Rehiyon 3 (Bulacan)

Sanaysay

Ang Pagbabalik ng Prinsesa ng Banyera

Mary Grace M. Panganiban

BAGO PA MAN nahumaling ang sambayanang Pilipino sa panghapong telenobela ni

Kristine Hermosa, matagal nang akin ang titulo niya. Mula pagkabata, isa na akong prinsesa ng
banyera.

Kung ipinapangalan ng mayayaman sa kanilang heredero ang kanilang hasyenda, yate,

gusali at kumpanya, sa banyera ipinatatak ang pangalan ko. Nang ipinanganak ako, buong
pagmamalaking ipinapintura ng aking ina ang pangalan ng kanyang unica hija sa lahat ng
pinag-iiladuhan ng isdang hinahango at itinitinda niya. Maingat na nakatitik nang pula ang
pangalan ko sa palibot ng katawang lata na kapag nasira ay ginagawa namang basurahan o
kaya’y sigaan ng mga layak sa kalsada. Ang mga banyerang ito ang binalikan ko nang
magpasya akong lisanin ang siyudad at manahan sa probinsya.

Pagkatapos ng walong taong pag-aaral at pagtatrabaho sa Ateneo, kung saan inakala

kong makakukuha ako ng coño accent mula sa aking mga mestisong kaeskuwela subalit
puntong Bisaya at Bikol ang aking napala, nagpasya akong magbitiw mula sa pagtuturo para
bigyang daan ang isang bagong kabanata ng aking buhay: ang pagpapamilya. Hindi akma ang
siyudad para sa katulad namin, sabi ng kabiyak kong manunulat. Lumulobo na noon ang ulo
niya sa sikip ng trapik at usok ng tambutso papasok sa kanyang opisina sa Ortigas, at kating-
kati na siyang tirisin ang mga batang kay lulutong magtungayaw sa kapit-kuwarto ng kanyang
inuupahan. Kahit na masaya ako sa pagtuturo sa magaganda’t mababangong kolehiyala,
inempake ko ang aking mga aklat, CD, damit, sapatos at lahat ng laman ng aking
kondominyum para umuwi ng Bulakan. Hinakot ng isang trak ang kahun-kahong kagamitan at
alaala ng halos isang dekadang pamumuhay sa Maynila.

Ang mga magulang ko ang pinakamasaya sa desisyon naming mag-asawa. Matagal na

nila akong hinihimok na umuwi para tumulong sa aming kabuhayan kaysa mangamuhan sa
ibang tao, isang bagay na makailang ulit kong tinanggihan. Maraming palaisdaang pinatatakbo
si Tatay habang itinataguyod naman ni Nanay ang konsignasyon at yeluhan. Kahit alam kong
mas maganda ang kita sa aming negosyo, iniwasan kong parang salot ang posibilidad na ako
ang uupo sa mesa ng konsignasyon mula hatinggabi hanggang umaga. Marangal na hanapbuhay
iyon pero hindi ko pinangarap mamunduhan. Hindi ako nag-Ateneo para lang magtrabaho sa
talipapa.

Pero nasunod ang batas ni Murphy. Naganap kung ano ang pinakaiiwasan kong
mangyari.

Kinain ko ang aking salita. Panahon na para suklian ko ang lahat ng ibinigay sa akin ng
mga magulang ko sa paraang ikalulugod nila. Masukal man sa loob, pinili kong maging
praktikal sa unang pagkakataon. Pagkatapos ng ilang linggong pamamahinga, nagsimula akong
mag-opisina sa aming konsignasyon sa punduhan ng Panasahan.

Sa aking bagong trabaho, COO ako sa Central Business District. Iyon nga lamang, ang
COO ay nangangahulugang “child of owner” at ang CBD ay sa nibel ng baranggay. Ang
Panasahan Fish Port ang sentro ng kalakalang pandagat sa Lungsod ng Malolos. Ito ang dahilan
kung bakit isa ang Panasahan sa pinakamaunlad na baranggay sa usapin ng kita at kabuhayan.
Araw-araw, dinadaungan ito ng hindi bababa sa limampung bangkang pangisda ng mga
manunudsod (iyong nangingisda sa ilog at lati), mambabaklad, Norway (malalaking bangkang
nangingisda sa Manila Bay mula Bataan hanggang Bulakan) at mga propitaryong may hawak sa
ekta-ektaryang bangusan, tilapyaan at sugpuan. Ipinupundo sa sampung konsignasyong
nakabahay rito ang mga lamang dagat, na ipapahango naman sa mga tindera na nagbibiyahe ng
kalakal sa mga palengke mula sa maliliit na tianggehan hanggang sa malalaking pamilihan
tulad ng Farmer’s sa Cubao at Nepo Q-Mart sa Lungsod ng Quezon. Nakararating ang isda
mula Aparri hanggang Aurora dahil sa mga biyaherang nagbabagsak sa mga palengke sa
probinsya. Dito rin nagmumula ang lamang dagat na ibinebenta sa malalaking establisyamento
tulad ng Makro pati ang inihahain sa ilang magagarbong restawran ng Rockwell at Manila
Hotel. Pagkatapos maipamudmod ang kalakal sa mga tindera, babayaran ng konsignasyon ang
may dala ng isda. Sa termino na lamang ang pagiging “tagapamagitan” o middle man ng
konsignasyong kumikita sa pamomorsiyento dahil masingil man o hindi ang mga tinderang
nagsihango, kailangang mabayaran ang may-ari ng isda.

