Naum Cellakoski

Verica Bakeva
Borivoje Milladinoviq
Jovo Stefanovski

MATEMATIKA
PËR VITIN I

ARSIMI I MESËM PROFESIONAL

PËR TË GJITHA DREJTIMET
 PARATHËNIE

Ky tekst paraqet librin e matematikës për vitin e parë të arsimit të mesëm profesional. Në të janë
të përpunuara të gjitha përmbajtjet të parapara me planet përkatëse mësimore për të gjitha drejtimet
të arsimit të mesëm profesional.
Sipas programit mësimor, për secilin grup të drejtimeve janë të përpunuara temat përkatëse.
Në të secila temë për grupin përkatës të drejtimeve është shënuar me shenjë në mënyrë vijuese:
Shenja Grupi i drejtimeve
elektroteknik, makineri, gjeodezik-ndërtimor, komunikacionit, kimiko-teknologjik,
T xeherorë-gjeologjik, metalurgjik, shërbime-personale (optika e syrit)

E ekonomiko-juridik dhe tregtar, lëkuro-tekstil, hotelier-turistik dhe grafik

shëndetësor, veterinar-bujqësor, pyjor-përpunim i drurit dhe shërbime personale

Z (profil: teknik i kozmetikës).
Çdo temë është e shënuar me shenjë përkatëse për secilin drejtim apo grup drejtimesh për të cilin është
dedikuar.
Në tema të parapara për dy grupe drejtimesh, përmbajtjet mësimore (mësimet) janë të shënuara për cilat
drejtime janë të dedikuara, e ato përmbajtje grupi tjetër i drejtimeve nuk i mëson.
Detyrat të dedikuara për një apo dy grupe të drejtimeve janë të shënuara në mënyrë përkatëse dhe ato nuk
janë të obligueshme për drejtimet tjera.
Libri përmban nëntë tërësi tematike. Çdo temë fillon me shqyrtim të përmbajtjeve mësimore.
Gjatë përpunimit të tërësive tematike do të takohesh me:
Do të thotë, duhet të përkujtohesh në disa koncepte dhe pohime dhe t’iu
Kujtohu!
përgjigjesh kërkesave të dhëna. Kjo do ta lehtësojë të mësuarit e përmbajtjeve
të
Mereja.
këto shenja njësia mësimore është ndarë në pjesë (porcione) të cilat u
A ,
B përgjigjen koncepteve të reja.
,...
1 2 3 Me këto shenja janë të shënuara aktivitetet, pyetjet dhe detyra që do t’i zgjidhësh
, , ,... në orë në mënyrë të pavarur apo me ndihmën e arsimtarit.
Me këtë janë të shënuara pyetjet për të cilat duhet të mendohesh dhe t’u japësh përgjigje.
Te kjo shenjë është dhënë ndihmë për zgjidhjen e kërkesës së parashtruar ose përgjigjja.
Kjo të udhëzon në definicionin e konceptit të ri apo në pohimet që vlejnë për
Mbani
atë koncept.
mend!
1 , 2 ,...
Në fund të secilës njësi mësimore janë dhënë detyrat për punë të pavarur të shënuara me

Secila temë në fund përmban detyra për vetëkontroll (detyrat kontrolluese tematike) të shënuara me 1 ,
2 , 3 ,...

Në pjesën e dytë të librit janë dhënë përgjigjet, udhëzimet apo zgjidhjet e të gjitha detyrave.
Do të na gëzojë nëse ky libër të ndihmon të mbërrish sukses solid. Autorët
TEMA 1 NUMRAT REAL T, E, SH

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 T, SH Kuptimi i pohimit. Negacioni. 7 T, E, SH Numrat e plotë. Operacionet

Konjuksioni, disjunksioni........ 4
2 T, SH Implikacioni.
Ekuivalenca............................. 9
3 T, E, SH Numrat natyrorë. Operacione
dhe vetitë e operacioneve........ 11
4 T, E Pjesëtimi i numrave natyrorë.
SHVP dhe PMP.................... 16
5 T, E Sistemi dhjetor dhe binar
i numrave............................. 21
6 T, E Operacione në sistemin
numerik binar........................ 25
dhe renditja.......................... 27
8 T, E, SH Numrat racionalë.................. 30
9 T, E, SH Operacionet me numrat
racionalë................................ 33
10 T, E, SH Numrat dhjetorë. Operacione
me numra dhjetorë................ 37
11 T, E, SH Numrat realë......................... 40
12 T, E Vlerat e përafërta dhe
operacionet............................. 44
13 Detyrat kontrolluese tematike.............. 50

1 
2 .
2 . 2 2 1 0
 .3 
3 5 1,
2
3
 . 7
1 2 3 4....
Q 1 01
00
4 20 ] 10
7 ` 3
00
. 100 ...
8
.0, 3
2002....... 5
.1, 23 5

_
\_*
\

3
 1 KUPTIMI I POHIMIT. NEGACIONI. T, SH
KONJUKSIONI, DISJUNKSIONI

Kujtohu! Çdo ditë në rrugë, në shkollë apo në shtëpi

A takohesh me fjali të llojeve të ndryshme.
Në gjuhën shqipe ke mësuar për:
- Fjalitë deklarative; Për shembull:
- Fjalitë që kanë kuptim; 1. Lumi Vardar kalon nëpër Veles.
- Fjalitë pyetëse; 2. Shkupi është kryeqyteti i R. së Maqedonisë.
- Fjalitë urdhërore; 3. Merkuri është metal në gjendje të lëngët.
- Fjalitë dëshirore.
4. Diagonalet e rombit janë të barabarta.
Dihet se disa shprehje janë të sakta, e disa jo. 5. Numri 6 është tek, etj.
Cilat prej shprehjeve vijuese janë të saktë: Vërej, secila fjali ka një kuptim, shpreh një thënie
a) 4 + 3 > 6; për të cilën mund të konstatojmë se është e vërtetë
b) 3 - 2 = -1; apo e pavërtetë. Fjalitë e këtilla quhen pohime ose
c) 3x + 1 = 7, për x = 2? gjykime.

Pohimi është fjali deklarative, me kuptim që është ose e vërtetë ose e pavërtetë.

Për shembull: 1. Fjalia p: “Lumi Vardar kalon nëpër Manastir”, është pohim dhe atë i pasaktë.

Me τ(p) e shënojmë vlerën logjike (vërtetësinë) e pohimit p. Në këtë shembull τ(p) = ⊥, (lexohet: tau
prej pe është jo te, τ është shkronjë e alfabeti grek).
Fjalia; q : 3x + 1 = 7, për x = 2 do të thotë njëjtë si 3 ⋅ 2 + 1 = 7. Prandaj, fjalia e dhënë është pohim dhe
atë pohim i saktë, gjegjësisht τ(p) = T.

Disa fjali deklarative nuk janë pohime. Për shembull, fjalia ‘Matematika është lëndë interesante”, nuk
është pohim. Ajo është fjali me kuptim, mirëpo për disa nxënës ajo është interesante, e për disa nxënës ajo
nuk është interesante, prandaj me atë nuk mund të konstatojmë nëse e themi të vërtetën apo të pavërtetën.

Fjalia q: “trekëndëshit shkojnë në kinema”, nuk është pohim pasi që fjalia nuk ka kuptim.

Fjalitë: “dëshiroj 52 = 72”; “Mendoj se 2 + 3 > 4”; “Kam dëshirë që trekëndëshi të jetë barabrinjës”,
nuk janë pohime, meqenëse nuk mund të parashtrohet pyetja për vërtetësinë e saj.

Fjalia “5x + 2 = 7” nuk është pohim, pasi që për disa vlera të ndryshores x ajo është e saktë, e për disa
e pasaktë.

4
 Fjalitë që nuk kanë kuptim, fjalitë pyetëse, urdhërore, abstrakte, dëshirore, fjalitë që përmbajnë
ndryshore, nuk janë pohime.

1 a) Mendoj se 2 = 3; b) x + 2 = 5 për x = 1; c) 7 > 3;

d) A është 3 < 8; e) 2x + 3 = 1; f) Trekëndëshi ka tre kulme.

2 Cakto cilat pohime janë të sakta:

a) 10  2 ¸ 3  4 ; b) x  7  4 për x   3 c) 1 është numër i thjeshtë; d) 23  6 .
3 Cakto me se është e barabartë:
a) U (3  4  8) ; b) U (2 8) ; c) τ(2 është numër i përbërë); g) U ( x  1  1 për x  0) .
a) U (3  4  8) ? .

Fjalia deklarative e cila ka kuptim dhe e cila është ose e vërtetë ose e pavërtetë quhet pohim.

Kujtohu! B Prej dy pohime të dhëna, me ndihmën e

Nga gramatika e ke të njohur se prej dy fjalive
deklarative të thjeshta apo të zgjeruara, me
ndihmën e lidhëzave, mund të formojmë fjali të
reja, të quajtura fjali të përbëra.
Në matematikë me rëndësi të posaçme janë
lidhëzat “dhe”, “ose”, ‘nëse…, atëherë”, “nëse
dhe vetëm nëse” dhe negacioni “jo”.
Janë dhënë fjalitë:
1. Qeni vrapon.
2. Macja hip në dru.
Përpilo fjali të përbërë e cila është;
a) Përbërëse (gjegjësisht konjunktive);
b) Ndarëse (gjegjësisht disjunktive);
c) Me kusht (gjegjësisht kondicionale)
Përpilo fjali mohuese (gjegjësisht negative) të
fjalive 1), 2),
‘Jo p” quhet negacion i p dhe shënohet me Op.
lidhëzave: “dhe”, “ose”, “nëse…,atëherë’
“nëse dhe vetëm nëse” dhe negacioni “jo”mund
të formojmë fjali të përbëra deklarative.
Secila prej tyre, siç do të shohim më poshtë,
mund të llogaritet si pohim.
Për një pohim thuhet se është pohim i përbërë,
nëse në të paraqitet ndonjëra prej lidhëzave apo
negacioni “jo”.
Pohimi që nuk përmban asnjërën prej lidhëzave
të theksuara ose negacion ‘jo”, quhet pohim
elementar ose i thjeshtë.
Le të jetë p pohim. Fjalia ‘Jo p” është pohim i
cili është jo i vërtetë për rastin kur p është i
vërtetë, ndërsa i vërtetë kur p është jo i vërtetë

4 Bëj negacionin e pohimit p: “Gjashta është numër i përbërë’.

Zakonisht, negacioni “jo’ qëndron afër foljes, prandaj Op lexohet “Gjashta nuk është numër i thjeshtë”
(në vend se “Jo gjashta është numër i thjeshtë”). Ky negacion mund të lexohet edhe kështu: “Nuk është e
saktë se gjashtë është numër i thjeshtë”.

5
Vlerën e vërtetësisë (logjike) të pohimit p ta paraqesim me tabelë.

τ ( p) τ (⎤ p) Shpeshherë në vend se τ(p), τ( Op) do ta p p

T përdorim shenjën p, gjegjësisht Op, prandaj T
T T
T tabela është: T
T T
⎤
A A
Nëse A={T, ⊥}, atëherë me operacionin ⊥ ⊥
Obashkësia A pasqyrohet në mënyrën vijuese:
⊥ ⊥

5 Shkruaj negacionet e pohimeve dhe: cakto vlerën logjike të tyre:

a)p: 8 është numër çift; b) q: Lumi Vardar kalon nëpër Kavadar;
c) r:29 është numër çift; d) s: Diagonalet e drejtkëndëshit nuk janë të barabartë.
Zgjidhje.
a) p : 8 nuk është numër tek, τ( Op) =⊥; b) Lumi Vardar nuk kalon nëpër Kavadar, τ( Oq) = T;
c) Or: 29 nuk është numër i thjeshtë, τ( Or)=⊥; d) ⎤s: Diagonalet e drejtkëndëshit janë të barabarta, τ( Os)=T

6 Shëno negacionin e pohimeve: a) 2  0 ; b) 5 b1 .

a) O(2>0) është e njëjtë si 20; “Nuk është 2 më i madh se 0” është e njëjtë me “2 është më e vogël ose i
barabartë me 0”.
b) O(5≤1)=(5>1); “Nuk është 5 më i vogël se 1 as i barabartë me 1” është e njëjtë me: “5 > 1”.

Kujtohu! Konjuksioni “p dhe q” i pohimeve p dhe

Fjalitë:
1) Numri 5 është numër çift.
2) Numri 5 është pjesëtuesi i 25.
Përpilo një fjali përbërëse (gjegjësisht konjunktive)
dhe një fjali ndarëse (gjegjësisht disjunktive)
Fjalitë e reja janë:
Numri 5 është numër i thjeshtë dhe 5 është pjesëtues
i 25.
Numri 5 është numër i thjeshtë ose 5 është pjesëtues
i 25.
Konjuksionin e pohimeve p, q e shënojmë me:
C q është pohim i përbërë, i cili është i vërtetë
nëse të dy pohime janë të vërteta,
ndërsa jo i vërtetë nëse së paku njëri prej tyre është
jo i vërtetë.
Disjunksioni “p ose q” i pohimeve p dhe q
është pohim i përbërë, i cili është i vërtetë nëse
së paku njëri prej tyre është i vërtetë, ndërsa jo
i vërtetë nëse të dy pohime janë jo të vërteta.
Konjuksionin e pohimeve p, q e shënojmë me :

p∧q p∨q

Shkruaje konjuksionin dhe disjunksionin e pohimeve p dhe q, nëse:

p: Numri 12 është i pjesëtueshëm me numrin 4, ndërsa
q: Qyteti i Shkupit është më i madh se ai i Prilepit

6
 Konjuksioni p ∧ q: Numri 12 është i pjesëtueshëm me 4 dhe qyteti i Shkupit është më i madh se Prilepi.
Disjunksioni p ∨ q: Numri 12 është i pjesëtueshëm me 4 ose qyteti i Shkupit është më i madh se Prilepi.

Tabela e vërtetësisë e
konjuksionit është: disjunksionit është

p q p’q p q p“q
T T T T T T
T T T
T T T
T T T
T T T
T T T T T T

Nëse A = {T, ⊥} atëherë me operacionin ∧, gjegjësisht ∨ bashkësia A x A në bashkësinë A pasqyrohet në

mënyrë vijuese:

Aq A ∧ A ∨
Aq A A
⊥⊥
( , )
⊥⊥
⊥ ( , ) ⊥
( , ⊥)
⊥ ⊥
( , ⊥)
(⊥ , )
⊥ ⊥
(⊥ , ) ⊥ ⊥
(⊥ ,⊥ ) (⊥ , ⊥)

8 Cakto cilët prej pohimeve vijuese janë të vërteta.

a) Numri 12 është i pjesëtueshëm me 6 dhe 6 është pjesëtuesi i 54;
b) 16 është shumëfishi i 5 ose ShVP(6, 8) = 24;
c) 2⎪6 dhe 3 < 2; d) 3 > 5 ose 3 + 2 = 6.
Duhet të zbulojmë pohimet elementare, me të cilat janë përbërë pohimet e dhëna.
a) p: Numri 12 është i pjesëtueshëm me 6; q: 6 është pjesëtuesi i 54.
Prej τ(p) = T dhe τ(q) = T rrjedh τ(p ∧ q) = τ(p) ∧ τ(q) = T ∧ T = T.
b) p: 16 është shumëfishi i 5; q: ShVP(6, 8) = 24
τ(p) = ⊥, ndërsa τ(q) = T, prandaj τ(p ∨ q) = τ(p) ∨ τ(q) = ⊥ ∨ T= T.
c) τ(2⎪6 dhe 3 < 2) = τ(2⎪6) ∧ τ(3 < 2) = T∧⊥ = ⊥.
d) τ(p ∨ q)= τ(p) ∨ τ(q)= ⊥∨⊥=⊥

9 Janë dhënë pohimet: p: (-2)2 + 1 = 5; q: 8 nuk është numër çift; r: 21 është i pjesëtueshëm me 7.
Formo pohimet e përbëra: a) p ∧ r ; b) q ∨ p; c) p ’ Or ; d) Oq “ Op. ,
Cakto vlerën e tyre logjike.

7
 d) Oq “ Op : 8 është numër çift ose (-2)2 + 1 ≠ 5; U Oq “ Op
 U Oq
“ U Op
 “ ? .
⊥ ⊥

10 Cakto vlerën e pohimeve vijuese:

a)Numri 72 është i pjesëtueshëm me 5 ose 25 është i pjesëtueshëm me 5;
1 1 2 1 1 5
b)   ose   ;
2 3 5 2 3 6
c) 3 1 + 1 ≠ 6 dhe O(7 £ 8).

Detyra

1 Cakto cila prej fjalive vijuese është pohim: 4 Janë dhënë pohimet;
a) 5 është numër natyror b) 2x > x . 1 1 1
p: > 2; q: < - dhe r: 3 > -3
c) 3 + 5 < 7. d)2x > x për x = 3. 2 3 3
e) Ngjyra e verdhë është ngjyrë më e këndshme. Formo shprehjet
f) Numri 82 është numër tek. a) p ’ q , b) Oq “ r ; c) Op ’ Or , e pastaj cakto
g) Rrethi vazhdimisht shëtit nëpër park. vlerat logjike të tyre
5 Janë dhënë pohimet:
2 Cakto cilat pohime janë të sakta: p: 3 është numër i thjeshtë dhe q: 3 është numër
a) 10 + 5 ⋅ 4 = 30 b) 10  5 ¸ 2  30. çift. Formo pohimet, e pastaj cakto vlerën e
c) 612 : 3  24. d) Merkuri është metal. vërtetësisë së tyre:
a) Op “ q; b) p ’ Oq; c) Op “ Oq; d) Op ’ q.
e) Shuma e këndeve në trekëndësh është 180°.
6 Cakto vlerat e vërtetësisë së pohimeve:
a) Lumi Vardar kalon nëpër Shkup ose nëpër
3 Shkruaj negacionin e pohimeve vijuese
Prilep.
a) Numri 15 është numër natyror.
b) Lumi Vardar nuk kalon nëpër Kavadar dhe
b) Numri 39 nuk është numër i thjeshtë.
nuk kalon nëpër Negotinë.
c) Kubi ka 8 kulme.
c) Lumi Vardar kalon nëpër Veles ose kalon
d) 8 nuk është numër çift.
nëpër Kumanovë
e) (9 > 3); (3 + 5 = 7); (6 ¹ 9) (15 £ 10)

8
 2 IMPLIKACIONI. EKUIVALENCA T, SH

Implikacioni “nëse p, atëherë q” është

Kujtohu!
Janë dhënë fjalitë:
a) Nëse trekëndëshi është barakrahës, atëherë
këndet e bazës janë të barabarta.
b) Trekëndëshi është barakrahës nëse dhe vetëm
nëse ka dy kënde të barabartë
Secila fjali është e përbërë prej dy pohimeve
elementare.
Cilat janë pohimet elementare në fjalitë e dhëna?
Me cilat fjalë janë të lidhura pohimet në fjalinë e
parë, ndërsa me cilën në fjalinë e dytë?
A pohim i përbërë i pohimeve p dhe q, i
cili është jo i vërtetë vetëm për rastin
kur p është i saktë dhe q jo i saktë, ndërsa është i
vërtetë në të gjitha raste e tjera.
Implikacionin e pohimeve p dhe q e shënojmë
me:
p ⇒ q,
lexohet: “Nëse p, atëherë q, “Nga p rrjedh q,” ,”Nga
p rrjedh q”, “p implikon q” etj.

Ekuivalenca “p nëse dhe vetëm nëse “q” është pohim i përbërë i pohimeve p dhe q i cili është i
B vërtetë kur të dy pohimet kanë vlerën e njëjtë të vërtetësisë, ndërsa është i pavërtetë kur ato kanë
vlerat e ndryshme të vërtetësisë.
Ekuivalencën e pohimeve p dhe q e shënojmë me
p ⇔ q,

lexohet: “p nëse dhe vetëm nëse q”, “p është ekuivalentë me q”, “p atëherë dhe vetëm atëherë kur q”.

1 Formo implikacion dhe ekuivalencë të pohimeve p dhe q, nëse p: 24 = 8 ⋅ 3, ndërsa q : 8⎪24.

Implikacioni është: Nëse 24 = 8 ⋅ 3, atëherë 8⎪24.

Ekuivalenca është 24 = 8 ⋅ 3 nëse dhe vetëm nëse 8⎪24.
Pohimet elementare në fjalitë “Kujtohu” janë:
p: Trekëndëshi është barakrahës q: Trekëndëshi ka dy kënde të barabarta.

2 Janë dhënë pohimet: p: Katërkëndëshi ABCD është drejtkëndësh.

q: Diagonalet e katërkëndëshit ABCD janë të barabarta.
Formo implikacionin dhe ekuivalencën e pohimeve p dhe q
Tabela e vërtetësisë e:
implikacioni është ekuivalenca është
p q pºq p q p”q
⊥ ⊥ ⊥
T T T
⊥ T T
⊥ ⊥ T
⊥ ⊥ T T
⊥ T
⊥ T T
⊥ ⊥ T

9
Nëse A ={⊥, T} atëherë me operacion ⇒ gjegjësisht ⇔ bashkësia A x A në bashkësinë A pasqyrohet në
mënyrë vijuese:
⇒ ⇔
Aq A A Aq A A
( , )
⊥⊥
( , )
⊥⊥
⊥ ⊥
( , ⊥)
⊥ ⊥
( , ⊥)
(⊥ , )
⊥ ⊥
(⊥ , ) ⊥ ⊥
(⊥ ,⊥) (⊥ , ⊥)

3 Cakto vlerën logjike të pohimeve:

a) (-5) ⋅ 3 = -15 nëse dhe vetëm nëse 5 ⋅ (-3) = -15.
b) Nëse 36 është i pjesëtueshëm me 8, atëherë 36 është i pjesëtueshëm me 4.
c) Nëse 32 = (-3)2, atëherë 3 = -3.
d) Numri 36 është i pjesëtueshëm me 3, nëse dhe vetëm nëse shuma e shifrave të tij është e pjesëtueshme
me 3.

a) Pohimi p: (-5) × 3 = -15, ndërsa q: 5 × (-3) = -15.

Nga U p
 dhe U q
 rrjedh U p ” q
 U p
” U q
  .
?
”
? ? ? ?

b) U p
?, U q
 , ndërsa U p º q
?º
? ? ?
 .
c) U p
 , U q
?, ndërsa U p º q

? ?
º?? .

d) U p
 , U q
 , ndërsa U p ” q
 ”
? ? ? ? ?
 .

4 Cakto cili prej pohime vijuese është i vërtetë:

a) 53  5 ¸ 3 nëse dhe vetëm nëse 43  4 ¸ 3. b) 20  21  1 nëse dhe vetëm nëse 30  31  1.

c) Nëse 52  1  24, atëherë 52 1  9. d) Nëse 1  1  1 , atëherë 33  24.

4 3 7

5 Cakto vlerën e pohimeve:

a) 2 > 3 ⇔ 3 > 2; b) 2 > 3 ⇒ 4 > 6;
c) 3 > 2 ⇔ 2 > 3; d) 42 = 8 ⇒ 32 = 6.

Në pohimin “nëse p, atëherë q”, pohimi p quhet supozim (hipotezë apo kusht), ndërsa pohimi q konkludim
(rrjedhim apo përfundim)

Negacioni, konjuksioni, disjunksioni, implikacioni dhe ekuivalenca quhen operacione logjike.

10
 Detyra
1 1
1 Janë dhënë pohimet p :  5, q :  4 dhe 4 Janë dhënë pohimet p:
1 2 1
 1 ;
1 5 4 2 3 6
r :  3. Formo pohime:
3 1 5
a) p º q; b) Op ” r ; c) r º Oq
dhe cakto vlerën logjike të tyre.
2 Janë dhënë pohimet p: 3| 7, q: 3| 9 dhe r: 3|1.
Formo gjykimet:
a) p ” q; b) Op ” Oq; c) Oq º r
dhe cakto vlerën logjike të tyre.
3 Janë dhënë pohimet p: Numri 12 është i pjesë-
tueshëm me 3, q: Numri 12 është i pjesëtueshëm
me 2; r: Numri 12 është i pjesëtueshëm me 6.
Formo pohimet:
a) Op “ r; b) p ’ Oq; c) p ” Oq; d) Op º Or.
Cakto vlerën e pohimeve.
q : 2,5   1,5 ¸10  17; r : 5%  .
2 1000
Cakto vlerat e vërtetësisë së pohimeve
a) p º q; b) Op ” r ; c) p “ Oq; d) p ’ Oq.
5 Me ndihmën e tabelës për vërtetësisë provo
vlerën e pohimeve vijuese:
a) Oq º Op; b) p ’ Oq; c) Op ” q.
6 Nëse dihet që τ(p ⇒ q) = T dhe τ(q)=⊥,
atëherë pohimi p është: a) i saktë; b) i pasaktë

NUMRAT NATYRORË. OPERACIONET DHE T, E, SH

3 VETITË E OPERACIONEVE

Kujtohu!
A 1
Numrat natyrorë shkruhen me shifra. Cilat janë
ato shifra?
Shkruaji numrat: njëzet e pesë, pesëqind e nëntë,
njëmijë e tetëqind e shtatë.
Numrat natyrorë janë: 1, 2, 3, 4, …, ndërsa
bashkësinë e numrave natyrorë e shënojmë me
` , gjegjësisht
` = {1,2,3,..., n − 1, n, n + 1,...}.
Në lidhje me vargun e numrave
natyrorë përgjigju:
Cili është numri më i vogël natyrorë?
Cili numër natyrorë është pasardhës: i numrit 2,
i numrit 97, i numrit 501, i numrit n?
Cili numër natyrorë është paraardhës: i numrit
5, i numrit 200, i numrit n?

2 A është i vërtetë pohimi: “Secili numër natyrorë ka paraardhësin e tij?”.

Numrin 0 nuk e llogarisim si numër natyrorë, gjegjësisht 0 ∉ `.

Bashkësia e të gjitha numrave natyrorë dhe numrit zero shënohet me ` 0 , prandaj ` 0 = {0,1, 2,3, 4,...}
dhe quhet bashkësia e zgjeruar e numrave natyrorë.

Mbani mend!

Secili numër natyrorë ka pasardhësin e vet.

Nuk ekziston numri më i madh natyror.
Bashkësia e numrave natyrorë është e pafundshme.

11
 3 Në vizatim është paraqitur drejtëza numerike a, me segment njësi OA = 1.
O A B C D M
0 1 2 3 4 m
Pikës O i përgjigjet numri 0, ndërsa pikës A i përgjigjet numri 1.
Si është e përcaktuar pika të cilës i përgjigjet; numri 3, numri 5, numri m?
Drejtëza a është e orientuar prej pikës O kah pika A dhe quhet bosht numerik.

4 Cilat prej pohimeve vijuese janë të vërteta: a) 5 < 7 ; b) 4 > 5 ; c) 25 < 26 ?

Në përgjithësi

Numri a është më i vogël se numri b (a < b), nëse në boshtin numerik numri a ndodhet në të majtë të
numrit b.

5 Cakto saktësinë e pohimit O(0 ≥ n ) për çdo numër natyrorë n.

6 Cilat nga pohimet vijuese janë të vërteta:

a) 12 < 18; b) 5 ≤ 8; c) O(7 < 3); d) O(8 ≥ 15 ); e) O(3 < 3)?

Mbani mend!

Numrat natyrorë radhiten sipas madhësisë, gjegjësisht

1 < 2 < 3 < 4 < ... < n < n + 1 < ...
Çdo numri natyrorë i përgjigjet saktësisht një pikë e boshtit numerik.

B 7 Njehso:
8 Njehso

27 ⋅15;
23 + 35;
(4 ⋅ 25) ⋅ 13.
(27 + 1023) + 350.
Çiftit të renditur të numrave natyrorë (3, 5) i
Çiftit të renditur të numrave natyrorë (3, 5) i
korrespondohet numri natyrorë 15, si prodhim i
korrespondohet numri natyrorë 8, si shumë e tyre,
+ → 3 + 5 = 8. ⋅ →15 .
tyre, gjegjësisht (3,5) ⎯⎯
gjegjësisht (3,5) ⎯⎯

Mbledhja, gjegjësisht shumëzimi i numrave natyrorë është rregull sipas të cilit secilit çift të renditur të numrave
natyrorë i përgjigjet vetëm një numër natyrorë, që quhet shumë, gjegjësisht prodhim, d.m.th. për çdo
a, b∈`, (a + b) ∈ ` gjegjësisht (a ⋅ b) ∈ `.

12
 Mbledhja dhe shumëzimi i numrave natyrorë janë operacione në bashkësinë e numrave natyrorë.

9 Kontrollo saktësinë e barazimeve:

a) 12 + 13 = 13 + 12 ; b) (8 + 15) + 12 = 8 + (15 + 12) ; c) 8 ⋅ 9 = 9 ⋅ 8 ;
d) (7 ⋅ 5) ⋅ 4 = 7 ⋅ (5 ⋅ 4) ; e) (5 + 13) ⋅ 8 = 5 ⋅ 8 + 13 ⋅ 8 ; f) 8 ⋅ (5 + 13) = 8 ⋅ 5 + 8 ⋅ 13.
Për çdo a, b, c ∈ ` vlejnë vetitë vijuese:

Vetia komutative (e ndërrimit)

Për mbledhjen Për shumëzimin
a+b=b+a a ⋅b = b ⋅a
Vetia asociative (e shoqërimit)
(a + b) + c = a + (b + c) ( a ⋅ b ) ⋅ c = a ⋅ (b ⋅ c )
Vetia distributive (e shpërndarjes)
c(a + b) = ca + cb (a + b)c = ac + bc
Gjegjësisht shumëzimi është distributiv në lidhje me mbledhjen

10 Interpretoni këto veti me fjalë.

Vetia asociative e mbledhjes tregon se rezultati është i njëjtë, pa marrë parasysh në cilën mënyrë do të
grupohen mbledhësit. Prandaj shuma e tre numrave a, b, c mund të shënohet pa kllapa
a + b + c = (a + b) + c = a + (b + c).
E njëjta gjë vlen edhe për prodhimin e numrave a, b, c; prodhimi i tyre mund të shënohet pa kllapa
a ⋅ b ⋅ c = (a ⋅ b ) ⋅ c = a ⋅ (b ⋅ c ).
11 Njehso a) 2 + 6 + 8 + 4 + 7; b) 5 ⋅ 3 ⋅ 8 ⋅ 2.

Vetia komutative dhe asociative mund të zbatohen edhe në numër më të madh të mbledhësve, gjegjësisht
shumëzuesve.
12 Njehso: a) 1234 + 573 + 266 + 427; b) 8 ⋅ 25 ⋅ 125 ⋅ 13 ⋅ 4.

13 Me zbatimin e vetisë distributive, trego që është i saktë barazimi:

(a + b)(c + d ) = ac + ad + bc + bd . (Udhëzim: a + b (ose c + d) zëvendëso me m).

Kujtohu!
Njehso C 14
a) 8 − 5 ; b) 120 − 90.
Zgjidhe barazimin x + 5 = 18.
Mbledhësi i panjohur caktohet ashtu që nga
shuma do të zbritet mbledhësi i njohur.
Le të jenë a, b∈ `. Ndryshimi a - b është numër
natyror c nëse shuma b + c është e barabartë
me a, gjegjësisht a - b = c nëse b + c = a.
Njehso: a) 73 − 65; b) 23 − 25.
Sigurisht vërejte që ndryshimi 73 - 65 është
numër natyror, ndërsa, nga ana tjetër, ndryshimi
23 - 25 nuk është numër natyror.
D.m.th., zbritja është operacion i pjesërishëm
në bashkësinë e numrave natyrorë.

13
 Mbani mend

Ndryshimi a - b i numrave natyrorë a dhe b është numër natyror, vetëm nëse a > b

15 Kontrolloni saktësinë e barazimeve:

a) (25 − 13) ⋅ 8 = 25 ⋅ 8 − 13 ⋅ 8 dhe b) 8 ⋅ (25 − 13) = 8 ⋅ 25 − 8 ⋅ 13.

Në përgjithësi vlen:
Shumëzimi është distributiv në lidhje me zbritjen e numrave natyrorë, gjegjësisht për çdo a, b,
a, b, c∈` dhe a > b vlen: (a − b) ⋅ c = a ⋅ c − b ⋅ c dhe c ⋅ (a − b) = c ⋅ a − c ⋅ b .

16 Cakto vlerën e vërtetësisë të pohimeve:

a) 15 − 8 = 8 − 15 dhe b) (15 − 8) − 5 = 15 − (8 − 5).
Për zbritjen e numrave natyrorë nuk vlen as vetia komutative e as vetia asociative.
Operacionet mbledhja, shumëzimi dhe zbritja e numrave natyrorë përkufizohen në bashkësinë ` 0 në
mënyrë të njëjtë si në `. Vetitë e operacioneve që vlejnë në bashkësinë ` vlejnë edhe në bashkësinë
` 0 , dhe vlen: për çdo a ∈ ` 0

a + 0 = 0 + a = a, a ⋅ 0 = 0 ⋅ a = 0, a ⋅ 1 = 1 ⋅ a = a.

17 Le të jenë a, b ∈ ` 0 dhe (a − b )∈ ` 0 , në çfarë varshmëri janë numrat a dhe b?

Kujtohu!
Njehso 125 : 5.
Zgjidhe barazimin 4 = 24.
Le të jenë a, b∈ `, herësi a : b është numër
natyrorë q nëse prodhimi b ⋅ q është i barabartë
me numrin a, gjegjësisht a : b = q nëse b ⋅ q = a
D 18 Nxënësit e një paralele, për
ditëlindjen e shokut të klasës, Agimit,
blejnë një dhuratë prej 2720 denarë. Nga sa denarë
duhet të japë secili nxënës i klasës së Agimit nëse
dihet se klasa numëron 32 nxënës?

19 Caktoni herësin: a) 221:13 dhe b) 128 : 5.

Me siguri vëren se herësi 128 : 5 nuk është numër natyror. D.m.th., për çdo
a, b ∈` , herësi a:b nuk është gjithmonë numër natyrorë.
Për shembull, për a = 12 dhe b = 5 nuk ekziston numër natyrorë q, i cili do të plotësonte barazimin
a = b ⋅ q, d.m.th, 12 : 5 = q, gjegjësisht 12 = 5 ⋅ q.

Mbaj në mend!

Pjesëtimi në bashkësinë e numrave natyrorë është operacion i pjesërishëm

14
 Herësi 44 : 5 nuk është numër natyror. Megjithatë, edhe në këtë rast pjesëtimi kryhet dhe quhet pjesëtim
me mbetje.
Kështu kemi: 44 : 5 = 8 dhe mbetja 4, gjegjësisht 44 = 5 ⋅ 8 + 4.

Mbani mend!

Për çfarëdo numra të dhënë natyrorë a dhe b gjenden numrat q, r ∈ ` 0 , ashtu a = b ⋅ q + r , 0 ≤ r < b ,
prej nga q quhet herës, kurse r mbetja e pjesëtimit të a me b.

Gjatë pjesëtimit të numrave 37, 30 dhe 4 me 5 kemi 37 = 7 · 5 + 2, 30 = 6 · 5 + 0 dhe 4 = 0 · 5 + 4.

20 Kontrollo saktësinë e barazimeve:

a) (12 + 9) : 3 = 12 : 3 + 9 : 3; b) (24 − 16) : 4 = 24 : 4 − 16 : 4.
Për pjesëtimin vlen vetia:

Nëse a, b, c ∈ ` , (a : c) ∈ ` , (b : c) ∈ ` dhe a > b, atëherë

(a + b) : c = a : c + b : c, gjegjësisht (a − b) : c = a : c − b : c,

që quhet vetia distributive e anës së djathtë në lidhje me mbledhjen, gjegjësisht zbritjen e numrave natyrorë.

21 Kontrollo saktësinë e barazimeve 36 : (3 + 6 ) = 36 : 3 + 36 : 6. ǒmund të përfundosh?

22 Njehso në dy mënyra vlerën e shprehjes (a + b) : c dhe (a - b) : d, për a = 36, b = 12 dhe c = 6.

Detyra
4 Njehso:
1 Shkruani në mënyrë tabelare bashkësitë a) (45 + 5 ) ⋅ 8; b) (372 − 2 ) ⋅ 4;
a) A = {x_x ∈ ` ∧ x ≤ 2006};
b) B = {x_ x ∈ ` ∧ 101 ≤ x ≤ 111}. c) (3 ⋅ 81 − 43) ⋅ 5; d) 8 + 2 ⋅ (51 ⋅ 5 − 17 ⋅15);
e) 12 ⋅ (4 ⋅ 16 − 84 : 6 ) − 2 (180 : 4 + 3 ⋅ 17 ⋅ 5 ).
2 Cakto vlerën e vërtetësisë të pohimeve
a) 25 < 30; b) 30 ≤ 50; 5 Njehso:
a) 9 ⋅ 9 + 7 b) 1 ⋅ 9 + 2
c) O(27 ≥ 26 ); d) O(15 ≠ 15 ).
98 ⋅ 9 + 6 12 ⋅ 9 + 3
987 ⋅ 9 + 5 123 ⋅ 9 + 4
3 Duke zbatuar vetinë komutative dhe 9876 ⋅ 9 + 4 1234 ⋅ 9 + 5
asociative njehso: 98765 ⋅ 9 + 3 12345 ⋅ 9 + 6
a) 156 + 28 + 344 + 372 + 100; 987654 ⋅ 9 + 2 123456 ⋅ 9 + 7
9876543 ⋅ 9 + 1 1234567 ⋅ 9 + 8
b) 442 + 75 + 192 + 358 + 8; 12345678 ⋅ 9 + 9
c) 4 ⋅ 11 ⋅ 25 ; d) 125 ⋅ 25 ⋅ 7 ⋅ 8 ⋅ 4 . Njehso vlerën e shprehjeve në tre rreshta të parë
dhe vështroni algoritmin.

15
 4 PJESËTIMI I NUMRAVE NATYRORË. SHVP DHE PMP T, E

Kujtohu!
A 1 Cakto herësin dhe mbetjen gjatë
Nëse q është herësi i numrave a dhe b, ndërsa r pjesëtimit të numrave:
është mbetja, atëherë a) 48 me 6; b) 69 me 7.
a = b ⋅ q + r , 0 ≤ r < b.

Nëse në barazimin a = b · q + r, .., mbetja r = 0, atëherë a = bq, prandaj në atë rast themi se numri b
është pjesëtuesi i numrit a (a është i pjesëtueshëm me b ose a është shumëfishi i b), ajo shënohet me
b⎪a).
Për shembull, 4⎪24, pasi që 24 = 6 · 4; 8⎪96, pasi që 96 = 8 · 12.
Numri 8 nuk është pjesëtues i numrit 50 dhe shënojmë 8 ? 50 .

2 Cakto cilat nga pohimet vijuese janë të vërteta:

a) 7_21 ; b) 4_2 ; c) 8 ? 16 ; d) 32 është shumëfish i 4
e) 3 është pjesëtues 39; f) 7 nuk është pjesëtues 35.

Për relacionin “ështe pjesëtues i”, të sakta janë pohimet vijuese:

1. Nëse c është pjesëtues i numrave a dhe b, atëherë c është pjesëtues edhe i shumës së tyre, gjegjësisht
(c_a ∧ c_b ) ⇒ c_( a + b ) .

Ndiqe vërtetimin.
Nga supozimi c⎪a dhe c⎪b rrjedh se a = m · c dhe b = n · c ku m, m, n∈` . Prej saj mund të shënojmë
a + b = m · c + n · c = c · (m + n) D.m.th., shuma a + b është paraqitur si prodhim i numrave natyror
c dhe m + n, prandaj shuma a + b është shumëfish i numrit c, gjegjësisht c⎪(a + b).

2. Nëse m_a dhe n_b , atëherë ( m ⋅ n)_( a ⋅ b).

Ndiqe vërtetimin
Nga m_a dhe nga n_b, rrjedh se a = m ⋅ k1 dhe b = n ⋅ k2 , k1 , k2 ∈`. Prandaj
a ⋅ b = ( m ⋅ k1 ) ⋅ ( n ⋅ k 2 ) = ( m ⋅ n) ⋅ ( k1 ⋅ k 2 ), që do të thotë (m ⋅ n )_(a ⋅ b ).

3 Vërteto pohimin: Nëse, (m_a ) ∧ (m_b) ∧ (a > b), atëherë m_(a − b).

16
 Kujtohu!
B 4 Sa pjesëtues ka numri 7?
Sa pjesëtues ka numri 8?
Di se a = 1 ⋅ a , gjegjësisht a_a dhe 1_a . Sa pjesëtues ka numri 1?

Mbani mend!

Numri që ka vetëm dy pjesëtues quhet numër i thjeshtë.

Numri që ka më shumë se dy pjesëtues quhet numër i përbërë.
Numri 1 nuk është as numër i thjeshtë e as numër i përbërë.

Procedura për caktimin e numrave të thjeshtë të një vargu të fundëm të numrave natyrorë e ka
dhënë matematikani i Greqisë antike Eratosteni (shek III, p.e.s) dhe ajo quhet sita e Eratostenit, e cila
për 100 numra të parë natyrorë duket kështu:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Numri 1 nuk është as numër i thjeshtë e as i
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 përbërë, anulohet.
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Numri 2 është numër i thjeshtë. Pas tij anulohet
çdo numër çift.
31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
Numri i ardhshëm jo i anuluar është numri 3, ai
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
është numër i thjeshtë. Pastaj anulohet çdo numër
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 i tretë, pasi që do të jetë i pjesëtueshëm me 3.
61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 Në mënyrë të ngjashme vazhdohet procedura
71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 për secilin numër të ardhshëm të thjeshtë jo të
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 anuluar.

91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
Bashkësia e numrave të thjeshtë është e
pafundme.

5 Numrat 60 dhe 152 zbërtheji në shumëzues të thjeshtë

60 = 2 ⋅ 30 = 2 ⋅ 2 ⋅ 15 = 2 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ 5 = 2 2 ⋅ 3 ⋅ 5;
152 = 2 ⋅ 76 = 2 ⋅ 2 ⋅ 38 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 19 = 23 ⋅ 19.

Në përgjithësi: Secili numër i përbërë natyrorë mund të paraqitet si prodhim i numrave të thjeshtë.
Paraqitja e numrit si prodhim i numrave të thjeshtë është e vetme, kurse renditja e shumëzuesve nuk
është e rëndësishme.

Këtë pohim nuk do të vërtetojmë.

6 Cakto nëse numrat vijues janë të thjeshtë apo të përbërë: a) 127; b) 919.

17
7 Numrat 120 dhe 425 zbërtheji në shumëzues të thjeshtë duke e shfrytëzuar tabelën vertikale

120 2 425 5
60 2 85 5
30 2 17 17
15 3 1
5 5 120 = 23 ⋅ 3 ⋅ 5 425 = 52 ⋅ 17
1

8 Numrin 167 zbërtheje në shumëzues të thjeshtë.

Shihet qartë se numri 167 nuk është i pjesëtueshëm me 2, 3 dhe 5. Numrat vijues të thjeshtë janë 7 dhe
11, prandaj me kontroll vërtetohet që 167 nuk është i pjesëtueshëm me to. Numri 167 nuk pjesëtohet as
me 13. Pasi që 167 < 169 = 13 ⋅ 13, rrjedh se numri 167 nuk mund të ketë pjesëtues më të mëdhenj se
13, gjegjësisht ai është numër i thjeshtë

Mbani mend!

Nëse numri natyrorë p nuk është i pjesëtueshëm me asnjë numër tjetër të thjeshtë, katrori i të cilit nuk
është më i madh se p, atëherë numri p është numër i thjeshtë.

Kujtohu!
C 9 Janë dhënë dy tela, njëri i gjatë 16m,
ndërsa tjetri 12 m.
Pjesëtuesit e numrit 18 janë: 1, 2, 3, 6, 9 dhe 18.
Caktoni gjatësinë më të madhe që telat e dhënë
Cakto të gjithë pjesëtues të numrit 24.
mund të ndahen në pjesë të barabarta.
Cakto pjesëtuesit e përbashkët të numrave 18
dhe 24.

Pjesëtuesit e përbashkët të numrave 16 dhe 12 janë 1, 2 dhe 4, kurse pjesëtuesi më i madh i përbashkët
i tyre është numri 4, d.m.th.
PMP (12, 16) = 4.
Të dy telat duhen të prehen në pjesë me gjatësi nga 4 m.

Mbaj në mend!

Pjesëtuesi më i madh i përbashkët i dy numrave natyrorë a dhe b është numri më i madh natyrorë i cili
është pjesëtues i numrave a dhe b.

10 Caktoni pjesëtuesin më të madh të përbashkët të numrave 168 dhe 180.

168 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ 7 = 23 ⋅ 3 ⋅ 7; 180 = 2 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ 3 ⋅ 5 = 2 2 ⋅ 32 ⋅ 5, prandaj PMP (168,180) = 2 ⋅ 2 ⋅ 3 = 12 .

18
 Mbani mend!

Pjesëtuesi më i madh i përbashkët i dy apo më shumë numrave është i barabartë me prodhimin e

fuqive të shumëzuesve të përbashkët, ku për tregues të secilit shumëzues të thjeshtë e marrim treguesin
më të vogël ndërmjet tyre.
Për gjetjen më të lehtë të pjesëtuesit më të madh të përbashkët të dy apo më shumë numrave natyrorë do ta
shfrytëzojmë tabelën vertikale.

11 Cakto PMP (90, 135, 315) me shfrytëzimin e tabelës vertikale

90, 135, 315 3

Vëren se të gjithë numrat e dhënë i pjesëtojmë 30, 45, 105 3
me numër të thjeshtë, duke filluar me më të voglin 10, 15, 35 5
deri sa është e mundur. 2, 3, 7

12 Cakto PMP e numrave a) 24 dhe 30; b)72 dhe 90; c) 9 dhe 14.
Duke e zgjidhur shembullin c) vëre se PMP(9, 14) = 1.

Mbaj në mend!

Nëse PMP(a, b) = 1, atëherë për numrat a dhe b themi se janë reciprokisht të thjeshtë
dhe shënojmë: (a, b) = 1

Kështu, për shembull, reciprokisht të thjeshtë janë edhe numrat a) 25 dhe 21; b) 10 dhe 33; c) 27 dhe 35.

Kujtohu!
D 13 Prej një stacioni autobusësh në të
Shumëfish të numrit 3 janë: 3, 6, 9, 12, 15, … njëjtën kohë nisen dy autobusë.
Cakto bashkësinë e shumëfishave të numrit 5. Njëri kthehet çdo 12 minuta, kurse tjetri çdo 16
minuta. Pas sa minutash të dy autobusët do të nisen
Cakto bashkësinë e shumëfishave të përbashkët
përsëri bashkë nga stacioni?
të numrave 3 dhe 5.

Shumëfish të numrave 12 janë: 12, 24, 36, 48, …, ndërsa të numrit 16 janë: 16, 32, 48, 64, ….Sipas
kësaj, shumëfishi më i vogël i përbashkët i tyre është numri 48, d.m.th. SHVP(12, 16) =48.

Mbaj në mend!

Shumëfishi më i vogël i përbashkët (SHVP) i dy ose më shumë numrave të dhënë është numri më i
vogël i cili është shumëfish i secilit nga numrat e dhënë.
Për shembull, SHVP (4, 6) = 12; SHVP(8, 6) = 24.

19
14 Cakto SHVP(18, 24).

Numrat 18 dhe 24 i zbërthejmë në shumëzues të thjeshtë:

18 = 2 ⋅ 3 ⋅ 3 = 2 ⋅ 32 ; 24 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 3 = 23 ⋅ 3 . D.m.th., SHVP (18, 24) = 2 ⋅ 3 = 72 .
3 2

Mbaj në mend!

Shumëfishi më i vogël i përbashkët i dy ose më shumë numrave është i barabartë me prodhimin e

fuqive të të gjithë shumëzuesve të përbashkët të tyre, ku për tregues të secilit shumëzues të thjeshtë
merret treguesi më i madh i ndërmjet tyre.

15 Cakto SHVP(60, 72, 90), duke përdorur tabelën vertikale.

SHVP (60, 72, 90) = 23 ⋅ 32 ⋅ 5 = 360.

16 Cakto SHVP të numrave a) 14 dhe 15; b) 20 dhe 40; c) 60, 90 dhe 12.
Me siguri vërejte se: SHVP(14, 15) = 14 ⋅ 15; SHVP(20, 40) = 40.

Mbaj në mend!

Shumëfishi më i vogël i përbashkët i dy ose më shumë numrave reciprokisht të thjeshtë është prodhimi
i tyre. Nëse numri a është shumëfish i numrit b, atëherë SHVP(a, b) = a.

Detyra

1 Cilët prej këtyre pohimeve janë të vërteta;
a) 6_23 ; b) 5_135 ; c) 9_163 ; d) 11_1111?
2 Nëse c⎪(a + b) dhe c⎪b, atëherë c është
pjesëtues edhe i mbledhësit tjetër (a). Vërteto!
3 Me cilin numër pjesëtohet numri:
a) 2n; b) 3n; c) 4n; d) 7n, nëse n ∈ ` ?
6 Vërtetoni se për çdo n ∈ ` , shprehja
a) (n + 1)2 − (n − 1)2 ;
b) (n + 1)(n − 2) + (n + 2)(n + 3) është numër i
përbërë.
7 Cakto:
a) PMP (180, 96); b) PMP (165, 45, 75);
c) SHVP(180, 96); d) SHVP(18, 60, 75).

4 Nëse c⎪a, atëherë c⎪a ⋅ b për çdo b ∈ ` .

8 Sa paqeta të njëjta mund të formohen prej 48
Vërteto!
çokollatave, 72 keksëve dhe 120 bonboneve?
5 Për cilin numër më të vogël natyror n, numri
a) 2n -1, b) 2n +1 është numër i thjeshtë?

20
 5 SISTEMI DEKAD DHE BINAR I NUMRAVE T, E

Kujtohu!
A 1 Lexo numrin 762354.

Shkruani në mënyrë tabelare bashkësinë e të gjitha

shifrave me të cilat shkruhen numrat natyrorë. Në cilin pozicion është shkruar shifra 5, e në
Si quhet sistemi i numrave te i cili deri tani i cilat pozicione janë shifrat 3 dhe 2 te numri i
shkruajte numrat? dhënë?

Numri 762354 është shkruar në sistemin dekad (dhjetor) të numrave. Emri dekad rrjedh nga fjala
greke deka që do të thotë dhjetë, e kjo është baza e sistemit numerik dekad.
 Sistemi numerik te i cili vlera e shifrës varet nga vendi (pozicioni) ku ajo ndodhet në numër quhet sistem
numerik pozicional.
Çdo shifër e numrit të shënuar në sistemin numerik pozicional, ka vlerën e vet nominale ose shifrore dhe
vlerën vendore ose pozicionale sipas vendit (pozicionit) në të cilën gjendet në numrin e shkruar.

Në sistemin numerik dekad vlera pozicionale e secilës shifër duke u nisur prej të djathtës nga e majta është
dhjetë herë më e madhe se vlera pozicionale e shifrës që është në pozitën paraardhëse të tij.

Në numrin 762354, shifra 5 ka vlerë pozicionale dhjetëshe, ndërsa vlera e saj te numri është 5⋅10=50
njëshe; shifra 3 ka vlerën pozicionale qindëshe, ndërsa vlera e saj te numri është 3 ⋅ 102 = 300 njëshe;
shifra 2 ka vlerën pozicionale mijëshe, ndërsa vlera e saj te numri është: 2 ⋅ 103 = 2000 njëshe

Në shënimin dekad të numrave, secila shifër tregon numrin e njësheve ose numrin e dhjetësheve ose
numër të qindësheve etj. Përkatësisht nga pozicioni ku është shkruar.

2 Caktoni vlerat e shifrës 5 te numri 5555.

3 Vëreni tabelën dhe numrin e shënuar në të.

K LA S AT
MILIJARDË MILIONË MIJËSHE NJËSHE

QMi DhMi NjMi QM DhM NjM QM DhM NjM Q Dh Nj

3 4 1 5 0 1 0 6 0 1 1

Lexo numrin në tabelë. Cilat vlera i ka shifra 1, dhe cilat numri 0?

21
 Njëshi i parë nga e djathta ka vlerën 1 njësi. Njëshi i dytë nga e djathta ka vlerën 10 njësi, d.m.th.
10 = 1⋅101. Njëshi i tretë nga e djathta ka vlerën 100 000 njësi, d.m.th. 100 000 = 1 105 etj.

Zeroja e parë nga e djathta ka vlerën zero qindëshe, d.m.th. 0 = 0 102, kurse zeroja e dytë nga e djathta
ka vlerën zero dhjetëmijëshe, d.m.th. 0 = 0 ⋅ 10 000 = 0 ⋅ 104

Vërej!

Zeroja si shifër përdoret për t’u kujdesur për pozicionet e shifrave, vlera e të cilave është e ndryshme
nga zeroja

Nga tabela vërejmë se nga e djathta në të majtë ka grupe me nga tre pozicione në një klasë.
Gjatë leximit të numrave emërohen të gjitha klasat, përveç klasës së njësheve, ashtu që numri i shkruar
lexohet: tridhjetë e katër miliardë e njëqind e pesëdhjetë milion e njëqind e gjashtë mijë e njëmbëdhjetë.

4 Shkruani numrin: dyqind e shtatë mijë e njëqind e pesë. Te numri që e shkruam sa ka:
a) Njëshe; b) dhjetëshe; c) dhjetëmijëshe; d) qindëmijëshe?

5 Numrat: a) 432; b) 1056; c) 3708602 shkruani në formën e zbërthyer, gjegjësisht formë polinome.

a) 432 = 400 + 30 + 2 = 4 ⋅ 102 + 3 ⋅ 10 + 2; b) 3708602 = 3 ⋅ 106 + 7 ⋅ 105 + 8 ⋅ 103 + 6 ⋅ 102 + 2.

Le të jetë numri a i shënuar me n + 1 shifra. Atëherë shënimi shkronjor pozicional i tij është në formën:

a = an an −1an − 2 an − 3 ... a3 a2 a1a0 , kurse forma polinome e tij është:

a = an ⋅10n + an −1 ⋅10n −1 + an − 2 ⋅ 10n − 2 + an −3 ⋅ 10n −3 + ... + a3 ⋅103 + a2 ⋅102 + a1 ⋅10 + a0 .

6 Pa i kryer operacionet, shkruaj në formën pozicionale numrat:

a) 2 ⋅ 103 + 3 ⋅ 102 + 1 ⋅ 10 + 5; b) 4 ⋅ 105 + 3 ⋅ 103 + 2 ⋅ 10; c) 6 ⋅ 107 + 3 ⋅ 103 + 5.
b) Numri 4 · 105 + 3 · 103 + 2 · 10 është gjashtëshifrorë, që shihet nga treguesi më i madh i numrit 10.
Te numri ka vetëm tre shifra që janë të ndryshme prej zero, ato janë shifrat në pozicionin e dytë, të katërtë
dhe të gjashtë, kurse të tjerat janë zero.
Sipas kësaj, 4 ⋅ 105 + 3 ⋅ 103 + 2 ⋅ 10 = 403020.

B Supozohet se njeriu shumë herët ka numëruar vetëm nga dy, kurse numri dy lidhet me organet e
dëgjimit dhe të pamurit, numrin e duarve, numrin e këmbëve etj.
Sistemi numerik në të cilin baza është numri dy quhet sistemi numerik binar nga fjala latine “bini”, që do
të thotë, “nga dy” ose “çift”.

22
 Sistemi numerik binar është pozicional, prandaj për numrat të shënuara në të vlejnë rregullat e njëjtë që
vlejnë edhe në sistemin numerik dekad.
Në sistemin numerik binar vlera pozicionale e secilës shifër nga e djathta në të majtë është dy herë më e
madhe se vlera pozicionale e shifrës që gjendet në pozitën paraprake.
Në sistemin numerik dekad numrat shënohen me dhjetë shifra 0, 1, 2, 3, …, 9, ndërsa në sistemin numerik
binar numrat shënohen me shifrat 0 dhe 1.
Numrat: 102;1002;1112;10101102 janë të shënuar në sistemin numerik binar.
Gjatë leximit të numrave patjetër lexohet baza dy. Kështu për shembull, numri 10112 lexohet: një zero një një
me bazë dy.

Mbani mend!

Sistemi numerik binar është pozicional.

Numrat në sistemin numerik binar shkruhen vetëm me dy shifra, 0 dhe 1.
Baza 2 me çdo kusht shkruhet.
Në sistemin numerik binar numrat mund të shkruhen edhe në formë polinome, ngjashëm si në sistemin numerik
dekad, vetëm se këtu në vend të 10 do të kemi 2, gjegjësisht
(
a = an an −1an − 2 ...a2 a1a0 )
2
= an ⋅ 2n + an −1 ⋅ 2n −1 + an −2 ⋅ 2n −2 + ... + a2 ⋅ 22 + a1 ⋅ 2 + a0 .

Shifrat an −1 , an − 2 ,..., a2 , a1 , a0 kanë vlerë 0 ose 1, a an ≠ 0 .

7 Numrat: 11012; 112; 101012 dhe 11110102 shkruaji në formën polinome.

11012 = 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 22 + 0 ⋅ 2 + 1 = 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 22 + 1 ; 112 = 1 ⋅ 2 + 1 ; 10101112 = 1 ⋅ 26 + 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 22 + 1 ⋅ 2 + 1 .

8 Shkruani në formë pozicionale me bazë dy numrat:

a) 1 ⋅ 25 + 1 ⋅ 24 + 0 ⋅ 23 + 1 ⋅ 22 + 0 ⋅ 2 + 1 ; b) 1 ⋅ 25 + 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 2 ;
c) 1 ⋅ 28 + 1 ⋅ 26 + 1 ⋅ 23 + +1 ⋅ 2 + 1 ; d) 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 22 .
Numri 1 ⋅ 25 + 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 2 është gjashtë shifrorë, shifrat e pozicionit të parë, të tretë dhe të katërtë janë
zero, prandaj 1 ⋅ 25 + 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 2 = 1100102 .
9 Tregoni vërtetësinë e barazimeve:
a) 11012 = 13 ; b) 1112 = 7 ; c) 110112 = 27 .
Numrat të cilët nuk kanë të shënuar bazën, janë të dhënë në sistemin numerik dekad.

a) 11012 = 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 22 + 1 = 8 + 4 + 1 = 13 ;
b) 1112 = 1 ⋅ 22 + 1 ⋅ 2 + 1 = 4 + 2 + 1 = 7 ;
c) 110112 = 1 ⋅ 24 + 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 2 + 1 = 16 + 8 + 2 + 1 = 27 .

23
 Mbani mend!

Që të shndërrohet numri nga shënimi binar në atë dekad, duhet që ai të shkruhet në formën polinomiale
dhe të kryhen operacionet e dhëna në atë polinom.

10 Numrat a) 35; b) 128 shkruani në sistemin numerik binar.

a) Për ta sqaruar më mirë, mënyrën e kalimit prej sistemit dekad në atë binar, po veprojmë si vijon:

35 : 2 = 17 dhe mbetja 1
17 : 2 = 8 dhe mbetja 1
8 : 2 = 4 dhe mbetja 0
4 : 2 = 2 dhe mbetja 0
2 : 2 = 1 dhe mbetja 0
1: 2 = 0 dhe mbetja 1

Prandaj kemi; 35 = 1 0 0 0 1 12

b)
128 : 2 = 64 dhe mbetja 0
64 : 2 = 32 dhe mbetja 0
32 : 2 = 16 dhe mbetja 0
16 : 2 = 8 dhe mbetja 0
8:2 = 4 dhe mbetja 0
4:2 = 2 dhe mbetja 0
2:2 =1 dhe mbetja 0
Prandaj kemi; 128 = 27 = 10000000

Detyra
1 Cili numër është më i madh: 3 Shndërroi në sistemin numerik dekad numrat:
a) 10112 ose 10102 ; b) 10012 ose 100102 ? a) 111112 ; b) 100012 ;
c) 100002 ; d) 1010102 .

2 Shkruaji në formën pozicionale numrat: 4 Shndërroi në sistemin numerik binar numrat:

a) 2 ⋅ 10 + 1 ; b) 3 ⋅ 103 + 1 ; a) 8; b) 28; c) 100; d) 135.
c) 5 ⋅ 104 + 2 ⋅ 102 + 3 ; d) 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 2 + 1 ;
5 Numrat 2, 4, 8, 16, 32, 64 shkruaji në sistemin
e) 1 ⋅ 26 + 1 ⋅ 23 + 1 ⋅ 22 ; f) 1 ⋅ 28 + 1 ⋅ 26 + 1 ⋅ 2 .
numerik binar. Çka vërren?

24
 6 OPERACIONE NË SISTEMIN NUMERIK BINAR T, E

Kujtohu!
3452
A 1 Njehso shumën :
673 10112 + 111012 .
+ Tabela për mbledhjen në sistemin numerik binar
Mblidhen njësitë e pozicioneve të njëjtë. Nëse shuma duket kështu:
e tyre është më e madhe ose e barabartë me 10 (baza
e sistemit), atëherë formohet njësi e një rendi më të + 0 1
lartë, kurse mbetja shënohet në të njëjtin pozicion.
0 0 1
Mbledhja gjithmon fillon prej pozitës së parë.
1 1 10 2

Mbledhja më lehtë kryhet nëse numrat i shënojmë njëri nën tjetrin. Njësitë e vogla mbi 1 1 1 11
10112
mbledhësin e parë shënojnë numër të njësive të bartur të fituar gjatë mbledhjes së + 111012
njësive nga pozicioni më i ulët. 101000 2

2 Njehso:11102 + 1111102 + 10101012. 3 Njehso:

1 2 2 21
a) 110112 + 12 ; b) 10 + 101012 + 16 .
Zgjidhje. 10101012 Kujdes, disa mbledhës nuk janë të shkruar
+ 1111102 në sistemin e njëjtë numerik.
11102
101000012

B Zbritja në sistemin binar kryhet në të njëjtën mënyrë sikurse në sistemin dekadë. Zbriten njësitë në
pozicionin e parë nëse është e mundur. Nëse zbritja e njësive të pozicionit të njëjtë nuk është e mun-
dur, atëherë huazohet njësia nga pozicioni i parë i rangut më të lartë

4 Njehsoni ndryshimin: a) 1101112 − 101012 ; b) 11101102 − 101112 ; c) 1101012 − 22 .

02122
Zgjidhje.
00200 2

a) 1101112 b) 1110110 2 c) 1101012 − 22 = 1101012 − 101102 = 111112 .

− 101012 101112
100010 2 10111112
Pikat mbi shifrat e të zbritshmit tregojnë se nga ajo shifër është huazuar një njësi. Shifrat e vogla mbi të
zbritshmin tregojnë sa njësi kanë mbetur në atë pozicion pas huazimit ose sa njësi ka në pozicionin më të ulët
pas huazimit.
25
 5 Njehso vlerën e shprehjes:
a) 1101011012 − 1101112 ; b) 11101012 + 110112 − 1111112 ; c) 31 + 1110112 − (13 + 11112 ) .

C Njehso: 1203 ⋅ 402.

Shumëzimi i numrave në sistemin numerik binar është i njëjtë si në sistemin numerik dekad

< 0 1
Tabela e shumëzimit në sistemin binar duket kështu: 0 0 0
1 0 1

6 Njehso prodhimin: a) 1011012 ⋅ 1012 ; b) 11102 ⋅ 25 .

Zgjidhje. a) 1011012 ⋅1012 =111000012 b) 11102 ⋅ 25 =11102 ⋅110012 =1010111102

1011012 11102
0000002 1110002
1011012 11102
111000012 1010111102

Mbani mend!

Operacione me numra kryhen nëse numrat janë dhënë në sistemin e njëjtë numerik.

7 Provo saktësinë e barazimeve;

a) 10112 + 111112 = 111112 + 10112 ; b) 10112 ⋅ 111112 = 111112 ⋅ 10112 ;
c) (101112 ⋅ 112 ) ⋅ 1012 = 101112 ⋅ (11 ⋅ 1012 ); d) (10112 + 10012 ) ⋅ 1012 = 10112 ⋅ 1012 + 10012 ⋅ 1012.
Vëre, në sistemin numerik binar vlejnë vetitë e njëjtë të operacioneve të cilat vlejnë edhe në sistemin numerik
dekad.
Detyra
1 Njehso:
3 Provo saktësinë e barazimeve:
a) 11101012 + 110102 ;
a) (1012 + 1112 ) + 10012 = 1012 + (1112 + 10012 );
b) 11101012 − 1011102 ; c) 101012 ⋅ 1102 .
b) 1012 ⋅ (11102 −1012 ) = 1012 ⋅11102 −1012 ⋅1012 ;
2 Njehso vlerën e shprehjes: c) (1012 ⋅ 1112 ) ⋅ 10012 = 1012 (1112 ⋅ 10012 ).
a) 11012 + 26 + 101012 ; b) 37 − 11102 + 1012 ;
c) (32 + 10112 ) ⋅10 ;
d) (21 ⋅ 10012 − 13 ⋅ 1002 ) ⋅ 102 .

26
 7 NUMRAT E PLOTË. OPERACIONET DHE RENDITJA T, E, Z

Kujtohu!
A 1 Njehso:
a) 25 − 13 ; b) 14 − 17 .
Zgjidhni barazimin:
Ndryshimi 14 - 17 nuk është numër natyror. Që të
x + 5 = 12
jetë i definuar ndryshimi i dy numrave të çfarëdoshëm
Ndryshimi a-b i numrave natyrorë a dhe b është
natyrorë duhet që bashkësia e numrave natyrorë të
numër natyrorë nëse a > b. zgjerohet me numra të rinj.
Zgjerimi i parë i bashkësisë ` është bërë me numrin 0, ashtu që për çdo a ∈ ` , a − a = 0. Pastaj, zgjerimi
vazhdon me numra:
- 1 (si ndryshim: (0 - 1, 1 - 2, etj)); -2 (si ndryshim: (0 - 2, 1 - 3, etj.));
- 3 (si ndryshim: (0 - 3, 1 - 4, etj.)), etj.
Numrat -1, -2, -3, … quhen numrat e plotë negativ, ndërsa bashkësia të cilën e përbëjnë është bashkësia
e numrave të plotë negativ.
Në këtë kuptim, numrat natyrorë quhen numrat e plotë pozitiv, ato i shkruajmë edhe me +1, +2, +3, … në
vend se 1, 2, 3, … .Numri zero nuk është as numër pozitiv, e as negativ
Bashkësia e cila i përfshin të gjitha numrat natyrorë, të gjithë numrat e plotë negativ dhe numrin 0, quhet
bashkësia e numrave të plotë, të cilën e shënojmë me ] ,d.m.th.
] = {..., − 3, − 2, − 1,0,1,2,3,...}

Numrat natyrorë i paraqesim në pjesën pozitive të boshtit numerik.

Numrat e plotë negativ në boshtin numerik janë simetrik me numrat natyrorë në lidhje me numrin zero.

-3 -2 -1 0 1 2 3
Numrat 1 dhe -1, 2 dhe -2, 5 dhe -5 quhen numrat e kundërt.
Në përgjithësi, për numrin a numri i kundërt është –a.
2 Cili është numër i kundërt i numrit: 10, -15, 23, -123?
E ke të njohur se vlera absolute e numrit të plotë a është vetë ai numër nëse ai është pozitiv ose zero, dhe i
kundërti i a nëse ai është negativ, d.m.th.
⎧ a, nësë a > 0
⎪
a = ⎨ 0, nësë a = 0
⎪−a, nësë a < 0
⎩
Për shembull, +12 = 12 ; −12 = 12 ; 0 = 0 . Me siguri vërejte se numrat e kundërt kanë vlera apsolute të
barabarta, d.m.th. a = −a .
3 Cakto vlerën absolute të numrave: -5; 7; -20; +20.

27
 Numrat natyrorë janë të renditur në këtë mënyrë: 1 < 2 < 3 < 4 < ... ,
ndërsa numrat e plotë janë të renditur në mënyrë vijuese: ... < −3 < −2 < −1 < 0 < 1 < 2 < 3 < 4 < ...
Vëre: Secili numër i plotë pozitiv është më i madh se cilido numër i plotë negativ. Numri zero është
më i madh se secili numër i plotë negativ.

4 Caktoni vlerën e vërtetësisë së pohimeve:

a) −5 < 0 ; b) 7 > 0 ; c) −7 > 0 ; d) −6 < 6 ; e) 7 > −7 ; f) −5 < −1 ; g) −2 > −3 .
5 Thoni rregullën për krahasimin e dy numrave të plotë negativ me ndihmën e vlerës së tyre absolute.

6 Renditi sipas madhësisë numrat: 2; -3; 5; 1; 0; -6; -4; 8

Mbaj në mend!

Bashkësia e numrave të plotë është e pafundme.

Në bashkësinë ] nuk ekziston as numër më i vogël e as numri më i madh.
Bashkësinë e numrave të plotë pozitiv e shënojmë me ] + = {1, 2,3,...}, ndërsa bashkësinë e
numrave ë plotë negativ me ] − = {..., −3, −2, −1}, prandaj ] = ] − * {0}* ] + .

