Professional Documents
Culture Documents
Noli Me Tangere Script
Noli Me Tangere Script
Narrator: Alamin ninyo ang kuwento ng mga taga-San Diego; maraming malungkot, masungit, marami rin ang
nagsasaya, parang walang problema, o di kaya’y nagkukunwaring walang probema.
Sa Kalye Anloague ng Binundok, sa isang malaking bahay, nakatira si Don Santigo de los Santos, na higit na
kilala bilang Kapitan Tiago. Kilala siya sa buong bayan dahil sa kanyang kayamanan, lalo’t higit sa kanyang
kabaitan. Isang gabi sa kanyang tahanan…
[Makikita si Tiya Isabel na nag-aabot ng sigarilyo at hitso sa mga dayuhang babae. Narinig ni Tiya Isabel na
tila may nabasag na pinggan at mabilis nyang nakapagsalita ng…]
Kapitan Tiago: Mga ginoo, ikinalulugod kong ipakilala ang anak ng aking nasirang kaibigang si Don Rafael.
Tinyente Guevarra: (bubulong kay G. Laruja) Sino kaya ang bisitang kasama ni Don Santiago?
Kapitan Tiago: Siya ay si Juan Crisostomo Ibarra. Galing siya ng Europa. Sinundo ko siya mula sa kanyang
paglalakbay.
Ibarra: ikinalulugod ko po kayong lahat na makiklala. Aba, Padre Damaso, ang kura ng San Diego.
ikinagagalak ko pong makitang muli ang isang matalik na kaibigan ng aking ama. (waring makikipagkamay)
Uhh, mukhang nagkakamali ako. Patawad ho, Reverencia.
P. Damaso: Hindi ka nagkakamali, hijo. Ngunit hindi ko kailanman naging matalik na kaibigan ang iyong ama.
T. Guevarra: Kung gayon ay ikaw pala ang anak ng nasirang si Don Rafael Ibarra.
Ibarra: (yuyukod upang magpakita ng pagsang-ayon)
T. Guevarra: Nawa’y ang kasiyahang napagkait sa iyong ama ay mapasayo.
Ibarra: Gracias, señor.
T. Guevarra: Isang mabait na tao ang iyong ama. Nakilala ko at malimit kong makasama ang inyong ama at
masasabi kong isa siya sa mga kagalang-galang at matapat na mamamayan ng Pilipinas.
Ibarra: Maraming salamat po. Pinawi ng mga papuri ninyo sa aking ama ang mga duda ko tungkol sa nangyari
sa kanya, gayong ako na kanyang anak ay walang kaalam-alam.
Kapitan Tiago: Mga mahal kong panauhin, halina’t pumunta tayo sa hapag. Handa na ang hapunan!
Narrator: Masayang nagsipuntahan sa hapag ang mga panauhin. Nag-alukan pa ng silya ang dalawang kura,
kahit na parehas nilang gustong umupo sa kaliwang kabisera ng mesa. Sa huli ay naupo rin si Padre Sibyla sa
silya na ikinaama rin ng loob ni Padre Damaso. Naupo na lamang siya sa tabi ng pari. Tinola ang ipinahanda
ni Kapitan Tiago, gaya ng inaasahan. Nagpasahan na ng ulam. Ang mas masaklap, puro leeg at pakpak ang
natira kay Padre Damaso habang sa iba ay puro hita. Dahil sa sobrang inis ay humigop na lamang siya ng
sabaw at dinurog ang papaya ng may malakas na tunog mula sa pinggan, at saka padabog na ibinagsak ang
kubyertos sa tabi ng pinggan. Nang malapit nang matapos ang hapunan ay nagsalita si Ginoong Laruja…
Narrator: Pagkaalis ni Ibarra ay halata sa mukha ni Padre Damaso ang matinding inis tungkol sa buong araw.
P. Damaso: Nakita ninyo? Minsan ay napakasama ng nagiging bunga ng pagpapadala ng inyong mga anak
sa ibang bansa upang mag-aral. Lumalaki ang kanilang ulo at itinuturing na ang sarili na mas mataas.
Nawawalan sila ng galang!
Kabanata 4: Erehe at Pilibustero
Narrator: Si Ibarra’y lumalakad na di batid kung saan siya patututungo. Sa mahinang lakad ay narating niya
ang Liwasan ng Binundok. Nagpatuloy siya sa daang Sakristiya, naroon ang mga Intsik na nagtitinda ng
sorbetes at mga babaeng nagbibili ng punungkahoy
Ibarra: (Sa sarili) Diyos ko, sa gabing ito’y parang pangarap lamang ang pitong taon ko sa Espanya.
Narrator: Naramdaman niya ang dantay ng isang magaang kamay sa kanyang balikat. Namalas niya ang
tinyenteng nakangiti.
T. Guevarra: Binata, mag-iingat ka sa mga lihim ninyong kaaway. Ang nangyari sa inyong ama ay dapat
maging isang aral sa inyo.
Ibarra: Ipagpatawad ninyo sa wari ko’y naging mahal sa inyo ang aking ama. Ngunit sa aking pagkakabatid ay
wala ako o kahit ang aking ama na mga lihim na kaaway.
T. Guevarra: Madalas ang sobrang kapanatagan ay nagdadalasa atin sa ilang kapahamakan. (tumigil at
nagmuni-muni bago sumagot ulit) Hanggang sa huling hininga ng inyong amang si Don Rafael ay hindi siya
makapaniwala na mayroon pala siyang nagtatagong mga kaaway.
Ibarra: (maluha-luha) Ngayon ay alam ko na ang dahilan kung bakit si Kapitan Tiago ay nag-aalangan na
magsabi sa akin ng mga nangyari sa aking ama. Ngunit bakit siya nakulong sa piitan? Ano ang naging
kasalanan niya?
T. Guevarra: Ang tanging kasalanan niya ay dahil siya ang pinakamayamang tao sa buong San Diego. Ngunit
huwag kayong mag-alala. Ang mabulok sa bilangguan sa bansang ito ay maituturing na kabayanihan.
(playback ng storya at ang magsasalita bilang Narrator ay si T. Guevarra)
T. Guevarra: Ang iyong ama, gaya ng alam ng mundo ay isa sa mga kagalang-galang na tao sa buong San
Diego. Ngunit kinaiinisan at kinamumuhian rin siya ng iba sa kanyang mga kababayan. Dahil sa siya ay may
naiibang pilosopiya mula sa nakararami, pinapalagay ng mga kaaway niya na siya ay isang erehe at
pilibustero. Mula sa pulpito ng simbahan ay ikinakalat ni Padre Damaso ang ganitong mga pasaring, kahit na
walang pangalang nababanggit:
P. Damaso: Wala nang mas hihigit pang bobo sa mga taong nagkukunwaring matalino. May mga tao kasing
nagmamarunong sa pamamalakad ng pamahalaan,gayong wala naman silang alam! Kaya’t kung kayo’y
tumutulad sa mga ganito ay magsisi na kayo! Hindi dapat nakikialam ang mga mamamayan sa pamamalakad
ng pamahalaan, lalo na kung sila’y mangmang at walang pinag-aralan gaya ng iba!
T. Guevarra: Minsan ay may isang Artilyero na nangongolekta ng tributo sa mga mamamayan. Ang
Artilyerong ito ay mangmang at hindi marunong magbasa at sumulat. Galit ang mga tao sa kanya dahil sa
kanyang kalupitan. Upang makaganti, ang ibang mga mamamayan ay binabaligtad ang kanilang cedula kapag
pinipirmahan na ito ng kabesa. Isang araw, isang bata kasama ang kanyang kapatid ang nanloko sa kabesa.
Bata 1: (natatawa)Ginoo, maari mo bang basahin ang laman ng sulat?
Artilyero: Umalis kayo sa dinaraaanan ko kung ayaw niyong makulong sa kwartel!
Bata 2: Talaga? Ikukulong mo kami? Basahin mo muna ito.
Bata 1: Ano ka ba, hindi siya makababasa. Kasi, mas matalino ang tiyan niya kaysa sa ulo niya! (tatawa
kasabay ni Bata 2)
Artilyero: Mga lapastangang bata! (pinagsisipa at pinagsusuntok ang mga bata)
T. Guevarra: Nakita noon ng ama mo ang nangyari kaya’t sumaklolo ito sa mga bata.
D. Rafael: Maawa ka sa mga bata, Ginoong Kabesa. Huwag mo silang saktan!
Artilyero: Huwag kang makialam dito, tanda! (susuntukin si D. Rafael)
(Nasalag ni D. Rafael ang suntok at inindahan ng kanan sa pisngi ang kabesa. Nabuwal ang kabesa at
nabagok ang ulo sa isang usling bato.)
