌ ئاســت مراندنــی ئــه‌و حه‌زانــه‌دا‪،‬‬
‫هه‌ربۆیــه‌ ده‌بینیــن به‌شــێوه‌یه‌کی رسوشــتیانه‌ش ئیســام مامه‌ڵــه‌ی‬
‫له‌گه‌ڵــدا کــردوون و یاســاو ڕێســای تایبه‌تــی بــۆ دانــاون‪ ،‬چونکــه‌ نه‌بوونــی‬
‫یاســاو ڕێســا وه‌یــان ڕینموونــی پێویســت له‌ســه‌ر کاره‌کان زۆرجــار وا ده‌کات‬
‫ئــه‌و حــه‌زه‌ رسوشــتیه‌ بــه‌ دۆخێکــی نارسوشــتدا ببــات و ئه‌وســا که‌ســه‌که‌‬
‫وه‌یــان که‌س ـه‌کان ده‌خات ـه‌ ئ ـه‌و چوارچێــوه‌وه‌ ک ـه‌وا پێویســتیان ب ـه‌ چاره‌س ـه‌ر‬
‫ده‌بێــت‪.‬‬
‫حـه‌زی گه‌شــت و گــوزارو گـه‌ڕان بـه‌ جێگـه‌ جیــا جیاکانــدا رسوشــتی مرۆڤه‌کان‬
‫بــۆالی خــۆی ڕاده‌کێشــێت‪ ،‬ب ـ ‌ه تایب ـه‌ت ل ـه‌ وه‌رزی به‌هــاردا ک ـه‌ ده‌شــت و کێــو‬
‫س ـه‌وز ده‌بێــت و گۆڕانێکــی ئاشــکرا ل ـه‌ چــوارده‌وردا ده‌بیرنێــت‪ ،‬دوای چه‌نــد‬
‫مانگێــك لـ ‌ه ڕه‌شــی ده‌شــت و کێــوو سـه‌رماو ســۆڵه‌ مرۆڤـه‌کان تووشــی جۆرێــك‬

‫‪155‬‬
‫ل ـ ‌ه بێــزاری ده‌کات‪ ،‬وه‌ وا ده‌خوازرێــت جــار جــار ‌ه بــۆ گه‌شــت و گــوزار ح ـه‌زی‬
‫چوونـ ‌ه ده‌ره‌و ‌ه دروســت ببێــت‪.‬‬
‫له‌بـه‌ر هــۆکاری کــرداری زۆری ناشـه‌رعی و ده‌رچــوون لـ ‌ه رسوشــته‌ ئاســاییه‌که‌‪،‬‬
‫زۆرێكــی ب ـه‌ هه‌ڵ ـه‌دا بــردووه‌و به‌جۆرێــك ل ـه‌ جــۆره‌کان دژایه‌تــی ئ ـه‌و که‌ســانه‌‬
‫ده‌کـه‌ن کـه‌وا ده‌رده‌چــن‪ ،‬بـه‌اڵم ئه‌مـ ‌ه ئـه‌وه‌ ناسـه‌ملێنێت کـه‌وا ڕۆشــتن ‌ه دره‌وه‌‬
‫بــه‌ مه‌به‌ســتی گه‌شــت و گــۆزار کارێکــی ناشــه‌رعی بێــت‪ ،‬به‌ڵکــو کــرداری‬
‫ناشــه‌رعی که‌ســه‌کان ئــه‌و رسوشــته‌ ئاســاییه‌ ناشــه‌رعی ده‌کات‪ ،‬وه‌گه‌رنــا‬
‫خــۆی بــۆ خــۆی ب ـه‌ شــێوه‌ رسوشــتیه‌ک ‌ه کارێکــی ئاســایی و ڕێگ ـه‌ پێــدراوه‌‪.‬‬
‫هــه‌روه‌ك چــۆن مرۆڤــه‌کان خۆشــیان بــۆ خۆیــان و هه‌تــا بــه‌ بــێ ئاینیــش‬
‫هه‌رکه‌ســه‌و کۆمه‌ڵێــك کاری تایبه‌تــی خــۆی به‌خــۆی هه‌یــه‌و تێیــدا کاری‬
‫گرنــگ و گرنگــر هه‌یــه‌‪ ،‬لــه‌ گشــت کــرداره‌ ئیسالمیه‌کانیشــدا به‌هه‌مــان‬
‫شــێوه‌‪ ،‬چــۆن ده‌کرێــت ئاینێکــی پت ـه‌و کامــل ڕه‌چــاوی کاره‌کانــی پل ـه‌ به‌نــدی‬
‫نه‌کردبێــت‪.‬‬
‫ئه‌گــه‌ر بگه‌ڕێینــه‌وه‌ بــۆ ســه‌رچاوه‌ قورئانیــه‌کان و گه‌النــی پێــش خۆمــان‬
‫ده‌بینیــن گه‌شــت و گوزاریــان کــردووه‌ بــۆ ئــه‌و مه‌به‌ســت ‌ه ڕۆشــتوونه‌ته‌‬
‫د ه‌ره‌وه‌‪.‬‬
‫ئه‌وه‌تــا لــه‌ چیرۆکــی یوســف ســه‌المی خــوای له‌ســه‌ر بێــت قورئــان بۆمــان‬
‫ده‌گێڕیت ـه‌وه‌ ک ـه‌ براکانــی یوســف داوایــان ل ـه‌ باوکیــان کــردووه‌ ک ـ ‌ه یوســفیان‬
‫له‌گه‌ڵــدا بنێرێــت بــۆ ســه‌فه‌رو گه‌شــت و گــوزارو یــاری کــردن و خۆشــی‪.‬‬
‫‪{ ‬أ َ ْر ِسلْ ُه َم َعنَا َغدا ً يَ ْر َت ْع َويَلْ َع ْ‬
‫ب َوإِنَّا لَ ُه لَ َحا ِف ُظ َ‬
‫ون}‬
‫ڕه‌خنــه‌ لــه‌ گه‌شــته‌که‌ش وه‌ك خۆشــی و ســه‌یران کــردن قورئــان نکۆڵــی لــێ‬
‫نه‌کــردووه‌‪ ،‬به‌ڵکــو کێشــه‌که‌ لــه‌وه‌دا بــووه‌ خیانه‌تیــان لــه‌ براکــه‌ی خۆیــان‬
‫کــردووه‌‪ ،‬ئه‌م ـه‌ش جێگ ـه‌ی مشــتومڕو بیرکردن ـه‌وه‌ی ئه‌رێنی ـه‌ له‌س ـه‌ر گه‌شــت‬

‫‪156‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫و گوزاره‌کــه‌‪ ،‬کــرداره‌ دزێوه‌کــه‌ کاره‌ رسوشــتیه‌که‌ی تێکــداوه‌‪ ،‬که‌ســێك‬
‫ده‌چێــت بــۆ ســه‌یران و خۆشــی ســه‌یران و خۆشــیه‌که‌ گرفتــی تێــدا نــی یــه‌‬
‫گرفــت له‌وه‌دایــه‌ زه‌فــه‌ر بــه‌ براکــه‌ت نه‌به‌یــت‪ ،‬گرفــت له‌وه‌دایــ ‌ه به‌چــاوی‬
‫خیانه‌تــه‌وه‌ ســه‌یری که‌ســی تــر نه‌که‌یــت‪ ،‬گرفــت له‌وه‌دایــه‌ تێکه‌ڵــی و کاری‬
‫ناشــه‌رعی تێــدا نه‌که‌یــت‪ ،‬گرفــت له‌وه‌دایــ ‌ه شــتی حــه‌رام لــه‌وێ نه‌خۆیــت‬
‫و نه‌خۆیتــه‌وه‌‪ ،‬گرفــت له‌وه‌دایــه‌ نوێژه‌کانتــی له‌ســه‌ر دانه‌نێــت‪ ،‬گرفــت‬
‫له‌وه‌دایــه‌ کاری گرنگــر به‌هۆیــه‌وه‌ له‌ده‌ســت نه‌ده‌یــت‪ ،‬گرفــت له‌وه‌دایــه‌‬
‫هه‌مــوو کاته‌کانــت هــه‌ر بــ ‌ه ســه‌فره‌و ســیاحه‌ته‌و ‌ه نه‌کوژیــت‪.‬‬
‫لــه‌ ئیســامدا پارســه‌نگی هه‌یــه‌و یه‌کێکــه‌ لــه‌ تایبه‌مته‌ندیه‌کانــی‬
‫ئیســامیش‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ گرنگــه‌ ئــه‌و پارســه‌نگیه‌ لــه‌ کرداره‌کامنانــدا بپارێــزن‬
‫و هه‌مــوو شــت بــه‌ گوێــره‌و ئاســتی خــۆی مافــی خــۆی پــێ بده‌یــن‪ ،‬وه‌ك لــه‌‬
‫فه‌رمووده‌یه‌کیشــدا هاتــووه‌‪:‬‬
‫‪{ ‬إن لنفســك عليــك حق ـاً‪ ،‬وإن لربــك عليــك حق ـاً‪ ،‬وإن لضيفــك عليــك حق ـاً‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫وإن ألهلــك عليــك حق ـاً‪ ،‬فاعــط كل ذي حــق حقــه}‪ ‬‬
‫ئــه‌وه‌ی گرنگــه‌ لــ ‌ه ســه‌فره‌و ســیاحه‌ت و چوونــه‌ ده‌ره‌وه‌دا ڕه‌چــاو بکرێــت لــه‌‬
‫چه‌نــد خاڵێکــدا ڕوونیــان ده‌که‌ینــه‌وه‌ واتــ ‌ه چوارچێــوه‌ شــه‌رعیه‌که‌ی‪:‬‬
‫یه‌کـه‌م‪ :‬گرنگــی دان بـه‌ کات و ته‌مـه‌ن‪ :‬ته‌مـه‌ن کورتـه‌ وه‌ کات گرنگـه‌‪ ،‬چونکـه‌‬
‫ئاشــکرایه‌ خــوای گ ـه‌وره‌ مرۆڤه‌کانــی بــۆ عیبــاده‌ت دروســت کــردووه‌و گرنگ ـه‌‬
‫ســه‌فره‌کانیش بکرێــت بــه‌ به‌شــێك لــه‌ عیبــاده‌ت‪ ،‬نــه‌ك له‌بیــر چوونــه‌وه‌ی‬
‫خــوای گــه‌وره‌و فه‌رامۆشــکرندی کار ‌ه شــه‌رعیه‌کان‪.‬‬
‫خوای گه‌وره‌ش ده‌فه‌رمویت‬
‫يذكر أو أراد شكوراً}‬ ‫{وهو الذي جعل الليل والنهار خلفة ملن أراد أن ّ‬
‫دووهــه‌م‪ :‬گرنگــی دان بــ ‌ه کارو به‌رهــه‌م هێنــان‪ ،‬هه‌نێــك کــه‌س کــه‌ به‌هــار‬

‫‪157‬‬
‫هــات ئیــر هه‌رچــی کار هه‌ی ـ ‌ه پشــتگوێی ده‌خــات و کاته‌کانــی هه‌مــووی ب ـ ‌ه‬
‫سـه‌فره‌و ســیاحه‌ت و هـه‌ر ڕۆژه‌و بــۆ شــوێنێك ده‌رچــوون ده‌دات‪ ،‬هه‌ندێــك لـه‌‬
‫گه‌نجــان بــاوك و دایکیــان له‌بیــر ده‌کــه‌ن و یارمه‌تیــان نــاده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌یــه‌ لــه‌‬
‫ش ـه‌رعدا ڕێگ ـ ‌ه پــێ ن ـه‌دراوه‌ به‌هــۆی کارێک ـه‌وه‌ کارێکــی گرنگــر ل ـه‌ ده‌ســت‬
‫بده‌یــت‪ ،‬چه‌نده‌هــا ئایه‌تــی قورئانــی هه‌یــه‌ هامنــان ده‌دات بــۆ کارکــردن و‬
‫گرنگــی دان پێــوه‌ی‪:‬‬
‫{وقل اعملوا فسريى الله عملكم ورسوله واملؤمنون}‬
‫{هو الذي جعل لكم األرض ذلوالً فامشوا يف مناكبها وكلوا من رزقه}‬
‫{هل جزاء اإلحسان إال اإلحسان}‬
‫{هل تجزون إال ما كنتم تعملون}‬
‫{يايحيى خذ الكتاب بقوة}‬
‫{وسخر لكم ما يف الساموات وما يف األرض جميعاً منه}‬
‫هه‌روه‌ها له‌ فه‌رمووده‌دا‬
‫(‪6‬املؤمن القوي خري وأحب إىل الله من املؤمن الضعيف)‬
‫ال أن يتقنه)‬‫(‪7‬إن الله يحب إذا عمل أحدكم عم ً‬
‫(‪8‬إذا قامــت ويف يــد أحدكــم فســيلة فــإن اســتطاع أن ال تقــوم إال أن يغرســها‬
‫فليغرســها)‬
‫هه‌روه‌هــا چه‌نده‌هــا ئایــه‌ت و فه‌رمــووده‌ی تــر لــه‌و باره‌یــه‌و ‌ه هــه‌ن‪ ،‬لــ ‌ه ژێــر‬
‫ڕۆشــنایه‌ی ئ ـه‌و ده‌ق ـه‌ ش ـه‌رعیانه‌دا ده‌توانــن ڕه‌وایه‌تــی س ـه‌فره‌و ســیاحه‌ت و‬
‫که‌یــف و خۆشــی بــه‌ ڕه‌چاوکردنــی چه‌نــد خاڵێــك بخه‌ینــ ‌ه ڕوو‪:‬‬
‫یه‌کــه‌م‪ :‬لــ ‌ه ده‌ســت نه‌دانــی یــان دوا نه‌خســتی عیباده‌تــه‌کان‪ ،‬بــه‌ داخــه‌وه‌‬
‫هه‌ندێــك لــه‌ به‌هــارداو بــه‌ بیانــوی ســه‌فره‌و ســیاحه‌ته‌وه‌ نوێژه‌کانــی لــه‌‬
‫ده‌ســت ده‌دات وه‌یــان هه‌ندێــك جــار هه‌تــا نوێــژی هه‌ینیــش لــه‌ ده‌ســت‬

‫‪158‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ده‌دات و که‌مته‌رخــه‌م ده‌بێــت لــه‌ ئاســتیدا‪ ،‬گرنگــه‌ ئه‌وانــه‌ی کــه‌ ســه‌فره‌‬
‫ده‌ک ـه‌ن ب ـه‌ تایب ـه‌ت ل ـه‌ ڕۆژانــی هه‌ینیــدا ئاگایــان ل ـه‌ نوێــژی هه‌ینیه‌ک ـه‌ بێــت‬
‫و بــۆ نوێــژی هه‌ینــی بــڕۆن بــۆ نزیکرتیــن جێگــه‌ کــه‌ نوێــژی هه‌ینــی تێــدا‬
‫بکرێــت‪.‬‬
‫دووهه‌م‪ :‬کاتی زۆرو بێ سوود به‌هۆی سه‌فره‌وه‌ نه‌کوژرێت‪.‬‬
‫ســێهه‌م‪ :‬کات ـه‌کان شــتی ب ـه‌ ســوودی تێــدا بکرێــت زۆر باش ـه‌‪ ،‬وات ـه‌ به‌رنام ـه‌‬
‫ڕێــژی تێــدا بێــت‪.‬‬
‫چواره‌م‪ :‬به‌هۆیه‌وه‌ کاری گرنگرت له‌ سه‌فره‌که‌ پشتگوێ نه‌خات‪.‬‬
‫پێنجــه‌م‪ :‬له‌گــه‌ڵ هاوڕێــی باشــدا بــۆ ســه‌فره‌و ســیاحه‌ت بکــه‌ن و نزیکــی‬
‫که‌ســی خــراپ و قومارچــی و مــه‌رشوب خــۆر مه‌کــه‌ون‪.‬‬
‫مرۆڤــی مســوڵامن خاوه‌نــی په‌یامــه‌و په‌یامه‌کــه‌ی گرنگــ ‌ه لــه‌ گشــت‬
‫جێگه‌کانــدا له‌بیــر بێــت و خۆشــیه‌کی کاتــی ئاینه‌کــه‌ی له‌بیــر نه‌باتــه‌وه‌‪،‬‬
‫گ ـه‌ڕان ب ـ ‌ه ده‌شــت و ده‌رو ووردبوون ـه‌وه‌ ل ـ ‌ه دروســتکراوه‌کانی خــوای گ ـه‌وره‌و‬
‫تێڕامــان لــه‌ گرنگیــان بــ ‌ه عیباده‌تــی گــه‌وره‌ی ده‌نوورسێــت‪.‬‬