Kujtohu!
B Për operacionet e mbledhjes dhe zbritjes
të numrave të plotë vlejnë këto pohime:
Për mbledhjen dhe shumëzimin e numrave të
a) Nëse a, b ∈]+ , atëherë (a + b) ∈]+ , ndërsa
plotë kemi:
(a ⋅ b) ∈]+ .
− − +
(+5) + (+7) = +12 (+5) ⋅ (+7) = +35 b) Nëse a , b ∈ ] , atëherë (a + b) ∈] , (a ⋅ b) ∈] .
(−5) + (−7) = −12 (−5) ⋅ (−7) = +35 c) Nëse a ∈ ]+ , b ∈ ]− , atëherë (a + b) ∈]+ , për
(−5) + (+7) = +2 (−5) ⋅ (+7) = −35 a > b ; (a + b) ∈] − për a < b a (a ⋅ b) ∈] − .
(+5) + (−7) = −2 (+5) ⋅ (−7) = −35 d) Nëse a ∈], atëherë a + 0 = 0 + a = a;
a ⋅ 0 = 0 ⋅ a = 0 dhe a ⋅1 = 1⋅ a = a.
7 Shkruani pohimet b), c), d) me fjalë.
a) shuma e dy numrave të plotë pozitiv është numër pozitiv, poashtu edhe prodhimi i tyre është numër pozitiv.

8 Njehso a) (−3) ⋅ (−5) + (+6) ⋅ (−2) − (−12) ; b) (−4) + (−5) ⋅ (+6) + ( −3) ⋅ (−7) ;

Krahaso zgjidhjen tënde me zgjidhjen e dhënë:

a) (−3) ⋅ (−5) + (+6) ⋅ ( −2) − (−12) = (+15) + (−12) − (−12) = (+3) − (−12) = (+15 ) + (−12 ) + (+12 ) = 15.
Vëre: (−12 ) + (+12 ) = 0. Në përgjithësi, shuma e dy numrave të plotë të kundërt është zero, gjegjësisht
a + (−a) = (−a) + a = 0 .

9 Provo saktësinë e barazimit: ((−5) + (+3) ) ⋅ (+6) = (−5) ⋅ (+6) + (+3) ⋅ (+6) .

Vetitë komutative, asociative dhe distributive që vlejnë për mbledhjen dhe shumëzimin e numrave natyrorë
vlejnë edhe për mbledhjen dhe shumëzimin e numrave të plotë.
28
 C Zbritja e numrave të plotë përkufizohet me ndihmën e mbledhjes, gjegjësisht, për çdo
a, b ∈ ], a − b = a + (−b ).
Për shembull: (+7) − (+5) = (+7) + (−5) = 2 ; (−10) − (−7) = (−10) + (+7) = −3 .

10 Njehso: a) (−12) − (−7) − (−3) ⋅ (−5) ; b) (−5) ⋅ (−3) − (−4) ⋅ (+3) − (−10) .

Zgjidhje. a) (−12) − (−7) − (−3) ⋅ (−5) = (−12) + (+7) − (+15) = (−5) + (−15) = −20 .

Nga numri i plotë a të zbritet numri i plotë b domethënë, numrit a t’i shtohet numri i kundërt i numrit b.
Për këtë arsye themi se zbritja në Z është inverse (e kundërt) me mbledhjen.

11 Njehso:
a) 7 − ((−4 ) ⋅ (−3) − (+3) ⋅ (+6 )); b) ((−3) + 7 ) ⋅ ((−2) + (−4));
c) (10 − 4 ⋅ 3) ⋅ (13 − (7 − 2 ) ⋅ 4 − 8 ⋅ (−3)); d) (−3) ⋅ (+7 ) + (−4 ) ⋅ (−5 ) + 8 ⋅ (−6 ).

Nga pjesa e kaluar vërejte se shuma, prodhimi dhe ndryshimi i dy numrave të plotë është numër i plotë,
pra themi se shuma, prodhimi dhe ndryshimi janë operacione të brendshme në bashkësinë e numrave të
plotë, ose bashkësia ] është e mbyllur në lidhje me këto operacione

Pjesëtimi i numrave të plotë është operacion i pjesshëm (i kushtëzuar) në bashkësinë ] .

Herësi a:b i numrave të plotë a dhe b, b ≠ 0 është numër i plotë vetëm nëse b_a .

12 Njehso: a) (+48) : (+6) ; b) (−48) : (−6) ;

c) (−48) : (+6) ; d) (+48) : (−6) .
Vëren se herësi është pozitiv nëse i pjesëtueshmi dhe pjesëtuesi kanë shenja të njëjta, kurse është negativ nëse
i pjesëtueshmi dhe pjesëtuesi kanë shenja të ndryshme.

13 Njehso vlerën e shprehjeve:

a) (+5) − (+6) ⋅ (−4) − (−42) : (−7) ; b) (−28) − ( −45) : (+9) + ( −12) ⋅ (+4) .

Detyra
3 Njehso vlerën numerike të shprehjeve:
1 Caktoni vlerën e secilës shprehje:
a) 5 + 12 : ( −3) + 15 ⋅ (−3) + 24;
a) _-3 + 5_+_−2 ⋅ ( −3) − 10_;
b) −12 ⋅ ( −2) + 4 (−13 − 15 : (−5) ) ;
b) _ x − 2_+_3 − x_−_5 − x_ për x = −20 . c) 4(−2) + (−3)(−9) − 2 (−3 − 4(2 − 5) ) ;
d) −6(−3 + 4) − 2(18 − 3) : (−5) .
2 Njehso; 4 Njehso:
a) (−10) + 3 ⋅ (−2) ; b) (−7) ⋅ (−2) − 10 ⋅ 2 ; a) −6 (−3 + 4 ) − 5 (8 − 3) : (−25 );

c) (−24) : (−6) + 3 ⋅ (2 − 5) . ( )
b) (10 − 4 ⋅ 3) ⋅ 13 − (7 − 2 ) ⋅ 4 − 8 ⋅ (−3) ;
( )
c) (−3) ⋅ (+7 ) − 3 4 ⋅ (−5 ) − (6 − 8 ) ⋅ (3 + 5 ) .

29
 8 NUMRAT RACIONAL T, E, SH

Kujtohu!
A 1 Cakto herësin:
Zgjidhi barazimet: a) 32 : 8 ; b) −45 : 5 ; c) 17 : 8 .
x ⋅ 5 = −35 ; Herësi 17:8 nuk është numër i plotë. Për këtë arsye
x ⋅ 7 = −12 .
ka nevojë që bashkësia e numrave ] të zgjerohet
Barazimi x ⋅ b = a në bashkësinë ] ka zgjidhje
me numra të rinj.
vetëm për disa numra a dhe b.
Bashkësinë ] do ta zgjerojmë me numra të rinj që quhen thyesa.
a
Secili herës a : b , b ≠ 0 mund të shkruhet në formën a , gjegjësit a : b = e cila quhet thyesë.
b b
2 4 6 8 −7 4
Për shembull, thyesa janë: , , , , , etj.
3 5 5 13 5 −3
Mbani mend!

Bashkësia e cila i përmban të gjitha thyesat quhet bashkësia e numrave racional dhe shënohet me
⎧a ⎫
_ , d.m.th. _ = ⎨ a, b ∈ ], b ≠ 0⎬ , çdo thyes quhet numër racional.
⎩ b ⎭

2 A janë numrat e plotë thyesa?

Numrat e plotë janë numra racional, gjegjësisht thyesa.

Për shembull: 5 = 5 = 10 = −15 = ...; −7 = −7 = 14 = ...;0 = 0 = 0 = ..., d.m.th. secili numër i plotë
1 2 −3 1 −2 1 3
është edhe numër racional, gjegjësisht ] ⊆ _.

2 −5
Shprehjet ; ;... nuk kanë kuptim pasi që pjesëtimi me zero nuk është i përkufizuar.
0 0

3 Cakto vlerën e vërtetësisë të pohimeve:

a) ` ⊂ ] ; b) ` ⊂ _ ; c) ] ⊂ _ ; d) ] ⊂ ` ; e) _ ⊂ ] ; f) ` ⊆ ] + .

Kujtohu!
48 : 6 = (48 ⋅ 2) : (6 ⋅ 2) ;
B 4 Herësit 21:7 = (21⋅ 3) :(7 ⋅ 3) dhe
24 :8 = (24 : 4) : (8: 4) shkruaji si
48 : 6 = (48 : 3) : (6 : 3) .
thyesa.
Herësi nuk ndryshon nëse i pjesëtueshmi dhe
a a⋅k a a:k
pjesëtuesi shumëzohen ose pjesëtohen me një Në përgjithësi: = dhe = (k ≠ 0) .
b b⋅k b b:k
numër të njëjtë të ndryshëm prej zero.

30
 Mbani mend!

Nëse numëruesi dhe emëruesi i një thyese shumëzohet me një numër të njëjtë k, k ≠ 0, fitohet thyesë
e njëjtë me thyesën e dhënë. Ky veprim quhet zgjerim i thyesës.
Nëse numëruesi dhe emëruesi i një thyese pjesëtohet me një numër të njëjtë k, k ≠ 0, fitohet thyesë e
njëjtë me thyesën e dhënë. Ky veprim quhet thjeshtim i thyesës.

2 2 2⋅2 4 4 4 ⋅ 4 16
5 Thyesën zgjeroje me 2, kurse thyesën = = ; = = .
4
3 3 3⋅ 2 6 5 5 ⋅ 4 20
me 4.
5
18 18 18 : 2 9 9:3 3 18 18 : 6 3
6 Thjeshto thyesën: . = = = = ose = = .
24 24 24 : 2 12 12 : 3 4 24 24 : 6 4
Thyesa është e pathjeshtueshme nëse numëruesi dhe emëruesi nuk kanë pjesëtues tjetër përveç numrit 1,
d.m.th. ato janë numra reciprokisht të thjeshtë.
3 5 7
7 Thyesat: ; dhe shndërroji në emërues të njëjtë.
4 6 3

Thyesat do t’i sjellim në emërues më të vogël të përbashkët, prandaj pasi që SHVP(4, 6, 3) = 12, thyesa
3 3 3⋅3 9
do ta zgjerojmë me 3 dhe fitojmë = = . Në mënyrë të njëjtë i zgjerojmë edhe dy thyesa të
4 4 4 ⋅ 3 12
5 ⋅ 2 10 7 ⋅ 4 28
tjera dhe fitojmë = dhe = .
6 ⋅ 2 12 3 ⋅ 4 12

8 Sillni në emërues më të vogël të njëjtë thyesat:

5 7 3 1 3 3 4 −3 −7 5 3
a) ; ; ; ; b) 6 ; 7 ; 8 ; c) ; ; ; ; .
12 8 4 2 4 8 5 4 12 8 16
3 4 3 4
9 Krahasoni thyesat: a) dhe ; b) dhe .
6 8 5 7

Prej dy thyesave me emërues të njëjtë, më e madhe është thyesa e cila ka numërues më të madh.
3 4 1 3 21 4 20 21 20 3 4
a) = = ; b) = ; = , prandaj, > , gjegjësisht > .
6 8 2 5 35 7 35 35 35 5 7

a c
Për çdo dy numra racional
b
dhe
d
(b ≠ 0, d ≠ 0 )vlen vetëm njëri nga relacionet:
a c a c a c
> , nëse ad > bc ; = , nëse ad = bc < , nëse ad < bc .
b d b d b d
3 8 2 15
Për shembull: < , pasi që 3 ⋅ 5 < 4 ⋅ 8 ; − > − , pasi që −2 ⋅ 4 > 3 ⋅ (−15) , gjegjësisht −8 > −45 .
4 5 3 4

31
 Gjatë veprimit me thyesa mund të kufizohemi në thyesa me emërues pozitiv. Për shembull:
3 3 ⋅ (−1) −3 −5 5
= = , por = , prandaj bashkësinë e numrave racional mund ta shkruajmë në
−4 −4 ⋅ (−1) 4 −7 7

mënyrë vijuese: _ = ⎧⎨ , m ∈ ], n ∈ ` ⎫⎬ .
m
⎩n ⎭
3 −8 5 2
10 Renditi sipas madhësive thyesat , , , , 1.
5 9 3 −3

SHVP (3, 5, 9) = 45 pas zgjerimit më numrin përkatës kemi:

40 30 27 45 75 8 2 3 5
− <− < < < , gjegjësisht − < − < < 1 < .
45 45 45 45 45 9 3 5 3

11 Në boshtin numerik janë paraqitur disa numra racional.

-3 9 -2 1 0 1 1 4
− − 1
4 2 2
1 −5 1 1
12 Paraqiti në boshtin numerik numrat: −4 , 3, , 2 , − .
2 2 4 2

Detyra

1 Për cilat vlera të x shprehja nuk ka kuptim: 4 Cakto vlerën e të panjohurës te thyesat, ashtu
3 2 2x − 1 x+2 që të fitohet barazimi i saktë numerik:
a) ; b) ; c) ; d) 2 .
x x −1 x+4 x −9 3 9
= ;
7 b
= ;
a) b)
5 a 9 45
1 2 1 3 12 3 24 d
2 Thyesat , − , 4 , 2 zgjeroi: c) = ; d) = .
2 3 5 4 16 c 36 12
a) me 2; b) me 3; c) me 4.

3 Silli në emërues më të vogël të përbashkët 5 Renditi sipas madhësive thyesat:

thyesat 3 5 7 1 4 −2 9 −7
a) ; ; ; ; b) ; ; ; ;
2 3 1 1 3 4 16 8 12 2 9 3 27 12
a) , , ; b) 1 , 2 , 3 ;
3 4 2 2 4 5 4 8 5
c) 5 ; 5 ; 4 ..
2 1 5 3 5 2 5 15 6
c) 3 , − 1 , − 4 ; d) −2 , − 1 , 3 .
3 2 6 5 6 5

32
 9 OPERACIONET ME NUMRAT RACIONAL T, E, SH

Kujtohu!
A 1 Një bujk ditën e parë lëvroi
7
12
3 5 3+5 8 5 8−5 3 7
+ = = 2; − = = . e arës, kurse ditën e dytë lëvroi e të njëjtës arë.
4 4 4 7 7 7 7 18
a b a +b a b a −b Cilën pjesë të arës e ka lëvruar bujku për dy
Në përgjithësi: + = ,D − = , (c ≠ 0).
c c c c c c ditë?
Shuma e dy thyesave me emërues të njëjtë është
Cila pjesë e arës ka mbetur e palëvruar?
thyes numëruesi i së cilës është i barabartë me
shumën e numëruesve, ndërsa emëruesi është
emëruesi i atyre thyesave
7 7
+ e arës.
Për dy ditë traktoristi ka lëvruar:
12 18
7 7 7 ⋅ 3 7 ⋅ 2 21 + 14 35
SHVP (12, 18) = 36, kemi + = + = = .
12 18 12 ⋅ 3 18 ⋅ 2 36 36

⎛7 7⎞ 35 1 35 36 35 36 − 35 1
Pjesa e palëvruar është 1 − ⎜ + ⎟ =1− = − = − = = e arës.
⎝ 12 18 ⎠ 36 1 36 36 36 36 36

Mani mend!
Thyesat me emërues të ndryshëm mblidhen kur në fillim i transformojmë me emërues të njëjtë
(shumëfishi më i vogël i përbashkët), e pastaj mblidhen si thyesa me emërues të njëjtë, gjegjësisht
a c ad bc ad + bc
+ = + = .
b d bd bd bd
3 7 1 5
2 Njehso vlerën e shprehjes 2 − 1 + −1 .
8 12 4 6
Vëreni mënyrën: SHVP(8, 12) = 24.
3 7 1 5 19 19 1 11 57 − 38 + 6 − 44 19
2 −1 + −1 = − + − = =− .
8 12 4 6 8 12 4 6 24 24
⎛1 2⎞ 3 1 ⎛2 3⎞ 2 1 1 2
3 Kontrolloni saktësinë e barazimeve: a) ⎜ + ⎟ + = + ⎜ + ⎟ ; b) 1 + 2 = 2 + 1 .
⎝2 3⎠ 4 2 ⎝ 3 4⎠ 3 2 2 3
Çka vëren?
Për mbledhjen e numrave racional vlen vetia komutative dhe asociative.
2 ⎛ 2⎞ 1 1
4 Njehso: a) +⎜− ⎟ ; b) 1 − 1 .
3 ⎝ 3⎠ 4 4
a a a ⎛ a⎞ a a a−a 0
Thyesat dhe − janë të kundërta, prandaj + ⎜ − ⎟ = − = = =0.
b b b ⎝ b⎠ b b b b

33
 Kujtohu!
B 5 Njehso vëllimin e kuboidit me
3 4
2 4 1 5 dimensione: 3 cm, 1 cm, ndërsa
Njehso a) ⋅ ; b) 1 ⋅ . 4 5
3 5 2 6 lartësia është për 1 cm më e gjatë se gjerësia.
a c a⋅c
Në përgjithësi: ⋅ =
b d b⋅d 4 4
Lartësia është 1 + 1 = 2 cm.
Për vëllimin e kuboidit kemi; 5 5

3 4 4 15 9 14 189
V = 3 ⋅ 1 ⋅ 2 ose V = ⋅ ⋅ , gjegjësisht V = 3 ⋅ 9 ⋅ 7 ,d.m.th. V = = 18,9 cm3 .
4 5 5 4 5 5 2 1 5 10
Vëre se gjatë shumëzimit numrat e përzier transformohen në thyesa jo të thjeshta.
⎛1 2⎞ 3 1⎛2 3⎞ 2 3 3 2
6 Kontrollo saktësinë e barazimit: a) ⎜ ⋅ ⎟ ⋅ = ⎜ ⋅ ⎟ ; b) 1 ⋅ 2 = 2 ⋅1 .
⎝ 2 5⎠ 4 2⎝ 5 4⎠ 3 4 4 3
1 ⎛2 5⎞ ⎛5 1⎞ 1
7 Njehso në dy mënyra: a) ⋅ ⎜ + ⎟ ; b) ⎜ − ⎟ ⋅ .
2 ⎝5 6⎠ ⎝ 6 3⎠ 2

Vlen në përgjithësi: Shumëzimi i thyesave është operacion distributiv në lidhje me mbledhjen dhe zbritjen.

3 2 4 5
8 Njehso: a) ⋅ 0 ; b) ⋅ 1 ; c) ⋅ .
4 3 5 4

a a a a a b a
Për çdo thyes vlen ⋅ 0 = 0 ; ⋅ 1 = dhe ⋅ = 1 , nëse ≠ 0 .
Në përgjithësi: b b b b b a b
Nëse prodhimi i dy numrave është 1, atëherë quhen numra reciprok.
5 6 3 4
Për shembull, thyesa dhe janë reciproke, për − numër reciprok është − , ndërsa për 5 numër
1 6 5 4 3
reciprok është .
5
4 1 2 1
9 Cakto vlerën reciproke të numrit: ; − 1 ; − 5; 3 ; .
7 3 3 4

Kujtohu!
C 10 Syprina e drejtkëndëshit është
6 2 6:2 1 5 3 4 6
a) : = = 3; b) 1 : = ⋅ = . 3 1
5 5 5:5 2 4 2 5 5 6 m2 , kurse njëra brinjë e tij është 2 m. Cakto
5 5
6 2 1 4
Njehso: a) : ; b) 1 : . gjatësinë e brinjës tjetër.
5 5 2 3 a c
a c c
Nëse , ∈ _, ≠ 0, atëherë herësi b : d 2 1
Nga S=a⋅b, rrjedh 6 = 2 ⋅ b, prandaj
b d d x x c 5 5
është numër racional nëse prodhimi ⋅
y y d 3 1 33 11 33:11
është i barabartë me a , gjegjësisht a : c = x b =6 :2 = : = = 3m
5 5 5 5 5:5
x c a b b d y
vetëm nëse ⋅ = . 33 5
y d b ose b = ⋅ , d.m.th. b = 3m.
5 11
34
 Mbani mend!

Herësi i dy thyesave është i barabartë me prodhimin e të pjesëtueshmit dhe vlerës reciproke të

a c a c a d a⋅d
pjesëtuesit, gjegjësisht për çdo dy thyesa dhe , (c ≠ 0 ) vlen : = ⋅ = .
b d b d b c b⋅c
7 ⎛ 3⎞ 3 1 1
11 Njehso: a) : ⎜ −2 ⎟ ; b) 3 − 2 :1 .
8 ⎝ 2⎠ 4 4 2

7 ⎛ 7 ⎞ 7 ⎛ 2 ⎞ 7 ⋅ (−2) 1 3 1 1 15 9 2 15 3 1
Vëreje procedurën: a) :⎜ − ⎟ = ⋅⎜ − ⎟ = = − ; b) 3 − 2 :1 = − ⋅ = − = 2 .
8 ⎝ 2⎠ 8 ⎝ 7⎠ 8⋅ 7 4 4 4 2 4 4 3 4 2 4

Me çfarë renditje kryhen operacionet?

2 3 1 4
12 Herësit: : 4 ; 5 : ; 1 : shkruaji në formë të thyesave.
3 4 2 5
2 1 3
1
2 3 3 5 1 4
Vëreje zgjidhjen: : 4 = ; 5 : = ; 1 : = 2 = 2 .
3 4 4 3 2 5 4 4
4 5 5

Thyesa te e cila numëruesi ose emëruesi është thyesë quhet thyesë e dyfishtë.
3 5 1
4 −1 +
13 4
Thyesat e dyfishta: a) ; b) 3 ; c) ; d) 6 2 ; ktheni në thyesa të rëndomta.
5 4 3
2−
6 4 4
3 4
Vëre zgjidhjen: a) 4 = 3 : 5 = 3 ⋅ 6 = 9 ; b) 4 = 1 = 4 ⋅ 4 = 5 1 .
5 4 6 4 ⋅ 5 10 3 3 3 ⋅1 3
6 4 4

Thyesa e dyfishtë kthehet në thyesë të rëndomtë, nëse prodhimin e anëtarëve të jashtëm e shkruajmë
si numërues, kurse prodhimin e anëtarëve të brendshëm si emërues të thyesës
2 1 1 1 4
− 1 −2 1+ 2 −
14 Njehso: a) 3 3 b) 8 6 c) 3.
8 5 1 1
+ 2 −3 2−3+
9 6 4 2

Mbani mend!

Mbledhja, zbritja dhe shumëzimi i numrave racional janë operacione në bashkësinë e numrave racional,
gjegjësisht _ është bashkësi e mbyllur në lidhje me këto operacione.
Pjesëtimi është operacione në bashkësinë _ ? {0} .

35
 4 1 1
15 Caktoni gjysmëshumën e numrave: a) 5 dhe 7; b) 1 dhe 3; c) 2 dhe 3 .
3 2 3
1 1 5 ⋅ 3 + 10 ⋅ 2
2 +3
11
Zgjidhje: c) 2 3 = 6 =2 .
2 2 12
a+b
Numri s = quhet mesi aritmetik i numrave a dhe b.
2
1 1
16 Për numrat a) 5 dhe 9; b) dhe 2 dhe cakto mesin aritmetik dhe krahasoje me numrat e dhënë.
2 3

a+b
Mesi aritmetik s = i numrave racional a dhe b (a < b) është më i madh se numri a kurse më
2
a+b
i vogël se numri b, gjegjësisht a < > b. Vërteto.
2
b+a
Vërtetim. nga a < b ⇒ a + a < b + a ⇒ 2a < b + a ⇒ a < .
2
a+b a+b
Nga a < b ⇒ a + b < b + b ⇒ a + b < 2b ⇒ < b . Nga këtu vazhdon a < < b.
2 2
17 Cakto më së paku pesë numra të cilët ndodhen mes numrave 5 dhe 7.
5+7 5+6 6+7
s1 = = 6 , pasi që 5 < 6 < 7 , rrjedh s2 = = 5,5 dhe s3 = = 6,5 , kemi:
2 2 2
5 < 5, 5 < 6 < 6, 5 < 7. Vazhdo procedurën në mënyrë të njëjtë.

Mbani mend!

Ndërmjet çdo dy numrave racional gjendet një numër tjetër racional, gjegjësisht bashkësia e numrave
racional është bashkësi e dendur.

Detyra
5 8 12 3 1 2
1 Njehso: a) − + ; b) 4 − 5 + 1 ; 4
17 17 17 5 5 5 Njehso:
1 3 4
c) 8 ⋅ 3 ; d) :12 . 1 1 1 1
3 5 3 3− 2 +3 3− 2 1 −2
a) 2 ; b) 4 ; c) 4− 2 .
2 1 3 5 1 1
Njehso vlerën e shprehjeve: 1+1 1+ ⋅ 2 :3 2 −
3 4 6 4 3
3 4 7 1 3 4 1
a) − + − ; b) 5 − 4 − 2 . a c m
5 9 15 3 4 5 2 5 Le të jenë , dhe numra të çfarëdoshëm
3 b d n
Cakto vlerën e shprehjeve: racional. Vërteto se vlen barazimi:
a)
3 ⎛1 ⎞ 7 ⎛ 3 5 ⎞ ⎛ 11 7 ⎞
− 2 ⎜ − 4 ⎟ + ; b) ⎜ − ⎟ : ⎜ − ⎟ ; ⎛a c⎞ m a m c m
2 ⎝3 ⎠ 6 ⎝ 8 4 ⎠ ⎝ 16 8 ⎠ ⎜ + ⎟⋅ = ⋅ + ⋅
⎝b d ⎠ n b n d n .
⎛ 1 7⎞ 4
c) 16 − ⎜ 7 − 3 ⎟ ⋅1 .
⎝ 3 12 ⎠ 5

36
 NUMRAT DHJETORË. OPERACIONE ME
10 NUMRA DHJETORË
T, E, SH

Kujtohu! 7 32 7
1 72 6254 A 1 Thyesat: a)
2
; b) ; c)
5 8
Thyesat: ; dhe , shkruaji si numra
10 100 1000 shkruaji si numrat dhjetorë
dhjetorë.
Vëre procedurën.
Numrat dhjetorë: 2,6; 3,25 dhe 0,625 shkruaji
sikur thyesa. 7 7 ⋅ 5 35
a) = = = 3,5 ;
Numrat dhjetorë lexohen: 2 2 ⋅ 5 10
3,5 si 3 të plota dhe 5 të dhjetat, 7 7 ⋅ 125 875
0,875 si 0 të plota dhe 875 të mijtat, c) = = = 0,875.
8 8 ⋅ 125 1000
2.09 si 2 të plota dhe 9 të qindtat.

Thyesa emëruesi i së cilës është njësi dekade quhet thyesë dhjetore.

Thyesa dhjetore e shkruar pa emërues quhet numër dhjetor.
3 9 7
2 Shkruaje si numër dhjetor thyesën: ; ; .
4 8 200

Vërej!

Thyesa, emëruesi i së cilës është pjesëtues i njësisë dhjetore mund të shndërrohet në numër dhjetor
të fundëm.

3 Numrat decimal: a) 0,5 b)2.35 c) 4,125 shkruaji si thyesa

35 7
Vëre procedurën: b) 2,35 = 2 = 2 . (nëse lexon në rregull, në rregull do ta shkruash.)
100 20

Kujtohu! B 4 Llogarite shumën dhe ndryshimin e

numrave dhjetor 45, 32 dhe 8, 865.
Numrat dhjetorë shkruhen në sistemin dekad
Zgjidhje.
të numrave.
45,320 45,320
Si mblidhen dhe si zbriten numrat në sistemin + 8,865 - 8,865
dekad të numrave
54,185 36,455

Mbani mend!

Mbledhja dhe zbritja gjithmonë fillojnë me shifrat që janë në pozitën e parë, nga e djathta e numrit.
Presja dhjetore duhet të jetë në një vertikale.

5 Njehso: a) 23,5 − 42 + 0,325 ; b) 3,125 − 6, 25 + 4,0125 .

37
6 Njehso prodhimin dhe herësin e numrave: 5, 84 dhe 2,5.
Vëreje procedurën:
5,84 ⋅ 2,5 = 14,6 5,84 : 2,5 = 58, 4 : 25 = 2,336
2920 50
+
1168 84
14,600 75
90
Numrat dhjetorë shumëzohen sikurse numrat 75
natyrorë, por te prodhimi presja dhjetore 150
vendoset për aq vende dhjetore sa vende 150
dhjetore kanë të dy numrat bashkërisht. 0
Para se të bëhet pjesëtimi i numrave dhjetorë, të pjesëtueshmin dhe pjesëtuesin do t’i shumëzojmë me
njësi dekade ashtu që pjesëtuesi të bëhet numër i plotë. Pastaj pjesëtimi kryhet njëlloj sikurse me numrat
natyrorë.

7 Njehsoj: a) 3, 25 ⋅1,5 − 4,5 ; b) 56 − 2,875: 2,3 .

3 2 7
Kujtohu! C 8 Thyesat ; dhe
8 3 22
shndërroi

5 17 në numra dhjetorë.
Thyesat dhe shkruaji si numra dhjetorë.
4 5 Me ndihmën e procedurës për pjesëtim kemi:
3 2 7
Cilat thyesa mund të shkruhen si numra dhjetorë = 0,375 ; = 0,666... ; = 0,31818...
8 3 22
të fundëm?

Vëre!

Çdo thyesë mund të shndërrohet si numër i fundëm ose i pafundëm dhjetor.

14 23 5
9 Shndërroi në numra dhjetorë thyesat: ; ; .
11 6 7
14 23
= 1, 272727... ; = 2,8333... Vëren se gjatë pjesëtimit ndonjë mbetje mund të përsëritet, kurse
11 6
te herësi përsëritet një shifër ose grup shifrash me të njëjtën renditje.
Mbetje të mundshme gjatë pjesëtimit me 6 janë: 0, 1, 2, 3, 4 ose 5, ndërsa gjatë pjesëtimit me 11 janë: 0,
1, 2, … ose 10.
Shifra ose grupi i shifrave që përsëriten quhet periodë e numrit dhjetorë dhe shënohet:
1,2727…=1,(27); 3,8333... = 3,8(3),, lexohet një e plotë dhe 27 në periodë; tre të plotë, tetë të dhjeta
dhe tre në period. Numrat e atillë quhen numrat dhjetorë periodik.

38
Në bazë të saj vlen pohimi vijues:

Secili numër racional mund të shndërrohen në numër dhjetor periodik. Vërteto!

Ndjeke vërtetimin:
a
Le të jetë , b ∈ ` , cili do numër racional. Gjatë pjesëtimit të numrit a me b mbetjet e mundura janë:
b
0, 1, 2, 3, …, b-1. Pas më së shumti b- hapash në procedurën e pjesëtimit, ndonjëra nga këto mbetje
doemos duhet të përsëritet. Në atë rast te herësi do të përsëriten të njëjtat shifra me të njëjtën renditje.
Nëse gjatë pjesëtimit fitohet numër dhjetor i fundëm, atëherë me shtimin e disa zerove nga ana e djathtë,
numri nuk ndryshon, e ai bëhet periodik. Për shembull: 0,375 = 0,375000...; -2,5 = -2,5000 etj.

12
Për shembull, = 12 : 13, mbetje të mundshme janë: 0,1, 2, 3,... ,12 . Mund të presim përsëritje pas 13
13
hapash, megjithatë këtu përsëritja fillon në hapin e shtatë, gjegjësisht
12 :13 = 0,(923076) .

Vlen edhe pohimi i anasjelltë.

Secili numër periodik dhjetor, paraqet një thyes, gjegjësisht numër racional.

10 Numrat periodik; a) 1,(5) dhe b) 0,2(3) shndërroi në thyesa.

Ndjeke zgjidhjen.
a) x = 1,(5) = 1,555... b) x = 0, 2(3) = 0,2333...
10 x = 15,(5) = 15,555... 100 x = 23,(3) = 23,333...
10 x − x = 15,555... − 1,555... 10 x = 2,(3) = 2,333...
9 x = 14 100 x − 10 x = 23,333... − 2,333... = 21
14 14 5 21 7
x= , d.m.th 1,(5) = = 1 . x= = .
9 9 9 90 30
Detyra:
1 8 11 13
Shkruaj si numra dhjetorë thyesat: 4 Shndërroi në numra dhjetorë: , , .
7 45 12
7 17 −9 −32
, , , .
4 8 5 25
2 Shkruani si thyesa të pathjeshtueshme numrat:
5 Numrat dhjetorë shkruani si thyesa:
2,12; 0,008; 6,125; -5,75.
a) 0,(6) ; b) 2,3(15) ;
3 Njehso c) 4,5(18) ; d) 2,3(4) .
a) (7,3 − 2,9) ⋅ 0,5 ; b) (23, 4 + 12,3) :1, 25 ;
c) 3, 46 + 2,1 ⋅ (0, 25 − 1, 23) ;
d) 30, 25 + 2,5 ⋅ (3,02 − 4,1: 0, 25) .

39
 11 NUMRAT REAL T, E, SH

Kujtohu!
A 1 Sa është brinja e katrorit, syprina e
Zgjidhe barazimin x2 - 4 = 0. të cilit është:
a) 16 cm 2 ; b) 8 cm 2 ?
Brinja e katrorit është 3cm. Njehso syprinën e tij.
Vëreni zgjidhjen:

Nga P = a 2 rrjedh: a) a 2 = 16 ; a = 16 = 4 cm. b) a 2 = 8 ; a = ?

A ekziston numër racional, katrori i të cilit është 8?
Vëre se nuk ekziston numër racional i cili është numri matës i brinjës së katrorit syprina e të cilit është 8
cm2, pasi që a = 8 = 2,82842712...

2 Zgjidhe barazimin: a) x 2 − 9 = 0 ; b) x 2 − 3 = 0 ; c) x 2 − 15 = 0 .
d) Llogaritni hipotenuzën e trekëndëshit kënddrejtë barakrahës me katete 1cm.
Vëre se barazimet x2 - 3=0 dhe x2 - 15 = 0 nuk kanë zgjidhje në bashkësinë e numrave racional. Gjithashtu
nuk ekziston numri racional c, i cili është numër matës i hipotenuzës dhe plotëson barazinë c2 = 2.

Ky dhe shumë probleme të tjera nuk mund të zgjidhen në bashkësinë e numrave racional Q, për këtë arsye
është e nevojshme që të bëhet zgjerimi edhe i kësaj bashkësie me numra të rinj, të cilët do t’i quajmë numra
irracional.
Bashkësinë e numrave irracional do ta shënojmë me  .

Numrat irracional janë: 2; 3; − 5; − 7;... , π = 3,14159265... etj.

3 Ma kalkulator kemi: 2 = 1, 41421356... ; 3 = 1,73205080...

Vëre se ato janë numra të pafundëm dhjetorë sepse nëse ndonjëri prej tyre është periodik atëherë ai do
të jetë racional. Edhe numrat 0,121221222…; 2,7343443444… janë numra irracional.

Mbani mend!

Secili numër dhjetor i pafundëm është numër irracional.

Numrat irracional bashkë me ato racional e formojnë bashkësinë e numrave real të cilën e shënojmë
me \ ,gjegjësisht \ =  * _ .

40
 4 Në vizatim me diagram të Venit janë dhënë
bashkësitë: `, ], _,  dhe \.
Cakto vlerën e vërtetësisë për pohimet: `

a) ` ⊆ ] ; b) ]  _ = ] ; ] _
c) _   = ∅ ; d) \ = _ * ] ; 

e) \ 5 _ =  .
\

7 9 5
5 Cili numër është më i madh: a) 2 ose ; b) 3 ose ; c) ose 2 ?
5 5 2
7 7
Zgjidhje.. a) = 1, 4 ; 2 = 1, 414221356... , rrjedh 2> .
5 5

Potseti se!
B 6 Brinjët e drejtkëndëshit janë
a = 12cm dhe b = 5cm.
Ndërmjet çdo dy numrave racional gjendet Cakto gjatësinë e diagonales së tij.
numër racional. Vëre. Për njësinë matëse të zgjedhur, gjatësia e çdo
Bashkësia e numrave racional është bashkësi segmenti shprehet me numër real pozitiv. Vlen edhe
e dendur. e anasjella, për çdo numër real pozitiv, ekziston
A ka vend në boshtin numerik për numrat segmenti gjatësia e të cilit është ai numër.
irracional?

Në lidhej me pyetjen e dhënë “Kujtohu”, mund të përgjigjemi se në boshtin numerik ka vend për të gjithë
numrat irracional.

7 Në boshtin numerik cakto pikën e cila i përgjigjet numrit irracional:

2; 3; − 2.

Numrit 2 ; do t’i korrespondojmë segment i cili është hipotenuzë e trekëndëshit kënddrejtë barakrahës
me katete 1.
Puno sipas kërkesave:
Në boshtin numerik konstrukto trekëndësh
1
kënddrejtë barakrahës me katete OA =1
3
Gjatësia e hipotenuzës sipas teoremës së 2
1
Pitagorës është 2 ; , të njëjtën paraqite në të A 3

dy anët e pikës O.  2 -1 0 1 2 2 3

Mbi segmentin 2 ; , si katete, konstruktoni trekëndësh kënddrejtë katete e dytë e të cilit është 1.

Hipotenuza e trekëndëshit të fituar kënddrejtë është 3.

41
 Barte segmentin 3 në boshtin numerik djathtas nga pika O.
Kjo mënyrë e përcaktimit të pikave të cilat u përgjigjen numrave irracional quhet konstruktim gjeometrik
i numrit.

Mbani mend!

Çdo pike në boshtin numerik i përgjigjet vetëm një numër real dhe anasjelltas çdo numri real i përgjigjet
vetëm një pikë në boshtin numerik, d.m.th. ndërmjet pikave të boshtit numerik dhe bashkësisë së
numrave realë mund të vendoset korrespondencë biektive

8 Në boshtin numerik paraqiti pikat: a) 6 ; b) 26 ; c) 17 .

Kujtohu!
C 9 Janë dhënë numra real -2 dhe 1.
Zgjidhe jobarazimin:
a) x − 2 < 0 ; b) x + 1 ≥ 0 në bashkësinë e Në boshtim numeric caktoi që u shoqerohen
numrave real. numrave të dhënë
Në boshtin numerik caktoi numrat real që
Zgjidhjen e fituar shkruaje në formë intervali.
ndodhen mes numrave -2 dhe 1

Nëse x është numër real i çfarëdoshëm, atëherë konjuksionin e x > -2 dhe x < 1 mund ta shkruajmë:
-2 < x < 1, d.m.th. se numrit x i përgjigjen të gjitha numrat real të cilët ndodhen ndërmjet numrave -2 dhe 1.
Në boshtin numerik paraqite në këtë formë:

)
(
1234567890
1234567890 1234567890
1234567890
1234567890123456789012345678901212345678901234
12345678901234567890123456789012345678901212345678901234
1234567890
1234567890123456789012345678901212345678901234
-2 -1 0 1
Shënojmë: {x x ∈ \, − 2 < x < 1} ose x ∈ (−2, 1) .
Sa numra real ka ndërmjet numrave -2 dhe 1?

Bashkësia e të gjitha numrave realë të cilët ndodhen ndërmjet numrave a dhe b, a < b quhet interval.
Numrat a dhe b quhen skajet e intervalit.
Varësisht prej asaj se skajet e intervalit i takojnë ose jo intervalit dallojmë këto intervale:

(
)
1. 12345678901
12345678901234567890123456789012123451234567890
12345678901
12345678901234567890123456789012123451234567890
1234567890123456789012345678901212345
1234567890123456789012345678901212345
a 0 b

(a, b ) = {x x ∈ \, a < x < b} - interval i hapur.

42
 [
]
2. 123456789012345678901234567890123456789012123451234567890
12345678901234567890123456789012345678901212345
12345678901234567890123456789012123451234567890
1234567890123456789012345678901212345
a 0 b
[a, b] = {x x ∈ \, a ≤ x ≤ b} - interval i mbyllur

[ )
3. 1234567890 1234567890
12345678901234567890123456789012345678901212345
1234567890
1234567890123456789012345678901212345
1234567890123456789012345678901212345
a 0 b

[a, b ) = {x x ∈ \, a ≤ x < b} - interval gjysëm i hapur nga e djathta.

]
4. 1234567890 12345678901
12345678901234567890123456789012345678901212345678901234567890
12345678901
1234567890123456789012345678901212345678901234567890
1234567890123456789012345678901212345678901234567890
a 0 b

(a, b] = {x x ∈ \, a < x ≤ b} - interval gjysëm i hapur nga e majta.

Nëse x > a, a ∈\ , atëherë bashkësia {x x ∈ \, x > a}, ose shkurtimisht (a, + ∞) është interval i pafundëm
nga e djathta. Nëse x ≤ a, a ∈ \ , atëherë bashkësia {x x ∈ \, x ≤ a}, ose shkurtimisht (−∞, a ]. quhet interval
i pafundëm nga e majta.

10 Shkruaje intervalin i cili është paraqitur në boshtin numerik.

a) ) b) (
123456789012345
123456789012345 1234567890123456
1234567890123456
1234567890123456
-1 0 0 2
11 Në boshtin numerik paraqiti intervalet
a) (−5,1) ; b) (−3, 2] ; c) [−1,3) ; d) [0, 4]; e) (−4, ∞ ) .

Detyra
5 Shkruaji shkurtimisht intervalet:
1 Cilat nga pohimet që vijojnë janë të vërteta; { } {
a) x x ∈ \, −1 ≤ x < 3 ; b) x x ∈ \,0 < x ≤ 10 ; }
a) ` ⊂ \ ; b) _ ⊂ \ ; c) _ ⊂  ; d) ]   = ∅ ?
c) {x x ∈ \, x ≥ −1}.
2 Cili numër është më i madh;
6 Në boshtin numerik paraqite prerjen e
306 36
a) π ose 22 ; b) ose 6; c) ose 2 ? intervaleve;
7 125 25
3 Cakto në boshtin numerik pikë e cila i përgjigjet a) [−3,2) dhe [1,3]; b) (−1,4] dhe (2,6);
numrit:a) 5 ; b) − 5 ; c) 10 ; d) 15 . c) (−∞, −1) dhe [2, ∞).
7 Cakto unionin e intervaleve:
4 Paraqiti në boshtin numerik intervalet:
a) (−5, 4] dhe (−1,5 ) ; b) (0,5] dhe [−6,1] ;
a) [−4,0]; b) (−2, 2 ) ; c) ⎡ 1 , 2 ⎞ ; d) (−∞,3] .
⎢2 ⎟
⎣ ⎠ c) (−∞, −3) dhe [−1, ∞ ) .

43
 12 VLERAT E PËRAFËRTA DHE OPERACIONET T, E

A Gjatë zgjidhjes së detyrave të ndryshme supozohet që të dhënat me të cilat punojmë kanë vlera të
sakta të madhësive përkatëse. Në praktik, gjatë matjes së madhësive përkatëse (gjatësisë, syprinës,
kohës, shtypjes etj.) shpesh është e pamundur të vihet deri te rezultati i saktë i matjes, gjegjësisht kemi vetëm
vlerën e përafërt të madhësisë së matur.
Edhe gjatë punës me numrat irracional, të shkruar si numra dhjetor, numrat irracional i zëvendësojmë
me vlera të përafërta.
Pasi që nuk mund ta dimë vlerën e saktë të madhësisë së matur, parashtrohet pyetja a mund ta
caktojmë madhësinë e gabimit të cilin e bëjmë gjatë matjes.
Për shembull, gjatë matjes së ndonjë gjatësie është fituar vlera 475 cm.
Vlera e fituar është me saktësi prej 1cm, d.m.th. gabimi nuk është më i madh se 1cm, Prandaj në këtë
rast vlera e saktë e gjatësisë është ndërmjet (475 - 1)cm dhe (475 + 1)cm, gjegjësisht në intervalin [474cm,
476cm].
Çdo vlerë e intervalit për shembull: 474 cm; 474,6 cm; 475,6 cm është vlera e përafërt e gjatësisë së matur.
Matja e këtillë më së shpeshti shkruhet në mënyrë vijuese (475 ± 1)cm.

1 Shkruaji disa vlera të përafërta të numrit 2 , nëse 2 ∈ [1,4; 1,5].

Disa vlera të përafërta janë 1,41; 1,42; 1,425; 1,49; 1,499, etj., ose vlerë e afërt është secili numër real
që i takon intervalit [1,4; 1,5].

B Një vlerë e përafërt ka kuptim praktik nëse mund të caktojmë se për sa ajo shmanget nga vlera e
saktë.
Nëse a1 është ndonjë vlerë e përafërt e numrit a, atëherë numri

a − a1

quhet gabim absolut i numrit të përafërt a1.

Numrin e saktë a nuk e dimë, më së shpeshti e dimë ndonjë numër të tij më të vogël apo më të madh të
përafërt. Për çdo rast nuk mundemi saktësisht ta caktojmë gabimin absolut, të cilin do ta shënojmë
me Δ, (lexohet delta), por prandaj mundemi ta kryejmë vlerësimin e madhësisë së gabimit.
2 Bëje vlerësimin e gabimit absolut nëse 2 ∈ [1,41; 1,42].

Nëse për numër të përafërt zgjedhim 1,41 ose 1,42 ose cilin do numër ndërmjet këtyre dy numrave,
gabimin absolut nuk mundemi saktësisht ta caktojmë. Megjithatë, mund të kryejmë vlerësimin e gabimit.

44
 Numri a∈[1,41;1,42], dhe numri i përafërt a1 është në
intervalin e njëjtë, gjegjësisht a1∈[1,41;1,42], shiko vizatimin. 0 1,41 a a1 1,42

Numri ⎪a-a1⎪paraqet largësinë e pikave që i përgjigjen a dhe a1. Pasi që pikat a dhe a1 janë ndërmjet 1,41
dhe 1,42 atëherë vlen jobarazia ⎪a-a1⎪≤⎪1,42-1,41⎪=0,01, gjegjësisht gabimi absolut Δ ≤ 0,01.
Numri Δ = 0,01 është kufiri i sipërm i gabimit absolut.

Në përgjithësi gabimi absolut nuk është më i madh se ndonjë numri Δ, gjegjësisht ⎪a-a1⎪≤ Δ.
Numri Δ quhet vlerësim i gabimit absolut.
Jobarazinë ⎪a-a1⎪≤ Δ mund ta shkruajmë edhe në formë:
a1 − Δ ≤ a ≤ a1 + Δ ose a = a1 ± Δ,
që të dy shënime paraqesin se a ∈ (a1 − Δ, a1 − Δ ).
3 Pesha e një objekti është (3,250±0,001) kg. Cakto intervalin në të cilin gjindet pesha e objektit.

Saktësia e matjes është 1g = 0,001kg, prandaj gabimi nuk është më i madh se 0,001kg, gjegjësisht
t − 3, 250 ≤ 0,001, prandaj (3, 250 − 0,001)kg ≤ t ≤ (3, 250 + 0,001)kg, prej nga mund të shënojmë
3, 249kg ≤ t ≤ 3, 251kg.
4 Gjatësia e një rruge është d = (347±3)m. Shkruaj tre vlera të përafërta të d dhe vlerëso gabimin
absolut të secilit prej tyre.
d ∈ (347 − 3; 347 + 3), d ∈ (344; 350 ), D d1 = 345m; d2 = 346,5m; d3 = 348,6m, janë tre vlera të përafërta,
prandaj: d − d1 = 347 − 345 ≤ 2 m; d − d 2 = 347 − 346,5 ≤ 0,5m; d − d 3 ≤ 1,6m.

C 5 Janë matur dy gjatësi d1 = (1 + 0,1)m dhe d2 =(10 + 0,1)m. Cakto cila matje është më e saktë.

Në që të dy matje është bërë gabimi i njëjtë absolut 0,1m = 1dm.

Vëre, matja e dytë është më e saktë, pasi që gabimi absolut prej 0,1m = 1dm është bërë në gjatësi më
të madhe.
D.m.th., gabimi absolut nuk është tregues i mirë për vlerësimin e saktësisë së matjes. Për këtë arsye futet
a − a1
vlerësimi tjetër i gabimit i quajtur gabim relativ, δ = ku a është numri i saktë, ndërsa a1 është numri
a
i përafërt.
1dm 1 1dm 1
Në matjet paraprake gabimi relativ është : δ1 = = = 0,1, prandaj δ 2 = = = 0,01.
1m 10 10m 100

Shihet qartë se matja është më e saktë nëse gabimi relativ është më i vogël.

Gabimi relativ shpeshherë shprehet me përqindje, në atë rast kemi të bëjmë me përqindjen e gabimit
relativ, δ pr = (δ ⋅ 100 )%.

Në shembull: δ1pr = 0,1⋅100 = 10%, ndërsa δ2 pr = 0,01⋅100 = 1%.

45
 6 Në një fuçi është derdhur lëng me vëllim V=(104±5)l. sa është gabimi relativ gjatë derdhjes?

Nuk dimë me saktësi sa lëng është derdhur në fuçi, por dimë se ai është në intervalin
(104 − 5; 104 + 5), d .m.th. (99; 109) litra.
99 + 109
Më së afërti me derdhjen e saktë sigurisht është mesi aritmetik = 104 litra, prandaj
5 2
δ= = 0,0480..., d.m.th. δ < 0,05, ndërsa δ pr ≈ 5%.
104

7 Shpejtësia e një automjeti V = 80km/h me gabim relativ 5%. Sa është gabimi absolut dhe në cilët kufi
është shpejtësia e automjetit ?
V − V1
Nga formula δ = = 0,05 rrjedh V − V1 = 0,05 ⋅ 80 = 4km/h, prandaj 80 − 4 ≤ V ≤ 80 + 4, d.m.th
V
V ∈ (76,84 ) km/h.

D Gjatë punës me numra që kanë numër të madh të shifrave, shpesh paraqitet nevoja të punohet me
një numër më të vogël të shifrave, gjegjësisht të mënjanohet një pjesë e shifrave të numrave.
Për shembull, 2 = 1,41421356..., , numrin π = 3,14159265 rrumbullakoje në:
a) dy; b) katër; c) gjashtë vende dhjetore.

Rrumbullakimi kryhet sipas rregullës vijuese:

Nëse shifra e parë e mënjanuar është 0, 1, 2, 3 ose 4, atëherë shifrat tjera të numrit që e rrumbullakojmë
i lëmë të pandryshuara.
Nëse, shifra e parë e mënjanuar është 5, 6, 7, 8 ose 9, atëherë shifrën e fundit të rrumbullakuar të
numrit e zmadhojmë për 1.

a) 2 ≈ 1, 41; π ≈ 3,14; b) 2 ≈ 1,4142; π ≈ 3,1416; c) 2 ≈ 1, 414214; π ≈ 3,14593.

Duhet të kemi parasysh që numrat e rrumbullakuar janë vlera të përafërta të atyre numrave. Me rrumbullakim
bëhet një gabim i caktuar. Gabimi është më i madh nëse numri është rrumbullakuar në numër më të vogël të
dhjetoreve.

8 Sa është gabimi nëse numri 17,283 rrumbullakohet në dy decimale.

Gabimi absolut është 17,283 − 17,28 = 0,003. Pasi që 0,003 ≤ 0,005, d.m.th. gabimi nuk është më i madh
1 1
se 5 mijtë, gjegjësisht gjysma e një qindtë: ⋅ 0.01 = 0,005, prandaj 17,283 − 17,28 ≤ ⋅ 0,01 = 0,005.
2 2

46
 1
Gjatë rrumbullakimit në tre dhjetore, gabimi absolut nuk është më i madh se ⋅ 0.001 = 0,0005, gjatë
1 2
rrumbullakimit në katër dhjetore ajo nuk është më e madhe se ⋅ 0.0001 = 0,00005 .
2
1 −n
Në përgjithësi gjatë rrumbullakimit në n dhjetore gabimi absolut nuk është më i madh se ⋅10 .
2

Le të jetë ap shifra dhjetore e numrit të përafërt a1. Për shifrën ap themi se është shifër e saktë (vlefshme)
1
e numrit a1 nëse gabimi absolut nuk është më i madh se ⋅ 10 − p . , gjegjësisht
2

1
a − a1 ≤ ⋅ 10− p.
2

Për shembull te numri a = 5,37 me gabim absolut 0,05 shifrat 5 dhe 3 janë shifra të sakta, sepse
1 1
a − 5,37 ≤ ⋅ 10−1 = 0,05, ndërsa shifra 7 nuk është e saktë pasi që a − 5,37 ≤ 0,05 < ⋅ 10−2 = 0,001.
2 2
Te numri a ≈ 1,5720 me gabim absolut 0,001 vetëm tre shifra të para janë të sakta, pasi që
1
a − 1,5720 ≤ 0,001 < 0,005 = ⋅ 10−2.
2
Të supozojmë se a1= 5,471863 është vlerë e përafërt e madhësie a, për të cilën dimë se ⎪a-a1⎪≤0,04.
Informata e dhënë na tregon se dhjetorja e tretë nuk është me siguri shifër e saktë dhe gabimi nuk do të
ndryshojë nëse numrin a1 e rrumbullakojmë në tre dhjetore, gjegjësisht

a1 = 5, 472.

Prandaj, dhjetoret e pasigurta të vlerës së përafërt (te ky numër janë 8, 6, 3) nuk kanë kuptim të shkruhen.

Më tutje gjatë shënimit të numrit të përafërt, numri do të shkruhet vetëm me shifrat e tij të sakta.

Për shembull te numrat 27,6; 1,4142; 3,00 të gjitha shifrat janë të saktë. Vëreni se gabimi absolut është: 0,05;
0,00005; 0,005.

2
E 9 Njehso: a) 3 +
9
me dy dhjetore;

b) 60 − 57 me dy dhjetore; c) 345 − 344 me tre dhjetore.

2
a) 3 + = 1,73 + 0, 22 = 1,95; b) 7,75 − 7,55 = 0, 20; c) 345 − 344 = 18,574 − 18,547 = 0,027.
9
Te shuma, gjegjësisht te ndryshimi duhet të ketë aq shifra të saktë sa ka te mbledhësit.

47
10 Njehso syprinën e dyshemesë të një klase në formë të drejtkëndëshit dimensionet e të cilës janë
5,17cm dhe 3,52m.
S = 5,17 ⋅ 3,52 = 18,1984 m 2 .

Pasi që dimensionet janë me nga tre shifra të sakta, d.m.th. edhe syprina duhet të ketë tre shifra të sakta,
prandaj S = 18,2 m2.

Prodhimi duhet të ketë përafërsisht aq shifra të sakta sa ka shumëzuesi me numër më të vogël të

shifrave të sakta.

11 Cakto gjatësinë e drejtkëndëshit syprina e të cilit është 17m2, ndërsa gjerësia është 3,46m.

S 17
Nga S = a ⋅ b, rrjedh b = ,b= = 4,913294m. . Pasi që syprina ka dy vende të sakta, atëherë
a 3,46
brinja b duhet të ketë aq shifra, gjegjësisht b = 4,9m.

12 Brinjët e drejtkëndëshit janë a = 2,4 ± 0,1cm, b = 3,7 ± 0,1cm. cakto perimetrin dhe syprinën e
drejtkëndëshit dhe vlerëso gabimin.

Vërej, dhjetoret nuk janë të rrumbullakuara, prandaj kemi:

2, 4 − 0,1 ≤ a ≤ 2, 4 + 0,1; 3,7 − 0,1 ≤ b ≤ 3,7 + 0,1. 2,3 + 3,6 ≤ a + b ≤ 2,5 + 3,8; 5,9 ≤ a + b ≤ 6,3, ndërsa
2 ⋅ 5,9 ≤ L ≤ 2 ⋅ 6,3, d.m.th. 11,8 ≤ L ≤ 12,6.

Si vlerë të përafërt, do të marrin mesataren aritmetike:

11,8 + 12,6
P= = 12,2 vm, ndërsa gabimi absolut nuk është më i madh se 12,6 − 11,8 = 0, 4cm.
2 2

8,28 + 9,50 9,50 − 8,28

2,3 ⋅ 3,6 ≤ a ⋅ b ≤ 2,5 ⋅ 3,8; 8,28 ≤ a ⋅ b ≤ 9,50. S = a ⋅ b = = 8,89cm2 , ndërsa Δ = = 6,1.
2 2

48
 Detyra

1 Cakto gabimin relativ për të dhënat:
a) gjatësia a = (56 ± 0,5)cm;
b) vëllimi V = (72 ± 1)cm3;
c) shpejtësia V = (95 ± 5)km/h;
d) tensioni U = (4,5 ± 0,2 )V.
7 Njehso 4,(26) + 5 në tre shifra të vlefshme.
Njehso me katër shifra të vlefshme, ndërsa
rezultatin rrumbullakoje në tre.
8 Njehso në tre dhjetore;
a) 5, 2 (27 ) + 34,6 − 0,85; b) 3 − 2;

2 Te vlerat e përafërta vijuese njehso gabimin

c) 3π 2 :8; g) ( )
5 + 7 : 3 ; d) 17 5 + 24 ⋅ π .

absolut dhe relativ: 9 Njehso:

a) 6 ≈ 5,6; b) 1,983 ≈ 1,98; c) 0,991 ≈ 0,99. 5
a) + 3 me saktësi 0,001;
6
3 Tensioni U i rrjetit elektrik është 220 v em
b) 2, (6) ⋅ 3 me saktë 0,1
gabim relativ 6%. Në cilat kufi është tensioni?
10 Njehso perimetrin dhe syprinën e drejtkën-
dëshit me bazë a = 18,4cm dhe lartësi
4 Cakto cilat shifra janë të sakta në vlerat e
b = 7,6cm.
përafërta vijues:
a) 32,479 (0,5); b) 0,53 (0,05); c) 12756,8 (50). 11 Brinjët e drejtkëndëshit janë (5,60,1)cm;
(7,8 ± 0,1)cm. Njehso perimetrin dhe syprinën
5 Vlerëso gabimin absolut të vlerave të përafërta:
dhe vlerëso gabimin.
a) 1,41; b) 149,5 106; c) 0,0000179, (nëse të
gjitha shifrat e shkruara janë të sakta) 12 Le të jetë a = 8,34 ± 0,01; b = 6,21 ± 0,01.
Njehso vlerën e shprehjes:
6 Rrumbullako numrat e dhënë në tre shifra të a) a + b; b) a − b; c) a 2 + b; d)
a
vlefshme: a) 1,732; 3,4251; b
dhe vlerëso gabimin.
b) 12783; 149500000; 1391100.

49
 13 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

Në detyrat 1- 4 një dhe vetëm një përgjigje e ofruar është e saktë. Cakto cila është ajo.

1 T, E, SH Vlera e shprehjes 4 − 3 (4 − 6 ) :
a) −2; b) 10; c) 2; d) −14.

Vlera e shprehjes ⎛⎜ − ⎞⎟ ⋅1 :
5 2 1
2 T, E, SH ⎝6 3⎠ 2
3 3 1 1
a) ; b) ; c) ; d) .
2 4 4 3

3 T, E SHVP (7, 9, 14) është: a) 42; b) 63; c) 98; d) 126.

4 T, E Numri 17 i shndërruar në sistemin numerik binar është:

a) 100012; b) 100102; c) 101012; d) 110002.

5 T, E Numrin 1111012 shndërroje në sistemin numerik dekad.

6 T, E Njehso vlerën e shprehjes 37 + 11012 + 1012.

⎛ 1 3⎞ 1
7 T, E, SH Njehso vlerën e shprehjes 5 + ⎜1 − 2 ⎟ :1 .
⎝ 2 4⎠ 4

8 T, E, SH Numrin dhjetor 2,3(15) shkruaje si thyes.

1
9 T, E, SH Renditi sipas madhësisë numrat: 2; − 3; 2, (3); 2,3434...; − 1 ; − 1,31212....
3

10 T, E, SH Kryeji operacionet me intervale:

a) [−3, 5] (2,7]; b) (−3, 4] [4, 7 ); c) [−2, 3) [2, 5).
11 T, E Nëse (m | a ) ∧ (m | b ) ∧ (a > b ), atëherë m | (a − b ). Vërteto.

50
TEMA 2 FIGURAT GJEOMETRIKE NË RRAFSH T

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Konceptet dhe pohimet themelore dhe

6 Vektorë. Vektorë kolinearë. Vektorë të
të nxjerra. Pozita reciproke e pikës dhe
barabartë............................................... 72
drejtëzës, pikës dhe rrafshit.................. 52

2 Pozita reciproke e drejtëzës dhe rrafshit 7 Mbledhja dhe zbritja e vektorëve...... 75

dhe i dy rrafsheve................................. 56

3 Pozita reciproke e dy drejtëzave....... 60 8 Shumëzimi i vektorit me numër.......... 79

4 Këndi, vija e thyer, shumëkëndëshi.... 62 80

9 Zbatimi i vektorëve...........................

5 Vija rrethore dhe rrethi...................... 67 10 Detyrat kontrolluese tematike............ 82

51
 KUPTIMET DHE POHIMET THEMELORE DHE TË NXJERRA.
1 POZITA RECIPROKE E PIKËS DHE DREJTËZËS, PIKËS
DHE RRAFSHIT

A Gjeometria është njëra nga disiplinat më të vjetra të matematikës. Rrjedh nga koha e kulturave të
lashta të Sumerëve dhe egjiptasve, ndërsa hovin më të madh e arriti në kohën e matematikanit
Euklid (rreth 300 viteve para erës së re), e njohur si gjeometria e Euklidit. Gjatë ndërtimit të gjeometrisë së
euklidit në rrafsh niset nga disa kuptime themelore.
Në shkollimin e deritanishëm ke mësuar shumë kuptime nga gjeometria, për shembull: pika, drejtëza, trekëndëshi,
katrori, rrethi, qarku, kubi etj. Disa prej tyre përkufizohen me ndihmën e kuptimeve tjera të njohura më parë,
ndërsa disa nuk përkufizohen fare. Kuptimet që nuk përkufizohen, por sqarohen me shembuj quhen kuptime
themelore dhe me ndihmën e tyre përkufizojmë kuptime të tjera.

Mbaj në mend!

Kuptimet themelore nuk përkufizohen.

Këtu për kuptimet themelore do t’i marrim: pikën, drejtëzën, rrafshin dhe largesën.
Të gjitha konceptet tjera janë të nxjerra ose të përkufizuara.
Shembull. Bashkësia e të gjitha pikave në rrafsh të cilët janë njëlloj të larguara nga një pikë e dhënë e
rrafshit quhet rreth.
Vërej që kuptimi i rrethit është sqaruar plotësisht me fjalinë, me të cilën logjikisht janë lidhur kuptimet:
bashkësi e pikave, largesë, rrafsh dhe pikë e dhënë.

Mbani mend!

Fjalia me të cilën parashtrohet një kuptim dhe konstatohet përmbajtja e tij nëpërmjet kuptimeve të
tjera të njohura, quhet përkufizim.

Në matematikë kuptim themelor është kuptimi bashkësia. Për shembull, bashkësia e numrave real,
bashkësia e nxënësve të klasës tënde, bashkësia e librave në çantën tënde etj.
Në gjeometri do ta shqyrtojmë bashkësitë e pafundme të pikave, që do ta shënojmë me , ndërsa
elementet e saj, gjegjësisht pikat me A, B, C, …. Shkronjat e ndryshme A dhe B, zakonisht paraqesin dy pika
të ndryshme. Nëse shkronjat A dhe B janë shenja për një të njëjtën pikë, atëherë shkruajmë A ≡ B.

Mbani mend!

Secila nënbashkësi e  quhet figurë gjeometrike ose vetëm figurë.

52
 Vetë bashkësia , si edhe çdo nënbashkësi një elementëshe {A} e , janë figura gjeometrike, ndërsa
figura  quhet hapësirë.
Drejtëza dhe rrafshi, poashtu, janë nënbashkësi të hapësirës , gjegjësisht ato janë figura gjeometrike.
Drejtëzat i shënojmë me shkronja të vogla a, b, c, …, ndërsa rrafshet me shkronja të alfabetit grek: π, Σ,
α, β, Ω,….
Çdo bashkësi e pikave në rrafsh quhet figurë gjeometrike e rrafshët.
Trekëndëshi, katrori, rrethi janë figurat gjeometrike të rrafshta; kurse pika, drejtëza dhe rrafshi janë
figura themelore gjeometrike.

B Gjeometria ka për detyrë t’i studiojë vetitë e figurave gjeometrike dhe pozitat reciproke të tyre.
Vetitë dhe pozitat e kuptimeve gjeometrike parashtrohen në formë të pohimeve të sakta, të cilat
vërtetohen në bazë të ligjeve të logjikës ose merren të vërtetë pa vërtetim.

Ngjashëm si me futjen e kuptimeve themelore, kemi edhe pohime themelore dhe ato merren si të vërteta
pa vërtetim.

Mbani mend!

Pohimet të cilat pranohen si të vërteta pa vërtetim quhen pohime themelore ose aksioma.
Të gjitha pohimet e tjera vërtetohen dhe quhen pohime të nxjerra ose teorema.

Teoremat shpesh shprehen në formë të implikacionit – forma e kushtëzuar ose forma kategorike.
Për shembull, teorema “Nëse katërkëndëshi është romb, atëherë diagonalet e tij janë reciprokisht normale”
është shprehur në formë të kushtëzuar. Forma kategorike e teoremës të njëjtë do të jetë: “Diagonalet e
rombit janë reciprokisht normale”.
Në çdo teoremë duhet të dallosh:
10 kushtet nën të cilat shqyrtohet objekti (kuptimi), ato kushte e përbëjnë supozimin;
20 pohimin për ato objekte, gjegjësisht përfundimin ose tezën.
Aksiomat do ti shënojmë me A1, A2, A3, …, ndërsa teoremat me T1, T2, T3, …

C Pozitat reciproke të figurave themelore gjeometrike shprehen me pohimet vijuese themelore ose
aksiomat.

A1 Në secilën drejtëz shtrihen pafund shumë pika, por ka edhe pika që nuk i takojnë asaj drejtëze.

Në vizatim janë paraqitur drejtëza dhe disa pika. C

a
Cakto vlerën e vërtetësisë të pohimeve: E
D
a) A ∈ a; b) D ∈ a; c) B ∈ a; d) E ∉ a; e) C ∉ a. A B G

53
 Nëse A është pika e dhënë dhe a drejtëza e dhënë, atëherë pika A mund ti takoj drejtëzës a (A∈a) ose
mos ti takoj drejtëzës a (A∉a). Nëse (A∈a), atëherë themi se pika A shtrihet në drejtëzën a apo drejtëza
a kalon nëpër pikën A.
Pikat që shtrihen në drejtëzën e njëjtë quhen pikat kolineare.

A2 Nëpër çdo dy pika të ndryshme kalon një dhe vetëm një drejtëz.

Fjalët “një dhe vetëm një” kanë kuptim të njëjtë si “saktësisht një” ose “vetëm një”. Nga aksioma A2 rrjedh se
çdo dy pika të ndryshme janë kolineare. Drejtëzën që kalon nëpër dy pika të ndryshme A dhe B do ta
emërtojmë drejtëza AB.
Më tutje do ti vërtetojmë disa teorema të cilat drejtpërdrejtë rrjedhin nga aksiomat e pranuara.

T1 Në hapësirë gjenden së paku tre pika jokolineare.

Vërtetim. Le të jenë A dhe B dy pika të ndryshme. Sipas A2 nëpër pikat A dhe B kalon vetëm një drejtëz a.
Sipas A1 ekziston pika C e cila nuk shtrihet në drejtëzën a. D.m.th., pikat A, B dhe C nuk janë pika kolineare.

T2 Nëpër secilën pikë kalojnë pakufi shumë drejtëza.

Vërtetim. Le të jetë A pikë e çfarëdoshme, ndërsa B dhe C pikat jokolineare me pikën A.

Sipas A2, nëpër pikat B dhe C kalon vetëm një drejtëz, në të cilën sipas
A
A1 shtrihen pakufi shumë pika. Nëpër secilën pikë X të drejtëzës BC dhe
nëpër pikën A kalon vetëm një drejtëza x. Pasi që në drejtëzën BC ka
pakufi shumë pika, rrjedh se nëpër pikën A kalojnë pakufi shumë drejtëza. X B C
x

1 A përcaktojnë një bashkësi të vetme pikash kuptimet “drejtëza AB dhe “drejtëza BA”?

2 Le të jetë A pikë e çfarëdoshme. Trego se ekzistojnë pikat B dhe C, të atillë që pikat A, B dhe C nuk
janë kolineare.
Zgjidhje. B a

Le të jenë B dhe A dy pika të ndryshme. Sipas A2, pikat A dhe B

përcaktojnë një drejtëz a. Sipas A1, ekzistojnë pika që nuk shtrihen A C
në drejtëzën a, prandaj le të jetë C një pikë e tillë. D.m.th., pikat A,
B dhe C nuk janë kolineare

3 Sa drejtëza përcaktojnë pikat A, B, C dhe D, nëse tre prej tyre janë kolineare?

54
 D Pozitën reciproke të pikës dhe rrafshit e shprehim me aksiomat vijuese.

Në secilin rrafsh shtrihen së paku tre pika jokolineare, e ekzistojnë edhe pika të cilat nuk i takojnë
A3
rrafshit të njëjtë.

A4 Nëpër tre pika jokolineare kalon vetëm një rrafsh.

Nga këto dy aksioma rrjedh se drejtëza a dhe rrafshi Σ janë dy nënbashkësi të ndryshme të bashkësisë .

T3 Në hapësirën P ekzistojnë së paku katër pika që nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë.

123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
Vërtetim. Sipas T1, Në hapësirën  gjenden së paku tre pika jokolineare A, B 123456789012345678901234567890
B
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
dhe C, të cilat sipas A4 përcaktojnë vetëm një rrafsh Σ. Sipas A3, sigurisht A
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
C
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
ekziston pika D që nuk shtrihet në rrafshin Σ. D.m.th., pikat A, B, C dhe D nuk D
shtrihen në rrafshin e njëjtë.
Pikat që shtrihen në një rrafsh të njëjtë quhen pika komplanare.

4 Le të jetë A pikë e çfarëdoshme. Trego se ekzistojnë pikat B, C dhe D, ashtu që pikat A, B, C dhe D
nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë.
Zgjidhje.
Nëse A është pikë e çfarëdoshme, atëherë ekzistojnë pikat B dhe C, të atillë që pikat A, B dhe C nuk janë
kolineare, shiqo detyrën 2. Me pikat A, B dhe C është përcaktuar një rrafsh Σ ≡ ABC. Sipas A3 ekziston
pika D, ashtu që D ∉ Σ. prej këtu rrjedh se pikat A, B, C dhe D nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë.