D. Rafael: Iyan ang dapat sa iyo.
T. Guevarra: Nakita iyong ng mga tao. Sinaklolohan nila ang Artilyero at naidala sa pagamutan. Kinalaunan ay
namatay ang Artilyero, na siyang ikinakulong ng iyong ama, Ibarra. Lumabas ang kanyang mga lihim na
kaaway, kasama si Padre Damaso. Malapit na sana siyang mapalaya noong hindi mapatunayan sa tribunal
ang kanyang kasalanan, ngunit inakusahan siya ng iba pang salang hindi niya ginawa. Lumipas ang ilang taon
at hindi na malaman ang tunay na sakdal sa kanya. Naroong siya’y kasama sa ilang himagsikan ng mga
tulisan, nangamkam ng mga bukid, isang erehe at pilibustero, nagbabasa ng mga pahayagan mula sa Madrid,
nagtatago ng mga liham at larawan ng isang binitay na pari, at marami pang iba. Nagusot nang nagusot ang
usapin.
Sa wakas ay umiral din ang katwiran. Mapalalaya na siyang muli dahil sa kawalan ng ebidensya sa mga
paratang. Ngunit sa kasawiang-palad, namatay na ang iyong ama dahil sa hindi magandang kondisyon sa
piitan. Nabulok siya sa bilangguan dahil sa kanyang kayamanan. Patawad Señor Ibarra.
Ibarra: (naluluha) Ngayon ko lang nalaman ang tunay na nangyari sa aking mahal na ama. Napakalupit ng
sinapit ng aking ama.
T. Guevarra: Patawad po ngunit kailangan ko nang umalis. Ipauubaya ko na lamang kay Kapitan Tiago ang
iba pang nangyari upang kanyang ikwento.
Ibarra: Muchas Gracias, tinyente sa pagbahagi mo ng iyong alam sa nangyari sa aking ama.
T. Guevarra: De nada, Señor Ibarra.
Narrator: Nagpaalam na ang dalawa sa isa’t-isa. Nagpunta na sa kwartel ang tinyente, habang sumakay
naman si Ibarra ng kalesa at nagpahatid sa Fonda de Lala.
Narrator: Sa pag-uusap ng dalawa ay sumabad si Maria Clara, ang kanilang itinatanging dilag.
Narrator: Habang nahihiga si Kapitan Tiyago sa kanyang kama ay naiisip niya ang mga panahong lumipas.
K. Tiago: Kung buhay lamang talaga si Pia, ang kaligayahan ko ay paniguradong buong-buo.
Narrator: Naaalala pa noon ni Kapitan Tiago ang mga larawan ng nakalipas: ang pagsayaw nila ng asawa sa
Obando upang magkaanak, na sinundan ng kanyang pagiging tatay kay Maria Clara. Nawala lamang ang saya
sa kanyang mukha nang maalala niya ang pagkamatay ng kanyang kabiyak. Namatay ito dahil sa hirap sa
panganganak kay Maria Clara.
K. Tiago: (pagod) Hay, buhay. (tumigil ng saglit) Oh Pia, aking mahal na esposa, nawa’y makapiling ng
Lumikha ang iyong kaluluwa. Sumalangit ka nawa.
M. Clara: (silip ng silip sa bintana) Mahabaging Panginoon, tanghali na. Ano kaya ang dahilan ng kanyang
pagkahuli?
Narrator: Ang kanyang pagkainip ay napawi nang may kalesang pumara sa tapat ng kanilang tahanan.
Ibarra: Maswuerte ako at naipagkasundo tayo ng ating mga magulang upang ikasal. Dahil kung hindi ay hindi
na ako makakikita pa ng isang babaeng katulad mo.
Maria Clara: (may dalang pamaypay at binubukas-sara iyon) Napakatamis ng iyong dila, Crisostomo. Siguro’y
dahil diyan ay nabihag mo ang maraming kababaihan sa mga bansang iyong napuntahan.
Ibarra: Isa nang magandang obra ng Diyos ang aking sinisinta. Bakit pa ba ako hahanap ng iba?
Maria Clara: (nagtakip ng bibig ng pamaypay) Sinungaling. Hindi ako makapaniniwalang sinasara mo ang
iyong mata pagdating sa ganda ng ibang dilag sa Europa.
Ibarra: Ang kagandahan ay nasa panlasa ng tao. Ito ay naroroon sa taong sumusuri ng kagandahan. At mula
sa aking puso, sinsasabi ko sayong ikaw ang aking pinaka-iniibig. (tumigil ng saglit) Patawad aking sinta,
ngunit kailangan ko nang lisanin ang iyong piling. Bukas ay Todos Los Santos, kaya’t kailangan kong puntahan
ang isang tao doon upang tulungan ako bukas.
Maria Clara: Naiintindihan ko, Ibarra. Nawa’y makapaglakbay ka ng ligtas at matiwasay.
Ibarra: Paalam, aking minamahal.
Maria Clara: Patnubayan ka nawa ng Maykapal. (nag-antanda ng krus)
Narrator: Nang umalis na ang dalawa, pumanhik na ng hagdan ang pari habang mukahang may iniisip.
Narrator: Sa pagkabagabag ni Kapitan Tiago ay pinatay niya ang pinasindi niyang kandila kahapon kay Maria
Clara.
P. Damaso: Bueno, aalis na ako. (bubulong) Sinabi na nga ba at ang kahilingan ko rin ang masusunod.
Narrator: Nakalipas na ang ilang oras ngunit hindi pa rin nila makita ang puntod.
Ibarra: (medyo galit) Akala ko ho ba ay alam ninyo ang kinalalagyan ng puntod ng aking ama?
Utusan: Dispensa po, Señorito. Alam ko naman po iyon talaga, eh. hindi ko lang po talaga maintindihan kung
bakit tayo nawawala. (makikita ang isang puntod na nahukay at ituturo ito) Ayun po, oh. Alam ko ho ay diyan
siya nakalibing.
Ibarra: Magtanong ka doon sa sepulturero kung bakit ganoon ang puntod.
Utusan: Mawalang-galang na po. Alam po ba ninyo kung nasaan na ang malaking krus sa puntod na iyon na
may pangalang “Don Rafael Ibarra”?
Sepulturero: Ahh. Yung krus sa puntod na may mga bulaklak? Sinunog ko na.
Utusan & Ibarra: Sinunog?!
Sepulturero: Opo. Pinasunog yon ng kurang malaki.
Ibarra: Kung gayon ay bakit hinukay ang bangkay ng aking papa? Saan mo dinala ang bangkay niya?!
Sepulturero: inutos po ng kurang malaki na ilibing siya sa libingan ng mga Intsik.
Ibarra: (galit) At ginawa mo naman ang sinabi niya?!
Sepulturero: (nanginginig na sa takot) H-hindi po. Mabigat noon ang bangkay at napakalakas ng ulan. Kaya
inilagak ko muna sa ilog ang bangkay niya. Patawad po, Señor.
Narrator: Sa sobrang sakit ng nadama para sa ama ayt hindi na napigilan pa ni Ibarra ang damdamin. Nang
hindi na niya kaya, ay mabilis siyang tumalikod at umalis. Sa kanyang daan pauwi ay nakasalubong niya ang
kura ng San Diego, si Padre Salvi. Tiningnan siya ng masama ni Ibarra, hinila ang kanyang suot na sutana at
kinausap.
Ibarra: Ikaw! Ikaw ba ang gumawa ng ganoong kalapastanganan sa aking ama? Ikaw ba?! Sumagot ka!
P. Salvi: Kung anuman iyon, sinasabi ko sa iyo ngayon pa lamang na wala akong alam tungkol sa sinasabi
mo.
Ibarra: Kung hindi ikaw, sino?!
P. Salvi: Sigurado akong hindi ako ang iyong hinahanap, kundi ang pinalitan kong kura na si Padre Damaso.
Ibarra: (sa sobrang galit ay napaupo at napaiyak muli)
Narrator: Sobrang galit at muhi ang naramdaman ni Ibarra para kay Padre Damaso. Dahil sa kanyang hindi
mapigilang emosyon ay tinahak na lamang niya ang daan patungo ng kanilang bahay. Ang pari naman ay
nabuwal sa pagkakabitaw sa kanya ni Ibarra.
Utusan: (itatayo ang pari) Patawad po, Reverencia para sa aking Señor Ibarra. Hindi po niya alam ang
kanyang nagagawa dahil sa sobrang galit.
P. Salvi: Napatawad ko na siya. Ngunit kahit para sa akin ay napakasakit ng sinapit niya. Hindi ko siya
masisisi sa kanyang nagawa. (aantandaan ng krus ang tinahak na daan ni Ibarra) Gabayan nawa siya ng
Maykapal.
Narrator: Nakauwi na si Ibarra ng kanilang tahanan. Galit at malungkot pa rin siya, kaya’t noong siya na lang
ang nasa bahay ay ibinuhos niya ang kanyang emosyon na parang hindi pa niya iyon nagagawa noon. Hindi
na alintana ni Ibarra ang paglipas ng oras hanggang sa tumunog ang kampana sa kampanaryo ng simbahan.
Narrator: At dumating ang itinuturing nilang berdugo ng simbahan: ang Sakristan Mayor.
Sakristan Mayor: Mga pasaway na bata! Kahit kalian kayo, wala na kayong magawang tama sa simbahan!
Ikaw Basilio! Magmumulta ka ng dalawang reales dahil sa hindi magandang tunog ng kampana! Hindi ka rin
uuwi ng alas-otso kundi alas-diyes na ng gabi!