‫‪159‬‬
 ‫ڕووناکی‬

‫ڕووناکی خۆشه که له دڵدا بێ‬

‫قازانجی نیه که له ڕوودا‌‌بێ‬

‫که له ڕوودا بوو ڕووپامای یه‬

‫که له دڵدا بوو خۆش گوزه‌رانی یه‬

‫جا ئه بێ ئه وه‌ش زۆر چاك بزانی‬

‫دڵ ڕووناك نابێ گه‌ر ئیامن نه‌بێ‬
‫ئیامنیش نابێ گه‌ر عه‌مه‌ل نه‌بێ‬

‫جا که هه‌ردوو بوون ئه‌وسا ته‌واوه‬

‫که ته‌واویش بوو شوکر له دواوه ‪.‬‬
‫تەنهایی‬
‫ئیسته من ته نهام کەس نی یه لەگەڵم‬
‫هیچ پەنام نی یه پەنای پێ بەرم‬
‫پەنام هەر خوایەو خوای پەروەردگار‬
‫هەر ئەویش باشه بۆ پەنای هەموان‬
‫چونکه هەرکەسێك پەنا ببەرێ‬
‫پەنای ئەو نەبێ و غەیری ئەو بەرێ‬
‫ئەو پەنا پوچەو عاقیبەت شەڕه‬
‫له ئاخیرەتدا بێ پەناو کەسه‬

‫‪160‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫جا ئێسته دەڵێم خوای پەروەردگار‬
‫من پەنام تۆیەو غەیری تۆ هیچ کار‬
‫تۆش پەنام بدەی بگەی به فریام‬
‫نەجاتم بدەی له هەموو غواڵم‬
‫‪ ٢٠٠١‬لەندەن‬

‫بسم الله‌ الرحمن الرحیم‬

‫الحمدلله‌ وصالة وسالم علی رسول لله‌ محمد وعلی اله‌ وصحبه‌ ومن واله‌‪.‬‬
‫ربنا ال تزیغ قلبنا بعد اذ هدیتنا وهب لنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب‪.‬‬
‫َبأَهُ ٱللَّهُ ِم َّم قَالُواْۚ َوكَانَ‬ ‫‪ ٦٩‬يَ ٰـٓأَيُّ َہا ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُنواْ َل تَكُونُواْ كَٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َذوۡاْ ُم َ ٰ‬
‫وس ف َ َّ‬
‫يہ۬ا‪ ,‬األحزاب‬ ‫ِعندَ ٱللَّ ِه َوجِ ً‬
‫ئه‌ی ئه‌وکه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌‪ :‬وه‌کو ئه‌وانه‌ مه‌بن ک ‌ه ئازاری موسایان دا‬
‫(تۆمه‌تیان بۆ دروستکرد‪ ،‬بوختانیان بۆ هه‌ڵبه‌ست) خوای گه‌وره‌ش (له‌و تۆمه‌ت‬
‫و بوختانه‌یان) پاڕاستی و پاکیی ئاشکرا کرد وه‌ئه‌و الی خوا زۆر به‌ڕێزو ئازیزه‌‬
‫س ِديدً ۬ا‬ ‫‪ ٧٠‬يَـٰٓأَيُّ َہا ٱلَّ ِذي َ‬
‫ن َءا َم ُنواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ َوقُولُواْ َقوۡالً۬ َ‬
‫ئه‌ی ئه‌وکه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه‌ له‌ خوا برتسن و پارێزکاربن‪ ،‬هه‌میشه‌ قسه‌ و‬
‫گوفتاری به‌جێ و به‌سوود بکه‌ن‪.‬‬
‫‪ ٧١‬يُصۡلِحۡ لَكُمۡ أَعۡ َم ٰـلَكُمۡ َويَغۡ ِفرۡ لَكُمۡ ُذنُوبَكُمۡۗ َو َمن يُ ِطعِ ٱللَّهَ َو َر ُ‬
‫سولَهُ ‪ ‬ۥ َف َقدۡ فَا َز َفوۡزًا‬
‫َع ِظ ً‬
‫يم‬
‫(ئه‌وســا ئیــر) کرده‌وه‌کانتــان چــاك و به‌جــێ و په‌ســه‌ند ده‌کات‪،‬‬
‫له‌گوناهه‌کانیشــتان خــۆش ده‌بێــت‪ ،‬جــا ئــه‌وه‌ی فه‌رمانبــه‌رداری خــواو‬
‫پێغه‌مبه‌ره‌کــه‌ی بێــت‪ ،‬ئــه‌و ‌ه ئیــر ســه‌رکه‌وتن و ســه‌رفه‌راز‌یه‌کی بــێ‬
‫ئه‌‌نــدازه‌و بــێ ســنووری به‌ده‌ســت هێنــاوه‌‪.‬‬

‫‪161‬‬
‫[مــن يضمــن يل مــا بــن لحييــه و مــا بــن فرجيــه أضمــن لــه الجنــة] أخرجــه‬
‫البخـ�اري‪.‬‬
‫واخر دعوانا ان الحمد لله‌ رب العاملین‬

‫بسم الله‌ الرحمن الرحیم‬

‫الحمدلل ـه‌ وصــاة وســام علــی رســول لل ـه‌ محمــد وعلــی ال ـه‌ وصحب ـه‌ ومــن‬
‫وال ـه‌‪.‬‬
‫ربنــا ال تزیــغ قلبنــا بعــد اذ هدیتنــا وهــب لنــا مــن لدنــك رحمــة انــك انــت‬
‫الوهــاب‬

‫ل ِه ـمۡ َو َل ُه ـمۡ يَحۡ َزنُــونَ ‪،‬‬ ‫ۡف َع َ ۡ‬ ‫خ ـو ٌ‬

‫ـا َ‬ ‫ـم ٱسۡتَ َقـٰ ـ ُمواْ َفـ َ‬ ‫ن قَالُــواْ َربُّ َنــا ٱللَّــهُ ثُـ َّ‬ ‫إِنَّ ٱلَّ ِذي ـ َ‬
‫االحقــاف ‪13‬‬
‫به‌ڕاســتی ئه‌وانــه‌ی که‌ده‌ڵێــن ‪ :‬په‌روه‌ردگارمــان اللــه یــه‌و‪ ،‬پاشــان پابه‌نــدی‬
‫ئــه‌و ئیامنــ ‌ه ده‌بــن وڕاســت وره‌وان په‌یــڕه‌وی ده‌ک ـه‌ن و له‌س ـه‌ری به‌رده‌وامــن‪،‬‬
‫ئه‌وانه‌هیــچ جــۆره‌ تــرس و بیمێکیــان له‌ســه‌ر نــی یــه‌ و دڵته‌نــگ نابــن‬
‫خـٰلِ ِدي َن ِفي َہا َج َزآ َءۢ بِ َا كَانُواْ يَعۡ َملُونَ ‪ ،‬االحقاف ‪14‬‬ ‫ج َّن ِة َ‬
‫ب ٱلۡ َ‬ ‫حـٰ ُ‬‫أُ ْولَـٰٓٮِٕكَ أَصۡ َ‬
‫ئه‌وانه به‌هه‌شتین و ژیانی نه‌مریی تیایدا ده‌به‌نه‌سه‌ر‪ ،‬له‌پاداشتی ئه‌و‬
‫ڪـ ُة أَ َّل تَخَا ُفــواْ‬ ‫ل ِهـ ُ‬
‫ـم ٱلۡ َملَ ٰـٓ ِٕ‬
‫ٮ َ‬ ‫ـم ٱسۡتَ َق ٰــ ُمواْ تَ َت َنـ َّز ُل َع َ ۡ‬‫ن قَالُــواْ َربُّ َنــا ٱللَّــهُ ثُـ َّ‬‫إِنَّ ٱلَّ ِذيـ َ‬
‫ج َّنـ ِة ٱلَّ ِتــى كُن ُتـمۡ تُو َعــدُ ونَ ‪،‬فصلــت ‪ 30‬کاروکرده‌وانـه‌دا‬ ‫ۡشواْ بِٱلۡ َ‬ ‫َو َل تَحۡ َزنُــواْ َوأَب ِ ُ‬
‫که‌ئه‌نجامیــان ده‌دا‪.‬‬
‫ئه‌وانــه‌ی به‌ڕاســتی وتیــان‪ :‬په‌روه‌ردگارمــان (اللــه) یــه‌‪ ،‬لــه‌وه‌ودوا بــه‌رده‌وام‬
‫پابه‌نــدی ئــه‌و ڕێبــازه‌ ڕاســت ‌ه بــوون‪ ،‬ئــه‌وه‌ لــه‌ ســه‌ره‌مه‌رگدا ده‌ســته‌ ده‌ســته‌‬
‫فریشــت ‌ه داده‌ب ـه‌زن بۆالیــان‪ ،‬پێیــان ده‌ڵێــن‪ :‬هیــچ تــرس و بیمێکتــان نه‌بێــت‬

‫‪162‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫لــه‌ داهاتــوو‪ ،‬هیــچ غــه‌م و په‌ژاره‌یه‌کتــان نه‌بێــت بــۆ ڕابــردوو‪ ،‬مژده‌تــان لــێ‬
‫بێــت بــه‌و به‌هه‌شــته‌ی کــه‌ لــه‌ کاتــی خــۆی به‌ڵێنتــان پــێ ده‌درا‪...‬‬
‫ُسـكُمۡ‬‫ِى أَنف ُ‬ ‫ف ٱألَ ِ‬
‫خـ َر ِ‌ۖة َولَكُـمۡ ِفي َهــا َمــا تَشـ َته ٓ‬ ‫ح َيـ ٰو ِة ٱلدُّ ن َيــا َو ِ‬ ‫ن أَوۡلِ َيآ ُؤكُـمۡ ِ‬
‫ف ٱل َ‬ ‫نَحـ ُ‬
‫َولَكُـمۡ ِفي َهــا َمــا تَدَّ ُعــونَ ‪ ،‬فصلــت ‪31‬‬
‫(خــوای گــه‌وره‌ و فریشــته‌کانیش ده‌فه‌رمــوون)‪ :‬ئێمــ ‌ه یــارو یــاوه‌رو هــاوکارو‬
‫پشــتیوانی ئێوه‌یــن لــ ‌ه ژیانــی دنیــا و قیامه‌تیشــدا مژده‌تــان لــێ بێــت لــه‌‬
‫به‌هه‌شــتدا هه‌رچــی ئــاره‌زووی ده‌کــه‌ن و داوای ده‌کــه‌ن بۆتــان ئاماده‌یــه‌‪...‬‬
‫جــاء رجــل إىل النبــي ‪ -‬صــى اللــه عليــه وســلم – فقــال‪« :‬مــرين بأمــر يف‬
‫اإلســام ال أســأل عنــه أحــدا بعــدك‪ ،‬فقــال النبــي ‪ -‬صــى اللــه عليــه وســلم ‪-‬‬
‫(قــل آمنــت باللــه ثــم اســتقم)‬
‫واخر دعوانا ان الحمد لله‌ رب العاملین‬

‫‪163‬‬
 ‫اإلعجاز مشتق من العجز۔‬
‫والعجز‪ :‬الضعف أو عدم القدرة۔‬
‫واإلعجاز مصدره أعجز‪ :‬وهو مبعنى الفوت والسبق۔‬
‫واملعجــزة يف اصطــاح العلــاء‪ :‬أمــر خــارق للعــادة‪ ،‬مقــرون بالتحــدي‪ ،‬ســامل‬
‫مــن املعارضــة۔‬
‫وإعجــاز القــرآن‪ : ‬يقصــد بــه‪ :‬إعجــاز القــرآن النــاس أن يأتــوا مبثلــه‪ .‬أي نســبة‬
‫العجــز إىل النــاس بســبب عــدم قدرتهــم عــى اآلتيــان مبثلــه۔‬
‫وقــد تحــدى اللــه املرشكــن أن يأتــوا مبثــل القــرآن أو أن يأتــوا بعــر ســور مــن‬
‫مثلــه ‪ ،‬فعجــز عــن ذلــك بلغــاء العــرب‪ ،‬وأذعنــوا لبالغتــه وبيانــه وشــهدوا لــه‬
‫باإلعجــاز‪ ،‬ومــازال التحــدي قامئــا لــكل اإلنــس والجــن۔‬
‫اسـ َتطَ ْع ُتم‬
‫ـات َوا ْد ُعواْ َمنِ ْ‬ ‫ْتَيَـ ٍ‬ ‫سـ َو ٍر ِّم ْثلِـ ِه ُمف َ‬ ‫ـل َفأْتُــواْ ِب َعـ ْ ِ‬
‫ـر ُ‬ ‫ـرَا ُه ُقـ ْ‬
‫((أ ْم يَقُولُــونَ ا ْفـ َ‬
‫ن))‪ .‬ســورة هــود آية ‪13‬‬ ‫صا ِد ِقـ َ‬ ‫ـم َ‬ ‫ِّمــن دُونِ اللّـ ِه إِن كُن ُتـ ْ‬
‫ـى أَن َيأْتُــواْ بِ ِ ْثــلِ هَــ َذا الْ ُقـ ْرآنِ الَ َيأْتُــونَ‬ ‫ن َعـ َ‬‫ـس َوالْجِ ـ ُّ‬
‫ـت اإلِنـ ُ‬ ‫ج َت َم َعـ ِ‬ ‫(( ُقــل لَّـ ِ ِ‬
‫ـن ا ْ‬
‫ـض ظَ ِهــراً))‪ .‬ســورة اإلرساء آيــة‪88‬‬ ‫ـم لِ َب ْعـ ٍ‬
‫بِ ِ ْثلِـ ِه َولَـ ْو كَانَ بَ ْعضُ ُهـ ْ‬

‫‪164‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫ئیعجازی زیندوو بوونه‌وه‌ نمونه‌ی په‌نجه‌مۆر‬

‫ج َم َع ِعظَا َمه ‪٣‬‬ ‫ِنسانُ أَلَّن نَّ ْ‬ ‫ب ْ‬

‫ال َ‬ ‫س ُ‬ ‫ح َ‬‫أَيَ ْ‬
‫ده‌شــتوانین پێشــه‌و ســه‌رپه‌نجه‌كانی مــرۆڤ ســاز بكه‌ینــه‌وه‌‪:‬‬
‫أيحســب اإلنســان أن لــن نجمــع عظامــه ئایــا ئاده‌میــی پێــی وای ـه‌ ك ـه‌ هه‌رگیــز‬
‫ئێســكه‌ (رزیوه‌كانــی) پــاش مــردن كۆناكه‌ینــه‌وه‌ ؟! (عه‌دیــی كــوڕی ره‌بیعــه‌)‬
‫به‌پێغه‌مبــه‌ری وت‪( :‬صلــی اللــه علیــه و ســلم) رۆژی قیامــه‌ت چۆنــه‌؟ كــه‌ی‬
‫دێــت‪..‬؟ چــۆن ده‌بێــت‪..‬؟ په‌یامبــه‌ر (صلــی اللــه علیــه و ســلم) به‌درێــژی‬
‫بــۆی باســكردو‪( ،‬عه‌دی)یــش وتــی‪ :‬ئه‌گــه‌ر به‌چاویــش بیبینــم هــه‌ر بــڕوات‬
‫پــێ ناكــه‌م! وه‌گوتــی‪ :‬باشــه‌ ئاخــر پێــم ناڵێیــت خــوا ئــه‌و ئێســكه‌ رزیوانــه‌‬
‫چــۆن كۆده‌كات ـه‌وه‌‪..‬؟ جــا بــۆ دووپاتكردن ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و رووداو ‌ه ئ ـه‌و ئایه‌ت ـ ‌ه هات ـه‌‬
‫خــواره‌وه‌ فه‌رمــووی‪:‬‬
‫ي بَ َنانَهُ ‪٤‬‬ ‫ل أَن ن َ‬
‫ُّس ِّو َ‬ ‫ل قَا ِدرِي َ‬
‫ن َع َ ٰ‬ ‫بَ َ ٰ‬
‫به‌ڵــێ ئێمــه‌ به‌توانایــن كــه‌ ته‌نانــه‌ت نه‌خشــه‌ و خه‌تــی ســه‌ر په‌نجه‌كانیشــی‬
‫وه‌كــو خــۆی ڕێــك و پێــك بكه‌ینــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌ هه‌مــوو نه‌خــش و نهێنیه‌كانیــه‌وه‌‪،‬‬
‫له‌كاتێــكا نه‌خشــه‌ی ســه‌رپه‌نجه‌ی هیــچ كه‌ســێ له‌هــی كه‌ســێكیرت ناچــێ‪،‬‬
‫ده‌توانیــت بــۆ پــر ورده‌كاریــی ئـه‌و ڕاســتیه‌ سـه‌رێك له‌كتێبــی‪( :‬وتـه‌ی زانــاكان‬
‫و بــاوه‌ڕ به‌خــوا) بده‌یــت‪.‬‬
‫و اخر دعوانا ان الحمد لله‌ رب العاملین‬