5 Paramendo dhe vizato figurë në hapësirë  prej: a) katër pikave jokomplanare; b) pesë pikave,
ashtu që çdo katër pika prej tyre të mos jenë komplanare.
D
Zgjidhje.
a) Trekëndëshi ABC dhe pika D që nuk shtrihet në rrafshin e trekëndëshit (vizatimi)
b) Trekëndësh i çfarëdoshëm ABC dhe pikat D dhe E që shtrihen në anët e ndryshme C
në lidhje me rrafshin e trekëndëshit ABC. A B

T4 Nëpër secilën pikë kalon së paku një rrafsh.

Vërtetim. Le të jetë A pikë e çfarëdoshme. Ekzistojnë pikat B dhe C nëpër të cilat kalon drejtëza a. Sipas A1,
ekzistojnë pikat që nuk shtrihen në atë drejtëz, le të jetë ajo pika A. Pikat A, B dhe C janë pika jokolineare,
prandaj sipas A4, ato përcaktojnë vetëm një rrafsh, që do të thotë se nëpër pikën A kalon së paku një rrafsh.

55
6 Le të jetë A pikë e çfarëdoshme. Trego se ekziston së paku një rrafsh Σ që nuk kalon nëpër pikën A.

Fjalët “së paku një” kanë kuptim se ka “së paku një” që e plotëson kushtin, e nuk e përjashtojnë mundësinë
se ka edhe “më shumë se një”, me çka, përsëri, plotësohet kushti.

Kujtohu! Figura e formuar nga një drejtëz dhe të gjitha

pikat e rrafshit që shtrihen në njërën anë të saj
Në vizatim janë dhënë A B a quhet gjysmërrafsh. Gjysmërrafshi është i
drejtëza a dhe pikat A, B
dhe C të cilat nuk shtrihen përcaktuar me tehun e vet dhe me një pikë të
C
në drejtëzën a. vet që nuk shtrihet në teh.
Nëse segmenti AB dhe drejtëza a nuk kanë pikë
të përbashkët, atëherë themi se pikat A dhe B A
janë në të njëjtën anë të drejtëzës a.
a
Pikat B dhe C janë në anët e ndryshme të
drejtëzës a.
Detyra
1 Trego se me katër pika të ndryshme janë të 4 Le të jenë A, B, C dhe D pika, të atilla që cilado
përcaktuara; një, katër apo gjashtë drejtëza. tre prej tyre nuk janë kolineare. Sa rrafshe
përcaktojnë ato pika?
2 Trego se me pesë pika të ndryshme janë të
përcaktuara; pesë, gjashtë, tetë apo dhjetë 5 Le të jenë A, B, C, D dhe E pesë pika, të atilla
drejtëza.
që cila do tre prej tyre nuk janë kolineare. Trego
3 Vizato një piramidë katërkëndore dhe cakto
cilat kulme të saj janë: se ato përcaktojnë; një, shtatë apo dhjetë
a) Pika komplanare; rrafshe.
b) Pikia jokomplanare.

POZITA RECIOPROKE E DREJTËZËS DHE

2 RRAFSHIT DHE E DY RRAFSHEVE

Kujtohu! A Në mësimin e kaluar theksuam se drejtëza

a dhe rrafshi Σ janë dy bashkësi të
ndryshme të pikave. Nëse secila pikë X e drejtëzës
a B Σ
A a i takon edhe rrafshit , atëherë themi se drejtëza a
shtrihet në rrafshin Σ ose rrafshi Σ kalon nëpër
A ∈ a dhe A∈Σ; B ∈ a dhe B ∈ Σ. drejtëzën a.
Çfarë pozite reciproke kanë drejtëza a dhe
Pozita e drejtëzës dhe rrafshit është shprehur me
rrafshi Σ?
aksiomën:

A5 Nëse dy pika A dhe B të drejtëzës a shtrihen në rrafshin Σ, atëherë edhe drejtëza a shtrihet në
rrafshin Σ.

56
Sipas kësaj, drejtëza a dhe rrafshi Σ mundet:
a) të mos kenë pikë të përbashkët, gjegjësisht a ∩ Σ = ∅ viz. a);
b) të kenë vetëm një pikë të përbashkët, gjegjësisht a ∩ Σ = {A}, viz. b);
c) secila pikë e drejtëzës a të shtrihet në rrafsh, gjegjësisht a ∩ Σ = a, viz. c)
a a
a) Σ b) A Σ c) a Σ

Mbani mend!

Drejtëza a dhe rrafshi Σ që nuk kanë pikë të përbashkëta ose drejtëza a që shtrihet në rrafshin Σ themi
se janë paralele; shënojmë: a⎪⎪Σ
Drejtëza a dhe rrafshi Σ që kanë vetëm një pikë të përbashkët A priten, gjegjësisht drejtëza a e
depërton rrafshin Σ në pikën A.

Ti shqyrtojmë disa teorema për pozitën reciproke të drejtëzës dhe rrafshit.

T5 Në secilin rrafsh Σ shtrihet së paku një drejtëz.

Vërtetim. Sipas A3, në rrafshin Σ shtrihen së paku dy pika, Le të jenë ato pika A dhe B. sipas A2, nëpër pikat
A dhe B kalon vetëm një drejtëz a. Pikat A dhe B shtrihen në drejtëzën a dhe në rrafshin Σ, prandaj sipas A5,
drejtëza a shtrihet në rrafshin Σ.

Nëse A është pikë që nuk shtrihet në drejtëzën a, atëherë ekziston një dhe vetëm një rrafsh Σ që
T6
kalon nëpër pikën A dhe drejtëzën a.

Vërtetim. Sipas A2, në drejtëzën a shtrihen së paku dy pika B dhe C. A C

Pasi që A ∉ a, rrjedh se pikat A, B dhe C nuk janë kolineare, prandaj B a
sipas A4, ato përcaktojnë një rrafsh, Σ. D.m.th., nëpër pikën A dhe
drejtëzën a kalon së paku një rrafsh, Le të jetë Σ1 rrafsh i çfarëdoshëm që kalon nëpër pikën A dhe drejtëzën
a. Pasi që rrafshi Σ1 kalon nëpër pika jokolineare A, B dhe C, sipas A4 rrjedh se rrafshet Σ dhe Σ1 përputhen.

1 Trego se në secilin rrafsh Σ shtrihen së paku tre drejtëza të ndryshme.

Rrafshi Σ përmban tre pika jokolineare (A3) që përcaktojnë tre drejtëza të ndryshme (A2). Pasi që secila
prej këtyre drejtëzave me rrafshin kanë dy pika të përbashkëta, sipas A5 rrjedh se ato shtrihen në rrafshin Σ.

2 Vërteto se nëpër drejtëzën e dhënë a kalojnë pafund shumë rrafshe.

57
Vërtetim. Sipas A2, në drejtëzën a ekzistojnë pikat A dhe B. Sipas A1, ekziston pika C∉a, prandaj pikat A,
B dhe C nuk janë kolineare, e sipas A4, ato përcaktojnë një rrafsh Σ. Në hapësirë ekzistojnë pafund shumë
pika që nuk shtrihen në drejtëzën a, prandaj sipas teoremës T6 drejtëza a dhe secila pikë X, X∉a, përcaktojnë
një rrafsh. D.m.th., nëpër drejtëzën a kalojnë pafund shumë rrafshe.

3 Janë dhënë; a) një pikë; b) dy pika; c) tre pika.

Sa rrafshe ka në hapësirë që i përmbajnë pikat e dhëna?
a) pafund shumë; b) pafund shumë c) një apo pafund shumë, në varësi nga ajo se tre pika a
janë kolineare apo jo

B Që ta vërejmë pozitën reciproke të dy rrafsheve, do ta shqyrtojmë teoremën vijuese:

T7 Ekzistojnë së paku dy rrafshe që kanë një drejtëz të përbashkët.

Vërtetim. Sipas T3, në hapësirën  ekzistojnë katër pika që nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë. Le të jenë ato
pika A, B C dhe D. Sipas A4, me pikat A, B dhe C është përcaktuar rrafshi Σ1, ndërsa me pikat A, B dhe D
është përcaktuar rrafshi Σ2. Drejtëza AB = a ka dy pika të përbashkëta me rrafshin Σ1 dhe dy pika të
përbashkëta me rrafshin Σ2, që do të thotë se ajo shtrihet në që të dy rrafshe. Pasi që Σ1 dhe Σ2 janë rrafshe
të ndryshme, sipas A4 rrjedh se ato nuk mund të kenë pika tjera të përbashkëta, përpos pikave që shtrihen në
drejtëzën a. Prandaj, rrafshet Σ1 dhe Σ2 kanë drejtëz të përbashkët a, gjegjësisht Σ1∩Σ2=a
Pozita reciproke e dy rrafsheve është shprehur me aksiomën vijuese:

A6 Nëse dy rrafshe kanë një pikë të përbashkët, atëherë ato kanë së paku edhe një pikë tjetër të
përbashkët.

Prandaj, dy rrafshet Σ1 dhe Σ2: b) ose kanë një drejtëzë të c) ose nuk kanë pikë të
a) ose puthen, gjegjësisht Σ1≡Σ2, përbashkët, gjegjësisht përbashkët, gjegjësisht
viz. a) Σ1∩Σ2=a, viz. b); Σ1∩Σ2=∅, viz. c).

Σ2 Σ1 Σ2
a) Σ2 b) c)
Σ1
Σ1
a

Mbani mend!

Rrafshet Σ1 dhe Σ2 që nuk kanë pikë të përbashkëta, ose përputhen ose janë paralele; shënojmë Σ1 ⎪⎪ Σ2.
Rrafshet që kanë vetëm një drejtëz të përbashkët priten.

58
 4 A munden dy rrafshe të kenë vetëm një pikë të përbashkët?
Sqaro përgjigjen.

5 Pikat A, B dhe C shtrihen në rrafshin Σ1 dhe në rrafshin Σ2. A rrjedh prej këtu përfundimi se rrafshet
Σ1 dhe Σ2 përputhen? Sqaro përgjigjen.
Jo, pasi që në rastin kur pikat A, b dhe C janë kolineare, atëherë ato priten.

6 Çfarë pozitë reciproke mund të kenë rrafshet të përcaktuara me pikat:

a)ABC dhe ABD; b) ABM dhe AND?
Ta shqyrtojmë edhe një rast kur drejtëza a dhe rrafshi Σ janë paralele, gjegjësisht a∩Σ=∅.
Parashtrojmë pyetjen, a ka në rrafshin Σ drejtëz që është paralele me drejtëzën a?
Le të jetë a⎪⎪Σ (vizatimi). Atëherë secili rrafsh Σ1 që kalon nëpër
drejtëzën a dhe nuk është paralel me rrafshin Σ, e pret rrafshin Σ a
sipas drejtëzës b, ashtu që a⎪⎪b. Nëse drejtëzat a dhe b nuk
Σ1
janë paralele, atëherë ato priten pasi që shtrihen në rrafshin e
Σ
njëjtë 1. Në atë rast drejtëza a do ta depërtoj rrafshin Σ, që është b
në kundërshtim me supozimin se a⎪⎪Σ. Prandaj, në rrafshin Σ
ekziston drejtëz që është paralele me drejtëzën a. Ka pafund
shumë drejtëza të atilla, e secila prej tyre është prerje e rrafshit Σ
me cilin do rrafsh Σ1 që e përmban drejtëzën a dhe nuk është
paralele me rrafshin Σ.

Mbani mend!

Një drejtëz a është paralele me rrafshin Σ, nëse në rrafshin Σ ekziston drejtëza b që është paralele me
drejtëzën a.

Detyra
1 Në secilin rrafsh Σ shtrihet së paku një drejtëz
a dhe së paku një pikë A, ashtu që A∉a.
Vërteto.
2 Trego se për secilin rrafsh Σ ekziston së paku
një drejtëz që e depërton rrafshin Σ.
3 Vërteto se nëpër pikën A që shtrihet në rrafshin
Σ kalojnë pafund shumë drejtëza që shtrihen
në rrafshin Σ.
4 Le të jenë Σ1 dhe Σ2 dy rrafshe të ndryshme
dhe le të jetë Σ1∩Σ2=∅. Vërteto se ekziston
së paku një drejtëz që i depërton të dy rrafshet.
5 Le të jetë a drejtëz, ndërsa Σ ndonjë rrafsh.
Cakto a është e mundur a∩Σ=Σ.
6 Nëpër pikën e dhënë A që nuk shtrihet në
rrafshin e dhënë Σ të tërhiqet drejtëza a që është
paralele me rrafshin e dhënë. Sa

59
 3 POZITA RECIPROKE E DY DREJTËZAVE

Kujtohu! p A Dy drejtëza si bashkësi pikash mundet:

b të mos kenë asnjë pikë të përbashkët gjegjësisht

q
a b = ∅;
a
të kenë vetëm një pikë të përbashkët, gjegjësisht
a b = {A};
Çfarë pozitë reciproke kanë drejtëzat a dhe b? të kenë më shumë pika të përbashkëta, gjegjësisht
Në çfarë pozitë reciproke janë drejtëzat p dhe q? a b = {A, B, C ,...}.

Pozitën reciproke të dy drejtëzave do ta shqyrtojmë nëpërmjet teoremave vijuese:

Nëse dy drejtëza kanë së paku dy pika të përbashkëta, atëherë ato janë të barabartë si bashkësi
T8
pikash.

Vërtetim. Nëse A dhe B janë dy pika të ndryshme që i takojnë drejtëzës a dhe drejtëzës b, atëherë sipas A2
ekziston një dhe vetëm një drejtëz që kalon nëpër ato pika. Ajo drejtëz nuk mund të jetë e ndryshme as nga
drejtëza a, e as nga drejtëza b. D.m.th., drejtëzat a dhe b janë bashkësi e njëjtë e pikave.

T9 Dy drejtëza të ndryshme nuk mund të kenë më shumë se një pikë të përbashkët.

Vërtetim. Nëse drejtëzat a dhe b kanë më shumë se një pikë të përbashkët, atëherë sipas T8 ato përputhen.
D.m.th., nëse prerja e dy drejtëzave të ndryshme a dhe b nuk është e zbrazët, atëherë ajo përmban vetëm një
pikë. Në atë rast themi se drejtëzat a dhe b priten dhe shënojmë a∩b={A}

T10 Dy drejtëza që priten përcaktojnë një dhe vetëm një rrafsh.

Vërtetim. Le të priten drejtëzat a dhe b në pikën A (vizatimi). Sipas b A B

A2, në drejtëzën a, përpos pikës A ekziston edhe pika B, ndërsa në Σ a C
drejtëzën b, përpos pikës A ekziston pika C. Pikat A B dhe C nuk
janë kolineare, prandaj sipas A4 ato përcaktojnë vetëm një rrafsh Σ. Nëse, ekziston një rrafsh tjetër Σ1 që
kalon nëpër pikat A, B dhe C, atëherë sipas A4 rrafshet Σ1 dhe Σ janë bashkësi e njëjtë pikash dhe përputhen.

Vëre. Dy drejtëza që priten gjithmonë shtrihen në rrafshin e njëjtë

60
 1 Trego se me një drejtëz dhe dy pika që nuk shtrihen në drejtëz janë të përcaktuara një apo dy rrafshe.

Nëse në një drejtëza janë caktuar dy pika dhe e pret drejtëzën e dhënë ose është paralele me të, atëherë
me to është i përcaktuar një rrafsh. Në të kundërtën, drejtëza e dhënë dhe secila pikë përcaktojnë nga një
rrafsh ose gjithsej dy rrafshe.

2 Dy drejtëza a dhe b priten në pikën A. Drejtëza a shtrihet në rrafshin Σ1, ndërsa drejtëza b në rrafshin
Σ2. A puthen rrafshet Σ1 dhe Σ2?
Cakto pozitën reciproke të drejtëzave a dhe b, nëse a ∩ b = ∅. A ekzistojnë drejtëza që nuk shtrihen në
rrafshin e njëjtë? Përgjigjen mund ta japish nëse e ndjek teoremën:

T11 Ekzistojnë drejtëza që nuk shtrihen në të njëjtin rrafsh.

D
Vërtetim. Sipas T3, ekzistojnë së paku katër pika A, B, C dhe D që nuk
shtrihen në të njëjtin rrafsh. Drejtëzat AB dhe CD sigurisht nuk shtrihen në
C
rrafshin e njëjtë, pasi që nëse gjendet rrafshi i cili kalon nëpër ato drejtëza, B
A
atëherë edhe pikat A, B, C dhe D do të shtrihen në atë rrafsh.

Dy drejtëza që nuk priten: ose janë paralele ose nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë.

Mbani mend!

Dy drejtëza që nuk shtrihen në rrafshin e njëjtë quhen drejtëza shmangëse.

Dy drejtëza a dhe b që shtrihen në rrafshin e njëjtë dhe nuk priten ose puthiten quhen drejtëza paralele;
shënojmë a⎪⎪b.

3 Është dhënë rrafshi Σ dhe drejtëzat a dhe b. Nëse drejtëzat a dhe b priten në pikën A dhe nëse
drejtëza a shtrihet në rrafshin Σ, atëherë a mundet drejtëza b të shtrihet në rrafshin Σ?

4 Drejtëza a e depërton rrafshin Σ. A shtrihet në rrafshin Σ drejtëza që është paralele me drejtëzën a?

Detyra 3 Drejtëza a e depërton rrafshin Σ në pikën M.

1 Sipas cilave teorema dhe aksioma është i
përcaktuar një rrafsh: a) tre pika jokolineare;
b) një drejtëz dhe një pikë e cila nuk shtrihet
në rrafsh; c) dy drejtëza që priten?
2 Trego se dy drejtëza të ndryshme paralele
përcaktojnë vetëm një rrafsh.
Drejtëza b shtrihet në rrafsh Σ, por nuk kalon
nëpër pikën M. Caktoni pozitën reciproke të
drejtëzave a dhe b.
4 Sa rrafshe janë përcaktuar me tre drejtëza të
cilat kalojnë nëpër një pikë?
5 Sa rrafshe janë përcaktuar me një drejtëz dhe
tre pika kolineare prej të cilave asnjëra nuk
shtrihet në drejtëzën e dhënë?
61
 4 KËNDI, VIJA E THYER, SHUMËKËNDËSHI

A
A Në vizatim janë dhënë drejtëza a dhe pika O e cila B
O
shtrihet në drejtëz. Sipas A1, në drejtëzën a shtrihen a
pafund shumë pika. D.m.th., pika O e ndan bashkësinë e të gjitha
pikave të drejtëzës a në dy bashkësi jo të zbrazëta, që janë në anët e ndryshme nga pika O.

Secila prej bashkësive në cilat pika O e ndan drejtëzën a, së bashku me pikën O paraqet figurë
gjeometrike e cila quhet gjysmëdrejtëz me fillim ose origjinë pikën O.
Në vizatim janë të përcaktuara dy gjysmëdrejtëza, OA dhe OB.
1 A janë të njëjta gjysmëdrejtëzat AB dhe BA?

2 Sa gjysmëdrejtëza përcaktojnë dy pika të drejtëzës a?

Kujtohu!
B Vëre, gjysmëdrejtëzat OA dhe OB në
Në vizatim janë paraqitur dy gjysmëdrejtëza me fillim
vizatim e ndajnë rrafshin në dy pjesë.
të përbashkët.
B
Figura gjeometrike e cila përbëhet prej dy
gjysmëdrejtëzave me fillim të përbashkët dhe
njërës pjesës të rrafshit të kufizuar me ato
α
O gjysmëdrejtëza quhet kënd.
A
Si quhet figura gjeometrike e paraqitur në Pjesa e rrafshit që i takon këndit, quhet pjesa e
vizatim? brendshme e tij, ajo shënohet me hark rrethor.
Si quhen gjysmëdrejtëzat OA dhe OB të figurës
gjeometrike?
Si quhet pika O në atë figurë?

B B O
A

O O B
A A

Këndi krahët e të cilit shtrihen në një drejtëz quhet

kënd i shtrirë. B A
O

62
 Njësia themelore matëse për kënd është shkalla e këndit. Një shkallë e këndit shënohet me 1°. Këndi i
shtrirë ka 180°. C
B N
Këndet që kanë krah të përbashkët, e nuk kanë
pjesë të brendshme të përbashkët, quhen kënde
të pranishme. O A P O M

Këndet AOB dhe BOC janë kënde fqinj. Këndet fqinj MON dhe NOP formojnë kënd të shtrirë.

Mbani mend!

Dy kënde të pranishme të cilët formojnë kënd të shtrirë quhen kënde të puqta.

Shuma e dy këndeve të puqta është 180°.
Këndi i cili është i barabartë me këndin e tij të puqët quhet kënd i drejtë.

3 Janë dhënë tre gjysmëdrejtëza me pikë fillestare të përbashkët. Sa kënde formojnë gjysmëdrejtëzat e
dhëna?

4 Vizato dy drejtëza që priten. Cilat prej këndeve të fituara janë të puqta?

Ndiqe zgjidhjen.
Le të jetë a ∩ b = {O}. Janë fituar këndet α, β, γ dhe δ, shiko vizatimin. Këndet puqta janë; α dhe β,
α dhe δ, γ dhe δ dhe γ dhe β.
a
Si quhen këndet γ dhe α ose këndet γ dhe β? Çfarë janë sipas β
γ α
madhësisë ato kënde ndërmjet tyre. O
δ
b
5 Është dhënë ( AOB. Sa kënde të puqta me ( AOB mund të konstruktohen dhe si janë ato ndërmjet
tyre?

T12 Të gjitha këndet e drejta janë të barabarta mes veti.

Vërtetim. Çdo dy kënde të puqta plotësohen deri te këndi i shtrirë.

Sipas përkufizimit për këndin e drejtë, rrjedh se këndet e drejta plotësohen B
deri në këndin e shtrirë (vizatimi). Meqë të gjitha këndet e shtrira janë të
barabartë mes veti (kanë 180°), rrjedh se edhe të gjitha këndet e drejta
janë të barabarta mes veti dhe kanë 90°. C O A

Dy kënde, shuma e të cilëve është kënd i drejtë, gjegjësisht 90° quhen kënde komplementare.

Dy kënde, shuma e të cilëve është kënd i shtrirë, gjegjësisht 180° quhen kënde shtimtare ose
suplementare.

63
 Mbani mend!

Këndi i cili është më i vogël se këndi i drejtë quhet kënd i ngushtë.

Këndi i cili është më i madh se këndi i drejtë, por më i vogël se këndi i shtrirë quhet kënd i gjerë.
Këndet të cilat janë më të vegjël se këndi i shtrirë quhen kënde konvekse, ndërsa këndet që janë më
të mëdhenj së këndi i shtrirë quhen kënde jokonvekse (konkav).
Këndet e puqta janë kënde suplementare, por dy kënde suplementare nuk do të thotë se janë kënde
të puqta.

6 Le të jetë i dhënë këndi α = 63°45’. Cakto këndin e tij komplementar dhe suplementar.

7 Njëri prej dy këndeve suplementare është për 24° më i vogël se vlera e dyfishtë e këndit tjetër. Cakto
ato dy kënde.
Ndiqe zgjidhjen.
Le të jenë α dhe β këndet e kërkuara dhe le të jetë α < β. Nga kushti i detyrës kemi: α = 2β − 240 dhe
α + β = 1800. Rhjedh se 2β − 240 + β = 1800 ose 3β = 2040 , prandaj β = 680 , α = 1120.
8 Njëri prej dy këndeve shtimtare është për 10° më i madh se vlera e trefisht e këndit tjetër. Cakto ato
kënde.

Në vizatim është paraqitur një figurë

Kujtohu! C gjeometrike.
Cila prej pikave P dhe Q shtrihet ndërmjet pikave A B
M dhe N? N
P Figura gjeometrike që përmban dy pika të ndryshme
Q M
A dhe B dhe të gjitha pika që shtrihen ndërmjet tyre
quhet segment dhe shënohet me AB.

Në vizatim është paraqitur segmenti AB. Pikat A dhe B quhen pikat e skajshme të segmentit, ndërsa largesa m
mes tyre quhet gjatësia e segmentit dhe shënohet me AB = m
Figura e përbërë nga segmentet AB, BC, CD, DE, …, ashtu që çdo dy segmente fqinje të mos shtrihen në
një drejtëz quhet vijë e thyer. Pikat A, B, C, … quhen kulme, ndërsa segmentet AB, BC, CD,…brinjë
të vijës së thyer.
E
a) b) c) E d) D
D D
C E C
E D F C G
C
B

A A B F A
B A B
64
 Vija e thyer mund të jetë e hapur ose e mbyllur (vizatimi).
Shuma e gjatësive të brinjëve të vijës së thyer quhet perimetri i vijës së thyer. Për perimetrin e vijës së
thyer të vizatimit a) kemi:
P = AB + BC + CD + DE.
Vija e thyer e mbyllur e cila nuk ka brinjë jofqinje që priten quhet vijë poligonale.

Në vizatimin paraprak janë dhënë katër vija të thyera. Cila prej tyre është e mbyllur, e cila poligonale?

D Pjesa e rrafshit e kufizuar me vijën e d)

T S
|) E D

thyer të mbyllur quhet pjesë e brendshme, kurse K N R

F C
pjesa tjetër e rrafshit quhet pjesë e jashtme.
Q
M
P A B

Mbani mend!

Figura gjeometrike e përbërë nga një vijë poligonale dhe pjesën e saj të brendshme quhet
shumëkëndësh.

Në çdo shumëkëndësh numri i brinjëve është i barabartë me numrin e kulmeve, e sipas këtij numri
shumëkëndëshit i emërtojmë; trekëndësh, katërkëndësh, pesëkëndësh, gjashtëkëndësh etj.

Vëre, në shumëkëndëshin ABCDEF pikat e cilit do segment skajet e të cilit shtrihen në shumëkëndësh
janë pikat e atij shumëkëndëshi. Shumëkëndëshi i tillë quhet shumëkëndësh konveks. Shumëkëndëshi
MNPQRSTK është shumëkëndësh jokonveks.

Vëre, nëse nëpër cilat do dy kulme fqinje të shumëkëndëshit konveks tërheqim drejtëz, atëherë shumëkëndëshi
shtrihet vetëm në njërin gjysmërrafsh të përcaktuar me atë drejtëz.
Cilat shumëkëndëshat të shënuara me c), d), e) dhe f) janë konvekse?
Në shqyrtimin e mëtutjeshëm do të flasim vetëm për shumëkëndëshat konveks.

Segmenti skajet e të cilit janë dy kulme jofqinjë të shumëkëndëshit quhet diagonale e shumëkëndëshit.

Kujtohu!
Sigurisht u përgjigje se në trekëndësh nuk mund të
Sa diagonale mund të tërheqësh nga një kulm i: tërhiqet asnjë diagonale.
a) trekëndëshit; b) katërkëndëshit; Në katërkëndësh prej një kulmi mund të tërhiqet
c) pesëkëndëshit? vetëm një diagonale, ndërsa në pesëkëndësh dy.

65
Në përgjithësi, në n-këndësh prej një kulmi mund të tërheqim n-3 diagonale. Prej këtu rrjedh se numri Dn i të
gjitha diagonaleve të n-këndëshit njehsohet me formulën:

n ⋅ (n − 3 )
Dn = .
2

9 Sa diagonale mund të tërheqësh prej një kulmi të shumëkëndëshit që ka:

a) shtatë brinjë; b) dymbëdhjetë brinjë?

10 Njehso numrin e të gjitha diagonaleve të:

a) tetëkëndëshit; b) dymbëdhjetëkëndëshit.
11 Sa diagonale ka gjithsej shumëkëndëshi në të cilin prej një kulmi të tij mund të tërhiqen: a) 5 diagonale;
b) 8 diagonale; c) 12 diagonale?
11 ⋅ (11 − 3)
Zgjidhje. b) nga n - 3 = 8 rrjedh se n = 11, prandaj D11 = = 44 diagonale.
2
Secilat dy brinjë fqinje të shumëkëndëshit formojnë një kënd në shumëkëndësh. Në vizatim ato janë kënde α,
β, γ, δ dhe ϕ.
δ1 D
Numri i këndeve në shumëkëndësh është i barabartë me
δ γ1
numrin e brinjëve të tij.
E γ C
Në sa trekëndësha do të ndahet një shumëkëndësh, nëse ϕ1 ϕ
tërhiqen të gjitha diagonalet prej një kulmi të tij?
Shuma Sn e të gjitha këndeve të brendshme të n-këndëshit α β β1
A α
njehsohet me formulën: 1 B

Sn = (n − 2 ) ⋅ 1800.

12 Njehso shumën e këndeve të brendshme të: a) tetëkëndëshit; b) dhjetëkëndëshit.

13 Cakto shumën e këndeve të brendshme të shumëkëndëshit në të cilin nga njëri kulm i tij janë tërhequr:
a) 4 diagonale; b) 6 diagonale; c)10 diagonale.
Zgjidhje. c) Nga n - 3 = 10 rrjedh n = 13, prandaj S13 = (13 - 2) ⋅ 180° = 1980°

Secili kënd i cili është i puqët me ndonjë kënd të brendshëm të një shumëkëndësh quhet kënd i jashtëm i
shumëkëndëshit. Në vizatim kënde të jashtme janë α1, β1, γ1, δ1 dhe ϕ1.
Shuma e këndeve të jashtme në secilin shumëkëndësh është
n ⋅ 1800 − S n = n ⋅ 1800 − 1800 (n − 2 ) = 3600.

14 Në cilin shumëkëndësh shuma e këndeve të brendshme është e barabartë me shumën e këndeve të

jashtme?

66
 Detyra
1 Vizato dy kënde α dhe β, e pastaj konstrukto
këndin: a) γ = 2α + β b) δ = 3α - 2β.
2 Është dhënë këndi α = 75°. Cakto këndin e
tij suplementar dhe komplementar.
3 Ndryshimi i dy këndeve të puqta është kënd i
drejtë. Cakto ato kënde.
4 Vija e thyer e mbyllur e përbërë prej tre
brinjëve gjithmonë shtrihet në një rrafsh. Pse?
5 A ekziston shumëkëndëshi i cili ka aq diagonale
sa edhe brinjë?
6 Cakto këndet e trekëndëshit nëse ato janë në
raport 2 : 3 : 5
7 Pesë kënde të një gjashtëkëndëshi janë nga
120°. Cakto këndin e gjashtë.
8 Shuma e këndeve të brendshme të një
shumëkëndëshi është 2160°. Sa diagonale
gjithsej mund të tërhiqen në atë shumëkëndësh?

5 RRETHI DHE QARKU

Në pjesën hyrëse të kësaj teme theksuam

Kujtohu! A se kuptimi i rrethit është nxjerrur,
gjegjësisht është kuptim i përkufizuar.
Në vizatim janë paraqitur rrethi, drejtëza dhe
pika. Mbani mend!
p k q
D C
B Bashkësia e të gjitha pikave në një rrafsh të
O r
cilat janë në largësi të njëjtë r nga një pikë e
A d a
dhënë O në atë rrafsh quhet rreth.
M N

Cakto vlerën e vërtetësisë së pohimeve: Largesa e dhënë r quhet rreze e rrethit, ndërsa pika
a) A ∈ k ; b) B ∈ k ; c) C ∈ k ; e dhënë O qendër e rrethit. Në vizatim është dhënë
d) a k = ∅; e) p k = {D}; f) q k = ∅. rrethi k(O, r).

Largesa d e cilës do pike, gjegjësisht drejtëze deri të qendra e rrethit quhet largesë qendrore e asaj pike,
gjegjësisht drejtëze.

1 Duke krahasuar largesën qendrore d me rreze r, cakto pozitën reciproke të secilës pikë, gjegjësisht
drejtëzës dhe rrethit sipas vizatimit.
BO > r , B ∉ k ; CO < r , C ∉ k ; DO = r , D ∈ k ; largesa d prej drejtëzës q deri te qendra O është më e
madhe se rrezja r, prandaj k ∩ q = ∅.
Bashkësia e të gjitha pikave të një rrafshi largesa e të cilave deri të pika e dhënë O në atë rrafsh nuk
është më e madhe se largesa e dhënë r quhet qark.

Vëre, qarku është bashkësi e të gjitha pikave të brendshme të rrethit dhe e pikave të rrethit.

67
 Segmenti pikat e skajshme të të cilit shtrihen në një rreth quhet kordë.
k
s
Korda që kalon nëpër qendrën e një rrethi quhet diametër.
O Q
P
Simetralja e secilës kordë kalon nëpër qendrën e rrethit. Pse? A
B

Cili segment është kordë dhe cili diametër i rrethit të dhënë në vizatim?

2 Është dhënë kënd i drejtë me kulm A. Në krahët e këndit janë bartur segmentet AB = 3cm dhe
AC = 2cm Konstrukto rrethin që kalon nëpër pikat A, B dhe C.
Udhëzim. Shfrytëzoje vetin se simetralja e kordës kalon nëpër qendrën e rrethit.

3 Një kordë me gjatësi 24 cm është r 35 cm larg qendrës të rrethit. Cakto rrezen e atij rrethi.

k
Trekëndëshi ASO është kënddrejtë (vizatimi), me katete OS = 35cm dhe
O
1
AS = AB = 12cm. , prandaj sipas teoremës së Pitagorës kemi:
2 A
S B
2 2 2
AO = AS + OS ; r = 35 + 12 = 1225 + 144 = 1369, ndërsa r = 1369 = 37 cm.
2 2 2

4 Rrezja e një rrethi është r = 17cm. Cakto gjatësinë e kordës e cila është 8 cm larg qendrës së atij
rrethi.

Në vizatim janë dhënë rrethi k dhe drejtëzat a dhe p. Për ato kemi: A k
Drejtëza p ka vetëm një pikë të përbashkët A me rrethin k dhe ajo quhet r
p
tangjentë e rrethit. O
d
Çdo tangjentë e rrethit është normale me rrezen e rrethit të pikës së takimit. a

Drejtëza a ka dy pika të përbashkëta me rrethin k dhe quhet prerëse.

Një prerëse nuk mund të ketë më shumë se dy pika të përbashkëta me rrethin.

Kujtohu! Këndi, kulmi i të cilit gjendet në qendrën e rrethit

Si quhen këndet α dhe β? të dhënë quhet kënd qendror.
k Këndi, kulmi i të cilit gjendet në rrethin e dhënë,
ndërsa krahët e tij e presin rrethin quhet kënd
β O
α periferik.
Këndi α është kënd qendror, ndërsa këndi β
është kënd periferik.

68
 B Për këndin qendror dhe periferik të ndërtuar mbi të njëjtin hark të një rrethi vlen teorema vijuese.

T13 Çdo kënd periferik i një rrethi është sa gjysma e këndit qendror përkatës.

Vërtetim. Do ti shqyrtojmë tre raste, varësisht prej asaj se qendra e rrethit i takon apo nuk i takon pjesës së
brendshme të këndit periferik (vizatimi).
Teoremën do ta vërtetojmë për rastin kur a) B b) B c) B
qendra e rrethit është në pjesën e
β β β
brendshme të këndit periferik b). Pasi që β β1 2

O O α O
OA = OB = OC = r , rrjedh se trekën- C α A α1
α A
α2
dëshat AOB dhe COB janë barakrahës me C
bazat AB dhe CB, prandaj kemi: A D C
β1=ÊBAO dhe β2ÊBCO.
Nga vetia për këndin e jashtëm të trekëndëshit rrjedh se α1 = 2β1 dhe α2 = 2β2 . Sipas kësaj, prej
α = α1 + α2 = 2β1 + 2β2 = 2(β1 + β2) = 2β rrjedh se β = 1 α.
2
Vërteto teoremën për raste nën a) dhe c). Nga teorema rrjedh se:

Të gjitha këndet periferikë të ndërtuar mbi të njëjtin hark të rrethit janë të njëjtë.
Secili kënd periferik i ndërtuar mbi diametrin e rrethit është i drejtë, (teorema e Talesit për këndin
periferik)

5 Në rrethin me rreze 1,2 m një kordë ndan harkun të cilit i përgjigjet këndi qendror prej 120°. Cakto
largesën prej qendrës të rrethit deri te korda.
Vëre, ÊAOS = 60° dhe ÊOAS = 30°. D.m.th., Δ ASO është gjysma e
1 O
trekëndëshit barabrinjës me brinjë OA = r = 1,2m, prandaj OS = AO,
1 2 d
Gjegjësisht OS = ⋅ 1,2 = 0,6m. A B
S
2

Mbani mend!

Kateta përball këndit prej 30° në trekëndëshin kënddrejtë është e barabartë me gjysmën e hipotenuzës
së trekëndëshit.

6 Cakto këndin ndërmjet shigjetave të orës kur ato tregojnë:

a) orën 4; b) orën 1 e 25 minuta c) orën 5 e 25 minuta.

69
 7 Një kordë e rrethi n në harqe rrethore me raport 2 : 3. Cakto këndet periferike të ndërtuara mbi
ato harqe.
Zgjidhje.
Le të jenë këndet e kërkuara periferike b1 dhe b2, ndërsa këndet qendrore të tyre përkatëse a1 dhe a2. Pasi
që këndi qendror prej 360° me kordën është i ndarë në raportin e dhënë kemi:
α1 = 2 ⋅ (3600 : (2 + 3)) = 2 ⋅ (3600 :5) = 2 ⋅ 720 = 1440 dhe α2 = 3⋅ 720 = 2160 , prandaj β1 = ⋅α1 = 720 dhe β2 = 1080.
1
2
Në çdo rreth, mund të brendashkruhet dhe jashtëshkruhet shumëkëndësh.

Katërkëndëshi, brinjët e të cilit janë korda të rrethit quhet katërkëndësh kordor.

T14 Këndet e përballa të katërkëndëshit kordor janë suplementare.

Vërteto teoremën T14. Udhëzim. Cakto shumën e këndeve qendrore që janë përkatëse me këndet e përballa
të katërkëndëshit.

Katërkëndëshi brinjët e të cilit janë tangjenta të një rrethi quhet katërkëndësh tangjentor.

Për katërkëndëshin tangjencial vlen teorema vijuese:

T15 Shumat e gjatësive të brinjëve të përballa të katërkëndëshit tangjencial janë të barabarta.

Vërtetim. duhet të vërtetojmë se AC + CD = AD + BC , vizatimi. Le të jetë P C

D
M, N, P dhe Q pikat në të cilat brinjët e katërkëndëshit ABCD e takojnë vijën
rrethore (vizatim). Trekëndëshat kënddrejtë AMO dhe AQO janë të puthitshëm Q O N
(pse?). Prej këtu rrjedh se AM = AQ .
Segmentet AM dhe AQ quhen segmentet tangjenciale dhe ato janë të
A B
barabartë mes vete. M
Për arsye të njëjtë BM = BN , CP = CN dhe DP = DQ, pra kemi

( ) (
AM + BM + CP + DP = AQ + BN + CN + DQ; AM + BM + CP + DP = AQ + DQ + BN + CN ; ) ( ) ( )
AB + DC = AD + BC.

8 Largesa qendrore e pikës M deri te rrethi k(O, 7cm) është 25cm. Cakto gjatësinë e segmentit tangjentor
të tangjentes së tërhequr nga pika M.
Nga pika M mund të tërhiqen dy tangjenta, ndërsa segmentet tangjenciale k1 P
90 0
k
janë MP = MQ , , ku k1 ⎛⎜ N , 1 OM ⎞⎟ k2 ={P, Q}. Nga trekëndëshi - MOP M
r
O
⎝ 2 ⎠ N
kemi: MP 2 = MO 2 − OP 2 = 25 2 − 7 2 = 625 − 49 = 576, prej ku MP = 24 cm. 90 0

70
 9 Rrezja e një rrethi është 5 cm, ndërsa prej pikës A janë tërhequr tangjentet e rrethit, ashtu që segmenti
tangjencial është i gjatë 12 cm. Cakto largesën qendrore të pikës A.

Për këndin ndërmjet kordës së rrethit dhe tangjentes së tërhequr në njërën prej pikave të skajshme të kordës
vlen teorema:

T16 Këndi ndërmjet kordës të një rrethi dhe tangjentes të tërhequr në ndonjërën nga pikat e skajshme
të kordës, është i barabartë me këndin periferik i cili i përgjigjet asaj korde.
C
Vërtetim. Do të vërtetojmë se δ = β. Trekëndëshi ABO është barakrahës
β
me bazë AB, ndërsa OD është lartësia mbi bazë (vizatimi). Nga α = δ
(kënde me krahë reciprokisht normale) dhe α = β (sipas teoremës T13), O t
rrjedh se δ = β. α
A δ B
D

Detyra
1 Nëse AB dhe CD janë diametra në një rrethi, 6 Dy kënde fqinje të një katërkëndëshi kordor
atëherë AC = BD dhe AC//BD. janë 127° dhe 95°10’. Cakto dy kënde tjera
të katërkëndëshit.

2 Një kordë ka gjatësi 16 cm dhe nga qendra e

7 A mund të jashtëshkruhet rrethi në një
rrethit është larguar 15 cm. Cakto rrezen e
katërkëndësh këndet e të cilit janë:
rrethit.
a) 50°, 83°, 130°, 95°; b) 80°, 70°, 80°, 130°?
3 Nga një pikë e rrethit janë tërhequr diametri
8 Vërteto se trapezi barakrahës mund të bren-
dhe korda që është e barabartë me rrezen.
Cakto këndin ndërmjet tyre. dashkruhet në rreth.

4 Nga pika A që shtrihet në v rrethin k janë 9 Në rreth është jashtëshkruar trapezi barak-
tërhequr diametri AB =15cm dhe korda rahës. Vërteto se krahu i trapezit është i
barabartë me vijën e mesme të trapezit.
AC = 9 cm. Cakto gjatësinë e kordës BC.

5 Në rrethin është brendashkruar katërkëndëshi 10 Pikat e skajshme të diametrit AB janë të

ABCD, ku ÊA = 7 + 20°, ÊB = 10 +5 dhe larguara për 4,8dm dhe 1,8dm nga një
ÊC = 3 + 40°.Cakto këndin në kulmin B, ashtu tangjentë e rrethit. Cakto rrezen e atin rrethi.
që të mos varet nga x.

71
 VEKTORË. VEKTORË KOLINEARË.
6 VEKTORË TË BARABARTË

Kujtohu! Shënimet AB dhe BA paraqesin

A bashkësinë e njëjtë të pikave nga drejtëza
Pikat A dhe B janë pika të skajshme të segmentit
AB, gjegjësisht segment të njëjtë.
AB. B
A Segmenti te i cili njëra pikë merret si pikë e fillimit
Cili nga pohimet vijuese është i saktë? kurse tjetra si pikë e mbarimit quhet segment i
a) AB dhe BA janë shënime për të njëjtin segment. orientuar.
b) AB = BA. c) {A, B} = {B, A}. B
→
a
d) ( A, B ) = ( B, A). M
A
Të sakta janë pohimet a), b) dhe c). N

→
Segmentin e orientuar me fillim në A dhe mbarim në B e shënojmë me AB . Në vizatim janë paraqitur
→ → →
segmente të orientuara AB dhe MN . Në rast se pikat A dhe B puthiten, atëherë AA quhet segment i orientuar
zero.
→
Çdo segment i orientuar jozero AB ka drejtim të përcaktuar me drejtëzën AB, kahje të përcaktuar me
→
gjysmëdrejtëzën AB dhe gjatësi | AB | = AB (të barabartë me gjatësinë e segmentit AB)

Mbani mend!

Secili segment i orientuar quhet vektor.

Konceptet drejtim i vektorit, kahja e vektorit dhe gjatësia (ose intensiteti, moduli) i vektorit janë identike
me konceptet drejtim, kahje dhe gjatësi e segmentit të orientuar.
→ → → →
Segment i orientuar zero AA quhet vektor zero dhe shënohet me 0 , gjegjësisht AA = 0 .
→ → →
Për shënimin e vektorëve shpesh përdoren shkronjat e vogla me shigjeta, për shembull a , b , c etj., me
→ → →
ç‘rast nuk potencohet fillimi dhe fundi i vektorit; gjatësitë e atyre vektorëve shënohen me , | a | , | b | , | c |.

1 Në rrafsh të njëjtë janë dhënë tre pika të ndryshme A, B dhe C. Sa vektorë gjithsej janë të përcaktuar
me pikat e dhëna. sa segmente gjithsej përcaktohen me ato pika?

72
 Kujtohu!
B Bashkësia e të gjitha drejtëzave paralele
Me sa pika është përcaktuar një drejtëz?
Kur themi se drejtëza a dhe b janë paralele? të cilat shtrihen në rrafsh të njëjtë paraqet një drejtim.
Le të shtrihet drejtëza a në rrafshin Σ. Sa drejtëza
shtrihen në atë rrafsh që janë paralele me Secila drejtëz e asaj bashkësie merret si për-
drejtëzën a? faqësuese e atij drejtimi.
Nëse pikat A dhe B janë të ndryshme, atëherë ato paraqesin vetëm
një drejtëz p, gjegjësisht me ato është përcaktuar një drejtim p, ndërsa p
→ B
për vektorin AB themi se shtrihet në drejtëzën p. A

Mbani mend!

Vektorët të cilët shtrihen në të njëjtën drejtëz ose në drejtëza të ndryshme paralele quhen vektorë
kolinearë. Vektorët që nuk janë kolinearë quhen vektorët jokolinearë.

2 Në vizatim drejtëzat a dhe b janë paralele dhe janë B a

C A
paraqitur disa vektorë. D b
a) Cilët prej tyre janë vektorë kolinearë? N
b) Cilët vektorë janë jokolinearë M Q P
c) Cilët vektorë janë të një kahje, e cilët kanë kahje
të kundërt?

Dy segmente janë të barabartë nëse ato kanë gjatësi të njëjtë, pavarësisht nga pozita e tyre. Dy
C vektorë kolinearë mund të jenë ose me kahje të njëjtë ose me kahje të kundërt.

Mbani mend!

Dy vektorë janë të barabartë nëse kanë kahje të njëjtë dhe gjatësi të barabartë.

→
→ → a
Vektorët a dhe b janë të barabartë dhe shënojmë
→ → →
a = b. b

→ → →
→ → → c p
Vektorët c dhe d dhe vektorët p dhe q nuk janë
→
të barabartë. Pse? d →
q

3 Cilët vektorë të vizatimit paraprak janë të një kahjeje, e cilët të kahjes së kundërt?
A munden dy vektorë jokolinear të jenë të barabartë?

73
 4 Vizato dy vektorë kolinearë që kanë gjatësi të barabartë dhe janë me;
a) kahje të njëjtë; b) kahje të kundërt D C
5 Në brinjët e rombit ABCD (vizatimi) janë shënuar
→ → → →
vektorët AB, BC, CD dhe AD.
Cilët vektorë janë të barabartë?
A B
Cilët vektorë janë të kundërt
Pasi që AB = CD dhe AB & CD, kanë gjatësi të njëjtë, por nuk janë të barabartë. Kahjet e tyre janë të
kundërta

Mbani mend!

Dy vektorë me kahje të kundërt dhe me gjatësi të barabartë quhen vektor të kundërt.

→ →
Vektori i kundërt i vektorit a shënohet me − a . →
a
→ → →
Në vizatimin paraprak vektorët AB dhe CD janë të kundërt, −a
→ →
gjegjësisht AB = − CD .

6 Nëpër pikën e dhënë A e cila nuk shtrihet në drejtëzën e dhënë a, vizato drejtëzën p ashtu që të jetë
paralele me drejtëzën a. B
A
Zgjidhje. p
Në drejtëzën a zgjedhim pika të çfarëdoshme M dhe N, e pastaj
e caktojmë pikën B si kulm të katërt të paralelogramit MNBA
(vizatimi). Drejtëza e kërkuar p është e vetme, sipas aksiomës M N a
për paralelshmëri e cila thotë:

A7 Nëpër pikën e dhënë e cila nuk shtrihet në drejtëzën e dhënë, kalon një dhe vetëm një drejtëz e
cila është paralele me drejtëzën e dhënë.
→ C D
7 Është dhënë vektori AB dhe pika e çfarëdoshme C. Konstrukto
→
vektor CD i cili është i barabartë me vektorin e dhënë.
a) Nëse pika C nuk i takon drejtëzës AB, atëherë zgjidhja është e njëjtë si
zgjidhja e detyrës paraprake. A B
b) Nëse pika C shtrihet në drejtëzën AB, atëherë edhe vektori i kërkuar është në drejtëzën e njëjtë.

Konstruktimi i vektorit i cili është i barabartë me A

vektorin e dhënë quhet bartje e vektorit. B
C
D
Është dhënë vektori a . Sa vektorë mund të konstruktosh ashtu që të jenë të barabartë me vektorin e
dhënë?

74
Duke e shfrytëzuar zgjidhjen e detyrës 6 mund ta shprehim pohimin vijues:
→ →
Nëse katërkëndëshi AMNB është paralelogram, atëherë vektorët AB dhe MN janë të barabartë,
→ →
gjegjësisht AB = MN .

Vërtetimi i këtij pohimi rrjedh drejtpërdrejt nga përkufizimi i vektorëve të barabartë.

→ →
8 Vlen edhe pohimi i kundërt, gjegjësisht nëse vektorët AB dhe DC janë të barabartë dhe nuk shtrihen
në të njëjtën drejtëz, atëherë katërkëndëshi ABCD është paralelogram.
→ → D C
Vërtetim. Nga AB = DC rrjedh se AB = CD dhe AB & CD. Pasi që AC
është transversalja e drejtëzave AB dhe CD, rrjedh se ( BAC = ( DCA.
Nga ajo se Δ ABC ≅ Δ CDA (pse?), rrjedh se ) DAC = ( BCA, e pasi
që ato janë kënde tjetëranshme në transversalen AC, rrjedh se AD & BC. A B
katërkëndëshi ABCD është paralelogram. Me të teorema u vërtetua.

T17 Dy vektorë AB dhe DC të cilët nuk shtrihen në të njëjtën drejtëz janë të barabartë nëse dhe
vetëm nëse katërkëndëshi ABCD është paralelogram.

Detyra
1 Zgjedh katër pika të ndryshme A, B, C dhe D. 3 Le të jetë ABCD paralelogram dhe S prerja e
Sa vektorë dhe sa segmente mund të formohen diagonaleve të tij. Caktoni cilët nga çiftet e
prej atyre pikave? vektorëve janë të barabartë, cilët kolinearë e
2 Zgjedh katër pika të ndryshme O, A, B dhe C. cilët nuk janë të barabartë:
→ → → →
→ → → → → →
Barti vektorët AB, BC, BA dhe CA me fillim në a) AB dhe CD; b) AB dhe DC; c) BC dhe CB;
pikën e zgjedhur O. → → → →
d) AS dhe BC; e) SA dhe CS.

7 MBLEDHJA DHE ZBRITJA E VEKTORËVE.

Kujtohu! Në rrafsh të njëjtë janë dhënë

→ A 1 → →
vektorët a dhe b dhe pika O.
→ a → → → →
Bartni vektorin a me
Konstrukto vektorët OA = a dhe AB = b .
fillim në pikën O.
O Zgjidhje. A
→
Janë dhënë vektorët a dhe → → → →
→ → → b → b a b
b . Barte vektorin b të fillojë a a
→ O B
në mbarim të vektorit a .
→ → → → → → → → →
OA = a , AB = b , dhe OB = OA+ AB = a + b .
Cilat veti vlejnë për mbledhjen e numrave real? Vektori OB është shumë e vektorëve a dhe b
gjegjësisht OB = a + b .

75
 Shuma e vektorëve nuk varet nga zgjedhja e pikës O.
→ → C
Shuma e vektorëve a dhe b është fituar sipas rregullës së lidhjes.
→ → →
Për vektorët AB, AC dheCB në vizatim vlen barazia
→ → →
AB = AC + CB, që quhet rregulla e tre pikave.
A B
Mbani mend!

Shuma e dy vektorëve të lidhur është vektori fillimi i të cilit është në fillimin e vektorit të parë, ndërsa
mbarimi është në mbarimin e vektorit të dytë.

2 Cakto shumën e dy vektorëve: a) me kahje të njëjtë; b) me kahje të kundërt.

→ →
a b
a) b)
→ →
a b
O A B B O A
→ → → → → → → → → → → → → → → → → →
OA = a , AB = b , OB = OA+ AB = a + b . OA = a , AB = b , OB = OA+ AB = a + b .
→ →
Vektorët AB dhe BAjanë vektorë të kundërt, prandaj shuma e tyre sipas rregullës së tre pikave është
→ → → →
AB + BA = AA. Shuma AA paraqet pikë, e sipas përkufizimit për vektor ajo është vektor zero, dhe shënohet
→ → →
me AA = 0 . Moduli i vektorit zero është zero, gjegjësisht | AA | = 0. Sipas kësaj, shuma e dy vektorëve
me kahje të kundërt është vektor zero, gjegjësisht → ⎛ →⎞ →
a+⎜− a ⎟ = 0 .
⎝ ⎠
→ → → → → →
Nëse a është cili do vektor, atëherë a + 0 = 0 + a = a .
Vektori zero është kolinear me cilin do vektor.
→ → → → → →
3 Janë dhënë vektorët jokolinear a dhe b . Cakto shumat a + b dhe b + a .
→ →
Vektorët a dhe b i bartim me fillim të përbashkët në pikën → C
→ D a
→ → → → b
A, ashtu që AB = a dhe AD = b . Fitojmë paralelogramin →
→ → → →
b →
ABCD, prandaj për shumën a + b = AC themi se është a b
fituar sipas rregullës së paralelogramit. A →
a B
Prej këtu rrjedh se:
→ → → → → → → → →
AB+ BC = AC = AD+ DC, d.m.th a + b = b + a .

→→ →
Vëre: Nëse a, b dhe c janë vektorë të çfarëdoshëm, atëherë për ato vlen:
→ → → → → →
b) ⎛⎜ a + b ⎞⎟ + c = a + ⎛⎜ b + c ⎞⎟ , vetia asociative.
→ → → →
a) a + b = b + a , vetia komutative;
⎝ ⎠ ⎝ ⎠

76
 Me zbatimin e vetisë asociative mund të caktohet shuma e më tepër vektorëve sipas rregullës së lidhjes,
pasi që shuma nuk varet nga radhitja e mbledhësve.
→
4 Cakto shumën e vektorëve të dhënë → a E →
d d →
në vizatim. D c C
→→→→ →
Vektorët a , b , c , d i quajmë edhe komponentë, → →
→ c b b
ndërsa shuma e tyre AE quhet rezultante. Këto
koncepte më së shpeshti përdoren në fizikë, gjatë A → B
a
mbledhjes së forcave. → → → → → → → → →
AE = AB + BC + CD + DE = a + b + c + d .

Nëse rezultantja është 0 , d.m.th. forcat janë në baraspeshë, e kjo është e njëjtë sikur në trup të mos
veprojë forcë.
D C
→
Sipas rregullës së paralelogramit, vektori c është shumë e ektorëve → →
c
→ → → b
a dhe b . Mund të thuhet edhe e kundërta, se c është i zbërthyer në
→ →
dy komponente a dhe b (vizatimi). A → B
a
Paralelogrami me diagonale të dhënë nuk është njëvlerësisht i → →
b1 →
→ b
përcaktuar. Sipas kësaj, vektori i dhënë c nuk mundet në mënyrë të c
vetme të zbërthehet në komponentë (vizatimi). a1
→ →
a
→ → → →
Nëse është dhënë vektori c dhe një komponentë e tij a , atëherë b c
→
komponenta e dytë b mundet të caktohet në mënyrë të vetme (vizatimi).
→
a
→
Vektori i dhënë c mundet në mënyrë të vetme të zbërthehet në dy D C
komponente nëse janë të njohur drejtimet e tyre. Nëse me drejtëzat p → →
→ → b c
dhe q janë të përcaktuar drejtimet e komponentave të vektorit c = AC ,
→ → → → → q
në atë rast komponenta të vektorit c janë a = AB dhe b = AD, të A →
a B
cilët janë të përcaktuar në mënyrë të njëvlerëshme (vizatimi). p

→ → → →
B 5 → → →
Janë dhënë vektorët AB = a dhe AC = b . Cakto vektorin x , ashtu që AC + x = AB .
→

C
Sipas rregullës për mbledhje të vektorëve (vizatimi) kemi . Prej këtu rrjedh se → →
→ → → → → → b x
AC + x = AB . →
x = AB − AC = CB, gjegjësisht vektori x është ndryshim
→ → A B
Mbani mend! i vektorëve a dhe b . →
a

Ndryshimi i dy vektorëve me fillim të përbashkët është vektor fillimi i të cilit është në mbarim të zbritësit,
ndërsa mbarimi është te mbarimi i të zbritshmit .

77
Është e njohur se për numrat real a dhe b vlen a - b = a + (-b). E njëjta veti vlen edhe për vektorët, gjegjësisht
a − b = a + (−b). D.m.th., në vend që të zbresim vektorë, është e mjaftueshme që vektorit të parë (që
zbritet) t’ia shtojmë vektorin e kundërt të vektorit të dytë (zbritësin).

6
Cakto ndryshimin a -b , ashtu që vektorit që zbritet t’ia shtojmë vektorin e kundërt të vektorit zbritës.
Zgjidhje. →
A a B
→
→ → → → → → → → →
b → → AB = a , BC = − b ; AC = AB + BC = a + (− b ),
−b −b
→ → →
→
a C d.m.th. AC = a − b .

7 Në brinjët e trekëndëshit ABC janë të shënuara vektorët (vizatimi). Shprehe

vektorin:
C
→ → → → → → → → →
a) AC me BC dhe BA; b) CB me AB dhe AC; c) BA me CA dhe CB .
→ → → → → → → → →
Zgjidhje. a) AC = BC − BA; b) CB = AB − AC ; c) BA = CA− CB .
A B

Detyra

1 Janë dhënë vektorët a , b dhe c me fillim të 4 Është dhënë pesëkëndëshi ABCDE. Gjej së
përbashkët. Konstrukto shumën e tyre. paku katër mundësi për ta shprehur vektorin
→
AB si shumë të vektorëve jozero, me fillim dhe
mbarim në kulmet e shumëkëndëshit.
2 Diagonalet e paralelogramit ABCD priten në
pikën O. Thjeshto shprehjen: 5 Janë dhënë tre pika A, B dhe C. Cakto vektorin
→ → →
→ → → → → → → AB + CA+ BC .
a) OA+ OB + OC + OD; b) ⎛⎜ BC + OA ⎞⎟ + OC;
⎝ ⎠
→ → → → → →⎞
c) ⎛⎜ AB + DO ⎞⎟ + OA; ⎛
d) DO + ⎜ OA+ BC ⎟ . 6 Pika O shtrihet në rrafshin e paralelogramit
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
ABCD. Vërteto se është i saktë pohimi
3 Pika S është pikëprerja e diagonaleve të → → → →
OA+ OC = OB + OD .
paralelogramit ABCD. Shprehe secilin vektor
→ → → →
AB, AD, CB dhe DC me ndihmën e vektorëve
→ →
SA dhe SB .

78
 8 SHUMËZIMI I VEKTORIT ME NUMËR

→
Kujtohu! A 1 Është dhënë vektori a .

Konstrukto vektor: →
→ a
Është dhënë vektori a . Konstrukto vektorin: → → → C
→ → a) 2 ⋅ a ; b) −3 ⋅ a . B a
→
a) a + a ; → A a
→ → → a Zgjidhje.
b) a + a + a .
→ → → → → →
a) AC = AB + BC = a + a = 2 a .
Cilët veti vlejnë për shumëzimin e numrave real? → M
→ P −a
b) → Q −a
N −a
→ →
Vëren se vektorët 2 a dhe −3 a janë → → → → → ⎛ →⎞ ⎛ →⎞ →
kolineare me vektorin e dhënë MN = MP+ PQ+ QN = − a + ⎜ − a ⎟ + ⎜ − a ⎟ = −3 ⋅ a .
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
→ → →
Vektori 2 a ka kahje të njëjtë me vektorin a , ndërsa vektori −3 a është me
→
Mbani mend! kahje të kundërt me vektorin a .

→ → →
Nëse k ∈\, atëherë k ⋅ a = a ⋅ k është vektor kolinear me vektorin a dhe me gjatësi të barabartë
→ →
me | k ⋅ a | = | k | ⋅ | a | .
→ →
Vektori k ⋅ a ka kahje të njëjtë me vektorin a , nëse k > 0.
→ →
Vektori k ⋅ a ka kahje të kundërt me vektorin a , nëse k < 0.

→ → 3→ →
2 Është dhënë vektor i çfarëdoshëm a . Konstrukto vektorë: −2 a , a dhe 2⋅ a.
2
→ →
Vektori 2 a është me kahje të njëjtë me vektorin a
→
a , ndërsa gjatësia e tij është e barabartë me gjatësinë e
→ → c
hipotenuzës së trekëndëshit barakrahës kënddrejtë me → a |a|
→
a= 2
katete | a | (vizatimi)
→
|a|
Nga përkufizimi për shumëzimin e vektorit me numër rrjedh:
→ → → → → → → →
1 ⋅ a = a ; −1 ⋅ a = − a ; 0 ⋅ a = 0 ; k ⋅ 0 = 0 (k ∈ \ ).

→
3 Vizato vektor të çfarëdoshëm a , e pastaj konstrukto vektorë:
a) 2 ⋅ ⎛⎜ − a ⎞⎟ ;
3→ 2→ →
b) −3 ⋅ ⎛⎜ a ⎞⎟ ; c) ⎛⎜ − 2 ⎞⎟ a .
1
⎝ 4 ⎠ ⎝3 ⎠ ⎝
2 ⎠

Udhëzim. Së pari kryeji operacionet me numra.

79
 → →
4 Janë dhënë vektorët a dhe b . Konstrukto 5 Thjeshto shprehjen
→ → →
vektorin c = 2 ⎛⎜ a + b ⎞⎟ . → → → →
⎝ ⎠ a) 2 ⎛⎜ a + b ⎞⎟ + 3 ⎛⎜ a + 3 b ⎞⎟ ;
→ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
b → → → →
b) 3 ⎛⎜ a + b ⎞⎟ − 4 ⎛⎜ a − b ⎞⎟ ;

a+ →
B

b
→ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

→
a
C → → → → → → →
→ → → → c) 3 ⎛⎜ a − b + 2 c ⎞⎟ + 2 b − ⎛⎜ a + b − 6 c ⎞⎟ .

a+ →
OC = a + b ; ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

b
b

→
→ → ⎛→ →⎞
OB = 2 OC = 2 ⎜ a + b ⎟ . O A
⎝ ⎠ →
a
→ → → →
Konstrukto vektorin c duke e shfrytëzuar vetinë c = 2 a + 2 b .

Detyra
→ → 3 Le të jenë pikat A, B, C dhe D kolineare dhe
1 Janë dhënë vektorët a dhe b . Konstrukto le të jenë M dhe N përkatësisht meset e
vektorët; segmenteve AB dhe CD,. Trego se:
→ → → →
1→ → → → → → →
a) a + 2 b ; b) a − 2 b ; c) − a + b . 2 MN = AC + BD = AD + BC .
2
→ 4 Le të jetë S prerja e diagonaleve të para-
2 Prej barazimit vijues cakto vektorin x :
lelogramit ABCD dhe le të jetë O pikë e
→ → → → → →
a) 2 x − a + b = 2 ⎛⎜ a + b ⎞⎟ + x ; çfarëdoshme. Trego se:
⎝ ⎠ → → → → →
→ → → → → 4 OS = OA+ OB + OC + OD .
b) 3 a − b − 2 x = 2 a − 3 x ;
5 Vërteto se meset e brinjëve të cilin do
→ → → → ⎛→ →⎞
c) a − x + 3 b = 2 b + ⎜ a + x ⎟ . katërkëndësh janë kulme të një paralelogrami.
⎝ ⎠

9 ZBATIMI I VEKTORËVE

Disa pohime matematike mund të vërtetohen shumë lehtë me ndihmën e vektorëve. Zbatimin e
vektorëve do ta tregojmë në detyrat vijuese.
1 Vija e mesme e trekëndëshit është paralele me brinjën me të cilën nuk ka pika të përbashkëta dhe
gjatësia e saj është e barabartë me gjysmën e gjatësisë të asaj brinje.
Vërtetim. Le të jetë B1A1 vija e mesme e trekëndëshit ABC (vizatimi). C
Sipas rregullës për mbledhjen e vektorëve kemi:
→ → → → → → → B1 A1
B1 A1 = B1C + CA1 dhe B1 A1 = B1 A+ AB + BA1 . Me mbledhjen e këtyre dy barazive
→ → → → → →
barazive fitojmë; 2 B1 A1 = B1C + CA1 + B1 A+ AB + BA1 ; A B
→ → ⎛→ →⎞ ⎛→ →⎞ → 1→ → → → 1→
2 B1 A1 = AB + ⎜ B1C + B1 A ⎟ + ⎜ CA1 + BA1 ⎟ ; B1 A1 = AB + 0 + 0 , d.m.th., B1 A1 = AB . Prej këtu rrjedh se
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ 2 2
→ 1 → 1
| B1 A1 | = | AB |, do të thotë B1 A1 = AB dhe B1 A1 & AB.
2 2

80
 2 Vërteto se vija e mesme e trapezit është e barabartë me gjysmëshumën e bazave të trapezit dhe është
paralele me ato.
Udhëzim: Shfrytëzo zgjidhjen e detyrës paraprake.

3 Le të jetë M mesi i segmentit AB dhe le të jetë O pikë e çfarëdoshme. Vërtetoni se

→ 1→ 1→ A
OM = OA+ OB .
2 2
M
Vërtetim. Sipas rregullës për mbledhjen e vektorëve kemi:
→ → → → → →
OM = OA+ AM dhe OM = OB + BM . Me mbledhjen e këtyre dy barazive fitojmë O B
→ → → ⎛ → →⎞ → → →
2 OM = OA+ OB + ⎜ AM + BM ⎟ . Pasi që AM + BM = 0 (vektorë të kundërt),
→ → ⎝ → ⎠ → 1→ 1→
rrjedh se 2 OM = OA+ OB, prej ku OM = OA+ OB .
2 2

4 Le të jenë A1, B1 dhe C1 meset e brinjëve të trekëndëshit ABC.

→ → → → C
Vërtetoni se: AA1 + BB1 + CC1 = 0 .
B1 A1
Vërtetim. Me zbatimin e zgjidhjes së detyrës paraprake kemi:
→ 1→ 1→ → 1→ 1→ → 1→ 1→
AA1 = AB + AC , BB1 = BA+ BC , CC1 = CA+ CB, prandaj A B
2 2 2 2 2 2 C1
→ → → 1⎛ → →⎞ 1⎛ → →⎞ 1⎛ → → ⎞ → → → 1→ 1→ 1→ →
AA1 + BB1 + CC1 = ⎜ AB + BA ⎟ + ⎜ AC + CA ⎟ + ⎜ BC + CB ⎟ , d.m.th. AA1 + BB1 + CC1 = 0 + 0 + 0 = 0 .
2⎝ ⎠ 2⎝ ⎠ 2⎝ ⎠ 2 2 2

Detyra

1 Le të jetë T qendër e rëndimit për trekëndëshin 4 Është dhënë katërkëndëshi ABCD, ashtu që
→ →
ABC dhe le të jetë O pikë e çfarëdoshme. AB = DC . Vërteto se
→ → → → → → →
Vërteto se: OT = 1 ⎛⎜ OA+ OB + OC ⎞⎟ . AC + BD = 2 BC .
3 ⎝ ⎠
2 Le të jetë T qendër e rëndimit për trekëndëshin 5 Vërteto se vija e rëndimit tc e trekëndëshit ABC
ABC dhe le të jetë O pikë e çfarëdoshme. është e barabartë me
1
2
( )
CA + CB .
→ → → →
Vërteto se: TA+ TB + TC = 0 .

3 Vërteto se meset e brinjëve të rombit janë

kulme të drejtkëndëshit.

81
 10 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

Në detyrat 1 dhe 2 plotëso fjalitë

1 Dy kënde janë të puqët, nëse

2 Dy vektorë janë kolinear, nëse

Në tre detyrat e dhëna vetëm një përgjigje është e saktë. Përgjigju cila është ajo.

3 Janë dhënë katër pika, prej të cilave tre janë kolineare. Me pikat e dhëna janë të përcaktuara:
1; 3; 4 ose 6 drejtëza

4 Në një rreth korda me gjatësi 16 cm është 15 cm larg qendrës së rrethit. Rrezja e rrethit është; a) 17
cm; b) 24 cm; c) 8 cm d) 20 cm.

5 Sa rrafshe janë të përcaktuara me dy drejtëza të ndryshme paralele?

a) 2; b) asnjë c) pafund shumë; d) 1.

6 Në një shumëkëndësh shuma e këndeve të brendshme është 1080°. Cakto numrin e përgjithshëm të
diagonaleve që mund të tërhiqen në atë shumëkëndësh.

7 Shuma e këndit α dhe dy këndeve të tij të puqët është 245°. Cakto këndin α.

8 Nëpër dy drejtëza që priten kalon një dhe vetëm një rrafsh. Vërteto.

9 Këndet e përballta në katërkëndëshin kordor janë suplementare. Vërteto.

D C
10 Në brinjët e paralelogramit ABCD janë të shënuar vektorët (vizatimi).
Cilët vektorë janë:
a) të kundërt; b) kolinear; c) të barabartë?
A B

11 Drejtëza a e depërton rrafshin Σ në pikën M. Drejtëza b shtrihet në rrafshin Σ, por nuk kalon nëpër
pikën M. Cakto pozitën reciproke të drejtëzave a dhe b.