Sari-saring tao ang bumubuo sa lipunan ng punduhan. Sa konsignasyon, nariyan ang

konsignitaryong may-ari, ang kanyang sekretarya na siya ring kahera, ang tagapaningil na
lumilibot sa buong pamilihan at nanghahanting ng mga may utang, ang tindig na
nagpapamudmod ng mga isda sa tindera, at ang mga talipapa boys na nag-aakyat ng laman ng
mga bangka at nagbubuhos rito sa sahig na nanggigitata sa lansa. Hindi tulad ng tindig,
sekretarya at tagapaningil, hindi suwelduhan ang talipapa boys. Kumikita sila sa ipinapataw ng
konsignasyon sa nagdadala ng isda na “tulong-hakot” na beinte pesos kada banyera, na
pinaghati-hatian sa pagtatapos ng tugpahan. Nariyan rin ang mga mangingisda, mamamanti,
mangangapa, mambabaklad at manunudsod na nagdadala ng kanilang huling isda, at ang
nakaririwasang mga propitaryo at ang mga tauhan nitong manghuhuli at bangkero.
Pinakamarami ang mga tinderang nakasuot ng makukulay na tapaderang may disenyong
bulaklak, polka dots, guhitan at iba pa. Ang malalakas nilang bibig na aakalain mong
nakalunok ng megaphone pero biglang hina kapag bumubulong ng tawad ang bumubuhay sa
talipapa. Sila ang nagpapasigla sa kalakalan sa punduhan.

Sinalubong ako ng nakahilerang berdeng banyerang plastik na may nakaukit na

pangalan ko sa unang gabi ng aking trabaho. Alas onse y medya ng gabi hanggang alas siyete
ng umaga ang pasok ko sa konsignasyon. Mali ang desisyon kong isuot ang mabigat na clogs
na binili ko sa SM. Kahit anong ingat ko sa paghakbang ng aking mataas na sandalyas,
natalamsikan pa rin ang aking binti ng maitim na tubig na pinaghalong katas ng isda at basang
putik sa sahig. Hindi ko naman mapunasan kaagad ang aking balat. Nakatingin sa akin ang
batang nangangalawit ng naghuhulog na isda mula sa mga banyera. Nakangisi sa akin ang
tindera ng sampagita. Ang arte kasi, sabi siguro sa isip nila. Kaya kahit malagkit, kahit
nakapandidiri, hindi ko tinanggal ang pulu-pulong itim sa aking binti. Mahirap na. Baka
masabing masyado akong maselan. Unang araw ko iyon sa aking bagong mundo, at ayokong
mapangunahan kaagad ng hindi magandang impresyon.

Pagpatak ng alas dose, nabuhay ang buong paligid. Simula na ng bilihan ng isda.
Iniakyat ng mga tauhan ang mga isdang laman ng bangka at ibinuhos sa sahig ng talipapa.
Kumulumpon ang mga tindera sa paligid ng tumpok ng isda. May agad nagpakilo ng limang
banyera sa tauhan, may dumampot muna ng tilapya para salatin kung mataba, mayroon namang
parang bubuyog na bumubulong sa tindig na inis na sa walang habas na pambabarat.
Nakangingilo ang ingay ng pagkaskas sa sahig ng banyera ng bangus na hinihila ng talipapa
boy papunta sa sasakyan ng tindera. Sa isang sulok, pinauulanan ng mura ng isang
mamamaklad ang isang lalaking nahuling nagsisilid ng isdang sinipa papuntang gilid, habang
namimili ng huhulugang bra sa katalog ng Avon ang sekretarya sa loob ng opisina.

Inilagay ako ng aking ina sa kaha. Katatanggal lang niya sa dating tagapaningil na
nahuling nangungupit sa mesa. Kailangan niya ng isang taong mapagkakatiwalaan na hahawak
sa singil at titingin sa takbo ng konsignasyon kapag hindi siya makatutugpa ng madaling araw.
Bukas rin kasi ang konsignasyon sa umaga, mula alas siyete hanggang gabi, kaya hindi halos
nakapagpapahinga ang aking ina. Nang magsimula akong tumugpa, nagkaroon siya ng
pagkakataong umidlip ng dalawa o tatlong oras.