‫‪165‬‬
 ‫ڕه‌واندنه‌وه‌ی گومان له‌سه‌ر ‪ ٢‬ئایه‌تی قورئانی پیرۆز‬

‫زۆرن ئ ـه‌و که‌ســانه‌ی شه‌مش ـه‌مه‌ کوێــره‌ ئاســان و چاویــان ب ـ ‌ه ڕۆژ هه‌ڵنای ـه‌ت!‪.‬‬
‫خۆیــان هیــچ نیــن و ده‌یانه‌وێــت خه‌ڵکیــش خۆیــان ئاســا بــن!‪ .‬هه‌مــوو‬
‫به‌هــاو ڕه‌وشــتێکی به‌رزیــان خســتۆته‌ ئــه‌والوه‌ بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی نــاڕه‌واو‪،‬‬
‫وه‌ خــۆ ده‌رخســن!‪ .‬توتــی ئاســان به‌نــاو نــوێ گه‌رییــه‌وه‌!‪ .‬لــه‌ ڕاســتی‬
‫تێناگــه‌ن و به‌ره‌نــگاری ده‌کــه‌ن!‪ .‬خــۆ په‌رســن و مێشــکی تێگه‌شــتنیان‬
‫به‌ده‌ســتی خۆیــان داخســتووه‌!‪ .‬ش ـه‌ڕی خۆیــان به‌که‌ســانی تــر ده‌فرۆشــن!‪.‬‬
‫عه‌ره‌بــی نازانــن و به‌ره‌نــگاری «ســیبه‌وه‌ی» ده‌کــه‌ن‌!‪ .‬هیــچ ته‌فســیرێکیان‬
‫نه‌خوێندوه‌ت ـه‌وه‌و خۆیــان ب ـه‌ ته‌ب ـه‌ری و ئیــن که‌ســیر ناگۆڕن ـه‌وه‌!‪ .‬قورئــان ب ـه‌‬
‫دانــراو ده‌زانــن و‪ ،‬ئایه‌تێکیشــیان پــێ دانانرێــت!‪ .‬قورئــان بـه‌ ئه‌فســانه‌ ده‌زانــن‬
‫و‪ ،‬به‌خــه‌و مه‌ته‌ڵیــش سه‌رســام ده‌بــن!‪ .‬بانگه‌شــه‌ بــۆ شــتانێك ده‌کــه‌ن کــه‌‬
‫خۆشــیان پێــی ڕازی نیــن!‪ .‬داوای مافــی ئافره‌تــان ده‌کـه‌ن و‪ ،‬بازرگانــی بـه‌ مافی‬
‫ئافره‌تانــه‌و ‌ه ده‌کــه‌ن!‪ .‬بانگه‌شــه‌ بــۆ مافــی مــرۆڤ ده‌کــه‌ن و‪ ،‬مافــی مرۆڤیــش‬
‫پێشــێل ده‌کــه‌ن!‪ .‬الفــی ئــازادی لــێ ده‌ده‌ن و ئــازادی به‌رانبــه‌ر پێشــێل‬
‫ده‌ک ـه‌ن!‪ .‬خوایــان ب ـ ‌ه خــوا قبــوڵ نــی ی ـه‌ مــرۆڤ ده‌که‌ن ـه‌ خــوای خۆیــان!‪ .‬ب ـه‌‬
‫مــوو بـ ‌ه گوێــی خــوا ناکـه‌ن و بـه‌ مــووش لـه‌ فه‌رمانــی گه‌وره‌کانیــان ال نــاده‌ن!‪.‬‬
‫به‌نــاو کوردایه‌تــی ده‌کــه‌ن و بــه‌ هه‌زاره‌هــا کــورد ده‌که‌نــ ‌ه دوژمنــی خۆیــان!‪.‬‬
‫باســی گه‌نده‌ڵــی ده‌ک ـه‌ن و له‌خۆیــان گه‌نــده‌ڵ تریــش نــی ی ـه‌!‪ .‬بانگه‌ش ـه‌ بــۆ‬
‫خوێنــدن ده‌کــه‌ن و‪ ،‬خۆشــیان خوێنده‌واریــان نــی یــه‌!‪.‬‬
‫هه‌مــوو ئــه‌و وتانــه‌ی ســه‌ره‌وه‌ پێــم بــاش بــوو هــه‌روه‌ك پێشــه‌کیه‌ك بێــت‬
‫بــۆ چوونــه‌ نــاو باســه‌که‌وه‌‪ .‬بێگومــان ئه‌وانــه‌ی کــ ‌ه دژ لــه‌ قورئــان و ئیســام‬
‫ده‌دوێــت بـه‌ نــاڕه‌وا کـه‌م تــازۆری هه‌مــوو ئه‌وشــتانه‌ی باســان کــرد تێیاندایـه‌‪.‬‬

‫‪166‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫منونــه‌ی که‌ســیش زۆرن‌‪ .‬زۆر به‌داخــه‌وه‌ که‌ســانێك کۆمه‌ڵــه‌ قســه‌یه‌ك‬
‫بووه‌تــ ‌ه ویــردی ســه‌ر زمانیــان و هــه‌رده‌م ده‌یڵێنــه‌وه‌ وه‌ك وا بێــت شــتێکی‬
‫زۆر گرنگیــان به‌رهــه‌م هێنــا بێــت؟! بــه‌و جــۆره‌ ووتانــ ‌ه هــه‌م خۆیانــی پــێ‬
‫نارشیــن ده‌کــه‌ن وه‌ هــه‌م ئــازاری به‌رانبه‌ریشــیان ده‌ده‌ن!‪ .‬مســوڵامنان بــه‌‬
‫دواکه‌وتــوو ده‌زانــن به‌هــۆی وابه‌ســت ‌ه بوونیــان بــه‌ قورئانــه‌وه‌ که‌چــی ژیانــی‬
‫خۆیــان هــه‌ر ئــه‌و کۆمه‌ڵــه‌ ووته‌یــ ‌ه هــه‌رده‌م دووبــاره‌ی ده‌که‌نــه‌وه‌‪ .‬زۆر شــتم‬
‫پێی ـه‌و وه‌زۆرشــت به‌ردڵــی گرتــم ب ـ ‌ه شــێوه‌یه‌ك وا به‌ره‌به‌یان ـه‌ کاتژمێــر ش ـه‌ش‬
‫و نیــو وه‌ هێشــتا نه‌خه‌وتــووم‪ .‬ده‌چمــه‌ نــاو باســه‌که‌مه‌و ‌ه کــه‌ دووانــه‌ له‌ســه‌ر‬
‫کۆمه‌ڵــه‌ ئایه‌تێکــی پیــرۆزی قورئانــی کــ ‌ه هــه‌رده‌م دوژمنانــی مســوڵامن و‬
‫حه‌قایه‌تــی‪ ،‬ئاینــی پیــرۆزی ئیســامی پــێ تاوانبــار ده‌کــه‌ن‪ .‬بــه‌ پشــتیوانی‬
‫خــوا ی ـه‌ك به‌یه‌کــی ئ ـه‌و ئایه‌تانه‌تــان بــۆ ته‌فســیر ده‌ک ـه‌م ب ـ ‌ه پشــت به‌ســن‬
‫بــه‌و ته‌فســیرانه‌ی کــه‌ جێگــه‌ی متامنــه‌ن له‌وانــه‌‪ :‬ته‌فســیری ئیــن که‌ســیر‪،‬‬
‫قورتوبــی‪ ،‬جه‌الله‌یــن‪ ،‬ته‌ب ـه‌ری‪ .‬بــۆ ڕه‌واندن ـه‌وه‌ی ئ ـه‌و گومان ـه‌ ناشــیاوانه‌ی ک ـه‌‬
‫به‌رانبـه‌ر بـه‌ قورئــان ده‌کرێــت بـ ‌ه ئومێــدی ڕه‌واندنه‌وه‌یــان‪ .‬بــۆ ته‌فســیر کــردن‬
‫و ڕاڤه‌کردنــی ئایه‌ته‌کانــی قورئــان بێگومــان کۆمه‌ڵــه‌ زانیاریــه‌ك پێویســته‌‬
‫له‌وانــه‌‪:‬‬
‫‪-1‬زانینــی عه‌ره‌بیه‌کــی تــه‌واو بــ ‌ه ڕێزمانیــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئــه‌و کۆمه‌ڵــه‌ نــه‌ك هــه‌ر‬
‫عه‌ربیــش نازانــن به‌ڵکــو حه‌رفــ ‌ه جه‌ڕه‌کانیشــیان نه‌بیســتووه‌!‪.‬‬
‫‪-2‬گه‌یشــن لــه‌ ئایه‌ته‌کــه‌ وه‌یــان ئایه‌تــه‌کان به‌شــێوه‌یه‌کی تــه‌واو‪،‬و وه‌ك‬
‫خــۆی‪ ،‬چونک ـه‌ ئاشــکرایه‌ ل ـه‌ ‪ %80‬ی قورئــان ڕوون ـه‌ ب ـه‌اڵم ل ـه‌ ‪ %20‬ڕون نیی ـه‌‬
‫وات ـه‌ تێگه‌شــتنیان ئاســان نــی ی ـه‌ پێویســتیان ب ـه‌ ئیجتیهــاد هه‌ی ـه‌ ئه‌ویــش‬
‫ب ـ ‌ه زانــاو پســپۆڕی خــۆی ده‌کرێــت ن ـه‌ك ده‌م ڕووت!‪.‬‬
‫‪-2‬زانینــی هــۆکاری دابه‌زینــی ئایه‌ته‌کــ ‌ه وه‌یــان ئایه‌تــه‌کان‪ ،‬کــه‌ ئه‌ویــش‬

‫‪167‬‬
‫یارمه‌تــی ده‌رێکــه‌ بــۆ گه‌شــن لێــی‪ ،‬ناکرێــت بــێ ئــاگا بیــت لــه‌ هــۆکاری‬
‫دابه‌زینــی وه‌یــان دابه‌زینیــان و فه‌تــوای له‌ســه‌ر بده‌یــت و خه‌ڵکــی پــێ‬
‫گومــڕا بکه‌یــن‪.‬‬
‫‪-3‬زانینــی شــوێنی دابه‌زینــی ئایه‌ته‌کــ ‌ه بــۆ منونــ ‌ه لــه‌ مه‌ککــه‌ دابه‌زیــو ‌ه یــان‬
‫لــه‌ مه‌دینــه‌‪ ،‬و ‌ه زانینــی ئــه‌و شــتانه‌ی کــ ‌ه په‌یوه‌ســن به‌وانــه‌وه‌‪ ،‬بــۆ منونــه‌‬
‫ئایه‌تێــك ل ـه‌ مه‌ککــه دابه‌زیــوه‌ چ حوکمێــك ده‌رده‌خــات وه‌هه‌روه‌هــا مه‌دین ـه‌‪،‬‬
‫ناکرێــت بــێ ئــاگا بیــت له‌وان ـه‌و ب ـ ‌ه موس ـه‌یرتیوه‌ قس ـه‌ی له‌س ـه‌ر بک ـه‌ی!؟‪.‬‬
‫‪-4‬ڕه‌چاوکردنــی پــاش و پێشــی ئایه‌ته‌کــه‌‪ ،‬ناکرێــت ئایه‌تێــك په‌یوه‌نــدی بــه‌‬
‫پێشــی وه‌یــان پاشــیه‌وه‌ هه‌یــه‌ به‌ته‌نهــا حوکمــی له‌ســه‌ر بــه‌ی‪ .‬بــۆ منونــه‌‬
‫ن] وات ـه‌ وه‌یــل‬ ‫ـل لِلْ ُم َصلِّ ـ َ‬
‫ئایه‌تــی ‪4‬ی ســوره‌تی املاعــون ک ـه‌ ده‌فه‌رمــوێ [ َف َويْـ ٌ‬
‫بــۆ نوێــژ ک ـه‌ران‪ ،‬ده‌ی خــۆ گونجــاو نــی ی ـه‌ نوێژک ـه‌ران توشــی ئ ـه‌و ســزا بــن‬
‫خــۆ ئه‌گــه‌ر وابێــت دژایه‌تیه‌کــی لــ ‌ه ئاینه‌کــه‌ خۆیــدا ده‌بێــت ئــه‌و هه‌مــوو‬
‫ئای ـه‌ت و فه‌رموودان ـه‌ی تــر ک ـ ‌ه باســی نوێــژ ده‌ک ـه‌ن وه‌ نوێــژ کۆڵه‌ک ـه‌ی دین ـه‌‬
‫وه‌ك له‌نــاو خۆشــاندا ه ـه‌ر ب ـه‌و شــێوه‌یه‌ نــارساوه‌‪‌،‬یه‌ک ـه‌م شــتێك ک ـه‌ مــرۆڤ‬
‫لــه‌ گــۆڕدا پرســیاری لــی ده‌کرێــت نوێــژه‌ وه‌ك لــه‌ فه‌رمــوود ‌ه ڕاســته‌کاندا‬
‫هاتــووه‌ باس ـه‌ک ‌ه باســی نوێــژ نــی ی ـه‌ زۆر له‌س ـه‌ری نــاڕۆم‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئ ـه‌م ئایه‌ت ـه‌‬
‫په‌یوه‌نــدی بــه‌ پاشــییه‌وه‌ هه‌یــه‌ ئه‌ویــش ئایه‌تــی ‪5‬ی هه‌مــان ســوره‌ته‌‬
‫ســاهُونَ ] کــه‌ مه‌به‌ســت ئــه‌و‬ ‫ص َلتِه ْ‬
‫ِــم َ‬ ‫ن َ‬‫ُــم َعــ ْ‬
‫نه ْ‬ ‫کــه‌ ده‌فه‌رمــوێ [الَّ ِذيــ َ‬
‫نوێژکه‌رانه‌یــه‌ کــ ‌ه دووڕوون (املنافقــون) واتــه‌ لــه‌ ڕووه‌وه‌ له‌به‌رچــاو خه‌ڵکــی‬
‫دا نوێــژ ده‌کـه‌ن بـه‌اڵم‌خۆیــان نوێژکـه‌ر نیــن وه‌ك ئیــن عه‌بــاس ڕه‌زای خــوای‬
‫لێبێــت ده‌فه‌رمــوێ له‌ته‌فــری ئیــن کثیــردا‪ .‬له‌بیرمــه‌ مامۆســتایه‌ك! لــه‌‬
‫کوردســتان لــ ‌ه پۆلــدا ئــه‌و ئایه‌تــه‌ی هێنابــووه‌وه‌ بــۆ قوتابیــه‌کان و لۆمــه‌ی‬
‫کردبــوون له‌ســه‌ر نوێــژ کــردن!‪.‬‬

‫‪168‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫‪-5‬زانینی ناسیخ و مه‌نسوخ ئه‌و حوکامنه‌ی ک ‌ه په‌یوه‌سنت پێوه‌ی‪.‬‬
‫ئــه‌و خااڵنــه‌ی ســه‌ره‌وه‌ ته‌نهــا که‌مێکــی زانیاریــن ده‌بیــت بزانرێــت ئه‌گــه‌ر‬
‫بێــت و سـه‌یرێکی په‌رتوکــی (تعریــف الدارســین‪ ،‬مبناهــج املفســیرن) بکه‌یــن‬
‫لــه‌ نوســینی دکتــۆر صــاح عبــد الفتــاح الخالیــدی لــه‌ الپــه‌ڕه‌ ‪51‬وه‌ تــا ‪60‬‬
‫باســی ئ ـه‌و زانیاری ـه‌ گرنگان ـه‌ ده‌کات بــۆ موفه‌ســیرته‌نها س ـه‌ردێڕه‌کانیتان بــۆ‬
‫ده‌نوســم‪:‬‬
‫‪-1‬زانیــاری له‌ســه‌ر قورئــان‪ .‬زۆر کــه‌س هه‌یــه‌ هــه‌ر نازانێــت بــه‌ ڕاســتی‬
‫بیخوێنێتــه‌و ئــه‌و ‌ه باســی زانیــاری ته‌جویــد هــه‌ر مه‌پرســه‌ که‌چــی ته‌فســیر‬
‫د ه‌کات!‪.‬‬
‫‪-2‬زانیــاری له‌ســه‌ر ســونه‌ت‪ .‬چونکــه‌ په‌یوه‌ســت ‌ه بــه‌ قورئانــه‌وه‌ نــه‌ك نه‌زانــێ‬
‫صحیــح و ضعیــف چــی ی ـه‌ ته‌فســیر بــکات ئ ـه‌و باســی ده‌رهێنانــی فه‌رمــووده‌‬
‫(التخریــج) ه ـه‌ر مه‌پرس ـه‌ ک ـه‌ نه‌شــیان بیســتووه‌ له‌وانه‌ی ـه‌ وا تێبک ـه‌ن ئێســته‌‬
‫ئێم ـه‌ باســی فیلــم ده‌رهێنــان و کلیــپ بکه‌یــن!‪.‬‬
‫‪-3‬زانیــاری له‌ســه‌ر ژیانــی پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت وه‌ هه‌روه‌هــا‬
‫ژیانــی هاوه‌ڵه‌کانــی ڕه‌زای خوایــان لــێ بێــت‪ .‬نــه‌وه‌ك له‌بــری ئه‌وانــه‌ گۆرانــی‬
‫بێــژان و یاریچیــه‌کان بناســێت!‪.‬‬
‫‪-4‬زانیــاری له‌ســه‌ر مێــژووی قورئــان‪ .‬وه‌ك له‌ســه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌مــان پێکــرد‬
‫وه‌ك مه‌ککــی و مه‌ده‌نــی ناســخ و مه‌نســوخ و هــۆکاری دابه‌زینــی‪.‬‬
‫‪-5‬زانیاری له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌فسیری قورئان‪.‬‬
‫‪-6‬زانیــاری له‌س ـه‌ر عه‌ره‌بیه‌کــی ڕه‌وان‪ .‬چونک ـه‌ قورئــان ب ـه‌ عه‌ره‌بی ـ ‌ه ب ـه‌اڵم بــۆ‬
‫هه‌مــوو جیهــان نـه‌ك هـه‌ر بــۆ عـه‌ره‌ب‪.‬‬
‫‪-7‬زانیــاری له‌س ـه‌ر ڕیزمانــی عه‌ره‌بــی (العلــم بالنحــو والــرف)‪ .‬ن ـه‌ك فیعــل و‬
‫اســم لێــك جیــا نه‌کات ـه‌وه‌‪.‬‬