12 Vërteto se meset e brinjëve të rombit janë kulme të drejtkëndëshit.

82
TEMA 3 FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE T
TË KËNDIT TË NGUSHTË

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Trekëndësha të ngjashëm.................. 84
2 Sinusi, kosinusi, tangjenti dhe
kotangjenti i këndit të ngushtë............ 87
3 Funksionet trigonometrike të
këndeve komplementare................... 91
4 Funksione trigonometrike të 30°,
45°, 60°..........................................
5 Lidhja ndërmjet funksioneve
trigonometrike të këndit të njëjtë....... 94
6 Ndryshimi i funksioneve
trigonometrike nëse këndi ndryshon
prej 0° deri 90°................................ 99
7
Zgjidhja e trekëndëshit kënddrejtë..... 103
8 Detyrat për zbatimin e funksioneve
trigonometrike.................................... 111
Sinusi dhe kosinusi i këndeve më të
9
mëdhenj se 90°................................. 114
93
10 Grafikët e funksioneve sinus dhe
kosinus............................................. 117
11 Detyrat kontrolluese tematike............ 122
1
2

83
 1 TREKËNDËSHA TË NGJASHËM

Nëse gjatësitë e katër segmenteve AA1 = a,

Kujtohu! BB1 = b; CC1 = c dhe DD1 = d formojnë ndonjë
proporcion, për shembull a : b = c : d , atëherë
Shumëkëndëshi me tre brinjë quhet trekëndësh. për ato segmente themi se janë proporcionale.

Për cilin trekëndësh themi se është: Kontrollo a janë proporcionale segmentet me

brinjëndryshëm; barakrahës; barabrinjës?
Si ndahen trekëndëshat sipas këndeve?
Cili trekëndësh është: kënddrejtë; këndgjerë;
këndngushtë?
gjatësi; a) 2, 3, 10, 15; b) 4, 8, 12, 16.
Nëse të dy krahët e një këndi priten me dy
drejtëza të ndryshme paralele, atëherë segmentet
e formuara në njërin krah janë proporcionale
me segmentet gjegjëse të krahut tjetër (teorema
e Talesit)

A Për dy trekëndësh ABC dhe A1B1C1 themi se janë të ngjashme, nëse tre kënde të një trekëndëshi
janë të barabartë me tre këndet përkatëse të trekëndëshit tjetër dhe brinjët përkatëse
janë proporcionale, gjegjësisht C C1
(A = (A1 , (B = (B1 , (C = (C1
AB : A1 B1 = BC : B1C1 = AC : A1C1 .
Në atë rast shkruajmë: ΔABC  ΔA1 B1C1 .
A B A1 B1
F
L
1 Në trekëndëshin ΔEFG në vizatim, segmenti
KL & EF . Trego se ΔEFG  ΔKLG.
G K E
Për barazinë e këndeve, shfrytëzo vetinë e këndeve me krahë paralele.
Për proporcionalitetin e brinjëve përkatëse zbato teoremën e Talesit për segmente proporcionale.
Ngjashmëria e trekëndëshave mund të caktohet edhe me më pak kushte (se sa në përkufizim) me ndihmën
e ndonjërit prej tre shenjave vijuese për ngjashmërinë e trekëndëshave.

Dy trekëndësha janë të ngjashëm:

1) Nëse kanë nga dy të barabarta;

2) Nëse dy brinjë të njërit trekëndësh janë proporcionale me dy brinjë të trekëndëshit tjetër,

ndërsa këndet e formuara prej atyre brinjëve janë të barabartë.
3) Nëse tre brinjë të njërit trekëndësh janë proporcionale me tre brinjë të trekëndëshit tjetër.

84
2 Provo a janë të ngjashëm trekëndëshat ABC dhe A1 B1C1 , nëse:
a) BC = 20, AC = 22, (C = 50°; B1C1 = 30, A1C1 = 33, (C1 = 50°.
b) BC = 25, AC = 70, (C = 70°; B1C1 = 50, A1C1 = 140, (C1 = 70°

3 A janë të ngjashëm trekëndëshat me brinjë:

a) 3, 4, 5 dhe 6, 8, 10; b) 2, 2, 3 dhe 6, 6, 8; c) 9, 12, 18 dhe 3, 6, 4?

4 ǒthonë shenjat e ngjashmërinë e trekëndëshave kënddrejtë?

Trekëndëshi si formë është shumë i përhapur në natyrë, në teknikë, gjatë matjeve praktike etj. Me
B këtë formë ti je i njoftuar para se të vish në shkollë. Dihet se, çdo trekëndësh, me një lartësi të tij
mundet të zbërthehet në dy trekëndësha kënddrejtë. Nga ana tjetër, trekëndëshi kënddrejtë takohet edhe si
pjesë përbërëse e shumë figurave gjeometrike siç janë: drejtkëndëshi, rombi, deltoidi, shumëkëndësha të
rregullt etj. D.m.th., me ndihmën e trekëndëshit kënddrejtë mund të mësohen figura të ndryshme gjeometrike
dhe të zgjidhen shumë detyra praktike nga jeta e përditshme, po edhe probleme më të ndërlikuara nga lëmi i
ndërtimtarisë, gjeodezisë, makinerisë dhe në përgjithësi teknikës. Prandaj atij do t’i kushtojmë vëmendje të
posaçme. Së pari, të kujtohemi në disa kuptime dhe veti në lidhje me të.

Elementet themelore të trekëndëshit kënddrejtë janë brinjët e tij (katetet dhe hipotenuza) dhe këndet e
tij të ngushta.

Katetet e ΔABC (vizatimi) do ti shënojmë me a dhe b, hipotenuzën

B
e tij me c, ndërsa këndet e ngushta me α dhe β ; simbole të njëjta
β
do të përdorim edhe për numrat matëse të tyre. Gjatë saj: c
a
- Katetën përball këndit α do ta shënojmë me a dhe do ta quajmë
katetë e pranshme për këndin β dhe e përballtë për këndin α. α
-Katetën përball këndit β do ta shënojmë me b dhe do ta quajmë C A
b
katetë e pranshme për këndin α dhe e përballtë për këndit β.

Për elementet themelore të trekëndëshit kënddrejtë ABC është e saktë;

a 2 + b2 = c 2 , α + β = 90°.

85
 Trekëndëshi kënddrejtë është plotësisht i përcaktuar nëse dihen vetëm dy elemente themelore të tij,
prej të cilëve të paktën njëra është brinjë. (Pse?)

Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë d.m.th. nga kushtet e parashtruara në detyrë të caktohen të gjitha
elementet themelore të atij trekëndëshi.

Detyrat vijuese janë të njohura me emër detyrat themelore për zgjidhjen e trekëndëshit
C kënddrejtë:
1. Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë nëse janë të njohura të dy katete.

2. Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë nëse janë të njohura hipotenuza dhe një katete.

3. Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë nëse janë të njohur një katete dhe një kënd i ngushtë.

4. Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë nëse janë të njohur hipotenuza dhe një kënd i ngushtë.

Me njohuritë e deritanishme detyrat themelore të numëruara mund të zgjidhen vetëm pjesërisht. Për shembull:
në detyrat 1 dhe 2, me shfrytëzimin e teoremës së Pitagorës mund të njehsohet hipotenuza, gjegjësisht kateta
tjetër; në 3 dhe 4 mund të gjendet këndi tjetër i ngushtë –dhe vetëm aq. Por, nuk mund t’i gjejmë këndet në
detyrat 1 dhe 2, as brinjët në 3 dhe 4. Për këtë qëllim është e nevojshme të vendoset lidhja e caktuar mes
këndeve të ngushta dhe raporteve të brinjëve në trekëndëshin kënddrejtë. Lidhja e tillë na mundëson futjen e
të ashtuquajturave funksione trigonometrike.

Detyra
1 Duke ditur se ΔABC  ΔPQR, cakto x dhe y 3 Në vizatim në ΔABC është tërhequr lartësia CD
sipas vizatimit. dhe MN||AB. Sa trekëndësha kënddrejtë vëren
R
C dhe cilët prej tyre janë të ngjashëm ndërmjet
tyre?
15 10 C
12 x

A M S N
6 B P y Q

2 Në vizatim është dhënë ΔABC  ΔMNC .

A D B
Cakto CB dhe MN, nëse:
4 Në trapezin ABCD, me baza AB dhe CD,
CM = 5, CN = 6, AB = 12 dhe CA = 15. diago-nalet AC dhe BD priten në pikën S.
C
a) Vërteto se ΔABS  ΔCDS .
M N b) Cakto CD, nëse
AB = 12, AS = 6 dhe SC = 3.
A B

86
 5 Janë dhënë trekëndësha kënddrejtë
ABC me a = 6, b = 8 dhe
A1 B1C1 me a1 = 9, c1 = 12.
a) Trego se ato trekëndësha janë të ngjashëm.
b) Cakto raportin e katetës së përballtë të
këndit α dhe hipotenuzës në óABC dhe të
këndit α1 në óA1B1C1.
6 Vizato tre trekëndësha të ndryshëm kënddrejtë
të cilët kanë nga një kënd të ngushtë α dhe
mati brinjët e tyre. Njehso raportet e katetës
së përballtë të këndit α dhe hipotenuzës së që
të tre trekëndëshave. A janë të ngjashëm ato
trekëndësha.
7 Vizato dy trekëndësha kënddrejtë ACB dhe
A1C1 B1 A1C1B1 dhe shëno elementet e tyre
themelore. Trego se: nëse α = α1, atëherë
a a1
= .
c c1

SINUSI, KOSINUSI, TANGJENTI DHE KOTANGJENTI

2 I KËNDIT TË NGUSHTË

Në vizatim është dhënë këndi i ngushtë

Kujtohu! B xAy = α. Në krahun A marrim pika të
Çka është raporti? çfarëdoshme B, B1, B2, …Nga pikat B, B1, B2,
Për cilët trekëndësha themi se janë të ngjashëm? …tërheqim normale në krahun Ax dhe fitojmë
Në cilat kushte dy trekëndësha kënddrejtë janë trekëndësha kënddrejtë ABC, AB1C1, AB2C2…
të ngjashëm?
y
Për të gjitha këto trekëndësha këndi α është i B2
B1
përbashkët, që do të thotë se secili prej tyre është B
i ngjashëm me ΔABC .
c a
Nga ngjashmëria e trekëndëshave rrjedh proporcionaliteti i α
brinjëve përkatëse të tyre, gjegjësisht A
b C C1 C2 x
BC B1C1 B2C2 AC AC1 AC2
= = = ... dhe = = = ...
AB AB1 AB2 AB AB1 AB2
Shprehe me fjalë domethënien e këtyre barazive.
Te të gjithë trekëndësha kënddrejtë me kënd të ngushtë α, raporti i katetës së përballtë të atij këndi α
dhe hipotenuzës është një numër i njëjtë (vlera e raportit a : c, ku a = BC , c = AB ) .

Te të gjithë trekëndësha kënddrejtë me kënd të ngushtë α, raporti i katetës së pranshme të atij këndi α
dhe hipotenuzës është një numër i njëjtë (vlera e raportit b : c, ku b = AC , c = AB).

87
 a
Ai numër, gjegjësisht herësi quhet sinus i këndit α dhe shënohet me sin α.
c
b
Ai numër, gjegjësisht herësi quhet kosinus i këndit α dhe shënohet me cos α.
c

Mbani mend!

Sinusi i këndit të ngushtë në trekëndëshin kënddrejtë është raport i katetës së përballtë të atij
këndi dhe hipotenuzës.
Kosinusi i këndit të ngushtë në trekëndëshin kënddrejtë është raport i katetës së pranshme të atij
këndi dhe hipotenuzës.
B

Për trekëndëshin kënddrejtë në vizatim kemi: c

β
a b b a a
sin α = ; sin β = ; cos α = ; cos β = .
c c c c α
A b C

1 Në bazë të përkufizimeve të mësipërme dhe vizatimit cakto sin α dhe cos α.

a) b) m c) α
10
6 n d
a
α
8
α
p
a
6 n
a) sin α = = 0,6; b) cos α = ; c) Shfrytëzo se, d = a 2.
10 p

B Në vizatim janë dhënë trekëndëshat kënddrejtë A1CB dhe B

A2CB sme katete të përbashkët BC, kënde të ndryshme

α1 ≠ α 2 dhe hipotenuza të ndryshme A1 B ≠ A2 B.

CB CB
Prandaj ≠ , gjegjësisht sin α1 ≠ sin α 2 . α2 α1
A1 B A2 B C
A2 A1

D.m.th., nëse α1 ≠ α 2 , atëherë sin α1 ≠ sin α 2 .

Nga gjithë ajo që u tha më lartë mund të përfundohet se:

Sinusi i cilit do kënd të ngushtë α është numër i përcaktuar.

88
 Me ndryshimin e këndit α ndryshohet edhe sin α, gjegjësisht sinα është funksion i këndit α.

Në mënyrë analoge, në vizatim janë dhënë trekëndësha kënddrejt B2

ACB1 dhe ACB2, me katete të përbashkët AC, kënde të ndryshme
α1≠α2 dhe hipotenuza të ndryshme AB1 ≠ AB2 . B1
AC AC
Është e qartë se ≠ , gjegjësisht cos α1 ≠ cos α 2 .
AB1 AB2 α1 α 2
A C

D.m.th., nëse α1 ≠ α 2 , atëherë cos α1 ≠ cos α 2 .

Kosinusi i cilit do kënd të ngushtë α është numër i përcaktuar.

Me ndryshimin e këndit α ndryshohet edhe cos α, gjegjësisht cosα është funksion i këndit α.

B
Mes kateteve a dhe b të trekëndëshit kënddrejtë ABC, të
C dhënë në vizatim, mund të formohen raporte vijuese a : b c
dhe b : a. a

α
A C
Vlerat e atyre raporteve mbesin të njëjtë në të gjitha trekëndësha b
kënddrejtë me këndin e ngushtë të dhënë α, ndërsa ndryshohen
kur këndi α do të ndryshoj.

Përpiqu ta vëresh atë. Njëkohësisht Kujtohu si mbërritëm deri të koncepti sinus, gjegjësisht kosinus i
këndit të ngushtë.
Me raportet a : b dhe b:a janë të përcaktuara dy funksione tjera. Herësi a : b quhet tangjent i këndit α
që shtrihet përball katetës a në ΔABC , ndërsa herësi b : a është kotangjent i atij këndi; ato shënohen me
tgα, gjegjësisht ctg α.

Mbani mend!

Tangjenti i këndit të ngushtë në trekëndëshin kënddrejtë është raporti i katetës së përballtë dhe
katetës së pranshme të atij këndi.
Kotangjenti i këndit të ngushtë në trekëndëshin kënddrejtë është raporti i katetës së pranshme
dhe katetës së përballtë të atij këndi.

89
 a b
Për trekëndëshin kënddrejt në vizatim kemi: tg α = ; ctg α = .
b a

2 Cakto tg α dhe ctgα nga vizatimi, sipas përkufizimit.

z b b
4 3 x h

α α α
a) b) c) N
y a
5 a
a a 2
h a h 2 h a
c) sin α = , cos α = 2 = , tg α = = , ctg α = 2 = .
b b 2b a a h 2h
2
Mbani mend!

Funksionet sin α, cos α, tg α dhe ctg α quhen funksionet themelore trigonometrike. Në bazë të
këtyre funksioneve është ndërtuar disiplina e veçante matematikore e cila quhet trigonometri.

Emri trigonometri rrjedh prej dy fjalëve greke: trigonon, që do të thotë trekëndësh dhe metria, që do
të thotë masë.
Trigonometria sot gjen zbatim të madh. Ajo është veçanërisht e rëndësishme, aq më tepër e pazëvendësueshme
në mekanikë, astronomi, navigacion dhe teknikë.

Detyra

1 Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike për 2 Konstrukto këndin e ngushtë α nëse është
këndet α dhe β në trekëndësh kënddrejtë, dhënë vlera e funksionit trigonometrik:
nëse a dhe b janë katete, ndërsa c është 5
a) sin α = ; b) cos α = 0,6;
hipotenuza e trekëndëshit: 7
a) a = 3, b = 4; b) a = 8, c = 10; 2
c) b = 15, c = 17; d) a = 12, b = 35. c) tg α = ; d) ctg α = 2.
3

3 Cakto përafërsisht lartësinë e drurit, hija e të 4 Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike të

cilit është e gjatë 5m, kurse rrezet e diellit me këndit të ngushtë në trekëndëshin kënddrejtë,
tokën formojnë kënd prej 50°. nëse katetet e tij qëndrojnë si 8 : 15

90
 FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE TË KËNDEVE
3 KOMPLEMENTARE

Kujtohu!
A Në vizatim është dhënë trekëndëshi
kënddrejtë ABC.
Dy kënde shuma e të cilëve është 90° quhen
kënde komplementare.
Cakto këndin komplementar të këndit α, nëse B
β
a) α = 30°; b) α = 5°22’; c) α = 45°30 ’28’’. a
c
Në trekëndësh kënddrejtë këndet e ngushta
janë komplementare, gjegjësisht α
C b A
α = 90° − β dhe β = 90° − α .

a b
Nga përkufizimi për sinus, gjegjësisht kosinus, kemi: sin α = = cos β , cos α = = sin β .
c c
Nëse në vend të β në barazitë e mësipërme zëvendësojmë 90°-α, do të fitojmë

sin α = cos (90° − α ), cos α = sin (90° − α ).

Për shembull, nëse α = 21° dhe β = 69°, pasi që α + β = 90°, kemi sin 21° = cos 69°, cos 21° = sin 69°.
1 Cakto këndin e ngushtë α, nëse: a) sin α = sin 25°; b) sin α = cos 25°.
E ke të njohur se: nëse α1 ≠ α2, atëherë sin α1≠ sin α2. Për këtë arsye, nëse sinα1=sinα2, atëherë α1=α2.
Mbani mend, implikacioni i këtillë është i saktë edhe për cosα, tg α dhe ctg α. Prandaj:
a) nga sin α = sin 25° rrjedh se α = 25°;
b) nga sin α = cos 25° = sin (90° − 25° ), gjegjësisht nga sin α = sin 65° rrjedh se α = 65°.
2 Cakto këndin e ngushtë α, nëse
a) sin α = sin 56°32’; b) sin α = cos50°; c) cos α = cos 65°; d) cos α = sin 33°33’.
Në mënyrë analoge mund të vijmë edhe te lidhjet ndërmjet tangjentëve dhe kotangjenteve të këndeve
B komplementare, gjegjësisht
tg α = ctg (900 − α ); ctg α = tg (900 − α ).

Këto dy barasi përpiqu ti vërtetosh vet.

3 Cakto këndin α (0° < α < 90° ) nga barazia

a) tg α = tg 46°; b) tg 26° = ctg α ; c) tg (α + 20° ) = ctg 63°24’; d) ctg (α − 40° ) = tg 63°15’.
Zgjidhje.
d) Mënyra e parë. ctg (α − 40° ) = ctg (90° − 63°15’) = ctg 26°45’; α − 40° = 26°45’; α = 66°45’.
Mënyra e dytë. Nga ctg α = tg β rrjedh se α + β = 900 , prandaj (α − 400 ) + 63015′ = 900 , gjegjësisht
α = 660 45′.
91
 4 tg 60° + 2ctg30°
4 Thjeshto shprehjen a) 2sin 25° + 3cos 65°; b) .
3tg 60° − ctg 30°

a) 2sin 25° + 3cos65° = 2sin 25° + 3sin 25° = 5sin 25°, ose
2sin 25° + 3cos65° = 2cos 65° + 3cos65° = 5cos 65°;

4 tg 60° + 2ctg30° 4 tg 60° + 2 tg 60° 6 tg 60°

b) = = = 3.
3tg 60° − ctg 30° 3tg 60° − tg 60° 2 tg 60°

5sin15° − 2cos 75° 4 tg 20° + 5ctg 70°

5 Thjeshto shprehjen a) ; b) .
5sin15° + 2cos75° 9 tg 20°
Zakonisht, për funksionin kosinus themi se është kofunksion i sinusit, ndërsa për sinusin themi se është
kofunksion i kosinusit.
Për funksionin kotangjent themi se është kofunksion i tangjentit, ndërsa për tangjentin themi se është
kofunksion i kotangjentit.
Prej gjithë kësaj që u tha më lartë mund të përfundojmë se:

Mbani mend!

Çdo funksion trigonometrik për këndin e dhënë të ngushtë është i barabartë me kofunksionin përkatës
të këndit të tij komplementar.

Detyra
1 Cakto këndin e ngushtë α, nëse: 4 Thjeshto shprehjen nëse dihet se
a) sin 23°16’ = cos α ; α + β = 90° :
b) cos 27°23’ = sin α ; a) sin α + cos β ; b) cos α − sin β ;
c) ctg α = tg15°;
c) sin 2 α + cos 2 β ; d) cos α − sin β .
2 2

d) ctg5°45’ = tg α .
2 Cakto këndin e ngushtë a, nëse A ekziston këndi i ngushtë α, i cili ka vetinë
5
a) sin (α + 10° ) = sin 30°;
vijuese: secili funksion trigonometrik i atij këndi
b) cos (α − 15° ) = cos 23°15’;
është i barabartë me kofunksionin përkatës të
c) tg (α + 20° ) = ctg15°20’;
tij.
d) ctg (α − 15° ) = tg15°23’;
e) tg (α − 20° ) = ctg (α + 20° );
f) sin (α + 10° ) = cos (10° + α ).
3 Thjeshto shprehjen:
sin15° ctg 62° sin 40° ⋅ cos50° 3sin 70° − 2cos 20° 4 tg5° − 2ctg85°
a) + ; b) ; c) ; d) .
cos75° tg 28° cos 2 50° + sin 2 40° 2sin 20° + cos 70° 4 tg5° + ctg85°

92
 FUNKSIONE TRIGONOMETRIKE PREJ 30°, 45°, 60°
4

Kujtohu! A 1 Cakto vlerat e funksioneve trigo-

Sa janë këndet e ngushta te trekëndëshi nometrike për α = 30°.
kënddrejtë barakrahës?
Cili trekëndësh është barabrinjës dhe sa janë Zgjidhje: Le të marrim trekëndësh barabrinjës
këndet e tij? ABC me brinjë a. Nga kulmi C lëshojmë lartësinë
Lartësitë te trekëndëshi barabrinjës puthiten me: CC1= h. Këndi ACC1 është 30° dhe është kënd
vijat e rëndimit, simetralet e brinjëve dhe i ngushtë i trekëndëshit kënddrejtë AC1C.
simetralet e këndeve. Nga trekëndëshi ACC1 dhe përkufizimi për
Lartësia e trekëndëshit barabrinjës me brinjë a funksionet trigonometrike kemi:
a 3
është e barabartë me .
2 C
a a 3
1 h 3
sin 30° = 2 = , cos30° = = 2 = , 30°
a 2 a a 2 a
a a a 3 h
3 h 2 = 3.
tg 30° = 2 = 2 = , ctg 30° = =
h a 3 3 a a
60°
2 2 2 A B
a C1
2
1 3 3
sin 30° = , cos30° = , tg 30° = , ctg 30° = 3.
2 2 3
c
2 a
Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike për α = 45°.
45°
Zgjidhje. Le të jetë a kateta e trekëndëshit barakrahës ABC të dhënë në vizatim. Atëherë a
sipas teoremës së Pitagorës kemi c2 = 2a2, prej ku c = a 2.
a a 2
Sipas përkufizimit të funksioneve trigonometrike, fitojmë: sin 45° = = = :
c a 2 2
a
Sa është cos 45° ? tg 45° = = 1. Sa është ctg 45° ?
a
3 Duke e shfrytëzuar vetinë e funksioneve trigonometrike
të këndeve komplementare cakto vlerat e funksioneve Mbani mend!
trigonometrike për α = 60°
30° 45° 60°
3 1 sin 1/ 2 2/2 3/2
sin 60° = cos30° = , cos 60° = sin 30° = ,
2 2 cos 3/2 2 /2 1/2
3 tg 3/3 1 3
tg 60° = ctg 30° = 3, ctg 60° = tg 30° = .
3 ctg 3 1 3 /3

93
 (sin 30° − cos 60° ) .
2

B 4 Cakto vlerën e shprehjes: a)

cos 60°
+
sin 30°
1 − sin 30° 1 − cos60°
; b)
5 tg 60° ⋅ tg 30°

2
1 1 1 1 ⎛1 1⎞
cos 60° sin 30° (sin 30 ° + cos 60 ° )
2 ⎜ + ⎟
+ = 2 + 2 = 2 + 2 = 1 + 1 = 2. = ⎝ 2 2 ⎠ = 1.
a) b)
1 − sin 30° 1 − cos 60° 1 − 1 1 − 1 1 1 5 tg 60° ⋅ tg 30° 3 5
5⋅ 3 ⋅
2 2 2 2 3
5 Cakto vlerën e shprehjes:
a) (1 + sin 60° )(1 − sin 60° ); b) 3sin 30° ⋅ tg 30° + cos 60° ⋅ ctg 60°.
6 Provo saktësinë e barazisë 2cos30° + 3ctg 60° − tg 60° − ctg30° = 0.
3 3
2 cos 30° + 3ctg 60° − tg 60° − ctg 30° = 2 +3 − 3 − 3 = 3 + 3 − 3 − 3 = 0.
2 3
7 Provo saktësinë e barazisë a) sin 30° + cos60° = tg 45°; b) cos2 60° + sin 2 60° = ctg 45°.

Detyra π π
3tg 2 + ctg 2
π
1 − 4sin 2
6 ; b) 6 4.
Cakto vlerën e shprehjes (1-5): 5 a)
2 π 2 π 2 π
1 + 4cos sin − cos
6 3 4
1 a) 3sin 60° − 2cos30°;
6 Provo saktësinë e barazisë
b) (tg 45° + tg 60° )(tg 45° − tg 60° ).
a) 2sin 30° − 2cos30° + 3 = 1;
b) 2cos30° + 3ctg 60° = tg 60° + ctg 30°;
(sin 30° + cos 60° )
2
ctg 45° − tg 45°
2 a) ; b) .
tg 45° + ctg 45° sin 60° − cos60° sin 30° cos 60°
c) + = 2;
1 − cos 60° 1 − sin 30°
3 a) sin 2 30° + cos2 45° + tg 2 60°; 1 1
= 2 (sin 30° + cos 60° ) .
2
d) +
b) 2sin 2 60° + cos2 30° + ctg 2 30°. tg 45° ctg 45°
7 Sa është hija e drurit lartësia e të cilit është 8
4 a) 4sin 30° ⋅ cos30° ⋅ tg 60°; m, nëse rrezja e diellit me trungun e drurit
b) 3tg 2 30° − 4sin 45° cos60°. formon kënd prej :
a) 30°; b) 45°; c) 60° ?
LIDHJET NDËRMJET FUNKSIONEVE
5 TRIGONOMETRIKE TË KËNDIT TË NJËJTË

Kujtohu!
Çka është: a) sinusi; b) kosinusi; c) tangjenti; d) kotangjenti i këndit të ngushtë β
2
në trekëndëshin kënddrejtë?
Sipas të dhënave të vizatimit, cakto: α
a) sin α , cos α , tg α , ctg α ; b) sin β , cos β , tg β , ctg β . 3

94
 B
A 1 Në trekëndëshin kënddrejtë ABC cakto; β
c
a) vlerat e sinα dhe cosα; a
b) vlerën numerike të sin2α + cos2α.
a b α
a) Sipas definicionit kemi sinα = , cosα = ; C A
c c b
a 2 b2 a 2 + b 2 c 2
b) sin 2 α + cos 2 α = + = = 2 = 1. D.m.th. sin 2 α + cos 2 α = 1
c2 c2 c2 c
Kjo është njëra prej lidhjeve themelore ndërmjet sinusit dhe kosinusit të një këndi të njëjtë α.
2
⎛ 3 ⎞ ⎛ 1 ⎞2 3 1
Për shembull, për α = 60°, kemi: sin 60° + cos 60° = ⎜⎜ ⎟⎟ + ⎜ ⎟ = + = 1.
2 2

⎝ 2 ⎠ ⎝2⎠ 4 4

2 Provo drejtpërdrejt se: a) sin 2 30° + cos 2 30° = 1; b) sin 2 45° + 2 45° = 1.

Me zbatimin e formulës sin2 α + cos2 α = 1 mund ta caktojmë vlerën e njërës prej dy funksioneve.

3
3 Cakto cos α , nëse sin α = .
5

Vlera e dhënë e sinα, do ta zëvendësojmë në barazinë sin2 α + cos2 α = 1, gjegjësisht

2 2
⎛3⎞ 9 16 ⎛ 4 ⎞ 4
⎜ ⎟ + cos α = 1, prej ku cos α = 1 − 25 = 25 = ⎜ 5 ⎟ , dhe cos α = 5 .
2 2

⎝5⎠ ⎝ ⎠

Vëre: Nga identiteti themelor trigonometrik sin2 α + cos2 α = 1, rrjedh:

sin 2 α = 1 − cos 2 α , gjegjësisht cos 2 α = 1 − sin 2 α .

4 Cakto cos α , nëse sin α = 0,8.

8
5 Cakto sin α , nëse cos α = .
17

6 Thjeshto shprehjen: a) 3 − sin 2 α − cos 2 α , b) (1 + cos α ) ⋅ (1 − cos α ).

a) 3 − sin2 α − cos2 α = 3 − (sin2 α + cos2 α ) = 3 −1 = 2.

b) (1 + cos α ) ⋅ (1 − cos α ) = 1 − cos 2 α = sin 2 α .

1 1
7 Thjeshto shprehjen: a) (1 − sin α ) ⋅ (1 + sin α ); b) + .
1 − cos α 1 + cos α

95
 sin α cos α
B 8 Vërteto se a) tg α =
cos α
; b) ctg α =
sin α
; c) tg α ⋅ ctg α = 1.

Prej përkufizimet e funksioneve trigonometrike B

β
a b c
sin α = dhe cos α = kemi a = c ⋅ sin α dhe b = c ⋅ cos α . a
c c
a c ⋅ sin α sin α b c ⋅ cos α cos α α
a) tg α = = = ; b) ctg α = = = ;
b c ⋅ cos α cos α a c ⋅ sin α sin α C b A
a b
c) tg α ⋅ ctg α = ⋅ = 1.
b a
Me zgjidhjen e detyrës 8, në të vërtetë, fitojmë edhe tre lidhje themelore ndërmjet funksioneve
trigonometrike:

sin α cos α
tg α = ; ctg α = ; tg α ⋅ ctg α = 1.
cos α sin α

3 3
Për shembull, tg 60° ⋅ ctg 60° = 3 ⋅ = = 1.
3 3
9 Cakto ctg α , nëse tg α = 2,5.
1 1
Nga tg α ⋅ ctg α = 1 rrjedh se ctg α = , pra ctg α = = 0, 4.
tg α 2,5

1 1
Vëre: Nga tg α ⋅ ctg α = 1, rrjedh tg α = , ctg α = , t.e.
ctg α tg α
Funksionet tangjent dhe kotangjent të këndit të njëjtë janë reciproke.

4
10 Cakto a) ctg α , nëse tg α = ; b) tg α , nëse ctg α = 1, 25.
3

Me ndihmën e lidhjeve themelore ndërmjet funksioneve trigonometrike, nëse është dhënë vlera e njërit
funksion, mund të caktohen vlerat e tre funksioneve të tjera.

24
11 Cakto vlerat e sin α , tg α , ctg α , nëse cos α = .
25
2
252 − 242
Së pari do ta caktojmë sinα, gjegjësisht sin α = 1 − cos 2 α = 1 − ⎛⎜ ⎞⎟ =
24 72 7
= = .
⎝ 25 ⎠ 252 25 2
25
7
sin α 25 7 1 1 24
Pastaj, tg α = = = ; ctg α = = = .
cos α 24 24 tg α 7 7
25 24

96
 Mbani mend!

Nëse α është një kënd i ngushtë i çfarëdoshëm, atëherë të saktë janë barazitë:
sin α cos α
sin 2 α + cos 2 α = 1, tg α = , ctg α = , tg α ⋅ ctg α = 1,
cos α sin α
të cilat quhen identitete themelore trigonometrike.

20
12 Cakto vlerat e cos α, tg α, ctg α, nëse sin α = .
29

Do ti shqyrtojmë edhe disa detyra të cilat zgjidhen me shfrytëzimin e lidhjeve themelore ndërmjet
C funksioneve trigonometrike.

8
13 Cakto vlerat e sin α , cos α , ctg α , nëse tg α = .
15
1 15 sin α sin α 8
Së pari do ta caktojmë ctg α, gjegjësisht ctg α = = . Nga tg α = kemi = , gjegjësisht
tg α 8 cos α cos α 15
8 ⋅ cos α
sin α = . Nëse kjo vlerë për sinα e zëvendësojmë në barazinë sin 2 α + cos 2 α = 1, do të fitojmë:
15
2
⎛ 8 ⋅ cos α ⎞ 64cos 2 α
⎟ + cos α = 1, + cos 2 α = 1 | ⋅225. Duke e shumëzuar barazinë me 225 fitojmë
2
⎜
⎝ 15 ⎠ 225

225 225 15
64cos2 α + 225cos2 α = 225; 289cos2 α = 225; cos2 α = , prej ku cosα = = .
289 289 17

152 17 2 − 152 2 ⋅ 32 82 8
Në fund sin α = 1 − cos 2 α = 1 − = = = = .
17 2 17 2 17 2 17 2 17
Nëse është dhënë vlera e funksionit tgα ose ctgα, atëherë vlera e sinα ose cosα mund të caktohet edhe në
7
mënyrë vijuese. Për shembull, nëse ctg α = , cakto vlerat e sin α , cos α dhe tg α .
24

Zgjidhje.
7 24
Nga ctg α = rrjedh se tg α = . Nëse barasnë sin 2 α + cos 2 α = 1 e pjesëtojmë me cos 2 α kemi:
24 7
sin 2 α cos 2 α 1 1 24
+ = , gjegjësisht tg 2 α + 1 = . Me zëvendësim për tg α = fitojmë
cos α cos α cos α
2 2 2
cos α
2
7
2
⎛ 24 ⎞ 1 625 1 49 7
⎜ ⎟ +1= ; = , prandaj cos 2 α = , gjegjësisht cos α = .
⎝ 7 ⎠ cos 2 α 49 cos 2 α 625 25

24
Nga sin 2 α = 1 − cos 2 α rrjedh se sin α = .
25

97
Deri të zgjidhja e njëjtë do të vish nëse i zbaton formulat

tg α 1
sin α = ; cos α = .
1 + tg 2 α 1 + tg 2 α

4
14 Cakto vlerat e sin α , cos α , tg α , nëse ctg α = .
3

15 Trego se është e saktë barazia: tg 2 α − sin 2 α = tg 2 α ⋅ sin 2 α .

Barazitë e këtilla quhen identitete trigonometrike, pasi që në to takohen vetëm funksione trigonometrike.
Saktësia e tyre mund të tregohet në dy mënyra:
1. Transformohet edhe ana e majtë edhe ajo e djathtë e barazisë, derisa nuk vihet në barazi të saktë
zgjidhja e të cilit është e qartë
2. Transformohet vetëm një anë e barazisë dhe bëhen përpjekje të vihet deri te ana tjetër e barazisë.

Barazinë e dhënë do ta vërtetojmë në dy mënyra.

sin 2 α sin 2 α
1. tg 2 α − sin 2 α = tg 2 α ⋅ sin 2 α ⇔ − sin 2 α = ⋅ sin 2 α ⇔
cos α
2
cos α
2

⎛ 1 ⎞ sin α 1 − cos 2 α 1 − cos 2 α

2
⇔ sin 2 α ⎜ 2
− 1 ⎟ =
⎝ cos α ⎠ cos α
2
⋅ (1 − cos 2
α ) ⇔ sin 2
α ⋅
cos 2 α
= sin 2
α ⋅
cos 2 α
.

2. Do ta transformojmë anën e majtë të barazisë, prandaj kemi:

sin 2 α 2 ⎛ 1 ⎞ 1 − cos 2 α sin 2 α

tg 2 α − sin 2 α = − sin 2
α = sin ⋅ ⎜ − 1 ⎟ = sin 2
α ⋅ = ⋅ sin 2 α = tg 2 α ⋅ sin 2 α .
cos 2 α ⎝ cos α
2
⎠ cos 2 α cos 2 α
Shënim. Gjatë shfrytëzimit të kësaj mënyre të vërtetimit, mund të transformohet ana e djathtë e barazisë dhe
të fitohet ajo e majta. Për këtë barazi, përpiqu ta bësh vet.

16 Trego se është e saktë barazia: a) cos 2 α − sin 2 α = 1 − 2sin 2 α ;

b) (sin α + cos α ) + (sin α − cos α ) = 2; c) (1 − sin α ) ⋅ (1 + sin α ) ⋅ (tg α + ctg α ) = ctg α .
2 2

Detyra
Në detyrat 1 - 4 cakto vlerat e funksioneve tjera trigonometrike, nëse është dhënë një funksion:
12 20
1 a) sin α =
5 7
; b) sin α = ; c) sin α =
3
. 2 a) cos α = ; b) cos α = ; c) cos α = 0,8.
13 25 2 13 29

5 9 21 8
3 a) tg α = ; b) tg α = ; c) tg α = 3. 4 a) ctg α = ; b) ctg α = ; c) ctg α = 2, 4.
12 40 20 15

98
Thjeshto shprehjen në detyrat (5 - 12): 6 a) sin α − sin α ⋅ cos α ;
2

5 a) sin α − sin α ⋅ sin α ; b) cos α − sin 2 α ⋅ cos α .

3 2

b) cos α ⋅ sin 2 α + cos3 α . sin α 1

8 a) + ;
cos 2 α 1 + sin α
7 a) 1 + sin α ⋅ 1 − sin α ;
cos α 1
b) 1 − cos α ⋅ 1 + cos α . b) + .
sin α 1 + cos α
2

cos 2 α cos 2 α
9 a) − (1 − sin α ) + cos 2 α
2
;
1 − sin α 1 + sin α 10 a) ;
(1 − sin α ) − cos 2 α
2

sin 2 α sin 2 α
b) − . (1 − cos α ) + sin 2 α
2
1 − cos α 1 + cos α b) .
(1 − cos α ) − sin 2 α
2

11 a) tg α − tg α ⋅ sin α ;
2

12 a) (1 + tg α ) − 2 tg α ;
2
b) ctg α − ctg α ⋅ cos 2 α .
Vërteto saktësinë e barazisë (13 - 17): b) (1 + ctg α )2 − 2ctg α .

sin α 1 + cos α 2
13 = , sin α ≠ 0. 16 a) (1 + tg α ) + (1 − tg α ) =
2 2
;
1 − cos α sin α cos 2 α

1 − cos α sin α sin α cos α 1

14 + = −2ctg α . b) + = .
sin α cos α − 1 1 + ctg α 1 + tg α sin α + cos α

15 a) tg α + ctg α =
1
,sin α ≠ 0,cosα ≠ 0; tg α ctg α
sin α ⋅ cosα 17 a) = ;
1 + tg α 1 + ctg 2 α
2

ctg α
b) tg α + ctg α =
cos 2 α
, cos α ≠ 0. b) tg α + tg β = tg α ⋅ tg β .
ctg α + ctg β

NDËRRIMET E FUNKSIONEVE TRIGONOMETRIKE

6 NËSE KËNDI MERR VLERAT PREJ 0° DERI 90°

Kujtohu!

Në tabelë janë dhënë vlerat e funksioneve 30° 45° 60°

trigonometrike për këndet prej 30°, 45° dhe 60°. sin 1/ 2 2/2 3/2

Radhiti sipas madhësisë vlerat e funksioneve: cos 3/2 2/2 1/2

a) sin α ; b) cos α ; c) tg α ; d) ctg α nëse tg 1
3/3 3
α ∈ {300 , 450 , 600 }, duke filluar nga vlera më e
ctg 3 1 3/3
vogël.

99
 A Gjatë zgjidhjes së detyrës , nëse ke punuar saktësisht, sigurisht caktove se sin 30° < sin 45° < sin 60°
dhe tg30° < tg 45° < tg 60°, ndërsa cos30° > cos45° > cos60° dhe ctg30° > ctg45° > ctg60°.

Nga kjo mund të përfundohet se me zmadhimin e këndit të ngushtë prej 30° në 60°, sinusi dhe tangjenti i
tij poashtu zmadhohet, ndërsa kosinusi dhe kotangjenti i tij zvogëlohet.
Do të tregojmë se kjo vlen edhe për çfarëdo vlera tjera të këndit të ngushtë α.

Në vizatim është vizatuar një e katërta e rrethit me qendër në

pikën O dhe me rreze OB = 1.
Në rreth, pikat B1, B2, B3, …janë zgjedhur në mënyrë të
çfarëdoshme dhe nga ato janë lëshuar normalet në krahun Ox
këmbëzat e të cilave janë pikat C1, C2, C3, …përkatësisht. α1,
α2, α3, …janë këndet e ngushta në trekëndësha kënddrejtë
OC1B1, OC2B2, OC3B3, … me ç‘rast α1<α2<α3, …

Nga vizatimi është e qartë se B1C1 < B2C2 < B3C3 < ... dhe OB1 = OB2 = OB3 = ..., prandaj për shkak të
B1C1 B2C2 B3C3
kësaj rrjedh < < < ..., gjegjësisht sin α1 < sin α 2 < sin α 3 < ... .
OB1 OB2 OB3

D.m.th., nëse këndi i ngushtë α rritet, atëherë edhe funksioni sinα rritet, gjegjësisht
nëse α1 < α2, atëherë sin α1 < sin α2
A është e kufizuar rritja e sin α.

Jo, pasi që gjatësitë e segmenteve B1C1 , B2C2 , B3C3 ,... gjithmonë janë më të vegjël se OM = 1, gjegjësish
sin α < 1.
D.m.th., nëse këndi α rritet dhe tenton kah 90°, atëherë sin α rritet dhe tenton kah 1.
Nëse, nga ana tjetër, α zvogëlohet dhe tenton kah 0, atëherë sin α zvogëlohet dhe tenton kah 0.
Prandaj mund të përvetësojmë se: sin 0° = 0 dhe sin 90° = 1.

Mbani mend: nëse 0° ≤ α ≤ 90°, atëherë 0 ≤ sin α ≤ 1.

1 Radhiti sipas madhësisë numrat sin 42°, sin 39°, sin 57°.

Pasi që 39° < 42° < 57, rrjedh sin 39° < sin 42° < sin 57°.

2 Radhiti duke u rritur numrat: a) sin55°, sin36°, sin43°; b) sin 44°, sin 40°, sin48°.

100
 Të kthehemi edhe një herë në vizatim që ta vërejmë si ndryshon cosα kur këndi α rritet dhe tenton
B kah 90°.

OC1 OC2 OC3

Pasi që OC1 > OC2 > OC3 > ... dhe OB1 = OB2 = OB3 = ... rrjedh se > > > ..., gjegjësisht
OB1 OB2 OB3
cos α1 > cos α 2 > cos α 3 > ... .
D.m.th., nëse këndi i ngushtë α rritet ashtu që të tentojë kah 90°, atëherë funksioni cosα zvogëlohet dhe
tenton kah zeroja.

Pasi që segmentet OC1 , OC2 , OC3 ,... në vizatim janë gjithmonë me gjatësi më të vogël se OM = 1, rrjedh
se funksioni cosa gjithmonë është më i vogël se 1, gjegjësisht cos α < 1
Mund të përvetësojmë se: cos 0° = 1 dhe cos 90° = 0.

Mbani mend: nëse 0° ≤ α ≤ 90°, atëherë 1 ≥ cos α ≥ 0.

3 Radhiti sipas madhësisë numrat. cos 38°, cos 60°, cos17°.

Pasi që 17° < 38° < 60°, rrjedh se cos17° > cos 38° > cos 60°.

4 Radhiti duke u rritur numrat:

a) cos 38°, cos 71°, cos10°; b) cos 22°, cos39°, cos 75°.

Në vizatim janë dhënë trekëndësha të çfarëdoshëm

C kënddrejtë ACB1 , ACB2 , ACB3 ..... Kateta AC = 1 është e
përbashkët për të gjithë trekëndësha dhe e pranshme për
këndet α1 , α 2 , α 3 ,... ku α1 < α 2 < α 3 < ...
Nga vizatimi është e qartë se, pasi

CB1 < CB2 < CB3 < ... dhe AC = 1, rrjedh se

CB1 CB2 CB3
< < < ..., gjegjësisht tg α1 < tg α 2 < tg α 3 < ... .
AC AC AC
D.m.th., nëse këndi i ngushtë α rritet, atëherë edhe funksioni tg α rritet, gjegjësisht nëse α1 < α2,
atëherë tg α1 < tg α2.
Rritja e këndit α është e kufizuar, pasi që α < 90°, por rritja e tgα nuk është e kufizuar.
Vërej se tangjentet e këndeve afër 90° janë numra shumë të mëdhenj. Gjegjësisht, nëse α do të kishte 90°,
atëherë krahu i tij do të ishte paralel me drejtëzën CB1.
Në atë rast themi: nëse këndi α rritet dhe tenton kah 90°, atëherë tg α rritet pafund, gjegjësisht
“tenton në pakufi”.
Shkruajmë, nëse α → 900 , atëherë tg α → +∞.

101
 Mund të përvetësojmë se tg 0° = 0.

Mbani mend: nëse 0° ≤ α < 90°, atëherë 0 ≤ tg α < +∞.

5 Numrat tg 45°, tg10°, tg87°, tg12° dhe tg 50° radhiti sipas madhësisë.

tg10° < tg12° < tg 45° < tg 50° < tg87°.

6 A është e saktë se: a) tg 46° < 1; b) tg 44° < 1; c) 1 − tg15° > 0?

Shqyrtoje me kujdes vizatimin dhe përpiqu ta vëresh

D ndërrimin e funksionit ctg α, nëse këndi i ngushtë α rritet
ose zvogëlohet.

Është e qartë se mund të pranohet që ctg 90° = 0.

Me ç‘rast, nëse α → 0°, atëherë ctg α → +∞.

Lehtë mund të konstatohet se: nëse këndi α rritet, atëherë edhe funksioni ctg α zvogëlohet.

Mbani mend: nëse α ≤ 90°, atëherë ctg α ≥ 0.

Për shembull, nëse α1 = 25° dhe α 2 = 55°, gjegjësisht α1 < α 2 , atëherë ctg 25° > ctg 55°.

Detyra
5 Cakto shenjën e ndryshimeve:
1 Cakto cili numër është më i madh:
a) sin 43° ose sin 49°; b) cos 43° ose cos 49°; a) tg 23° − 1; b) 1 − tg 72°; c) tg 51° − 1;
c) tg 43° ose tg 49°; d) ctg 43° ose ctg 49°. d) tg1° − ctg1°; e) tg89° − ctg 89°.

6 Cili prej pohimeve vijuese është i saktë:

2 Cili prej numrave të dhënë është më i madh, e a) tg 35° < 1; b) 3 < tg10°; c) tg80° < 3 ;
cili më i vogël: a) sin15°, sin 75°, sin 45°; 3
d) 1 < tg 46°.
b) cos 20°, cos 70°, cos 45°;
c) sin 50°, cos 60°, sin 40°; 7 Rradhiti që të zvogëlohen vlerat e:
d) cos15°, sin15°, cos18°. a) sinusit b) kosinusit;
c) tangjentit d) kotangjentit
3 Cili prej pohimeve vijuese është i saktë:
prej këndeve 11°, 21°, 31°, 41°, 51°.
a) sin 28° − sin 42° < 0; b) sin 32° − sin 33° > 0;
c) sin 40° − cos40° > 0; d) cos 20° − sin 20° > 0. 8 Cakto shenjën e shprehjes:
sin 35° − cos 27° cos 27° − sin 35°
4 Cakto cili numër është më i vogël: a) ; b) .
a) tg15° ose tg 72°; b) tg 36° ose tg 34°; tg 35° − ctg 26° ctg 73° − tg15°
c) ctg15° ose ctg 72°; d) ctg 26° ose tg 26°.

102
 7 ZGJIDHJA E TREKËNDËSHIT KËNDDREJTË

Kujtohu!
Figura gjeometrike e formuar prej dy gjysmëd-
rejtëzave me pikë të përbashkët të fillimit dhe
pjesës së rrafshit të kufizuar me ato quhet kënd.
Këndi, krahët e të cilit formojnë një drejtëz quhet
kënde të puqta.
Gjysma e këndit të puqët quhet kënd i drejtë.
Këndi i cili është më i vogël se kënd i drejtë
quhet kënd i ngushtë.
Këndi që është më i madh se këndi i drejt, kurse
më i vogël se këndi i puqët, quhet kënd i gjerë.
Gjatësia e harkut rrethor njehsohet me formulën
π rα °
A= , ku r është rrezja e rrethit, ndërsa α
180°
është këndi qendror përkatës.

Deri tani shumë herë ke matur madhësi të ndryshme: gjatësi, peshë, syprinë, vëllim, temperaturë,
A kohë. Për secilën prej këtyre madhësive ekziston njësia themelore matëse.
Ashtu për shembull, metri është njësi themelore për matjen e gjatësisë, kilogrami për peshën, metër katror për
syprinën, metër kub për vëllimin, kelvini për temperaturë dhe sekonda është njësi themelore matëse e kohës.
Këndet, poashtu, mund të krahasohen sipas madhësisë, që do të thotë se edhe ato mund të maten.
Një njësi matëse për matjen e këndeve është shkalla.

Një e 90-ta pjesë e këndit të drejtë quhet shkalla (shënohet me 1°.

Njësitë më të vogla se shkalla janë: minuta (shënohet me 1’) dhe sekonda (shënohet me 1"). Një shkallë
ka gjashtëdhjetë minuta, ndërsa një minutë ka gjashtëdhjetë sekonda, gjegjësisht:
1° = 60’; 1’ = 60’’; 1° = (60 ⋅ 60 )’’ = 3600’’.

1 Këndet vijuese ktheji në minuta: a) 3°; b) 5°32’; c) 40°18’

2 Këndet vijuese a) 5°; b) 8°12’; c)10°12’ 30" .

Njësia tjetër matëse për matjen e këndeve është grada.

Grada (g) është një e 100-ta pjesë e këndit të drejtë.

Njësitë më të vogla se grada janë minuta centizimale (1’ ose 1c) dhe sekonda centizimale (1" ose 1cc)

Një gradë ka njëqind minuta centizimale, ndërsa një minutë centizimale ka njëqind sekonda centizimale,
gjegjësisht
1g = (100 ⋅ 100 ) = 10000cc.
cc
1g = 100c ; 1c = 100cc ;

103
 π rα
Nga formula për gjatësinë e harkut rrethor A = , ku këndi a është kënd qendror përkatës i matur në
180
shkallë, kemi: A π
= ⋅α
r 180 .
Prej këtu rrjedh se raporti i cilit do hark rrethor dhe rrezes së tij është konstantë
dhe është i barabartë me të gjitha harqet që kanë kënd qendror të njëjtë,
gjegjësisht
A1 A2 A3 π
= = = ... = ⋅α ,
r1 r2 r3 180o
A
Numri e karakterizon madhësinë e këndit qendror α, prandaj mund të merret si numër matës i gjatësisë së
r
harkut rrethor
A
Nëse A = r , atëherë = 1, prandaj ai kënd qendror merret si njësi për matjen e këndeve; ajo njësi quhet
r
radian.
Radiani është kënd qendror që i përgjigjet harkut rrethor, gjatësia e të cilit është e barabartë me
rrezen e rrethit.

3 Cakto në çfarë relacion janë njësitë matëse të këndit të matur në shkallë dhe të matur në radian

A π A π 1800
Nga = ⋅ α 0 dhe = ϕ rrjedh se ϕ= ⋅ α 0
, por α o
= ⋅ ϕrad .
r 180o r 180o π

Vëre!

π
Nëse këndi ϕ = 10 , atëherë 10 = ⋅ 10 = 0,01745 rad .
1800
1800
Nëse këndi ϕ = 1 rad , at1herë 1 rad = ⋅ 1 = 57017′44,8′′ ≈ 57 017′45 ".
π
π
Nëse këndi α = 1800 , at1herë 1800 = 0
⋅ 1800 = π rad ose 1800 ≈ 3,14,
180
Kurse 3600 = 2π rad ose 3600 ≈ 6, 28 rad .

4 Shprehe në radian këndin: a) 30o; b) 45o; c) 90o; d) 780o; e) 48o24’36”

o o
⎛ 24 ⎞ ⎛ 36 ⎞ π ⋅ 48, 41o
e) 48o24’36” = 48o + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ = 48,41 o
, pra ϕ = ≈ 0 ,845 rad .
⎝ 60 ⎠ ⎝ 3600 ⎠ 180o

104
 Kujtohu! B 5 Këndin 36°10’15" shndërroje në
Cilët janë elemente themelore të trekëndëshit shkallë.
kënddrejtë? Zgjidhje.
Për elementet themelore të trekëndëshit ⎛ 10 ⎞ ° ⎛ 15 ⎞ °
kënddrejtë është e saktë α + β =90°, a2+b2=c2. 36°10’15" = 36° + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ =
⎝ 60 ⎠ ⎝ 3600 ⎠
Kur trekëndëshi kënddrejtë është i përcaktuar
= 36° + 0,166° + 0,004° = 36,17°.
plotësisht?
d.m.th. 36°10’15" = 36,17°.
Ǒdo të thotë të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë?

Numëro katër detyra themelore për zgjidhjen e 6 Këndin 48,253° shndërroje në shkallë,
trekëndëshit kënddrejtë? minuta dhe sekonda.

Zgjidhje.
Kjo detyrë është e kundërt me atë paraprake. Është e qartë se numri në shkallë është 48°. Minutat i caktojmë
kështu: 48, 253° − 48° = 0, 253°; 0, 253° ⋅ 60 = 15,18’, d.m.th kemi 15’.
Tani, ti caktojmë sekondat: 15,18’− 15’ = 0,18’; 0,18’⋅ 60 = 10,8’’, gjegjësisht 11’’.
Më në fund, 48, 253° = 48°15’11’’.

7 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë, me hipotenuzën e dhënë c = 12 dhe këndin e ngushtë α = 30°.

Zgjidhje.
Duhet ta caktojmë këndin b dhe katetet a dhe b.
Nga α + β = 90°, rrjedh β = 90° − α = 90° − 30° = 60°.
a
Nga = sin 30°, rrjedh a = 12 ⋅ sin 30° = 6 cm.
12

Kateta b = c 2 − a 2 = 122 − 62 = 108 = 6 3 cm.

Përpiqu katetën b ta caktosh me shfrytëzimin e funksionit a) kosinus; b) tangjent

Gjatë zgjidhjes së trekëndëshit kënddrejtë shpesh herë paraqitet nevoja të caktojmë vlerat e funksioneve
trigonometrike të cilit do kënd. Në matematikë ekzistojnë metodat me të cilat mund të caktohen vlerat e
përafërta të këtyre funksioneve me saktësi të madhe. Njehsorët bashkëkohor mundësojnë njehsimin e
atyre vlerave me numër të madh të decimaleve të sakta. Më herët janë shfrytëzuar tabelat për vlerat e
funksioneve trigonometrike me numër të caktuar të decimaleve.

Sot, me prodhimin e kalkulatorëve të ndryshëm, këto tabela kanë dale nga përdorimi.

105
Në vazhdim, me ndihmën e shembujve konkret do të përcjellim:
a) Caktimin e vlerave të funksioneve trigonometrike për këndin e dhënë të ngusht;
b) Caktimin e këndit sipas vlerës së dhënë të funksionit trigonometrik

Te kalkulatorët janë të ndërtuar 3 mundësi, në varësi nga njësia themelore matëse për matjen e madhësisë
së këndit, dhe atë:
1. DEG - nëse këndi futet dhe përpunohet në shkallë;
2. RAD - nëse këndi futet dhe përpunohet në radian;
3. GRA - nëse këndi futet dhe përpunohet në grad.

Mënyra e zgjedhjes të secilës mundësi në kalkulator të ndryshën është e ndryshme.

Te disa kalkulatorë ajo mbërrihet kështu:

4 - Në ekran paraqitet shenja DEG (shkallë).

MODE 5 - Në ekran paraqitet shenja RAD (radian).

6 - Në ekran paraqitet shenja GRA (grad)

Te kalkulatorët e tjerë me shtypjen e tastit DRG ,

në këndin e sipër të majtë të ekranit shkruhet shenja DEG, RAD ose GRA.

Përpiqu edhe ti me kalkulatorin tënd të mësosh ta zgjedhësh opsionin e dëshiruar.

Kompjuterët, poashtu, ofrojnë mundësi për shfrytëzimin e kalkulatorit, me ndihmën e programit

Calculator.
Përpiqu të mësosh ta shfrytëzosh edhe këtë kalkulator.

8 Njehso vlerat e funksioneve trigonometrike për këndin 43°.

1. Në ekran e zgjedhim opsionin DEG .

2. Fusim vlerën 43.

3. E shtypim tastin për funksionin përkatës trigonometrik:

( sin ose cos ose tg )

Dhe në ekran paraqitet vlera e kërkuar.

106
 DEG
sin 0,6819983

DEG
Në rastin konkret kemi: 43 cos 0,7313537

DEG
tg 0,932515

Sigurisht vërejte se tastiera e kalkulatorit nuk ka tast me shenjën ctg, prandaj parashtrohet pyetja; si të
caktojmë ctg 43°?
Ndiqe procedurën:

- E fusim vlerën 43 (me opsionin DEG);

- E shtypim tastin tg dhe fitojmë vlerën 0,932515;

- Shtypim inv 1/x ose 2nd 1/a ose ...

- Në ekran paraqitet vlera 1,0723687.

Shënim. Gjatë njehsimeve të mëtutjeshme vlerat e funksioneve trigonometrike do t’i marrim me saktësi prej
5 decimaleve.

9 Njehso vlerat e funksioneve trigonometrike për këndin prej a) 30°; b) 76°

10 Njehso vlerat e funksioneve trigonometrike për këndin prej a) 51°48’; b) 36°10’15".

b) 36°10’15’’.
Zgjidhje.
a) Këndin e dhënë së pari duhet ta shprehim në shkallë, gjegjësisht 48’: 60 = 0,8°; 51° + 0,8 = 51,8°.
D.m.th., 51°48’ = 51,8°.
E fusim vlerën 51,8 dhe sipas procedurës më të njohur fitojmë rezultatet vijuese
sin 51,8° = 0,78585, cos 51,8° = 0,61840, tg 51,8° = 1,27077 dhe ctg 51,8° = 0,78692.

b) Këndin e dhënë e shndërrojmë në shkallë, gjegjësisht 36°10’15’’ = 36,17°. Pastaj, sipas procedurës më
të njohur, fitojmë: sin 36,17 0 = 0,59018; cos36,17 0 = 0,80727;
tg 36,17° = 0,73108, ctg 36,17° = 1,36783.

c) Pamë si caktohet vlera e funksionit trigonometrik me kalkulator kur është dhënë këndi. Në vazhdim me
shembuj do të njoftohemi si me kalkulator caktohet këndi sipas vlerës së dhënë të funksionit trigonometrik.

107
 Shënimet sin −1 , cos−1 , tg −1 d.m.th. funksionet inverse të funksioneve sin α, cos α tg α përkatësisht.

11 Cakto këndin α, nëse sin α = 0,5.

1. Zgjedhim opsionin DEG (α të shprehet në shkallë).

2. Fusim vlerën 0,5.

3. Shtypim inv sin-1 ( ose 2nd sin-1 )(ose ... )

4. Në ekran paraqitet numri 30, gjegjësisht α = 30°

Shënim. Nëse dëshirojmë këndi α të jetë i shprehur në radian, në hapin 1 e zgjedhim opsionin RAD.

12 Cakto këndin α , a) sin α = 0,66044; b) cos α = 0,67589; c) tg α = 1,0913;

d) ctg α = 0,41491.

a) 1. Fusim vlerën 0,66044 (me opcionin DEG).

2. Shtypim inv sin-1 ( ose 2nd sin-1 )(ose )

...

Në ekran paraqitet 41,333438°, që do të thotë α = 41,333438°. (41,333438° − 41° = 0,333438° ).

3. 0,333438° ⋅ 60 = 20,0063’ ≈ 20’

Përfundimisht, α = 41°20 ’.

b) 1. Fusim vlerën 0,67589.

2. inv cos-1 47, 476698°;

3. 0, 476698° ⋅ 60 = 28,60188’, gjegjësisht. 28’;

4. 0,60188’⋅ 60 = 36,1128’’ ≈ 36’’

D.m.th., këndi α = 47°28’36 ’’.

108
 c) Puno në mënyrë të ngjashme si nën a) dhe b) dhe do të fitosh α = 47°30 ’.

d) 1. Fusim vlerën 0, 41491;

2. Shtypim inv 1/x ( ose 2nd 1/a )(ose )

...

3. Shtypim inv sin-1 , në ekran paraqitet 67, 465949°.

4. 0, 465949° ⋅ 60 = 27,956946’, gjegjësisht 27 ’; 0,956946’⋅ 60 = 57, 416767’’ ≈ 57’’.

Përfundimisht, α = 67°27 ’57 ’’.

Shënim. Gjenerata e re e kalkulatorëve këndin drejtpërdrejt e shndërron në shkallë, minuta ose sekonda.
Kjo arrihet me tastin DMS

13 Cakto këndin α , nëse : a) sin α = 0,97450; b) cos α = 0, 44620; c) tg α = 0,61322;

d) ctg α = 0,63299.

Nëse vlerën që e fusim është e pamundshme për funksionin e dhënë, gjegjësisht nuk i takon bashkësisë së
vlerave të funksionit, atëherë në ekran do të paraqitet porosia –E-.

Për shembull, nëse fusim vlerë 3, 2571, e pastaj shtypim inv sin-1 ,në ekran paraqitet –E-.

Sqaro pse.

C 14 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse janë të dhënë: a) a = 20 cm, α = 35°52’.

Është dhënë: a = 20, α = 35052′. Kërkohen: b, c, β .

β = 90° − α = 90° − 35°52’ = 54°08’

b
= tg β ⇒ b = 20 ⋅ tg 54°08’, b = 20 ⋅ 1,38313 ≈ 27,66 cm.
a
a a 20 20
= sin α ⇒ c = = , c= ≈ 34,13 cm.
c sin α sin 35°52’ 0,58590

15 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse janë dhënë b = 215 cm, α = 38°15’.

16 Zgjindëshin kënddrejtë me katete a = 24, b = 32.

Ndiqe zgjidhjen.

109
 Është dhënë: a = 24, b = 32. Kërkohet; c, α dhe β .

c = 322 + 242 = 1024 + 576 = 1600; c = 40.

24
tg α = = 0,75, prej ku α = 36°52 ’11’’.
32
Shënim. Në detyrat vijuese për këndin që kërkohet do ti caktojmë
vetëm shkallët dhe minutat, por jo edhe sekondat.
17 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë, nëse është dhënë:
a) a = 3 cm, b = 4 cm; c) a = 8 cm, c = 17 cm; d) b = 12 cm, c = 37 cm.
18 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë, nëse janë dhënë hipotenuza c = 45cm dhe këndi i ngushtë
β = 36°20’.
Është dhënë: c = 45 cm, β = 36°20’. Kërkohet: a, b dhe α .
α = 90° − β = 90° − 36°20’ = 54°40’.
a
Nga = cos36°20’ ⇒ a = 45 ⋅ cos36°20’ gjegjësisht a = 45 ⋅ 0,80558 ≈ 36, 25cm.
45
Katetën a caktoje me shfrytëzimin e këndit β.
b
Nga = sin 36°20’ ⇒ b = 45 ⋅ sin 36°20’, gjegjësisht b = 45 ⋅ 0,59248 ≈ 26,66 cm.
45
Katetën b caktoje me shfrytëzimin e e këndit α.
Shkruaj edhe dy formula tjera me të cilat mund të caktohet kateta b.
Me siguri u kujtove se: kateta b mund të përcaktohet edhe nga b2 = c2- a2 ose b = a tg β, por në atë rast
duhet të kesh kujdes se shfrytëzohet elementi i njehsuar i cili është fituar me vlerën e përafërt. Për këtë
arsye, rekomandohet që elementet e kërkuara të caktohen drejtpërdrejt nga ato të dhënë.

19 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse janë dhënë c = 70 dhe α = 58030′.

Detyra
1 Njehso në shkallë dhe radian cilin kënd do ta 4 Shprehi në shkallë këndet të dhëna në radian:
përshkruaj akrepi i minutës në orë për:
a) 5 min; b) 30 min; c) 1 orë. π π 3π 7π
a) ; b) ; c) ; d) ; e) 4 rad.
6 3 4 8
2 Rrezja e vijës rrethore është 36cm. Cakto
gjatësinë e harkut këndi qendror i të cilit është Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse:
7π
radianë. 5 a) c = 23 cm, β = 38°; b) c = 3dm, α = 36°52’.
9
3 Shprehi në radian këndet: a) 36o; b) 108o; 6 a) b = 473cm, α = 16°40’;
c) 210o; d) 212o24’; e) 345o36’. b) a = 25cm, β = 72°30’.

110
7 a) a = 5cm, α = 40°; 10 a) S = 6cm2 , a = 3cm;
b) b = 16cm, β = 14°15’. b) S = 180cm2 , b = 40cm.
8 a) a = 12cm, c = 110cm; b) b = 4cm, c = 5cm.
11 a) S = 30cm2 , α = 22°37’;
9 a) a : c = 3: 5, b = 8cm;
b) S = 24cm 2 , β = 53°8’.
b) b : c = 12 :13, a = 15cm.

DETYRAT NGA ZBATIMI I FUNKSIONEVE

8 TRIGONOMETRIKE

Kujtohu!
A 1 Njehso perimetrin e drejtkëndëshit
diagonalja e të cilit është 15cm dhe
Se është i barabartë perimetri i drejtkëndëshit? me brinjën më të madhe të formon kënd prej 36°52’
Ǒështë trapezi?
Cilin trapez e quajmë barakrahës?
Te trekëndëshi barakrahës lartësia e tërhequr
në bazë është edhe vija e rëndimit.

Nga trekëndëshi kënddrejtë ABC,

a b
kemi : = cos36°52’ dhe = sin 36°52’, gjegjësisht a = 15 ⋅ cos36°52’ ≈ 15 ⋅ 0,80003 ≈ 12 cm dhe
15 15
b = 15 ⋅ sin 36°52’ ≈ 15 ⋅ 0,59995 ≈ 9cm.
Perimetri i drejtkëndëshit ABCD është: P = 2 (a + b ) ≈ 2 (12 + 9 ) ≈ 42cm.

2 Njehso perimetrin e drejtkëndëshit me brinjë a = 16cm dhe kënd ndërmjet asaj brinje dhe diagonales
është α = 36°20’.

3 Njehso perimetrin dhe lartësinë e trekëndëshit barakrahës, me krah b = 40cm dhe këndi në majë
është 44°
a
+ AC1C është kënddrejtë, prandaj rrjedh se 2 = sin 22°, gjegjësisht
40
a
= 40 ⋅ sin 22°, prej ku a ≈ 2 ⋅ 40 ⋅ 0,37461 ≈ 30cm.
2
Perimetri P = a + 2b = 30 + 2 ⋅ 40 = 110cm.
h
Nga = cos 22°, rrjedh h = 40 ⋅ cos 22° ≈ 40 ⋅ 0,92718 ≈ 37 cm.
40
111
4 Cakto perimetrin e trekëndëshit barakrahës me krah është b = 14cm nëse këndi në bazë është 50°.

5 Në trapezin barakrahës janë dhënë; bazë e madhe a = 42cm, këndi pran asaj baze α = 47°20’ dhe
krah c = 25cm. Njehso bazën tjetër dhe lartësinë.

Nga vizatimi është e qartë se: 2x = a - b, gjegjësisht

b = a - 2x.
Nga trekëndëshi kënddrejtë do të caktojmë x
dhe h, gjegjësisht:
h = 25 ⋅ sin 47°20’ ≈ 25 ⋅ 0,73531 ≈ 18, 4 cm.
x = 25 ⋅ cos 47°20 ’ ≈ 25 ⋅ 0,67773 ≈ 17 cm.

Elementet e kërkuara të trapezit janë:

h ≈ 18, 4 cm dhe b ≈ 42 − 2 ⋅ 17 = 8 cm.

6 Cakto bazën e vogël dhe lartësinë e trapezit barakrahës nëse: baza më e madhe është 86cm, këndi
pran asaj baze 54° dhe krahu 70cm.

7 Piloti i një aeroplani që gjendet në lartësi

1200 m, i është lajmëruar kapitenit të një
anije peshkatarësh se nën aeroplan ka
vërejtur grumbull të madh peshqish. Nga
anija me matje kanë konstatuar se këndi
në lidhje me detin nën të cilin e shikojnë
aeroplanin është 18°30’. Sa larg gjendet
anija nga grumbulli i peshqve? (shiko
vizatimin)

Nëse largesën e kërkuar e shënojmë me x, atëherë

detyra mund të ilustrohet me trekëndëshin
x
kënddrejtë në vizatim. Nga = ctg18°30’, rrjedh
1200
x = 1200 · ctg18°30’ » 1200 · 2,98868»3586,4m.

8 Njehso atë largesë nëse aeroplani është në lartësi prej 500 m. (Këndi mbetet i njëjtë)

112
9 Me qëllim që të caktohet gjerësia e lumit janë matur:
largesa AC = 45 m dhe këndi β = 25°. Cakto
gjerësinë e lumit.
BC
Nga vizatimi është e saktë se = tg 25°,
45
gjegjësisht BC = 45 ⋅ tg 25°;
BC ≈  ⋅ 0,  ≈ , R
45
10 Cakto gjerësinë e atij lumi, nëse AC = 100 m, β = 20°.