Basilio: Ngunit huhulihin na ako ng gwardya…
Sakristan Mayor: Wala akong pakialam! Sasagot ka pa? (aambang sasampalin si Basilio) At ikaw Crispin!
Hindi ka uuwi hangga’t hindi mo inilalabas ang dalawang onsang gintong ninakaw mo! Kahit kailan mga wala
kayong galang! Pati simbahan pinagnanakawan ninyo!
Crispin: Hindi ko naman poi yon ninakaw eh. Wala po akong ninakaw na kahit ano.
Sakristan Mayor: At sumasagot ka pa? Ito ang sa iyo! (pinagsusuntok at kakaladkarin na si Crispin)
Crispin: Aray ko po, tama na po! (namimilipit na at naiiyak sa sakit)
Basilio: (umiiyak) Tama na po! Maawa na kayo!
Sakristan Mayor: Huwag mo akong pigilan! (sinampal at natumba si Basilio)
Crispin: (umiiyak) Kaka, huwag mo akong iwan! Huwag mo akong iwan!
Basilio: Crispin!
Narrator: Wala nang nagawa pa si Basilio para sa kapatid. Tanging mga hambalos, impit na sigaw, at daing
na lamang ang kanyang narinig. Pagkatapos noon ay nakabibinging katahimikan. Pagdating ng ikasampu ng
gabi ay nakapinid na ang buong simbahan. Kaya’t kinalag niya ang tali ng batingaw upang makapadausdos
siya mula sa bintana ng kampanaryo. May maririnig na dalawang putok ng baril sa lansangan, ngunit walang
sinuman ang pumansin.
Crispin. Masaya siyang nagluluto ng tuyong tawilis, tapang baboy-ramo, at isang hita ng patong-bundok na
nahingi niya kay Pilosopo Tasyo. Nagsaing din siya ng maputing kanin at namitas ng kamatis sa kanyang
bakuran upang gawing sawsawan.
Sisa: Naku! Sigurado akong matutuwa ang mga anak ko sa inihanda kong ulam. Nakikita ko nang gutom na
gutom sina Crispin at Basilio mula sa simbahan. Siguradong magugustuhan ni Crispin ang tuyong tawilis na
pinakapaborito niya habang pinipigaan ng kamatis! At, buti na lang nakahingi ako kay Pilosopo Tasyo ng
tapang baboy-ramo at hita ng patong bundok. Siguradong maglalaway si Basilio kapag nakita ito!
Narrator: Habang naghahanda si Sisa ay siya naming pagdating ng kanyang asawa, si Pedro.
Pedro: Nagugutom ako, Sisa. Aba, ang sarap ng hinain mo ah. Matikman nga.
Sisa: Pero, Pedro sa mga…..
Narrator: Bago pa matapos ni Sisa ang sinsasabi ay nakain na ng kanyang sugapang asawa ang ulam.
Pakiramdam niya ay siya ang kinakain nito. Wala na lang siyang magawa kundi ang pigilan ang luha.
Narrator: Wala nang nagawa pa si Sisa. Sobra ang kalungkutan niya kaya’t pinasaya na lamang niya ang
sarili sa pagkanta. Nagluto na lamang siya ng natirang tatlo pang tawilis at tiniis ang kanyang gutom, dahil
alam niyang hindi na kakasya pa ang ulam sa tatlong katao. Nagulat na lamang siya dahil sa sumunod na
nangyari. Dumating si Basilio na humahangos.
Narrator: Hinugasan ni Sisa ang sugat ng anak at nilagyan ng pampahilom. Hiniling ni Basilio sa ina na ilihim
ang nangyari sa kanya. Pinakain na niya ang anak ng iniluto niyang tawilis.
Sisa: Pasensya ka na anak at tawilis lamang ang natira sa inyo. Naghanda ako ng masarap na ulam ngunit
kinain itong lahat ng inyong ama. Pagpasensyahan mo na lamang din siya.
Basilio:Hindi ka po ba niya sinaktan? (hahawakan at titingnan ang mga braso ng nanay)
Sisa: Huwag kang mag-alala. Hindi naman niya ako ginawan ng masama. Bakit daw hindi makauuwi si
Crispin?
Basilio: Pinarusahan po siya ng Sakristan Mayor dahil nagnakaw daw siya ng dalawang onsa ng ginto. Hindi
naman siya nagnakaw talaga, ngunit hindi daw siya pauuwiin hanggang hindi niya daw iyon ibinabalik.
Sisa: Mahabaging panginoon, kawawa naman ang aking bunso. Hindi naman ganoong tao ang anak ko.
Hayaan mo anak at kakausapin ko ang kura bukas. Dadalhan ko siya ng gulay bukas at hihilingin ang
kalayaan ng iyong kapatid. Matulog ka na at huwag mo nang isipin pa iyon.
Narrator: Natulog na ang mag-ina sa kanilang papag. Naglalaro pa rin sa isipan ni Basilio ang sinapit ni
Crispin sa sulok ng kumbento habang takot na takot. Umuukilkil sa isipan niya ang mga daing at sigaw ni
Crispin habang wala siyang magawa dahil sa sariling takot. Sa kapaguran, nakatulog si Basilio.
Saglit pa lamang nakaiidlip ay nanaginip si Basilio tungkol sa kapatid.
(role-play sa malapit sa hinihigaan nina Basilio)
Basilio: (nakakunot ang noo at pailing-iling habang natutulog kasama ang nanay)
P. Salvi: (may hawak na yantok) Walang galang na bata! Magnanakaw!
Crispin: (umiiyak at natatakot) Kura, maawa na po kayo sa akin. (magtatago sa likod ng Sakristan Mayor)
Sakristan Mayor: (ilalantad ang bata sa kura) Huwag kang magtago, hangal! Kasalanan mo iyan!
(Galit na galit ang Kura kaya’t pinaghahampas ang bata ng yantok.)
P. Salvi: (pinapalo ang bata) Lapastangan ka, ha. Tingnan natin kung hindi mo pa ibalik nang ninakaw mo!
Crispin: Hindi po ako ang nagnakaw! Maawa na po kayo! Ang Sakristan Mayor po ang nangnakaw!
Sakristan Mayor: (sasama na rin sa pagpalo) Huwag kang magbintang! Kahit kalian talaga ay napakasama
mo. Napakasama ninyong magkapatid!
Crispin: Inay! Kuya! Tulungan niyo ako! Maawa na kayo sa akin! Inay! (hindi na makatiis at kinagat ang kamay
ng Kura)
P. Salvi: (nabitawan ang yantok) Aray! Walang hiya kang bata ka!
Sakristan Mayor: (pinulot ang yantok at pinalo sa ulo ang bata)
Crispin: (nabuwal at napahiga)
P. Salvi & Sakristan Mayor: (sinipa-sipa ang bata ngunit hindi na ito gumagalaw)
(Kakaladkarin si Crispin ng dalawa at aalis. Maririnig na lamang ang putok ng isang baril sa panaginip)
Basilio: (magigising at sisigaw) Crispin! (maiiyak ng sobra na ikinagising ni Sisa)
Sisa: Diyos ko, anak. anong nangyari sa iyo? May problema ba?
Basilio: (umiiyak pa rin) Inay, ayoko na pong magsakristan. Sunduin niyo na po si Crispin bukas sa kumbento
at kunin ang aking huling sahod. Ipakikiusap ko po kay Don Ibarra na tanggapin akong tagapastol ng hayop
nila. Paaralin niyo po si Crispin kay Pilosopo Tasyo. Mabait si Don Crisostomo. Baka bigyan pa po niya ako ng
gatas na gustong-gusto ni Crispin o kaya ay isang batang kalabaw. Pag malaki na ako ay magsasaka ako at
mag-aararo. Di ba mainam iyon, Inang? Pumayag na kayo, huwag nyo na po akong gawing sakristan.
Sisa: Oo,anak. Sige na, tumahan ka na. (yayakapin ang anak)
Kabanata 18: Mga Kaluluwang Nagdurusa
Narrator: Kinaumagahan ay maagang namitas si Sisa ng mga pinakahinog at pinakaberdeng gulay sa
kanyang gulayan. Inilagay niya ito sa isang bakol at saka umalis upang pumunta sa simbahan at kausapin ang
Kura. Sa kumbento ng simbahan…
Narrator: Pagdating sa kanilang dampa ay nagulat siya sa nakita. May mga guardia civil na naghahanap sa
kanilang bahay, tila may hinahanap na tao. Nagtago muna siya, ngunit nakita rin ng mga ito.
Narrator: Dinala na ng mga guardia civil ang kaawa-awang si Sisa sa kuwartel ng mga guardia civil. Doon
siya ikinulong habang hindi niya itinuturo ang mga anak.
GC 2: (itinulak si Sisa sa kulungan) Iyan, diyan ka nababagay. Mabubulok ka sa bilangguan na iyan hanggang
sa ituro mo ang iyong mga anak.