‫‪169‬‬
‫‪-8‬زانیــاری له‌ســه‌ر به‌الغه‌تــی قورئــان (البالغــة)‪ .‬نــه‌وه‌ك نه‌زانــێ تشــبه و‬
‫متثیــل چــی ی ـه‌!‪.‬‬
‫‪-9‬زانیــاری له‌ســه‌ر خوێندنه‌وه‌کانــی قورئــان (العلــم بالقــراءات القرآنیــة)‪.‬‬
‫نــه‌وه‌ك هــه‌ر یــه‌ك خوێندنــه‌وه‌ش نه‌زانــێ!‪.‬‬
‫‪-10‬زانیــاری له‌ســه‌ر بیــرو بــاوه‌ڕی ئیســامی‪ .‬به‌النــی که‌مــه‌و ‌ه هــه‌ر نه‌بێــت‬
‫شــه‌رحی عه‌قیــده‌ی ته‌حــاوی بینــی بێــت نــه‌وه‌ك بۆخــۆی عه‌قیده‌یه‌کــی‬
‫دانابێــت!‬
‫‪-11‬زانیــاری له‌ســه‌ر ئوصوڵــی فیقــه‪ .‬نــه‌وه‌ك هــه‌ر فیقه‌یــش نه‌زانــێ چ جــای‬
‫ئوصــوڵ!‪.‬‬
‫‪-12‬زانیــاری له‌ســه‌ر مێــژووی نه‌فامــی و جاهیلــی عــه‌ره‌ب پێــش ئیســام‪.‬‬
‫نــه‌وه‌ك خــۆی لــه‌وان نــه‌زان و جاهیــل تــر بێــت!‪.‬‬
‫‪-13‬زانیــاری له‌ســه‌ر مێــژووی گه‌النــی پێشــوو‪ .‬بــۆ منونــه‌ وه‌ك گه‌لــی نــوح و‬
‫مثــود‪ ‌،‬هه‌روه‌هــا گه‌لــی فیرع ـه‌و‪ ،‬ن ـه‌وه‌ك خــۆی بۆخــۆی فیرع ـه‌ون بێــت!‪.‬‬
‫‪-14‬زانیــاری له‌ســه‌ر مه‌زهه‌بــه‌ فیکریــه‌ جیــاوازه‌کان‪ .‬نــه‌وه‌ك وابزانێــت ئێمــه‌‬
‫گوێــزی بــۆ ئه‌ژمێریــن!‪.‬‬
‫‪-15‬ســه‌قافه‌تێکی زانســتی ســه‌رده‌میانه‌ی هه‌بێــت‪ .‬نــه‌ك ســه‌رده‌میانه‌ بــه‌‬
‫کلیــپ و ده‌گ ـه‌و ڕه‌قــس بزانێــت!‪.‬‬
‫مه‌به‌ســت لـه‌ زانســتی سـه‌رده‌میان ‌ه ئـه‌م زانســتانه‌ ده‌گرێتـه‌وه‌‪ :‬فه‌لـه‌ك‪ ،‬طــب‪،‬‬
‫ئابــوری‪ ،‬کۆمه‌ڵــگا‪ ،‬سیاســه‌ت‪ ،‬کشــتوکاڵ‪ ،‬توجــاره‌ت‪ ،‬زانیاریــه‌ ده‌رونیــه‌کان‪،‬‬
‫ڕاگه‌یانــدن‪ ،‬په‌یوه‌ندیــه‌کان‪ ،‬بنه‌ماکانــی حوکم‪...‬تــاد‪ .‬نــه‌وه‌ك له‌زمانــی‬
‫دکتــۆرو ده‌روننــاس و ئه‌وان ـه‌و ‌ه بــدوێ و خــۆی بۆخــۆی ته‌ق ـه‌ی س ـه‌ری بێــت!‪.‬‬
‫ئــه‌و خااڵنــه‌ی ســه‌ره‌وه‌ گرنگــه‌ بــۆ ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــ ‌ه ته‌فســیر ده‌کــه‌ن‪.‬‬
‫‌هه‌روه‌هــا کۆمه‌ڵێــك خاڵــی تــر هه‌روه‌هــا گرنگــ ‌ه کــه‌ لــه‌ خــو ڕه‌وشــی‬

‫‪170‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫موفه‌ســیردا هه‌بــن بــه‌ کورتــی ئاماژه‌یــان پــێ ده‌که‌یــن هــه‌روه‌ك لــه‌ هه‌مــان‬
‫په‌رتوکــی دکتــۆری ناوبــراودا هاتــووه‌ الپــه‌ڕه‌ ‪ 61‬تــا الپــه‌ڕه‌ ‪.66‬‬
‫‪-1‬ده‌بیــت موفه‌ســیری قورئــان بیــرو بــاوه‌ڕی تــه‌واو ڕاســتی هه‌بیــت‪ .‬نــه‌وه‌ك‬
‫دژی بێــت چونکـه‌ بێگومــان ئه‌وکاتـه‌ گــوێ نــادات وابێــت یــان نـه‌ وه‌ك ده‌بینین‬
‫چــۆن ئ ـه‌م قورئان ـ ‌ه بووه‌ت ـه‌ چقڵــی چاویــان و ه ـه‌رده‌م دژایه‌تــی ده‌ک ـه‌ن!‪.‬‬
‫‪-2‬ده‌بێــت پابه‌نــد بێــت بــه‌ ســونه‌تی پێغه‌بــه‌ر درودی خــوای لــێ بێــت وه‌‬
‫هاوه‌اڵنیــه‌وه ڕه‌زای خوایــان لــێ بێــت و ‌ه هه‌روه‌هــا ئه‌وانــه‌ی دوای هــاوه‌اڵن‬
‫هاتــوون (التابعیــن) وه‌ پیاوچــاکان (ســلف الصالــح)‪.‬‬
‫‪-3‬ده‌بێت بیرو بیرکرنه‌وه‌ ته‌واو بێت‪ .‬نه‌وه‌ك هه‌ر بیری الی هورگی بێت!‪.‬‬
‫‪-4‬نابێــت گاریگـه‌ر بــوو بیــت به‌و بـه‌ فکــره‌ جیــاوازه‌کان‪ .‬وه‌ك القدریــة‪ ،‬الرافضة‪،‬‬
‫الخــوارج‪ ،‬املعتزیلة‪..‬هتــد‪ .‬نـه‌وه‌ك خــۆی بۆخــۆی له‌وانـه‌ش خراپــر بێت!‪.‬‬
‫‪-5‬ده‌بێــت متامنــه‌ی بــه‌ مســوڵامنان هه‌بێــت‪ .‬نــه‌وه‌ك به‌گومانــه‌وه‌ بڕوانێتــه‌‬
‫هه‌مــوو ســوڵامنان و خۆشــی پیــاوی ئه‌مــاو ال بێــت!‪.‬‬
‫‪-6‬نابێــت خاوه‌نــی هــه‌واو ئــاره‌زوو بێــت‪ .‬نــه‌وه‌ك هــه‌ر هــه‌واو ئــاره‌زووی‬
‫مه‌به‌ســتی بێــت!‪.‬‬
‫‪-7‬ده‌بێــت ڕاســتگۆ بێــت لــه‌ گــه‌ڵ خــوادا لــه‌ کرداره‌کانیــدا‪ .‬نــه‌ك نه‌زانێــت‬
‫ڕاســتی چــی ی ـه‌!‪.‬‬
‫‪-8‬ده‌بێــت خــۆ به‌که‌مگــر بێــت ل ـه‌م دونیای ـه‌دا‪ .‬ن ـه‌وه‌ك ه ـه‌ر س ـه‌یری ئاســان‬
‫بــکات و خه‌ڵــك به‌ک ـه‌م بزانێــت!‪.‬‬
‫‪-9‬ده‌بــێ بیــری الی دوا ڕۆژ بیــت‪ .‬ن ـه‌ك ه ـه‌ر نه‌زانێــت ئ ـه‌م دونیــاش چــی ی ـه‌!‬
‫هه‌مــووی بــ ‌ه درۆ هه‌ڵکــه‌وت بزانێــت‪ ،‬له‌کاتێكــدا بچوكرتیــن منونــه‌ی بــۆ‬
‫بێنیتــه‌وه‌ بڵێیــت ئه‌مــه‌ هه‌ڵکه‌وتــ ‌ه ده‌ڵــێ نــا نــا نــا چــۆن ده‌بێــت!‪.‬‬
‫‪-10‬ڕێــڕه‌وی قورئانــی گرتبێتـ ‌ه بـه‌رو ئـه‌و ئاراســته‌ی گرتبێــت‪ .‬نـه‌وه‌ك هـه‌رده‌م‬

‫‪171‬‬
 ‫له‌بیــری دژایه‌تیــدا بێــت!‪.‬‬
‫‪-11‬ده‌بێــت دوور بێــت لـه‌ گوناهــو تــاوان و خــراپ و خراپـه‌کاری‪ .‬نـه‌وه‌ك خــۆی‬
‫کانــگای تــاوان و خراپـه‌کاری بێــت!‪.‬‬
‫‪-12‬ده‌بێــت پێداگــر بێــت له‌ســه‌ر قورئــان‪ ،‬نــه‌وه‌ك بــه‌ پێچه‌وانــه‌وه‌و له‌ســه‌ر‬
‫بنه‌مایه‌کــی هیــچ!‪.‬‬
‫‪-13‬ده‌بێــت خــۆ پارێــز بێــت له‌وشــتانه‌ی کــه‌ قورئــان داوامــان لــێ ده‌کات‬
‫خۆمانــی لــێ بپارێزیــن‪ ،‬له‌وانــه‌ خــۆش ویســتنی دونیــاو هــه‌واو ئــاره‌زوو‪،‬‬
‫خــۆ بــه‌زل زانیــن‪ .‬نــه‌وه‌ك خــۆی بــه‌ پێغه‌مبه‌ریــش دوردی خــوای لــێ بێــت‬
‫نه‌گۆڕێتــه‌وه‌!‪.‬‬
‫‪-14‬ده‌بێــت بیــرو هۆشــی له‌سـه‌ر خــۆ بێــت‪ ،‬بــۆ منونـه‌ شــتی له‌بیــر نه‌چێتـه‌وه‌‪،‬‬
‫ه ـه‌رده‌م بیــری ل ـه‌الی خــۆی بێــت‪ ،‬وه‌اڵمدان ـه‌وه‌ی ت ـه‌واو بێــت‪ ،‬ژیــری له‌س ـه‌ر‬
‫خــۆی بێــت‪ .‬ن ـه‌وه‌ك ئێســته‌ قس ـه‌یه‌کی بــۆ بکه‌یــت دوای که‌مێــك ه ـه‌ر وه‌ك‬
‫وابێــت ئه‌ویــش نه‌بــوو بێــت و شــێت ل ـ ‌ه چاویــا فه‌یله‌ســوف بێــت!‪.‬‬
‫له‌وانه‌یـه‌ بڵێــن باشـه‌ خــۆ ئـه‌م باسـه‌ ڕه‌واندنـه‌وه‌ هه‌ندێــك گومــان بــوو له‌سـه‌ر‬
‫هه‌ندێــك ئایه‌تــی قورئانــی پیــرۆز که‌چــی مانــدوو بوویــن لـه‌ خوێندنـه‌وه‌ هێشــتا‬
‫نه‌گشــتیه‌ن ‌ه هیــچ ئایه‌تێــك؟ له‌وه‌اڵمــدا ده‌ڵێیــن گرنگــه‌ ئــه‌و خااڵنه‌مــان‬
‫ل ـ ‌ه پێــش چــاو بێــت تــا چیــر که‌ســانیك نه‌توانــن ب ـه‌ قس ـه‌ی بریقوبــاق بێــن‬
‫بــاس لــه‌ قورئــان بــکات بــ ‌ه گومــان خســتن ‌ه دڵــی خه‌ڵکــی یــه‌وه‌ و ‌ه خۆشــی‬
‫ئــاگاداری ل ـ ‌ه دونیــا نه‌بیــت خۆتــان ده‌توانــن دادگ ـه‌ر بــن ئه‌گ ـه‌ر گومانێکتــان‬
‫بیســت له‌ســه‌ر هــه‌ر ئایه‌تێــك ســه‌یری گومــان دروســتکه‌ره‌کە بکــه‌ن بزانــن‬
‫ئــه‌و خااڵنــه‌ی تیایــه‌؟ خــۆ ئه‌گــه‌ر وه‌اڵمه‌کــه‌ی نه‌خیــر بــوو ئــه‌ی ئیــر بــۆ‬
‫گومــان دروســت ببێــت؟‪ .‬زۆر قســه‌مان هه‌یــ ‌ه له‌ســه‌ر ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌‬
‫ئ ـه‌م جــۆر پروپاگه‌ندان ـه‌ بــاو ده‌که‌ن ـه‌وه‌ وازی لــێ ده‌هێنیــن و ده‌ڕۆین ـه‌ س ـه‌ر‬