11 Në një terren horizontal është vendosur shtyllë vertikale

me lartësi h = 4,5m. Ajo formon hije me gjatësi 20m. Sa
është këndi i elevacionit të Diellit? (shiko vizatimin)

4,5
tg α = = 0, 225; α ≈ 12,68038° ≈ 12°41’.
20

12 Në një pe të përforcuar në një skaj, me gjatësi l = 1,2 m është varur

një top i rëndë (lavjerrësi). Për cilin kënd α është shmangur topi nga
pozita e tij e drejtpeshimit nëse është bërë shmangia (amplituda)
a = 17cm.
0,17
Nga vizatimi është e qartë se sin α = ≈ 0,14166, prej ku 0,17
1, 2
α ≈ 8,14430° ≈ 8°9’.

13 Cakto këndin e shmangies së lavjerrësit me gjatësi 0,85 m, nëse amplituda është 13cm

Detyra
1 Njehso perimetrin e drejtkëndëshit, diagonalja
e të cilit është 25cm dhe e cila me brinjën më
të madhe formon kënd prej 36°20’.
3 Cakto perimetrin e trekëndëshit barakrahës të
dhënë me krah 15,5cm dhe kënd në bazës 33°.
2 Njehso perimetrin e drejtkëndëshit te i cili këndi
ndërmjet diagonaleve është 64°40’ dhe
diagonalja d =10cm.
4 Cakto krahët e trekëndëshit barakrahës, baza
e të cilit është 48 cm dhe krahu 30 cm.

5 Bazat e trapezit barakrahës janë 15 cm dhe 6 Cakto bazën e vogël dhe lartësinë e trapezit
12,2 cm, ndërsa krahu 4cm. Cakto këndet e barakrahës, nëse baza më e madhe është 86,
trapezit. këndi pran asaj baze 54° dhe krahu 70.

113
7 Njehso brinjën dhe këndet e rombit nëse
diagonalet e tij janë 32 cm dhe 60 cm.
8 Vijën rrethore me rreze r = 9cm janë tërhequr
tangjenta prej pikës, largesa qendrore e së cilës
është d = 41. Cakto këndin mes tangjenteve.
9 Nga largësia d = 15cm e rrëzës së kullës shihet
maja e saj nën kënd α = 53°8’. Cila është
lartësia e kullës.
10 Sa është gjatësia e hijes që e formon objekti
me lartësi d = 9m nëse rrezet e diellit me
horizontin formojnë kënd α = 12°41’.
12 Deri në cilën lartësi mbërrijnë shkallët e
zjarrfikësve të gjata 25 m kur do të pjerrësohen
në drejtim të tokës nën kënd 58°?
13 Nga maja e një kulle me fener deti, të lartë
150 m, shihet anija nën kënd të depresionit 9°.
Sa është largesa prej kullës deri të anija.
14 Çfarë amplitude formon lavjerrësi i gjatë 63cm,
nëse këndi i shmangies nga pozita e
drejtpeshimit është 5°50’.
15 Cakto lartësinë e drurit, sipas elementeve të
dhëna në vizatim.

11 Njehso lartësinë e oxhakut të fabrikës nëse prej

pikës M, e cila është në largësi 76 m prej rrëzës
së tij, oxhaku shihet nën kënd (në lidhje me
tokën) prej 28°.

SINUSI DHE KOSINUSI I KËNDEVE

9 MË TË MËDHENJ SE 90°

Kujtohu!
Për nevojat e trigonometrisë, fizikës,
Çka është këndi?
A mekanikës dhe shkencave të tjera teknike,
Secilës pikë të rrafshit mund t’i korrespondohet
si edhe për disa ngjarje në natyrë, duhet të
çifti i renditur i numrave real (x, y). Numri x është kryhet zgjerimi i konceptit për kënd. Gjegjësisht,
abshisa, ndërsa y –ordinata e pikës dhe ato me
Shpeshherë është e nevojshme të futen edhe kënde
emër të përbashkët quhen koordinatat e pikave
(shiko vizatimin). që “kanë më shumë se 90°’ ose të maten në “kahje
negative”. Kështu për shembull, shigjeta e orës që
y
tregon minutat “përshkruan”: për 10minuta, kënd
M ( x, y )
⎧ prej -60°; për një orë, këndi prej -360°; për 24
⎪ orë, kënd prej 24 ⋅ (-360°) = -8640°.
⎪
y⎨
⎪
⎪⎩
0 x
⎧
⎪
⎪
⎨
⎪
⎪⎩

x
Secilit çift të renditur të numrave real mund t’i 1 Paraqiti gjeometrikisht këndet;
shoqërohet një pikë në rrafsh
a) 225°, 390°, 870°; b) −45°, −210°, −660°.

114
a) 870°
225°

390°

b) −45° −210°
−660°

Te secili kënd në vizatim, njëri krah është marr për të parin, ndërsa tjetri për të dytin, me kahje të caktuar të
rrotullimit gjatë të cilit krahu i parë do të përputhet me të dytin. Këndet e këtilla i quajmë kënde të orientuara.

Rrotullimi i krahut fillestar mund të jetë në kahje pozitive ose negative. Në vizatim këndet nën a) janë me
kahje pozitive, gjegjësisht kënde pozitive, ndërsa këndet nën b) janë me kahje negative, gjegjësisht
kënde negative.
2 Konstrukto këndin: a) 780°; b) -1125°; c) 2170°.

Gjatë zgjidhjes së problemeve të ndryshme, shpesh paraqitet nevoja e përdorimit të funksioneve

B trigonometrike të këndeve më të mëdhenj se 90° ose këndeve negative. Paraqitet pyetja; si të
caktohen vlerat e tyre, të cilat nuk mund të përcaktohen me ndihmën e
(0,1)
trekëndëshit kënddrejtë? Këtë do ta mbërrijmë në mënyrë vijuese:
M ( xα , yα )

Në sistemin koordinativ xOy vizatojmë rreth me rreze r = 1. Gjysmëdrejtëza

sin α
Oα e pret rrethin në pikën M(xα, yα) dhe formon kënd α me pjesën pozitive
të boshtit Ox. (−1,0 ) cosα (1,0)

Nga trekëndëshi kënddrejtë OMM ‘rrjedh se:

yα xα
sin α = = yα , cos α = = xα . (0, −1)
1 1

Rrethi me qendër në fillimin e sistemit koordinativ dhe rreze me gjatësi 1 quhet rreth trigonometrik.

Në bazë të saj tani, mund t’i japim përkufizimet vijuese për sinus dhe kosinus e këndit të ngushtë:

Sinusi i këndit të çfarëdoshëm është i barabartë me ordinatën e pikës në të cilën krahu i dytë i këndit
e pret rrethin trigonometrik, gjegjësisht sinα = yα.
Kosinusi i këndit të çfarëdoshëm është i barabartë me abshisën e pikës në të cilën krahu i dytë i
këndit e pret rrethin trigonometrik, gjegjësisht cosα = xα.
Këto përkufizime vlejnë edhe për kënde më të mëdhenj se 90°, si edhe për kënde negative.

115
Prandaj, në vend se M(xα, yα) mund të shkruajmë M(cosα, sinα) për cilin do kënd α.

3 Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike sinα dhe cosα të këndeve 0°, 90°, 180°, 270° dhe 360°.

3 Me ndihmën e rrethit trigonometrik, cakto vlerat e: a) sin 30°, cos 30°; b) sin120°, cos120°; c)
sin 210°, cos 210°; d) sin 320°, cos320°; e) sin (−120° ), (cos− 120° ).

a) b) c)

sin 30° = 0,5 ; sin120° = 0,87 ; sin (−120° ) = −0,87 ;

cos30° = 0,87 cos120° = −0,5 cos (−120° ) = −0,5

C 4
Me ndihmën e rrethit trigonometrik cakto vlerat e:
a) sin 600°, cos 600°; b) sin 780°, cos 780°; c) sin1110°, cos1110°.
a) b) c)

sin 600° = −0,87 sin 780° = 0,87 sin1110° = 0,5

cos 600° = −0,5 cos 780° = 0,5 cos1110° = 0,87

Nga këto shembuj mund të vërehet një veti shumë e rëndësishme e funksioneve trigonometrike sinus dhe
kosinus, konkretisht;
sin 600° = sin (240° + 1 ⋅ 360° ) = sin 240°, cos 600° = cos (240° + 1 ⋅ 360° ) = cos 240°,
sin 780° = sin (60° + 2 ⋅ 360° ) = sin 60°, cos 780° = cos (60° + 2 ⋅ 360° ) = cos 60°,
sin1110° = sin (30° + 3 ⋅ 360° ) = sin 30°; cos1110° = cos (30° + 3 ⋅ 360° ) = cos30°.

sin (α + k ⋅ 360° ) = sin α ,

Kjo vlen edhe në përgjithësi, prandaj mund të shënojmë:
cos (α + k ⋅ 360° ) = cos α .
Ku k është numër i plotë, gjegjësisht, k = 0, ± 1, ± 2,..., ndërsa a është ndonjë kënd prej 0° deri 360°, pra
0 ° ≤ α ≤ 360 ° .
116
 Detyra
1 Vizato kënde prej: 120°, − 120°, 540°,
−540°, 750°, − 750°.
2 Vizato rrethin trigonometrik dhe në të shëno pikat
M 1 , M 2 , M 3 dhe M 4 , që i përgjigjen (me
radhë) këndeve 135°, 315°, -45°, -135°
3 Me ndihmën e rrethit trigonometrik cakto
vlerat e a) sin 90°, cos 90°;
b) sin180°, cos180°; c) sin 270°, cos 270°;
d) sin 360°, cos360°. Sa është sin 0° dhe
cos 0° ?
4 Këndet prej 450°, − 164°, 3000° dhe - 1000°
shkruaji në formë α + k ⋅ 360°, 0 ≤ α ≤ 360°,
k ∈ ].
5 Me ndihmën e rrethit trigonometrik cakto
përafërsisht vlerën e a) sin 54°; b) cos178°;
c) sin (−370° ); g) cos (−198° ).
6 Cakto vlerën e shprehjes:
1 + cos1800° sin 45° + sin 4050 − sin 765°
a) ; b) ;
1 − sin1800° cos 45° − cos 405° + cos 765°
c)
cos360° + cos750° − cos1110°
.
sin 360° + sin 750° − sin1110°

Këto dy barazime tregojnë se pas çdo 360°, vlerat e sinusit dhe kosinusit përsëriten. Prandaj thuhet se
funksionet trigonometrike sinus dhe kosinus janë funksione periodike me period themelore T = 360°.

5 Cakto cilat prej barazimeve vijuese janë të sakta: a) sin 450° = sin 90°; b) cos380° = cos 20°;
c) sin 500° = sin 50°; d) sin 750° = sin 75°; e) cos1140° = cos 60°.
1 + cos 400°
6 Njehso vlerën e shprehjes .
1 + cos 40°
1 + cos 400° 1 + cos 40°
Pasi që cos 400° = cos (40° + 360° ) = cos 40°, kemi = = 1.
1 + cos 40° 1 + cos 40°

10 GRAFIKËT E FUNKSIONEVE SINUS DHE KOSINUS

Kujtohu!
Sinusi i cilitdo kënd të ngushtë a është numër i caktuar i paemërtuar i cili ndërron me ndryshimin e këndit
α, gjegjësisht sinα është funksion i këndit α.
Kosinusi i cilitdo kënd të ngushtë α është numër i caktuar i paemërtuar i cili ndërron me ndryshimin e
këndit α, gjegjësisht cosα është funksion i këndit α.
Kosinusi është kofunksion për sinusin, ndërsa sinusi është kofunksion për kosinusin.
sin (90° − α ) = cos α dhe cos (90° − α ) = sin α .
sin (α + k ⋅ 360°) = sinα dhe cos (α + k ⋅ 360°) = cosα , ku k ∈ ] dhe 0° ≤ α ≤ 360°. Kjo do të thotë se pasdo
360° (ose 2π radianëve), vlerat e sinusit dhe kosinusit përsëriten, gjegjësisht sinusi dhe kosinusi janë
funksione periodike me period themelore T=360° (T=2π).
Secili funksion mund të paraqitet në mënyrë analitike (me formulë), tabelare dhe grafike.
1 x −2 1 2
Nëse y = x − 2, plotëso tabelën
2 y
1
Vizato grafikun e funksionit y = x − 2.
2

117
 Gjatë vizatimit të grafikut të funksioneve sinus dhe kosinus në sistemin e koordinatave xOy, argumentin
A i funksionit do ta shënojmë me x, në vend të α, gjegjësisht këndin α të matur në shkallë do ta
shprehim me njësit matëse të gjatësisë, gjegjësisht me radianë. Për shembull, sinx për x = 2 tregon se këndi
është 2 rad. Në përgjithësi, këndi mund të jetë i shprehur me çdo numër real.
Vlerat e funksioneve do ti shënojmë me y, ndërsa funksionet me

y = sin x dhe y = cos x.

⎧ π π 3π 5π 3π 7π ⎫
1 Plotëso tabelën e funksionit y = sin x , nëse x ∈ ⎨0, , , , π, , , , 2π ⎬.
⎩ 4 2 4 4 2 4 ⎭
Zgjidhje.

π π 3π 5π 3π 7π
x 0 π 2π
4 2 4 4 2 4

y 2 2 2 2
0 1 0 − −1 − 0
2 2 2 2

2 Vizato grafikun e funksionit y = sin x.

Grafikun e funksionit të dhënë mund ta vizatojmë me bartjen e pikave të dhënë në tabelë. Megjithatë, bartja
e atyre pikave nuk është e lehtë, pasi që vlerat e fituara të koordinatave të tyre janë numra irracional.
Për shkak të kësaj, grafikun do ta vizatojmë me ndihmën e rrethit trigonometrik në mënyrë vijuese.

Vizatojmë rrethin trigonometrik me rreze r = 1, ku njëshi është numri matës i gjatësisë të segmentit të
zgjedhur të çfarëdoshëm.
Gjatësinë e rrethit do ta paraqesim në boshtin numerik, ku për r = 1 kemi L = 2rπ = 6, 283185..., gjegjësisht
π
2π ≈ 6, ndërsa gjatë caktimit të pikave në boshtin x do të marrim se ≈ 1.
3

y y

1 sin x
π
3
π
6

0 π π π 2π 5π π 4π 3π 5π 2π
2
x
6 3 3 6 3 2 3

−1

Lakorja, gjegjësisht grafiku i funksionit y = sinx quhet sinusoida.

118
 Më tutje, për shkak të nevojave praktike dhe leximit të shpejtë, grafikun e funksionit y = sin x për
x∈[0,2π] do ta vizatojmë me ndihmën e pikave karakteristike të funksionit, gjegjësisht pikave në të cilat
funksioni ka zero, minimum ose maksimum, si në vizatim.

y
π 3π 3π
x 0 π 2π 1
2 2 2 2π
sin x 0 1 0 −1 0 O π x
π
−1 2
Funksioni y = sin x ka këto veti:
1° Nga përkufizimi i funksionit trigonometrik y = sin x rrjedh se është i përcaktuar për çdo numër real,
gjegjësisht për çdo x∈(-∞,+∞).

2° Funksioni y = sin x është i kufizuar, gjegjësisht −1 ≤ sin x ≤ 1.

3° Funksioni y=sinx është periodik me periodë themelore T=2π, gjegjësisht sin ( x + 2kπ ) = sin x,
k = 0, ± 1, ± 2,...
4° Zerot e funksionit, gjegjësisht prerjet e grafikut të tij me boshtin x janë: ... − π , 0, π , 2π , ..., gjegjësisht
y = 0 për x = kπ (k ∈] ).
⎧ 3π π 5π 9π ⎫
5° Vlera maksimale e funksionit y=sinx është 1, e fitohet për x ∈ ⎨..., − , , , ,...⎬ , gjegjësisht
⎩ 2 2 2 2 ⎭
π
ymax = 1, për x = + 2kπ (k ∈ ] ). dhe ajo vlerë është 1.
2

⎧ π 3π 7π 11π ⎫
6° Vlera minimale e funksionit y=sinx është -1, e fitohet për x ∈ ⎨..., − , , , ,...⎬, gjegjësisht
⎩ 2 2 2 2 ⎭
3π
ymin = −1, për x = + 2kπ (k ∈ ] ).
2

2 Vizato grafikun e funksionit y = sin x në intervalin [0, 2π].

Grafikun do ta vizatojmë vetëm me ndihmën e pikave karakteristike.

y
π 3π
x 0 π 2π 1
2 2 π
cos x x
1 0 −1 0 1 O
π 2π
−1
2

119
 Funksioni y = cos x ka këto veti:

1° Është i përkufizuar për secilin numër real.

2° Funksioni y = cosx është i kufizuar, gjegjësisht -1 ≤ cos x ≤1.

3° Funksioni y = cosx është periodik me periodë themelore T = 2π , gjegjësisht cos ( x + 2kπ ) = cos x, k ∈].
π 3π 5π
4° Zerot e funksionit, gjegjësisht prerjet e grafikut të tij me boshtin x janë: ... − , , ,..., gjegjësisht
2 2 2
π
y = cos x = 0, për x = + kπ (k ∈ ] ).
2
5° Vlera maksimale e funksionit y = cos x është 1, nëse x ∈ {..., − 2π , 0, 2π , 4π ,...}, gjegjësisht ymax = 1 për

x = 2kπ (k ∈ ] ).

6o Vlera minimale e funksionit y = cos x është −1 nëse x ∈{..., − π , 0, π , 3π ,...}, gjegjësisht ymin = −1 për
x = x + 2kπ (k ∈ ] ).

Vetia për periodën na lehtëson vizatimin e grafikut të sinx, gjegjësisht të cosx, edhe kur këndi x është
B negativ edhe kur ai është më i madh se 2π. Gjegjësisht, pjesa e grafikut në secilin prej intervaleve
..., [−4π , −2π ], [−2π ,0], [0,2π ], [2π ,4π ],... do të jetë e njëjtë si ajo në intervalin [0,2π].
Në vazhdim, në vizatimin a) dhe vizatimin b) janë dhënë grafikët ‘komplete” të funksioneve y = sin x,
gjegjësisht y = cos x.

a) y
3π
O 2 x
3π π π π 2π 5π 3π 7π 4π
−2π − −π −
2 2 2 2 2
b) y

3π −π π O π π 3π 5π 3π 7π
−2π − − 2π x
2 2 2 2 2 2

Vëre se grafikët e sinusit dhe kosinusit janë të paraqitur me lakore të njëjta; ato dallohen vetëm me pozitën
e tyre në lidhje me sistemin koordinativ.
Vëre, grafiku i funksionit y = cos x mund të fitohet nëse grafikun e funksionit y = sin x e “zhvendosim” në të
π
majtë të boshtit x- për .
2

120
 Grafikët e sinusit dhe kosinusit janë paraqitur me të njejtën vijë; ato dallohen vetëm me poziten e tyre ndaj
sistemit të koordinative.

3 Në të njëjtin sistemin të koordinatave vizato funksionet y = sin x dhe y = cos x, në intervalin [-

2π,4π]. Çka vëren?

C 4 Vizato grafikun e funksionit y = − cos x.

y y = − cos x
1

0 π π 3π 2π x
−1 2 2

1
5 Vizato grafikun e funksionit y = sin x.
2
y y = sin x
1 3π 1
y = sin x
2 2
0 π π 2π x
−1 2

6 Vizato grafikun e funksionit y = 1 + sin x.

y
y = 1 + sin x
2

1 3π y = sin x
2
0 π π 2π x
−1 2

Detyra
1 Vizato grafikun e funksionit: 3 Për cilat vlera (në radian) të argumentit x fitohen
a) y = − sin x; b) y = 2sin x, c) y = 1 + cos x. pikat karakteristike (zero, max dhe min) të
2
Vizato grafikun e funksionit: funksionit:
a) y =
1
cos x, b) y = 1 − sin x; c) y = − cos x − 1. a) y = sin x; b) y = cos x ?
2

121
 11 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

C
1 Në vizatim në Δ ABC , MN & AB dhe NP & AC.
a) Sa trekëndësha vëren? M N
b) Cilët prej tyre janë të ngjashëm ndërmjet tyre?
A B
P
2 Nëse sin (α + 350 ) = cos (α + 350 ), atëherë α e: a) 350; b) 550; c) 100; d) 00.

(sin 30 + cos 600 )

0 2

3 Cakto vlerën e shprehjes .

tg 450 + ctg 450
5
4 Cakto cosα , tgα dhe ctg α , nëse sin α = .
13
1
5 Trego se barazimi është i saktë = tg 2 α + ctg 2 α + 2.
sin 2 α ⋅ cos 2 α
sin α + cos α 5
6 Cakto vlerën e shprehjes , nëse tg α = .
sin α − cos α 4
7 Cili prej pohimeve vijuese është i saktë: a) tg 350 > 1; b) 3 < tg100 ; c) 1 < tg 460 ; d) ctg10 < 1.

8 Radhiti sipas madhësisë numrat:

a) sin 480 , sin 750 , sin 200 ; b) cos500 , sin 600 , cos100.
9 Këndin prej 36,245° shndërroje në shkallë, minuta dhe sekonda.

10 Grada (g) është: a) 10 - ta; b) 100 - ta; c) 60 - ta; d) 90 - ta pjesë e këndit të drejtë.

11 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse S = 30 cm 2 dhe α = 22037′.

12 Në rrethin me rreze 9 cm janë tërhequr tangjentet prej pikës e cila ka largesën qendrore d = 41. Cakto
këndin ndërmjet tangjenteve.

13 Me rrumbullakimin e shkronjës përkatëse në a) b) c) d)

+ − − + − + + +
vizatim, cakto në cilën rreth për secilin kuadrant
është caktuar saktë shenja e funksionit sinus. − + − + + − − −

cos 3600 + cos 7500 − cos11100

14 Cakto vlerën e shprehjes .
sin 3600 + sin 7500 − sin11100

15 Vizato grafikun e funksionit y = sin x - 2.

122
TEMA 4 SHPREHJE RACIONALE ALGJEBRIKE
(PËR TË GJITHA DREJTIMET)

Përmbajtja e temës:

1 Fuqia. Shumëzimi, pjesëtimi 8 Zbërthimi i polinomit me zbatimin

dhe fuqizimi i fuqive........................... 124 e formulës katrori i binomit........... 143

2 Shprehjet racionale. Polinomet.......... 128

9 Pjesëtuesi më i madh i përbashkët.
3 Mbledhja dhe zbritja e polinomeve.... 129 Shumëfishi më i vogël i përbashkët..... 144

4 Formulat për shumëzim të shkurtuar... 132 10 Thyesat algjebrike. Zgjerimi dhe

5 Pjesëtimi i polinomeve....................... 135
6 Zbërthimi i polinomit në shumëzues të
thjeshtë duke nxjerrë shumëzuesin e
përbashkët para kllapave................. 138
thjeshtimi........................................ 146
11 Operacione me thyesa algjebrike...... 149
12 Fuqi me tregues zero dhe numër të
plotë negativ.................................... 153

7 Zbërthimi i polinomeve duke zbatuar 13 Detyra kontrolluese tematike............ 153

formulat për shumëzim të shkurtuar... 140

a  b

2
a 2  2ab  b 2

123
 FUQIA. SHUMËZIMI, PJESËTIMI DHE
1 FUQIZIMI I FUQIVE

Kujtohu!
A Le të jetë a cilido numër real.
Numri 9 mund të shkruhet si Prodhimin a⋅a shkurt e shënojmë a2; prodhimin
3 ⋅ 3 = 32 . a⋅a⋅a e shënojmë a3; etj.
A mundet të gjitha numra të shkruhen si shënimi
i numrit 9? Shënoje në formë të shkurtër prodhimin
Për shënimin 53 themi se është shënim i shkurtër i a⋅a⋅a⋅…⋅a, nëse prodhimi ka n shumëzues.
prodhimit 5 ⋅ 5 ⋅ 5. Simbolin an e quajmë fuqi dhe paraqet shënim
Shkruaj shënim të shkurtuar të prodhimit të shkurtuar të prodhimit të n shumëzuesish të
2⋅2⋅2⋅2⋅2. njëjtë.

Për numrin real a themi se është baza e fuqisë a n .

Për numrin natyror n ≥ 2 themi se është tregues i fuqisë, i cili tregon sa herë baza shumëzohet me
vetveten.

Në përgjithësi, a 

⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a = a n , për a ∈ \, n ∈ ` dhe n ≥ 2 .

n

1 Paraqiti si fuqi prodhimet:

3 3 3 3
a) x ⋅ x ⋅ x ⋅ x ⋅ x ; b) (−3) ⋅ (−3) ⋅ ( −3) ; c) ⋅ ⋅ ⋅ ; d) ( x + y ) ⋅ ( x + y ) ⋅ ( x + y ) .
4 4 4 4

2 Paraqiti në formë të prodhimit të shumëzuesve të njëjtë fuqitë:

a) 35 ; b) 0, 24 ; c) (−7)4 ; g) ( x − 1)3 .

Sipas përkufizimit fuqia e numrit a me tregues 1 është vet ai numër,

Gjegjësisht a1 = a ; për shembull: (−5)1 = −5; ( x − 1)1 = x − 1; (a + b)1 = a + b.

Vërej!

(−1)1 = −1 , (−1) 2 = (−1) ⋅ (−1) = 1 , (−1)3 = (−1) ⋅ (−1) ⋅ (−1) = −1 , (−1) 4 = (−1) ⋅ (−1) ⋅ (−1) ⋅ (−1) = 1 ,...,

(−1)2 k = 1 dhe (−1)

2 k −1
= −1 , për secilin k ∈ `.

3 Cakto vlerën e fuqive: a) (−1)2002 ; b) (−1)2003 .

124
 Kujtohu!
B Ti shumëzojmë fuqitë am dhe an, ku a∈R;
m, n∈N.
Numri a e ka treguesin ose eksponent 1.
Kemi:
Sa është treguesi i fuqisë të numrit a + b?

Prodhimi a2⋅ a3 ka tregues të fuqisë5. a m = a 

⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a , a n = a 

⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a ,
m n

Sa është treguesi i fuqisë së prodhimit a⋅a2⋅a3? ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a , gjegjësisht

a m ⋅ a n = a 

m+ n

Herësi a5:a2, (a ≠ 0) ka tregues të fuqisë 3. a ⋅ a n = a m+n .

m

Sa është treguesi i fuqisë së shprehjes D.m.th., fuqitë me baza të njëjta shumëzohen ashtu
a12⋅a2:a8, (a ≠ 0)? që baza a ∈ \ përshkruhet, ndërsa treguesit e
fuqive m, n∈` mblidhen.

4 Cakto prodhimet:
a) x5 ⋅ x 7 ⋅ x8 ; b) 106 ⋅ 10 26 ; c) ( x − 3)4 ( x − 3)5 ; d) (−4)3 ⋅ (−4)4 .

Mbani mend!

a m + n = a m ⋅ a n për çfarëdo a ∈ \ dhe m, n ∈ `.

Kjo barazi ka edhe forma të tjera, për shembull, a 5 = a 3 ⋅ a 2 = a 4 ⋅ a = a 2 ⋅ a 3 = a ⋅ a 4 .

5 Ngjashëm sikurse te shumëzimi, konstatoje se vlen barazia a m : a n = a m − n .

Pse duhet a ≠ 0 dhe m > n ?

x6 (a + 3)11
6 Njehso: a) , x ≠ 0; b) , a+3≠ 0.
x2 (a + 3)8

Mbani mend!

am
a m−n = (a ≠ 0 ) për çdo a ∈ \, a ≠ 0 dhe m, n ∈ `.
an
am a12
a m−n = (a ≠ 0 ) nuk përcaktohet vetëm me një formë. Për shembull, a 5 = a12− 7 = për a ≠ 0 .
an a7
Sepse a5 mund të paraqitet në pafund shumë mënyra si herës i dy fuqive.

Vërejtje. Në të gjitha rastet në vazhdim emëruesin e thyesës (pjesëtuesin) do ta marrim të ndryshëm

nga zero, pa ndonjë shënim të veçantë.

125
 Kujtohu!
C E ke të njohur se: a m = a
⋅ a
⋅ a 
⋅ .....

⋅a ,
m

A  A ¸ A ¸ A . Nëse A = x , fitojmë
3 2 sa është a m n

?
(x )
2 3
= x ⋅x ⋅x = x .
2 2 2 6
Kemi (a m n
) = a
m
⋅ a m⋅ 
a m ⋅ ... ⋅ a
m .
Në mënyrë të njëjtë cakto ( x 4 ) . ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a , gjegjësisht (a m ) = a m⋅n .
Atëherë (a m ) = a 

3 n n n

m⋅ n

Barazia e fituar është rregull për fuqizimin e fuqisë për a ∈\ dhe m, n ∈`.

7 Shprehjet vijuese paraqiti në formë të fuqisë me bazë x:

x 2 (x7 x )
3

a) ( x );
4 5
b) ( x x 2 3 10
) ; c) .
x8

Mbani mend!

Për çfarë do a ∈ \ dhe m, n∈` vlen barazia a m⋅n = (a m ) = (a n ) . Ajo nuk është e përcaktuar vetëm
n m

në një mënyrë.

Për shembull: a12 = a 4⋅3 = (a 4 ) = (a3 ) ; a12 = (a 2 ) = (a 6 ) ; a12 = (a12 ) = (a1 ) .

3 4 6 2 1 12

Kujtohu!
D Le të jetë a m = a 

⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a dhe
m

a3  a ¸ a ¸ a ,
m
⋅ b ⋅ b ⋅ ... ⋅ b . Për prodhimin a m ⋅ b m
b = b 

m
b 3 = b ⋅ b ⋅ b, kemi: a m ⋅ b m = a 
⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a ⋅ b 

⋅ b ⋅ b ⋅ ... ⋅ b =
a 3b3 = a ⋅ a ⋅ a ⋅ b ⋅ b ⋅ b = ab ⋅ ab ⋅ ab = (ab ) .
3
m m

= (ab ) ⋅ (ab ) ⋅ (ab ) ⋅ ... ⋅ (ab ) = (ab ) .

m

Shumëzo fuqitë x ⋅ y ⋅ z . 4 4 4 m

am
Ngjashëm, për kemi
a3 a ⋅ a ⋅ a a a a ⎛ a ⎞
3
bm
= = ⋅ ⋅ =⎜ ⎟ . a ⋅ a ⋅ a ⋅ ... ⋅ a
b3 b ⋅ b ⋅ b b b b ⎝ b ⎠ a m  

m
a a a a ⎛a⎞
= m
= ⋅ ⋅ ⋅ ... ⋅ = ⎜ ⎟ .
⋅ b ⋅ b ⋅ ... ⋅ b 
b m b 
b b 
b
b ⎝b⎠
m m
5 5
xy
Herësin x y5 shkruaje si fuqi me bazë .
z z m
am ⎛ a ⎞
a m ⋅ bm = (ab ) dhe
m
D.m.th. =⎜ ⎟ .
bm ⎝ b ⎠

2x6x 32 x 43 x 25 ⋅ 35 ⋅ 45
8 Thjeshto shprehjet: a) ; b) ; c) .
3x 25 x 125

126
 Zbulo cila rregull për fuqinë është shfrytëzuar në secilën barazi vijuese:
9
a) 22 ⋅ 22 = 4 ⋅ 4 = 16; b) 22 ⋅ 22 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 16; c) 22 ⋅ 22 = 22+ 2 = 24 = 16;

d) 22 ⋅ 22 = (2 ⋅ 2 ) = 42 = 16; e) 22 ⋅ 22 = (22 ) = 24 = 16.

2 2

d) Është shfrytëzuar rregulla për shumëzim të fuqive me tregues të njëjtë.

Mbani mend!
m
⎛a⎞ am
Barazitë: (ab )m
= a b dhe ⎜ ⎟ = m
m m

⎝b⎠ b

Janë rregulla për fuqizimin e prodhimit dhe herësit.

5 3
5
⎛ x3 y 2 ⎞ ⎛ 2 x2 y3 ⎞
Kryeje fuqizimin: a) ⎛⎜ ⎞⎟ ; b) ⎜ 5 ⎟ ; c) ⎜ − 4 5 ⎟ .
xy
10
⎝ z ⎠ ⎝ z ⎠ ⎝ 3a b ⎠

Detyra

1 A është shprehja 5a3 fuqi? 7 Paraqiti si fuqi me bazë x shprehjet:

2 Cilat nga pohimet vijuese janë të vërteta x6 x7

a) x ⋅ x 3 ⋅ x 4 ⋅ x 5 ; b) ; c) x8 : x3 ⋅ x 2 .
a) (−2 )7 < 0; b) (−3)40 < 0; x8
c) a 4b7 < 0 për a > 0, b < 0;
8 Kryeje fuqizimin:
d) a 7 b 20 > 0 për a < 0, b > 0?
( ) ( ).
3
a) (a 2 ⋅ a3 ) ⋅ a 4 ; b)
3 4
(a 2 )
2

3 Gjeje vlerën për x dhe y që të jenë të sakta

barasitë: 9 Shkruaji si fuqi me bazë a shprehjet;
a) x 2002 = 1; b) x 2001 = −1;
((a ⋅ a ) ) .
6
2 3 5

c) x1 = −4; d) (−3) x = −27; a) (a 3 ⋅ a 2 ) : a10 ⋅ a 2 ;

3
b)
(a ⋅ a7 )
10
e) x3 = y 3 ; f) 2 x = 2 y.
8

4 Numrat vijues paraqiti si fuqi me bazë 10: 10 Llogaritë në mënyrë më të thjeshtë;

a) 10000; b) 1000000. 43 ⋅ 123 33 ⋅ 26 ⋅ 125
a) ; b) .
243 1000
5 Numrat vijues paraqiti si prodhim të numrit 11 Cakto x që barazitë të jenë të sakta:
natyror dhe fuqisë më bazë 10:
b) (a x ) = (a 4 ) ;
2 3
a) a x  a 3 ;
a) 7000; b) 72000000; c) 34700.
c) (a x ⋅ a3 ) = (a 7 ⋅ a3 ) ;
5 4
6 Numrat vijues paraqiti si prodhim të numrit
real dhe fuqisë 103.
((a ) ) .
4
2 3
a) 3974; b) 0,5653; c) 35.
d) (a 2 ⋅ a x ) : a 4
4
=
a12
127
 2 SHPREHJET RACIONALE. POLINOMET

Kujtohu! A 1Shkruaj disa shprehje në të cilat

1 konstantet dhe ndryshoret janë të
Simbolet 2, 2, ,... janë konstante. lidhura me operacionet e; mbledhjes, zbritjes dhe
2
Simboli (si për shembull; a, b, x, y, …) i cili shumëzimit si dhe fuqizimit me tregues numër natyror.
përdoret si shenjë e përbashkët për objekte të
caktuara matematike quhet ndryshore. 3
6a 2b3 − ab 2 − 3.
Si quhet bashkësia në të cilën merr vlera ndonjë 4
ndryshore? Kjo shprehje quhet shprehje racionale
Cila ndryshore është reale? algjebrike ose polinom.

2 Shkruaj disa shprehje të cilat janë prodhim i konstantes numerike dhe fuqive.
2
− a 2b3c 4 . Shprehja e këtillë racionale algjebrike quhet monom.
3
Monomet janë: konstantet, ndryshoret dhe shprehjet që janë prodhim i konstantes dhe fuqive të ndryshoreve.
Cilat nga shprehjet vijuese algjebrike janë monome:
3
3x 2 3 x5
a) −3a 2b; b) 3x 2 y (−5 xy 2 ); c) ; d) ; e) 3x 2 − 4 y; f) 7; e) x ?
y 5

Kujtohu!
B 4 Le të jenë dhënë monomet:
Monomi 3a b është në formën normale.
2 3
A = 2 x3 y 3 , B = −3x 2 y 2 , C = −5 xy, D = 7.
A është shkruar monomi 3a2b3⋅2a në formë
Shprehja:
normale?
Te monomi 5a2b3c4 numri 5 është koeficienti, a) A = 2x3y3 është monom;
a2b3c4 është vlera kryesore, ndërsa a2, b3, c4 b) A+B = 2x3y3+(-3x2y2) është binom;
janë fuqi të ndryshoreve në vlerën kryesore. c) A+B - C = 2x3y3 + (-3x2y2) - (-5xy) është trinom;
Cakto koeficientin dhe vlerën kryesore të d) A+B - C - D = 2x3y3 + (-3x2y2) - (-5xy) -7 është
3
monomeve: 3; a 2 ; 3a 2 ; a 4b3 . polinom.
4
Treguesi i monomit 3x4y5 me ndryshore x dhe y
Mbani mend!
është 4 + 5 = 9.
Sa është treguesi i monomit 2x4; 3xy4; 2x; me Shuma e një numri të fundmë të monomeve
ndryshore x dhe y? quhet shprehje e plotë racionale ose
Monomet 3a2b3 dhe -4a2b3 janë të ngjashme, polinom (Monomet merren si polinome).
pasi që kanë vlerë kryesore të njëjtë. y 5
Vëre: Shprehjet dhe x3 − xy + nuk janë
Mblidhen vetëm monomet e ngjashme, ashtu që x+3 x−5
mblidhen koeficientet e tyre, kurse vlera kryesore shprehje të plota racionale dhe ato kanë kuptim
përshkruhet. për x ≠ −3 , gjegjësisht x ≠ 5 .

128
Njehso vlerën numerike të shprehjeve x ( x 2 + 5 ) dhe x 3 + 5 x për a) x = 0; b) x = 3; c) x = −1;
d) x = 2,5. Çka vëren? Për x = −1 kemi: x ( x 2 + 5 ) = −1 ⋅ (1 + 5 ) = −6 dhe x3 + 5 x = −1 − 5 = −6.

Mbani mend!

Shprehjet që kanë vlera numerike të njëjta për çdo vlerë të ndryshoreve prej bashkësisë së përkufizimit
quhen shprehje identike racionale.
Barazia e dy shprehjeve identike racionale quhet identitet.
Fuqia e monomit është shumë e treguesve të fuqive të ndryshoreve në monom. Nëse monomi është
konstantë, atëherë merret se ai ka fuqi zero.
Polinomi është në formën normale nëse të gjithë monomet e tij jo të ngjashme janë në formë normale.
Fuqia e polinomit (në formë normale) është e barabartë me fuqinë e monomit që ka fuqinë më të
madhe prej monomeve që e përbëjnë atë.

6 Shkruaje në formë normale polinomin M = 7x2 y − 3xy ⋅ y − 4x2 y + 2x ⋅ x − 5x. Sa është fuqi e tij?

Detyra
1 Shkruaj në formë normale monomet: 4 Provo a janë identitete barazitë:
a) 3x y ⋅ xy;
2
b) 2 xy ⋅ x y ⋅ xy.
2 2 3
a) 2 x 2 ( x + 2 ) = 2 x3 + 4 x 2 , x ∈ {−1,0,1};
2 Cakto: koeficientin, vlerën kryesore dhe b) (2 x − 3 y ) = 4 x 2 − 6 xy + 9 y 2 ;
2

fuqinë e monomeve me ndryshore x dhe y. ( x, y ) ∈ {(1,0),(0,1),(−1,1)}.

1
a) 3x3 y 4 z; b) − 2 x 3 y; c) 3 ⋅ . 5
3 5 Polinomet e dhëna shkruani në formë normale
3 Njehso vlerën numerike të shprehjeve: dhe cakto fuqinë e tyre:
a) 3a 2b3 − 4a 3b 4 për a = −2, b = −1; a) 2 x 2 − x3 + 3 x − 5 + x 2 − 3x;
a 3 − b3 b) 2 x 2 y − 2 xy 2 − 2 xy + 3 yx 2 − 5 y 2 x.
b) 2 për a = 2, b = −1.
a + ab + b 2

3 MBLEDHJA DHE ZBRITJA E POLINOMEVE

Kujtohu!
A 1 Cakto polinomin
M − N + P , nëse
Polinomet M=a+b dhe N=a-b i mbledhim ashtu :M = −2 x 2 + 3x − 1,
që i mbledhim monomet e ngjashme, gjegjësisht N = 4 x 2 − 5 x + 3,
M + N = a + b + a − b = 2 a. P = −3x 2 − 8 x + 7.
Mblidhi polinomet A = 2a − b dhe B = 3a + b. Shiko zgjidhjen.

129
 Shkruajmë: M − N + P = −2 x 2 + 3x − 1 − (4 x 2 − 5 x + 3) + (−3 x 2 − 8 x + 7 ).
Lirohu drejt nga kllapat: M − N + P = −2 x 2 + 3 x − 1 − 4 x 2 + 5 x − 3 − 3 x 2 − 8 x + 7.
Mblidhi monomet e ngjashme dhe do të fitosh:
M − N + P = −9 x 2 + 3.
Me simbolin M = M(x), shënojmë polinom me ndryshore x.
Me simbolin Q = Q(x, y) shënojmë polinom me ndryshore x dhe y.
Me simbolin W = W(a, b, c), shënojmë polinom me ndryshore a, b dhe c.

2 Janë dhënë polinomet: M ( x) = −x2 + 4x − 2; N ( x) = 3x2 − 4x + 5; P( x) = −2x2 − 7 x + 6.

Cakto polinomin:
a) M ( x) + N ( x) − P ( x); b) M ( x) − N ( x) − P ( x); c) 2 M ( x) − 3 N ( x) + P( x).

Kujtohu!
B 3 Njehso prodhimin e monomeve
Monomi me monom shumëzohet ashtu që 2 3
koeficientet shumëzohen sipas rregullës së − x 3 y 4 dhe − x 4 y 5 z.
3 4
shumëzimit të numrave realë, ndërsa vlerat Zgjidhje.
kryesore sipas rregullave për shumëzimin e fuqive.
I shumëzojmë koeficientet dhe fitojmë:
Njehso prodhimin e monomeve
3x2 y 3 dhe −5 x3 y 4 . ⎛ 2⎞ ⎛ 3⎞ 1
⎜− ⎟⋅⎜− ⎟ = ;
⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ 2
Prodhimi i vlerave kryesore është: x3 y 4 ⋅ x 4 y 5 z = x7 y 9 z.
1 7 9
Prodhimi i kërkuar është x y z.
2
Në praktik shkruajmë drejtpërdrejtë: − x3 y 4 ⋅ ⎛⎜ − x 4 y 5 z ⎞⎟ = ⋅ x7 y 9 z = x7 y 9 z.
2 3 2 3 1
3 ⎝ 4 ⎠ 3 4 2
⎛ 2 ⎞
a b ⋅ (−9a4b); a b ⋅ (−7a3b3 ) ⋅ ⎜ − ab ⎟.
2 5 6 3 4 4
4 Njehso prodhimet: a) −5a2b3c ⋅ 3a4b2c2 ; b) c)
3 14 ⎝ 3 ⎠

Kujtohu!
C 5 Polinomin 3x 2 y 3 − 2 xy 2 + 5 xy
Në barazinë ( A + B ) ⋅ C = A ⋅ C + B ⋅ C është shumëzoje me monomin −2 x3 y3 .
zbatuar vetia distributive. Vëreni zgjidhjen:
Zbato vetinë distributive në shprehjen
(a + b − c ) ⋅ d . Shkruajmë: (3x 2 y 3 − 2 xy 2 + 5 xy ) ⋅ (−2 x3 y 3 ).

Sipas vetisë distributive kemi: 3x 2 y 3 ⋅ (−2 x3 y 3 ) − 2 xy 2 ⋅ (−2 x 3 y 3 ) + 5 xy ⋅ (−2 x 3 y 3 ).

Pas kryerjes së shumëzimit të monomeve fitojmë: −6 x5 y 6 + 4 x4 y 5 − 10 x 4 y 4 .
Në praktikë shumëzo drejtpërdrejtë: (−3 xy 4 + 5 x 2 y − 2 ) ⋅ (−4 x 2 y ) = 12 x3 y 5 − 20 x 4 y 2 + 8 x 2 y.

130
 Duhet të dish!

Nëse A, B, C dhe D janë monome, atëherë ( A + B + C ) ⋅ D = A ⋅ D + B ⋅ D + C ⋅ D,

dhe D ⋅ ( A + B + C ) = D ⋅ A + D ⋅ B + D ⋅ C.

a) (3x 4 y 3 − 5 xy 6 − 2 x3 y 3 ) ⋅ (−4 xy 2 ); x y ⋅ (−8 x 4 y 3 + 4 x5 y − 12 xy 3 ).

3 3 5
6 Cakto prodhimet: b)
4

Kujtohu! D 7 Shumëzo polinomet

2 x3 − 3x 2 + 5 x − 7 dhe x − 4.
Shumëzo polinomin x + x + 1 me polinomin
2
Vëre zgjidhjen
x + 1.
Shëno M = x − 4 dhe do të fitosh
Udhëzim: shumëzo x 2 + x + 1 me x, e pastaj
x 2 + x + 1 me 1. (2 x 3
− 3x 2 + 5 x − 7 ) ⋅ M .
Cakto shumën e prodhimeve të fituara. Zbato shumëzimin e polinomit me monom,
gjegjësisht 2 x3 ⋅ M − 3x 2 ⋅ M + 5 x ⋅ M − 7 ⋅ M .

Zëvendëso M = x − 4 dhe fiton: 2 x3 ( x − 4) − 3x 2 ( x − 4) + 5 x( x − 4) − 7( x − 4).

Edhe njëherë zbato shumëzimin e monomit me polinom:
2 x 4 − 8 x3 − 3 x 3 + 12 x 2 + 5 x 2 − 20 x − 7 x + 28.
Sille polinomin e fituar në formë normale dhe fiton:
2 x 4 − 11x 3 + 17 x 2 − 27 x + 28.

Në praktikë shkruaj si në shembullin vijues:

(3x 2 − 2 x + 1)(− x + 3) =
= −3 x3 + 9 x 2 + 2 x − 6 x − x + 3 =
= −3x 3 + 11x 2 − 7 x + 3.

8 Shumëzo polinomet dhe prodhimin e fituar radhite ashtu që fuqia e ndryshores x të zvogëlohet:
a) (2 x 2 − 3x3 + 1)(−4 x + 5); b) ( x 2 − x 3 + 5 x − 2 )(−3 + x 2 − 2 x ) .

9 Cakto numrat real a, b dhe c ashtu që polinomet P( x) = 2 x3 − 9 x2 + 13x − 6 dhe

Q ( x) = ( x − 2 )(ax 2 + bx + c ) të jenë identikisht të njëjtë.

Vëre procedurën:
Polinomi P(x) është në formë normale, ndërsa polinomin Q(x) e transformojmë në formën normale dhe
fitojmë:
Q( x) = ax 3 + bx 2 + cx − 2ax 2 − 2bx − 2c =
= ax3 + (b − 2a ) x 2 + (c − 2b ) x − 2c.

131
 Dy polinome me ndryshore të njëjta janë të barabartë nëse koeficientet pranë ndryshoreve përkatëse
me tregues të njëjtë janë të barabartë.

Sipas kësaj, P ( x ) = Q ( x ) nëse: a = 2, b − 2a = −9, d.m.th. b = −5, c − 2b = 13, prandaj c = 3.

Detyra

1 Sille në formë normale polinomin:

a) x 3 + 3 x 2 + 7 x + 1 − x 3 − 3 x 2 − 7 x; b) (5m2 − 5m + 3) + (−4m 2 − 5m − 3).

2 Njehso vlerën numerike të polinomit

( ( ))
a) 5abc − 2a 2b − 3abc − (4ab2 − a 2b ) , për a = −2, b = −1, c = 3;

( )
b) 3x 2 z − xyz − (2 xyz − x 2 z ) − 4 x 2 z + 3x 2 z − (4 xyz − 5 x 2 z − 3xyz ) , për x = −1, y = 2, z = −3.

3 Kryeje shumëzimin dhe prodhimin e fituar sille si polinom në formë normale

a) (2 x − 1)(3 x + 2 ); b) (2 x 2 − 4 x + 1)(−3x 2 + 2 x − 5 );
c) (2 x 2 − 3x + 1)( x − 2 ) − ( x + 2 )(−5 x 2 + 4 x − 5 ).

4 Janë dhënë polinomet P ( x) = x3 + 2 x 2 − 1 dhe Q( x) = x 2 + x + 1. Cakto polinomet:

a) P ( x ) + Q ( x ); b) P ( x ) − Q ( x ); c) P ( x ) ⋅ Q ( x ).

5 Cakto numrat real a, b dhe c, ashtu që polinomet P(x) dhe Q(x) të jenë të barabartë:
a) P( x) = 6 x3 − 23x 2 + 29 x − 12 dhe b) P( x) = 2 x 3 − x 2 + x + 4 dhe
Q ( x ) = ( x − 1)(ax 2 + bx + c ) Q ( x ) = (ax 2 + bx + c )( x + 2 ).

4 FORMULAT PËR SHUMËZIM TË SHKURTËR

Kujtohu! A 1 Fuqizo binomet:

(a + b ) = (a + b )(a + b ) a) (2 x 2 + 3 y ) ; b) (3 x 2 − 2 y ) ;
2 2 2

Cakto:
c) (2 x + y 2 ) ; d) ( x 2 − 2 y 2 ) .
3 3

a) ( x + 2 ) ; b) ( x + 2 ) .
2 3

132
 Vërej: (2 x 2 + 3 y ) = (2 x 2 + 3 y )(2 x 2 + 3 y ) = 2 x 2 ⋅ 2 x 2 + 2 x 2 ⋅ 3 y + 2 x 2 ⋅ 3 y + 3 y ⋅ 3 y, prandaj
2

mund të shkruash a) 4 x 4 + 12 x 2 y + 9 y 2 = (2 x 2 ) + 2 ⋅ (2 x 2 )⋅ (3 y ) + (3 y ) .
2 2

(A + B) dhe (A − B)
2 2
= A2 + 2 AB + B 2 = A2 − 2 AB + B 2 .

Në mënyrë të ngjashme mund të tregohet se:

(A + B) dhe (A − B)
3 3
= A3 + 3 A2 B + 3 AB 2 + B 3 = A3 − 3 A2 B + 3 AB 2 − B3 .

D.m.th: b) 9 x 4 − 12 x 2 y + 4 y 2 ; c) 8 x3 + 12 x 2 y 2 + 6 xy 4 + y 6 ; d) x6 − 6 x 4 y 2 + 12 x 2 y 4 − 8 y 6 .

Mbani mend!

Katër formulat e fituara janë të njohura si formula për shumëzim të shkurtër dhe atë si
katrori i binomit dhe kubi i binomit.

2 Fuqizoni binomet me ndihmën e formulave për shumëzim e shkurtë:

a) (2a 3b 4 + 3ab3 ) ; b) (3 x 2 y − 2 x 2 y 3 ) .
2 3

Vëreni zgjidhjen:
( ) + 2 ⋅ 2a b ⋅ 3ab + (3ab ) , ndërsa
2 3 2
a) Me zbatimin e formulës ( A + B) = A2 + 2 AB + B2 kemi: 2a3b4
2 3 4 3

pas fuqizimit dhe shumëzimit fitojmë: 4a 6b8 + 12a 4b 7 + 9a 2b 6 .

Në praktikë vepro si në shembullin e mëposhtëm:

(2a b − 5ab 4 ) = (2a 5b 2 ) − 2 ⋅ 2a 5b 2 ⋅ 5ab 4 + (5ab 4 ) =
5 2 2 2 2

= 4a10b 4 − 20a 6b 6 + 25a 2b8 .

b) Zbatojmë ( A − B ) = A3 − 3 A2 B + 3 AB 2 − B 3 dhe fitojmë:

3

(3x y ) − 3 ⋅ (3x y ) ⋅ 2 x y 3 + 3 ⋅ (3 x 2 y )⋅ (2 x 2 y 3 ) − (2 x 2 y 3 ) , ose pas fuqizimit

2 3 2 2 2 2 3

27 x 6 y 3 − 3 ⋅ 9 x 4 y 2 ⋅ 2 x 2 y 3 + 3 ⋅ 3 x 2 y ⋅ 4 x 4 y 6 − 8 x 6 y 9 , prandaj pas shumëzimit rrjedh

27 x 6 y 3 − 54 x 6 y 5 + 36 x 6 y 7 − 8 x 6 y 9 .
Në praktik shkruhet si në shembullin që vijon:

(2 x y + 3xy ) = (2 x y ) + 3 ⋅ (2 x y ) ⋅ 3xy
2 3
+ 3 ⋅ 2 x3 y ⋅ (3 xy 2 ) + (3 xy 2 ) =
3 3 3 3 2 2 2 3

= 8 x 9 y 3 + 3 ⋅ 4 x 6 y 2 ⋅ 3 xy 2 + 3 ⋅ 2 x3 y ⋅ 9 x 2 y 4 + 27 x3 y 6 =
= 8 x 9 y 3 + 36 x 7 y 4 + 54 x5 y 5 + 27 x3 y 6 .

Kryeje fuqizimin: a) (2 x − 3 y ) ; b) (−3 x + 5 y ) ; c) (4 x 7 + 7 y 3 ) ; d) (−3 x 3 − 7 y 2 ) .

2 2 2 2
3

133
 Fuqizo: a) (3 x − 2 y ) ; b) (−3 x + 5 y ) ; c) (−2 x 2 − 3 y 3 ) ; d) (3 x 2 y + 5 xy 2 ) .
3 3 3 3
4

Kujtohu!
B 5 Njehso:

( x − 1)⋅ ( x + 1) = x2 + x − x − 1 = x2 − 1. a) (2 x − 3 y ) ⋅ (2 x + 3 y );
Njehso prodhimet:
a) ( x − 2 ) ⋅ ( x + 2 ); b) ( x − 2 ) ⋅ ( x 2 + 2 x + 4 ); b) (2 x − 3 y ) ⋅ (4 x 2 + 6 xy + 9 y 2 );
c) ( x + 2 ) ⋅ ( x 2 − 2 x + 4 ). c) ( x 2 + 5 y ) ⋅ ( x 4 − 5 x 2 y + 25 y 2 ).

a) Pas kryerjes së shumëzimit mund të shkruash 4 x 2 − 9 y 2 = (2 x ) − (3 y ) .

2 2

( A − B ) ⋅ ( A + B ) = A2 − B 2

b) Zgjidhjet i shkruajmë 8 x3 − 27 y 3 = (2 x ) − (3 y ) , gjegjësisht

3 3

(2 x − 3 y ) ⋅ ((2 x ) )
+ 2 x ⋅ 3 y + (3 y ) = (2 x ) − (3 y ) .
2 2 3 3

( A − B )⋅ ( A2 + AB + B 2 ) = A3 − B3

c) Ngjashëm sikurse në zgjidhjen e mëparshme fitojmë:

( A + B ) ⋅ ( A2 − AB + B 2 ) = A3 + B3 .

Duhet të dish!

Formulat që më sipër i fituam, janë po ashtu formula për shumëzim të shkurtër, të njohura si
ndryshimi i katrorëve, ndryshimi i kubeve dhe shuma e kubeve.
Në praktik puno sikurse në shembullin vijues:

(2 x y − 3xy )(4 x
3 3 6 3 3
(
y 2 + 6 x 4 y 4 + 9 x 2 y 6 ) = (2 x y − 3 xy ) (2 x y ) + 2 x y ⋅ 3 xy + (3xy ) =
3 32 3 3 2
)
= 8 x 9 y 3 − 27 x3 y 9 .

6 Njehso prodhimet:

a) (2 x 2 y 3 − 3xy 5 )(3 xy 5 + 2 x 2 y 3 ); b) (4 xy − 5 x 2 y 2 )(16 x 2 y 2 + 20 x 3 y 3 + 25 x 4 y 4 );

c) (3 x3 y 4 + 2 xy )(9 x 6 y 8 − 6 x 4 y 5 + 4 x 2 y 2 ).

134
 Detyra
Fuqizo binomet. 6 a) ( x − 2 )( x 2 + 2 x + 4 );
1 a) (2 x + 1) ; b) (2 x − 1) ;
2 2

b) ( x 2 + 1)( x 4 − x 2 + 1).
d) (− x − 1) .
2
c) (−2 x + 3 y ) ;2 2

7 Shumëzo polinomet me zbatimin e formulave

2 a) ( x + 2 )3 ; b) (2 x − 3)3 ;
për shumëzim të shkurtuar:
c) ( x 2 + 1) ; d) ( x 2 − 2 y 2 ) .
3 3

⎛2 4 ⎞⎛ 2 4 ⎞
a) ⎜ xy − x 2 y 3 ⎟⎜ xy + x 2 y 3 ⎟ ;
3 Fuqizo binomet. ⎝3 5 ⎠⎝ 3 5 ⎠
⎛ 3
⎞
2
⎛1 2 ⎞⎛ 1 1 4 ⎞
a) ⎜ 3ab − 2b ⎟ ; b) (2 x 2 y + 3xy 3 ) ; b) ⎜ x − y ⎟⎜ x 2 + xy + y 2 ⎟ ;
3

⎝ 3 ⎠ ⎝2 3 ⎠⎝ 4 3 9 ⎠

c) (4 x 2 y − 5 x ) .
3 ⎛2 3 ⎞⎛ 4 1 9 ⎞
c) ⎜ x2 y + xy 2 ⎟⎜ x4 y 2 − x3 y3 + x2 y 4 ⎟.
⎝3 4 ⎠⎝ 9 2 16 ⎠
4 Fuqizo trinomin (a + b + c )2 . 8 Lirohu nga kllapat dhe kryej operacionet e
Udhëzim: zëvendëso a + b = A, do të fitosh
duhura me monomet e ngjashme:
( A + c) .
2

Shumëzo polinomet me zbatimin e formulës për a) (2 x − 1)2 + ( x − 2 )3 − (2 x − 1)( x − 2 );

shumëzim të shkurtuar. b) ( x2 − x + 1)( x + 1) + ( x + 1) − ( x2 + x + 1)( x −1);
2

5 a) ( x − 1)( x + 1); b) (1 − 2 x )(2 x + 1);

c) (a − 1)2 − 4 (a + 1)2 − 6 (a + 1)(a − 1);
c) ( x2 − 2)( x2 + 2); d) (2 x2 − 3 y 2 )(2 x2 + 3 y3 ).
d) (a − b + c ) + (a + b ) − (a + c ) .
2 2 2

5 PJESËTIMI I POLINOMEVE

⎛ 5 ⎞ ⎛5 ⎞
Kujtohu! A 1 Njehso : ⎜ − x y ⎟ : ⎜ x y ⎟ .
⎝ 6
5 6

⎠ ⎝ 3
3 3

⎠
Monomi pjesëtohet me monom ashtu që Vëreni zgjidhjen:
koeficientet pjesëtohen sipas rregullës për 5 5 5 3 1
pjesëtimin e numrave realë, kurse vlerat kryesore − : =− ⋅ =− .
6 3 6 5 2
sipas rregullës së pjesëtimit të fuqive.
x5 y6 : ( x3 y3 ) = x2 y3 , x ≠ 0, y ≠ 0.
Njehso herësin:
10 x 4 y 5 : 5 x 2 y 2 . 1
D.m.th., herësi është − x 2 y 3 .
2
7 3 4 ⎛ 7 2 2⎞ 7 4 1
Në praktikë veprohet në mënyrë drejtpërdrejt: x y : ⎜ − x y ⎟ = − ⋅ xy 2 = − xy 2 .
8 ⎝ 4 ⎠ 8 7 2

2 3 4 ⎛4 4⎞
x y : ⎜ xy ⎟ ; b) −2 a 4 b5 : (5a 4b3 ); c) −3 a 6b7 : ⎛⎜ − a 4 b4 ⎞⎟ .
1 2 11
2 Njehso: a)
3 ⎝ 3 ⎠ 2 3 ⎝ 13 ⎠

135
 Kujtohu!
B 3 Pjesëto polinomin:
( A + B ) : C = A : C + B : C , për C ≠ 0. 4 x 2 y 3 − 8 x3 y 4 + 12 x3 y 3 me monomin (−2 xy ),
Vetia distributive e djathtë e pjesëtimit ndaj për x v 0, y v 0 .
mbledhjes. Vëre zgjidhjen:
Njehso: Duhet të njehsosh:
(2a b − 8ab ): (2ab); a ≠ 0, b ≠ 0.
2 3 (4 x 2
y 3 − 8 x 3 y 4 + 12 x 3 y 3 ) : (−2 xy ).

Me zbatimin e ligjit distributiv kemi: 4 x 2 y 3 : (−2 xy ) − 8 x3 y 4 : (−2 xy ) + 12 x3 y 3 : (−2 xy ).

Pas pjesëtimit të monomeve kemi: −2 xy 2 + 4 x 2 y 3 − 6 x 2 y 2 .
Në praktike pjesëtimi kryet drejtpërdrejtë. Për shembull:

(12 x 4
y 5 − 9 x5 y 3 − 3 x 2 y 2 ) : (−3 x 2 y 2 ) = −4 x 2 y 3 + 3x 3 y + 1.

Mbani mend!

Polinomi pjesëtohet me monom ashtu që secili anëtar i polinomit pjesëtohet me monom sipas
rregullës së pjesëtimit të monomeve, kurse herësit e fituar mblidhen.

4 Njehso:
⎛ 1 ⎞
a) (20 x 4 y 5 − 30 x 5 y 6 − 10 x 4 y 4 ) : (−10 x 4 y 4 ); b) (−2 x y + 3x y − 5 x y ) : ⎜ − x y ⎟ .
3 3 4 4 5 5 2 2

⎝ 2 ⎠

Kujtohu! C 5 Pjesëto polinomin

A( x) = 6 x3 − 15 x 2 + 10 x − 2 me
1584 : 12 = 132
12 polinomin B( x) = 3x 2 − 6 x + 2.
38 Vëre zgjidhjen:
36
6x 3 e pjesëtojmë me 3x dhe fitojmë 2 x.
2

24
Polinomin B( x) e shumëzojmë me 2x dhe
24
0 fitojmë 6 x3 − 12 x 2 + 4 x.
Cakto herësin 381 : 12. Ndryshimi A( x) − (6x3 − 12x2 + 4x) është
A fitove mbetje? R1 ( x ) = −3 x 2 + 6 x − 2, ku R1 ( x ) është mbetja
e parë.
Pjesëtojmë −3x me 3x dhe fitojmë −1. Me − 1 e shumëzojmë polinomin B(x) dhe
2 2

prodhimin e fituar e zbresim nga polinomi R1(x). Ndryshimi është zero.

Herësi është polinomi Q( x) = 2 x − 1 , ndërsa mbetja polinomi R( x) = 0.
A( x) R( x)
D.m.th., = Q( x) + , gjegjësisht A( x) = Q ( x) ⋅ B ( x) + R ( x).
B( x) B( x)

136
 Në praktikë veprojmë si më poshtë:
(6 x 3
− 15 x 2 + 10 x − 2 ) : (3 x 2 − 6 x + 2 ) = 2 x − 1
Shenja e dytë tregon se zbritja kthehet në
±6 x 3 B 12 x 2 ± 4 x
mbledhje me polinom të kundërt të pjesëtuesit.
−3 x 2 + 6 x − 2
B3 x 2 ± 6 x B 2
0

6 Njehso (10 − 7 x 2 + 3 x3 + 9 x ) : (5 − 3 x + x 2 ).
Ndiqe zgjidhjen:
Në fillim polinomet i radhisim sipas treguesit të ndryshores x, e pastaj kemi:
(3x 3
− 7 x 2 + 9 x + 10 ) : ( x 2 − 3x + 5 ) = 3 x + 2

±3 x 3 B 9 x 2 ± 15 x
2 x 2 − 6 x + 10
−2 x 2 B 6 x ± 10
0

7 Polinomin x 3 + 2 x + 10 pjesëtoje me polinomin x 2 − x + 3.

Ndiqe zgjidhjen:
(x 3
+ 2 x + 10 ) : ( x 2 − x + 3) = x + 1

− x3 B x 2 ± 3x Mbetja është 7 dhe mund të shënojmë:

x 2 − x + 10 x3 + 2 x + 10 = ( x 2 − x + 3)( x + 1) + 7.
− x2 B x ± 3
7

8 Kryeje pjesëtimin:
a) (2 x 2 + x − 3) : (2 x + 3); b) (2 x3 + x 2 + x − 1) : ( x 2 + x + 1);
c) (3 x 2 + x − 7 ) : ( x + 2 ); d) (2 x 3 + 7 x + 4 + 5 x 2 ) : (1 + x ).

9 Kryeje pjesëtimin e polinomit x2 - 2xy + y2 me polinomin x - y.

Ndiqe zgjidhjen:
(x 2
− 2 xy + y 2 ) : ( x − y ) = x − y Me zbatimin e formulës
( A − B) = A2 − 2 AB + B2 mund të përfundosh
2
− x 2 B xy
− xy + y 2 se, ( x2 − 2xy + y2 ) : ( x − y ) = x − y, meqë
x 2 − 2 xy + y 2 = ( x − y ) .
2
B xy ± y 2
0
137
10 Njehso herësin:

a) ( x 2 + 4 x + 4 ) : ( x + 2 ); b) ( x3 + 3 x 2 y + 3 xy 2 + y 3 ) : ( x + y );

c) ( x 2 − y 2 ) : ( x − y ); d) ( x3 + y 3 ) : ( x 2 − xy + y 2 ).

Duhet të dish!

Formulat për shumëzim të shkurtuar janë edhe formula për pjesëtim të shkurtuar, gjegjësisht
(A 2
− B 2 ) : ( A − B ) = A + B; (A 2
− 2 AB + B 2 ) : ( A − B ) = A − B;

(A 3
+ B 3 ) : ( A + B ) = A2 − AB + B 2 ; (A 3
− B 3 ) : ( A2 + AB + B 2 ) = A − B;

(A 3
− 3 A2 B + 3 AB 2 − B 3 ) : ( A − B ) = A2 − 2 AB + B 2 .

Detyra
1 Cakto herësin e monomeve, për 3 Kryeje pjesëtimin:
x ≠ 0, y ≠ 0. a) ( x 4 + 2 x 2 + 5 x − 14 ) : ( x + 2 ) , për x ≠ −2;

a) 2 x 3 y 4 : (−5 x 2 y 3 ); b)
2 4 ⎛ 4 3 ⎞
x y : ⎜ − x y ⎟; b) (2 x 4 − 3x3 − 4 x + 3x 2 − 5) : ( x − 3), për x ≠ 3;
3 ⎝ 9 ⎠ c) x5 : ( x 2 + 1); g) ( x 5 − 1) : ( x − 1), për x ≠ 1.
c) −2 x5 y 3 : ⎛⎜ − x 5 y ⎞⎟ .
1 1
2 ⎝ 2 ⎠
4 Cakto herësin dhe mbetjen gjatë pjesëtimit të
2 Njehso herësin e polinomit dhe monomit,
polinomeve:
nëse x ≠ 0, y ≠ 0.
a) (2x3 y5 − 3x4 y4 − 5x2 y2 ) : 7 x2 y2 ; a) ( x 3 − 4 x 2 − 2 x + 1) : ( x − 2 );

⎛2 1 4 ⎞ ⎛ 1
b) ⎜ x 4 y 4 − x5 y 5 + x6 y 6 ⎟ : ⎜ − x3 y 3 ⎟ .
⎞ b) ( x 4 − 2 x3 + 3 x 2 − 5 x + 3) : ( x 2 − 2 x + 3).
⎝3 3 3 ⎠ ⎝ 9 ⎠

ZBËRTHIMI I POLINOMIT NË SHUMËZUES TË THJESHTË ME

6 NXJERRJEN E SHUMËZUESIT TË PËRBASHKËT PARA KLLAPAVE

Kujtohu!
A 1 Zbërtheni në shumëzues të thjeshtë
Në barazimin A(B + C + D) = AB + AC + AD polinomin 3x3 y − 6 x 2 y 2 − 9 x .
është zbatuar vetia distributive. Vëre zgjidhjen
Zbato ligjin distributiv në Numri 3 është pjesëtues më i madh i përbashkët i
3 ( x − 2 y + 1). koeficienteve.
Vlen, AB + AC + AD = A( B + C + D) Pjesëtuesi i përbashkët i vlerave kryesore është x.
Në mënyrë të njëjtë zbato ligjin distributiv te Monomi 3x është pjesëtuesi më i madh i
polinomi 3x - 6y + 3. përbashkët i monomeve të polinomit.
138
 Nëse polinomi 3x3 y − 6 x 2 y 2 − 9 x e pjesëtojmë me monomin x 2 y − 2 xy 2 − 9 x Sipas asaj, prodhimi i
kërkuar është 3x ( x 2 y − 2 xy 2 − 3) .
Në praktikë shkruajmë: 3x 3 y − 6 x 2 y 2 − 9 x = 3 x ( x 2 y − 2 xy 2 − 3) .

2 Zbërtheni në shumëzues të thjeshtë polinomet:

a) −5 x 2 y 2 + 10 x3 y 3 − 15 xy 4 ; b) 3x n +1 − 6 x n + 2 − 12 x n .
Të zbërthehet polinomi në shumëzues të thjeshtë do të thotë ai të paraqitet si prodhim i shumëzuesve,
ashtu që çdo shumëzues të jetë i pazbërthyeshëm.

Kujtohu!
B 3 Polinomin a(x - y) + b(y - x)
Nga 2 ( x + y ) + a ( x + y ), me zëvendësimin zbërtheje në shumëzues të thjeshtë.
x + y = A, fitojmë 2 ⋅ A + a ⋅ A. Shiko zgjidhjen:
A − B = − (− A + B ) = − ( B − A ); Zëvendësojmë x − y = A, y − x = − A dhe fitojmë
(A − B) = (− (B − A )) = ( B − A ) .
2 2 2
a ⋅ A - b ⋅ A, gjegjësisht A(a - b).
Vlejnë a) ( A − B )3 = − (B − A)3 ? Me zëvendësimin kthyes fitojmë
b) ( A − B )4 = ( B − A)4 ? ( x − y )(a − b ).
Në praktikë shënojmë a ( x − y ) + b ( y − x ) = a ( x − y ) − b ( x − y ) = ( x − y )(a − b ).