Bagung-bago ang lahat sa aking pandama: ang lamig ng hangin sa hatinggabi’t

madaling araw, ang sangsang ng putik at lansa ng isda, ang malalakas na boses ng mga taong
akala mo nasa kabilang pulo ang kausap kahit kaharap lang naman, ang tumpok ng itim at pilak
na mga kaliskis na nagpupusagan kapag binuhusan ng tubig, ang mga talipapa boys na batak na
batak ang hubad na katawan sa paghila ng banye-banyerang isda, at ang walang kaselan-selang
mga tindera na nakakatuwa-nakakainis depende sa oras at araw. Dahil wala akong naging
trabaho bukod sa magturo at magsulat, nailang ako sa paghawak ng pera sa kaha, pati sa
pagsusuma ng maraming halaga kahit pa may calculator. Napakaigsi pa naman ng pasensya ng
mga tindera sa paghihintay ng sukli. Isa ito sa mga natuklasan ko sa pagtugpa: napakahusay sa
matematika ng mga taga-palengke. Kahit gaano kalaki ang numero, kaya nilang sumahin sa isip
lang. Para sa isang katulad kong nagtapos kuno pero laging nakaasa sa makina sa usapin ng
komputasyon, nakabibilib ito at nakamamangha.

Sa unang sipat, madali lang naman ang aking trabaho. Kailangan ko lang tumanggap ng
bayad ng mga tindera at isulat ang mga ito sa record book. Bibigyan ko rin ng autograph ang
tindera sa kanyang maliit na kuwaderno bilang patunay ng halaga at petsa ng kanyang
pagbabayad. Pagkatapos, mamarkahan ko ang listahang inihahanda ng aming auditor kung saan
nakalagay ang bilang, klase, at halaga ng isdang hinango. Dito malalaman kung tugma ang lista
ng tinderang humahango at ng tindig ng konsignasyon. Makikita rin kung gaano kahaba na ang
lista, na nangangahulugang naiipon ang pautang ng konsignasyon. Madalas at sa hindi, kapag
nalaon na, nauuwi sa kalimutan ang ganoong mga pautang. Kapag baon na sa utang,
maglalahong parang bula ang ilang tindera, at susulpot sa punduhan sa ibang lugar para doon
naman humango ng kalakal.

Hindi uso ang data sheet sa punduhan na may pangalan at tirahan ng mga taong
pinauutang. Dito lang sa buong mundo marahil nakapangungutang nang di nagbibigay ng tunay
na pangalan at tirahan. Nakabatay ang lahat ng transaksyon sa tiwala. Palayaw lamang ang
ginagamit sa lista, na karaniwang ibinabansag ng tindig na nagbenta ng kalakal. May Mariang
Sulok, Mariang Bukid, Maria Dokleng, Maria Daldal at Mariang Hagonoy. Madalas, ni hindi
alam ng tindera na nabinyagan na sila ng pangalan na dadalhin na nila sa buong panahong
humahango sila sa konsignasyon. May mga lista ring Martang Burara, Piring Panghi, Lasing,
Pogi, Apoy at Lastikman. Dahil sa impormal na pagpapangalang ito, napakahirap maghagilap
tuloy kapag biglang nagtago ang isang may utang. Napakahirap ipagtanong sa isang lugar kung
may kilala silang “Lasing” o “Pogi.” Nasisingil lang tuloy ang isang may utang na hindi na
bumalik sa punduhan kapag natiyempuhan sa pinagtitindahang palengke.

Pinakamahirap para sa akin ang magresibo at magpakubra. Iniaabot sa akin ng may-ari

ng isda ang minotang ginawa ng tindig. Mula rito, gagawa ako ng resibo: 40x250 aligasin,
12x35 silinyasi, 45x180 lukaok, 29x60 bunggaong. Ang unang numero ay ang bilang ng kilo o
kaya’y lalagyan, at ang ikalawa’y ang halaga. Susumahin ko ito, pagkatapos ay aawasin ko ang
limang porsyentong hunos ng konsignasyon, ang beinte pesos kada banyera para sa tulong-
hakot ng mga tauhan, ang sampung piso para sa tiket ng munisipyo at sampung piso muli para
sa baranggay. Iaawas rin ang mga gastos sa paghuli at pagdadala: 1500 para sa gasolina ng
bangka, 200 para sa pangkain sa kubo, 60 para sa load sa telepono. Kailangang nakadetalye
ang lahat ng ito sa resibo, saka ko ipakukubra ang natirang halaga sa may-ari ng isda. Kapag
hindi nagtugma ang nailista ng tindig na nakuha ng mga tindera at ang pinakubra kong halaga,
o kapag may mali sa komputasyon (halimbawa’y naging 20 kilo ang 2.0 kilo sa minota), hindi
lang kaltas sa suweldo ang aabutin ko kundi katakut-takot na sermon ng ina kong paborito nang
dayalog na pinag-aral naman ako’t pinahihigop ng sabaw pero napakalabnaw pagdating sa
pagsusuma at pagpepera.