Narrator: Walang magawa si Sisa kundi ang umiyak. Nakarating sa Alperes ang balita kaya’t nagdesisyon
itong palayain si Sisa, dahil na rin sa kawalan ng katibayan.
Alperes: (kausap ang isang guardia civil) Ang krimeng iyan ay kasalanan ng kura! Pakawalan ang bihag at
huwag na siyang abalahin kailanman! Kung gustong makuha ng kura ang nawalang ginto, sabihin mo ay
manalangin siya kay San Antonio! Pari siya ay hindi niya alam ang bagay na iyon? Huh!
GC 3: Si, Señor Alperes. (aalis at pupuntahan ang selda ni Sisa) O, makakalaya ka na daw. Wala nang
ipapakain sa iyo ang gobyerno dito! (tatawa)
GC 1: Kasi naman eh. Mag-aasawa na lang yung wala pang kwenta. Tapos mag-aanak pa ng magnanakaw!
Tsk. Tsk. Tsk.
Narrator: Mabilis na tumakbo papalayo ng kuwartel si Sisa habang umiiyak. Gula-gulanit na ang kanyang
damit dahil sa pangit na kondisyon sa kulungan. Hindi na ininda ni Sisa ang nangyari sa kanya, bagkus ay
hinanap na lamang niya ang kanyang mga anak. Nagpunta siya sa kanilang dampa upang tingnan kung
nandoon si Basilio.
Sisa: (nasa dampa, sumisigaw) Basilio! Crispin! Mga anak ko! Nasaan na kayo?
Basilio: (hinahanap ang ina sa lansangan) Inang! Inang! Nasaan na kayo, Inang? Inang!
Narrator: Pumunta si Sisa sa bahay ni Pilosopo Tasyo, ngunit wala siyang nadatnang tao.
Sisa: Basilio! Crispin! Mga anak ko! Nandyan ba kayo? Tandang Tasyo! Andyan ho ba ang mga anak ko?
Wala atang tao. (iiyak)
Basilio: (Uuwi sa dampa) Inang! Inang! Nandyan ba kayo, Inang? Inang! (sumilip sa bangin malapit sa bahay)
GC 3: Hoy! Ikaw yung hinahanap naming bata ah. Huwag kang gagawa ng masama!
Narrator: Sa takot ni Basilio ay napatakbo siya at di sinasadyang napunit ang tela ng kanyang damit na may
bahid na ng dugo at nasabit sa sanga ng isang malagong halaman malapit sa bangin. Nakarinig si Sisa ng
putok ng baril mula sa kanilang bahay kaya’t pinuntahan niya iyon.
(hindi na naabutan ni Sisa ang guardia civil at si Basilio)
Sisa: Diyos ko po! Mga anak ko! Crispin, Basilio! (titingin sa may bangin at makikita ang piraso ng damit ni
Basilio na may dugo) Basilio? Basilio! Damit ito ni Basilio! May dugo. Mapula. (tatawa at ngingiti) Damit ni
Basilio may dugo! (tatawa ng malakas)
Narrator: Kinaumagahan, makikita na si Sisa na pagala-gala sa lansangan, kinakausap ang lahat ng lalang ng
kalikasan.
Narrator: Papunta si Padre Salvi kina Crisostomo Ibarra at Maria Clara. Napipilitan ang ngiti nito.
Padre Salvi: Malamig ang hangin dito sa labas, baka kayo magkasakit. Hindi ba kayo natatakot magkasakit o
magkasipon? (Nginig ang tinig ng kura at hindi siya makatingin ng diretso sa dalawa)
Ibarra: Maganda ang gabi, Padre. Napakasarap lumanghap ng sariwang hangin.
Ibarra: Isang kasiyahan sa bukid ang inihanda naming ang aking mga kaibigan. Maaari po ba kayong
dumalo?
Padre Salvi: Saan magaganap ang kasiyahan?
Ibarra: Sa may batis po sa gubat idaraos, malapit sa puno ng balite. Iyo po ang napiling lugar ng mga dalaga.
Padre Salvi: Para patunayan na ako’y walang sama ng loob sa iyo dahil sa nangyari, malugod kong
tinatanggap ang iyong paanyaya.
Ibarra: Maria Clara, aalis na ako. Magkita nalang tayo bukas. Padre Salvi mauna na po ako sa inyo.
Narrator: Isang lalaki ang sumalubong kay Ibarra habang siya’y naglalakad.
Lalaki: Hindi po ninyo ako nakikilala, ginoong Crisostomo. Subalit may dalawang araw ko ng hinihintay ang
iyong pagdating ditto sa bayan ng San Diego.
Ibarra: May kailangan kayo sa akin?
Lalaki: Tinatawag nila akong tulisan kaya’t wala isa mang nagnanais tumulong sa akin. Nawawala po ang
aking mga anak at nabaliw ang aking asawa.
Ibarra: Anong kailangan ninyo sa akin, ginoo?
Lalaki: Nais ko pong humingi ng tulong sa inyo.
Ibarra: Sumabay kayo sa akin sa paglalakad at saka ninyo sabihin ang inyong pakay.
Tiya Isabel: Baka nakakabulabog ang ingay ninyo sa mga natutulog pa. Huwag kayong maingay. Hindi
ganyan ang dalagang Pilipina noong kapanahunan namin.
Narrator: Natanawan nila ang paparating ng mga kalalakihan at ang isa’y tumugtog pa ng gitara. (naglalakad
na rin ang mga lalaki)
Narrator: Nagbigay galang ang mga binata samntalang naging pino na ang kilos ng mga dalaga ng nasa
harapan na nila ang mga ito.
Albino: Takpan mo ang tapal sa tapat sa tabi ng paa mo at may butas. Delikadong mapasukan ng tubig.
Narrator: Nagsigawan ang mga babae nang malaman na may butas ang Bangka nila lumipat ang ilang mga
lalaki sa Bangka ng mga babae. Si Ibarra ay tumala kay M. Clara. Si Albino lumapit kay Victoria. Naging pares-
pares ang magkakatala sa bangka. Ang bangkero ay tahimik lang na nagsasagwan. Papunta sila sa baklad ni
Kapitan Tiago. Di naglaon ay dumating din sila sa isa sa mga baklad.
Tiya Isabel: Ihanda na ang paasim sa sabaw, kailangang maihulog na ang mahuhuling isda sa kumukulong
sabaw.
Narrator: Si Andeng ang sumunod sa utos. Nilagyan niya ng paasim na kamyas at kamatis ang sabaw. Si
Iday ang tumugtog ng alpa. Hiniling niya si Victoria na awitin ang kundiman ng pinag-iisang dibdib.
Narrator: Napapayag nila si Maria Clara. Kumanta na siya. Tahimik na nakinig ang lahat. Walang
pumalakpak. Natulala ang mga nakatingin. Nagulantang sila ni Albino dahil sa pag-ihip nito na ubod ng lakas
sa tambuli. Nagbalik ang tawanan ng mga tao.
Narrator: Isang mangingisda ang nagsalok ng isda sa baklad. Wala siyang nahuli ni isang isda kahit paulit-ulit
na siyang nagsasalok. Nagulat ang mga tao.
Narrator: Si Leon ay tumulong sa pagsalok ngunit nagulat siya dahil ang tumambad sa kanya ay isang
buwaya.
Narrator: Ang bangkero ay kumuha ng lubid at tumalon sa tubig. Nagsigawan at natakot ang mga nanduon.
Narrator: Saglit na lumitaw ang ulo ng bangkero na hatak ang dulo ng lubid. Nagpalakpakan ang lahat.
Naiahon ng bangkero ang buwaya sa baklad pero habang tinatalian na ang bunganga, lumaban ito kaya
nahulog sa tubig ang buwaya kasama ang bangkero. Nagsigawan ang lahat. Tumalon si Crisostomo na may
hawak na patalim. Nagulat ang lahat. Pumula ang tubig. Tumalon na rin ang ilang mga lalaki para tulungan
ang dalawa pero bago pa man sila makalapit sa dalawa, napatay na rin sa wakas ang buwaya. Si Maria Clara
ay hindi halos makahinga dahil sa ginawa ni Ibarra. Ang lahat ay natuwa sa pagkaligtas ng dalawa – ang iba’y
nagtawanan, ang iba naman napaiyak.
Narrator: Sa malapit ay matatanaw ang isang dulang ang makikita na naglalaman ng mga pahayagan, sulatin,
medalya at iba pang mga dokumento. Ilalagay ito sa mga silindrong kaha at ibabaon kasama ang mga
panulukang bato para sa mga susunod na henerasyon. Pagkatapos mailagay ang mga mahahalagang bagay
sa silindrong kaha, ay binigyan ng alkalde si Ibarra ng isa sa mga ito.
Alkalde: Señor, baka gusto ninyong maglagay ng kaha sa uka ng bato.
Ibarra: Hindi na, alkalde. Bayaan niyo na ang eskribano sa kanyang trabaho.
Inilagay na ng eskribano ang mga kaha sa uka. sinunod naman ang paglalagay ng palitada. Pinangunahan ito
ng Alkalde, sumunod ang Kura, ilang kawani, prayle at ni Kapitan Tiago. Iuutos na sana na ibaba ang
panghugos nang maalala ng Kura na hindi pa naglalagay ng palitada si Ibarra.