4 Zbërthe në shumëzues të thjeshtë polinomet:

a) x (a + b ) − y (a + b ); b) x (a + b − c ) − y (−a − b + c ); c) a ( x + y − 1) − b ( x − 1 + y ).

Kujtohu!
C 5 Polinomin ax+ay+bx+b zbërtheje
në shumëzues të thjeshtë.
Me shumëzimin e polinomeve 2+b dhe x + y
Vëre zgjidhjen:
fitojmë 2 x + 2 y + bx + by.
2 x + 2 y = 2 ( x + y ); bx + by = b ( x + y ). I grupojmë anëtarët që kanë shumëzues të
Mblidhi dy barazimet e mëparshme. përbashkët dhe fitojmë:
ax + ay = a ( x + y ); bx + by = b ( x + y ).
Çka fiton?

Në fund, a ( x + y ) + b ( x + y ) = ( x + y )(a + b ).
Zgjidhja e njëjtë mund të fitohet edhe me ndonjë grupim tjetër të anëtarëve.

Në praktike veprohet si më poshtë:

ax + ay − bx − by = a ( x + y ) − b ( x + y ) = ( x + y )(a − b ).

139
 6 Zbërthe polinomin ax + bx + cx − ay − by − cy.

Ndjeke zgjidhjen:

ax + bx + cx − ay − by − cy = a ( x − y ) + b ( x − y ) + c ( x − y ) = ( x − y )(a + b + c ).

Përpiqu të bësh grupim tjetër të anëtarëve. Ndihmë: njëri grup janë të gjithë anëtarët me ndryshoren x etj.

7 Zbërthe në shumëzues të thjeshtë polinomet:

a) ax − ay + by − bx; b) x 2 − xy − 2 x + 2 y; c) ax 2 − bx 2 − bx + ax − a + b.

Detyra
Zbërthe në shumëzues të thjeshtë polinomet:
1 a) 2 x + 2 y; b) −15ax − 20ay; c) 4a 3 − 6a 2 b; d) 4 x3 y 3  8 x 2 y 2 .

2 a) 5 x 2 − 20 xy − 5 y 2 ; b) 3ab + 9ac − 12 ad .

3 a) a ( x + y ) + 7 ( x + y ); b) 7 q ( p − q ) + 2 p (q − p );

c) 2m ( x − 3) − 5n (3 − x ); d) 2(a −b) −(a +b) ⋅ (a −b) .

2

4 a) x 2 + xy + ax + ay; b) a 2 − ab − 3a + 3b;

c) 5ax 2 − 10ax − bx + 2b − x + 2; d) xyz + x 2 y 2 + 3x 4 y 5 + 3x3 y 4 z − xy − z.

ZBËRTHIMI I POLINOMEVE ME ZBATIMIN E

7 FORMULAVE PËR SHUMËZIM TË SHKURTËR

Kujtohu!
A 1 Zbërthe në shumëzues të thjeshtë
( A − B )( A + B ) = A2 − B 2 është formulë për polinomin x 2 − 4.
shumëzim të shkurtër. Ndiqe zgjidhjen:
A vlen barazia Në polinomin e dhënë katrorët e plotë janë x2
A2 − B 2 = ( A − B )( A + B )? dhe 22.

140
 Barazia A2 − B 2 = ( A − B )( A + B ) është formulë për zbërthim. Nëse zëvendësojmë A = x, B = 2 dhe e
zbatojmë formulën, fitojmë: x 2 − 4 = x 2 − 22 = ( x − 2 )( x + 2 ).

Zakonisht shënojmë: 16 − 9 x 2 = 42 − (3x )2 = (4 − 3x )(4 + 3x ).

2 Shkruaj në formë të prodhimit shprehjet: a) x 2 − 25; b) 4 x 2 − 9 y 2 ; c) −25 x 2 + 1.

Zbërthe në shumëzues shprehjen (a − b ) − (c − d ) .

2 2
3

Ndiqe zgjidhjen:
Me zbatimin e formulës A2 − B 2 = ( A − B )( A + B ) dhe duke e shfrytëzuar zëvendësimin A = a − b ,
B = c − d , kemi:
(a − b ) − (c − d ) = ⎣⎡(a − b ) − (c − d )⎤⎦ ⎡⎣(a − b ) + (c − d )⎤⎦ =
2 2

= (a − b − c + d )(a − b + c − d ).

4 Shkruaj në formë të prodhimit shprehjet:Shkruaj në formë të prodhimit shprehjet:

a) (a + b )2 − c 2 ; b) a 2 − (b − c )2 ; c) 4 ( x + y )2 − y 2 ; d) 16 ( x + y )2 − 25 (2 x − y )2 .

Kujtohu! B 5 Shkruaj në formë të prodhimit

polinomet x 3 − 8 dhe x3 + 125 .
( A − B )( A2 + AB + B 2 ) = A3 − B3 dhe
Ndiqe zgjidhjen.
( A + B )( A2 − AB + B 2 ) = A3 + B 3 janë formula
Barazitë
për shumëzim të shkurtër.
A3 − B 3 = ( A − B )( A2 + AB + B 2 ) dhe
Çka paraqesin barazitë:
A3 − B 3 = ( A − B )( A2 + AB + B 2 ) dhe A3 + B 3 = ( A + B )( A2 − AB + B 2 ) janë formula

A3 + B 3 = ( A + B )( A2 − AB + B 2 )? për zbërthim.

Pasi që x 3 − 8 = x 3 − 23 dhe x 3 + 125 = x 3 + 53 , s me zbatimin e formulave përkatëse për zbërthim e

polinomeve fitojmë:
x 3 − 8 = x 3 − 23 = ( x − 2 )( x 2 + 2 x + 4 ) i x3 + 125 = x3 + 53 = ( x + 5 )( x 2 − 5 x + 25 ).

6 Zbërthe polinomet:
a) x3 − 1; b) 8 x3 − y 3 ; c) x3 + 8 y 3 ; d) 64 x3 + 125 y 3 .

141
 7 Shkruaj si prodhim të shumëzuesve të thjeshtë 56 x3 − 7 y 3 .
Shiko zgjidhjen:

Anëtarët e polinomit 56x3, 7y3 nuk janë kube të plota, por me nxjerrjen e shumëzuesit të përbashkët para
kllapës kemi:
7 (8 x3 − y 3 ).

Monomet në kllapa janë kubet e plota, prandaj me zbatimin e formulës për ndryshimin e kubeve fitojmë:
56 x3 − 7 y 3 = 7 (8 x3 − y 3 ) = 7 ⎡(2 x ) − y 3 ⎤ = 7 (2 x − y )(4 x 2 + 2 xy + y 2 ).
3
⎣ ⎦

8 Zbërthe në prodhim të shumëzuesve të thjeshtë polinomin (a + b ) x 2 − ay 2 − by 2 .

Me grupimin e anëtarëve dhe nxjerrjen e shumëzuesit të përbashkët para kllapës kemi:

(a + b ) x 2 − y 2 (a + b ).
Me nxjerrjen e sërishme të shumëzuesit të thjeshtë para kllapës fitojmë:
(a + b )( x 2 − y 2 ).
Shprehja në kllapën e dytë paraqet ndryshim të katrorëve, prandaj përfundimisht fitojmë:
(a + b ) x 2 − ay 2 − by 2 = (a + b ) x 2 − (a + b ) y 2 =
= (a + b )( x 2 − y 2 ) =

= (a + b )( x − y )( x + y ).

9 Transformo në prodhim shprehjen:

a) ax2 − ay2 ; b) ax 3 + a; c) (a − b ) x3 + (a − b ) y 3 ; d) 7 x 4 − 7 xy 3 .

Detyra
Transformo në prodhim të shumëzuesve të thjeshtë polinomet në vijim:
1 a) x 2 y 2 − 16; b) (a − b )2 − 1; c) x 2 − ( x − y )2 .

2 a) 8 − a 3b3 ; b) a 3b3c3 + 1.

3 a) ax 2 − bx 2 − ay 2 + by 2 ; b) ax3 + bx3 − ay 3 − by 3 .

4 a) x3 + x 2 − a 2 − a 3 ; b) (a + b + c )2 − ( x + y − z )2 ; c) 4 (a − b )2 − 9 ( x − y )2 .

142
 ZBËRTHIMI I POLINOMIT ME ZBATIMIN E FORMULËS
8 SË KATRORIT TË BINOMIT

Kujtohu!
A 1 Zbërthe në shumëzues polinomin
Barazitë ( A − B ) = A2 − 2 AB + B 2 dhe
2 x2 + 4x + 4 .

( A + B ) = A2 + 2 AB + B 2 janë të njohur si
2 Vëre zgjidhjen:
Barazia A2 + 2 AB + B 2 = ( A + B ) është
2
formula për shumëzim të shkurtë.
formulë për zbërthim.
Çka paraqesin barazitë
Vendosim A = x, B = 2 dhe fitojmë
A2 + 2 AB + B 2 = ( A + B ) dhe
2

x 2 + 4 x + 4 = x 2 + 2 ⋅ x ⋅ 2 + 22 = ( x + 2 ) .
2
A2 − 2 AB + B 2 = ( A − B ) ?
2

D.m.th., x2 + 4 x + 4 = ( x + 2 ) .
2

Vërej se:
x2 − 4x + 4 = (x − 2) ;
2

x 2  8 x  4 v x  2
, pasi që −8 x ≠ −2 ⋅ x ⋅ 2 ;
2

− x2 + 4 x − 4 = − (x2 − 4 x + 4 ) = − (x − 2) .
2

2 Shkruaj në formë të katrorit të binomit polinomet:

a) x 2 − 6 x + 9; b) 4 x 2 + 20 xy + 25 y 2 ; c) 12 xy − 4 x2 − 9 y 2 .

3 Zbërthe në shumëzues polinomin ax 2 − 2axy + ay 2 .

Shiko zgjidhjen:
E nxjerrim shumëzuesin e përbashkët para kllapës dhe fitojmë a ( x 2 − 2 xy + y 2 ).
Shprehja në kllapa është katrori i binomit, gjegjësisht ( x − y ) .
2

D.m.th., ax 2 − 2axy + ay 2 = a ( x 2 − 2 xy + y 2 ) = a ( x − y ) .
2

4 Kryej zbërthimin e polinomeve:

a) 2 x 2 + 4 xy + 2 y 2 ; b) 7 x3 y + 28 x 2 y 2 + 28 xy 3 ; c) 9 x 4 y 2 − 18 x3 y 3 + 9 x 2 y 4 .

5 Transformo në formë të prodhimit polinomin c 2 − a 2 − 2ab − b 2 .

Vëre transformimin:
Pas grupimit fitojmë c 2 − (a 2 + 2ab + b 2 ).
Shprehja në kllapa është katrori i binomit dhe shkruajmë c 2 − (a + b ) .
2

Zbatojmë formulën për ndryshimin e katrorëve dhe fitojmë ⎡⎣c − (a + b )⎤⎦ ⎡⎣c + (a + b )⎤⎦ , gjegjësisht
(c − a − b )(c + a + b ).
143
 Më praktik veprohet si në shembullin e mëposhtëm:
y 2 − 4 x 2 + 4 x − 1 = y 2 − (4 x 2 − 4 x + 1) =
= y 2 − (2 x − 1) =
2

= ⎣⎡ y − (2 x − 1)⎦⎤ ⎣⎡ y + (2 x − 1)⎦⎤ =
= ( y − 2 x + 1)( y + 2 x − 1).
6 Zbërthe në shumëzues të thjeshtë polinomet:
a) x 2 − 2 xy + y 2 − 9; b) a 2b 2 + c 2 − 2abc − 25; c) x 2 − 1 − 2 y − y 2 .

Detyra
Zbërthe polinomet:
1 a) 4 x 2 + 4 xy + y 2 ; b) 25 x 2 − 10 xy + y 2 ; c) 20 xy − 25 x 2 − 4 y 2 .

2 a) 7 a 2 + 14ab + 7b 2 ; b) 8 x3 y − 8 x 2 y 2 + 2 xy 3 ; c) 50a 3 + 20a 2 + 2a.

3 a) x 2 + y 2 − z 2 + 2 xy; b) 4 − p 2 + 2 pq − q 2 ; c) 16m2 − 9 x 2 + 12 xy − 4 y 2 .

4 a) x 2 + y 2 − 2 xy − 9; b) 15 − x 2 − 2 x.

PJESËTUESI MË I MADH I PËRBASHKËT.

9 SHUMËFISHI MË I VOGËL I PËRBASHKËT

Kujtohu! A 1 Cakto PMP për polinomet

ab (a − b ) dhe b (a − b ) .
2
Pjesëtuesit e 12 janë: 1, 2, 3, 4, 6 dhe12, ndërsa
pjesëtuesit e 18 janë: 1, 2, 3, 6, 9 dhe 18. Pjesëtuesit Shiko zgjidhjen:
e tyre të përbashkët janë 1, 2, 3 dhe 6. Pjesëtuesit e ab (a − b ) janë:
Është e qartë se pjesëtuesi më i madh i përbashkët 1, a, b, a − b, ab, a (a − b ), b (a − b ) dhe ab (a − b ).
(PMP) për 12 dhe 18 është numri 6.
Pjesëtuesit e b (a − b ) janë:
2

Cakto PMP për monomet

1, b, a − b, (a − b ) , b (a − b ), b (a − b ) .
2 2

6x3 y 2 dhe 9 x5 y3 .

Pjesëtuesit e përbashkët të dy polinomeve janë 1, b, a − b, b(a − b).

PMP ⎡⎣ ab (a − b ), b (a − b )⎤⎦ = b (a − b ).

Mbani mend!

PMP i dy apo më tepër polinomeve fitohet si prodhim i të gjithë pjesëtuesve të përbashkët të atyre
polinomeve, me ç‘rast secili prej tyre merret me tregues më të vogël që paraqitet në polinomet e
zbërthyera. Nëse PMP për dy ose më shumë polinome është 1, atëherë themi se polinomet janë
reciprokisht të thjeshtë.

144
2 Cakto PMP për polinomet 2a2b − 4ab2 ; a2 − 4b2 dhe a 2 − 4ab + 4b 2 .
Vëre zgjidhjen:
Polinomet e dhëna i zbërthejmë në shumëzues të thjeshtë dhe kemi:
2ab (a − 2b); (a − 2b)(a + 2b); (a − 2b) .
2

Vërejmë se PMP është a-2b

3 Cakto PMP për polinomet: a) 12 x3 y 4 ; 18 x5 y 6 z; 30 x 2 y 5 ; b) x2 − y 2 ; x2 − 2 xy + y 2 ;

c) x 2 y ( x + 2 y ); x3 y 3 ( x + 2 y ); x 5 y 2 ( x + 2 y ). d) 2 x3 − 2 y 3 ; x3 y − xy 3 ; x3 − 2 x 2 y + xy 2 .

Kujtohu! B 4 Cakto bashkësinë e shumëfishave të

përbashkët të polinomeve 6x dhe
Numri 36 është i pjesëtueshëm me secilin numër:
4(x+y).
1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18 dhe 36. Themi se numri
Ja disa elemente të bashkësisë së kërkuar:
36 është shumëfish i atyre numrave.
12 x ( x + y ); 12 x 2 ( x + y ) ;
3

Gjej disa shumëfish të numrave 4, 6, 9 dhe 12.

60 x100 ( x + y )
2002
;...

5 Cakto SHVP të polinomeve: x2 − y 2 ; x3 − y3 ; x2 − 2 xy + y 2 .

Vërej procedurën:
Polinomet e dhëna i zbërthejmë në shumëzues të thjeshtë dhe fitojmë:
( x − y )( x + y ); ( x − y )( x 2 + xy + y 2 ); ( x − y ) . Polinomi ( x + y )( x 2 + xy + y 2 )( x − y ) është shumëfish më
2 2

i vogël i përbashkët i polinomeve të dhëna.

Mbani mend!

SHVP fitohet si prodhim i të gjitha shumëzuesve të thjeshtë, me ç‘rast secili prej tyre merret me
tregues më të madh që paraqitet ne polinomet e zbërthyera.

5 Cakto SHVP e polinomeve a) 12 x3 y; 18 x 4 y 5 ; 30 x5 y 2 ; b) a 2 − 4; a 2 − 4a + 4;

c) x2 − 9; x 2 + 6 x + 9; x3 + 27; d) 3x3 − 12 x 2 + 12 x; x 2 y + 4 xy + 4 y; 3x 2 y − 12 y.

Detyra
1 Cakto SHVP të polinomeve:
a) a5 x3 y 2 ; 28a 4 x 2 y 5 ; b) 9a 2 − 36b 2 ; 18a 2 − 72ab + 72b 2 ; c) a 2 − 1; a 2 + 2a + 1; a3 + a 2 + a + 1.
2 Cakto SHVP të polinomeve:
a) 4a5 x3 y 2 ; 6a 4 x5 y 7 ; b) x − 2 y; x + 2 y; x 2 − 4 y 2 ; c) 3a − 6b; a 2 − 4ab + 4b 2 ; a3 − 8b3 .
3 Cakto PMP dhe SHVP të polinomeve:
a) a 2 − 5a; a 3 − 25a; a 2 − 10a + 25; b) 3a − 15; a 2 − 25;5 − a.

145
 THYESAT ALGJEBRIKE. ZGJERIMI
10 DHE THJESHTIMI

Mbani mend! A Le të jenë M dhe N polinomet.

M
3 : 4, gjegjësisht
3
është thyes. Po ashtu edhe Shprehja
N
( N ≠ 0 ) quhet thyesë algjebrike
4 (ose, vetëm, thyesë).
x+2
shprehja ( x + 2 ) : ( x − 3), ose është thyes.
x−3
A mundet pjesëtuesi (emëruesi) të jetë zero? M është numëruesi, ndërsa N është emëruesi i
thyesës.

1 Shprehjet e dhëna algjebrike janë thyesa algjebrike:

x 3 a+b 7 a + 2b
, y ≠ 0; ; , (a ≠ 2 ); ; , (b ≠ 0 ).
y 5 a−2 7 b
2x 2x2
2 Cakto vlerat e lejuara të ndryshores x në thyesat dhe 2 . Për cilat vlera të x thyesat janë
x −1 x −x
identikisht të barabartë?

Ndiqe zgjidhjen:
Për thyesën e parë vlerat e lejuara janë numrat realë për të cilat x  1 v 0 ,gjegjësisht x ‰ \ \ \1^ ,ndërsa
për thyesën e dytë janë numrat realë, për të cilat x 2  x v 0 , gjegjësisht
x ‰ \ \ \0,1^ .
2x 2x 2
Thyesat dhe 2 janë identikisht të barabartë nëse x ndryshon në bashkësinë \ ? {0,1}.
x −1 x −x
Duhet të dish!

Thyesa është e përkufizuar kur ndryshoret pranojnë vetëm vlera të lejuara (emëruesi të jetë i ndryshueshëm
prej zeros).
Thyesat algjebrike me ndryshore bëhen thyesa të rëndomta me zëvendësim përkatës të ndryshoreve me
vlerat e tyre të lejuara dhe prandaj ato kanë veti të njëjta dhe mund të kryhen operacionet në mënyrë të
njëjtë si te thyesat e rëndomta.
M P M P
Për thyesat identikisht të barabartë dhe shënojmë = ose M ⋅ Q = N ⋅ P për
N Q N Q
N ≠ 0, Q ≠ 0.

3 Cakto vlerat e lejuara të ndryshoreve në thyesat:

3x 3x 3− x x3 + 1
a) ; b) ; c) ; d) .
3− x 2x + 4 x ( x − 1) ( x − 1)( x − 3)( x − 5)
146
 Kujtohu! x −1
B 4 Thyesën
x −5
( x ≠ 5) zgjeroje me
polinomin x+5.
2
Thyesën zgjeroje me 2. Fiton
3
2 2 4 Vërej zgjidhjen:
⋅ = .
3 2 6 Numëruesin dhe emëruesin e shumëzojmë me
x x + 5, ndërsa shkruajmë:
Thyesën zgjeroje me x ( x ≠ 0 ).
3
x − 1 ( x − 1) ⋅ ( x + 5 ) x 2 + 4 x − 5
= = .
x − 5 ( x − 5 )⋅ ( x + 5) x 2 − 25
Mbani mend!

M M ⋅P M
Barazia = ( N ≠ 0, P ≠ 0 ) tregon se thyesën e kemi zgjeruar me polinomin P.
N N ⋅P N
Silli në emërues të njëjtë thyesat

5 y x 2
Silli në emërues të njëjtë thyesat : , , 2 .
x − x xy + y x − 1
2

Vëre zgjidhjen:
I zbërthejmë në shumëzues të thjeshtë emëruesit e thyesave të dhëna dhe kemi:
x 2 − x = x ( x − 1),
xy + y = y ( x + 1),
x 2 − 1 = ( x − 1)( x + 1).

Caktojmë SHVP për emëruesit dhe fitojmë xy ( x − 1)( x + 1) .

Caktojmë zgjeruesit për secilën thyes.

Zgjerues i një thyese është shumëzues i SHVP i cili nuk përfshihet në emëruesin e asaj thyese.

Për zgjerimin e thyesave shkruajmë:

y y y ( x + 1) y 2 ( x + 1)
= ⋅ = ;
x 2 − x x ( x − 1) y ( x + 1) xy ( x − 1)( x + 1)

x x x ( x − 1) x 2 ( x − 1)
= ⋅ = ;
xy + y y ( x + 1) x ( x − 1) xy ( x − 1)( x + 1)

2 2 xy 2 xy
= ⋅ = .
x − 1 ( x − 1)( x + 1) xy xy ( x − 1)( x + 1)
2

m n
6 Silli në emërues të njëjtë thyesat: a) a 2 , b
; b) 2 , .
4y 3xy 2
a − ab ab − b2

147
 Kujtohu!
C 7 Thjeshto thyesën
15 a 3 − 4a 2
Thyesa e thjeshtuar me 5 është (a ≠ 4, a ≠ −4 ).
25 a 2 − 16
15 : 5 3
= .
25 : 5 5 Vërej zgjidhjen:
2 Emëruesin dhe numëruesin i thjeshtojmë në
Thjeshto me 2 thyesën . shumëzues të thjeshtë dhe kemi:
4x
a3 − 4a 2 = a 2 (a − 4 ) dhe a 2 − 16 = (a − 4 )(a + 4 ).
a2
Numëruesin dhe emëruesin i pjesëtojmë me polinomin a - 4 dhe fitojmë .
a+4
Procedurën e thjeshtimit e shkruajmë në mënyrën vijuese:
a 3 − 4a 2 a 2 (a − 4 ) a2
= = .
a 2 − 16 (a − 4 )(a + 4 ) a + 4
Duhet të dish!

M
Të thjeshtohet thyesa ( N ≠ 0 ) do të thotë numëruesi dhe emëruesi të pjesëtohen
N

me polinomin P = PMP (M , N ) .

Vërej!

a 20 b16 c8 a13
Në thjeshtimin e = (a ≠ 0, b ≠ 0, c ≠ 0 ) në mënyrë të përshtatshme është
a 7 b17 c12 bc 4
zbatuar pjesëtimi i fuqive me baza të njëjta.

( x − 1) ( y + 2 ) ( z − 4 )
8 10 12
x2 − 4x + 4
8 Thjeshto thyesat: a) 20 (
x ≠ 1, y ≠ −2, z ≠ 4 ); b) ( x ≠ 2 ).
( x − 1) ( y + 2 ) ( z − 4 ) x3 − 8
3 11

Detyra
1 Cakto vlerat e lejuara të ndryshoreve në
3 Thjeshto thyesa:
thyesat vijuese algjebrike:
( x − 1) ( x + 1) ;
3 2
3x − 5 x+2 x2 y 2 z5
a) ; b) ( x − 1)( x + 4 ) ; a) 3 10 ; b)
( x − 1) ( x + 1)
5
x +1 x yz
x −5 2x + y 2 x3 − 2 ax − ay + bx − by
c) x2 y − 9 y ; d) x 4 − xy 3 . c) ; d) .
2x2 + 2x + 2 x2 − y 2
2 Cakto vlerat e lejuara të ndryshoreve në 4 Thjeshto thyesa:
thyesat vijuese algjebrike: 1 − a2 x 2 − 8 x + 16 x3 − x
a) ; b) ; c) 3 .
a 1 1 2 1 a −1 xy − 4 y x + 2 x2 + x
a) , ; b) 2 , , 2 .
a − 9b a + 3b
2 2
x − x 1− x x + x
2

148
 11 OPERACIONE ME THYESA ALGJEBRIKE

Kujtohu! A 1 Gjeje shumën e thyesave:

2x  3 x 1 x  5
2 3 1 4
+ − = .   , x v 2
.
7 7 7 7 x2 x2 x2
3 x 5
Njehso: − + për a ≠ 0. Vërej zgjidhjen:
a a a
2x 3 x 1 x  5 2x 3  x 1 x 5 2x 7
Si mblidhen thyesat me emërues të njëjtë?     .
x 2 x 2 x 2 x 2 x 2

a b a+b
2 Gjeje shumën e thyesave + 2 − (a ≠ 0, b ≠ 0, a ≠ b ).
ab − b 2
a − ab ab
Shiko zgjidhjen:
Thyesat janë me emërues të ndryshëm.
Me zbërthimin e emëruesve kemi: ab − b 2 = b (a − b ); a 2 − ab = a (a − b ); ab.
SHVP i emëruesve është: ab (a − b ).
a2
+
b2
−
(a + b )(a − b ) .
Thyesat i zgjerojmë dhe kemi:
ab (a − b ) ab (a − b ) ab (a − b )

E zbatojmë rregullën për mbledhjen e thyesave me emërues të njëjtë dhe fitojmë

a2 + b2 − a 2 + b2 2b 2 2b
= . Pas thjeshtimit fitojmë .
ab (a − b ) ab (a − b ) a (a − b )
Në praktikë vlen ky shënim:
a b a+b a b a+b
+ 2 − = + − =
ab − b 2
a − ab ab b (a − b ) a (a − b ) ab

a ⋅ a + b ⋅ b − (a + b )(a − b )
= =
ab (a − b )
a 2 + b2 − a 2 + b2
= =
ab (a − b )
2b 2 2b
= = .
ab (a − b ) a (a − b )
Mbani mend!

M P M +P
Me barazinë + = ( N ≠ 0 ) shprehet rregulla për mbledhjen e thyesave
N N N
me emërues të barabartë.

149
3 Cakto shumën e thyesave
2m − 3 p 4 m − 5 p a 1 x2 + y 2 x2 y2
a) − ; b) 2 − ; c) − + .
m2 p mp 2 a − 9b a + 3b
2
xy xy − y 2 x 2 − xy

Kujtohu! B 4 Shumëzo thyesat:

2 5 2 ¸ 5 10
¸   x3 + 2 x 2 − x − 2 a2 + a x−2
3 7 3 ¸ 7 21 , 3 ,
a +1 x − 2x − x + 2 x + 2
2

Njehso prodhimin:
3 2 9
(a ≠ −1, x ≠ −2, x ≠ 2, x ≠ 1, x ≠ −1).
a) 2 ¸ 5; b) 2 ¸ ; c) ¸ .
3 3 3 10 Vërej zgjidhjen.

Numëruesit dhe emëruesit e thyesave të dhëna i zbërthejmë në shumëzues të thjeshtë:

x3 + 2 x 2 − x − 2 = x 2 ( x + 2 ) − ( x + 2 ) = ( x + 2 )( x 2 − 1) = ( x + 2 )( x − 1)( x + 1);

x3 − 2 x 2 − x + 2 = x 2 ( x − 2 ) − ( x − 2 ) = ( x − 2 )( x 2 − 1) = ( x − 2 )( x − 1)( x + 1);

a 2 + a = a (a + 1).

Për prodhim kemi:

( x + 2 )( x − 1)( x + 1) ⋅ a (a + 1)
⋅
x−2
= a.
a +1 ( x − 2 )( x − 1)( x + 1) x+2

Më praktike është që zgjidhja të parashtrohet në këtë formë:

x3 + 2 x 2 − x − 2 a2 + a x − 2 x (x + 2) − (x + 2) a (a + 1) x−2
2

⋅ 3 ⋅ = ⋅ 2 ⋅ =
a +1 x − 2x − x + 2 x + 2
2
a +1 x (x − 2) − (x − 2) x + 2

=
( x + 2 )( x − 1)( x + 1) ⋅ a (a + 1)
⋅
x−2
= a.
a +1 ( x − 2 )( x − 1)( x + 1) x+2

Mbani mend!

Prodhimi i dy ose më shumë thyesave është thyesë, ku numëruesi është prodhim i numëruesve të atyre
thyesave, kurse emëruesi është prodhim i emëruesve të atyre thyesave. Thyesat që shumëzohen në
shumë raste ka mundësi që para se të shumëzohen të kryhet thjeshtimi i tyre, d.m.th të largohen
shumëzuesit e njëjtë në emërues dhe numërues.

5 Njehso prodhimin:
1 a2 − a
b) a 2 − ab ⋅ a b + ab
2 2 2
a) ⋅ (a ≠ 1, a ≠ −1); (a ≠ 0, b ≠ 0, a ≠ −b ).
a −1 a + 1 a + ab ab

150
 Kujtohu!
C 6 Pjesëto thyesën
x 2 − 25
x 2 − 3x
me
2 5 2 7 x2 + 5x
: = ⋅ . thyesën ( x ≠ 0, x ≠ 3, x ≠ −3, x ≠ −5).
3 7 3 5 x2 − 9
Njehso herësin: Vëre zgjidhjen:
3 9 3 5 I zbërthejmë numëruesit dhe emëruesit e
a) : ; b) : 7; c) 3: .
5 25 5 7 thyesave të dhëna dhe kemi:

x 2 − 25 = ( x − 5 )( x + 5 ); x 2 − 9 = ( x − 3)( x + 3); x 2 − 3x = x ( x − 3); x 2 + 5 x = x ( x + 5 ).

Thyesa që pjesëtohet shumëzohet me vlerën reciproke të thyesës, e cila është pjesëtuese; gjegjësisht

( x − 5)( x + 5) ⋅ ( x − 3)( x + 3) , prej saj pas thjeshtimit fitojmë ( x − 5)( x + 3)

.
x ( x − 3) x (x + 5) x2
x 2 − 25 x 2 + 5 x ( x − 5 )( x + 5 ) ( x − 3)( x + 3) ( x − 5 )( x + 3)
Në praktikë shkruajmë: 2 : = ⋅ = .
x − 3x x 2 − 9 x ( x − 3) x ( x + 5) x2

7 Njehso herësin:
4 x 2 y 2 8 x3 y 3 b2 − y 2 b− y
a) : ; b) : 2 .
15b3c 5b 2 c 2 3a − 3 y a + ay + y 2
3 3

Mbani mend!

M P M ¸P M P M Q
Barazitë ¸  dhe :  ¸ ( N v 0, Q v 0, P v 0),
N Q N ¸Q N Q N P
Janë rregulla për shumëzim dhe pjesëtim të thyesave algjebrike.

Kujtohu!

2
D 8 Transformo thyesën e
3 = 2 ⋅ 7 = 14 . 1
5 3 ⋅ 5 15 1+ a +
dyfishtë 1− a .
7 1
1+
Paraqiti si thyesa të rëndomta: 1 − a2

1 3
3 Vërej zgjidhjen:
a) 3 ; b) ; c) 5 .
5 7 8
8 5

151
 Së pari transformojmë numëruesin dhe emëruesin dhe kemi:
1 1 − a2 + 1 2 − a2 1 1 − a2 + 1 2 − a2
1+ a + = = dhe 1 + = = (a ≠ ±1).
1− a 1− a 1− a 1 − a2 1 − a2 (1 − a )(1 + a )
2 − a2
( 2 − a 2 )(1 − a )(1 + a )
Rrjedh 1 − a
2 − a2
=
(2 − a 2 )(1 − a )
= 1+ a (a ≠ 1; ± 2 ).
(1 − a )(1 + a )
1 1 − a2 + 1 2 − a2
1+ a + (2 − a2 )(1 − a )(1 + a ) = 1 + a, a ≠ 1; ± 2 .
Shkruajmë: 1− a =
1
1− a
1 − a2 + 1
= 1− a
2 − a2
=
( 2 − a 2 )(1 − a )
( )
1+
1 − a2 (1 − a )(1 + a ) (1 − a )(1 + a )

Duhet të dish!

Thyesa e dyfishtë kthehet në thyesë të thjeshtë, ashtu që prodhimi i anëtarëve të jashtëm shkruhet në
numërues, kurse prodhimi i anëtarëve të brendshëm shkruhet në emërues. Nëse shumëzuesit e jashtëm
janë të njëjtë me shumëzuesit e brendshëm atëherë ato mund të thjeshtohen.

⎛ 3x x 2 xy ⎞ 4 xy
9 Kryej operacionet: ⎜ + − 2 ⎟: 2 .
⎝ x + y x − y x − y2 ⎠ x −y
2

Shiko zgjidhjen.
Sipas rregullave të njohura, njehsojmë vlerën e shprehjes në kllapa dhe fitojmë:

4 x 2 − 4 xy
. Pas saj shënojmë:
4 x 2 − 4 xy
⋅
( x − y )( x + y ) = x − y , për y ≠ 0, x ≠ y, x ≠ − y.
( x − y )( x + y ) ( x − y )( x + y ) 4 xy y
⎛ 3x x 2 xy ⎞ 4 xy
Shkruajmë drejtpërdrejt: ⎜ x + y + x − y − x 2 − y 2 ⎟ : x 2 − y 2 =
⎝ ⎠
3 x ( x − y ) + x ( x + y ) − 2 xy ( x − y )( x + y ) = 3x 2 − 3 xy + x 2 + xy − 2 xy ( x − y )( x + y )
= ⋅ ⋅ =
( x − y )( x + y ) 4 xy ( x − y )( x + y ) 4 xy

4x (x − y ) ( x − y )( x + y ) = x − y .
= ⋅
( x − y )( x + y ) 4 xy y

10 Thjeshto shprehjet (kryej operacionet e kërkuara):

x+ y x− y
−
x− y x+ y ⎛ 2x 4y y ⎞ ⎛ x2 − 4 y 2 − 2 ⎞
a) x − y x+ y
; b) ⎜ x 2 + 2 xy x 2 − 4 y 2 xy − 2 y 2 ⎟ : ⎜1 − x 2 − 4 y 2 ⎟ .
+ −
+ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
x+ y x− y

152
 Detyrat
1 1 a b
1 Njehso a) + ; b) + .
a−b a +b a −b a +b

2 Shumëzo, gjegjësisht pjesëto thyesat:

3a 3 x + 1 3x − 3 y x2 − y 2 a2 − 9x2 a2 − 3ax x 4 + x3 + x + 1 x3 + 1
a) ⋅ ; b) ⋅ ; c) : ; d) : .
x2 − 1 a 2 x + 2 y x 2 − 2 xy + y 2 a2 − ax a−x x3 − x 2 + x − 1 2 x 2 + 2
1 1 1
− 3−
Kryej operacionet e kërkuara: a) a b ; b) x .
3 1
b−a 9− 2
x

FUQITË ME TREGUES ZERO DHE NUMËR

12 TË PLOTË NEGATIV

Kujtohu! A 1 Zbato rregullën për pjesëtimin e

fuqive me baza të njëjtë në
Njehso: shembuj: a) a 5 : a 5 ; b) x 3 : x 7 .
a 2 ⋅ a 3 ; x5 : x3 ; a m : a n . Duke e zgjidhur detyrën do të fitosh:
Si përkufizohet a , a ∈ \ dhe n ∈ ` ?
n
a) a 5 : a 5 = a 5− 5 = a 0 ; b) x 3 : x 7 = x3− 7 = x −4 .

Për fuqitë a 0 dhe a −4 nuk mund ta zbatojmë përkufizimin e dhënë për fuqi a , kun∈`..
n

Për këto fuqi futet përkufizimi vijues:

1
a0 def 1 dhe a − n def , për çdo a ∈\ \ {0} dhe n ∈`.
an
0
⎛ 1⎞
( 2) .
0
2 Njehso: a) 2 ; 0
b) ⎜ − ⎟ ; c) (a + 2 )0 , (a ≠ −2 ) ; d)
⎝ 3⎠

3 Njehso: a) 3−2 ; b) (−5)−2 ; c) (−2a )−3 (a ≠ 0 ) .

Shiko zgjidhjen:
1 1 1 1 1 1 1
b) (−5 ) =
−2
c) (−2a ) =
−3
a) 3−2 = = ; = ; = =− .
(− 5 ) ( −2 a ) ( −2 )
2 3 3
32 9 25 a 3
8a 3

Vërek: a − n dhe a n (a ≠ 0 ) janë numra reciprok.

153
 Kujtohu! B 4 Me zbatimin e përkufizimit

njehso: a) a −2 ⋅ a −3 ; b) (a −2 ) .
Gjatë zgjerimit të bashkësive numerike thamë 1 3
a−n = n
se në bashkësinë e re të numrave duhet të vlejnë a
të njëjta rregulla që vlenin edhe më herët. a) a −2 ⋅ a −3 =
1 1 1
⋅ 3 = 2+3 = a − (2+3) = a −2+ ( −3) .
2
a a a
Ǒmund të përfundosh?
Me përvetësimin e përkufizimit të tillë për fuqitë me tregues zero dhe numër të plotë negativ do
të tregojmë se rregullat për operacionet me to, janë të njëjta si ato për fuqitë me tregues numër
natyror, gjegjësisht

Për çdo a, b ∈ \ \ {0} dhe për çdo m, n ∈ ] vlen:

3. (a m ) = a m⋅n ;
n
1. a m ⋅ a n = a m+ n ; 2. a m : a n = a m − n ;
m
⎛a⎞ am
4. (a ⋅ b ) = a m ⋅ b m ;
m
5. ⎜ ⎟ = m .
⎝b⎠ b

Ta vërtetojmë pohimin (a ⋅ b )m = a m ⋅ b m :
Për m∈N pohimi është vërtetuar paraprakisht.
Për m = 0 kemi (a ⋅ b )0 = a 0 ⋅ b0 pasi që (a ⋅ b )
0
= 1 dhe a 0 ⋅ b0 = 1 ⋅ 1 = 1 , rrjedh (a ⋅ b ) = a 0 ⋅ b0 .
0

1 1 1 1
( p > 0 ) kemi (ab ) = (ab )
−p
= p p = p ⋅ p = a − p ⋅ b− p = a mbm .
m
Për m = − p =
(ab ) a ⋅b
p
a b

Pohimet tjera vërtetohen në mënyrë të ngjashme.

Provo saktësinë e barazive vijuese: a) a 5 ⋅ a −3 = a 2 ; b) a 3 : a −2 = a 5 ; c) (a −3 ) = a 6 .

−2
5

Mbani mend!

Operacionet me fuqitë treguesi i të cilëve është zero ose numër i plotë negativ kryhen sipas rregullave
të njëjta që vlejnë edhe për fuqitë me tregues numër natyror.

6 Kryeji operacionet e kërkuara:

a) x ⋅ x : x ;
−2 −4 −6
b) x y ⋅ xy : ( x y
−3 −2 2 −3
); c)
(a ) 4 −2
⋅ a3
.
a5

154
 Vërej zgjidhjen:
b) x −3 y ⋅ xy −2 : ( x 2 y −3 ) = x −3+1 ⋅ y1+ ( −2) : ( x 2 ⋅ y −3 ) = x −2 y −1 : ( x 2 y −3 ) = x −2− 2 y −1−( −3) = x −4 y 2 .

−2 −2
⎛1⎞
Njehso vlerën e shprehjes: a) ⎛⎜ − ⎞⎟ ;
2
7 b) 2−4 ⋅ ⎜ ⎟ ; c) 1−1 + 2−1 + 3−1 ;
⎝ 3⎠ ⎝4⎠
Vërej zgjidhjen:
−2 2
⎛ 2⎞ 1 1 32 ⎛ 3⎞ 9
a) ⎜ − ⎟ = = = = ⎜− ⎟ = .
(−2 ) (−2 ) ⎝ 2 ⎠ 4
2 2 2
⎝ 3⎠ ⎛ 2⎞
⎜− ⎟
⎝ 3⎠ 32

Vëre:
−n n
⎛a⎞ 1 1 ⎛b⎞
⎜ ⎟ = n
= =⎜ ⎟ (a ≠ , b ≠ 0, n ∈ ` ).
⎝b⎠ ⎛a⎞ an ⎝ a ⎠
⎜ ⎟ bn
⎝b⎠

8 Lirohu nga treguesi negativ në shprehjet vijuese:

3a −2b −3 x −1 − y −1
a) 3x−4 y; b) ; c) .
4−1 a −3bc −2 x −2 − y −2
1 1 y−x
−
x −1 − y −1 x y xy xy ( y − x ) xy
d) −2 = = 2 = = , për x ≠ 0 , y ≠ 0, y ≠ ± x.
x −y −2
1
−
1 y − x 2
( y − x )( y + x ) y + x
x2 y 2 x2 y 2
Detyra
1 Lirohu nga treguesi negativ në shprehjet vijuese:
2 x −2 y
a) x −2 y ; b) −2−2 a −2bc −4 ; c) .
3−1 xy −2
0
⎛ 3⎞
3−2 + 2 ⎜1 − ⎟
⎝ 2⎠
2 Njehso vlerën e shprehjes: a) 2−2 − 1−1 − 4−1 + 4−2 ; b) .
1 − 4 ⋅ 2−1
−1

x 2 y −2 5 x −2b3 x −1 + y −1
3 Shkruaj thyesat me numërues 1: a) −2 3 ; b) −2 ; c) .
a b c x −2 − y −2

4−1 x 2 (2a − 3)0 a −2 3a −2

4 Thyesat shkruaji me emërues 1: a) ; b) ; c) .
3 y −2 a 4b −1 1 − a −2

Numrat vijues shkruaji në formë d a ⋅10 ; a, k ∈].

k
5
a) 3,5 ; b) −0,006 ; c) Diametri i atomit të hidrogjenit është 0,0000000053cm.

155
 13 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

1 Kryej operacionet e kërkuara: 10 Zbërthe shumëzuesit:

a) x 5 : x 2 ⋅ x 3 ⋅ x; b)
(x 3
⋅ x ): x
5 2

.
a) 12 x 2 y 3 − 8 x 2 y 2 + 4 x 2 y; b) 12 x 2 y 2 − 27;
x6 : x c) 4a 2 x 2 − 4ax + 1.
2 Shkruaj shprehjen si fuqi me bazë a, e pastaj
11 Zbërthe në shumëzues të thjeshtë polinomet:
njehso vlerën e saj për a = -2.
a) x 3  3x 2  4 x  12;
a ¸ a

.
2
2 4 5 b) 4a 2 x  4a 2 x 2  a 2 ; c) 2 x 3 16 .
a) a¸ a 3 4

: a15 ¸ a2 ; b)
a 20 ¸ a9

2
12 Cakto PMP dhe SHVP për polinomet:
3 Cakto fuqinë e polinomit a) 2 x 2 y 4 ; 6 xy 2 ; 8 x 4 y;
b) x 2  4; x 2  4 x  4; x3  8 .
P ( x ) = 2ax 2 y + 3ax3 y 4 + x 6 − y 5 nëse:
a c
a) x x është ndryshore; b) y është ndryshore; 13 Shuma e thyesave + është:
b d
c) x, y janë ndryshore. a+c a+c
a) ; b) ;
b+d bd
4 Janë dhënë polinomet P x
 x2  2x 1,
c) ad + bc; d) (ad + bc ) : (bd ).
Q x
 x2 3x  2. Cakto polinomet
a) P x
 Q x
; b) P x
Q x
; c) P x
¸ Q x
. 14 Thjeshto thyesat:
x 2  8 x  16 8  x3
5 Plotëso që të fitosh pohim të saktë: a) xy  4 y ; b) .
8 x  2 x3
a) ( A − B )2 = b) ( A − B )( A + B ) =
a
15 Thyesën shkruaje në formë të thyesës së
6 Sille në formë normale polinomin: 4
dyfishtë.
x 1
 x 1
x  1
 x  1
.
2 2

16 Thjeshto shprehjen
7 Pjesëto polinomet:
ax  a ž 1 3 x ­¬
⎛ 2 ⎞ ⎛5 ⎞  3 ­.
a) 12 x3 y 4 z : (−3xy3 z ); b) ⎜ − x4 y 4 ⎟ : ⎜ x3 y3 ⎟.
:ž
x  x  1 Ÿ x  1 x  1­®
2 ž
⎝ 3 ⎠ ⎝6 ⎠

8 Njehso herësin 17 Ky tekst

−2 −1 −2
⎛ a −2 b ⎞ a4 ⎛ ab −2 ⎞ ⎛ a −2 b ⎞
6 x 3
 5 x  8 x  2
: 2 x  1
.
2
a) ⎜ −2 ⎟ ⋅ −2 ; b) ⎜ ⎟ : ⎜ −3 ⎟ .
⎝ c ⎠ b ⎝ c ⎠ ⎝ c ⎠
9 Rrumbullako përgjigjen e saktë, a −1 + b −1
18 Thjeshto shprehjen
(a 3
− b ) : (a − b ) është
3
a −2 − b −2
.

a) a 2 − b 2 ; b) a 2 + b 2 ; an − a−n
19 Thjeshto shprehjen për n ∈ `.
c) a 2 + ab + b 2 ; d) a 2 − ab + b 2 . an + a−n + 2

156
TEMA 5 PËRPJESËTIMI I MADHËSIVE E, SH

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Njësitë themelore dhe të nxjerra në 10 Llogaritja e përqindjes ...................... 184

Sistemin Ndërkombëtar ................... 158
11 Llogaritja e përqindjes mbi njëqind
2 Numrat e emëruar............................. 161 Llogaritja e përqindjes nën njëqind.... 186

3 Operacionet me numra të emëruar..... 165 12 Llogaritja e promilës........................... 190

4 Raportet dhe përpjesëtimet................ 167 13 Llogaritja e kamatës........................... 193

5 Përpjesëtime të nxjerra. Përpjesëtime

të vazhdueshme................................ 171 14 Llogaritja e ndarjes............................ 197

6 15 Llogaritja e përzierjes........................ 201

Përpjesëtimi i drejtë dhe i zhdrejtë..... 174

16 Llogaritja e përbërë e përzierjes........ 205

7 Rregulla e treshit e thjeshtë............... 176
17 Paraqitja grafike dhe tabelore
8 Rregulla e treshit e përbërë................. 178 e të dhënave..................................... 209
18 Detyrat tematike kontrolluese............ 214
9 Llogaritja vargore.............................. 181

157
 NJËSITË THEMELORE DHE TË NXJERRA NË
1 SISTEMIN NDËRKOMBËTAR (SI)

Në jetën e përditshme shpesh takohemi me madhësi të ndryshme; gjatësia, syprina, vëllimi, koha,
A temperatura etj. Secila prej këtyre madhësive mund të karakterizohet me një numër real pozitiv, të
quajtura vlera të masës së asaj madhësie.
Koncepti madhësi është një ndër konceptet themelore në shkencat natyrore dhe prandaj ai nuk përkufizohet,
por kuptohet me intuitë, nëpërmjet disa vetive të tij. Në atë rast kuptimi i një madhësie është i mundur
vetëm përmjet krahasimit me tjetrën. Aktiviteti fillestar në të gjitha shkenca (posaçërisht në ato natyrore)
është matja.
Me matje nënkuptohet krahasim kuantitativ i një madhësie me njësinë e saj matëse, gjegjësisht me njësinë
për matje të zgjedhur më parë (pramasa, etalon). Në të vërtet, matja është operacion i cili tregon sa here
njësia matëse E përmbahet në ndonjë madhësi G. Kjo matematikisht shprehet me operacionin pjesëtim,
ndërsa numri G/E quhet numri matës për madhësinë G. Për shembull, 324 është numri matës i lartësisë
së kullës së Ajfelit e shprehur me njësinë e metrit. Me ndryshimin e njësisë për matje ndryshohet edhe
numri matës, por masa mbetet e njëjtë (324 m = 32400 cm).

Në të kaluarën e hershme, si njësi për matje njeriu ka përdorur madhësi të rrethinës ku ka jetuar:
B gishtin e madh, pëllëmbën, hapin, kut etj. Por këto njësi matëse, kuptohet, ishin të papërcaktuara
dhe joprecize, të cilat paraqitnin pengesa në zhvillimin e tregtisë, industrisë dhe shkencës. Kështu u paraqit
nevoja e caktimit të njësive matëse unike.

Në shekullin e XIX si njësi ndërkombëtare të etalonuar për gjatësi dhe masë janë pranuar metri dhe
kilogrami.

Në fillim të shekullit XX është qasur në përpunimin e sistemit unik Ndërkombëtar të njësive, për të gjitha
madhësi fizike, shkurtesa e të cilit është SI. Ky sistem u përpunua me qëllim për ti zëvendësuar sistemet e
deriatëhershme parciale siç janë: sistemin CGS (centimetër –gram –sekondë) që përdorej në fizikë, sistemin
MKFS (metër –kilogram –forcë –sekondë) i përdorur në teknik etj.

Versioni përfundimtar i SI është miratuar në vitin 1960. Në RM në vitin 1965 është sjellë Ligji për njësitë
matëse dhe masat me të cilin është miratuar SI dhe përdorimi i tij në transportin publik. Sipas këtij sistemi
është e nevojshme të miratohen vetëm shtatë njësi themelore dhe për ato të përkufizohen njësitë,
ndërsa të gjitha madhësitë e tjera paraqiten si të nxjerra në bazë të ligjeve fizike.

158
Njësitë matëse themelore në SI janë dhënë në tabelën vijuese:
tabela 1

Njësia Shenja Madhësia

metër m gjatësia
kilogram kg masa
sekondë s koha

amper A intensiteti i rrymës elektrike

kelvin K temperatura termodinamike
kandela cd forca e dritës
Mol mol sasia e materies
tabela 2
Nga këto njësi themelore, të dhënë në tabelën Emri Vlera numerike
Shenja
1, janë nxjerrë njësitë vijuese: njuton (N) për i prefiksit e prefiksit
forcë, xhaul (J) për punë dhe energji, vat (W) eksa E 1018
për fuqi, volt (V) për tensionin elektrik, herc
(Hz) për frekuencë, kulon (C) për elektricitet, peta P 1015
om ( W) për rezistencë elektrike, teslla (T) për tera T 1012
induksionin magnetik, paskal (Pa) për shtypje
giga G 109
sipërfaqësore, farad (F) për kapacitetin elektrik
etj. mega M 106

Njësitë matëse më të mëdha apo më të vogla se kilo k 103

ato themelore apo të nxjerra formohen me hekta h 10 2
shumëzimin apo pjesëtimin dhjetor. Emrat e
deka da 101
prefikseve, shenjat e tyre dhe vlerat numerike
të tyre janë dhënë në tabelën 2: deci d 10 −1
centi c 10−2
Prefiksi dhe emri i njësisë matëse shkruhen së mili m 10−3
bashku si një fjalë (kilometër, hektometër,
mikro μ 10−6
nanofarad, pikofarad etj.).
nano n 10−9
piko p 10−12
Shenjat e njësive shkruhen pa pikë në fund dhe
të ndara nga vlera numerike (30 km, 44 dag, 55 femto f 10−15
V, 60 W, 24 h, etj.). ato a 10−18

159
 C Në disa shtete janë mbajtur edhe njësitë tjera, po ashtu edhe vendet që e kanë pranuar sistemin
Ndërkombëtar edhe më tutje shfrytëzojnë disa njësi tjera. Njësitë matëse të cilat nuk i takojnë
sistemit Ndërkombëtarë (SI), por mund të përdoren edhe tek ne janë:

- ar (a ) = 100 m 2 , për syprinë;

- hektar (ha ) = 10000 m 2 , për syprinë;

- litër (A ) = 1 dm3 , për vëllim;

- tonelata (t ) = 1000 kg, për masë;

- shkallë Celsius (°C ), për temperaturën termodinamike dhe 0 °C = 273,15K;

- bar (bar ) = 105 Pa, për shtypje (në meteorologji dhe medicinë).

Nuk miratohet përdorimi i njësive vijuese:

- mikron (μ ) = 10−6 m, për gjatësi;
- toni regjistrues = 2,832m3 , për vëllim;
- kuintali apo centë metrike = 100 kg, për masë.

Përpos njësive matëse të theksuara ekzistojnë edhe njësi tjera, e për ne rëndësi të veçantë kanë
D njësit matëse të cilat përdoren në Angli dhe SHBA. Në vazhdim do të ndalemi të njësitë matëse
angleze për: gjatësi, syprinë, vëllim, lëngje dhe grurë, peshë dhe metalet e çmuara.

1. Njësia për gjatësi. 2. Njësi për syprinë.

Njësia themelore: Njësi themelore:
- 1 jard ( yd ) = 0,914 m ose 12 yd = 11 m - Jard katror (sq yd ) .

- 1yd = 3 hapa (ft ), 1ft = 30,48cm - 1sq yd = 0,8354m 2

- 1ft = 12 inçi (in ), 1in = 2,54cm - Për syprinën e tokës 1 akr (acr ),
- 1 milje tokësore = 1760 yd = 1609,34 m 1acr = 0, 4047 ha.
- 1 milje detare = 1852 m. 4. Njësitë për lëngje dhe grurë.
3. Njësitë për vëllim. - 1 galon ( g ) = 4,54345 A
Njësia themelore: - jard kubik (cu yd ). - 1 kvoter = 0, 25g = 1,136 A
- 1 barel = 36g = 163,57 A
1 cu yd = 0,7635 m3
- Për vëllimin e anijeve; tonelata regjistruese; - 1 bushel (bsh ) = 36,35 A
1 tonelatë regjistruese = 2,8315m3 . - 1 kvarter (q ) = 8 bushela
- 1(q ) = 64 g = 290,781 A.
160
 5. Njësitë për peshë.

5.1. Për mallra tregtare 5.2. Për metalet e çmuara.

- 1 tonelatë (i gjatë) angleze (et ) = 1016 kg - 1 trojlibër (trlb ) = 373, 242gr

- 1et = 20 handertvejtë (cwt ); 1cwt = 50,8kg - 1 trlb = 12 trojoncë (troz ); 1troz = 31,1035g
- 1 tro = 20 pekivejsë (dwt )
- 1cwt = 4 kuartete (qr ) = 112 libri (lb );
- 1 dwt = 24 grenë ( gr )
- 1 qr = 12,7 kg. - 1 karat = 4 grenë.
- 1 qr = 28 lb; 1lb = 453,6g Për gurët e çmuara:
- 1lb = 16 onc (oz ); 1oz = 28,35g 1 karat = 0, 2053 gr.

- 1oz = 16 dramë (dr ).

2 NUMRAT E EMËRUAR

Kujtohu!
A Gjatë matjes së ndonjë madhësie fitohet
numri real që quhet numri matës i asaj
Çka është matja? madhësie. Për shembull, 15 kg, 81 cm, 26 vjet, 50
Si quhen numrat: 8 kg, 25 g, 19 °C? denarë, 42l. Në këto shembuj, pas numrit matës
8 t, 5 m, 14 ha, është shkruar edhe emri i njësisë ose shenja e saj.
Cila është njësia themelore për matjen e: Numrat e këtillë i quajmë numrat e emëruar.
a) Gjatësisë, b) masës; c) kohës?

Numrat e emëruar mund të jenë të:

- Njëemërta, për shembull: 3 kg dhe 4 kg, 5 A dhe15 A , 1 m dhe 7 m;
- Njëllojtë, për shembull; 5kg dhe 100g, 3l dhe 6dl, 2m dhe 13mm;
-Njëemëror, për shembull; 5kg; 3,2m; 7l;
- Shumemëror, për shembull: 4kg7dag15g, 9m6cm8mm; 4l5dl.
1 Çfarë janë numrat e emëruara vijuese: a) 2 kg dhe 4 dag; b) 8 km, 56 m dhe 12 cm;
c) 9l 15 dl 7 cl; d) 6 h dhe 9 h?
2 Janë të njëllojta numrat: a) 8 m dhe 6 kg; b) 12kg, 6hg dhe23 g; c) 125m3, 16m3 dhe 7m?

Nga dy numra të njëllojtë të emëruar njëri është gjithmonë i rendit më të lartë. Për shembull, 6kg dhe
7dag, numri 6kg është i rendit më të lartë, ndërsa numri 7 dag është i rendit më të ulët.

Secili numër shumemëror mund të shndërrohet në numër njëemëror dhe anasjelltas, numri njëemëror
mund të shndërrohet në numër shumemëror, vetëm nëse përmban njësi të rendit më të lartë.

161
B 3 Sa muaj, ditë, orë dhe minutë ka në 0,72 vjet?
Duke vazhduar me radhë kemi:
0,72 v. = 0,72 ⋅12 m. = 8,64 m.
- 8 m.
0,64 m. = 0,64 ⋅ 30 d. = 19,2 d.
- 19 d.
0,2 d. = 0, 2 ⋅ 24 o. = 4,8 o.
- 4 o.
0,8 o. = 0,8 ⋅ 60 m. = 48 minutë
D.m.th., 0,72 vjet = 8 muaj 19 ditë 4 orë 48 minuta.

Në detyrën 3 shndërronim njësi të rendit më të lartë në njësi të rendit më të ulët.

procedura e këtillë quhet rezolvim.
4 Sa muaj, ditë, orë dhe minutë ka në 0,38 vjet?

5 Sa vjet ka në 6 muaj 14 ditë 9 orë 36 minutë?

Sigurisht konstatove se këtu duhet të zbatohet procedura e kundërt e rezolvimit, gjegjësisht njësitë nga
rendi më i ulët duhet të shndërrohen në njësi të rendit më të lartë. Gjegjësisht,

36 orë : 60 = 0,6 orë

+ 9 orë
9,6 orë : 24 = 0,4 ditë
+ 14 ditë
14,4 ditë : 30 = 0,48 muaj
+ 6 muaj
6,48 muaj : 12 = 0,54 vjet.
Procedura gjatë së cilës bëhet shndërrimi i njësive nga rendi më i ulët në njësi me rend më të lartë quhet
redukim.
6 Sa vjet ka në 7 muaj 12 ditë 15 orë 25 minutë?

7 Sa ditë ka në 3 vjet 8 muaj 12 ditë 8 orë 24 minutë?

Në këtë detyrë do të kryejmë;

1. Rezolvimin, gjegjësisht vitet dhe muajt do ti shndërrojmë në ditë;
2. Redukim, gjegjësisht minutat dhe orët do ti shndërrojmë në ditë.

162
Ndiqe procedurën
1o 3 vjet = 3 ⋅ 12 muaj = 36 muaj
+ 8 muaj
44 muaj ⋅ 30 ditë = 1320 ditë
+ 12 ditë
1332 ditë
2o 24 minuta : 60 = 0,4 orë
+ 8 orë
8,4 orë : 24 = 0,35 ditë
Prandaj kemi: 3 vjet 8 muaj 12 ditë 8 orë 24 minuta = 1332,35 ditë.

8 Sa ditë ka në 5 vite 11 muaj 14 ditë 4 orë 5 minuta 6 sekonda?

9 Sa sekonda, minuta, orë dhe ditë ka në 333222 s?

Duhet të kryejmë redukimin e numrit 333222 s; këtë do të bëjmë me shndërrimin gradual në njësinë e
parë më të lartë me pjesëtim, ndërsa mbetjen e shkruajmë në njësinë përkatëse:

Nga 333222 s : 60 fitojmë 5553 min dhe mbetje 42 s. Nga 5553 min : 60 fitojmë 92 h dhe mbetje 33 min.
Nga 92 h : 24 fitojmë 3 d dhe mbetje 20h. Prandaj kemi : 333222 s = 3d20h 33min 42s.

10 Sa minuta, orë, ditë dhe muaj ka në 364543 minuta.?

11 Sa metra, decimetra, centimetra dhe milimetra ka në 4529 mm?

Pasi që secila njësi më e lartë fitohet kur më e ulëta pjesëtohet me 10, rezultatin mundemi menjëherë ta
fitojmë pa njehsim, gjegjësisht 4529 mm = 4 m 5dm 2 cm 9mm.

12 Sa kilogram, hektogram, dekagram dhe gram ka në 14563 g?

13 Sa tonelata angleze (et) ka në 23 et 16 cwt 3 gr 14 lb?

14 lb : 28 = 0,5 gr (1 gr = 28 lb )
+3 gr
3,5 gr : 4 = 0,875 cwt (1 cwt = 4 gr )
+16 cwt

+16,875 cwt : 20 = 0,844 et (1 et = 20 cwt )

+23 et

23,844 et.

163
Vërejtje. 23 et 16 cwt 3 gr 14lb shkruhet edhe kështu: et 23,, 16,, 3,, 14.
D.m.th., et 23,, 16,, 3,, 14 = 23,844 et

14 Sa tonelata angleze (et) ka në 15 et 14 cwt 2 gr 12 lb?

15 Sa libra ka në et 3,, 2,, 16,, 4

3 et ⋅ 20 = 60 cwt
+2 cwt
62 cwt ⋅ 4 = 248 gr
+16 gr
264 gr ⋅ 28 = 7392 lb
+4 lb
7396 lb.

16 Sa libra ka në et 23,, 16,, 3,, 14?

Detyra

1 Numrin e shumemëror 8 kg 6 hg 4 dag 5 g 7 Sa gram, dekagram, hektogram, kilogram

shprehe në gram. dhe tonelatë ka në 234576820 g?
2 Sa centimetër ka në 3 km 8 dam 6 m 2 dm? 8 Sa vjet, muaj, ditë, orë, minuta dhe sekonda
ka në 235123,356 orë?
3 Sa metra ka në 6 m 5 dm 8 cm 4 mm?
9 Sa muaj, ditë, orë dhe minuta ka në 0,54
4 Sa metra katror ka vjet?
8 hm2 5 dam 2 40 m2 5 dm2 ?

5 Sa sekonda, minuta, orë dhe ditë ka në 10 Shndërro në kuarter (qr):

4825362 s. 5 et 7 cwt 3 gr 14 lb 14 qr.

6 Sa muaj, ditë, orë, minuta dhe sekonda ka 11 Sa libër ka në et 20,, 14,, 3,, 11?
në 3583,46 orë?

164
 3 OPERACIONET ME NUMRA TË EMËRUAR

A Operacionet: mbledhja, zbritja, shumëzimi dhe pjesëtimi i numrave të emëruar do t’i parashtrojmë me
shembuj konkret.

1 Në një shitore kishte: 2 h A 3 A da A 5 l lëng të mollës, 1 h A 4 da A 8 l lëng të portokallit dhe h A 4

da A 3 A koktej. Sa gjithsej lëng kishte në shitore?

Gjatë mbledhjes (zbritjes) së numrave shumemëror, ato shkruhen njëri nën tjetrin, ashtu që madhësitë e
njëemërta të jenë njëra nën tjetrën, e pastaj mblidhen (zbriten).
2 hA 3 da A 5A
1 hA 4 da A 8A
+ 4 hA 4 da A 3A
7 h A 11 da A 16 A = 8 h A 2 da A 16 A

2 Në depo ditën e parë janë shkarkuar 6 t 537 kg, të dytë -3 t 180 kg, ndërsa ditën e tretë 5 t 420 kg.
Sa mall është shkarkuar gjithsej në depo për tre ditë?
3 Detyrën e parë në provim me shkrim nga matematika Igori e ka zgjidhur për 6 min dhe 28 s, të dytën
për 11 min dhe 15 s, ndërsa të katërtën për 10 min dhe 40 s. Sa kohë i ka mbetur Igorit për zgjidhjen
e detyrës së tretë, nëse ora mësimore zgjat 45 minuta?
6 min 28 s 44 min 60 s
11 min 15 s − 28 min 23 s
+ 10 min 40 s
16 min 37 s
27 min 83 s = 28 min 23 s

4 Në depo janë shkarkuar 3 kamionë. I pari ka shkarkuar 6 t 95 kg, i dyti 5 t 420 kg dhe i treti 4 t 280
kg. Nga malli i pranuar, në shitore është dërguar 3 t 456 kg.
a) Sa mall gjithsej është pranuar? b) Sa mall ka mbetur në shitore?
5 Njehso prodhimin (45m 26cm 4 mm ) ⋅ 12

Mënyra e I (45 m 26cm 4 mm ) ⋅ 12 = 540 m312 cm 48 mm = 543 m 16 cm 8 mm.

Mënyra e II. 45 m 26 cm 4 mm = 45264 mm, kemi:

(45m 26 cm 4 mm ) ⋅12 = 45264 mm ⋅12 = 543168mm = 543m16cm 8 mm.

6 Njehso në dy mënyra (3h 45 min 6 s ) ⋅ 8.

165
 7 Për tre kostume të njëjtë meshkujsh është shpenzuar 8 m 7 dm 6 cm stof. Sa stof është shpenzuar për
një kostum?
8m 7 dm 6 cm = 8,76 m; 8,76 m : 3 = 2,92 m. D.m.th., (8m 7 dm 6 cm ) : 3 = 2 m 9 dm 2 cm.

8 Njehso (32 m 2 46dm 2 15cm 2 ) : 5.

Vërejtje. Në detyrën 5 kemi shumëzim të numrit shumemëror me numër të paemëruar, ndërsa në detyrën 6
shumëzim të numrit shumemëror me numër të paemëruar, e pastaj shndërrimi e numrit shumemëror në njëemëror
ishte i mundur, por jo edhe e detyrueshme. Gjatë shumëzimit ose pjesëtimit të dy numrave shumemërorë është
e detyrueshme shndërrimi paraprak i tyre në numra njëemëror, ku shndërrimi mund të kryhet në cilën do njësi
matëse të numrit shumemërorë.

9 Malli me masë 3 t 7 hg 50 kg duhet të transportohet. Sa kamionë nevojiten nëse dihet se secili prej
tyre mund të bartë nga 1 t 2 hg 50 kg?
Dy numrat shumemërorë do ti shndërrojmë në njëemërorë, gjegjësisht
3t 7 hg 50 kg = 3750kg, 1t 2 hg 50 kg = 1250 kg; 3750 kg :1250 kg = 3. D.m.th., nevojiten 3 kamionë.

10 Çmimi i 1m3 druri ndërtimor është 12000 denarë. Sa denarë duhet të paguhen për 10 trarë në formë
të kuboidit me dimensione; 4m, 10dm dhe 14cm?
Vëllimi i një trari është V = abc = 4 ⋅ 0,1 ⋅ 0,14 = 0,056 m3 . Vëllimi i 10 trarëve është
10 ⋅ 0,056m3 = 0,56 m3 . Pasi që çmimi i 1 m3 është 12000 denarë, kemi: 0,56 ⋅ 12000 = 6720.

D.m.th., për 10 trarë duhet të paguhet 6720 denarë.

Detyra
1 Një punëtor në një ndërmarrje ka punuar 3
vjet 8 muaj dhe 25 ditë, në të dytën 4 vjet 7
muaj dhe 21 ditë, kurse në ndërmarrjen e tretë
7 vjet 4 muaj dhe 17 ditë. Njehso stazhin e tij
të përgjithshëm të punës.
2 Sipërfaqja e Tokës është 5,14 ⋅ 108km2, ndërsa
sipërfaqja ujore është 3,65 ⋅ 1010hm2. Sa hm2
është tokë në planetin tonë?
3 Në shitore janë pranuar 3 topa stof: i pari ka
65 m 70 cm, i dyti 120 m 20 cm dhe i treti 82
m 60 cm. Sa denarë dehet të paguajë shitorja,
nëse çmimi i stofit është 480 denarë?
166
4 Në depo janë pranuar 15 t 80 kg mall, ndërsa
janë dërguar 8 t 245 kg. Sa tonë kanë mbetur
në depo?
Njehso:
5
a) (16 m3 25dm3 240cm3 ) :15;
b) (5 t 420 kg 8 hg 4 dag ) ⋅ 20;
c) (25 hA 2 daA 8 A ) : 8;
d) (124 m 2 18 dm 2 40cm 2 ) :16;
e) (24 ditë 8 orë 5 min ) : 5.
6 Çmimi i 1m3 drurë për ndërtim është 9000
denarë. Sa denarë duhet të paguhen për 30
trarë me formë të kuboidit me dimensione:
a) 5 m 30 cm; 10 cm; 12 cm;
b) 3 m 60 cm; 30 cm; 4,5 cm?
 4 RAPORTET DHE PËRPJESËTIMET

A Në jetën e përditshme shpesh herë paraqitet nevoja t’i krahasojmë dy madhësi të njëemërta ose të
njëllojta. E ke të njohur se raporti i numrit a me numrin b është herësi i numrave a dhe b,
a
gjegjësisht a:b ose , ku a quhet anëtari i parë, ndërsa b anëtari i dytë i raportit.
b
Vlera e raportit a : b është numër i paemëruar që fitohet me pjesëtimin e a me b dhe quhet koeficient i
përpjesëtimit. Koeficienti shpeshti herë shënohet me k.

1 Cakto koeficientet e përpjesëtimit te raportet:

4 15
20 : 5, : , 100 m : 25 m dhe 24 kg : 6 kg.
3 5
Çfarë konstaton?
Sigurisht konstaton se të katër raportet kanë koeficient të përpjesëtimit të barabartë, gjegjësisht k = 4.

Dy raporte janë të barabartë nëse kanë koeficient të njëjtë të përpjesëtimit.

2 Provo cilët raporte vijuese janë të barabartë:

a) 8:12 dhe 14:21; b) 11:22 dhe 33:66; c) 22:33 dhe 33:44.
Për raportin b:a themi se është raport i anasjelltë i raportit a:b.
3 7
3 Shkruaj raportet e anasjelltë: a) 1: 5; b) 100 :1; c) : .
4 5
Është e qartë se prodhimi i dy raporteve të anasjellta njëri me tjetrin është i barabartë me 1.
Raporti i përbërë prej dy anëtarëve quhet i thjeshtë, ndërsa raporti i përbërë prej tre ose më shumë
anëtarëve quhet i vazhduar.
Për shembull, nga përpjesëtimet 8:3 dhe 3:5 mund të shkruajmë përpjesëtimin e vazhduar 8 : 3 : 5.
Në përgjithësi, raporti i vazhduar prej tre anëtarëve është raporti i formës a:b:c.
Me këtë raport janë të përcaktuar tre raporte të thjeshta; a:b, a:c dhe b:c.