Gawain ko ring magpadala ng mga love letters sa mga humahango. Kapag umaabot na
sa ikatlong hango ang lista ng isang tindera, gumagawa ako ng lista sa isang minota na
pinaaabot ko sa tagapaningil bilang paalala na kailangan niyang magbayad. Nakapaghahatol rin
akong huwag bigyan ng kalakal ang isang taong mahaba na ang lista o malaking halaga ang
huling nahango at wala pang naipapasok ni pauna. Dahil rito, ako ang kinukulit ng mga may
utang na gusto pang humirit ng isa pang hango. Noong una, madaling-madali akong pakiusapan
kaya naiinis sa akin ang aking ina. Nang malaunan, natuto na rin akong maging matigas dahil
sa dami ng pagkakataong hindi na nakabayad ang may mahahabang lista hanggang maging
desaperacidos o kaya’y magkaroon ng amnesya.

Sa punduhan kami namulat sa pagnenegosyo ng aking asawa kaya rito namin piniling
buksan ang aming unang pakikipagsapalaran. Nang mabakante ang katabi ng aming
konsignasyon, inawitan namin ang may-ari na ibenta sa amin ang karapatan sa puwesto.
Nagtayo kami ng isang munting tindahan gamit ang natira sa aming ipon at ang kaunting
pakimkim noong kasal namin. Pero maliit man, hindi karaniwan ang tindahan namin. Kami
lang ang may panindang panay imported sa talipapa, kaya’t nabansagan itong Talipapa PX
Shop. May mamahaling shampoo, sabon, lotion at pabango para sa katawan, pati mga de latang
corned beef galing Brazil, tsokolateng Hershey’s, Cadbury at Toblerone, at sitseryang Pringles
at Ruffles. Tama ang aming naging tantiya sa mga mamimili sa punduhan. Iisiping ang babaho
ng mga tinderang amoy-isda, pero huwag ka, malalalim ang bulsa nila. Hindi sila nag-
aatubiling maglabas ng perang may nakadikit na kaliskis para sa mga bagay na wala sa
tindahang sari-sari!

Natuklasan ko ang malakas na purchasing power ng mga tindera noong nauso ang mga
alahas na gawa sa Swarovski crystals. Sinubukan kong magtuhog-tuhog ng ilang beads at
iniwan ko kay Nanay. Kinabukasan lang, ubos na ang isang dosenang pulseras na isang libo
dalawang daan ang pinakamababang halaga, at may mga pasadya pang order ng gusto nilang
disenyo at kulay! Noon ko nalaman na hindi lang halata sa bihis at porma pero may pambili
ang mga tindera. Hindi tulad ng mga nakaposturang window shoppers sa mga malls sa Maynila
na mapoporma pero butas ang bulsa, hindi nawawalan ng laman ang bulsa ng makukulay na
tapadera ng mga bakulera.

Hindi namin pinalampas pati pagtitinda ng kape, tinapay, mami at samalamig. Sa unang
dalawang buwan, ang asawa ko ang siyang tumatao sa aming tindahan. Wala ni isang tao sa
punduhan ang may alam na nagtapos sa Unibersidad ng Pilipinas ang minamadali nilang
magtimpla ng kape o magsalok ng samalamig. Minsan, napapaisip kami kung ano kaya ang
sasabihin ng mga kaibigan at kakilala namin kung makita nila kami sa punduhan na naniningil
ako ng mga tindera at nagpiprito ng Maling para sa tinapay ang aking asawa. Mababawasan
kaya ang respeto nila sa amin? Iisipin kaya nilang sumadsad na kami kaya pati ganoong
trabaho ay pinatulan namin? May mga ganoong sandaling nagkaroon kami ng pagdududa kung
tama ba ang naging pasya naming iwan ang trabaho namin sa lungsod para magpakahirap sa
talipapa. Pero kapag iniisip namin ang anak na ipinagbubuntis ko noong panahong iyon,
napapalis ang aming mga agam-agam. Alam naming may pinaglalaanan kami ng aming
pagsisikap.

Natuto akong sumali sa ipunan sa punduhan. Di tulad ng karaniwang paluwagan na may

sumasahod bawat buwan, isang taong pag-iipon ang kailangang hintayin bago makuha ang
sahod na may kasama nang interes. Araw-araw, naghuhulog ako ng limang daang piso mula sa
benta ng tindahan at isang daang piso mula sa allowance ko pangkain mula sa konsignasyon.
Pagkatapos ng isang taon, sumahod ako ng P200,000.00 para sa ihinulog ko mula sa tindahan
at P40,000.00 sa inipon kong pangkain. Ginamit namin ang halagang iyon na puhunan sa
pagtitinda ng pagkain ng isda at iba pang gamit sa palaisdaan, hanggang makakuha kami ng
sariling mga parsela na siya ngayong pinagtutuunan ng aking asawa.