Alkalde: Bumaba na kayo, Señor! Kung hindi ay hindi ko ipag-uutos na ihugos ang bato.
Narrator: Napilitan si Ibarra na bumaba. Kinakabahan si Ibarra sa pagbaba, habang ang Taong Madilaw ay
tila nababagabag at pinagpapawisan ng malamig. Nagbabantay si Elias sa malayo, at bahagyang kinindatan si
Ibarra. Hanggang sa nagulat na lamang ang lahat dahil sa isang malakas na ugong. Nabalot ng makapal na
alikabok ang paligid. Nagsigawan ang lahat dahil nalansag ang panghugos ng hindi inaasahan. Mabuti at
nailigtas ni Elias si Ibarra, na bigla na ring nawala.
Ibarra: Elias! Tuloy ka. Hindi ko inaakala na ikaw ang darating. Tara mag-usap tayo.
Elias: Patawad, Señor. Pero dapat talaga ay mag-ingat na kayo. Marami kayong lihim na kaaway!
Ibarra: Hindi lang ikaw ang unang nagsabi sa akin niyan.
Elias: Marami pa silang mga nagtatago sa likod ng mga nakangiting mukha at mabait na katauhan. Isa na ang
taong madilaw kanina sa kanila. Hindi lamang po ako sigurado sa iba sa kanila. Upang hindi kayo
mapahamak, kailangang hindi malaman ng inyong kaaway na kayo’y handa. Mas mabuti kung makikita ng
inyong kaaway na kayo’y hindi nag-iingat at kayo’y nagtitiwala sa lahat.
Ibarra: Ikinalulungkot ko lamang ang pagkamatay ng taong iyon kanina. Kung nabuhay siya ay malamang
napakinabangan natin siya upang matunton ang iba ko pang kaaway.
Elias: (napangiti) Patawad, Don Ibarra ngunit nagkakamali kayo. Sa galit niya, kung siya’y buhay, ay
magtatago na lamang siya mula sa baluktot nating pamahalaan. Ngunit mukhang nilalayon ng Diyos ang
mamatay siya. Sana ay lagi ninyong paghandaan ang bawat sandali dahil paniguradong naghahanda rin sila
upang mapuksa ka. Bueno, Señor. Aalis na ako. Maraming salamat po.
Ibarra: Ako ang dapat magpasalamat dahil niligtas mo ang aking buhay. Magkikita pa ba tayo ulit?
Elias: Oo naman, Señor. Kahit kalian ninyo naisin at kahit kalian ninyo ako kailangan. May pagkakautang pa
ako sa inyo, at alam kong hindi sapat ang aking ginawa upang mabayaran iyon.
Ibarra: Paalam, Elias.
Elias: (ngumiti)
Kabanata 34: Ang Pananghalian
Narrator: Ilang araw na ang lumipas. Pagkatapos magawa ang buong paaralan, ay isang piging ang
naihanda, na dinaluhan ng maraming mga taga-alta de sociedad. Nag-uusap ang Alkalde at si Ibarra. Puro
papuri ang ipinukol ng Alkalde sa kausap, habang sumimangot at nagpasaring sa kanya si Padre Damaso.
Narrator: Sa sobrang galit ni Ibarra ay hinawakan niya ang leeg ng pari upang hindi ito makakilos at saka
iniamba ang matalim na kutsilyo.
Ibarra: Wala kahit sinuman ang maaaring umalipusta sa aking ama! Itong paring ito ang pinakainiwas-iwasan
ko. Isang paring walang galang, at walang utang na loob! Isa siyang demonyong nagbabanal-banalan! Siguro
naman ay dapat siyang mamatay!
Alkalde: Huwag, Señor. Huwag niyong hayaan ang sarili ninyong magkasala sa Diyos!
Ibarra: Magdasal ka na sa lahat ng santo, Padre. Makikita na natin kung dugo o lusak ang dumadaloy sa mga
ugat mo!
Narrator: Iniangat ni Crisostomo ang braso at aktong uundayan ng saksak si Padre Damaso sa dibdib.
Narrator: Nanghihinang binitiwan niya ang kutsilyo pati na rin si Padre Damaso. Mabilis siyang lumayo at
nawala.
Alkalde: Kamahalan, kung pahihintulutan ninyo ay nais kayong makausap ni Don Crisostomo Ibarra.
K. Heneral: Don Ibarra? Ang sinasabing nakaalitan ni Padre Damaso?
Alkalde: Opo, at ang napatawan ng ekskomunyon.
K. Heneral: papasukin mo siya. Gusto ko siyang makausap.
K. Heneral: Mula sa araw na ito Alkalde, inihahabilin ko sa ilalim ng inyong proteksiyon si Señor Ibarra.
Ipaalam mo ito sa Alperes at suportahan mo siya sa kanyang mga adhikain.
Alkalde: Masusunod, kamahalan.
D. Consolacion: (nilatigo ang baliw) Vamos magcantar icau! Guardia! Dile a esa mujer que canta tagalo! Él
no me entiende! No hace falta ser español!
Narrator: Ipinabatid ng guardia civil ang sinasabi ng Doña kay Sisa. Kumanta ng kundiman si Sisa na siyang
nagpalungkot sa Donya.
D. Consolacion: Tigil na! Wag ka nang kumanta! Wag kang kumanta! Nakahahapis sakin ang tulang iyan!
Narrator: Nabigla ang mga guardia civil dahil ang Doña ay narinig nilang matatas managalog. Napahiya ang
Doña. Sa pagkapahiya, pinaalis ng Donya ang bantay. Lumalakad na payaot padito sa silid na hinuhutok ng
kamay ang latigo; at saka huminto sa harap ng baliw.
Narrator: Nag-iindak siya upang ganyakin ang baliw na siya ay gayahin. Minamasdan ni Sisa ang donya na
nakangiti at natutuwa sa ginagawa ng Doña. Napahiya ang Doña at itinaas ang hawak nitong latigo.
D.Consolacion: Ngayo’y ikaw naman ang sumayaw-----sayaw! (palo) Baila, india! [Tuloy tuloy na palo] Baila,
baila, condenada, salbahe!
D.Consolacion: Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ka man lamang nagbigay ng magandang gabi.
Alperes: (Tinawag ang bantay) Dalhin mo ang baliw na ito. Sabihin mo kay Marta na bigyan niya ng ibang
baro at gamutin. Pakainin mo siya ng maigi, bigyan ng mabuting higaan----mag-ingat kayo at huwag siyang
lapastanganin. Bukas ay ihahatid siya sa bahay ni Ginoong Ibarra.
Donya Victorina: Ipinakikilala ko sa inyo si Don Alfonso Linares de Espadaña, Siya’y inaanak ng kamag-anak
ni Padre damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro.
Narrator: Magalang na yumuko ang binata. Ang mga maleta ay dinala sa itaas at sinamahan ni Kapitang
Tiyago ang mga panauhin sa kani-kanilang silid. Samantalang sila’y nagmiminindal ay dumating si Padre Salvi
at si Linares ay ipinakilala na kakabit ang lahat ng titulo.
Donya Victorina: Naparito ang Kapitang Heneral? KASINUNGALINGAN!!!
K. Tiago: Maniwala kayo at diyan umupo.
Donya Victorina: Sayang! Kung Maaga-aga sana ang pagkakasakit ni Clarita! Narinig mo ba, pinsan?
Hindi karaniwang tahanan ang iyong pinanhik. Sinasabi ko sa iyo, Don Santiago, na ang aming pinsang ito ay
kaibigan ng mga duke at ministro sa Madrid at malimit kumain sa bahay ng Conde del Campanario.
Don Tiburcio: Ng Duque de la Torre.
Linares: Saan ko po kaya matatagpuan si Padre Damaso? May liham po akong dala para sa kanya. Siya
sana’y sasadyain ko kundi dahil pagkakataong ito na ako’y naparito.
Salvi: Nasa Bayang ito siya ngayon at mamaya’y parito.
Donya Victorina: De Espadaña, Tingnan natin si Clarita. Alang-alang lamang sa inyo ang asawa ko’y hindi
gumagamot kundi sa matataas na tao noong siya’y masa Madrid pa.
Narrator: Pinulsuhan ni Don Tiburcio si Maria Clara. Tinignan ang dila at saka nagtanong ng ilan, kasabay ang
pag-iling ng ulo.]
Don Tiburcio: Ma…may sakit, ngunit mapagagaling. Sa umaga ay Liquen at gatas, jarabe de altea at
dalawang pildoras de Cinaglos.
Donya Victorina: Gagaling ka, Clarita. Lakasan mo ang iyong loob. Ang sadya naming ay gamutin ka.
Ipakikilala kita sa aming pinsan.
Narrator: Si Linares ay napatigagal sa pagtingin sa mga matang iyon na waring may hinahanap, kaya’t di
marinig ang tawag ni Donya Victorina.