4 Shkruaj të gjitha raportet e thjeshta, të përcaktuara me raportin e vazhduar 1:3:5:7.

Me këtë raport janë të përcaktuara këto raportet të thjeshta: 1:3, 1:5, 1:7, 3:5, 3:7 dhe 5:7.
Për raportet vlen vetia vijuese:

Vlera e raportit nuk ndryshon, nëse të gjithë anëtarët e tij i shumëzojmë ose pjesëtojmë me numër të
njëjtë, i cili është jo i barabartë me 0. Në rastin e parë themi se raporti është zgjeruar, kurse në të dytin
themi se ai është thjeshtuar.

167
 Kjo veti është e njohur me emrin vetia themelore e raporteve.
a b
Prandaj, raporti a : b është ekuivalent me raportin a ⋅ k : b ⋅ k , gjegjësisht : , ku k është numër real i
k k
ndryshëm prej 0.
Në rast të përgjithshëm kemi: a1 : a2 : a3 :...: an = a1k : a2 k : a3 k :...: an k .
Me shfrytëzimin e kësaj vetie, raportet mund ti thjeshtojmë.
1 2 2
5 Thjeshto raportet: a) 2 :1 ; b) 5 :1 .
4 7 3
1 2 9 9 1 1 7 4
a) 2 :1 = : = : = : = 7 : 4.
4 7 4 7 4 7 28 28
b) Përpiqu vet.
Le të jenë dhënë raportet e thjeshta a1 : b1 = k1 dhe a2 : b2 = k2 . Me shumëzimin e anëtarëve përkatës të tyre
fitojmë raportin (a1 ⋅ a2 ) : (b1 ⋅ b2 ) = k1 ⋅ k2 , që quhet raport i përbërë dhe vlera e tij është k1 ⋅ k 2 .

6 Shkruaje raportet e përbërë, të cilët fitohet me raportet e thjeshta vijuese:

2: 3, 5: 6 dhe 9:10.

B Janë dhënë raportet: a : b = k dhe c : d = k. janë të barabartë dhe prej tyre mund të formojmë barazinë:
a : b = c : d për të cilin e ke të njohur se quhet përpjesëtim ose proporcion.
D.m.th., dy raporte të barabartë të lidhur me shenjën e barazimit formojnë përpjesëtim.
Numrat a, b, c dhe d janë anëtarët e përpjesëtimit dhe atë; a është anëtari i parë, b është anëtari i dytë, c
është anëtari i tretë dhe d është anëtari i katërt.
Anëtari i parë dhe i katërt (a dhe d) quhen edhe anëtarë të jashtëm, ndërsa anëtari i dytë dhe i tretë (b dhe
c) – anëtarë të brendshëm.
Zakonisht, përpjesëtimi a : b = c : d lexohet “ a ndaj b sillet njëlloj si c ndaj d”.

7 Në përpjesëtimin 32 :8 = 20 : 5 cakto prodhimin e anëtarëve të jashtëm dhe prodhimin e anëtarëve të

brendshëm dhe krahaso vlerat e fituara.
32 ⋅ 5 = 160 dhe 8 ⋅ 20 = 160. Këto dy prodhime janë të barabartë. E njëjta vlen për cilin do përpjesëtim.

Gjegjësisht, sipas vetisë themelore të përpjesëtimeve:

Te secili përpjesëtim prodhimi i anëtarëve të jashtëm është i barabartë me prodhimin e anëtarëve të

brendshëm.
a c
Me të vërtetë, nëse të dy anët e përpjesëtimit = i shumëzojmë me bd do të kemi ad = bc.
b d
Në bazë të kësaj vetie, nëse janë të njohur tre anëtarë të përpjesëtimit, leht mund të caktohet anëtari i katërt.

168
 8 Cakto vlerën e x në përpjesëtimin:
a) x : 4 = 8 : 2; b) 7 : x = 12 : 4; c) 4 : x = 2 : 3; d) 3 : 5 = 6 : x.
a) 2 x = 4 ⋅ 8, 2 x = 32, x = 16.

Përpjesëtimi a:b=c:d është ekuivalent me përpjesëtimet:

1) a : c = b : d ; 2) b : a = d : c; 3) b : d = a : c; 4) c : a = d : b; 5) c : d = a : b; 6) d : b = c : a; 7) d : c = b : a.
Është e qartë se secili prej këtyre përpjesëtimeve është ekuivalent me barazinë ad = bc. Sipas saj, përpjesëtimi
nuk ndryshon nëse i ndërrojnë vendet: a) anëtarët e brendshëm; b) anëtarët e jashtëm;
c) anëtarët e jashtëm me të brendshëm dhe të brendshëm me të jashtëm.

9 Shkruaj të tetë përpjesëtime që rrjedhin nga barazia 4 ⋅ 12 = 6 ⋅ 8.

Proporcioni a:b=c:d është ekuivalent me proporcione vijuese:

1) a : b = ck : dk ; 2) ak : bk = c : d ; 3) ak : b = ck : d ; 4) a : bk = c : dk ; 5) ak : bk = ck : dk .

Përpjesëtimi nuk ndryshon nëse një anëtar i jashtëm dhe një anëtar i brendshëm, ose të gjithë anëtarët e tij
shumëzohen ose pjesëtohen me një numër të njëjtë të ndryshueshëm prej zeros.

10 Përpiqu ti vërtetosh këto pohime.

Me ndihmën e asaj vetie përpjesëtimet mund ti thjeshtojmë.

2 1 7
11 Thjeshto përpjesëtimin : = x: .
3 5 15

7
I shumëzojmë anëtarët e anës së majtë me 15 dhe fitojmë 10 : 3 = x : . Me shumëzimin e anëtarit të dytë
15
dhe të katërt të përpjesëtimit të fundit me 15, kemi 10 : 45 = x : 7 (anën e majtë e pjesëtojmë me 5),
2 : 9 = x : 7.
1 2 3 3 2 1
12 Thjeshto përpjesëtimet: a) : = : x; b) x : = : .
6 5 8 4 3 7

C Përpjesëtimet që i shqyrtuam deri tani, i quajmë përpjesëtime të thjeshta.

Janë dhënë përpjesëtimet e thjeshta: a1 : b1 = c1 : d1 dhe a2 : b2 = c2 : d2. Me shumëzim, gjegjësisht me pjesëtim të
anëtarëve përkatës të atyre përpjesëtimeve, fitojmë dy përpjesëtime të reja:
a1 b1 c1 d1
(a1 ⋅ a2 ) : (b1 ⋅ b2 ) = (c1 ⋅ c2 ) : (d1 ⋅ d 2 ), gjegjësisht : = : , të cilat quhen përpjesëtime të përbëra.
a2 b2 c2 d 2

D.m.th., nëse në dy apo më tepër përpjesëtime shumëzohen (pjesëtohen) anëtarët përkatës, fitohet përsëri
përpjesëtim, i cili quhet përpjesëtim i përbërë.

169
13 Cakto y nga përpjesëtimet: 9: x = 5:7 dhe x : y = 3:10.

E formojmë përpjesëtimin e përbërë 9 x : xy = 15 : 70, prej ku fitojmë 9 : y = 3 :14, gjegjësisht

9 ⋅ 14
y= = 42.
3

Detyra

1 Cilat herës janë raporte : a) 8 : 7; 6 Njehso anëtarin e panjohur të raportit:

b) 3m : 9 m; c) 7 cm : 3g; d) 4 km : m;
2 a) x : 7, nëse vlera e tij është 2;
5 b) 36 : y, nëse vlera e tij është 4.
2
e) : 0,34; f) 11m :1l; g) 4 m3 : 8.
3
7 A mund të formohet përpjesëtim me raportet:

2 A janë të barabartë raportet: a) 35: 5 dhe 42 : 6; b) 15 : 3 dhe 18 : 6;

1 2 2 c) 12 : 3 dhe 20 : 5; d) 6,48 : 2,24

a) 124:31 dhe 4,72:1,43; b) 7:1 dhe : ;
5 3 5 dhe 7,32 : 3,14;
3 4 2 4 4
c) 4m:5dm dhe 560cm:7cm; g) : dhe 3,70:2. e) : 4 dhe :4 ?
4 5 3 3 5

8 Vallë raportet të lidhur me shenjën “=” a

3 Thjeshto raportet: a) 7200 : 2700;
formojnë përpjesëtim: a) 7 :12 = 14 : 4;
1 1
b) 6, 24 : 3,48; c) 6 : 5 ; b) 8 : 3 = 7 : 4; c) 0, 25 : 0,50 = 13,8 : 27,6?
2 5
d) 4 m : 5dm; e) 16dl : 24 hl.
9 Cakto anëtarin e panjohur në përpjesëtim
a) 5 : x = 3: 21; b) a :18 = 4 : 24;
4 Raportet vijuese transformoi ashtu që anëtari i
3
parë të jetë 1: c) 3 : 3,5 = x : 0,75; d) 42 : 7 = 18 : p.
4
a) 3: 6; b) 45: 0,90; c) 0, 25 : 0,07;
d) 20 m : 4cm; e) 6 h : 8 v j e t ; f) 7 dl : 28 hl.

10 Shkruaj të gjitha përpjesëtimet ekuivalente që

5 Parcelat A dhe B janë në formë të drejtkëndëshit. fitohen nga përpjesëtimin x : y = p : q.
Nëse dimensionet e parcelës A janë 80 m dhe
60 m, kurse të parcelës B janë 90 m dhe 50 m,
cakto raportet e syprinave të tyre.

170
 PËRPJESËTIMET E NXJERRA. PËRPJESËTIMET E
5 VAZHDUARA

Kujtohu! A Të ndjekim edhe disa veti të përpjesëtimeve,

me ndihmën e të cilave disa detyra të
Ǒështë raporti? veçanta mundet të zgjidhen mjaft thjeshtë.
Ǒështë përpjesëtimi?
a c
Ǒthotë vetia themelore e përpjesëtimeve? Nga përpjesëtimi = rrjedh:
b d
a c a +b c + d
Cilat veti të tjera të përpjesëtimeve dini? +1= +1, gjegjësisht = .
b d b d
Cilin përpjesëtim e quajmë të përbërë?

Përpjesëtimi i fundit mund të shënohet edhe në këtë formë: (a + b ) : b = (c + d ) : d

Në mënyrë të njëjtë transformohet edhe përpjesëtimi: (a − b ) : b = (c − d ) : d .
Dy përpjesëtimet e fundit mund t’i shkruajmë në formë (a + b ) : (c + d ) = b : d
(a − b ) : (c − d ) = b : d prej ku saj rredh (a + b ) : (c + d ) = (a − b ) : (c − d )
the përpjesëtimi (a + b ) : (a − b ) = (c + d ) : (c − d )
Të gjashtë përpjesëtimet e fituara quhen përpjesëtime të nxjerra nga përpjesëtimi themelor a:b = c:d.

1 Cakto x nga përpjesëtimi: a) (3 − x ) : x = 3 : 2; b) (2 + x ) : x = 5 : 3.

Do t’i paraqesim dy mënyra për zgjidhjen e detyrës, dhe atë:

Mënyra I 2 (3 − x ) = 3x Mënyra II (3 − x + x ) : x = (3 + 2 ) : 2
6 − 2 x = 3x 3: x = 5: 2
6 = 5x 6
x= .
6 5
x= ;
5

2 Zgjidhi në dy mënyra përpjesëtimet: a) 8 : (5 + x ) = 3 : x; b) (7 − x ) : (7 + x ) = 2 : 5.

3 Vërteto ekuivalencën a : b = c : d ⇔ (a + 3b ) : (c + 3d ) = a : c.

171
 a c
Le të vlejë përpjesëtimi a : b = c : d, gjegjësisht = Zmadhojmë të dy anët e përpjesëtimit për 3,
b d
a c a + 3b c + 3d a + 3b b
+ 3 = + 3, Prej saj kemi, = ose = (1). Sipas njërës prej vetive për
b d b d c + 3d d
a c a b
përpjesëtimet kemi: = ⇔ = (2 ). Më në fund, prej (1) dhe (2) rrjedh se
b d c d
a + 3b a
= , gjegjësisht : (a + 3b) : (c + 3d ) = a : c.
c + 3d c
Implikacionin e anasjelltë përpiqu ta vërtetosh vet.

B Në këtë pjesë do të njoftohemi edhe me një lloj të përpjesëtimeve, të ashtuquajturat përpjesëtime të

vazhduara.
Për shembull, nëse raportet e barabarta 1:2, 3:6 dhe 10:20 i lidhim me shenjën “baras” do të fitojmë përpjesëtimin
1 : 2 = 3 : 6 = 10 : 20, i cili quhet përpjesëtim i vazhduar.
Në përgjithësi:
Barazia e tre apo më tepër raporteve të barabartë quhet përpjesëtim i vazhduar, Në përgjithësi nëse;
a1 : b1 = k ; a2 : b2 = k ; .....; an : bn = k , atëherë a1 : b1 = a2 : b2 = ........ = an : bn është përpjesëtim i vazhduar.
Për numrat a1 , a2 , ......., an themi se janë të përpjesshëm (proporcional) me numrat përkatëse b1 , b2 , ....., bn ,
kurse numri k është koeficienti i përpjesëtimit.
Për përpjesëtimin e vazhduar mund të shfritzoher edhe ky shënim:
a1 : a2 : a3 :...: an = b1 : b2 : b3 :...:bn .
Për përpjesëtimin e vazhduar vlejnë këto veti:

Përpjesëtimi i vazhduar nuk ndryshon edhe nëse shumëzohen ose pjesëtohen me një numër të njëjtë të
ndryshueshëm prej zeros cilido anëtar i parë dhe anëtar i dytë përkatës me të, ose të gjithë anëtarët e parë
ose të gjithë anëtarët e dytë.
Vërteto këtë veti.
Me zbatimin e kësaj vetie, përpjesëtimet e vazhduara mund t’i thjeshtojmë.

Për shembull, përpjesëtimi i vazhduar a1 : a2 : a3 = 7 : 3 : 1 , me shumëzimin e të gjithë anëtarëve të dytë me 8,

8 4 2
transformohet në proporcion më të thjeshtuar a : b : c = 7 : 6 : 4.

Shuma algjebrike e të gjithë anëtarëve të parë ndaj shumës algjebrike e të gjithë anëtarëve të dytë të
përpjesëtimit të vazhduar rinë si cili do anëtar i parë ndaj anëtarit të dytë përkatës me të. Konkretisht për
përpjesëtimin e vazhduar a1 : b1 = a2 : b2 = .... = an : bn vlen
a1 + a2 + .... + an a1 a2 a
= = = .... = n .
b1 + b2 + .... + bn b1 b2 bn

172
 a1 a a
Vërtetim. Nëse k është vlera e raporteve të barabarta, pra = k , 2 = k , .... n = k , atëherë
b1 b2 bn
a1 + a2 + ... + an kb1 + kb2 + ... + kbn k (b1 + b2 + ... + bn )
a1 = kb1 , a2 = kb2 ,...... an = kbn . Prej saj; = = = k.
b1 + b2 + ... + bn b1 + b2 + ... + bn b1 + b2 + ... + bn
a + a + ... + an a a a
d.m.th., 1 2 = k = 1 = 2 = ... = n Gjë që duhej të vërtetohet.
b1 + b2 + ... + bn b1 b2 bn

4 Nga përpjesëtimi i vazhduar 10 : 6 : 4 = 15 : 9 : 6 në bazë të vetisë së mësipërme mund të fitohen disa

përpjesëtime. Shëno disa prej tyre.
1. (10 + 6 + 4 ) : (15 + 9 + 6 ) = 10 :15, ose 20 : 30 = 10 :15.
2. (10 − 6 + 4 ) : (15 − 9 + 6 ) = 6 : 9, ose 8 :12 = 6 : 9.
3. (10 + 6 − 4 ) : (15 + 9 − 6 ) = 4 : 6, ose 12 :18 = 4 : 6.

5 Cakto x dhe y nga përpjesëtimi x : 4 = 6 : y = 3: 2.

Prej përpjesëtimit të dhënë formojmë dy përpjesëtime, me një të panjohur dhe atë; x : 4 = 3 : 2 dhe
6 : y = 3 : 2. Prej tyre rrjedh se; x = 6, y = 4.

6 Cakto anëtarët e panjohur në përpjesëtimin 2 : 3 = x : 6 = 8 : y = z :18.

7 Me përpjesëtimet: a : b = 4 : 3; b : c = 3:8, c : d = 4 : 5. përpilo përpjesëtim të vazhduar.

Prej c : d = 4 : 5 rrjedh c : d = 8 : 10, prandaj përpjesëtimi i kërkuar është a : b : c : d = 4 : 3 : 8 : 10.

8 Me përpjesëtimet: a : b = 2 : 3; b : c = 3 : 8; c : d = 4 : 7, përpilo përpjesëtim të vazhduar.

9 Numrin 450 ndaje në katër pjesë që rrinë si 2 : 3 : 5 : 8.

Detyrën do ta zgjidhim në dy mënyra.

Mënyra e parë. Nga kushti i detyrës kemi: Mënyra II. Pjesët e kërkuara do t’i shprehim me
a : b : c : d = 2 : 3 : 5 : 8 dhe a + b + c+d=450. 2k, 3k, 5k dhe 8k, ku k është koeficienti i
Sipas njërës veti për përpjesëtimin e vazhduar përpjesëtimit. Atëherë:
vlen: 2k + 3k + 5k + 8k = 450, 18k = 450, prandaj
a + b + c + d 450 a b c d k = 25. Prandaj pjesët e kërkuara janë:
= = = = = , prej ku
2 + 3 + 5 + 8 18 2 3 5 8 - Pjesa e parë 2 ⋅ 25 = 50;
a b c d
përkatësisht = 25, = 25, = 25, = 25, - Pjesa e dytë 3 ⋅ 25 = 75;
2 3 5 8
- Pjesa e tretë 5 ⋅ 25 = 125;
a = 50, b = 75, c = 125, d = 200.
- Pjesa e katërt 8 ⋅ 25 = 200.
shuma e tyre është 450

173
10 Numrin 600 ndaje në tri pjesë që rrinë si 1 : 3 : 6.
Detyra
1 Zgjidhe përpjesëtimin: 4 Përpilo përpjesëtim të vazhduar me
a) 3: 4 = (7 − x ) : (7 + x ); përpjesëtimet:
b) (a + x ) : (2b − x ) = (a − x ) : x. a) x : y = 2 : 3, y : z = 6 : 5, z : d = 15 :11;
b) x : y = 7 : 9, x : z = 1: 2, x : d = 7 :15.
2 Vërteto implikacionin:
5 Numrin 160 ndaje në katër pjesë që rrinë si
(a + b + c + d ) : (a − b + c − d ) =
2 : 5 : 7 : 6.
= (a + b − c − d ) : (a − b − c + d ) ⇒
6 Vërteto implikacionin
⇒ a : b = c : d.
a1 b1 c1 a x + b1 y + c1 z a1
3 Cakto anëtarët e panjohur në përpjesëtimin = = ⇒ 1 = .
a2 b2 c2 a2 x + b2 y + c2 z a2
2 : 3 = x : 6 = 8 : y = z :18.

6 PËRPJESËTIMI I DREJTË DHE I ZHDREJTË

Sasia e patateve
1 2 3 4 5 6 7 ...
A 1 Plotëso tabelën: në kg
Vlera në denarë 20

Gjatë zgjidhjes së kësaj detyre sigurisht vërejte se me zmadhimin e sasisë së patateve për 2, 3, 4, … herë, po
për aq herë zmadhohet edhe vlera e patateve. Për madhësitë e këtilla themi se janë në përpjesëtim të drejtë.
Ja edhe disa shembuj të madhësive të këtilla:
- Perimetri i rrethit dhe rrezja e tij;
- Perimetri i trekëndëshit barabrinjës dhe brinjës së tij;
- Rruga e kaluar dhe benzina e harxhuar;
- Rruga e kaluar gjatë lëvizjes së njëtrajtshme dhe kohës për të cilën ajo rrugë është kaluar.
Për të gjitha këto është karakteristike që raporti i cilës do vlerë të njërës madhësi ndaj vlerës përkatëse të
y
madhësisë tjetër është konstant, përkatësisht, = k ose y = kx, k ≠ 0.
x
Ky barazim quhet formula për përpjesëtimin e drejtë, ndërsa numri k – koeficient i përpjesëtimit.
Në të vërtet, varësia e madhësive përpjesëtim të drejtë është shprehur me funksionin linear y = ax. Prandaj,
grafiku i varësisë së përpjesëtimit të drejt është drejtëz e cila kalon nëpër origjinën e sistemit koordinativ (nëse
x ndryshon në \).

2 Parashtro 3 shembuj për madhësi që janë në përpjesëtim të drejtë.

174
 Plotëso tabelën:

B 3 Drejtkëndëshi ka syprinë 36 cm2

Baza 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Lartësia 36 3

Duke e zgjidhur këtë detyrë sigurisht konstaton se me zmadhimin e bazës së drejtkëndëshit për 2, 3, 4, …
herë, lartësia e tij zvogëlohet po për aq herë. Për madhësi të këtilla themi se janë përpjesëtim i zhdrejtë.
Për shembull:
- Koha dhe numri i punëtorëve të cilët kryejnë punë të caktuar;
- Shpejtësia e lëvizjes dhe koha e nevojshme për rrugën e kaluar.
- Shtypja e gazit dhe vëllimi i enës janë, po ashtu, janë madhësi me përpjesëtim të zhdrejtë.
Karakteristikë e përbashkët e këtyre përpjesëtimeve është se prodhimi cilës do vlerë të njërës madhësi
dhe vlerës përkatëse të madhësisë tjetër është numri konstant, përkatësisht xy = k, ose
k
xy = k , ose y = .
x
Grafiku i përpjesëtimit të zhdrejtë është vijë e lakuar që quhet hiperbolë
k
(nëse x në y = ndryshon në \, x ≠ 0.
x
4 Vizato grafikun e xy = 1. y
4
3
x −4 −3 −2 −1 1 2 3 4
2
y 1 1 1 1 1 1
− − − −1 1
4 3 2 2 3 4 1
-4 -3 -2 -1
5 Trego tre shembuj të madhësive që jenë në 1 2 3 4 x
-1
përpjesëtim të zhdrejtë.
-2
Madhësitë që janë në përpjesëtim të drejtë dhe në
përpjesëtim të zhdrejtë me emër të përbashkët quhen -3
madhësi të përpjesshme ose madhësi proporcionale. -4

Detyra 2 Cilat prej madhësive të dhëna janë në përpjesëtim

1 Cilat prej dy madhësive janë të të drejtë, e cilat përpjesëtim të zhdrejtë:
a) Sasia e një malli dhe vlera e tij;
përpjesshme:
b) Prodhimi i dy numrave dhe një shumëzuesi, nëse
a) Sasia e një malli dhe vlera e tij; shumëzuesi tjetër është konstant;
b) Brinja dhe syprina e katrorit; c) Vlera e një thyese dhe numëruesit të saj, nëse
emëruesi është konstant.
c) Rrezja dhe syprina e rrethit?
d) Vlera e një thyese dhe emëruesit të saj, nëse
numëruesi është konstant;
e) Kilogramët e farës dhe sipërfaqes të mbjellur?
175
 7 RREGULLA E TRESHIT E THJESHTË

Kujtohu!
Ǒështë përpjesëtimi:
Cilët madhësi janë në përpjesëtim të drejtë?
Cilët madhësi janë në përpjesëtim të zhdrejtë?
A 1
50 kg banane kushtojnë 2500
denarë. Sa denarë kushtojnë 120
kg banane?
Detyrën do ta zgjedhim me rregullën e thjeshtë
të treshit, për ty është e njohur që nga shkolla
fillore. Të përkujtohemi në ecurinë.

1o Kushti i detyrës shkruhet si rresht i parë (paragraf i parë), ndërsa kërkesa si rresht i dytë (paragrafi
pyetësor), me ç‘rast duhet të kujdesemi që vlerat e madhësive përkatëse të jenë të njëemërta dhe të
shkruara njëra nën tjetrën.
2o Shigjetat shkruhen në kahje të njëjtë, nëse madhësitë janë në përpjesëtim të drejtë, ndërsa në kahje të
kundërt nëse madhësitë janë në përpjesëtim të zhdrejtë. Në atë rast shigjeta e parë fillon nga anëtari i
panjohur.

3o Sipas kahjes së shigjetave vendoset përpjesëtimi, prej të cilit njehsohet anëtari i panjohur.

Konkretisht; 50 kg banane 2500 denarë

120 kg banane x denarë

Në këtë rast bëhet fjalë për madhësitë që janë në përpjesëtim të drejtë, prandaj shigjetat janë në kahje të
2500 ⋅ 120
njëjtë, dhe formojmë përpjesëtimin: x : 2500 = 120 : 50, prej saj fitojmë x = = 6000. D.m.th., 120
50
kg banane kushtojnë 6000 denarë.

2 Në një shkollë ka gjithsej 600 nxënës, të shpërndarë në 15 paralele me numër të njëjtë të nxënësve.
Sa nxënës ka në 8 paralele?

3 Një punë mund ta mbarojnë 20 punëtorë për 140 ditë. Për sa kohë të njëjtën punë do ta kishin
mbaruar 35 punëtorë, të cilët do të punonin në kushte të njëjtë?
20 punëtorë 140 ditë (paragrafi i kushtëzuar)
35 punëtorë x ditë (paragrafi pyetësor)

Është e qartë se këtu madhësitë janë në përpjesëtim të zhdrejtë, meqë më shumë punëtorë punën e njëjtë do
ta kishin mbaruar për më pak ditë.

176
 140 ⋅ 20
Përpjesëtimi përkatës do të jetë: x :140 = 20 : 35, prej ku x = = 80.
35
D.m.th., 35 punëtorë do ta mbarojnë punën për 80 ditë.

4 Me sasinë e caktuar të ushqimit 16 persona mund të ushqehen 1 muaj. Sa ditë me atë sasi të ushqimit
do të ushqehen 12 persona?

5 Një punë mund ta mbarojnë 30 punëtorë për 60 ditë, por në punë kanë ardhur 20 punëtorë. Pas 10
ditëve, në punë kanë ardhur edhe 5 punëtorë. Për sa kohë do të kryhet e gjithë puna?

Pasi që në punë nuk kanë ardhur 30 punëtorë, por 20, së pari duhet të njehsojmë për sa ditë ata do ta
kishin mbaruar punën, prandaj kemi:

30 punëtorë 60 ditë
20 punëtorë x ditë
x : 60 = 30 : 20, x = 90 ditë

Tash duhet të caktojmë për sa ditë do ta mbarojnë punën 25 punëtorë, gjegjësisht

20 punëtorë 90 ditë
25 punëtorë x ditë
x : 90 = 20 : 25 , x = 72 ditë

Puna do të kryhet për 72 ditë, ndërsa puna e tërësishme do të jetë gati për 72 + 10 = 82 ditë.

Detyra
1 Për 2000 denarë është blerë 50 m pëlhurë. Sa
metro pëlhurë mund të blihet për 1400 denarë.
2 40 punëtorë për kohë të caktuar mund të
gropojnë 200 m3 tokë. Sa punëtorë nevojiten
për kohë të njëjtë dhe nën kushte të njëjta të
punës që të gropojnë 300 m3 tokë.
3 Për përgatitjen e një tretësire për spërkatje në
100 l ujë vendoset 15 g preparat. Sa gram
preparat për fitimin e tretësirës së njëjtë duhet
të futet në: a) 650l ujë; b) 40l ujë?
4 Në kampin malor për 12 vizitor është siguruar
ushqimi për 15 ditë. Sa ditë do të zgjas kampimi
nëse kanë ardhur 20 malësorë?
5 Sipas planit, 20 punëtorë duhet ta mbarojnë
një punë për 45 ditë. Punën e kanë filluar 15
punëtorë dhe pas 20 ditëve në punë kanë
ardhur edhe 10 punëtorë. Për sa kohë do të
kruhet puna e planifikuar?

177
 8 RREGULLA E TRESHIT E PËRBËRË

Në praktikë shpesh herë i takojmë detyrat

Kujtohu!
Sa madhësi të përpjesshme përmbanin detyrat
që i zgjidhnim me rregullën e thjeshtë të treshit.
Në çka bazohej ajo rregull?
Me rregullën e thjeshtë të treshit me tre vlera të
njohura të dy madhësive të përpjesshme caktohet
vlera e katërt.
treshit. Me shembuj konkret do të përkujtohemi si zbatohet ai rregull.
A me tre apo më tepër madhësi përpjesshme.
Konkretisht, nëse janë dhënë pesë, shtatë, nëntë,
… madhësi, atëherë vlera e gjashtë, tetë, dhjetë,
…, e panjohur caktohet me rregullën e përbërë të
trefishtë.
Për rregullën e përbërë të treshit, vlen parimi i
njëjtë i shënimit, si edhe te rregulla e thjeshtë e

1 Për ndërtimin e kanalit të gjatë 1600 m, të gjerë 4 m dhe të thellë 3m janë shpenzuar 320000 euro. Sa
euro janë të nevojshëm për kanal të gjatë 1000 m, të gjerë 5 m, të thellë 4 m 20 cm, gjatë kushteve
të njëjtë të punës.
E formojmë skemën

1600 m i gjatë 4 m i gjerë 300 cm i thellë 320000 euro (paragraf i kushtëzuar)

1000 m i gjatë 5 m i gjerë 420 cm i thellë x euro (paragraf pyetësor)
Në këtë rast të gjitha madhësitë janë na përpjesëtim të drejtë, prandaj të gjitha shigjetat janë me kahje të
njëjtë. Përkatësisht, me më shumë para do të ishte punuar kanali më i gjatë, më i gjerë dhe më i thellë.
Nga skema rrjedh përpjesëtimi x : 320000 = 1000 : 1600
= 5:4
= 420 : 300

x : 320000 = (1000 ⋅ 5 ⋅ 420 ) : (1600 ⋅ 4 ⋅ 300 )

320000 ⋅ (1000 ⋅ 5 ⋅ 420)
prej ku x = , gjegjësisht x = 350000 euro
1600 ⋅ 4 ⋅ 300

2 Për gropimin e llogores të gjatë 38 m, të gjerë 1,4 m dhe të thellë 2 m për afat të caktuar, janë të
nevojshëm 28 punëtorë. Sa punëtorë, me aftësi pune të njëjtë dhe për kohë të njëjtë do ta kishin
gropuar llogoren e gjatë 24 m, të gjerë 1,9 m dhe të thellë 1,5 m?
3 Një grup prej 20 punëtorësh ka punuar 5 ditë nga 8 orë dhe ka prodhuar 20 000kg të ndonjë malli.
Sa ditë janë të nevojshme në kushte të njëjta pune, që një grup prej 30 punëtorë të cilët punojnë nga
5 orë në ditë, të prodhojë 60 000kg nga ai mall.

178
 20 punëtorë 5 ditë 8 orë 20000 kg
30 punëtorë x ditë 5 orë 60000 kg

Së pari e vendosim shigjetën prej madhësisë të panjohur kah madhësia e njohur, gjegjësisht prej x kah 5,
e pastaj rezonojmë në mënyrë vijuese:
20 punëtorë e kanë kryer punën për 5 ditë, ndërsa më shumë (30) punëtorë do ta kryenin punën për më
pak ditë (raport proporcionalisht i zhdrejtë).
Nëse punojnë nga 8 orë, punën do ta kryejnë për 5 ditë, ndërsa nëse punojnë për më pak (5) orë atëherë
nevojiten më shumë ditë (në përpjesëtim të zhdrejtë).
20 000kg janë prodhuar për 5 ditë, ndërsa më shumë (60 000kg) për më shumë ditë (raport proporcionalisht
i drejtë)
Pastaj, duke i respektuar shigjetat formohet përpjesëtimi vijues: x : 5 = 20 : 30
= 8:5
= 60000 : 20000
5 ⋅ 20 ⋅ 8 ⋅ 60000
Prej ku x = = 16. D.m.th., x = 16 ditë.
30 ⋅ 5 ⋅ 20000
4 Në një gurore, 25 llamba për 30 ditë nga shtatë orë ndriçim në ditë kanë shpenzuar 365 litra vajguri.
Sa litra vajguri nevojiten për 16 ditë, nëse ndriçojnë 40 llambat nga 5 orë në ditë?

5 Tre ekskavatorë (mihës) prej 160 kw kanë mundësi që për 10 ditë, duke punuar nga 6 orë në ditë, të
gropojnë kanal të gjatë 360m, të gjerë 4m dhe të thellë 2,5m. Sa kanal të gjatë mund të gropojnë 5
ekskavatorë prej 150kw, nëse punojnë 8 ditë nga 7 orë në ditë dhe nëse kanali është i gjerë 3,5 m,
ndërsa i thellë 2 m. Kushtet e punës janë të njëjtë.
Formojmë skemën:
3 ekskavatorë 160 kw1 10 ditë 6h 360 m 4m 2,5 m
5 ekskavatorë 120 kw 6 ditë 7h xm 3,5 m 2m

E vendosim shigjetën nga madhësia e panjohur kah madhësia e njohur.

Pastaj, për vendosjen e shigjetave tjera, rezonojmë kështu:

Për kanal më të gjatë, gjatë kushteve të njëjta të punës, nevojiten:
- Më shumë ekskavatorë; - Fuqia më e madhe e ekskavatorëve;
- Numri më i madh i ditëve të punës; - Numri më i madh i orëve të punës në ditë;
- Gjerësia më e vogël e kanalit; - Thellësia më e vogël e kanalit.
Prandaj, nga e gjithë kjo, e shkruajmë përpjesëtimin: x : 360 = 5 : 3
= 120 :160
= 8 :10
= 7:6
= 4 : 3,5
= 2,5 : 2,

179
 360 ⋅ 5 ⋅ 120 ⋅ 8 ⋅ 7 ⋅ 4 ⋅ 2,5
Prej ku x = = 600.
3 ⋅ 160 ⋅ 10 ⋅ 6 ⋅ 3,5 ⋅ 2
D.m.th., x = 600 m.

6 Kanalin e gjatë 1,6km, të gjerë 3m, të thellë 2m e ndërtojnë 40 punëtorë për 45 ditë. Për sa ditë do
të ndërtohet kanali i gjatë 600m, i gjerë 2,4 m dhe i thellë 80 cm nëse punojnë 12 punëtorë.

Detyra

1 Në një ekonomi 8 punëtorë për 13 ditë kanë 5 Një punë mund ta kryejnë 40 punëtorë për 60
fituar 6240 denarë. Sa denarë do të fitojnë 15 ditë nëse punojnë nga 7 orë në ditë. Në punë
punëtorë për 6 ditë nëse punojnë në kushte të janë paraqitur 25 punëtorë të cilët punuan 20
njëjta? ditë nga 6 orë në ditë. Pastaj kanë ardhur edhe
20 punëtorë. Për sa kohë do të kryhet puna e
2 Në një minierë në zgafellen nr. 1 dhjetë
tërësishme, nëse me numrin e zmadhuar të
minatorë për 8 orë kanë nxjerr 40 t thëngjill.
punëtorëve punohet nga 1 orë më pak në ditë?
Sa tonë thëngjill do të nxjerrin 8 minatorë për
6 orë në zgafellen nr. 2, nëse kushtet për punë
janë të njëjtë.
6 Buldozer me 90 kuaj-fuqi gropon 10400 m3
3 Një punë mund ta kryejnë 90 punëtorë për 15
tokë për 26 ditë pune, nëse punon nga 8 orë
ditë nëse punojnë nga 8 orë në ditë. Sa
në ditë. Sa metër në kub tokë do të gropoj
punëtorë më shumë nevojiten që të kryhet puna
buldozeri me 60 kuaj-fuqi për 15 ditë nëse
e njëjtë për 12 ditë nëse punohet nga 5 orë në
punon 9 orë në ditë?
ditë?

4 Rrugën e gjatë 6 m, të gjerë 3 m, me lartësinë
e digës rrugore 60 cm mund ta ndërtojnë 80
punëtorë për 45 ditë nëse punojnë nga 6 orë
në ditë. Për sa ditë 120 punëtorë do ta
ndërtojnë rrugën të gjatë 10 km, të gjerë 6 m
me lartësi të digës rrugore 80 cm, nëse punojnë
nga 8 orë në ditë?
7 Një brigadë muratorësh duke punuar nga 8 orë
në ditë mund të përfundoj ndërtimin e murrit
për kohë të caktuar me dimensione të caktuara.
Nga sa orë në ditë duhet të punojë brigada e
dytë, që ta ndërtoj murrin 4 herë më të shkurtë,
3 herë më të gjerë dhe 2 herë më të ulët, nëse
brigada e dytë ka 4 herë më pakë punëtorë,
ndërsa 1,5 herë më shumë kohë?

180
 9 LLOGARITJA VARGORE

Detyrat që zgjidhen me rregullën e treshit

Kujtohu! A dhe në të cilat të gjitha madhësitë janë në
Në detyrat e deritanishme të rregullës së thjeshtë përpjesëtim të drejtë, mund t’i zgjidhim edhe me të
të treshit, ishin të dhënë dy madhësi të ashtuquajturën llogaritje vargore. Në varësi nga ajo
përpjesshme A dhe B me tre vlera të njohura se me llogaritjen vargore zëvendësojmë rregullën e
dhe kërkesë për ta caktuar të katërtën. thjeshtë të treshit apo atë të ndërlikuar, ajo mund të
jetë e thjeshtë apo e ndërlikuar.
Nga ana tjetër, në detyrat me rregullën e përbërë Emri llogaritje vargore rrjedh nga ajo se vlerat e
të treshit, ishin të dhënë tre apo më tepër
madhësive radhiten njëra nën tjetrën, sikur hallkat
madhësi të përpjesshme, me pesë, shtatë, nëntë, në varg. Vargu formohet prej më shumë paragrafëve.
… vlera të njohura dhe kërkesë që të caktohet
vlera e gjashtë, e tetë, e dhjetë, ….
Secili paragraf e përcakton varësinë në mes të dy madhësive. Për shembull, nëse 20 kg miell kushtojnë 600
denarë, atë e shkruajmë kështu:
20 kg 600 denarë

dhe kjo paraqet një paragraf. Në atë rast, viza vertikale e zëvendëson raportin e atyre madhësive.

1 Sa denarë kushton 150 kg mall, nëse 25 kg të atij malli kushtojnë 500 denarë?

Vargun do ta formojmë në mënyrën vijuese: x denarë 150 kg

25 kg 500 denarë

150 ⋅ 500
Prej ku: x = = 3000. D.m.th., 150 kg e atij malli kushtojnë 3000 denarë.
25

2 Sa denarë kushtojnë 300 m stof nëse 15 m nga stofi i njëjtë kushtojnë 9600 denarë.

3 Është e njohur se nga 100 kg hekur betoni fitohen 80 kg llamarinë, ndërsa për 40 kg llamarinë fitohen
200 kg çimento. Sa tonë çimento duhet të shtojmë që të fitojmë 15 t hekur betoni?

Formojmë vargun: x t hek. çimento 15 t hek.betoni

1 t hek. betoni 1000 kg hek.betoni
100 kg hek. betoni 80 kg llamarinë
40 kg llamarinë 200 kg çimento
1000 kg çimento 1 t çimento

181
 15 ⋅ 1000 ⋅ 80 ⋅ 200 ⋅ 1
Prej ku x = = 60.
1 ⋅ 100 ⋅ 40 ⋅ 1000
D.m.th., duhet të shtojmë 60 t çimento për të fituar 15 t hekur betoni.

Edhe një herë me kujdes shqyrto detyrat e zgjidhura 1 dhe 3 dhe përpiqu të përgjigjesh

në pyetje vijuese:
- Me çfarë paragrafi fillon vargu?
- Nga cila anë e vizës vertikale është shkruar madhësia e panjohur?
- Ǒështë e përbashkët ndërmjet paragrafit vijues dhe atij paraprak (dy paragrafë të njëpasnjëshëm)?
- Kur mbaron vargu?

Shpresojmë se në të gjitha këto pyetje arrite të përgjigjesh saktësisht. Përgjigjet e tua, në të vërtetë, duhet t’i
përmbajnë rregullat që duhen të respektohen, me qëllim që vargu të formohet drejtë, gjegjësisht

Vargu fillon me paragrafin pyetësor, ku vlera e madhësisë së panjohur shkruhet nga ana e majtë e vizës
vertikale.

Secili paragraf vijues fillon me atë madhësi të njëemërt, me të cilën ka mbaruar paragrafi paraprak.

Vargu mbaron kur në anën e djathtë do të fitohet madhësia e atillë me të cilën ka filluar vargu, gjegjësisht
madhësia e cila është e njëemërt me madhësinë e panjohur.

Për shembull, nëse: vargu përbëhet prej tre paragrafëve, x është vlerë e madhësisë të panjohur, a, b, c, d
dhe e janë vlera të madhësive të njohura, atëherë skema e vargut do të duket kështu:

x emri i madhësisë 1 a emri i madhësisë 2

b emri i madhësisë 2 c emri i madhësisë 3
d emri i madhësisë 3 e emri i madhësisë 1

a⋅c⋅e
prej ku: x ⋅ b ⋅ d = a ⋅ c ⋅ e, gjegjësisht x = .
b⋅d

4 Dihet se 50 kg oriz kushtojnë 2250 denarë dhe 70 kg fasule 6300 denarë. Sa kilogram fasule mund
të këmbehen për 8 t oriz?

5 Për importin e 30t 400kg portokall janë paguar 18240 $. Sa kushton 1 kg portokall, nëse kursi i
dollarit është 1$ = 50,00 denarë?

182
 Zakonisht në anën e majtë të vargut përpos në paragrafin e parë, nuk shkruhen emrat e madhësive,
prandaj duke e pasur parasysh këtë, vargu do të jetë:

x denarë 1 kg portokall
30400 kg 18240 $
1$ 50,00 denarë
18240 ⋅ 50
Kemi x = = 30.
30400
D.m.th., 1 kg portokall kushton 30 denarë.

6 Për furnizimin e 50 frigoriferëve janë paguar 22500 euro. Sa do të jetë çmimi i një frigoriferi në denarë
nëse kursi i 1 = 61 denarë?

Gjatë furnizimit, importit dhe eksportit të mallit bëhen shpenzime të cilat i quajmë Shpenzimet e
B furnizimit. Ato më së shpeshti janë të shprehur në përqindje, gjegjësisht si shpenzime në çdo 100
denarë.
Nëse shpenzimet përballohen nga furnizuesi (importuesi) ato shtohen, ndërsa gjatë eksportit nëse përballohen
nga eksportuesi ato zbriten.
7 Në Londër janë eksportuar 40 t të një malli me çmim 0,4£ për 1 kg. Shpenzimet e furnizimit janë 20
denarë në çdo 100 denarë. Sa denarë do të fitoj eksportuesi, nëse kursi i funtës në Shkup është 93
denarë?

x denarë 40 t
1 1000 g 40 ⋅ 1000 ⋅ 0,4 ⋅ 93 ⋅ 80
x= = 1190400.
1 0,4 £ 100
1 93 denarë
D.m.th., për 40 t mall eksportuesi do të fitojë
100 80 denarë
1190400 denarë.

8 Cakto sa denarë kushtojnë 10 vagonët e grurit nëse një shinik kushton 2,25 $ dhe nëse
1,85 $ = 1£ = 93 denarë? Një shinik grurë është e barabartë me 60 lb. Shpenzimet e furnizimit janë
15 denarë në çdo 100 denarë nga vlera e mallit.

9 Në cilin treg do të vendoset importuesi të blej mall, nëse kushtet e tregut janë;
- Në Gjermani çmimi 650 , shpenzimet e furnizimit 15 denarë në çdo 100 denarë dhe kursi 1 = 61
denarë;
- Në Britaninë e Madhe 425 £ , shpenzimet e furnizimit 30 denarë në çdo 100 denarë dhe kursi
1 £ = 87 denarë;
- Në Zvicër 950 CHF, CHF, shpenzimet e furnizimit 20 denarë në çdo 100 denarë dhe kursi
100 CHF = 3800 denarë?

183
 Gjermania Britania e Madhe Zvicra
x den. 650 x den 425 £ x den 950 CHF
1 61 den. 1 87 den. 100 3800 den.
100 115 den. 100 130 den. 100 120 den

650 ⋅ 61 ⋅ 115 425 ⋅ 87 ⋅ 130 950 ⋅ 3800 ⋅ 120

x= x= x=
100 100 100 ⋅ 100
x = 45597,5 x = 48067,5 x = 43320
Mund të përfundojmë se importuesi do të vendos të blej mall në tregun e Zvicrës, pasi që prej andej malli
i furnizuar është më i lirë.

Detyra
1 Sa denarë kushtojnë 300 m pëlhurë, nëse 400
m të pëlhurës së njëjtë kushtojnë 50000?
2 Sa denarë kushtojnë 20 kg kafe nëse
1
5 kg kushtojnë 1375 denarë?
2
3 Është arritur marrëveshja prej 65 kg tranguj
për 50 kg mish pule. Sa tonë tranguj duhet të
dërgohen për 20 t mish pule?
4 Sa denarë kushtojnë 100 kg mall në Angli
(1 £ = 453,6 g) nëse nj libër e mallit të njëjtë
kushton 0,2 £, ndërsa kursi i funtës është 93
denarë?
5 Një atlet i ka vrapuar 100 m për 9,8 sekonda.
Me çfarë shpejtësi ka lëvizur atleti (Sa km për
1h)?
6 20 jardë të një stofi kushtojnë 48 000 denarë.
Sa kushtojnë 200 m të stofit të njëjtë nëse
1£=93 denarë dhe nëse shpenzimet e furnizimit
janë 15 denarë në 100 denarë? (1yd=0.914m)
7 Një anije zhvillon shpejtësi prej 30 milje detare
në orë. a) Sa kilometra në orë kalon anija/ b)
Sa metra në minutë kalon anija?
(1 milje = 1852m)
8 Sa tonë grurë duhet të sigurohen për një qytet
prej 50 000 banorë për 3 muaj, nëse dihet se
secili banor shpenzon 450 g bukë në ditë dhe
se prej 100 kg grurë fitohet 80 kg miell, si dhe
prej 100 kg miell fitohet 120 kg bukë?

10 LLOGARITJA E PËRQINDJES

Kujtohu!
1
Përqindja (%) është e njëqindta pjesë e ndonjë madhësie, gjegjësisht . (1% J A ) = A. Në
p 100
mënyrë analoge, ( p % J A ) = ⋅ A.
100
Cakto: a) 4% të 60; b) 2,4% të 12,5.
Me përqindje kryejmë krahasimin relativ, e jo absolut të dy madhësive. Për shembull, nëse një grup prej
480 punëtorëve ka prodhuar 240 objekte, ndërsa grupi tjetër prej 320 punëtorëve, për kohë të njëjtë ka
prodhuar 200 objekte, atëherë raportet: 240 = 1 = 50% dhe 200 = 5 = 62,5% përfundojmë se grupi i dytë
480 2 320 8
edhe pse ka prodhuar më pak objekte, ka punuar më mirë.

184
 Që në shkollën fillore je njoftuar me detyra të llogaritjes së përqindjes. Në secilën detyrë të atillë
A theksohet:
- numri konstant 100; Lidhjen ndërmjet tyre e fitojmë sipas skemës:
- vlera kryesore ose themelore (S);
- përqindja (p); tërësisë S i përgjigjet 100
- sasia e përqindjes (P) pjesës P i përgjigjet p

Prej këtu rrjedh përpjesëtimi: S : P = 100 : p ose S ⋅ p = 100 ⋅ P. Nga relacioni i fundit është e qartë se nëse
janë dhënë dy vlera, atëherë mund ta njehsojmë vlera e tretën, përkatësisht;
S⋅p 100 ⋅ P 100 ⋅ P
P= ; S= ; p= .
100 p S
Prandaj, në varësi nga ajo se cila madhësi është e panjohur, dallojmë tre detyra themelore të llogaritjes së
përqindjes. Llogaritja e njërës prej këtyre tre madhësive, quhet llogaritje e përqindjes për 100.

1 Sa është 9% fitim prej 51000 denarëve?

S ⋅ p 51000 ⋅ 9
Është dhënë: S = 51000 dhe p = 9, kërkohet P. Kemi, P = = = 4590.
100 100
D.m.th., fitimi është 4590 denarë.

2 Sa është 3,5% provizion nga qarkullimi i realizuar prej 36500 denarë?

3 Çmimi i një malli është rritur për 12%. Rritja është 6,60 denarë. Sa ishte çmimi para dhe sa pas
rritjes?
P ⋅ 100 6,60 ⋅ 100
Është dhënë; p = 12% dhe P = 6,60, ndërsa kërkohet S. S = = = 55.
p 12
D.m.th. çmimi para rritjes ishte 55 denarë, ndërsa pas rritjes 61,60 denarë.

4 Në një paralele 7 nxënës janë të shkëlqyeshëm, e ajo është 20% e numrit të përgjithshëm të nxënësve.
Sa nxënës janë gjithsej në klasë?

5 Çmimi i një malli vlera e të cilit është 70 denarë është zvogëluar për 14 denarë. Sa për qind është
zvogëluar çmimi?
Është dhënë: S = 70 dhe P = 14, ndërsa kërkohet p.
P ⋅ 100 14 ⋅ 100
p= = = 20, që domethënë se p=20%.
S 70

6 Është blerë 30 t e një malli. Gjatë transportit malli ka humbur në peshë 225 kg. Sa është përqindja
humbjes së peshës?

185
 Detyra
1 Njehso me gojë: 5 Në një organizatë punuese shpenzimet
a)12% e 500 denarëve; b) 6% e 3000kg; administrative janë 3500 denarë, ato janë
zmadhuar për 490 denarë. Sa për qind janë
c) 20% e 1500; d) 15% e 200 m.
zmadhuar shpenzimet?
2 Njehso madhësitë e panjohura:
6 Çmimi i një malli është 25000 denarë.
a) S = 52000 denarë, p = 17, P = ?;
a) Zvogëlo çmimin për 15% dhe cakto çmimin
b) p = 15, P = 450 kg, S = ?; e zvogëluar.
c) S = 4200, P = 294, p = ?. b) Rrite çmimin për 20% dhe cakto çmimin e
3 Çmimi i një malli është zvogëluar prej 40 denarë rritur.
në 34 denarë. Për sa përqind është zvogëluar 7 Është planifikuar qarkullimi prej 420000
çmimi? denarë, ndërsa është realizuar qarkullimi prej
4 Është realizuar qarkullimi i mallrave prej 65 000 386420 denarë.
denarë. Sa tatim duhet të paguhet, nëse Njehso:
përqindja e tatimit të qarkullimit është 5%? a) Për sa përqind qarkullimi ka dështuar;
b) Për sa përqind qarkullimi është realizuar.
LLOGARITJA E PËRQINDJES MBI NJËQIND
11 LLOGARITJA E PËRQINDJES NËN NJËQIND

Në praktikë çdo ditë hasim detyra në të cilat vlera themelore është zmadhuar ose zvogëluar për
A sasinë e përqindjes (S ± P), ndërsa duhet të njehsohet vlera themelore. Në atë rast themi se kemi
llogaritjen e përqindjes mbi njëqind (nëse është dhënë S + P), apo llogaritjen e përqindjes nën njëqind (nëse
është dhënë S - P).
Për njehsimin e S (ose P) shërbehemi me përpjesëtimet e nxjerra. Gjegjësisht, nga përpjesëtimi themelor
S : P = 100 : p kemi:

(S ± P ) : P = (100 ± p ) : p, ose (S ± P ) : (100 ± p ) = P : p = S :100.

Prej saj, S =
(S ± P ) ⋅100 , P = (S ± P ) ⋅ p .
100 ± p 100 ± p

Vërejtje. Këto formula, në vend se ti mbash mend mund ti fitosh me rregullën e treshit të thjeshtë, duke e
përdorur skemën:

Në (S ± P ) përgjigjet (100 ± p ) Në (S ± P ) përgjigjet

përkatësisht,
(100 ± p )
Në S përgjigjet 100 Në P përgjigjet p

1 Në një punëtori të këpucëve janë bërë 1890 palë këpucë për fëmijë dhe me këtë norma është
zmadhuar për 8%. Sa është norma dhe sa është zmadhimi?

186
 Është dhënë: S + P = 1890 dhe p = 8, kërkohet S dhe P.

Sipas formulës kemi S =

(S + P ) ⋅100 1890 ⋅ 100
= = 1750.
100 ± p 100 + 8

P = (S + P ) − S = 1890 − 1750 = 140. D.m.th., norma është 1750 palë këpucë, ndërsa është tejkaluar për
140 palë.

2 Në një punëtori konfeksioni janë qepur 3680 këmisha të femrave dhe me të norma është tejkaluar
për 15%.
a) Sa është norma? b) për sa këmisha është tejkaluar norma?
3 Për shkak të kualitetit më të dobët çmimi i një malli është zvogëluar për 12% dhe çmimi i zvogëluar
është 1276 denarë.
a) Sa ishte çmimi fillestar i mallit?
b) Sa është humbja?
Është dhënë p = 12 dhe S - P = 1276 denarë, kërkohet S dhe P.

a) S =
(S − P ) ⋅100 = 1276 ⋅ 100 = 127600 = 1450;
100 − p 100 − 12 88

b) P = S − (S − P ) = 1450 − 1276 = 174.

D.m.th., çmimi para zvogëlimit ishte 1450, ndërsa humbja është 174 denarë.

4 Shitet mall me humbje 8% për 139840 denarë. Njehso:

a) vlerën e mallit; b) humbjen.

Për shkak të konkurrencës në treg, në praktik shpesh herë gjatë shitjes së mallit, bëhen kombinacione
B të ndryshme. Në vazhdim me shembuj më të thjeshtë do të njihemi me disa prej tyre.

5 Është shitur malli me 12% humbje për 35200 denarë. Me sa përqind fitim duhet të shitet sasia katër
herë më e madhe e mallit të njëjtë, që të mbulohet humbja dhe ndërkohë të realizohet fitimi prej 8000
denarë?
Është dhënë: p = 12 dhe S - P = 35200. Duhet të caktohen P dhe S.

Sipas formulës për llogaritjen e përqindjes nën njëqind kemi P=

(S − P ) ⋅ p = 35200 ⋅12 = 4800,
100 − p 100 − 12
S = (S − P ) + P = 35200 + 4800 = 40000.
Nga kushti i detyrës rrjedh se S1 = 4 ⋅ S = 160000, P1 = P + 8000 = 12800,

P1 ⋅ 100 12800 ⋅ 100

prandaj p1 = = = 32. d.m.th., malli duhet të shitet me 32% fitim.
S 40000

187
 6 Një ndërmarrje tregtare ka tre shitore. Shitorja e parë ka realizuar qarkullim të mallit prej 672000
denarë dhe me të planin është tejkaluar për 12%; shitorja e dytë ka realizuar 480000 denarë dhe të
plani është tejkaluar për 20%; kurse e treta ka realizuar qarkullim të mallit prej 352000 denarë dhe
ka tejkaluar planin për 10%. Njehso:
a) sa është qarkullimi i planifikuar; b) me cilën përqindje është realizuar qarkullimi i mallit.
1 3
7 Ndërmarrja tregtare e mallit e ka shitur me 8% fitim, me 2% humbje, ndërsa pjesën e mbetur
4 5
e ka shitur për 67200 denarë me 12% fitim. Njehso:
a) sa është vlera e përgjithshëm e mallit të shitur;
b) sa është fitimi në përqindje nga vlera e përgjithshme.

Së pari duhet të njehsojmë cila pjesë e mallit të përgjithshëm paraqet pjesën e mbetur e cila është shitur
1 3 20 − 5 − 12 3
për 67200 denarë. Kemi: 1 − − = = .
4 5 20 20
Llogaritjet i fillojmë për pjesën e tretë të mallit, pasi që për atë kemi më së shumti të dhëna, gjegjësisht e
kemi të njohur se: S3 + P3 = 67200 dhe p = 12, prandaj kemi
(S3 + P3 )⋅100 67200 ⋅ 100
S3 = = = 60000.
100 + p 112
Fitimi është : P3 = (S3 + P3 ) − S3 = 67200 − 60000 = 7200.
3 3
3 S2 : 60000 = :
60000 5 20
20
3 20
3 S2 S2 = 60000 ⋅ ⋅
5 3
5
S2 = 240000

Humbjen prej 2% të pjesës së dytë të mallit e njehsojmë në këtë mënyrë:

S2 ⋅ p2 240000 ⋅ 2
S 2 : P2 = 100 : p2 , prej ku P2 = = = 4800.
100 100
1 3
3 S1 : 60000 = :
60000 4 20
20
Në mënyrë të njejtë kemi: 1 20
1 S1 S1 = 60000 ⋅ ⋅
4 3
4
S1 = 100000

S1 ⋅ p1 100000 ⋅ 8
Fitimi prej 8% të pjesës së parë është: P1 = = = 8000.
100 100
Vlera e përgjithshme e mallit të shitur është:
S = S1 + S 2 + S 3 = 100000 + 240000 + 60000 = 400000.

188
 Fitimin P e njehsojmë në këtë mënyrë:
Fitimi i përgjithshëm 7200 + 8000 = 15200
Humbja - 4000

Fitimi i pastër P = 10400

P ⋅ 100 10400 ⋅ 100

p= = = 2,6
S 400000

D.m.th., fitimi i vlerës së përgjithshme është 2,6%.

2 1
8 Ndërmarrja tregtare e mallit e ka shitur me 8% humbje, me 3% fitim, ndërsa pjesën e mbetur
5 4
për 64400 denarë, me çka është realizuar fitimi prej 15%. Njehso:
a) vlerën e mallit;
b) fitimin, gjegjësisht humbjen;
c) përqindjen e fitimit, gjegjësisht humbjes.

Detyra

1 Pas shtrenjtimit prej 15% çmimi i një malli
është 3680 denarë.
a) Sa ka qenë vlera e mallit para shtrenjtimit?
b) Sa denarë është shtrenjtuar malli?
2 Shitet mall me humbje 8% për 139840 denarë.
njehso:
a) Vlerën e mallit b) humbjen.
6 Në një shitore është realizuar qarkullimi i mallit
prej 70500 denarë dhe me këtë plani është
tejkaluar për 6%. Sa qarkullim i mallit është
planifikuar?
7 Çmimi i një malli është zvogëluar për 15%, e
pas saj çmimi është zmadhuar për 5% dhe me
ato ndërrime ai shitet për 1606 denarë. Sa ka
qenë çmimi para zvogëlimit?

3 Gjatë pranimit të mallit prej 23 t 880 kg është
konstatuar 0,5 % dëmtim gjatë transportit. Sa
kilogram mall është dëmtuar?
4 Bruto pesha është 12t 540 kg, ndërsa
ambalazhi është 4,5 % e peshës neto. Sa
kilogram peshon ambalazhi.
5 Par shkak të lagështisë, masa e pambukut është
zmadhuar për 3,5%. Sa litra ujë ka thithur
pambuku, nëse masa e pambukut të njomë
është 1242 kg?
8 Ndërmarrja ka blerë 50 t të një malli me çmim
20 denarë për kilogram. Gjatë shitjes, 20% e
mallit është shitur me 15% fitim, ndërsa 40% e
mallit me 10% humbje. Me çfarë përqindje të
fitimit duhet të shitet pjesa e mbetur e mallit,
që të mbulohet humbja dhe të fitohen 70000
denarë?

189
 9 Në një depo kishte një sasi të caktuar të mallit, 10 Ndërmarrja ka shitur 25% të mallit me 10%
i cili duhej të shitet me çmim të caktuar. Me humbje, 55% me 8% fitim, ndërsa pjesën tjetër
1 1 me fitim 20% për 96000 denarë. Njehso:
çmim të caktuar është shitur e mallit, e
4 3 a) vlerën e mallit.
mallit është shitur me zmadhim 8%, 8%,
1 b) fitimin apo humbjen.
me zvogëlim 2% dhe pjesa e mbetur me
6 c) përqindjen e fitimit apo humbjes:
zvogëlim 5%. Pjesa e mbetur është shitur për
136800 denarë. . Sa është vlera e mallit, sa
ishte vlera e planifikuar, a ka fitim apo humbje
dhe sa ishte ajo?

12 LLOGARITJA E PROMILËS

Kujtohu!
A Përpjesëtimin
5
100
e shkruajmë
Cilët madhësi hasen te llogaritja e përqindjes?
shkurtimisht 5%. Nëse anëtarin e parë dhe të dytë
Cilët lloje të llogaritjes së përqindjes ekzistojnë? të këtij përpjesëtimi e shumëzojmë me 10, do ta
50
fitojmë përpjesëtimin të cilin shkurtimisht e
Prej sa njësive përbëhet bashkësia themelore te 1000
shënojmë me 50 ‰ dhe lexojmë “50 promilë”.
llogaritja e përqindjes?

Promili është e njëmijta pjesë e një madhësie. Fjala “promil’ rrjedh nga fjala latine pro mille që në
përkthim do të thotë “në njëmijë”.
p
( p‰ e A) = ⋅ A.
1000

Te llogaritja e përqindjes bashkësia themelore kishte 100 njësi. Nëse tani për bashkësi themelore zgjedhim
bashkësinë prej 1000 njësive dhe të gjitha madhësitë e tjera i krahasojmë me të, me të arrihet te e ashtuquajtura
llogaritja e promilës.
32
Për shembull: (32‰ të 250 ) = ⋅ 250 = 8.
1000
Një domethënie e mundshme e këtij shembulli do të ishte siç vijon: nëse nataliteti i ndonjë popullimi është 32
‰, kjo do të thotë se në çdo 250 njerëz në vit do të kishin lindur 8 fëmijë.
Detyrat për llogaritjen e promilës zgjidhen në mënyrë të njëjtë si edhe detyrat për llogaritjen e përqindjes.
Në llogaritjen e përqindjes haset:
- Numri konstant 1000; - Vlera kryesore ose themelore (S);
- Promili (p); - Sasia e promilit (P).

190
Lidhja në ndërmjet tyre është dhënë me përpjesëtimin: S : P = 1000 : p. Është e qartë se me dhënien e dy
vlerave të atij relacioni, mund të njehsohet vlerën e tretë, përkatësisht;
S⋅p 1000 ⋅ P 1000 ⋅ P
P= ; S= ; p= .
1000 p S

Njehsimi i njërës prej atyre madhësive quhet llogaritja e promilës prej një mijë. Vlera themelore S edhe te
llogaritja e promilës mund të zmadhohet (S + P), gjegjësisht zvogëlohet për sasinë e promilit (S - P) dhe në
varësi nga kjo dallojmë llogaritjen e promilës mbi njëmijë dhe llogaritjen e promilës nën njëmijë. Në
këtë rast i shfrytëzojmë përpjesëtimet e nxjerra:

(S ± P ) : (1000 ± p ) = S :1000,
(S ± P ) : (1000 ± p ) = P : p.

1 Gjatë transportit të 3400 kg banane, 5 ‰ janë prishur. Sa kilogram banane janë të prishura?

Është dhënë: S = 3400 dhe p = 5, ndërsa kërkohet P.

S ⋅ p 3400 ⋅ 5
P= = = 17. D.m.th., të prishura janë 17 kg banane.
1000 1000

2 Sa është 3 ‰ provizion prej 650000 denarëve.

3 Për sigurim gjatë transportit është paguar premia prej 5600 denarë, që paraqet 5 ‰ e vlerës së mallit.
Sa është vlera e mallit?

Është dhënë: P = 5600 dhe p = 5, ndërsa kërkohet S.

P ⋅ 1000 5600 ⋅ 1000

S= = = 1120000. D.m.th., vlera e mallit është 1120000 denarë.
p 5

4 Në mjetet themelore me vlerë 2650000 denarë është njehsuar amortizimi prej 5459 denarë. Sa është
promili i amortizimit?

5 Bruto pesha e një malli është 3528 kg. Ambalazhi është 8‰ nga neto pesha. Sa është neto pesha?

Është dhënë S + P = 3528 dhe p = 8, ndërsa kërkohet S.

S=
(S + P ) ⋅1000 = 3528 ⋅1000 = 3500.
1000 + p 1008
D.m.th. neto pesha është 3500 kg.

191
 1
6 Për një mall së bashku me 1 ‰ të harxhimeve është paguar 240300 denarë. Sa denarë janë
4
harxhimet, e sa vlera e mallit?

1
7 Pas marrjes të 2 ‰ provizion, banka ka paguar 418950 denarë. Nga cila shumë është njehsuar
2
provizioni dhe sa denarë është?

1
Është dhënë S − P = 418950 dhe p = 2 , kërkohet S dhe P.
2

(S − P ) ⋅1000 = 418950 ⋅ 1000 = 420000,

S= P = S − (S − P ) = 420000 − 418950 = 1050.
1000 − p 1000 − 2,5

D.m.th., shuma themelore është 420000 denarë, ndërsa provizioni 1050 denarë.

8 Pas marrjes të 3 ‰ provizion, janë pranuar 735786 denarë. Sa denarë është provizioni?

Detyra

1 Sa është:
3 Për shumën prej 42000 janë pranuar 105
a) 3‰ od 8000 kg; b) 1, 4‰ od 324,8; denarë provizion. Sa promilë është ajo?
3
c) 1,8‰ od 34,007; d) 2 ‰ od 6 t 280 kg?
5 Shpenzimet për PTT shërbimet në një
4
organizatë janë zvogëluar për 7,5 ‰ dhe janë
2 Njehso madhësitë e panjohura në llogaritjen e 4255 denarë. Sa ishin harxhimet para
promilës: zvogëlimit?
1
a) 3 , p = 650 denarë, S = ?;
4 1
5 Së bashku me 2 ‰ shpenzime, për mallin
b) S = 72860000 denarë 5
janë paguar 320704 denarë. Sa denarë është
P = 127505 denarë, p = ?; vlera e mallit, e sa janë shpenzimet?

c) p = 1, 25, S = 4 t 800 kg, P = ?.

192
 13 LLOGARITJA E KAMATËS

Kujtohu!
A Llogaritja e kamatës paraqitet më së
shpeshti në veprimtarinë e bankave, në
Në varësi nga ajo se cila madhësi është e
kursimore etj. gjatë të ashtuquajturave raporte
panjohur, dallojmë tre detyra themelore nga
kreditore (lat. Credere –beson). Çdo ditë qytetarët
llogaritja e përqindjes (prej 100), përkatësisht;
në kushte të caktuara depozitojnë para në bankë.
S⋅p 100 ⋅ P 100 ⋅ P Banka i shfrytëzon këto mjete financiare, ndërsa si
P= , S= , p= .
100 p S kompensim për këtë depozituesve u paguan kamatë
Në cilin rast themi se kemi llogaritjen e përqindjes (interes, fajde). Nga ana tjetër, banka jep mjete
mbi 100, gjegjësisht nën 100? financiare personave privat apo organizatave të
Shkruaj formula për llogaritjen e S ose P gjatë ndryshme në formë të krediteve për nevojat e tyre,
llogaritjes së përqindjes mbi, gjegjësisht nën por përsëri në kushte të caktuara. Përkatësisht,
njëqind. shfrytëzuesit e krediteve për shërbimin e tillë bankësi
paguajnë përqindje të kamatës.

Kompensimin të cilin debitori (borxhliu) ia paguan kreditorit për paratë e huazuara (ose mall),
në kushte të caktuara, quhet interes ose kamatë.
Shuma e depozituar, gjegjësisht e huazuar e parave quhet kapital ose vlera themelore.
Kamata njehsohet me përqindjen e caktuar të kapitalit dhe ajo përqindje quhet përqindje e kamatës. Në të
vërtetë, përqindja e kamatës është interesi (kamata) që paguhet në njëqind njësi monetare për një vit.

D.m.th., kamata është sasi e përqindjes së kapitalit për kohë të caktuar. Prandaj, llogaria e kamatës
është ngushtë e lidhur me llogarinë e përqindjes.

1 Sa kamatë do të sjellë kapitali prej 80 000 denarë për një vit me 5% kamatë?

Pasi që 5% nga 80 000 është 4 000, rrjedh se kamata e kërkuar është 4 000 denarë.

Vëre se kamata njëvjetore njehsohet si edhe sasia e përqindjes te llogaria e përqindjes.

Por, kuptohet se gjatë njehsimit të kamatës duhet të kemi parasysh edhe faktorin kohë. Përkatësisht, nëse
kapitali i depozituar prej 80000 denarë mbetet edhe një vit në bankë, atëherë do të kemi një kamatë
vjetore edhe për 4000 denarë. D.m.th., me zmadhimin e kohës së shfrytëzimit të kapitalit të depozituar në
bankë për dy, tre, katër, …herë, për aq herë do të zmadhohet edhe kamata.

193
 Në mënyrë analoge, me zmadhimin e kapitalit ose përqindjes së kamatës për dy, tre, katër, … herë, për
aq herë do të zmadhohet edhe kamata.
Rrjedh se kamata (i) është në përpjesëtim të drejtë me: kapitalin (K), përqindjen e kamatës (p) dhe kohës (t),
K ⋅ p⋅t
gjegjësisht i= .
100

Nga formula shihet qartë se kamata është funksion i tre madhësive: kapitalit, përqindjes dhe kohës. Prandaj,
me dhënien e tre vlerave të tyre gjithmonë mund ta njehsojmë të katërtën.