Sa mga araw na kaunti ang dating na kalakal, nagdadala ako ng aklat na mababasa.
Hindi marahil inisip ni Louise Gluck, Octavio Paz o Mike Bigornia na may nagmumuni sa mga
tula nila sa saliw ng tunog ng hinihilang banyera at ginigiling na yelo. Ikalulugod marahil ni
Fyodor Dostoevsky na binasa ko ang Brothers Karamazov sa ikalawang pagkakataon sa
sangsang ng burak at lansa ng isda. Unti-unti kong nabuksan ang mga aklat na pinagbibili ko
na naisantabi lang dahil abala sa trabaho at pag-aaral. Para lamang dito, malaki ang
pasasalamat ko sa aking trabaho.

Isang kaibigang manunulat ang nagsabi sa akin na magandang pagkakataon ang

pagbabago ko ng kapaligiran dahil maaari itong maging bukal ng mga ideya. Hindi raw lahat
ng manunulat ay may ganitong karanasan. Iyon nga lang, hindi isang exposure trip ang buhay-
talipapa para sa akin, kundi ang mismong inihihinga at iginagalaw ko.

Halos pinatay ng trabaho ko ang aking pagsusulat. May oras ang pagdalaw ng aking
Musa, laging pasado ala-una ng madaling araw dumarating ang enerhiya para kumatha. Dahil
nasa trabaho ako at hindi ako nakapagsusulat nang may maingay o may ibang tao, tigang ang
panulat ko sa panahon ng aking pagtugpa.

Para lang makapagsulat, gumawa ako ng mga tala tungkol sa mga interesanteng taong
nakakasalimuha ko sa talipapa. Tatlong beses isang linggo, pinupuno ko ang isang pahina ng
aking kuwaderno ng mga impresyon ko sa iba’t ibang tao. Kung mayroong hitik ang punduhan
bukod sa mga lamang-dagat, ito ay mga karakter. Nariyan si Ka Charing, isang maliit at
mabilog na babaeng sabukot ang buhok at nakapulang lipstick na lampas ang pagkakaguhit.
Wala siyang kakeber-keber sa pagkukuwento ng buhay nilang mag-asawa mula lambingan
hanggang umbagan habang inuunat isa-isa ang laman ng kanyang tapadera. Pagkalabas niya ng
opisina, susungaw naman sa bintana si Mareng Tina, ang nagkakaha sa katabing konsignasyon.
Mula sa tsismis sa simbahan hanggang sa isyu sa baranggay, walang maililihim sa aking
tagapagbalita. Espesyalisasyon niya ang mga magkalaguyo sa punduhan, tulad ng isang
enkargado at isang tindig na nahuli ng asawa sa isang atakeng gerilya sa motel, at ng isang
talipapa boy at isang babaeng mangangapa na nahuling nagkakapaan ng “maselang tilapya” sa
likod ng mga cooler sa gilid ng yeluhan. Kung kuwentong beerhouse naman ang gusto, nariyan
si Pido, na magpapatunay na sa halagang dalawang daang piso, guguwapo kahit ang mukhang
tuko sa mata ng babaeng pangromansa sa kambingan. Sa halip na mainis sa mga nambubuska
sa kanyang anghit, ipinagmamalaki niyang iyon ang aromang gayuma niya sa mga kalahi ni
Eba, bagay na ikinasusuka ni Nana Cely na isang sitenta anyos na mestisang tindera na may
kasintahang bente tres anyos lang na binata. Sa lahat, pinakapaborito ko si Kimo, isang
matangkad na lalaking mala-Jimmy Hendrix ang buhok na laging may yakap na manyika.
Nambabae raw ito noong araw kaya iniwan ng asawa at anak. Nawala siya sa kanyang katinuan
dahil sa lungkot. Tangan ang bote ng Pepsi na rhum ang laman, maririnig siyang kinakausap at
kinakantahan ang anak niyang si Jen-Jen, ang kanyang manyika. Klasiko naman si Nana
Barang, ang pulubing sosyal dahil laging may pulbos ang likod, na naglalakad ng walong
baranggay makarating lang ng Panasahan para mamalimos. Sa sipag niyang dumilihensya,
napagtapos niya ang dalawang anak ng kolehiyo, pero wala pa ring balak ipahinga ang mga
matang pinangingilid ang luha sa pagpapaawa.