Padre Damaso: MARIA!!! Maria, anak ko, hindi ka mamamatay. (bulong na lumuluha)
Narrator: Namangha si Maria Clara nang idilat ang kanyang mga mata dahil sa namalas niyang anyo ni Padre
Damaso. Siya’y lumabas, at sa silong ng balag na nasa balkon ni Maria Clara ay ibinulalas niya ang
kanyang damdamin. Si Donya Victorina ay lumapit kay Padre Damaso nang ito’y matiwasay na at
ipinakilala si Linares. Iniabot ng binata ang liham, ngunit sisya’y minasdan ni Padre Damaso mula ulo
hanggang paa. Ang liham ay binasa na tila hindi naunawaan.
Padre Damaso: A…….! Ikaw ang inaanak ni Carlicos. (Niyakap ni Damaso Si Linares) May liham siya sa
akin ukol sa iyo, ngunit hindi kita nakilala. Dangan kasi’y hindi ka pa isinisilang nang ako’y umalis sa
Espanya. (Hinigpitang lalo ang pagkakayakap kay Linares. Nakalimutan ang kalungkutan)
Damaso: A….! sinasabing ihanap kita ng mapapasukan at asawa. Um!. Sa mapapasukan ay madali.
Marunong ka bang magbasa at sumulat?
Linares: Ako po ay nag-aaral ng pagkamanananggol sa Universidad ng Central.
Damaso: Diyaske! Hindi ko akalain. Para kang mahinhing babae… A!!! bibigyan kita ng isang babae. Oo,
isang babae.
Linares: Hindi po naman ako nagmamadali, Padre.
Narrator: Si Padre Damaso ay lumakad na panay ng bulong ng “isang babae” at wala na ang kanyang
kalungkutan. Hinatak si Linares.
Narrator: Si Linares ay namutla ngunit sumunod din. Si Padre Salvi naman ang humaliling paroo’t parito na
nag-iisip.
Kapitan Pablo: Kung gayon ay ipakilala mo sa akin ang mga kasama mo at ang kanilang mga sariling sinapit
sa kamay ng mga napakalupit na Espanyol.
Elias: Apat na araw mula ngayon, magpadala ka ng isang taong makipagkikita sa akin sa baybayin ng San
Diego. Sasabihin ko sa kanya ang mga makukuha kay Señor Ibarra. Kung pumayag si Señor ay makukuha
natin ang hustisya! Kung hindi naman ay siguradong ako ang unang malalagas sa himagsikang ito.
Kapitan Pablo: Maghihintay ako, Elias. Para sa kapayapaan at kalayaan, sana ay magtagumpay ka sa iyong
binabalak.
Anino: Magkakaroon ka ng mas malaking halaga ng salapi, Lucas. Payag ka ba sa aking plano?
Lucas: Opo. Ako po ang bahala dito.
Anino: Maipapangako mo ba na walang makaaalam nito kundi tayong dalawa lamang?
Lucas: Mamamatay po akong nakatikom ang bibig.
Tarsilo: Lucas, pahiramin mo naman ako ng pera. Kahit apat, tatlo, o dalawang reales lang. Ibabalik ko ito sa
iyo ng doble.
Lucas: (umiling) Ngunit hindi akin ang perang ito. Inilalaan lamang ito ni Señor Ibarra sa mga taong sasang-
ayon sa plano. Patawarin ninyo ako, ngunit hindi ko kayo mapahihiraman.
Narrator: Binigyan ni Lucas ang magkapatid ng pagkakataong mag-isip at mag-usap. Pagkaraan ng ilang
minuto...
Dona Victorina: Ang papangit ng mga bahay! Talagang isang Indiyo lamang maaaring tumira!
At aba! Mga wala pag galang! Hindi man lamang magbigay-pugay sa mga katulad nating mga maharlika! Hindi
kataka-takang puro pangungutya ang maririnig mo sa mga prayle tungkol sa kanila!
(Nakasalubong ng mag-asawa ang Alperes, ngunit tiningnan lamang sila nito at saka umalis)
Narrator: Napadaan ang mag-asawa sa bahay ng Alperes. Tulad ng dati, ay matatanaw si Dona Consolacion
sa bintana ng bahay, suot ang kanyang pranela at may tabako sa bibig. Hinagod niya ng tingin si Dona
Victorina at saka lumura.
Narrator: Nagsabunutan ang dalawa na labis na ikinatuwa ng mga kanina pang nanonood. May mauulinigan
pang nagpupustahan kung sino ang unang titimbuwang. Hanggang sa dumating ang Alperes…
Alperes: Hesusmaryosep! Consolacion! Anung gulo na naman ito? Magtigil ka at nakakahiya sa mga tao!
Dona Victorina: Ibili mo yan ng disenteng damit at kung wala kayong pera, magnakaw kayo sa taong-
bayan…may mga sundalo naman kayo!
Alperes: Ikaw ang bumili ng asal! Mga walang modo. Naturingang mayaman ngunit sayad sa lupa ang ugali!
Don Tiburcio: Magtigil ka Alperes! Kung makaalipusta ka sa amin ay parang kayganda ng iyong moral!
Narrator: Napadaan si Padre salvi sa kalye ng bahay ng Alperes at nakita ang namuong komosyon.
Padre Salvi: Magtigil kayo sa ngalan ng Panginoon! Para kayong mga hayop! Mga edukado naman kayong
mga tao! Nakahihiyang isipin na pati kayong mga taga-alta de sociedad ay tumutulad na sa mga Indiyo! Hala,
pagsisihan nin ang inyong mga kasalanan at siguraduhin ninyong magkukumpisal kayo. Intiendes?
Lahat: Si, Reverencia.
Padre Salvi: Kayong mga manonood, magsiuwi na kayo! Nandito na kayo’t lahat ay hindi pa ninyo inawat!
(titingala) Diyos ko po, patawarin mo sila at hindi nila alam ang kanilang mga ginagawa! (maiinis)
Dona Victorina (wala na ang Alperes at si Dona Consolacion): Luluwas tayo ng Maynila. Magsusumbong tayo
sa Kapitan-Heneral. (Inis na inis sa asawa) Hindi mo man lang ipinaglaban ang pagkalalaki mo! Dapat ay
hinamon mo ang Alperes ng rebolber o kaya’y sable o kaya’y…(napatingin sa pustiso ng asawa)
Don Tiburcio: Iha, alam mo naming hindi pa ako nakakahawak ng…
Narrator: Hindi na natapos ng Don ang pagsasalita pagka’t dinagukan siya sa ulo ng asawa na ikinalaglag ng
kanyang pustiso. Pagkalaglag nito sa lupa ay tinapak-tapakan ito ng Dona.
Kabanata 51: Mga Pagbabago
Narrator: Samantala, sa bahay ni Kapitan Tiago, Si Maria Clara, Linares, Sinang at Victoria ay nag-uusap.
Narrator: Ngunit naputol ang kanilang usapan dahil sa pagmumukmok ni Doña Victorina.
Narrator: Nabigla si Maria Clara sa nasabi ni Doña Victorina. Nalaman na niya na ipinagkasundo siya kay
Linares.
P.SALVI: Ngayon ninyo mapapatunayan ang kahalagahan ng mga prayle. Isang babae ang nangumpisal na
ngayong gabi, ganap na ikawalo ay sasalakayin ang kwartel, papasukin ang kumbento at papatayin ang mga
Kastila. Magkakaroon ng isang malaking pag-aalsa.
ALPERES: [kinuha ang rebolber] Sino ang taong huhulihin ko?
P.SALVI: Huminahon kayo. Ang dapat ay paghandaan ninyo ang pagsalakay nila. Padalhan ninyo ako ng apat
na guwardiya sibil at pasabihan din ang mga bantay sa mga daungan. Kailangang maging maingat kayo
upang sila’y mahuli. Tungkulin ninyo iyan at sapagkat kayo ang tatanggap ng medalya sakaling magtagumpay
kayo, sana’y hindi ninyo malimutang banggitin ang aking ginawa.
ELIAS: Natuklasan na magkakaroon ng isang malaking pag-aalsa at kayo ang nakatakdang mapahamak
sapagkat isisigaw ang inyong pangalan ng mga manghihimagsik na bayaran. Huwag na kayong mag-
alinlangan pa, Ginoo. Anumang oras ay maaaring sumiklab ang pag-aalsa! Kailangan na ninyong umalis.
IBARRA: Saan ako pupunta? May naghihintay sa akin?
ELIAS: Kahit saang lugar..sa Maynila o sa bahay ng isang makapangyarihan upang hindi nila masabing
totoong may kinalaman kayo dito.
IBARRA: Paano kung ako ang magsuplong ng pag-aalsa?
ELIAS: Iisipin nila kayo’y taksil at ipinain sila para mahuli. Sunugin ang mga kasulatan, tumakas at maghintay
kung ano ang mangyayari yan ang dapat mong gawin.
IBARRA: Si Maria Clara? Hindi..mabuti pang mamatay na lang. Tulungan mo ako Ginoo. Diyan nakatago ang
kasulatan ng aming pamilya. Ibukod ninyo ang sulat ng aking ama na lalong magpapahamak sa akin.