‫‪172‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫هه‌ندێــك ل ـه‌و‌ ئایه‌تان ـه‌ بــۆ زیاتــر تێگه‌شــت و چومنــان ب ـه‌ره‌و قورئانــی پیــرۆز‬
‫ئ ـه‌و قورئام ـه‌ی ک ـ ‌ه تاک ـه‌ به‌رنام ـه‌ی خۆشــنودی ه ـه‌ردوو دونیای ـه‌‪.‬‬
‫یه‌کێك له‌و ئایه‌تانه‌ی که‌ ئیسالمی پێ تاوانبار ده‌که‌ن ئه‌م ئایه‌ته‌یه‌‪:‬‬
‫ســا ِء َم ْث َنــى‬
‫ن ال ِّن َ‬ ‫ـم ِمـ َ‬ ‫حــوا َمــا طَـ َ‬
‫ـاب لَكُـ ْ‬ ‫ف الْ َي َتا َمــى فَانْ ِك ُ‬ ‫ْسـطُوا ِ‬ ‫ـم أَ َّل تُق ِ‬
‫خ ْف ُتـ ْ‬‫[ َوإِنْ ِ‬
‫ْن‬ ‫ـم َذلِــكَ أَد َ‬ ‫يَانُكُـ ْ‬‫ـت أَ ْ‬
‫حــدَ ًة أَ ْو َمــا َملَكَـ ْ‬
‫ـم أَ َّل تَ ْع ِدلُــوا َف َوا ِ‬ ‫ث َو ُر َبــا َع َفـإِنْ ِ‬
‫خ ْف ُتـ ْ‬ ‫ـا َ‬
‫َو�ثُـ َ‬
‫أَ َّل تَ ُعولُــوا] النســاء ‪ 3‬واتــه‌‪ :‬ئه‌گــه‌ر ترســان لــه‌ ئه‌نجــام نه‌دانــی دادپــه‌روه‌ری‬
‫له‌گــه‌ڵ کچــه‌ بــێ باوکه‌کانــدا (ئه‌گــه‌ر بیانکه‌نــ ‌ه هاوســه‌ری خۆتــان‪ ،‬ئــه‌وه‌ واز‬
‫ل ـه‌ ئ ـه‌وان بهێنن)‪،‬ئ ـه‌و ‌ه ل ـه‌ ئافره‌تانــی تــر ک ـه‌ حه‌اڵڵــن بۆتــان ژن مــاره‌ بک ـه‌ن‬
‫دوو دوو‪ ،‬یــان ســیان ســیان‪ ،‬یــان چــوار چــوار ‪(،‬ئه‌ڵبه‌تـه‌ له‌یـه‌ك هاوسـه‌ر زیاتــر‬
‫مــه‌رج و بارودۆخــی تایبه‌تــی خــۆی هه‌یــه‌) خــۆ ئه‌گــه‌ر ترســان لــه‌وه‌ی کــه‌‬
‫نه‌توانــن دارپ ـه‌روه‌ر بــن (ل ـه‌ نێــوان هاوس ـه‌ره‌کانتاندا) ئ ـه‌وه‌ بــا ی ـه‌ك ژن مــاره‌‬
‫بکــه‌ن‪ ،‬یــان ئــه‌و که‌نیزه‌کانــه‌ی کــه‌ هه‌تانــن (کــ ‌ه دیارده‌یه‌کــی کاتــی بــوو‪،‬‬
‫ئیســام بنه‌بــڕی کــرد)‪ ،‬ئــه‌وه‌ی کــ ‌ه باســکرا نزیکــره‌ لــه‌وه‌ی ســته‌م نه‌کــه‌ن‬
‫(ئه‌گــه‌ر په‌یــڕه‌وی بکــه‌ن) بڕوانــه‌ ته‌فســیری ئاســان‪.‬‬
‫کورتـه‌ی ئـه‌م ئایـه‌ت ئه‌وه‌یـه‌ کـه‌ ڕێگـه‌ پێــدراو ‌ه تــا چــوار ژن مــاره‌ بکرێــت بـه‌اڵم‬
‫بــه‌ مــه‌رج ئه‌ویــش دادگه‌رییــ ‌ه لــه‌ نێوانیانــدا‪ .‬له‌ســه‌رده‌می نه‌فامیــدا ڕێــژه‌ی‬
‫دیــاری کــراو نه‌بــوو بــۆ ژن هێنــان که‌ســی وا هه‌بــووه‌ ‪ 50‬ژنــی هه‌بــووه‌!‬
‫هه‌بــوو زیاتــرو وه‌ هه‌بــوو که‌متــی هه‌بــووه‌‪ ،‬شــه‌ریعه‌تی ئیســامی ســنورێکی‬
‫بــۆ دانــا ئه‌ویــش ‪ 4‬ژنــه‌ وه‌ به‌مــه‌رج وه‌ك لــه‌ ئایه‌ته‌کــه‌دا ده‌رده‌که‌وێــت‪.‬‬
‫دادگ ـه‌ری مه‌رج ـه‌ و ‌ه هــۆی نادادگ ـه‌ری ل ـه‌ نێــوان ژنــدا ســزای خــوای گ ـه‌وره‌ی‬
‫بــه‌ دواوه‌وه‌یــه‌‪ .‬هێنانــی تــا چــوار ژن کۆمه‌ڵێــك گرفــت چاره‌ســه‌ر ده‌کات‬
‫وه‌ك ئــه‌و گرفتانــه‌ بــه‌ ئاشــکرا ده‌بیرنێــن له‌وانــه‌‪ :‬قه‌یــره‌ی‪ ،‬بێوه‌ژنــی بــێ‬
‫سه‌رپه‌رشــتیار‪ ،‬بنبــڕ وه‌یــان که‌مکرنــه‌وه‌ی داوێــن پیســی‪ .‬لــ ‌ه زۆربــه‌ی‬

‫‪173‬‬
‫کۆمه‌ڵگاکانــدا ده‌بینیــن ڕێــژه‌ی ئافــره‌ت زۆرتــره‌ لــه‌ پیــاو ئه‌ویــش به‌هــۆی‬
‫کۆمه‌ڵێــك هــۆکاره‌وه‌‪ .‬ئ ـه‌و هه‌مــوو ئافره‌ت ـه‌ چ بک ـه‌ن؟ ئایــا ئ ـه‌و ئافره‌تان ـه‌ی ک ـه‌‬
‫دژی پیاوه‌کانیانــن لـه‌وه‌ی ژنێکــی تــر بهێنــن ئه‌گـه‌ر خۆیــان بخه‌یتـه‌ جێگـه‌ی‬
‫ئ ـه‌و ئافره‌ت ـه‌ی ک ـه‌ پیاوه‌ک ـه‌ی ده‌یهێنــێ چ ده‌ڵــێ؟ خــۆ ئه‌گ ـه‌ر بڵێــن شــتێکی‬
‫خراپـه‌و نابێــت خــۆ ده‌بــوو کـه‌س شــوی نه‌کردایـ ‌ه بـه‌ پیــاوی ژنــدار‪ .‬ئافره‌تێــك‬
‫ب ـه‌ ته‌نهایــی و له‌گ ـه‌ڵ مــاڵ باوکــی وه‌یــان به‌ته‌نهــا بێــت باش ـه‌ وه‌یــان له‌گ ـه‌ڵ‬
‫پیاوێــك کــه‌ ژنێکــی هه‌یــ ‌ه بــۆ منونــه؟ کوڕێــك ویســتی کچێکــی ئه‌مه‌ریکــی‬
‫بهێنــێ ک ـ ‌ه تــازه‌ مســوڵامن بــوو بــوو کچه‌ک ـه‌ ب ـه‌ کوڕه‌ک ـه‌ی ووت مــن تــۆم ب ـه‌‬
‫دڵــه‌ بــه‌ هه‌مــوو شــیوه‌یه‌ك بــه‌اڵم ته‌نهــا مه‌رجێکــم هه‌یــه‌ ئه‌ویــش ووتــی‬
‫مه‌رجه‌ک ـه‌ت چــی یــه ووتــی ژنــی تــر نه‌هێنیت ـ ‌ه س ـه‌رم ئه‌ویــش پێــی ووت مــن‬
‫ته‌نهــا پرســیارێکت لــێ ده‌ک ـه‌م ووتــی چــی ی ـه‌ ووتــی باش ـه‌ تــۆ ئێســته‌ پێــت‬
‫باشــه‌ شــوو بکه‌یــت به‌مــن ئه‌گــه‌ر ژنێکــی تریشــم هه‌بێــت وه‌یــان هــه‌روا‬
‫به‌بــێ مێــرد دابنیشــی هه‌مــوو ژیانــت وه‌اڵمــی نه‌بــوو چونکــه‌ پرســیاره‌که‌‬
‫زۆر واقعــی بــوو‪ .‬ل ـه‌ ڕاســتیدا فره‌ژنــی مافێکــی باش ـه‌ بــۆ ئافره‌تــان وه‌ ڕه‌حــم و‬
‫به‌زه‌یه‌کــی خــوای گه‌وره‌یــه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر بێــت و ســه‌یری پیــاو بکه‌یــن ناتوانێــت‬
‫ژنێــك بهێنــێ کـه‌ مێــردی ببێــت یانــی ژنێــك و دوو مێــرد کــۆ نابنـه‌وه‌ وه‌ ئه‌گـه‌ر‬
‫پیاوێــك ل ـ ‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کــدا ژیــاو ژن ـه‌کان هه‌مــووی مێــردی بــوو ده‌بێــت ئ ـه‌م‬
‫پیــاوه‌ هه‌رچۆنێــك بــووه‌ دان بــ ‌ه خۆیــدا بگرێــت و هیــچ چاره‌ســه‌رێکی تــری‬
‫نــی یــه‌ چونکــه‌ ناتوانێــت شــه‌راکه‌تی بــکات له‌گــه‌ڵ پیاوێکــی تــردا‪ ،‬بــه‌اڵم‬
‫ژنه‌کــه‌ ئاســاییه‌ بــۆی‪ .‬قســه‌ زۆره‌ له‌ســه‌ر ئــه‌م فــره‌ ژنیــه‌ بــه‌اڵم حــه‌ز ناکــه‌م‬
‫زۆر درێــژی بکه‌م ـه‌وه‌ ب ـه‌اڵم ئه‌گ ـه‌ر تێڕامانێــك بکه‌یــن ل ـ ‌ه ژیــان و بارودۆخــی‬
‫ئ ـه‌و که‌ســو الی ـه‌ن و حیزبان ـه‌ی ک ـ ‌ه دژ ب ـه‌م ئایه‌ت ـه‌ن ئ ـه‌وان چیــان پێی ـ ‌ه بــۆ‬
‫چاره‌س ـه‌ری کارێکــی وا‪ .‬ده‌بینیــن زۆرێــك دژی فره‌ژنی ـ ‌ه ب ـه‌اڵم خۆشــی زیاتــر‬

‫‪174‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫لــه‌ چــوار ژنیشــی هه‌یــه‌!؟‪ .‬ده‌بینیــن زۆرێــك دژی فره‌ژنیــ ‌ه بــه‌اڵم ژنه‌کــه‌ی‬
‫خــۆی پشــتگوێ خســتووه‌و هــه‌ر شــه‌وێك له‌گــه‌ڵ ئافره‌تێکــدا ده‌خــه‌وێ!‬
‫ئه‌مه‌ی ـه‌ مافــی ئافــره‌ت له‌هه‌مــوو الیه‌ک ـه‌وه‌ ســوك و مافیــان پێشــێل ده‌کــرێ‬
‫له‌الیــه‌ك له‌گــه‌ڵ ئافره‌تێــك کــ ‌ه بــ ‌ه پــار ‌ه یــان بــه‌دزی له‌گه‌ڵــی ڕاده‌بوێــرێ‪،‬‬
‫له‌الیــه‌ك خیانه‌تــی لــه‌ هاوســه‌ره‌که‌ی خــۆی کــردووه‌ کــ ‌ه ئه‌مــ ‌ه ئێســته‌ی‬
‫ئه‌وروپــاو ئه‌مه‌ریــکاش قبوڵــی ناکــه‌ن ئه‌وانــه‌ی کــه‌ هیــچ دینێکیشــیان نــی‬
‫یــه‌ وه‌یــان شــوێنی ناکــه‌ون‪ .‬ئــه‌و پرســیاره‌مان ئاراســته‌ی چه‌نده‌هــا کــه‌س‬
‫کــردووه‌ کــ ‌ه ئایــا ئه‌گــه‌ر مێرده‌کــه‌ت خیانه‌تــت لــێ بــکات چــی ده‌که‌یــت؟‬
‫بــێ ســێ و دوو یه‌کسـه‌ر ده‌یانــووت جیــا ده‌مبـه‌وه‌ لێــی چونکـه‌ هـه‌ر ئه‌وه‌نــده‌‬
‫ده‌ســته‌اڵتی هه‌یــه‌‪ .‬ئــه‌و ‌ه بــاس لــه‌ پیــس بوونــی کۆمه‌ڵگــه‌ بــه‌ منداڵــی بــێ‬
‫بــاوك هه‌رمه‌کــه‌ کــ ‌ه پــڕی دایه‌نگاگانــن وه‌یــان ته‌نهــا لــه‌الی یــه‌ك الیه‌نــن‪،‬‬
‫به‌بــێ ســۆزی دایــك و بــاوك وه‌یــان یه‌کێکیــان‪ ،‬ئـه‌ی لـه‌ کوێیـه‌ مافــی منــداڵ!؟‬
‫مافیــان ئه‌وه‌یــ ‌ه به‌بــێ کــه‌س له‌دایــك بــن!؟ مافیــان ئه‌وه‌یــه‌ ســه‌رگه‌ردان‬
‫بــن!؟ مافیــان ئه‌وه‌یــ ‌ه دایــك و بــاوك ته‌نهــا بــه‌ ووشــه‌ بزانــن!؟ ئــه‌و هه‌مــوو‬
‫کێشــه‌ کــه‌ به‌هــۆی به‌دڕه‌وشــتیه‌و ‌ه دروســت ده‌بێــت کــه‌ له‌باســکرندا نایــه‌ن‬
‫ئه‌وه‌نــده‌ زۆرن‪ .‬جــا بۆیــ ‌ه زۆر زۆر جێگــه‌ی خۆیه‌تــی ئه‌گــه‌ر یه‌کێــك کاری‬
‫به‌دڕه‌وشــتی کــرد له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا خیزانــی هه‌یــه‌ زۆر جێگــه‌ی خۆیه‌تــی‬
‫بــه‌ بــه‌رد له‌نــاوی بــه‌ی چونکــه‌ میکرۆبــه‌ بــۆ کۆمه‌ڵگــه‌ وه‌ به‌ڵکــو ئــه‌و ئــازاره‌‬
‫ببێتـ ‌ه مایـه‌ی ئـه‌و تاوانـ ‌ه گـه‌وره‌ی و وه‌ ببێتـه‌ وانـه‌ش بــۆ خه‌ڵکانــی تــر تــا ئـه‌و‬
‫ماف ـه‌ ن ـه‌ده‌ن ب ـ ‌ه خۆیــان ک ـه‌ جــۆره‌ خیانه‌تێکــی به‌وشــێوه‌ بک ـه‌ن ئ ـه‌و هه‌مــوو‬
‫تاوانــه‌ی لــێ بکه‌وێتــه‌وه‌ له‌ســه‌روی هه‌موویانــه‌ گوێڕایــه‌ڵ نه‌بوونــی بــۆ‬
‫فه‌رمانــی خــوای گ ـه‌وره‌‪ ‌‌.‬جــا گ ـه‌ر ئێســته‌ دوای ئ ـه‌م ڕوونکردن ـه‌وه‌ بگه‌ڕێین ـه‌وه‌‬
‫س ـه‌ر ئایه‌ته‌ک ـه‌‪ .‬ل ـه‌ ته‌فســیری قورطوبیــدا له‌س ـه‌ر ووش ـه‌ی (خفتــم) هاتــووه‌‬

‫‪175‬‬
‫ئه‌گ ـه‌ر که‌ســێك گومانــی بــوو ل ـه‌وه‌ی ک ـ ‌ه دادگ ـه‌ر نابێــت ل ـه‌ نێــوان ژنه‌کانیــدا‬
‫بــا یه‌کێــك بهێنــێ‪ ،‬چ جــای ئ ـه‌و هه‌مــوو تاوان ـه‌ به‌رانب ـه‌ر ئافره‌تــان ده‌کرێــت‬
‫لــه‌ خیانــه‌ت کــردن لییــان و وه‌بازرگانــی کــردن پییانــه‌وه‌!؟ بــه‌اڵم لێــره‌دا‬
‫جێگــه‌ی ئامــاژه‌ پێکردنــه‌ زۆرێــك چ لــه‌ وواڵتــی خۆمــان و ‌ه چ له‌وواڵتانــی‬
‫ئیســامی به‌شــێوه‌یکی گشــتی ئه‌وکه‌ســانه‌ی کــ ‌ه ژنــی دووهــه‌م یــان زیاتــر‬
‫ده‌هێنــن له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مــا کــه‌ شــه‌رع داینــاوه‌ ده‌یهێنــن!؟ به‌ڵکــو زۆرێــك‬
‫ه ـه‌ر ل ـ ‌ه ڕقــی ژن ـه‌ کۆنه‌ک ـه‌ی ژنێکــی تــر ده‌هێنــێ! ک ـه‌ به‌ڕاســتی ئه‌م ـه‌ ئ ـه‌وه‌‬
‫ده‌گه‌یه‌نــێ هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تاوه‌ نیه‌تــی پــاك نه‌بــووه‌! لــه‌ ئایه‌ته‌کــه‌دا وه‌ك‬
‫ڕومنــان کــرده‌وه‌ ووش ـه‌ی (خفتــم)دا ده‌رک ـه‌وت‪.‬‬

‫وورد بوونه‌وه‌ له‌سه‌ر ئایه‌تی فره‌ژنی‬

‫ده‌بیســتم هه‌ریه‌کــ ‌هو‌ بــۆ خــۆی له‌ســه‌ر ئایه‌تــی فره‌ژنــی ده‌دوێ وه‌ك‬
‫وابێــت مه‌ت ـه‌ڵ بێــت‪ ،‬ب ـه‌اڵم که‌ســیش نــی ی ـه‌ بڵــێ والل ـه‌ هه‌ڵــت هێنــا ئیــر‬
‫به‌ســه‌‪ ،‬له‌وانــه‌ی کــه‌ بۆچونــی خۆیــان ده‌ده‌ن له‌ســه‌ر ئــه‌و ئایه‌تــه‌ زۆریــان‬
‫ناشــزانن ئایه‌ته‌کــ ‌ه بــ ‌ه ڕاســتی بخویننــه‌وه‌ ! قســ ‌ه لــه‌ شــتێکدا ده‌کــه‌ن کــه‌‬
‫شــاره‌زاییان لێــی نــی یــه‌! بۆیــه‌ لــه‌ ئیســامدا ئه‌گــه‌ر که‌ســێك وه‌اڵمــی‬
‫پرســیارێکیش بداتــه‌وه‌ بــه‌اڵم له‌ســه‌ر بنه‌مایه‌کــی زانســتی نه‌بــوو بێــت‬
‫ئه‌گــه‌ر وه‌اڵمه‌که‌شــی ڕاســت بێــت هــه‌ر تاوانبــاره‌ له‌وانه‌یــ ‌ه بڵێــن بــۆ خــۆ‬
‫وه‌اڵمه‌کــه‌ی ڕاســته‌؟ بــه‌اڵم هــۆی تاوانباریه‌کــه‌ی ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌ موماره‌ســه‌ی‬
‫کارێکــی کــردووه‌ به‌بــێ بنه‌مایــه‌ی زانســتی‪ ،‬لــه‌ ئیســامدا ڕێگــه‌ پێنــه‌دراوه‌‬
‫کــه‌ له‌ســه‌ر بنه‌مــای نه‌زانــی بۆچۆنــی خــۆت بڵێــی وه‌ ئــه‌م کاره‌ زۆر خراپــره‌‬
‫ئه‌گ ـه‌ر قس ـه‌که‌ش له‌س ـه‌ر ئایه‌تــی قورئانــی بێــت‪ ،‬ک ـ ‌ه ئ ـه‌و هه‌مــوو مه‌رج ـه‌ی‬