Hindi mawawala sa bawat talipapa ang mga eksenang eskandalosa, tulad ng pagbabag
ng nagkakainisang tindera. Mahihiya si Dolphy sa eksena ng dalawang nag-aaway na
bakulerang nang magkainisan ay dumampot ng matabang tilapyang Tagalog ang isa at ibinusal
sa bibig ng ginigiyera. Pang-Regal naman ang production number ng mga nagsidayong GRO na
naka-tangga pa nang magsayaw sa gitna ng punduhan sabay pamigay ng discount coupons sa
mga tindero’t kargador para dumayo sa kanilang naghihingalong beer garden. Patok sa takilya
ang suguran ng asawa at kabit na pinalakpakan ng mga tao para lalong ganahan sa
pagsasabunutan at pagpapagulung-gulong sa sahig habang may sumisigaw ng “May shooting!”
May action din kapag may nahuhuling magnanakaw ng pera at isda dahil tulung-tulong ang
mga talipapa boys sa pagbugbog para bigyang-aral ang kawatan. At tuwing may namamatay na
taga-punduhan, gusto kong sumulat kay Tita Charo ng Maalaala Mo Kaya dahil animo isang
kapamilya ang pumanaw dahil sa lungkot ng mga tao, lalo pa’t matagal nang tagaroon ang
namaalam.

Sa panahong tumataas ang posisyon ng mga kaklase ko sa kolehiyo sa mga

multinasyonal na korporasyon, pirmi akong nakaupo sa matigas na bangkong kahoy sa talipapa.
Habang nagsusuri sila ng mga kumplikadong ulat ng benta at prediksyon sa pagkilos ng
pandaigdigang pamilihan, aligaga ako sa pagreresibo sa mga aligasin, hasa-hasa, espada,
tulingan, biya, bisugo, silinyasi, sabalo, kitang talaba at tahong. Nangangahulugan ba itong
napag-iwanan na ako ng aking mga kasabayan? Hindi naman. Galing na ako sa mundong
kanilang ginagalawan. Naranasan ko nang mabuhay na nag-aabang sa pagsapit ng kinsenas-
katapusan para lang matirhan ng limang daan sa aking ATM card matapos bayaran ang upa,
kuryente, telepono at credit card, at hindi ko tiyak kung gusto ko pa iyong balikan. Oo nga’t
bakyang-bakya at walang class ang punduhan kumpara sa glamorosong pamantasang
pinanggalingan ko, pero rito ko naranasang makahawak ng malalaking halaga at
makapagpundar ng mga bagay na hindi ko mabibili kung ang aasahan lang ay ang dati kong
kita.

Ito ang balintuna ng aking pagbabalik-punduhan: umalis ako at nag-aral sa pinakamahal

na pamantasan para magkaroon ng kinabukasang hindi nakaasa sa bilao’t banyera, para lang
matagpuan ang sariling bumabalik sa lugar na iniwasan, at doon nakatagpo ng kayamanan.
Inisip kong sa pag-aaral at pagdadalubhasa, mababago ko ang aking mundo. Binihisan ko ang
aking sarili ng mamahaling damit at winisikan ang leeg ng mamahaling pabango, pero hinatak
pa rin ako ng lansa ng isda at sangsang ng burak pabalik sa mundo ng aking ina at ng ina ng
aking ina. Wala rito ang elegansya pero narito ang grasya.

Hindi lang ako ang tapos sa pag-aaral sa talipapa. Mayroong mga guro, inhinyero, nars,
arkitekto, medical technician, computer programmer at doktor sa malansang lugar na ito.
Katulad ko, mga anak sila ng tinderang nangarap na huwag matalamsikan ang paa at binti ng
malapot na burak ng madulas na sahig. Nagsumikap rin sila sa kanilang karera para maiahon
ang kanilang magulang sa pagtitinda, para lang matuklasang higit pala iyong kapaki-
pakinabang kaysa sa piniling larangan. Kung sinasabi ng mga may junk shop na may pera sa
basura, sasabihin kong may pera sa lansa. Sa pananatili ko sa punduhan, wala akong nakilalang
tindera na sumala sa pagkain. Maging ang mahihinang magtinda, hindi inaabot ng gutom ang
pamilya. Patunay rin ang daang mga anak na napagtapos ng kanilang mga magulang na taga-
punduhan na pinagtatakpan man ito ng ilong ng mga pustoryosong nagsisidaan, isa itong
masiglang kabuhayan.

Kasalanan ng malabis na pagpapahalaga sa propesyonalismo ang mababang pagtingin sa

mga taong sa punduhan nagbabanat ng buto. Pinalaki ang mga batang mangarap na maging
doktor, nars, guro o abogado, pero bihirang-bihira ang batang magsasabi na gusto nilang
magnegosyo. Kapag sinabi namang negosyo, malalaking kumpanya agad ang maiisip ng
karaniwang Pilipino. Pinag-aaral ang mga anak sa kolehiyo para makapasok sa magandang
trabaho, pero iilan ang may nais na magsimula ng pagkakakitaang lilikha ng empleyo para sa
ibang tao. Bilang na bilang ang may diplomang handang marumihan ang kamay. Ang buhay sa
apat na sulok ng de-aircon na kuwarto ang ideyal, kahit kulang pa sa pang-gasolina at pangkain
ang sahod sa kumpanya. Ang pamumunduhan, katulad ng pagbababoy at pagbabakal, ay
iniingusan. Itong ugaling ito ng pagiging mapili sa kabuhayan ang nagsasadlak lalo sa bansa
natin sa kahirapan. Iniirap-irapan ang malalansang tindera sa pampublikong sasakyan,
tinitingnan mula ulo hanggang paa ng mga teller sa bangko, pero kaiinggitan ng maraming
namamasukan ang naipundar nila sa kanilang pagsisikap sa pag-iisda: makakapal na gintong
alahas, maaaliwalas na tahanan, malalawak na lupain at malalim na bulsang hindi nasasaid ang
laman.