Narrator: Kumilos sina Elias at Ibarra. Pinunit ang ilang kasulatan at itinago ang iba.
Narrator: Nakita ni Elias ang iba’t ibang armas at bumunot siya ng dalawang balaraw. Pagkasabi ni Elias ng
“anong gagawin ko?” ay nagtakbong bumaba ng bahay ito at iniwan si Ibarra.
Narrator: Pinapasok ni T.Isabel ang mga dalaga sa kwarto. Napilitang manaog si Padre Salvi. Nanaog din si
Ibarra kahit na pinigilan ni T.Isabel. Nagmadali sa paglalakad si Ibarra hanggang sa nakarating sa kanyang
bahay.
IBARRA: Ihanda ang aking pinakamabilis na kabayo at pagkatapos ay matulog na kayo.
GS: Sa ngalan ng Hari ng España, buksan ninyo ang pinto.
Narrator: Sumilip sa bintana si Ibarra at nagkasa ng baril. Saglit pa ay pinagbuksan niya ng pinto ang mga ito.
Narrator: Naisipan ni Elias na bumalik sa bahay ni Ibarra. Nalaman niya sa mga utusan ang nangyari sa
kanilang amo. Nagkunwari siyang umalis ngunit ang totoo ay umikot lamang at dumaan sa bakod. Umakyat si
Elias sa bintana at pumasok ng silid ni Ibarra. Kinuha niya ang baril at mahahalagang bagay at isinilid sa sako
at inihulog sa bintana. Kinuha din nito ang larawan ni Maria Clara. Kumuha siya ng papel at binuhusan ng
gaas mula sa ilawan at sinilaban. Tumalon si Elias mula sa bintana.
Narrator: Hindi nagsalita si Tarsilo at sinimulan ang pagpalo sa kanya. Natatakot subalit nagkunwaring walang
nakikita si Padre Salvi.
Tarsilo: Patayin na ninyo ako kung totoo kayong Kristiyano.
Narrator: Walang makuha na anumang impormasyon at hindi napaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba na sa
balong nakakasulasok ang amoy. Hindi natagalan ng lalaki ang pagpapahirap at kalupitan hanggang sa
napugto ang hininga nito.
Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara
Narrator: Nag-uusap sina Tiya Isabel at K.Tiago ng biglang dumating ang mga Espadaña.
Dona Victorina: Malaki talaga ang nagagawa ng isang may kamag-anak na nanunugkulan sa pamahalaan, di
ba? Dahil diyan ay nakakapaglabas-masok siya palagi sa loob ng palasyo ng Kapitan-Heneral .Una ko pa
lamang nakita iyang si Ibarra ay naniwala na akong isa siyang Pilibustero.
Kapitan Tiago: Ano pala ang sabi ng Kapitan-Heneral sa kalagayan ni Crisostomo Ibarra?
Dona Victorina: Iminugkahi ng pinsan kong si Linares na siya’y bitayin.(sabay tawa)
Linares; Hindi..(tututol pa sana siya, ngunit di siya binigyan ng pagkakataong magsalita ng donya)
Dona Victorina: Wag mo nag ipaglihim sa amin, pinsan. Ikaw ang tagapayo ng Kapitan at..”
Doña Victorina: Clarita, iha. Ikaw talaga ang dinadalaw namin. Mabuti naman at nakita kita. Kaya kami
nagpunta rito ay upang mapag-usapan na ang mga hindi natapos na pag-uusap noon.
Ma.Clara: Mawalang galang na po..babalik na po muna ako sa aking silid.
(Tiningnan lang siya ng Donya habang papasok siya sa silid)
Dona: O siya Tiago, dapat nang matuloy ang kasalan ni Ma. Clara at ng aking pinsan.
(Tumingin si kapitan tiago kay tiya Isabel)
Kapitan Tiago: Ipagsabi mong magdaraaos tayo ng isang piyesta.
(napangiti ang Donya sa narinig)
Dona: Maganda yan! O siya, mauuna na kami!
Kapitan tiago: Sige. Salamat sa pagdalaw.
Narrator: Kinabukasan, ganap na ikawalo ng gabi ay napuno ng panauhin ang bulwagan ng bahay ni Kapitan
Tiago.Nangunguna sa mga bisita sina Padre Salvi, Padre Sibyla. Kasali din si Tinyente Guevarra. Nagpahuli
ng dating sina Donya Victorina at Alfonso sa paniniwalang sila’y importanteng tao. Sa umpukan ng kalalakihan
ang usapan ay tungkol sa paglipat ng kura sa Maynila
Tinyente: Mabuti ng ginawa niyang pagbibigay ng sulat. Nakatitiyak kayo ng magandang kapalaran.
Napatingin ang mga lalaki sa dalaga. Biglang nakaramadam ng pagkahilo si Ma. Clara at nagpahatid sa
kanyang silid.
Ma.Clara: Mawalang galang na po.
Narrator: Patuloy na kumakatok si Kapitan Tiago sa pintuan ng silid ngunit ayaw itong pagbuksan ng dalaga.
Tumayo siya at pumunta sa asotea, nakita ang bangka malapit sa kanilang bahay at nagulat siya ng makita
ang isang lalaking papalapit sa kanya.
Ma.Clara: Crisostomo!
Ibarra: Ako nga. Sa bangkay ng aking ina ay nangako akong paliligayahin kita anuman ang aking maging
kapalaran. Nagpunta ako rito para tuparin ang pangakong iyon bagama’t ikaw ay hindi tumupad sa ating
sumpaan. Palalayain na kita.
Ma.Clara: Patawarin sana ako ng alaala ng aking ina sa sasabihin ko sayo. Natuklasan ko sa gitna ng aking
karamdaman ang aking tunay na pagkatao. Ang kinikilala kong ama ay hindi ko tunay na ama. Hindi ako
maaaring magpakasal sa iyo sapagkat ibubunyag ang lihim na iyan. Matutuklasan ang naging kataksilan ng
aking ina at masisira ang dangal ng kinikilala kong ama.
Ibarra: Kailangan mo ng katibayan.
Ma.Clara: Totoo ang lahat ng aking sinabi. May sulat na iniwan ang aking ina. Ibinigay sa akin ng taong
nakakabatid ng aking lihim ang sulat na ito kapalit ng sulat mo sa akin. Totoong pinagtaksilan kita. Ngunit
alang-alang sa alaala ng aking ina, napilitan akong ipagpalit ang sulat mo nang hindi ko nalalaman kung saan
nila iyon gagamitin. Wala akong maaring gawin kundi ang magtiis upang patuloy na maitago ang lihim ng aking
pagkatao. Kailangan kong makipag-isang dibdib upang hindi maibunyag ang aking lihim. Ngayon, magagawa
mo pa kaya akong libakin?
Ibarra: Maria, isa kang anghel.
Clara: Maligaya akong marinig na pinaniniwalaan mo na ako.
Ibarra: Ikakasal ka na.
Clara: Oo. Iyon ang gustong mangyari ng kinikilala kong ama. Minahal at inalagaan niya ako kahit hindi niya
tungkulin kaya’t bilang ganti ay kailangang sundin ko siya. Ngunit hindi ko malilimot ang naging sumpaan natin.
Ibarra: Ano’ng ibig mong mangyari?
Clara: Madilim ang hinaharap. Ngunit gusto kong malaman mo na minsan lamang ako umibig at hindi na ito
maaangkin ninuman. Ano ang manyayari sa iyo?
Ibarra: Tumakas lang ako, Maria. Hindi magtatagal malalaman nila ito.
Clara: Paalam, Crisostomo.
Narrator: Ayaw niyang iwan ng kasintahan ngunit kailangan na niyang umalis. Nagbalik na siya sa bangka
kung saan naghihintay si Elias para itakas siya.
Elias: Dadalhin ko kayo sa bahay ng isa kong kaibigan sa Mandaluyong. Ihahatid ko doon ang salapi ninyo na
itinago ko. Magagamit ninyo iyon sa pangingibang bansa.
Ibarra: Mangingibang bansa?
Elias: Sa ibang bansa ay makakapamuhay kayo ng tahimik. Marami kayong kaibigan sa Espanya at
matutulungan kayo para kayo’y mapatawad.
Ibarra: Iniligtas mo ang buhay ko ng dalawang beses sa kabila ng kasawian ng iyong angkan sa aking angkan.
Marapat lamang na ibalik ko sa iyo ang inyong yamang nawala. Sumama kayo sa akin sa ibang bansa at
magturingan tayong magkapatid. Tayo’y kapwa sawimpalad sa sarili nating bayan.
Elias: Hindo ako magiging maligaya sa ibang lupain. Dito ko nais magtiis at mamatay.
Ibarra: Pero bakit pinaaalis n’yo ako?
Elias: Sa ibang bansa ay maari pa kayong magtagumpay. Kung daranasin ninyo ang ibayong hirap ay baka
dumating ang araw na itakwil ninyo ng sariling bayan.
Ibarra: Hindi totoo ‘yan! Wala akong ibang inisip kundi ang kapakanan ng bayan.