‫‪176‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫بــۆ دانــراوه‌‪ ،‬وه‌ یه‌کێــك لــه‌و مه‌رجانــه‌ ده‌بێــت عه‌ره‌بــی بزانیــن بــه‌ ڕێزمــان‬
‫و وورده‌کاریه‌کانیــه‌وه‌ نــه‌وه‌ك ته‌قــه‌ی ســه‌رت بــێ لــه‌ عه‌ره‌بیــداو به‌ئــاره‌زوو‬
‫ئیجتیهــاد بک ـه‌ی‪ !...‬جگ ـ ‌ه ل ـه‌وه‌ی ک ـه‌ ده‌بێــت ئــاگات ل ـ ‌ه هــۆکاری دابه‌زینــی‬
‫ئایه‌ته‌کــ ‌ه بێــت‪ ،‬مێــژووی‪ ،‬زانســته‌کانی قورئان‪..‬تــاد‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌وانــه‌ی کــه‌‬
‫ئه‌مــڕۆ دێــن و قســه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌م ئایه‌تــه‌ ده‌کــه‌ن ده‌توانــم ســوێند بخــۆم بــه‌‬
‫خــوا ک ـه‌ زۆریــان نازانــن ئ ـه‌و ئایه‌ت ـه‌ ل ـ ‌ه چ ســوره‌تێکدایه‌! چونک ـ ‌ه گوێــم لــێ‬
‫بــوو لــه‌ که‌ناڵه‌کانــه‌و ‌ه لــه‌ چه‌نده‌هــا که‌ســی جیــا جیــا کاتێــك کــه‌ ده‌یــان‬
‫ویســت ئایه‌ته‌کــه‌ بڵێــن زۆریــان هــه‌ر بۆیــان نه‌ده‌هــات وه‌ هه‌ندێکیــان‬
‫بــ ‌ه پچــڕ پچــڕو نیــوه‌و ناتــه‌واو ســه‌روگوێیان ده‌شــکاند! پێــم خۆشــه‌ بچمــه‌‬
‫خزمه‌تــی ئ ـه‌و ئایه‌ت ـه‌ی ک ـه‌ بــاس ل ـه‌ فره‌ژنــی ده‌کات و ‌ه ڕوونــی بکه‌م ـه‌و ‌ه ب ـه‌‬
‫پشــت به‌ســن بــه‌ چه‌نــد ســه‌رچاوه‌یه‌کی بــڕوا پــێ کــراو‪ ،‬لــه‌و ته‌فســیرانه‌ی‬
‫کــه‌ به‌ناوبانگــن له‌نــاو کۆمه‌ڵــی ســونه‌و جه‌ماعه‌تــدا‌ چه‌نــد ڕوونکرنه‌وه‌یــه‌ك‬
‫لــه‌ ڕوانگــه‌ی فیقهــه‌و ‌ه هــه‌ر له‌ســه‌ر هه‌مــان بابــه‌ت‪.‬‬
‫خــوای گــه‌وره‌ لــه‌ قورئانــی پیــرۆزدا لــه‌ ســوره‌تی النســاء ئایه‌تــی ســێ‬
‫ــاب لَك ْ‬
‫ُــم‬ ‫حــوا َمــا طَ َ‬ ‫ف الْ َي َتا َمــى فَانْ ِك ُ‬ ‫ْســطُوا ِ‬ ‫ــم أَ َّل تُق ِ‬‫خ ْف ُت ْ‬ ‫ده‌فه‌رمــوێ { َوإِنْ ِ‬
‫حــدَ ًة أَ ْو َمــا َملَكَـ ْ‬
‫ـت‬ ‫ـم أَ َّل تَ ْع ِدلُــوا َف َوا ِ‬ ‫ث َو ُربَــا َع َف ـإِنْ ِ‬
‫خ ْف ُتـ ْ‬ ‫ـا َ‬‫ســا ِء َم ْث َنــى َو�ثُـ َ‬ ‫ِم ـ َ‬
‫ن ال ِّن َ‬
‫ْن أَ َّل تَ ُعولُــوا} ئه‌ڵب ـه‌ت ئێم ـه‌ لێــره‌دا ته‌نهــا بــاس ل ـه‌و به‌ش ـه‌‬ ‫ـم َذلِــكَ أَد َ‬ ‫يَانُكُـ ْ‬‫أَ ْ‬
‫ده‌که‌یــن کــه‌ مه‌به‌ســتی فره‌ژنیه‌کــه‌ ده‌رده‌خــات لــه‌ ته‌فســیری ابــن کثیــردا‬
‫لــه‌ ڕاڤــه‌و شــیکردنه‌وه‌ی ئــه‌م ئایه‌تــه‌دا کۆمه‌ڵێــك فه‌رمــووده‌ی باســکردووه‌‬
‫بــاس لــه‌وه‌ ده‌کات کــه‌ کاتێــك ئــه‌م ئایه‌تــه‌ دابــه‌زی هاوه‌ڵــی وا هه‌بــوو‬
‫زیاتــر ل ـ ‌ه چــوار ژنــی هه‌بــوو‪ ،‬وه‌ك ئاشــکرایه‌ ک ـه‌ فره‌ژنــی شــتێك نــی ی ـه‌ ک ـه‌‬
‫ئیســام دایهێنابێــت وه‌ پێــش ئیســام که‌ســی وا هه‌بــوو زیاتــر لــه‌ چــوار‬
‫ژنــی هه‌بــووه‌‪ ،‬وه‌ هه‌بــووه‌ ده‌ ژنــی هه‌بــووه‌ له‌یــه‌ك کاتــدا‪ ‌،‬هه‌شــبووه‌ زۆر‬

‫‪177‬‬
‫زۆر زیاتــر‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئیســام ئ ـه‌م فره‌ژنی ـه‌ی دیــاری کــرد وه‌ کورتــی کــرده‌و ‌ه ل ـ ‌ه‬
‫چــوار ژنــدا‪ ،‬وه‌ك لــه‌ فه‌رموده‌کانیشــدا هاتــوو ‌ه کــه‌ پێغه‌مبــه‌ر درودی خــوای‬
‫لــێ بێــت‪ ،‬بــه‌ هاوه‌ڵه‌کانــی ده‌فه‌رمــوو ئه‌وانــه‌ی کــ ‌ه زیاتــر لــه‌ چــوار ژنیــان‬
‫هه‌بــوو پێــی ده‌وتــن کــه‌ چواریــان بهێڵنــه‌وه‌و باقیه‌که‌یــان تــه‌اڵق بــده‌ن‪،‬‬
‫ئه‌گــه‌ر زیاتــر لــ ‌ه یــه‌ك ژن حــه‌رام بوایــه‌ ئه‌مــری پــێ ده‌کــرن کــه‌ یه‌کێکیــان‬
‫بهێڵــن و باقــی هه‌مــووی دیکـه‌ی تـه‌اڵق بــده‌ن ‌‪ ،‬ڕاجیــاوازی نــی یـ ‌ه لـه‌وه‌ی کـه‌‬
‫تــا چــوار ژن حه‌اڵڵــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هه‌ندێــك به‌تایبــه‌ت له‌نــاو شــیعه‌کاندا زیاتــر‬
‫لــه‌ چواریــش به‌حه‌اڵڵیــان دانــاوه‌‪ ،‬که‌ســێك نه‌هاتــووه‌ بڵــێ دوو ژن ڕێگــه‌‬
‫پێنــه‌دراوه‌‪ ،‬ئه‌مــه‌ش بــه‌وه‌ ڕه‌د ناکرێتــه‌وه‌ ئه‌گــه‌ر ســی و نــۆ کــه‌س ده‌نگــی‬
‫بــۆ بــدات وه‌یــان ســی و پێنــج‪ ،‬خــۆی شــتێکی نه‌شــیاوه‌ ک ـه‌ ئایه‌تــی قورئانــی‬
‫بخرێت ـ ‌ه ده‌نگ ـه‌وه‌! که‌خــراش ده‌نگیشــی هێنــا بــۆ ئیــر به‌ره‌نــگاری ده‌بن ـه‌وه‌!‬
‫ل ـه‌ ڕاســتیدا ئه‌م ـ ‌ه ئ ـه‌و ‌ه ده‌رده‌خــات ک ـ ‌ه دیموکراسیشــیان قبــوڵ نــی ی ـه‌! خــۆ‬
‫ئه‌گــه‌ر وا بوایــه‌ نه‌ده‌بــوو چیــر قســه‌یان بکردایــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم زۆر به‌داخــه‌وه‌‬
‫که‌ســانێك ده‌یانه‌وێــت دژایه‌تــی بیــرو باوه‌ڕمــان ببنــه‌و ‌ه بــه‌ڕه‌د کردنــه‌وه‌ی‬
‫ئایه‌تــی قورئانــی‪ .‬ل ـه‌ ته‌فســیری الجاللینــدا ل ـه‌ ڕاڤ ـه‌ی ئ ـه‌م ئایه‌ت ـه‌دا هاتــووه‌‬
‫کـ ‌ه ده‌توانــن تــا چــوار ژن بهێنــن به‌ئــاره‌زووی خۆتــان مه‌گـه‌ر ترســی ئه‌وه‌تــان‬
‫هه‌بێــت کــه‌ نه‌توانــن مه‌رسوفــی بــۆ دابیــن بکــه‌ن‪ ،‬که‌وابــوو ئه‌گــه‌ر توانــرا‬
‫ئ ـه‌و ‌ه بکرێــت هیــچ ڕێگرێکــی تــر نــی ی ـه‌ وه‌ك ل ـه‌ فیقــه الســنة دا هاتــوو ل ـه‌‬
‫به‌رگــی دوو الپـه‌ڕه‌ ‪ 186‬ده‌ڵــێ‪ :‬أبــاح اللـ ‌ه تعــدد الزوجــات و قــره‌ علــی أربــع‪،‬‬
‫وأوجــب العــدل بینهــن يف الطعــام والکســوة واملبیــت‪ ،.‬واتــه‌ خــوای گــه‌وره‌‬
‫ڕه‌وای کــردووه‌ فره‌ژنــی وه‌ کورتــی کردووه‌تــه‌وه‌ لــه‌ چــواردا لــه‌ چــوار زیاتــر‬
‫دروســت نــی یـه‌‪ ،‬وه‌ هه‌روه‌هــا واجبیشــی کــردووه‌ کـه‌ دادگه‌ربــن لـه‌ نێوانیانــدا‬
‫لــه‌ خــواردن‪ ،‬پۆشــاك‪ ،‬جیگــه‌ی نیشــته‌جێ‪ ،‬که‌وابــوو ئــه‌وه‌ی داواکــراو ‌ه لــه‌‬

‫‪178‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫دادگه‌ریــدا ســێ شــته‌ ‪-1‬خــواردن ‪-2‬پۆشــاك ‪-3‬جێگــه‌ی نیشــته‌جێ‪ .‬وه‌‬
‫که‌ســێك توانــی ئــه‌و ســێ شــته‌ بــکات بــۆی هه‌یــه‌ ژن بهێنــێ ئه‌گــه‌ر هیــچ‬
‫ده‌نگیــش نه‌هێنێ‪...‬خــوای گ ـه‌وره‌ ئ ـه‌و ڕه‌وای ـه‌ی پــێ بینیــوه‌ ک ـه‌ دروســتکه‌رو‬
‫دادگــه‌ره‌ وه‌ بێگومــان هه‌رئه‌ویــش باشــرو شــیاوتره‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر که‌ســانێکیش‬
‫پێیــان ناخــۆش بێــت‪ ‌،‬ئــه‌و که‌ســانه‌ش کــه‌ ده‌ڵێــن کــه‌ کــه‌س ناتوانێــت‬
‫دادگ ـه‌ر بێــت وه‌ك خــوای گ ـه‌وره‌ ده‌فه‌رمــوێ {ولــن تســتطیعوا أن تعدلــوا بیــن‬
‫النســاء ولــو حرصتــم‪ ،‬فــا متیلــوا کل املیــل فتذروهــا کاملعلقــة} ئ ـه‌م ئایه‌ت ـه‌‬
‫بێگومــان دژایه‌تــی له‌گ ـه‌ڵ ئایه‌تــی پێشــوودا نــی ی ـه‌‪ ،‬چونک ـ ‌ه گونجــاو نــی ی ـه‌‬
‫ک ـه‌ ئایه‌تــی قورئانــی پیــرۆز دژی یه‌کــری بــن وه‌ بێگومــان واش نــی ی ـه‌‪ ،‬ک ـه‌‬
‫ئ ـه‌وه‌ش یه‌کێک ـ ‌ه ل ـه‌ موعجیزه‌کانــی قورئانــی پیــرۆز ک ـه‌ هه‌موویــان گونجــاون‬
‫له‌گــه‌ڵ یه‌کرتیــدا ئــه‌و ئایه‌تــه‌ی کــ ‌ه لــه‌ یه‌کــه‌م ســاڵدا هاتووه‌تــه‌ خــواره‌وه‌‬
‫له‌گـه‌ل ئـه‌و ئایه‌تـه‌ی کـ ‌ه ســاڵی کۆتــای هاتووه‌تـه‌ خــواره‌و ‌ه گونجــاون پێکـه‌وه‌‬
‫وه‌ك خــوای گ ـه‌وره‌ش ده‌فه‌رمــوێ ل ـه‌ ســوره‌تی النســاء ئایه‌تــی هه‌شــتاو دوو {‬
‫خ ِتال ًفــا كَ ِثـ ً‬
‫را‬ ‫جــدُ وا ِفيـ ِه ا ْ‬
‫ـر اللَّـ ِه لَ َو َ‬ ‫أَ َفــا يَتَدَ بَّـ ُرونَ الْ ُقـ ْرآنَ َولَـ ْو كَانَ ِمـ ْ‬
‫ن ِع ْنـ ِد َغـ ْ ِ‬
‫} ئه‌گــه‌ر ئــه‌م قورئانــ ‌ه لــه‌الی خــوای پــه‌روه‌ردگاره‌وه‌ نه‌بوایــه‌ دژایه‌تــی زۆری‬
‫تێــدا ده‌بیــرا‪ ،‬ئــه‌م ئایه‌تــه‌ وه‌اڵمــه‌وه‌ بــۆ ئــه‌و که‌ســانه‌ی کــه‌ ئایه‌تــی {ولــن‬
‫تســتطیعوا أن تعدلــوا بیــن النســاء ولــو حرصتــم‪ ،‬فال متیلــوا کل املیــل فتذروها‬
‫کاملعلقــة} لێــك ده‌ده‌نــه‌وه‌ به‌ڵکــو مه‌به‌ســت لــه‌م ئایه‌تــه‌ خۆشه‌ویســتی و‬
‫مه‌یلــی دڵــی ی ـه‌ ک ـه‌ ئه‌ویــش شــتێك نــی ی ـه‌ ک ـه‌ ئینســان خــۆی بتوانێــت زۆر‬
‫ته‌حه‌کومــی تێــدا بــکات‪ ،‬خــۆ که‌ســی واهه‌یــه‌ هــه‌ر یــه‌ك ژنیشــی هه‌یــه‌و‬
‫خۆشیشــی ناوێــت! ئــه‌ی خــۆ ده‌بــوو بــه‌ پێچه‌وانــه‌و ‌ه بوایــه‌‪ ،‬زۆرکه‌ســێك‬
‫منداڵه‌کانــی خــۆی وه‌ك یــه‌ك خــۆش ناوێــت یــان دایــك و باوکــی وه‌ك یــه‌ك‬
‫خــۆش ناوێــت بــا بــه‌ زاهیریــش وا بڵــێ ب ـه‌اڵم بــێ گومــان وا نــی ی ـه‌‪ ،‬هه‌مــوو‬