Kinikilala ng pamahalaang panlalawigan ang kahalagahan ng mga punduhan sa pag-

unlad ng Bulakan. Tatlo ang pangunahing punduhan ng Bulakan: ang Panasahan Fish Port ng
Malolos at ang nasa Obando at Hagonoy. Bukod sa paglikha ng trabaho para sa maraming
mamamayan, nagsasampa rin ng malaking halaga sa kaban ng bayan ang araw-araw na bayad
sa tiket, buwanang market fee, bukod pa sa buwis na binabayaran ng mga konsignasyon sa
Kagawaran ng Rentas Internas. Tinitiyak rin ng sigla ng industriyang ito na masusulit ang
pagod ng mga nangingisda at namamalaisdaan sa pamamagitan ng pagbebenta ng ani nila sa
makatarungang halaga. Ginagarantiyahan nito ang suplay ng sariwang isda sa merkado. Kung
mayroong maipagmamalaki ang punduhan ng Panasahan, ito ay ang hindi pagpatol sa mga
iladong isdang galing Tsina na ibinebenta ng mura sa bagsakan sa Navotas at Malabon. Nanaig
palagi ang pangangalaga sa interes ng mangingisda at ng mga tinderang masisira sa kanilang
mga suki kung magbebenta ng isdang pinatigas ng formalin.

Hindi ko sinasabing para sa lahat ang punduhan. Marami ring mapagsamantalang tao sa
larangang ito. Nariyan ang mga maniningil na tumatanggap ng pera mula sa mga tindera pero
hindi ipinapasok sa mesa. Nariyan ang mga tauhan ng bangka na nagpupuslit ng isda at
nagpapatakas ng kalakal. Nariyan na ang mga namamalaisdaang mangungutang ng malaking
halaga sa konsignasyon pagkatapos ay sa ibang mesa ipupundo ang hinuling isda. Nariyan ang
mga tinderang hahango nang hahango at magbibigay ng mga tsekeng post dated na kapag
ipinasok sa bangko ay panay talbog. Nariyan pa ang walang pusong illegal recruiter na
nakabola ng halos isang buong baranggay ng mga magbabaklad at maliliit na mangingisda sa
pangakong madadala ang mga ito sa Amerika. Nariyan ang mga pulis at militar na pag may
natipuhang tumpok ng isda ay obligado kang ibigay ang itinuturo, at ang kalaban nilang NPA
na hindi rin maaring tanggihan kung hindi ka pa sawang mabuhay. Nariyan rin ang mga
konsignitaryong busabos kung ituring ang kanilang mga tauhan, at kalaban ang tingin sa ibang
konsignasyon kahit walang dapat pagtalunan. Siyempre, hindi mawawala ang mga tiktik na
nagbibigay ng tip sa mga holdaper na abangan ang sasakyan ng tinderang may dalang pang-
intrega, pati ang oras ng alis ng konsignitaryong may bitbit ng koleksyon sa magdamag. Ang
mga taong ito ang tunay na nakasusulasok sa punduhan. Hindi natatanggal ng paligo at
pabango ang lansa at baho ng kanilang pagkatao.
 Napakinabangan ko rin naman ang aking edukasyon sa punduhan. Hindi ko man
tahasang nagamit ang mga degree mula sa pamantasan, nakatulong ang mga natutunan ko sa
paaralan para magsulong ng ilang mahahalagang pagbabago sa sistema ng pamamalakad ng
aming negosyo. Una na rito ang pagbibigay ng benepisyo sa aming mga tauhan. Bukod tanging
ang konsignasyon namin ang nagbabayad ng buong kontribusyon sa SSS at Philhealth para sa
aming mga regular na empleyado. Tuwing bayaran ng matrikula, naglalaan na kami ng sampu
hanggang labinglimang libong pisong tulong pinansyal para sa bawat tauhan kaya
napagpapaaral ng mga ito ang kanilang mga anak sa magaganda at pribadong paaralan. Ilang
taon mula ngayon, balak naming ilunsad ang isang kooperatiba para sa mga tauhan ng
konsignasyon upang magkaroon ng mekanismong higit na magpapaluwag at magpapabuti sa
kanilang buhay. Sumali rin kami sa credit ng baranggay para sakaling may mangailangang
tauhan, may mahihiram na halaga sa panahon ng kakapusan. Nakalulugod makitang
nakapagpupundar ang mga tauhan namin: traysikel na pamasada, side car na kumikita ng
boundary, maliit na bangkang panudsod, segunda manong dyip na pambiyahe ng isda, o kahit
isang videokeng ipinaaarkila. Mayroon ring nakaipon ng pang-placement fee sa Israel at Japan
kaya doon na nakipagsapalaran. Kapag iniisip ko, sa ganitong paraan ko daig ang mga
kasabayan ko sa mga kumpanyang multinasyunal. Pinayayaman nila ang kanilang dayuhang
amo, samantalang nabibigyan ko ng pagkakakitaan ang kababayan ko.