Elias: Hindi ninyo ko nauunawaan. Naniniwala ako na iniibig ninyo ang bayan sapagkat wala pa kayong
dinaranas na paghihirap. Subalit isang araw na maranasan ninyo ang hirap, gutom at pag-uusig, naniniwala
akong itatakwil ninyo ang bayang ito. Humingi ako ng tulong sa inyo para sa mga sawimpalad, ngunit hindi
ninyo ako pinakinggan. Sila ang inyong pinanigan. Ngayon ay tinutugis na nila kayo at itinuturing na kaaway.
Ibarra: May katwiran ka, Elias. Ako’y taong umaayon sa takbo ng panahon. Malinaw na sa akin ang lahat
ngayon na ang ating bayan ay may nabubulok na sakit na kailangan ng panlunas. Isang kanser ng lipunan na
kailangang gamutin at sugpuin. Akong nagtatanggol sa bayan ay isa na ngayong pilibustero. Tatlong daan
taong silang nagpasasa sa atin habang tayo’y naging sunud-sunuran sa kanilang pang-alipusta. Nagyaon ay
halos nawawalan na tayo ng pagasa…nawawalan na tayo ng pananalig sa Diyos. Wala nang natitira kundi
hingin natin ang ating karapatan at lakas.
Narrator: Pinahiga ni Elias sa bangka si Crisostomo at tinakpan ng maraming damo..napadaan sila sa harap
ng polvorista. Sila’y pinatigil ng bantay.
Narrator: Nagpatuloy na sa pagsasagwan si Elias at saka lumihis ng landas. Pumasok ang bangka sa may
Ilog Beata.
Elias: Andito na po tayo sa Sta. Ana. Ito ang lugar kung saan ginugol ko ang maraming masasayang araw.
Ang lahat ng alaalang iyon ay hindi na maibabalik pa.
Narrator: Nakarating sila sa malapad na bato at magbubukang liwayway na nang marating nil ang lawa.
Narrator: Nagpatuloy sila sa pamamangka hanggang sa marinig nila na may isang tinig na sumisigaw.
Hinahabol sila ng isang palwa. Nakita ni Elias ang isang bangka na papalapit sa kanila lulan ang mga
guwardiya sibil.
Elias: Crisostomo, mahuhuli tayo. (Mas mabilis na ang pagbangka ni Elias) Kayo na ang mamangka sapagkat
tatalon ako. Lulundag ako sa tubig para ako ang kanilang tugisin..ililigaw ko sila.
Ibarra: Huwag kang umalis. Lumaban na lang tayo.
Elias: Hindi tayo magtatagumpay..wala tayong sandata.
(Isang punglo ang humaging sa tubig. Sinundan pa iyon ng isa pang putok.)
Elias: Magkita na lamang tayo sa Noche Buena, sa libingan ng inyong nuno.
Narrator: Pagkasabi niyon ay tumalon na sa tubig si Elias. Nakita ng palwa at guwardiya sibil ang naglalangot
na si Elias at kanilang tinugis. Sunod na putok ang pinakawalan ng mga ito kay Elias. Sumisid si Elias at di na
muli pang lumitaw. Makalipas ang ilang oras ay umalis na ang palwa at mga sibil. Nakita nilang may bahid ng
dugo sa tubig baybayin ng pampang.
Padre Damaso: Natakot ka ano? Hindi mo inaasahan ang aking pagdating. Nandito ako para masaksihan ang
kasal mo. (Inabot ang kamay para hagkan ng dalaga) May sakit ka na naman ba, anak? Bakit namumutla ka?
[Walang imik si Maria Clara]
Padre Damaso: Wala ka na bang tiwala sa akin na inaama mo? Sabihin mo sa akin kung ano ang nangyayari
sa’yo.
Maria Clara: Mahal pa ba ninyo ako? (lumuhod sa harap ni Padre Damaso) Tulungan ninyo ang aking ama
para di matuloy ang aking kasal! Noong buhay si Ibarra, gusto kung lumaban, umasa at manalig. Ibig kong
mabuhay para marining kahit paano ang mga bagay tungkol sa kanya pero ngayon patay na siya. Bakit pa ako
mabubuhay at magtitiis?
Padre Damaso: Hindi hamak na nakahihigit si Linares kay…
Maria clara: Maaari akong magpakasal kaninumang noong nabubuhay pa si Crisostomo. Wala namang gusto
ang ama ko kundi malalaking ugnayan sa mga nasa poder. Pero ngayong patay na siya, walang sinumang
tatawag sakin ng asawa. Kumbento o sementeryo lamang ang aking pagpipilian.
Padre Samaso: Anak ko patawad. Hindi ko sinasadya ang kalungkutan mong ito. Ibig ko lang mabigyan ka ng
mabuting kinabukasan, ng kaligayahan. Ito’y dahil mahal kita.
Maria Clara: Mahal mo palay ako’y wag mong hayaang ako’y malungkot habambuhay. Patay na siya. Ibg ko
na ring mamatay o maging madre.
Padre Damaso: Isang madre! Isang Madre! Hindi mo lamang alam, anak ko, ang buhay na misteryong
nakakubli sa mga pader ng kumbento. Matanda na ako, Maria. Hindi na kita mapangangalagaan, pati ng
kaligayahan mo. Humiling ka ng iba pa. Mahalin ang binata kahit sino man sya.. wag lang ang kumbento..
Maria Clara: Ang kumbento o ang kamatayan!
Padre Damaso: Diyos ko! Diyos ko! Pinarurusahan mo ako. Pagpalain mo ang anak ko! (sigaw ni Padre
Damaso) Ayokong mamatay ka… magmamadre ka! Diyos ko! Talagang narito ka nga nagpaparusa ka.
(umalis nang malungkot)
Kabanata 63: Ang Noche Buena
Basilio: Gantihan po sana kayo ng Diyos sa inyong kabutihang loob. Ngayong Pasko po ay gusto ko sanang
umuwi para makita ang aking ina at kapatid.
Matanda: Hindi ka pa lubusang magaling at lubhang may kalayuan ang inyong bayan. Mahihirapan ka pang
makauwi sa inyo.
Basilio: Tiyak na naghihintay ang kalooban ng aking ina sa paghahanap sa akin. Kayo po ay maraming anak
subalit kami’y dadalawa lamang na magkapatid. Babalik po ako dito at ipagsasama ko ang aking kapatid.
[Mabilis na umalis si Basilio bagama’t may tali sa paa at paika-ika kung maglakad]
[SAN DIEGO]
Narrator: Samantala ay nakauwi na sa bahay si Basilio at dinatnan iyong sira-sira at wala ang Ina. Paika-ikang
pinuntahan nito ang bahay ng alperes. Inutusan ng babaing nasa bintana ang guardia civil na papanikin si Sisa
subalit kumaripas ito ng takbo nang makita ang mga bantay. Hinabol ni Basilio ang ina pero binato siya ng
isang babae sa daan. Tinamaan ng bato si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa ina.
Narrator: Nagsuot sa gubat si Sisa at sumunod pa rin si Basilio hanggang doon. Makailang ulit na nadapa at
bumangon si Basilio pero hindi pa rin siya tumigil sa pagsunod sa ina. Narating nila ang libingan na nasa tabi
ng puno ng balite. May pintuan ito na pilit binubuksan ni Basilio. Anyong tatakas muli si Sisa subalit
nagpatihulog na si Basilio. Nagawa pang yakapin at halikan ni Basilio si Sisa. Tigmak ng dugo ang noo ni
Basilio at nawalan ng malay tao. Pinagmasdan ni Sisa ang mukha ng bata at natigilan siya nang makilala ito.
Napasigaw si Sisa at nagbalik ang alaala. Hinagkan at niyakap nang mahigpit ni Sisa ang anak hanggang sa
napalugmok na rin ito. Nagbalik ang ulirat ni Basilio at nakita ang inang pinanawan ng malay. Kumuha ng
tubig si Basilio at winisikan sa mukha ang ina. Idinikit niya ang tainga sa dibdib nito hanggang sa sinakmal ng
matinding pagkasindak si Basilio. Patay na si Sisa. Niyakap ni Basilio ang malamig na bangkay ng ina. Pag-
angat ng ulo ni Basilio nakita niya si Elias.
Elias: Sino ang babaing iyan?
Basilio: Siya po ang aking ina.
Elias: Nasugatan ako at may dalawang araw na akong hindi kumakain o umiinom man lang. Hindi magtatagal
at mamamatay rin ako. Sunugin mo ang aming bangkay ng iyong ina. Kung walang darating na sinuman,
hukayin mo ang mga gintong ibinaon ko. Ariin mo iyon at gamitin mo sa pag-aaral. Mamatay akong hindi ko
man lamang nasilayan ang ningning ng bukang liwayway ng aking Inang bayan. Kayong mapapalad na
makakakita, batiin ninyo siya at huwag kalimutan ang mga nalugmok at nasawi sa dilim ng gabi.
Narrator: Pagkatingala sa langit ay kumibot pa ang mga labi na tila nananalangin hanggang sa unti-unting
nabuwal sa lupa si Elias.
Wakas