‫‪179‬‬
 ‫که‌ســێك ده‌توانێــت ئــه‌و پرســیار ‌ه لــه‌ خــۆی بــکات‪.‬‬
‫هــه‌ر لــه‌ هامــان الپــه‌ڕه‌ی فیقــه‌ الســنة داهاتــووه‌ لــه‌ مانــای ئــه‌و ئایه‌تــه‌دا‬
‫ده‌فه‌رمــوێ‪ :‬فــاءن العــدل املطلــوب هــو العــدل الظاهــر املقــدور علیــة ولیــس‬
‫هــو العــدل يف املــودة واملحبــة‪ ،‬فــاءن ذالــك ال یســتطیعه‌ أحــد‪ ،‬بــل العــدل‬
‫املنفــي هــو العــدل يف املحبــة واملــودة والجــاع‪ ،‬جــا ئه‌مــه‌ ڕه‌دێکــه‌ بــۆ‬
‫ئه‌وانــه‌ی کــه‌ به‌وشــێوه‌ ئــه‌و ئایه‌تــه‌ لێــك ده‌ده‌نــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ به‌ڕاســتی ئه‌مــه‌‬
‫هه‌ڵه‌یه‌کــی ترسناکیشــ ‌ه له‌هه‌مــان کاتــدا چونکــه‌ بــۆ؟ ئــه‌وه‌ی کــه‌ ئــه‌م‬
‫مشــتومڕه‌و ناڕه‌زاییــه‌ی دروســت کــردووه‌ له‌بــه‌ر به‌رگــری کردنــه‌ لــه‌و ئایه‌تــه‌‬
‫قورئانی ـه‌ که‌چــی ل ـه‌م الو ‌ه دژی ئایه‌تێکــی تریــش ده‌بن ـه‌وه‌! ک ـه‌ به‌ڕاســتی زۆر‬
‫جێگــه‌ی تێڕامــان و ئه‌ســه‌فه‌ کــه‌ که‌ســانێك بــه‌و شــێوه‌یه‌ بڕواننــه‌ قورئــان‪،‬‬
‫کــه‌ ده‌شــیان دوێنــی ده‌ڵێــن قورئــان پیــرۆزه‌! ئــه‌ی پــرۆزه‌ چــۆن ده‌بێــت‬
‫ئــاوای لــێ بکرێــت! پیــرۆز ‌ه ده‌بێــت ووردبینــه‌وه‌ لێــی و خۆمانــی لــێ شــاره‌زا‬
‫بکه‌یــن و کاری پــێ بکــه‌ن ئه‌گــه‌ر دژایه‌تــی بکه‌یــن و کاری پــێ نه‌که‌یــن‬
‫و هــه‌ر بــه‌ده‌م بڵێــن پیــرۆزه‌ ڕاســتی قســه‌کامنان ده‌رناخــات‪ .‬لــه‌ ته‌فســیری‬
‫طه‌بــه‌ری و قورطبویشــدا هه‌مــان شــت زیاتــر درێــژه‌ی هه‌یــه‌و وه‌ دووبــاره‌ی‬
‫ده‌که‌نـه‌وه‌ کـه‌ تــا چــوار ڕێگـه‌ی پێــدراوه‌ مه‌گـه‌ر نه‌توانــرا کـ ‌ه دادگـه‌ری ڕه‌چــاو‬
‫بکرێــت‪ ،‬ئ ـه‌و کات ـه‌ ته‌نهــا ه ـه‌ر یه‌کێــك ده‌بێــت بهێنــێ‪ ،‬هه‌تــا ئه‌گ ـه‌ر نه‌شــی‬
‫توانــی دادگــه‌ر بێــت له‌گــه‌ڵ یه‌کێکیشــدا بێگومــان ئه‌ویــش هــه‌ر دروســت‬
‫نــی یــه‌ چونکــه‌ ئــه‌و کاتــ ‌ه ســته‌می لــێ ده‌کات و ‌ه ســته‌میش لــه‌ ئیســامدا‬
‫ڕێگ ـه‌ پێن ـه‌دراوه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا ئ ـه‌م ڕێگ ـه‌ پێدان ـه‌ش ن ـه‌ واجب ـه‌ وه‌ ن ـ ‌ه سونه‌تیش ـه‌‬
‫به‌ڵكــو شــتێکه‌ ئیســام ڕێگــه‌ی پێــداوه‌ واتــه‌ (مباحــه‌) وه‌ باردۆخه‌کانیــش‬
‫جیــاوازن هه‌ربۆیــ ‌ه ده‌بینیــن خه‌ڵکــی پێویســتیان پێــی ده‌بێــت‪ ،‬به‌ڕاســتی‬
‫هه‌رگیــز ب ـه‌ مافــی ئافره‌تــی نازانــم ڕێگــری لــێ بکرێــت ل ـه‌م بــاره‌وه‌ له‌کاتێکــدا‬

‫‪180‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫زه‌واجــی مســیار بێده‌نگــن لێــی له‌گ ـه‌ڵ به‌دڕه‌وشــتی و خراپ ـه‌کاری‪ ،‬چ ڕێگ ـه‌‬
‫چاره‌یــه‌ك هه‌یــه‌ بــۆ ئــه‌و هه‌مــوو بێوه‌ژنــه‌ی کــه‌ زۆربــه‌ی مێرده‌کانیــان لــه‌‬
‫شــه‌ڕی ناوخــۆدا کــوژاوه‌! چ ڕێگــه‌ی چاره‌یــه‌ك هه‌یــ ‌ه بــۆ هه‌مــوو ئــه‌و قه‌یــره‌‬
‫کچانـ ‌ه کـ ‌ه کــوڕه‌کان زۆرینـه‌ی لـه‌ تــاودا وواڵتیــان به‌جــێ هێشــتووه‌‪ ،‬حکومـه‌ت‬
‫هــه‌روه‌ك چــۆن هۆکارێــك بــوون بــۆ زۆربوونــی ئــه‌و قه‌یرانــه‌‪ ،‬چــۆن ده‌بێــت‬
‫قه‌یرانێکــی تریشــیان بــۆ دروســت بکــه‌ن‪ ،‬ڕێگــه‌ی چاره‌کانیــش زۆرن هــه‌ر‬
‫ب ـه‌ فره‌ژنــی نــی ی ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌و هه‌مــوو کــوڕه‌ کــورد ‌ه ل ـه‌ ئه‌وروپــان ک ـه‌ ئامــاده‌ن ه ـه‌ر‬
‫قه‌ومێکــی تریــان ده‌ســت بکه‌وێــت دێننــی ل ـه‌ کاتێکــدا جیاوازیه‌کــی زۆر ل ـه‌‬
‫هه‌مــوو ڕووه‌کان ـه‌وه‌ هه‌ی ـه‌‪ ،‬بــۆ کار ئاســانی ناک ـه‌ن بــۆ ئ ـه‌و کوردان ـه‌ بگه‌ڕێن ـه‌وه‌‬
‫ئایــا ئه‌م ـه‌ زۆرێــك ل ـه‌و کێشــانه‌ چــاره‌ س ـه‌ر نــاکات؟‬
‫یه‌کێکی تر له‌و ئایه‌تانه‌ی ک ‌ه گومانی لێ دروست ده‌که‌ن ئه‌مه‌یه‌‬
‫ُــم فَشُ ــدُّ وا‬ ‫ح َّتــى إِ َذا أَثْ َ‬
‫خ ْن ُت ُموه ْ‬ ‫َــاب َ‬
‫ب ال ِّرق ِ‬ ‫َــر َ‬
‫ن كَفَــ ُروا ف َ ْ‬ ‫ــم الَّ ِذيــ َ‬ ‫‌[فَــإِ َذا لَ ِقي ُت ُ‬
‫ب أَ ْوزَا َر َهــا َذلِــكَ َولَ ـ ْو َيشَ ــا ُء‬ ‫ـع الْ َ‬
‫ح ـ ْر ُ‬ ‫ح َّتــى تَضَ ـ َ‬‫ـاق َفإِ َّمــا َم ًّنــا َب ْعــدُ َوإِ َّمــا ِفــدَ ا ًء َ‬
‫الْ َوثَـ َ‬
‫ســبِيلِ‬ ‫ف َ‬ ‫ن ُق ِتلُــوا ِ‬ ‫ــض َوالَّ ِذيــ َ‬ ‫ن لِ َي ْبلُــ َو بَ ْعضَ ك ْ‬
‫ُــم ِب َب ْع ٍ‬ ‫ــم َولَ ِكــ ْ‬‫ــر ِم ْن ُه ْ‬ ‫اللَّــهُ َلنْ َت َ َ‬
‫ــم] محمــد ‪ 4‬واته‌‪(:‬ئــه‌م فه‌رمانــه‌ بــۆ کاتــی به‌ره‌نــگار‬ ‫ــل أَ ْع َملَ ُه ْ‬ ‫ن يُ ِض َّ‬ ‫اللَّــ ِه َفلَــ ْ‬
‫بوونه‌وه‌یــه‌ لــه‌ گۆڕه‌پانــی جه‌نگــد) جــا کاتێــك کــه‌ گه‌شــن به‌وانــه‌ی کــه‌‬
‫بــێ بــاوه‌ڕ بوون‪،‬بێنــ ‌ه ده‌ســت لییــان و له‌گه‌ردنیــان بــده‌ن (ئه‌گینــا ئــه‌وان‬
‫ئێــو ‌ه ده‌کــوژن) تــا کاتێــك کوشــتاری زۆریــان لــێ ده‌کـه‌ن‪ ،‬ئینجــا کـه‌ هێزیــان‬
‫نه‌مــا‪ ،‬به‌دیــل بیانگــرن بــه‌ تونــد باڵبه‌ســتیان بکــه‌ن‪ ،‬ئه‌وســا یه‌کێــك لــه‌م‬
‫دوو کاره‌یــان له‌گه‌ڵــدا ئه‌نجــام بــده‌ن‪ :‬یــان بــه‌ پیاوه‌تــی و منــه‌ت؛ یاخــود‬
‫بــ ‌ه گۆڕینــه‌وه‌و فیدیــه‌ ئازادیــان بکــه‌ن‪ ،‬تاشــه‌ڕ کۆتایــی دێــت و ئاســه‌واری‬
‫نامێنێــت و دوژمنتــان چــه‌ك داده‌نێــن‪ ،‬بڕیاره‌کــه‌ ئاوه‌هایــه‌‪ ،‬ئه‌گــه‌ر خــوا‬
‫بیویســتایه‌ خــۆی تۆڵ ـه‌ی لــێ ده‌س ـه‌ندن‪ ،‬ب ـه‌اڵم ده‌یه‌وێــت به‌یه‌کــر تاقیتــان‬

‫‪181‬‬
‫بکات ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان ـه‌ش ل ـه‌ پێنــاو خــوادا ش ـه‌هید بــوون‪ ،‬هه‌رگیــز پاداشــتی ه ـه‌وڵ‬
‫و کۆششــیان به‌زایــه‌ نــادات‪.‬‬
‫زۆرن ئ ـه‌و ئایه‌تان ـه‌ی ک ـه‌ له‌س ـه‌ر جیهــاد و ه ـه‌وڵ و تێکۆشــان ده‌دوێــن ته‌نهــا‬
‫ئه‌مه‌مــان هه‌ڵبــژارد چونکــه‌ ئــه‌م ئایه‌تــ ‌ه زیاتــر تونــدی پێــوه‌ ده‌رده‌که‌وێــت‬
‫وه‌ك ئــه‌وان ده‌ڵێــن! هه‌مــوو ئایه‌ته‌کانــی تــر له‌ســه‌ر جیهــاد ده‌توانیــن‬
‫بڵێــن هه‌مــان قه‌وانــه‌ ئــه‌وان لێــی ده‌ده‌نــه‌وه‌‪ .‬وه‌ك وابێــت ئــه‌م ئایه‌تانــه‌‬
‫پێچه‌وانــه‌ی دیموکراســی و مافــی مــرۆڤ و ئــه‌و شــتانه‌یه‌‪ .‬بــا بێینــه‌ســه‌ر‬
‫ئایه‌ته‌کــ ‌ه شه‌مشــه‌مه‌کوێره‌کان ئــه‌م ئایه‌تــه‌ وا لێــك ده‌ده‌نــه‌وه‌و وێنه‌یه‌کــی‬
‫وا نیشــانی خه‌ڵکــی ده‌ده‌ن ک ـه‌ ئ ـه‌وه‌ی ئیســام بێــت ده‌بێــت شمێشــێرێکی‬
‫پــێ بێــت و ئـه‌وه‌ی مســوڵامن نه‌بێــت و پێــی گه‌شــت ملــی بپه‌ڕێنێــت چونکـه‌‬
‫جیهــاده‌! ئه‌مــه‌ش کۆمه‌اڵنێکــی پــێ ده‌خه‌ڵه‌تــێ! ئه‌گــه‌ر شــاره‌زایان‬
‫نه‌بێــت لــه‌ قورئــان و ئیســام‪ ،‬بــه‌اڵم کــه‌ دێنه‌ســه‌ر ئــه‌و ئایه‌تانــه‌ی کــه‌‬
‫ئــه‌وان وای لێــك ده‌ده‌نــه‌وه‌ نــه‌ك پێچه‌وانه‌یــ ‌ه هــه‌ر زۆر به‌هه‌ڵه‌شــدا چــوون‪،‬‬
‫چونکــه‌ ئــه‌و ئایه‌تانــ ‌ه باســی کاتــی جه‌نــگ ده‌کــه‌ن وه‌ك لــه‌ فه‌فســیری‬
‫ن‬‫ــم الَّ ِذيــ َ‬
‫ــال ‪ { :‬فَــإِ َذا لَ ِقي ُت ْ‬‫ف تَأْوِيــل َق ْولــه تَ َع َ‬ ‫طه‌به‌ریــدا هاتــووه‌‪[ :‬الْقَــ ْول ِ‬
‫ســولِ ِه ‪{ :‬‬‫الميَــان بِــ ِه َو ِب َر ُ‬ ‫ــال ِذكْــره لِ َفر ِ‬
‫ِيــق ْ ِ‬ ‫َــرب ال ِّرقَــاب } يَقُــول تَ َع َ‬ ‫كَفَــ ُروا ف َ ْ‬
‫ـم‬‫َاض ُبــوا ِرقَابهـ ْ‬‫ح ـ ْرب ‪ ,‬ف ْ ِ‬ ‫ن أَ ْهــل الْ َ‬
‫ســوله ِم ـ ْ‬‫ن كَ َف ـ ُروا } ِباَللَّ ـ ِه َو َر ُ‬
‫ـم الَّ ِذي ـ َ‬
‫َف ـإِ َذا لَ ِقي ُتـ ْ‬
‫‪ ].‬ئاشــکرایه‌ ئــه‌م کارانــه‌ مســوڵامنان له‌کاتــی شــه‌ڕدا ده‌توانــن بیکــه‌ن‪ ،‬خــۆ‬
‫گونجــاو نــی ی ـه‌ هه‌رکه‌ســێکت پێگه‌شــت بیکوژیــت! مێــژووی ه ـه‌زار ســاڵه‌ی‬
‫ئیســام شــایه‌تحاڵی ئه‌مه‌شــن‪ ،‬کــه‌ مســوڵامنان چه‌نــد بــه‌ به‌زه‌یــی بــوون‪،‬‬
‫وه‌کاتێــك کــه‌ شــه‌ڕیش بــووه‌ وه‌ك لــه‌ چه‌نده‌هــا فه‌رمووده‌شــدا هاتــووه‌ کــه‌‬
‫ئه‌مانــه‌ نه‌کــوژن‪ :‬پیــر‪ ،‬ئافــره‌ت‪ ،‬منــداڵ‪ ،‬شــه‌ڕنه‌که‌ر‪ .‬وه‌ نه‌شــکاندی دارو‬
‫دره‌خــت و کاولــکاری نه‌ک ـه‌ن‪ .‬له‌وانه‌ی ـه‌ بپرســن بڵێــن ئ ـه‌ی ئه‌وه‌نــی ی ـه‌ ل ـه‌م‬