Inakala kong tatanda na ako sa piling ng mga banyera at bilao katulad ng aking ina.
Dumating ang araw na nagpatung-patong ang mga kasong isinampa namin laban sa mga
estapador na nagbaon sa amin sa utang. Isang matagal nang biyahero ang nagpatalbog ng mga
tsekeng nagkahalagang labingdalawang milyong piso. Dumami ang mga taong hindi takot
magpatalbog ng kanilang tseke, dahil alam nilang kung hindi abot ng milyon ang kanilang
pagkakautang, hindi namin sila pag-aaksayahan. Huling bagsak nang subain kaming mag-asawa
ng mismong kapatid ng aking ina at ng isang propitaryong kumpare pa man din ng aking mga
magulang. Itinakbo ang tatlong milyong hindi pa man din namin kinikita. “Bakit hindi ka mag-
abogasya?” himok ng aking ina. “Kung magiging abogada ka, mas mapangangalagaan mo ang
interes ng ating konsignasyon at pamilya. Hindi na tayo manghihinayang sa acceptance fee,
appearance fee at iba pang bayaring legal sa pagsasampa ng kaso. Sa dami ng problema ng
mga konsignasyon sa punduhan, hindi ka mauubusan ng kaso.”

Matagal kong pinag-isipan ang proposisyon ni Nanay. Sa takbo ng subaan sa

konsignasyon, hindi magtatagal at mauubos ang lahat ng naipundar namin kung walang
mabibigyan ng leksyon. Naalala ko si Tex, ang anak ng may-ari ng dating pinakamalakas na
konsignasyon sa punduhan. Nang mamatay ang kanyang ina, tinakbuhan sila ng maraming
humahango, kaya’t nagkautang-utang sila sa bangko para may maipampakobra sa propitaryo.
Nailit ng bangko ang kanilang mansyon, mga sasakyan, lupain at kagamitan. Nanghilakbot ako
ng maisip kong maaari kong sapitin ang nangyari kay Tex. Hindi ko pababayaang mangyari
iyon. Ililigtas ko ang aming konsignasyon.

Bumalik ako sa daigdig ng magagarang damit at sapatos, sa lamig ng aircon at

sopistikasyon ng pamantasan, para mag-aral ng abogasya. Minsan, naiisip ko kung talaga bang
sinuong ko ang bagong larangang ito para itaguyod ang kabuhayan namin sa punduhan, o para
takasan ang lansa ng talipapa. Baka naman gusto ko lang magbalik sa mundong nakasanayan.
Subalit higit na matining ang bahagi ko ang nagsasabing isa itong sakripisyo para sa aking
pamilya, at ginagawa ko ito para mapangalagaan ang kabuhayang nagtaguyod sa akin at siya
ring ipanunustos ko sa mga pangangailangan ng aking anak.
 Hindi pa ako tapos ng pag-aaral pero may mga natutunan na akong ginagamit na namin
ngayon sa punduhan. Sinimulan na namin ang pagpapapirma ng mga trust receipt agreement sa
mga humahango ng malaking halaga para may ebidensya sakaling magkaroon ng aberya.
Nilimitahan na rin namin ang pinalalaot na puhunan sa pamamagitan ng pagtatakda ng
limitadong credit line ng mga tindera. Naghigpit na rin kami sa pagtanggap ng mga tseke lalo
pa’t matatagal ang petsa at naiipon bago mapalitan sa bangko.

Ipinaubaya ko ang trono ko sa talipapa sa isang bagong kahera, pero nananatili pa rin
akong tagapamahala. Umalis ako pero hindi lubos, dahil kahit nasa pamantasan ako, naguguni-
guni ko palagi ang amoy ng isda at ang ingay ng ginigiling na yelo at kinakaladkad na banyera.
Kapag naging abogado ako, tiyak kong hindi ako mabibilang sa mga kamag-aral kong
magsisiksikan sa prestihiyosong law firm o mga kagawaran sa pamahalaan. Mag-aaral ako para
tiyaking hindi mamatay ang aming konsignasyon para sa aking pagbabalik, may nakaukit pa rin
ang pangalan ko sa daan-daang berdeng banyerang nagkalat sa madulas at malansang sahig ng
talipapa.