‫‪182‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫ئایه‌تــه‌دا ده‌ڵــێ بــده‌ن لــه‌ ملیــان ئــه‌م چ به‌زه‌ییه‌کــه‌؟ وه‌اڵمه‌کــه‌ی ئه‌وه‌یــه‌‬
‫ئه‌مــه‌ کاتــی شــه‌ڕه‌و کــ ‌ه ده‌ســته‌ویه‌خه‌ به‌رانبــه‌ر یه‌کــن ئــه‌ی خــۆ ئه‌گــه‌ر‬
‫ئــه‌م نــه‌دا لــه‌ ملــی ئــه‌و ملــی خــۆی ده‌په‌ڕێنــن‪ ‌.‬مــن پرســیارێك ئاراســته‌ی‬
‫هه‌مــوو ئـه‌و که‌ســان ‌ه ده‌کـه‌م کـه‌ ئـه‌م جــۆر ‌ه گومانانـه‌ دروســت ده‌کـه‌ن ئه‌گـه‌ر‬
‫ده‌ســته‌ویه‌خه‌ بــووه‌وه‌ له‌گــه‌ڵ یه‌کێکــداو ویســتی بیکوژێــت ئــه‌و چ ده‌کات؟‬
‫بــا مســوڵامنیش نه‌بێــت ده‌ڵێــت فه‌رمــوو دانیشــ ‌ه بــا گفتوگــۆ بکه‌یــن! خــۆ‬
‫ئه‌گ ـه‌ر بڵێــی به‌ڵــێ تــا خــۆت ده‌خوێنیت ـه‌وه‌ ئ ـه‌و ملــی هه‌ڵکه‌نــدووی‪ .‬چونک ـه‌‬
‫شــوێنه‌که‌ جێگـه‌ی ئـه‌وه‌ نــی یـه‌‪ .‬خــۆ ئه‌گـه‌ر بێینــه‌سـه‌ر دونیایــی تازه‌گـه‌ری‬
‫ئه‌مــڕۆ منونــه‌ زۆر زۆرن له‌ســه‌ر ئــه‌م جۆره‌کارانــ ‌ه کــه‌ که‌ســانی نــا مســوڵامن‬
‫کاری وا ده‌کـه‌ن خۆشــیان پێیــان هـه‌زم ناکرێــت‪ ،‬بــا زۆر دوور نه‌ڕۆیــن لێدانــی‬
‫ئه‌مه‌ریــکا ل ـه‌ عێــراق چــی تێــدا ده‌کرێــت!!! وواڵته‌ک ـه‌ داگیــر ده‌کات! خێــرو‬
‫به‌ره‌که‌ته‌کــه‌ی ده‌بــات! منــداڵ ده‌کوژێــت! ژن ده‌کوژێــت! پیــر ده‌کوژێــت!‬
‫دارودره‌خته‌کانیــش ده‌ســوتێنن و کاولــی ده‌کــه‌ن! ماڵه‌کــه‌ت ده‌ڕوخێنــن‪،‬‬
‫هه‌وڵــی گوڕینــی دینه‌که‌شــت ده‌ده‌ن‪ ،‬بــێ ئه‌خالقــی به‌رانبــه‌ر ئافره‌تــه‌کان‬
‫ده‌کـه‌ن‪ ،‬خه‌ڵــك ده‌کـه‌ن بـه‌ نیشــانه‌ شــکێن بــۆ خۆشــی خۆیــان‪ ،‬دزی ده‌کـه‌ن‪،‬‬
‫بــه‌ دواکه‌وتــوو خه‌ڵکه‌کــه‌ش له‌قه‌ڵــه‌م ده‌ده‌ن و ئیدیعــای بــۆ ده‌کــه‌ن‪ ،‬وه‌‬
‫زۆرێکــی تریــش ئینجــا لێشــت ڕازی نیــن!!! هه‌مــوو ئه‌وانــ ‌ه کــراوه‌و حاشــا‬
‫هه‌ڵنه‌گــره‌‪ ،‬تــا ئێســته‌ش به‌رده‌وامــ ‌ه‪ ‌.‬منونــه‌ی لــه‌م جۆرانــه‌ زۆر زۆرن بــه‌اڵم‬
‫وروژاندنیانــم پــێ خــۆش نــی یــه‌ حیزبه‌کانــی خۆمــان چیــان کــرد له‌نــاو‬
‫یه‌کــدا؟ خــۆ کێشــه‌که‌یان دیــن نه‌بــوو‪ .‬ئه‌گــه‌ر بــه‌ ئینســافیه‌و ‌ه بڕوانینــه‌‬
‫کاره‌کان ڕاســتیه‌کامنان بــۆ ده‌رده‌که‌ویــت‪ .‬کورتــه‌ی ئــه‌م باســه‌ ئه‌وه‌یــه‌‬
‫کــه‌ کاتــی شــه‌ڕ کاتــی شــه‌ڕه‌ ئه‌گــه‌ر تــۆ به‌رانبه‌ره‌کــه‌ت نه‌کوژیــت ئــه‌و تــۆ‬
‫ده‌کوژێــت‪ .‬لێــره‌دا پرســیارێك ئاراســته‌ی ناحــه‌زان ده‌کــه‌م باشــه‌ ئه‌گــه‌ر‬

‫‪183‬‬
‫مســوڵامن لــه‌ مه‌یدانــی جه‌نگــدا جه‌نگــی نه‌کــرد به‌رانبه‌ره‌کــه‌ی چ ده‌کات‬
‫بێگومــان زۆر به‌ئاســانی هه‌موویــان ده‌کــوژن ئـه‌ی بــۆ ئـه‌و مافـه‌ ده‌ده‌ن بـه‌وان‬
‫ک ـه‌ مســوڵامنه‌کان بکــوژن ب ـه‌اڵم ب ـه‌ مســوڵامنه‌کان ن ـه‌‪ .‬ئ ـه‌و جــۆره‌ قســان ‌ه بــێ‬
‫مانــان زۆر نه‌گونجــاون‪ ،‬مســوڵامن له‌کاتــی شــه‌ڕدا خه‌ڵــك ده‌کــوژێ کارێکــی‬
‫ئاســاییه‌ بــۆ ئــه‌و کاته‌‪...‬بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دا یاســایی خۆیشــی هه‌یــه‌‬
‫چونکــه‌ هه‌ڵگیرســانی شــه‌ڕ ئاســان نــی یــه‌ وه‌ کــ ‌ه چاریــش نه‌مــا ئه‌وســا بــه‌‬
‫گوێــره‌ی خۆیشــی ده‌یــکات له‌گــه‌ڵ ڕه‌چاوکردنــی پیــرو‪ ،‬ژن و‪ ،‬منــداڵ و‪...‬‬
‫هت ـد‌ کۆتایــی ب ـه‌م ئایه‌ت ـ ‌ه ده‌هێنــم ب ـه‌وه‌ی ئه‌گ ـه‌ر مســوڵامنان وواڵتێکیشــیان‬
‫فه‌تــح کــرد دزیــان لێناکــەن‪ ،‬ڕه‌زو داره‌کانیــان ناســوتێنن‪ ،‬ماڵه‌کانیــان وێــران‬
‫ناک ـه‌ن‪ ،‬ســوکایه‌تیان پێناک ـه‌‪ ،‬ته‌نهــا شــتیك ک ـه‌ بیک ـه‌ن لێس ـه‌ندی جزیه‌ی ـه‌‬
‫ئه‌ویــش له‌بــری ئه‌وه‌یــه‌ کــ ‌ه زه‌کات نــاده‌ن چونکــه‌ مســوڵامنان زه‌کات ده‌ده‌ن‬
‫ئــه‌وان نایــده‌ن جــا بــۆ ئــه‌وه‌ی پارســه‌نگیه‌ك دروســت ببێــت ده‌بێــت جزیــه‌‬
‫بــده‌ن کــه‌ ئه‌ویــش بــۆ کۆمه‌ڵگه‌کــ ‌ه خۆیانــ ‌ه هــه‌روه‌ك زه‌کاتــی مســوڵامنه‌کان‬
‫وه‌ جزیــه‌ش لــه‌ منــداڵ و ژن و نه‌داریــش ناســه‌ندرێت خــۆ ئه‌گــه‌ر نــه‌دار‬
‫بــوون یارمه‌تیشــیان ده‌درێــت‪ ‌،‬ده‌بێــت پارێزراویــش بــن یانــی لــه‌ ئه‌مانــدا‬
‫بژیــن مســوڵامنان ده‌بێــت ئــه‌و ئه‌مانه‌یــان بــۆ ده‌ســته‌به‌ر کردبێــت ئه‌گینــا‬
‫مافــی جزیه‌دانیشــی له‌ســه‌ر نامێنــێ‪ ،‬هــه‌روه‌ك ئه‌گــه‌ر مســوڵامنیش بــوو‬
‫جزیه‌دانــی له‌ســه‌ر الده‌چێــت چونکــه‌ ئه‌وکاتــ ‌ه زه‌کات ده‌دات‪ .‬بــه‌اڵم ئه‌گــه‌ر‬
‫ســه‌یری داگیــر کردنــی عێــراق بکه‌یــن به‌تــه‌واوی بــ ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌یــ ‌ه ئیــر‬
‫نازانیــن دیموکراتیه‌کــه‌ی ئه‌مه‌ریــکا لــه‌ کوێدایــه‌‪ ،‬ســه‌روه‌تی خه‌ڵــك‬
‫ده‌برێــت‪ ،‬لــه‌ ئه‌مانیشــدا نــی یــه‌ هه‌مــوو چرکه‌یــه‌ك موعــه‌ره‌ز ‌ه بــۆ کوشــن‪،‬‬
‫ســوکایه‌کی بــه‌ خه‌ڵکه‌کــه‌ی ده‌کرێــت بــه‌ هه‌مــوو جۆره‌کانیــه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵوێســتی‬
‫ده‌ســاتدارانیش دیــارن چیــان پــێ ده‌کرێــت!‬

‫‪184‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬

‫سه‌رچاوه‌کان‬

‫‪-1‬قورئانی پیرۆز‬
‫‪-2‬ته‌فسیری ابن کثیر‬
‫‪-3‬ته‌فسیری طه‌به‌ری‬
‫‪-4‬ته‌فسیری قورطبی‬
‫‪-5‬ته‌فرسی الجاللین‬
‫‪-6‬فقه‌ السنة به‌رگی دوو‬

‫واتــه‌ ئاینــی ئیســام رێگــه‌ی پێدابێــت مه‌به‌ســت ئــه‌و کارانه‌یــ ‌ه کــه‌ لــه‌ چوارچیــوه‌ی‬ ‫‪ 1‬‬
‫شــه‌رعدا بێــت‬
‫ئایه‌تی ‪ 286‬سورة البقرة‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪ – 187111‬بلغــوا عنــی ولــو آیــة‪ ،‬وحدثــوا عــن بنــي ارسائیــل وال حــرج ومــن کــذب عــي‬ ‫ ‬‫‪3‬‬
‫متعمــدا فلیتبــوآ مقعــده‌ مــن النــار الراوي‪:‬عبدالل ـ ‌‌ه بــن عمــرو بــن العاص‪-‬خالصــة الدرجة}‪:‬صحیــح‪-‬‬
‫{امحدیث‪:‬البخــاري – املصدر‪:‬الجامــع الصحــي الصفحــة او الرقــم ‪3461‬‬
‫‪ - 6526‬مــا منكــم مــن أحــد إال ســيكلم ‌ه ربــه‌ ليــس بينــه‌ وبينــه‌ ترجــان ‪،‬‬ ‫ ‬‫‪4‬‬
‫فينظــر أميــن منــه‌ فــا يــرى إال مــا قــدم مــن عملــه‌ ‪ ،‬وينظــر أشــأم منــه‌ فــا يــرى إال مــا‬
‫قــدم ‪ ،‬وينظــر بــن يديــ ‌ه فــا يــرى إال النــار تلقــاء وجــ ‌هه‌ ‪ ،‬فاتقــوا النــار ولــو بشــق متــرة ) ‪.‬‬
‫الــراوي‪ :‬عــدي بــن حاتــم الطــايئ ‪  - ‬خالصــة الدرجــة‪[ :‬أورده‌ يف صحيحــه‌] وقــال ‪ :‬قــال األعمــش ‪:‬‬
‫وحدثنــي عمــرو بــن مــرة ‪ ،‬عــن خيثمــة ‪ :‬مثلـه‌ ‪ .‬وزاد فيـه‌ ‪ :‬ولــو بكلمــة طيبــة ‪  - ‬املحــدث‪ :‬البخــاري ‪ - ‬‬
‫املصــدر‪ :‬الجامــع الصحيــح ‪  - ‬الصفحــة أو الرقــم‪7512 :‬‬
‫رواه‌ الرتمذي‬ ‫‪5‬‬
‫ ‬
‫رواه البخاري‬ ‫‪ 6‬‬
‫رواه البيهقي‬ ‫‪ 7‬‬
‫رواه البخاري‬ ‫‪ 8‬‬

‫‪185‬‬
 ‫پێڕست‬

‫پێشــەکی‪3 ................................................................................‬‬
‫لــە ڕوانگــەی قورئانــەوە ‪4 ................................................................‬‬
‫ئیســام و ئامانجەکانــی‪7 ................................................................‬‬
‫ئه‌رکانه‌کانــی ئیــان (أرکان االیــان)‪38 .............................................‬‬
‫ئه‌رکانه‌کانــی ئیســام (أرکان االســام)‪38 ...........................................‬‬
‫بانگــه‌واز (الدعــوة)‪39 .................................................................‬‬
‫سـه‌رم ســوڕماوه‪40 .......................................................................‬‬
‫کورته‌ی ـه‌ك له‌س ـه‌ر ح ـه‌اڵڵ و ح ـه‌رام‪41 ..............................................‬‬
‫هــۆکاری الچونــی تــاوان له‌سـه‌ر تاوانبــار‪44 ..........................................‬‬
‫مســوڵامن لــە نێــوان عەقــڵ و شــەیتاندا‪48 ...........................................‬‬
‫دیــارده‌ی خــۆ کوشــن لـه‌ ئه‌وروپــا دیــوی نادیــار‪53 ................................‬‬
‫ئامــۆژگاری بــۆ خەڵکــی بــەرسە‪55 ...................................................‬‬
‫گەڕانــەوە بــۆ ئیســام بــە منوونــە‪57..................................................‬‬
‫لێخۆشــبوون ومیهره‌بانــی به‌ڕێوه‌یــه‌ ‪62............................................‬‬
‫هەڵوێســتەیەك لەگــەڵ خۆمــان و ڕەمەزەنــدا‪62 .....................................‬‬
‫کاریگــه‌ری درامــاکان لــه‌ مانگــی ڕه‌مه‌زانــدا‪64 .....................................‬‬
‫تێگەیشــن لــە قورئــان‪67 ..........................................................‬‬
‫گه‌وره‌تریــن و به‌هێزتریــن کۆبونه‌وه‌ (زه‌نگێــك بۆ حه‌جخــوازان)‪80................‬‬
‫چــۆن کەســێكی سوپاســگوزاربم؟ ئــەوەش وەاڵم‪84 ...............................‬‬
‫ڕووت و قوتــی ئــازادەو داپــۆرشاوی قەدەغــە دەکرێــت‪85 .........................‬‬
‫ڕه‌وشــی ئافره‌تانــی کــورد ل ـه‌ ئه‌وروپــا‪88 .............................................‬‬

‫‪186‬‬
‫په‌يامى ئيسالمى قيبله‌‬
‫عه‌قیقــه‌ وه‌ك مافێکــی گــه‌وره‌ی منــداڵ‪92 .....................................‬‬
‫قۆناغــی هــەرزەکاری‪100..............................................................‬‬
‫خوازبێنــی و ژن هێنــان‪103.........................................................‬‬
‫ڕوونکردنەوەیەکــی ورد و جوان لەســەر قــەزاو قــەدەر‪110 .........................‬‬
‫رێــزو وەفــاداری بــۆ مامۆســتا‪112 ......................................................‬‬
‫خوێنــدن ل ـه‌ دووره‌وه‌ وه‌یــان له‌س ـه‌ر تــۆڕی ئه‌نته‌رنێــت‪115 .....................‬‬
‫جیــاوازی توێژینـه‌وه‌ی زانكۆكانــی ئه‌وروپــا و كوردســتان‪116 .....................‬‬
‫چۆنێتــی دانانی ووشـه‌ی نهێنــی بــۆ نوســینه‌کامنان‪119...........................‬‬
‫دزی و ڕۆژمانه‌نووســی‪122 ...........................................................‬‬
‫کات پێشــکەوتنە‪124 ...............................................................‬‬
‫بۆشــای کردنــه‌وه‌ بــۆ نه‌یــاران‪126 ...................................................‬‬
‫ئائه‌مه‌یــ ‌ه ســه‌لیقه‌و دانایــی مســوڵامنێتی!‪128 ...................................‬‬
‫ســه‌مه‌ره‌یه‌کی تــری جیهانــی تازه‌گــه‌ری‪131 .....................................‬‬
‫یوتیــوب ته‌مه‌نێکــی کــه‌م جه‌ماوه‌رێکــی زۆر‪134 ................................‬‬
‫به‌کارهێنانــی کرێدیــت کارد‪135 ..................................................‬‬
‫قیبلــە‪ :‬بوونــم به‌سه‌رنووس ـه‌ر ل ـه‌ ده‌ریــای نــوور‪140 ...............................‬‬
‫دارەکــەی ئیــام محەمــەد لــە بنــدا ببــڕن‪148 .......................................‬‬
‫پەیڤێــك لــە قــواڵی دڵــەوە بــۆ پــورزای کۆچکــردووم‪150 ...........................‬‬
‫گه‌شــت و گــوزاری شــه‌رعی‪155 ....................................................‬‬
‫ڕووناکــی‪160 ..........................................................................‬‬
‫ئیعجــازی زینــدوو بوونــه‌وه‌ منونــه‌ی په‌نجه‌مــۆر‪165 ..............................‬‬
‫ڕه‌واندن ـه‌وه‌ی گومــان له‌س ـه‌ر ‪ ٢‬ئایه‌تــی قورئانــی پیــرۆز‪166 .....................‬‬
‫وورد بوونــه‌وه‌ له‌ســه‌ر ئایه‌تــی فره‌ژنــی‪176 .........................................‬‬

‫‪187‬‬
188