Kamata e llogaritur me këtë formulë quhet kamatë e thjeshtë dhe ajo njehsohet vetëm në kapitalin
fillestar të depozituar, ndërsa njehsimi i saj quhet llogaritje e kamatës të thjeshtë.

2 Nga formula e dhënë, shprehe vlerën e:

a) kapitalit (K); b) përqindjen (p); c) kohën (t).
i ⋅ 100 i ⋅ 100 i ⋅ 100
a) K = ; b) p = ; c) t = .
p⋅t K ⋅t K⋅p

3 Sa do të jetë kamata e kredisë prej 600000 denarë për 4 vjet me 5% kamatë?

K ⋅ p ⋅ t 600000 ⋅ 5 ⋅ 4
i= = = 120000.
100 100
D.m.th., kamata është 120000 denarë.
K ⋅ p ⋅t
Koha t në formulën i = është shprehur në vjet. Në praktikën ekonomike ka 360 ditë ose 365
100
ditë, ndërsa secili muaj 30 ditë ose sipas kalendarit. Kur muaji merret nga 30 ditë, e viti nga 360 ditë,
shkruajmë (30; 360), ndërsa nëse muajt merren sipas kalendarit, ndërsa viti nga 365 ditë, shkruajmë (k,
365).

Nëse koha është dhënë në muaj (ditë), atëherë kamata për një muaj (një ditë) do të jetë 12 (360) herë më
e vogël se sa për një vit. Në atë rast do të vlenin formulat:
K ⋅ p⋅m K ⋅ p⋅d K ⋅ p⋅d
i= , i= ose i= ,
100 ⋅ 12 100 ⋅ 360 100 ⋅ 365
ku m(d) është numri i muajve (ditëve).

4 Sa kamatë do të sjellin 30000 denarë të shfrytëzuar 8 muaj me 4% kamatës vjetore.

194
 Është dhënë K = 30000 denarë, t = 8 muaj dhe p = 4, ndërsa kërkohet i. Sipas formulës kemi:
K ⋅ p ⋅ m 30000 ⋅ 4 ⋅ 8
i= = = 800.
100 ⋅ 12 100 ⋅ 12
Kamata e kërkuar është 800 denarë.

5 Sa kamatë do të sjellin 60000 denarë për kohë prej 144 ditëve me 5% kamatë?

6 Sa denarë duhet të depozitohen prej 21.03 deri më 17.07 me 9% kamatë, që të sjellin kamatën prej
4248 denarë, (k, 365)?
Është dhënë: p = 9, t = 21.03 – 17.07, i = 4248, ndërsa kërkohet K.
Së pari duhet ti njehsojmë ditët me ndihmën e skemës:
M Ditët
III 10 = 31 − 21 Vërejtje. Dita e depozitimin nuk numërohet, ndërsa dita e
IV 30 ngritjes numërohet.
V 31
VI 30 i ⋅ 365 ⋅ 100 4248 ⋅ 365 ⋅ 100
VII 17 K= = = 146000.
p⋅d 9 ⋅ 118
Gjithsej: 118 ditë
Prandaj, shuma e kërkuar është 146000 denarë.

7 Cilat mjete janë depozituar në 12.04 me 14%, ashtu që më 19.10 do të sjellin kamatën prej 5040
denarë? (k, 365)
8 Me sa përqind të kamatës shuma prej 48000 për kohë prej 10 muajve do të sjellë kamatën prej
2000 denarë?
Është dhënë K = 48000, t = 10, i = 2000, ndërsa kërkohet p.
i ⋅ 12 ⋅ 100 2000 ⋅ 12 ⋅ 100
p= = = 5. Prandaj, përqindja e kamatës është 5%.
K ⋅t 48000 ⋅ 10

9 Me sa përqindje të kamatës janë depozituar 68000 denarë, nëse për 4 muaj dhe 24 ditë sjellin
kamatën prej 3264 denarë? (30;360)

10 Me sa përqindje të kamatës janë depozituar 68000 denarë, nëse për 4 muaj dhe 24 ditë sjellin
kamatën prej 3264 denarë? (30;360)
Është dhënë; K = 80000, p = 6,5 dhe i = 6500, ndërsa kërkohet m.
i ⋅ 12 ⋅ 100 6500 ⋅ 12 ⋅ 100
Kemi: m = = = 15. D.m.th., mjetet janë shfrytëzuar 15 muaj.
k⋅ p 80000 ⋅ 6,5

195
11 Sa muaj janë depozituar 63000 denarë me 14% kamatë, nëse kamata është 5145 denarë?

Nëse në detyrat me llogaritje të kamatës është dhënë shuma (ndryshimi) i kapitalit dhe kamatës
B (K ± i ), ndërsa kërkohet kapitali i pastër ose vetëm kamata, atëherë themi se bëhet fjalë për
llogaritjen e kamatës mbi 100 (nën 100).

Nga proporcioni K : i = 100 : pt rrjedhin përpjesëtimet e nxjerra:

(K ± i ) : (100 ± pt ) = K :100 = i : pt , prej ku rrjedhin formulat:
(K ± i ) ⋅100 (K ± i ) pt
K= dhe i = .
100 ± pt 100 ± pt

Me këto formula njehsohen kapitali dhe kamata gjatë llogaritjes së kamatës mbi (nën) njëqind.

12 Shuma me 16% kamatë për kohë prej 3 muajve është rritur në 2600000 denarë. Cakto sasinë e
shumës së depozituar dhe sasinë e kamatës së fituar.
3
Është dhënë: K + i = 2600000, p = 16, t = = 0, 25, ndërsa kërkohet K dhe i.
12
100 (K + i ) 100 ⋅ 2600000 260000000
K= = = = 2500000,
100 + pt 100 + 16 ⋅ 0, 25 104

pt ( K + i ) 16 ⋅ 0, 25 ⋅ 2600000
i= = = 100000.
100 + pt 104

D.m.th. shuma e depozituar është 2500000 denarë, ndërsa kamata e fituar 100000 denarë.

Mbani mend!

Në të gjitha shembujt e deritanishëm llogaritëm kamatën e thjeshtë, e cila njehsohet vetëm në kapitalin
fillestar të depozituar. Por, nëse kamatën që e sjell kapitali për periudhën e caktuar kohore ia shtojmë
kapitalit fillestar të depozituar, ashtu që edhe kamata të sjell kamatë, atëherë themi se kapitali është i
depozituar me kamatën të përbërë.

Detyra
3 Cilat mjete të depozituara në 12.04 me 14%
1 Sa do të jetë kamata për shumën e huazuar
kamatë do të sjellin më 9.10 kamatë prej 5040
prej 500000 denarë për 4 vjet me 6%
denarë? (k;365)
kamatë?
4 Me sa përqindje kamatë janë depozituar
2 Sa kamatë do të sjellin 15000 denarë të
210000 denarë, nëse për 9 muaj kanë sjellë
shfrytëzuar 8 muaj me 12% kamatë vjetore?
kamatë prej 11025 denarë?
196
5 Sa ditë janë shfrytëzuar 80000 denarë me 7%
nëse kamata është 1120 denarë (k; 365)
8 Me 27% kamatë vjetore për 80 ditë është
6 Me sa përqind kamatë janë huazuar 84000
denarë më 24.05, nëse në 30.08 duhet të
paguhet kamatë 2744 denarë? (k;360)
7 Së bashku me 4% të kamatës pas 3 viteve
janë kthyer 145600 denarë. Sa denarë janë
huazuar dhe sa kamatë është paguar?
huazuar shuma prej 230000 denarë. Sa është
kamata dhe cila shumë duhet të kthehet pas
80 ditëve?

14 LLOGARITJA E NDARJES

Kujtohu!
Ǒështë përpjesëtimi?
Ǒështë koeficienti i raportit te përpjesëtimi?
Cili është përpjesëtim i thjeshtë, e cili i përbërë?
Ǒthotë vetia themelore e përpjesëtimeve?
A Detyrat te të cilat madhësia e caktuar duhet
të ndahet në dy ose më shumë pjesë të cilat
gjinden në raport të dhënë zgjidhen me të
ashtuquajturën llogaritja e ndarjes. Kjo llogaritje
gjen zbatim të gjerë në jetën e përditshme gjatë:
ndarjes së shpërblimit të caktuar, ndarjes së
trashëgimisë në numër të caktuar të trashëgimtarëve
dhe raste të ngjashme.

Llogaritja e ndarjes mund të jetë e thjeshtë apo e përbërë. Nëse në ndarje merr pjesë vetëm një përpjesëtim
(i thjeshtë apo i përbërë), atëherë llogaritja e ndarjes është e thjeshtë.
Ndarja mund të kryhet në mënyrë të përpjesëtimit të drejtë ose të zhdrejtë.

1 Shuma prej 240000 denarë duhet t’iu ndahet 3 anëtarëve në përpjesëtim të drejtë me moshën e tyre,
nëse kanë moshën 3, 4 dhe 5 vjet. Nga sa denarë do të fitoj secili prej tyre?

Bëhet fjalë për llogaritjen e thjeshtë të ndarjes, pasi që kemi vetëm një raport – moshën: 3 : 4 : 5. Anëtarët
le të fitojnë përkatësisht x, y dhe z denarë, atëherë prej x : y : z = 3 : 4 : 5 rrjedh
x = 3k , y = 4k , z = 5k .
Pasi që x + y + z = 240000, kemi:
3k + 4k + 5k = 240000, 12k = 240000, k = 20000.

2 Numrin 80 ndaje në tre pjesë në raport 5 : 9 : 6.

3 Shuma prej 122500 denarë duhet t’iu ndahet 3 vetave në moshë prej 5, 8 dhe 12 vjet, në përpjesëtim
të zhdrejtë me moshën e tyre. Nga sa denarë do të fitoj secili anëtar?

197
 Nëse shumat e kërkuara janë x, y dhe z atëherë
1 1 1
x : y : z = : : , gjegjësisht x : y : z = 24 :15 :10.
5 8 12
Prej këtu, x = 24k , y = 15k , z = 10k , prandaj kemi
24k + 15k + 10k = 122500; 49k = 122500, k = 2500.

Rrjedh, x = 60000 denarë, y = 37500 denarë, z = 25000 denarë.

4 Shpërblimi prej 7500 denarë duhet t’iu ndahet tre kamerierëve në përpjesëtim të zhdrejtë me shpenzimet
e bëra. Shpenzimet e bëra janë: i pari 500 denarë, i dyti 600 denarë, ndërsa i treti 750 denarë. Nga
sa denarë do të fitoj secili?
Detyrat e këtilla dhe të ngjashme mund të përgjithësohen.

5 Shumën e caktuar A ndajua tre vetave në raport a:b:c.

x y z
Nëse anëtarët kanë marrë përkatësisht x, y dhe z, atëherë kemi x : y : z = a : b : c, gjegjësish = = = k ,
A a b c
prej ku rrjedh: x = ak , y = bk , z = ck . Prej x + y + z = A rrjedh ak + bk + ck = A, k = .
a+b+c
A A A
Rrjedhimisht kemi: x = a ⋅ , y = b⋅ , z = c⋅ .
a+b+c a+b+c a+b+c

6 Shumën prej 1092000 duhet t’iu ndajmë tre ndërmarrjeve, ashtu që secila sipas radhitjes të fitoj 20%
më tepër se tjetri. Nga sa denarë do të fitoj secila ndërmarrje?

Nëse ndërmarrja e parë fiton 100, atëherë e dyta do të fitoj 100+20% të 100, gjegjësisht 120, ndërsa e
treta do të fitoj 120+20% të 120, gjegjësisht 144.
Le të jenë x, y dhe z shumat që duhet ti fitojnë ndërmarrjet. Formojmë përpjesëtimin x : y : z = 100 : 120 :
144, prej ku x = 100k, y = 120k, z = 144k.
Nga ana tjetër x + y + z = 1092000, përkatësisht; 100k + 120k + 144k = 1092000, 364k = 1092000,
k = 3000.
Rrjedh se, x = 300000, y = 360000, z = 432000.

B Llogaritja e ndarjes e cila kryhet në bazë të dy ose më tepër raporteve quhet llogaritja e përbërë e
ndarjes.

7 Shuma prej 542000 denarë duhet të ndahet në tre grupe të punëtorëve në përpjesëtim të drejtë me
numrin e punëtorëve dhe kohës së kaluar në punë. Në grupin e parë kanë punuar 10 punëtorë 10
ditë, në grupin e dytë 12 punëtorë 8 ditë dhe në grupin e tretë kanë punuar 15 punëtorë 5 ditë. Nga
sa denarë do të fitoj secili grup nëse dita e punës për secilin grup është e njëjtë?

198
 Le të fitojnë grupet përkatësisht x, y dhe z denarë, përkatësisht x : y : z = 10 :12 :15
= 10 :8 : 5

x : y : z = 100 : 96 : 75,

prej ku x = 100k , y = 96k , z = 75k . Pasi që x + y + z = 542000, kemi 100k + 96k + 75k = 542000,
542000
271k = 542000, k = , k = 2000, prandaj x = 200000 denarë, y = 192000 denarë, z = 150000
271
denarë.

8 Tri brigada kanë fituar gjithsej 2352000 denarë. Në brigadën e parë 20 punëtorë kanë punuar 8 ditë
nga 7 orë, në të dytën 32 punëtorë kanë punuar 14 ditë nga 5 orë, ndërsa në brigadën e tretë 28
punëtorë kanë punuar 16 ditë nga 10 orë në ditë. Nga sa denarë do të fitojë secila brigadë, nëse
ndarja është në përpjesëtim të drejtë me numrin e punëtorëve dhe me kohën e kaluar në punë?

9 Tre fshatra A, B dhe C dëshirojnë të ndërtojnë ujësjellës ndërtimi i të cilit do të kushtojë 216000
denarë, në të cilën shumë do të marrin pjesë në përpjesëtim të drejtë me numrin e banorëve, ndërsa
në përpjesëtim të zhdrejtë me ditët e dhëna të punës.
Të dhënat e nevojshme janë dhënë në tabelën vijuese: banorë d. Pune
Nga sa denarë duhet të investoj secili fshat? A 2880 100
B 3200 150
C 3840 60

Neka x, y dhe z shumat përkatëse që duhet t’i investoj fshati A, B dhe C. Atëherë x + y + z = 216000,
x : y : z = 2880 : 3200 : 3840
1 1 1
= : : , gjegjësisht
150 100 60
2880 3200 3840
x: y: z = : :
150 100 60

Ose pas thjeshtimit të raportit në të djathtë: x : y : z = 3 : 5 : 10 fitohet x = 3k, y = 5k, z = 10k,

18k = 216000, përkatësisht k = 12000. Rrjedh se, x = 36000 denarë, y = 60000 denarë, z = 120000
denarë.

10 Gjatë furnizimit të: 500 kg portokajve nga 20 denarë, 300 kg limon nga 30 denarë dhe 200 kg banane
nga 40 denarë, janë bërë gjithsej 4000 denarë shpenzime të varura. Shpërndaji shpenzimet në
përpjesëtim të drejtë me sasinë, ndërsa në përpjesëtim të zhdrejtë me vlerën e mallit. Nga sa do të
paguhet për secilin mall në veçanti?
11 Shuma e caktuar A të ndahet në përpjesëtim të drejtë në tre pjesë sipas raporteve: a:b:c dhe e:f:g.

199
 Detyra
1 Ndaje: 7 Shpërblimin prej 406500 denarë ndaje në tre
a) Numrin 32 në dy pjesë në raport 3:5; grupe të punëtorëve në përpjesëtim të drejtë
b) Numrin 96 në tre pjesë në raport 1:3:4; me numrin e punëtorëve dhe kohën e kaluar
në punë. Në grupin e parë 10 punëtorë kanë
2 4
c) Numrin 77 në dy pjesë në raport : ; punuar 10 ditë, në grupin e dytë 12 punëtorë
3 5
kanë punuar 8 ditë, ndërsa në grupin e tretë
5 1
d) Numrin 316 në tre pjesë në raport 12 : :1 . 15 punëtorë kanë punuar 5 ditë. Nga sa denarë
4 2
do të fitoj secili grup?
2 Shuma prej 122 500 denarë duhet të ndahet
8 Tre fshatra kanë vendosur së bashku ta
në tre persona me moshë 5, 8 dhe 12. Nga sa
ndërtojnë urën me vlerë prej 1872000 denarë.
denarë do të fitoj secili prej tyre, nëse ndarja
Shumën e caktuar kanë vendosur ta ndajnë në
është:
përpjesëtim të drejtë me persona të moshës
a) në proporcion të drejtë me moshën e tyre;
madhore të secilit fshat dhe në përpjesëtim të
b)Në proporcion të zhdrejtë me moshën e
zhdrejtë me largësinë e fshatrave nga ura. Të
tyre?
dhënat e nevojshme janë parashtruar në tabelën.
3 Shumën prej 1456000 denarë ndaje në tre
persona ashtu që secili i ardhshëm të fitoj 20%
persona largësia
më shumë se ai paraprak. Nga sa denarë do
Fshati i parë 150 3 km
të fitoj secili person? Fshati i dytë 120 5 km
4 Shumën prej 135500 denarë ndaje në tre Fshati i dytë 180 6 km
persona ashtu që secili person i ardhshëm të
fitoj 10% më pak se ai paraprak. Nga sa do të paguaj secili fshat?

5 Cila shumë duhet të ndahet në tre persona në

1
mënyrë vijuese: personi i parë të fitoj oe
2 4
shumës, personi i dytë të fitojë e shumës,
5 objekt me vlerë prej 2680000. Këtë shumë
ndërsa personi i tretë ta fitoj pjesën e mbetur
të 126000 denarëve?
Katër persona fitimin e përgjithshëm e kanë
6
ndarë në këtë mënyrë: personi A ka marrë 15%
të fitimit, personi B ka 40% më shumë se
personi A, personi C ka marrë aq sa kanë
marrë A dhe B së bashku, kurse pjesën e
mbetur 14000 denarë e ka marrë personi D.
Nga sa denarë kanë marrë personat A, B dhe
C dhe sa ishte shuma e përgjithshme?
9 Katër persona janë dakorduar të ndërtojnë
duhej ta sigurojnë në përpjesëtim të drejtë me
numrin e individëve që do ti punësojnë, ndërsa
në përpjesëtim të zhdrejtë me ditët e investuara
të punës në ndërtimin e objektit. Personi i parë
do të punësojë 12 individ, që do të punojnë
80 ditë; personi i dytë do të punësojë 5 individ
që do të punojnë 100 ditë, personi i tretë do
të punësojë 15 individ, që do të punojnë 60
ditë, personi i katërt do të punësojë 20 individ,
dë do të punojnë 30 ditë. Nga sa do të paguaj
secili person?

200
10 Një hapësirë për ekspozitë e shfrytëzojnë tre ndërmarrje: e para shfrytëzon 250 m2, e dyta 180 m2,
ndërsa e treta 200 m2. Për rregullimin e hapësirës e para ka investuar 120 orë pune, e dyta 200, ndërsa
e treta 300 orë pune. Si do ti shpërndajnë shpenzimet prej 219000 denarë, nëse ato janë në përpjesëtim
të drejtë me orët e investuara?

15 LLOGARITJA E PËRZIERJES

Në industri, tregti, hotelieri, ekonomi, zanat dhe në veprimtari të tjera shpesh herë paraqitet nevoja nga
përzierja e disa mallrave ose mallit të njëjtë për fitimin e përzierjes (mallit) sipas : çmim, kualitet apo raport
të caktuar të mallrave që përzihen.

Caktimin i çmimit, kualitetit ose raportit të mallrave që përzihen e kryejmë me të ashtuquajturën llogaritje
të përzierjes.
Parimi themelor gjatë përzierjes së mallit me kualitete të ndryshme është që gjatë shitjes së mallit të përzier
të fitohet ajo vlerë që do të fitohej nëse malli nuk përzihet dhe do të shitej me çmimin e mëparshëm.

A 1 Gjatë një dite në Shkup janë kryer katër matje të temperaturës: matja e parë është 20°C,
matja e dytë 25°C, matja e tretë 27 °C dhe matja e katërt 24°C. Sa është temperatura
mesatare për atë ditë?

t1 + t2 + t3 + t4 20 °C + 25 °C + 27 °C + 24 °C 96 °C t = 24 °C.
t= = = ,
4 4 4
Temperaturën mesatare e caktuam si mesatare aritmetike të vlerave të katër matjeve të temperaturës së kryer
në atë ditë.

2 Çmimi i një prodhimi në qytet është; në një treg 64 den. për kg; në tregun e dytë 68 den. për kg; në
tregun e tretë 72 den. për kg. Sa është çmimi mesatar i 1 kg të atij prodhimi për atë ditë në qytet?

64 + 68 + 72 + 74
c= = 69,5. D.m.th., çmimi mesatar i 1 kg të atij prodhimi është 69,5 denarë.
4

Në përgjithësi; Nëse c1, c2, ..., cn, janë çmime të ndryshme të një malli, atëherë çmimin c të përzierjes e
c1 + c + ... + c
fitojmë si mesatare aritmetike të numrave c1, c2, ..., cn, përkatësisht c = 2 n
.
n
Llogaritja e vlerës mesatare, në të vërtetë, është llogaritja më e thjeshtë e përzierjes.

201
 Në vazhdim do të shqyrtojmë shembull në të cilin, përpos çmimeve të ndryshme, disponojmë edhe
B me sasi të ndryshme të një malli.

3 Një shitore disponon me tre lloje të ullinjve; 10 kg nga 180 denarë, 6 kg nga 200 denarë dhe 8 kg nga
225 denarë. Sa do të ishte çmimi i ullinjve që fitohen me përzierjen e këtyre tre llojeve të ullinjve?

E njehsojmë vlerën e përgjithshme të që të tre llojeve të ullinjve:

10 kg nga 180 denarë = 1800 4800 : 24 = 200. Rrjedh, çmimi i përzierjes së

6 kg nga 200 denarë = 1200 ullinjve për 1 kg do të jetë 200 denarë.
8 kg nga 225 denarë = 1800
24 kg = 4800 denarë

Vlerën mesatare të çmimit c të dy apo më tepër llojeve të mallit me çmime të ndryshme c1, c2, …,cn dhe
peshave të ndryshme q1, q2, …qn e njehsojmë sipas parimit themelor për pesha:

Vlera e përzierjes duhet të jetë e barabartë me shumën e vlerave të mallit që janë pjesë përbërëse të
përzierjes.
Prandaj kemi;
q1c1 + q2 c2 + ... + qn cn
q1c1 + q2 c2 + ... + qn cn = (q1 + q2 + ... + qn )c, prej ku c= .
q1 + q2 + ... + qn

Çmimi i njehsuar sipas kësaj formule quhet çmimi ponder ose mesatarja aritmetike e ponderuar (pondus
– peshorja).

4 Në një bodrum vere ka 500 l verë me fortësi 9%, 600 l me fortësi 11% dhe 900 l me fortësi 14%. Sa
është fortësia e përzierjes?

Është dhënë q1 = 500, q2 = 600, q3 = 900; c1 = 9, c2 = 11, c3 = 14, kërkohet c.

500 ⋅ 9 + 600 ⋅ 11 + 900 ⋅ 14 4500 + 6600 + 12600

c= = = 11,85.
500 + 600 + 900 2000

D.m.th., fortësia e përzierjes është 11,85%

202
 5 Janë blerë tre lloje të mollës; 20kg nga 12 denarë, 25 kg nga 18 denarë dhe 30 kg nga 22 denarë për
1 kg. Cakto çmimin mesatar të mollës për 1 kg.

C Llogaritjen e thjeshtë të përzierjes e kemi atëherë kur nga dy lloje të mallit, njëri me kualitet më të
mirë, tjetri me kualitet më të dobët, dëshirojmë të bëjmë përzierje me çmim osekualitet të caktuar.
Gjatë saj është e nevojshme ta caktojmë raportin e mallrave me të cilët disponojmë.

Përzierja mund të jetë:

- e pakufizuar, nëse kërkohet vetëm raporti me të cilin përzihen llojet;
- e kufizuar, nëse kërkohen edhe sasitë e llojeve që përzihen.

6 Përziejmë dy lloje të bizeleve nga 22 denarë dhe nga 27 denarë për 1 kg që të fitojmë përzierje prej
25 denarëve për 1 kg. Në cilin raport duhet të përzihen këto lloje të bizeleve?

Ky është shembull për përzierje të pakufizuar, pasi që kërkohet vetëm raporti me të cilin përzihen llojet.
Nëse x dhe y janë sasitë e bizeles nga lloji i parë, gjegjësisht i dytë, atëherë përzierja do të ketë gjithsej
(x + y) kilogram. Kemi: x ⋅ 22+ y ⋅ 27 = (x + y )25, 22x + 27y = 25x + 25y, 2y = 3x, gjegjësisht
x:y = 2:3. D.m.th., nga lloji i parë i bizeles duhet të merren dy pjesë, ndërsa nga i dyti 3 pjesë.

Ta shqyrtojmë rastin e përgjithshëm. Le të jenë c1 dhe c2 çmimet e dy llojeve të mallit, ndërsa c është çmimi i
përzierjes së tyre. Nëse me q1 dhe q2 i shënojmë sasitë e llojit të parë gjegjësisht të dytë, atëherë sipas
principit themelor për përzierje do të kemi: q1c1 + q2c2 = (q1 + q2)c, gjatë kushtit c1 < c< c2; q2 (c2 - c)=
q1 (c- c1),ose në formë të proporcionit q1 : q2 =(c2 - c): (c- cl).

Për memorim më të lehtë, këtë raport e shkruajmë në të ashtuquajturën llogaria e yllit, e dhënë me skemën:
q1 c1 (c2 − c )
c
q2 c2 (c − c1 )

Prej ku shihet se vlerat q1 dhe q2 janë proporcionale me vlerat c2-c dhe c-c1.

Në detyrën 6 do të kishim 22 2 pjesë (2 7 − 2 5 = 2 )

25
27 3 pjesë (2 5 − 2 2 = 3 )

prej ku shihet se raporti i kërkuar është 2 : 3.

203
 7 Nga sa litra përzierje duhet të marrim prej dy llojeve të përzierjes me fortësi 25% dhe 40%, që të
fitojmë përzierje prej 60 A me fortësi 35%?

Do ta shkruajmë llogarinë e yllit, gjegjësisht 25 5 pjesë ⋅ 4 l = 2 0 A

35
40 10 pjesë ⋅ 4 A = 4 0 A

D.m.th., nga përzierja e parë duhet të marrim 20 A , ndërsa nga e dyta 40 A .

8 Përziejmë dy lloje të verës nga 36 denarë dhe 50 denarë për 1 A , që të fitojmë 140 A verë, e cila do
të shitet nga 44 denarë për 1 A . Nga sa litra verë duhet të merret nga secili lloj?

Detyra

1 Të ardhurat personale vjetore të një njësie pune
prej 5 personave për 3 vjet ishte: 1060000
denarë, 1350000 denarë dhe 1820000
denarë. Sa janë:
a) Të ardhurat personale mesatare vjetore
b) Të ardhurat personale mesatare mujore?
2 Në një bonbonierë ka dy lloje të bonboneve:
140g nga 230 denarë dhe 180 g nga 170
denarë. Sa është çmimi mesatar i bonboneve
për kg?
3 Me përzierjen e orizit prej 35 denarëve, 40
denarëve dhe 45 denarëve për 1 kg është fituar
përzierja prej 42 denarëve për 1 kg. Me cilin
raport janë përzier këto tre lloje të orizit?
4 Përziejmë dy lloje të verës nga 36 denarë dhe
50 denarë për 1 l, që të fitojmë 140 l verë, e
cila do të shitet nga 44 denarë për 1 l. Nga sa
litra verë duhet të merret nga secili lloj?
5 Përziejmë dy kualitete me çmime prej 250
denarë dhe 320 denarë që të fitojmë kualitet
të ri prej 42 kg me çmim 300 denarë. Nga sa
kilogramë duhet të marrim nga secili kualitet?
6 Disponojmë me 9l alkool prej 96%. Sa litra
ujë duhet të shtohet që të fitohet alkool me
fortësi prej 36%? Bëje provën.
Nga sa kilogram mall duhet të merret nga malli
7
që shitet nga 35 denarë për 1 kg dhe 48 denarë
për 1 kg që të fitohet kualiteti i ri prej 260 kg
mall i cili do të shitej nga 40 denarë për kg?

204
 16 LLOGARITJA E PËRZIERJES TË PËRBËRË

Kujtohu! A Nëse përziejmë tre apo më shumë lloje

të mallit që të fitojmë përzierje me
Ç është llogaritja e thjeshtë e përzierjes? kualitet të caktuar, atëherë themi se kemi llogaritje
të përzierjes të përbërë. Edhe në këtë rast përzierja
Çfarë mund të jetë përzierja te llogaritja e thjeshtë
mund të jetë:
e përzierjes?
- e pakufizuar (kur kërkohet vetëm raporti me të
Si duket barazimi linear me 2 të panjohura dhe cilin përzihen llojet);
sa zgjidhje ka ai? - e kufizuar (kur kërkohen sasitë e llojeve që
përzihen)
1 Disponojmë me katër lloje të mollës me çmim: 30, 35, 42 dhe 45 denar për kilogram. Nga sa
kilogram duhet të marrim prej secilit lloj që të fitojmë përzierje prej 330 kg me çmim 40 denarë për
kilogram?
Këtu, në të vërtetë, duhet të zbatojmë dy llogaritje të thjeshta të përzierjes. Gjegjësisht, formojmë dy
çifte me nga dy lloje, dhe atë:
- 30 dhe 45 denarë dhe për to i caktojmë pjesët e përpjesëtimeve 5 dhe 10 (llogaritja e thjeshtë e
përzierjes);
- 35 dhe 42 denarë, ku pjesët e përpjesëtimeve janë 2 dhe 5.
Vërejtje. Gjatë përzierjes, gjegjësisht formimit të çifteve patjetër merret një kualitet më i mirë (për shembull,
45) dhe një më i dobët (për shembull, 30) nga ai i kërkuar (i cili në këtë rast është 40).
Pasi që shuma e të gjitha pjesëve është 22, numrin 330 kg (pesha e përgjithshme e përzierjes) e pjesëtojmë
me 22 dhe fitojmë që në një pjesë të përpjesëtimit të përzierjes përgjigjet nga 15 kg. Kjo skematikisht
mund të paraqitet kështu:
30 5 pjesë ⋅ 1 5 k g = 7 5 k g
35 2 pjesë ⋅ 1 5 k g = 3 0 k g
330 40
42 5 pjesë ⋅ 1 5 k g = 7 5 k g
45 10 pjesë ⋅ 1 5 k g = 1 5 0 k g
gjithsej 22 pjesë 330 kg

Prej këtu rrjedh se duhet të marrim:

- 75 kg nga lloji i parë, me çmim 30 denarë;
- 30 kg nga lloji i dytë, me çmim 35 denarë;
- 42 kg nga lloji i tretë, me çmim 42 denarë;
- 45 kg nga lloji i katërt, me çmim 45 denarë.

205
 Vërej se në këtë shembull dy lloje janë me çmim më të ulët, e dy lloje tjera me çmim më të lartë nga ai i
kërkuar.

2 Detyrën 1 përpiqu ta zgjidhësh edhe një herë duke shfrytëzuar kombinimin tjetër të llojeve.

3 Disponojmë me 4 kualitete të mallit me çmim 26, 28, 31 dhe 36 denarë për kilogram. Me përzierje
dëshirojmë të fitojmë 690 kg me çmim 33 denarë. Nga sa kilogram duhet të marrim nga secili kualitet?

Në këtë rast tre lloje janë me çmim më të ulët (kualitet më të dobët) nga ai i kërkuar, prandaj secili prej
këtyre llojeve (prej 26, 28 dhe 31 denarë), do të formojë nga një çift, gjegjësisht do të përzihet me atë të
kërkuar (prej 33 denarëve). Paraqitja skematike e kombinimit të këtillë duket kështu:

26 3 pjesë ⋅ 3 0 k g = 9 0 k g
28 3 pjesë · 30 kg = 90 kg
690 31
33
3 pjesë · 30 kg = 90 kg

36 (7 + 5 + 2 ) pjesë · 30 kg = 420 kg
gjithsej 23 dela 690 kg

690 : 23 = 30. Prej këtu përfundojmë se duhet të marrim;

- Nga 90 kilogram prej tre llojeve të para;
- 420 kilogram prej llojit të katërt.

Prova.
90kg ⋅ 26 denarë = 2340 denarë
90 kg ⋅ 28 denarë = 2520 denarë
90 kg ⋅ 31 denarë = 2790 denarë
420kg ⋅ 36 denarë = 15120 denarë

Gjithsej: 22770 denarë

Vlera e përzierjes: 690 kg ⋅ 33 denarë = 22770 denarë.

4 Kryeje provën te detyrat 1 dhe 2 .

206
 5 Disponojmë me 4 lloje të orizit nga 32, 34, 37 dhe 41 denarë dhe prej tyre duhet ët bëjmë përzierje
prej 240 kg me çmim: a) 35 denarë; b) 38 denarë. Nga sa kilogram duhet të marrim prej secilit lloj?

B 6 Tre lloje të dardhave me çmim: 22, 28 dhe 32 denarë për 1 kg duhet të përzihen që të fitohen
360 kg dardha me çmim 26 denarë. Nga sa kilogram dardha duhet të merren prej secilit lloj.

Detyrën do ta zgjidhim me barazim. Nëse me q1, q2 dhe q3 i shënojmë sasitë e kërkuara të tre llojeve të
dardhave, atëherë kemi: 22q1 + 28q2 + 32q3 = 26 (q1 + q2 + q3 ), − 4q1 + 2q2 + 6q3 = 0 |: 2,
−2q1 + q2 + 3q3 = 0.

Barazimi i fituar linear është me tre të panjohura dhe ka pafund shumë zgjidhje, gjegjësisht treshe të
renditura të numrave. Që ta zgjidhim këtë barazim, njërën të panjohur duhet ta shprehim me dy të tjerë.
Me ç‘rast e shprehim atë të panjohur të cilën e kemi në sasi të mjaftueshme dhe nuk jemi posaçërisht të
interesuar për shitjen e saj. Le të jetë ajo, për shembull, në këtë rast sasia q2. Kemi: q2=2q1-3q3.

Me dhënien e vlerave të çfarëdoshme q1 dhe q2, caktojmë vlerën përkatëse të q3.

Me rregull, Nga kualitetet më të dobëta marrim pjesë përpjesëtues më të mëdha, ndërsa nga kualitetet më të
mira –pjesë përpjestuese më të vogla (ato dëshirojmë ti ruajmë).

q1 q3 q2 = 2q1 − 3q3
10 1 17
15 2 24
8 3 7

Për cilën prej këtyre mundësive do të përcaktohemi, varet nga gjendja ekzistuese. Për shembull, nëse vendosim
për mundësinë e tretë, kemi: q1: q2: q3 = 8:7:3, prej ku q1 = 8k, q 2 = 7k, q3 = 3k. Pasi që, q1 + q2 + q3
= 360, rrjedh 8k + 7k + 3k = 360, përkatësisht k = 20.
D.m.th., q1 = 160 kg, q2 = 140 kg, q3 = 60 kg.

7 Një kooperativë ka 4 lloje të lëngut prej vishnjës: 17, 21, 25 dhe 30 denarë për litër. Blerësi kërkon
73 l lëng me çmim 23 denarë. Nga sa litra lëng duhet të merren prej secilit lloj?

207
 Detyra

1 Me cilin përpjesëtim dhe nga sa kilogram duhet 5 Me cilin raport dhe nga sa kilogram duhet të
të përzihet malli që do të shitet nga: 80, 85, 92 përzihet malli që shitet nga 28, 35, 42 dhe 39
dhe 97 denarë, që të fitohet përzierja prej 240 denarë për kilogram, që të fitohet 768 kg mall
kg me çmim 88 denarë? i cili do të shitet nga 33 denarë për kilogram?

2 Disponojmë me katër kualitete të mallit nga:

24, 33, 30 dhe 36 denarë në njësi matëse. Me 6 Është përzier alkool me fortësi 42% dhe 38%
matje dëshirojmë të fitojmë 2100 njësi matëse, dhe ujë që të fitohen 160 litra alkool me fortësi
me çmim 31 denarë. Nga sa njësi matëse duhet 35%. Nga sa litra do të merret nga alkoolit
të marrim prej secilit kualitet? dhe uji?

7 Me cilin raport duhet të përzihet alkooli me

3 Në depo ka 54 kg kafe nga 276 denarë dhe fortësi 42%, 35%, 48%, 60% dhe 55% që të
66 kg kafe nga 288 denarë. Sa kilogram kafe fitohen 260 litra alkool me fortësi 40?
duhet të merren nga 300 denarë që përzierja
të shitet nga 290 denarë?
4 Disponojmë me katër lloje të një malli me çmim:
120, 140, 170 dhe 190 denarë për 1 kg. Nga
sa kilogram duhet të marrim prej secilit lloj, që
të fitojmë 150 kg me çmim 150 denarë për
1kg?

208
 17 PARAQITJA GRAFIKE DHE TABELARE E TË DHËNAVE

Kujtohu! A 1 Numri i orëve me diell në ditët e javës

Të dhënat mund të grumbullohen në mënyra të është shënuar në tabelën vijuese.
ndryshme, dhe atë:
- Me vëzhgim dhe matje; Dita H M M E P SH D
- Me parashtrimin e pyetjeve (me gojë apo me
shkrim); Orët 5 3 0 3 8 4 6
- Me kërkim nëpër revista, enciklopedi, libra,
internet etj. Cila ditë ishte më me diell?
Të dhënat e mbledhura më tutje duhet të Cila ditë ishte tërë kohën e vrenjtur?
regjistrohen, grupohen dhe renditen, gjegjësisht Cilët ditë kishin numër të njëjtë të orëve me diell?
të përgatiten për përpunim.
Gjithsej sa orë me diell ishin gjatë javës?
Me cilat mënyra për paraqitjen e të dhënave je
njoftuar në arsimin fillor?

Mënyra e këtillë e paraqitjes së të dhënave quhet mënyra tabelore.

2 Të dhënat për orët me diell gjatë javës sipas detyrës paraprake paraqiti me diagram shtyllor.

Zgjidhja është dhënë në vizatim.

Që të dhënat të paraqiten me diagram shtyllor është Ditët me diell gjatë një jave.
e nevojshme:
10
Të vizatohet boshti horizontal dhe të shkruhen
8
emrat e të dhënave që janë në rreshtin e parë
Orët

të tabelës; 6
Të vizatohet boshti vertikal, të zgjedhet dhe 4
bartet segmenti njësi dhe të shkruhen të dhënat
2
përkatëse të rreshtit të dytë të tabelës;

H M M E P SH D
Të vizatohen shtyllat drejtëkëndshe lartësitë e të
Ditët
cilave iu përgjigjen të dhënave nga boshti vertikal;

Të shkruhet titulli i diagramit shtyllor.

209
3 Në biologji u testuan 30 nxënës. Numri maksimal i pikave të testit ishte 20. Numri i pikëve të fituara i
nxënësve parashtruar si më poshtë.
15 16 10 18 5 20 17 12 16 11
12 20 18 10 4 13 20 18 20 14
18 15 18 19 15 20 5 6 12 6

Në tabelën e dhënë shkruaj të Numri i pikave të fituara 0-4 5-9 10 - 14 15 - 20

dhënat e nevojshme.
Të dhënat paraqiti me diagram Numri i nxënësve
shtyllor.

B 4 Me diagram vijor në vizatim janë paraqitur të dhënat për numrin e orëve të nevojshëm për
gjumë gjatë 24 orëve për njerëzit e moshave të ndryshme.
Nevoja për gjumë
16
Të dhënat e diagramit vijor paraqiti në
tabelë. 14

Ǒmund të thuash për nevojën e gjumit 12

Koha (orë)

tek njerëzit me moshë prej 15 deri 25 10

vjet dhe me moshë prej 30 deri 40 vjet? 8
6
Në cilën moshë njerëzit kanë nevojë më
4
të madhe për gjumë, e në cilën moshë
2
më të vogël?
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
Mosha (vite)
5 Agoni dhe Lindi kanë garuar me biçikleta në shteg me gjatësi 2400 m. Rrjedha e garimit është dhënë
në diagramin vijor me të dhënat për kohën dhe distancën e kaluar.
Agoni Lindi
2400
2100
1800
Distanca (m)

1500
1200
900
600
300
Koha
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (min)

210
 Cili ka udhëhequr në dy minutat e para?
Në çfarë distance dhe pas sa minutave nga nisja e Agonit dhe Lindit për herë të parë kanë qenë në vend
të njëjtë?
Në cilën distancë dhe pas sa minutave nga nisja e Agonit dhe Lindit përsëri kanë qenë në vend të njëjtë?

Cili ka arritur i pari në cak dhe për sa kohë?

Kujtohu!
C 6 Në vitin e parë kishte 180 nxënës.
Të dhënat e dhënë në përqindje ose si pjesë Numri i nxënësve që mësojnë gjuhë të
caktuar të huaj është dhënë në tabelë.
e një tërësie më së shpeshti paraqiten me
diagram sektorial.

Gjuha Italisht Gjermanisht Anglisht Frëngjisht Rusisht

e huaj
Numri i 22 52 66 24 16
nxënësve

Këto të dhëna do ti paraqesim me diagramin sektorial.

Ndiqe zgjidhjen.
Këndi i plotë ka 360°, ndërsa numri i nxënësve është 180°.
Ru Gjermanisht
360° : 180 = 2°. sis
ht 104°
Frëngjisht 32
Këndi prej 2° në diagram i përgjigjet një nxënësi. °
48°
Cili kënd i përgjigjet nxënësve që mësojnë gjuhën italiane? sht
Itali
44° Anglisht

Pasi që 22 nxënës mësojnë gjuhën italiane, rrjedh se 132°

22 ⋅ 2° = 44°, prandaj 44° është këndi i cili i përgjigjet numrit
të nxënësve që mësojnë gjuhën italiane.
Në mënyrë analoge i caktojmë edhe këndet për pjesët tjera të diagramit sektorial.

Koha Numri
7 Të dhënat për kohën në të cilën fillojnë me punë
Ndërmjet orës 5 dhe 6 120
900 të punësuarit në një fabrikë janë dhënë në
Ndërmjet orës 6 dhe 7 90
tabelë. Paraqiti këto të dhëna me diagramin
sektorial. Ndërmjet orës 7 dhe 8 384
Ndërmjet orës 8 dhe 9 306
Gjithsej 900

211
 Nëse në diagramin sektorial është i njohur numri i të dhënave të paraqitura me njërin prej sektorëve, ose
numri i përgjithshëm i të dhënave, lehtë mund të caktohet numri në sektorët e tjerë.

8 Në bibliotekën shkollore kishte 720 libra. Ato ishin të grupuara si: lektura, libra shkencor, libra mësimor,
doracak dhe libra me ilustrime. Të dhënat janë paraqitur me diagram sektorial.

Gjithsej kishte 720 libra. D.m.th., 360 : 720 = 0,5, gjegjësisht

një libri i përgjigjen 0.5° të rrethit.
Sektori për libra mësimor ka kënd prej 60°, prandaj lektura libra
60 : 0,5 = 120, gjegjësisht kishte 120 libra mësimor. mësimor
60°
Cakto numrin e: doracakëve, librave shkencor dhe librave me libra
shkencor.
ilustrime në bibliotekën shkollore. doracak
40° libra me
ilustrime 70°
Sa shkallë është këndi në sektorin që paraqet lektura?
80°
Sa është numri i lekturave në bibliotekë?

Mbani mend!

Secili diagram duhet të ketë:

Titullin i cili qartë tregon se ç‘është paraqitur në diagram.
Emrin (përshkrimin) e secilit bosht me njësi të caktuar matëse.
Vizatimi duhet të jetë i qartë që të mund të lexohet.

Detyra Planetë Numri i satel.

Toka 1
1 Rreth Diellit tonë rrotullohen 9 planete. Shtatë prej tyre
Marsi 2
kanë satelitet (hënat) e tyre. Në tabelë janë dhënë të
dhënat për numrin e sateliteve të zbuluar deri në vitin Jupiteri 16
1922. Paraqiti të dhënat me diagramin shtyllor. Saturni 18
Urani 15
Neptuni 8
Plutoni 1

212
2 Në tabelë janë dhënë datat e Muaji Data Muaji Muaji
muajve kur kanë lindur 35 nxënës 8, 21, 26 Korrik 15, 23
Janar
të një paralele. Me diagramin
Shkurt 5, 16, 28 Gusht 1, 9, 13, 17
shtyllor paraqiti të dhënat sipas
muajve dhe numrit të nxënësve të Mars 31 Shtator 11, 22, 28
lindur në secilin muaj. Prill 1, 4, 9, 16, 24, 27 Tetor
Maj 1, 6, 7, 8, 13, 19 Nëntor 12, 25
Qershor 12, 20, 30 Dhjetor 1, 16

3 Të dhënat nga tabela për

Viti 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020
popullatën në botë prej vitit 1900
deri në vitin 2000 dhe parashik- Banorë në 2,3
miliardë 1,6 1,9 3,0 4,4 6,2 7,7
imin e UNESKO-s për vitin 2020
paraqite me diagram vijor.

4 Në një seminar nga matematika kanë marrë pjesë arsimtarët e moshave të ndryshme, dhe atë:
Më të ri se 30 vjet 30 persona;
prej 31 - 39 vjet 15 persona;
prej 40 - 49 vjet 29 persona;
prej 50 - 59 vjet 14 persona;
më të vjetër se 60 vjet 12 persona;
Të dhënat paraqiti me diagramin sektorial.

5 Janë anketuar maturantët e gjimnazeve të Shkupit që do të

studiojnë. Për arkitekturë dhe ndërtimtari janë përcaktuar 210 mjekësia ark- ndërt.
16% 15%
nxënës.
Vëre diagramin sektorial. shkenca
teknika
Cakto numrin e maturantëve në gjimnaze. Cakto sa maturantë shoqërore
25% 13%
do të studiojnë shkencat shoqërore. fak.
matem

213
 18 DETYRAT TEMATIKE KONTROLLUESE

1 Cila prej njësive matëse vijuese është njësi themelore në SI:

a) Minuta; b) decimetri; c) gram; d) mol?

2 Sa vjet ka në 6 muaj 12 ditë 8 orë 30 minuta?

3 Çmimi i një m3 druri ndërtimor është 9000 denarë. Sa denarë duhet të paguhen për 30 shtylla në formë
të kuadrit me dimensione 5m 30cm, 10cm dhe 12 cm?
4 Numrin 160 ndaje në katër pjesë që do të jenë në raport si 2:5:7:6.

5 Cilët nga madhësitë vijuese janë në proporcion të zhdrejtë:

a) Sasia e një malli dhe vlera e tij;
b) Rruga e kaluar dhe koha;
c) Vlera e një thyese dhe emëruesi i saj, nëse numëruesi është konstant;
d) Vlera e një thyese dhe numëruesi i saj, nëse emëruesi është konstant?

6 Sipas planit, 20 punëtorë duhet të mbarojnë një punë për 45 ditë. Punën e kanë filluar 15 punëtorë dhe
pas 20 ditëve në punë kanë ardhur edhe 10 punëtorë. Për sa kohë do të kryhet puna e planifikuar?

7 Në një minierë në zgafellen nr. 1 dhjetë minatorë për 8 orë kanë nxjerr 40t thëngjill. Sa tonë thëngjill do
të nxjerrin 8 minatorë për 6 orë në zgafellen nr. 2, nëse kushtet për punë janë të njëjtë?

8 Për importin e 30t 400kg portokall janë paguar 18240 $. Sa kushton 1 kg portokall, nëse kursi i dollarit
është 1$ = 40,00 denarë.

9 Për shkak të mungesës në punë njërit punëtor i është paguar rroga më e vogël për 15%. Sa është rroga
e tij nëse ai ka pranuar 11900 denarë?

10 Kamata e thjeshtë (i) njehsohet me formulën:

k⋅p k ⋅ t ⋅ 100 k ⋅ p ⋅t k ⋅ p ⋅ 100

a) i = ; b) i = ; c) i = ; d) i = ; ku k është kapitali,
100t p 100 t
p − përqindja e kamatës, t − koha e shprehur në vite.

11 Në një depo vere ka 500l verë me fortësi 9, 600l me fortësi 11% dhe 900l me fortësi 14. Sa është
fortësia e përzierjes?

214
TEMA 6 BARAZIMET, JOBARAZIMET, FUNKSIONET LINEARE T, E, SH

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 T Raporti. Përpjesëtimi........ 216 6 T, E, SH Funksioni linear................. 229

2 T Përpjesëtimi i drejtë dhe

7 T, E, SH Jobarazimi linear me një
i zhdrejtë.......................... 219
të panjohur....................... 233
3 T, E, SH Barazimi algjebrik............ 221
8 T, E, SH Sistemi i jobarazimeve
4 T, E, SH Barazimi linear................. 224 lineare me një të panjohur.. 236

5 T, E, SH Detyrat që sillen në 9 T, E, SH Detyrat tematike

barazime lineare.............. 227 kontrolluese...................... 240

215
 1 RAPORTI. PËRPJESËTIMI T

Kujtohu!
E ke të njohur se raporti i numrit
a
a ndaj numrit A 1 Cakto vlerën e raportit:
b (b ¹ 0) quhet herësi a:b (ose b ); ku, a quhet
anëtari i parë, ndërsa b quhet anëtari i dytë i a) 16 : 4; b)
2 4
: ; c) 2, 5 : 0, 5.
3 5
raportit.
Vlera e raportit quhet edhe koeficienti i
Numri që fitohet me kryerjen e pjesëtimit të a
përpjesëtimit. Zakonisht ai shënohet me k.
me b quhet vlerë e raportit.

2 Cakto koeficientin e përpjesëtimit te raportet:

9 3
a) 100 : 25; b) : ; c) 100 m : 25 m; d) 6 kg :12 kg.
4 2
Vëre se koeficienti i përpjesëtimit është numër i paemëruar.

Mbani mend!

Herësi i dy numrave të paemëruar ose i numrave matës të dy madhësive të lloji të njëjtë, të

matura me të njëjtën njësi quhet raport i atyre numrave.

3 Cakto cilët herësa nuk janë raporte:

a) 7 : 21; b) 35 : 5; c) 61 : 3cm; d) 3kg : 5m; e) 25l : 18l

Kujtohu! B 4 Çfarë vlere kanë raportet 18 : 12

dhe 15 : 10?
Cilët prej raporteve vijuese janë të barabartë: Përpjesëtimet kanë vlerë të njëjtë. Prej këtu
a) 6 : 2; b) 15 : 10; c) 4,5 : 3; d) 5 : 2? rrjedh barazia 18 : 12 = 15 : 10, e cila quhet
përpjesëtimit

5 Me cilët çifte të raporteve të dhënë mund të formohet përpjesëtim:

a) 35 : 5 dhe 5 : 42; b) 15 : 3 dhe 18 : 6; c) 12 : 3 dhe 20 : 5?

Mbani mend!

Përpjesëtimi është barazi e dy raporteve të njëjtë, përkatësisht, nëse a : b = k dhe c : d = k,

atëherë a:b=c:d.

216
 6 Njehso prodhimin e anëtarëve të jashtme, përkatësisht të anëtarëve të brendshme në përpjesëtimet:
a) 2 : 5 = 6 : 12; b) 35 : 5 = 28 : 4.
Çka vëren?

Mbani mend!

Prodhimi i anëtarëve të jashtëm është i barabartë me prodhimin e anëtarëve të brendshëm të

përpjesëtimit, përkatësisht; nëse a : b = c : d, atëherë a ⋅ d = c ⋅ b.

7 Cila prej barazive të dhënë është përpjesëtim:

2 3 1 4
a) 25 : 35 = 10 : 14; b) 17 : 12 = 7 : 2; c) 2,6 : 1,2 = 1,5 : 0,5; d) : = : ?
3 4 2 5
8 Prej barazive të parashtruara, formo përpjesëtim: a) 5 ⋅ 6 = 15 ⋅ 2; b) 3⋅ 4 = 6 ⋅ 2.

Vëre zgjidhjen.
a) 5 : 2 = 15 : 6 ose 5 :15 = 2 : 6 ose 6 : 2 = 15 : 5.

9 Cakto vlerën e të panjohurës x në përpjesëtimin 3 : x = 2 : 4.

Vëre zgjidhjen.
3 ⋅ 4 = 2 ⋅ x, prej ku x = 6.
Le të jenë a, b dhe x numra pozitiv. Prej përpjesëtimit a : x = x : b rrjedh se, x = a ⋅ b , përkatësisht x është
mesatare gjeometrike e numrave a dhe b.

10 Njehso mesataren gjeometrike të numrave: a) 9 dhe 16; b) 4 dhe 25.

6 3
Të dy anët e barazisë = zmadhoi, përkatësisht zvogëloi për 1.
C 11 4 2

Vëre zgjidhjen.
6 3 6+ 4 3+ 2
Nëse shtojmë 1 kemi + 1 = + 1 ose = , gjegjësisht (6 + 4 ) : 4 = (3 + 2 ) : 2, dhe nëse
4 2 4 2
zbresim 1 kemi (6 - 4) : 4 = (3 - 2) : 2.

Në përgjithësi, nëse zgjidhjen e detyrës 11 e zbatojmë në përpjesëtimin a : b = c : d, fitojmë përpjesëtimet

(a + b) : b = (c + d) : d dhe (a - b) : b = (c - d) : d, të cilat quhen përpjesëtime të nxjerra.

12 Cakto anëtarin e panjohur te përpjesëtimit: a) (3 − x ) : x = 3 : 2; b) (2 + x ) : x = 5 : 3.

Vëre zgjidhjen.
b) Nga përpjesëtimi i nxjerrë (2 + x - x): x = (5 - 3) : 3 fitojmë 2 : x = 2 : 3, prej saj rrjedh se; x = 3.

217
 D 13 Cakto vlerën e secilit raport 4 : 2, 6 : 3 dhe 10 : 5.

Të tre raportet kanë vlerën e njëjtë. Nga rrjedh se 4 : 2 = 6 : 3 = 10 : 5; Prej saj mund të shkruajmë
4 : 6 : 10 = 2 : 3 : 5.
Në përgjithësi, prej a:a1 = b: b1 = c: c1 fitohet barazia a: b: c = a1: b1 : c1 e cila quhet përpjesëtim i
vazhduar.

Nga përpjesëtim a = b = c rrjedh se a = a1k, b = b1k dhe c = c1k

a1 b1 c1

14 Cakto x, y dhe z në përpjesëtimin x : y : z = 2 : 3 : 4, nëse shuma e tyre është 27.

Vëre zgjidhjen.
x y z
Nga x : y : z = 2 : 3 : 4 rrjedh se = = = k , përkatësisht x = 2k , y = 3k dhe z = 4k. Nëse këto
2 3 4
vlera i zëvendësojmë në kushtin x + y + z = 27, fitojmë 2k + 3k + 4k = 27, prej ku k = 3.
D.m.th., x = 2 ⋅ 3 = 6, y = 9 dhe z = 12.

15 Vlerën e 15000 denarëve ndaje në tre pjesë në raport; 4:5:6.

Vëre se te përpjesëtimet, a : b = x : y, a : c = x : z dhe a : d = x : t anëtarët e parë dhe të tretë janë të

barabartë. Prej tyre mund të formohet përpjesëtim i vazhduar a : b : c : d = x : y : z : t.

16 Prej përpjesëtimeve a : b = 4 : 3, b : c = 7:8 dhe c : d = 6 : 9, formo përpjesëtim të vazhduar.

Vëre zgjidhjen.
Nga përpjesëtimi i parë dhe i dytë (me shumëzim të anëve përkatëse) fitojmë përpjesëtimin a : c = 28:24
ose a : c = 7 : 6. Në të njërën mënyrë nga ky përpjesëtim dhe ai i tretë fitojmë a : d = 7 : 9. Prandaj,
a : b = 4 : 3 ose a : b = 28 : 21, a : c = 7 : 6 ose a : c = 28 : 24, dhe a : d = 7 : 9 ose a : d = 28 : 36. Nga
rrjedh se, a : b : c : d = 28 : 21 : 24 : 36.
Detyra
1 Cakto anëtarin e panjohur të përpjesëtimit: 4 Me përpjesëtimet a : b = 2 : 3, c : a = 5 : 4
a) 3: 2 = x : 4; b) x : 3 = 15 : 9; dhe d : b = 7 : 3, formo përpjesëtimin e
c) 4 : x = 2 : 3; d) 3 : 5 = 6 : x. vazhduar.
2 Zgjidhe përpjesëtimin
5 Vlera prej 65000 denarë, t‘iu ndahet katër
a) (3 − x ) : x = 1: 5;
punëtorëve, pjesët e të cilëve janë: a, b, c dhe
b) (5 − x ) : (5 + x ) = 1: 2. d, ashtu që për ato pjesë të vlej; a : b = 5 : 2,
b : c = 3 : 4 dhe c : d = 2 : 9.
3 Vlerën prej 18000 denarë ndaje në raport
4:3:2.

218
 2 PËRPJESËTIMI I DREJTË DHE I ZHDREJTË T

A 1 Një kilogram mollë kushton 20 denarë. Sa denarë do të kushtojnë 2, 3, 4 kilogram mollë?

Me një traktor mund të lëvrohet një arë për 8 ditë. Për sa ditë e njëjta arë do të lëvrohet
me 2, 4, 8 traktorë të tillë?
Ndiqe zgjidhjen.

Varësinë e madhësive do ta japim me tabelë dhe grafikisht.

Sasia e mollës 1 2 3 4 Numri i traktorëve 1 2 4 8

Denarë 20 40 60 80 Numri i ditëve 8 4 2 1

y y
80 8

60
40 4
20 2
x 1 x
1 2 3 4 1 2 4 8

Nga tabela dhe grafiku vëren se: Nga tabela dhe grafiku vëren se:
20 40 60 80
= = = = 20 ose në përgjithësi 8 ⋅ 1 = 4 ⋅ 2 = 2 ⋅ 4 = 1 ⋅ 8 = 80 ose në përgjithësi
1 2 3 4
8
y
= 20, gjegjësisht y = 20 x. y ⋅ x = 8, gjegjësisht y = .
x x
Madhësitë të cilat e plotësojnë këtë veti quhen Madhësitë të cilat e plotësojnë vetin e tillë quhen
madhësi në përpjesëtim të drejtë. madhësi në përpjesëtim të zhdrejtë.

2 Një udhëtar për 6 orë kaloi 24 km. Llogarit sa kilometra kaloi udhëtari për 1, 2, 3 orë (nëse ka lëvizur
në mënyrë të njëtrajtshme)?

3 Një punëtorë e mbaroi një punë për 16 ditë. Për sa ditë të njëjtën punë do ta kryejnë 2, 4, 8
punëtorë?

4 Në çfarë varësie janë; a) brinja a dhe perimetri P i katrorit; b) rrezja r dhe perimetri P i rrethit;
c) koha t dhe shpejtësia V e rrugës të kaluar?

219
 B 5 Në një shkollë gjithsej ka 600 6 Një punë 8 punëtorë e kryejnë për 35 ditë.
nxënës të shpërndarë në 15 paralele Për sa ditë të njëjtën punë do ta kryejnë 10
me numër të njëjtë nxënësish. Sa nxënës ka në 8 punëtorë?
paralele?
Vëre zgjidhjen

Madhësitë janë në përpjesëtim të drejtë. Pse? Madhësitë janë përpjesëtim të zhdrejtë. Pse?

15 paralele 600 nxënës 8 punëtorë 35 ditë

8 paralele x nxënës 10 punëtorë x ditë

x : 600 = 8 :15 x : 35 = 8 :10

15 ⋅ x = 8 ⋅ 600 10 ⋅ x = 8 ⋅ 35
8 ⋅ 600 8 ⋅ 35
x= x=
15 10
x = 320 x = 28
D.m.th., në 8 paralele ka 320 nxënës. D.m.th., 10 punëtorë do ta kryejnë punën për 28
ditë.
Procedura për zgjidhjen e llojit të këtillë të detyrave është e njohur me emrin rregulla e treshit e thjeshtë.

Në skemën për zgjidhje, përpjesëtimit të drejtë e shënojmë më shigjetat e orientuara në kahje të

Vërej!
njëjtë, ndërsa përpjesëtimin e zhdrejtë me shigjetat e orientuara në kahje të kundërt.

7 Për 2000 denarë janë blerë 50 kg të një malli. Sa denarë kushtojnë 125 kg të mallit të njëjtë.

8 Një punë 30 punëtorë mund ta kryejnë për 60 ditë. Për sa ditë punën e njëjtë do ta kryejnë 20
punëtorë?
Detyra
1 Për 2000 denarë janë blerë 50 kg mollë. Sa 4 Tetëdhjetë punëtorë për një kohë të caktuar
kilogram mollë do të blihen për 1400 denarë? bëjnë rrugën prej 600 m të gjatë. Sa punëtorë
2 për të njëjtën kohë dhe në kushte të njëjta do
Nëse 40 punëtorë mundet të gërmojnë 200 m3
të bëjnë rrugë prej 10 km?
dhe për kohë të caktuar, atëherë sa punëtorë
për të njëjtën kohë dhe në të njëjtat kushte pune 5 Sipas planit, 30 punëtorë duhet ta mbarojnë
do të gërmojnë 300m3 dhe. një punë për 60 ditë. Punën e kanë filluar 20
3 Një punë mund të kryhet me 30 punëtorë për punëtorë dhe pas 10 ditëve në punë erdhën
120 orë. Sa punëtorë janë të nevojshëm që edhe 5 punëtorë. Për sa kohë do të mbarohet
puna e njëjtë të kryhet për 18 ditë (1 ditë = 10 puna e planifikuar?
orë pune)?

220
 3 BARAZIMI ALGJEBRIK T, E, Z

Kujtohu! A Nëse A dhe B janë dy shprehje algjebrike

dhe nëse së paku njëra prej tyre përmban
Shprehjet -2 + 5, 2x - 3 dhe 3x + 5 janë ndryshore, atëherë barazia
shprehje algjebrike. A=B
I cilit lloj është barazimi: quhet barazim algjebrik. Në përgjithësi për
a) 4 : 2 + 32 − 8 = 3; b) 2 x − 3 = 3 x + 5? ndryshore thuhet se janë të panjohura në atë barazim.
Ǒështë zgjidhja e barazimit?
2 x−2
A është x = 1 zgjidhja e barazimit -x = x -1? Për shembull, nëse A = ,B= , atëherë
x +1
2
3x − 4
1 − x = x − 1? 2 x−2
= është barazim algjebrik me një të
Sa të panjohura ka barazimi x + 1 3x − 4
2

x + 2 + xy = 5? panjohur.

Të atillë janë 2 x = −5, y ( y + 1) = y 2 + y, x − 1 = 1, x 2 − 2 x + 1 = 0,...

Mund të formohen edhe barazimet algjebrike me dy apo më shumë të panjohura; për shembull:
2 x + 3 y = 5, x 2 + y 2 − xy = 0.

Nëse në barazimin A = B e panjohura zëvendësohet me numër të caktuar real a dhe nëse ai barazim në atë
rast kalon në barazinë e saktë numerike, atëherë për atë numër a thuhet se është zgjidhje e atij barazimi (a “e
plotëson barazimin”).
2 x−2
Kështu, për shembull, numri -2 është zgjidhje e barazimit 2 = , pasi që
x + 1 3x − 4

2 (−2) − 2 2 2
= , përkatësisht = ;
(−2) + 1 3 ⋅ (−2) − 4
2
5 5
2 5−2 1 3
Por numri 5 nuk është zgjidhje e atij barazimi pasi që 2 ≠ , t. e. ≠ .
5 +1 3⋅5 − 4 13 11

2 x−2
1 Provo nëse është zgjidhje e barazimit = :
x + 1 3x − 4
2

a) numri 1; b) numri -1; c) numri 3.

1− 2 2 −1 − 2
Meqë: a)
2
= ; b) ≠ ; c) 2 = 3 − 2 , rrjedh se, zgjidhje të barazimit
1 + 1 3 ⋅1 − 4
2
( −1)
2
+ 1 3 ⋅ ( −1) − 4 32 + 1 3 ⋅ 3 − 4
janë numrat 1 dhe 3; po ashtu nga shembulli i mësipërm zgjidhje e atij barazimi është edhe numri 2.
2 x−2
Prandaj mund të shtojmë; të gjitha zgjidhjet e barazimit = se: −2, 1 dhe 3, janë numrat; -2,
x + 1 3x − 4
2

1 dhe 3 ose bashkësia M e zgjidhjeve të atij barazimi është M = {−2, 1, 3}.

221
 Kujtohu!
B 2 Vërej bashkësinë e zgjidhjeve të
Me sa të panjohura është barazimi: barazimit:
a) 2 x − 3 = 0;
b) 2 x + 3 y = 5; a) 2 x − 1 = x + 2; b) x + 2 = x; c) x 2 = −1.
c) x + yz = 2?
Vëre; a) M = {3}; b) M = {4};
Barazimi x + 2 = 3 ka një zgjidhje x = 1, bara-
zimi x(x + 2) = 0 ka dy zgjidhje x = 0, x = -2, c) M = ∅. Pse?
barazimi 2x + 2 = 2(x + 1) ka pafund shumë
zgjidhje, ndërsa barazimi x + 3 = x + 2 nuk ka Në lidhje me një barazim algjebrik, parashtrohen
zgjidhje. dy detyra themelore vijuese:

a) a ka barazimi zgjidhje; dhe, nëse ka,

b) cilat numra janë zgjidhje të tij?

Vërej!

Një barazim algjebrik mund të:

ketë zgjidhje, përkatësisht është barazim i zgjidhshëm, nëse bashkësia e zgjidhjeve të tij nuk
është e zbrazët, pra M ≠ ∅; ose
mos ketë zgjidhje, gjegjësisht është barazim i pamundur (i pazgjidhur, absurd) nëse nuk ka
asnjë zgjidhje, gjegjësisht M = ∅.

3 Cilët barazime vijuese janë të pamundur? Pse?

a) x + 2 = 3x; b) 2 x 2 = −3; c) 0 ⋅ ( x + 1) = 2; d) x( x + 2) = x 2 + 2 x; e) x + 1 = 0 ⋅ x; f) x = x − 1.

Kujtohu!

Barazimi x + 7 = 5 në bashkësinë ] ka zgjidhje

x = -2. Edhe barazimi 2x + 4 = 0 ne bashkësinë
] ka zgjidhje x = -2. Barazimet x + 7 = 5 dhe
2x + 4 = 0 janë ekuivalente.
Për cilët barazime themi se janë ekuivalente?
Cilët veti i ka relacioni ⇔ (“ekuivalenca”)?
Cilët veti i ka relacioni ‘barazimi”?
C Për dy barazime A = B dhe C = D
themi se janë barazime ekuivalente, nëse
bashkësitë e zgjidhjeve të tyre janë të barabartë;
kjo shënohet
A = B ⇔ C = D.
Prandaj, nëse M1 është bashkësi e zgjidhjeve të
barazimit A = B, ndërsa M2 –të barazimit C = D,
atëherë është e saktë formula vijuese
( A = B ⇔ C = D) ⇔ M1 = M 2 .

222
Gjatë të ashtuquajturës “zgjidhja e barazimeve” shfrytëzohen disa veti të relacionit të “ekuivalencës”; ato na
mundësojnë të vërejmë “nëse dy barazime janë ekuivalente”.
Ja disa prej tyre:

1o A = T ⇒ ( A = B ⇔ T = B); Vetia e parë na tregon se shprehja që është ana e djathtë

(ose majtë) e një barazimi gjithmonë mund të zëvendësohet
2o A = B ⇔ A + C = B + C;
me shprehje tjetër, e cila është identike me të.
3o C ≠ 0 ⇒ ( A = B ⇔ AC = BC ).
Për shembull, në barazimin 6 x 2 + 2 x + 10 = 3x ⋅ (2 x − 1), ana e djathtë 3 x ⋅ (2 x − 1) mund të
zëvendësohet me shprehjen identike 6 x 2 − 3x, prandaj 6 x 2 + 2 x + 10 = 6 x 2 − 3 x, përkatësisht

6 x 2 + 2 x + 10 = 3x ⋅ (2 x − 1) ⇔ 6 x 2 + 2 x + 10 = 6 x 2 − 3x.

Tani, në pajtim me vetinë 2° mund të shënojmë 6 x 2 + 2 x + 10 − (6 x 2 − 3x) = 6 x 2 − 3x − (6 x 2 − 3x), përkatësisht

5 x + 10 = 0, prej ku 5 x + 10 − 10 = −10, prandaj 5x = -10. Nga ky barazim, në pajtim me vetinë 3°, fitojmë

1 1
5x ⋅ = −10 ⋅ , përkatësisht x = -2
5 5

Vetia e dytë dhe e tretë 2° dhe 3° më së shpeshti janë të njohura me thënien “kalimi prej njërës anë në
anën tjetër të barazimit”, përkatësisht “shumëzimi i barazimit me numër, të ndryshueshëm prej
zeros”.
Gjatë punës praktike me barazimet shpesh përdoret edhe formula:

4o AB = 0 ⇔ A = 0 ose B = 0

4 Në pajtim me vetinë 4° zgjidhe barazimin ( x − 3)( x + 2) = 0.

Zgjidhje.
( x − 3)( x + 2) = 0 ⇔ ( x − 3 = 0 ∨ x + 2 = 0), prandaj, është e qartë se 3 dhe -2 janë zgjidhje të tij.

Të zgjidhet barazimi do të thotë të gjinden të gjitha zgjidhjet e tij.

5 Duke i shfrytëzuar vetitë 1° - 4°, zgjidhe barazimin 2 x 2 − 8 x = 2 x − 8.

Detyra
1 Cilat barazime vijuese janë të pamundur: 3 Gjeji të gjitha zgjidhjet e barazimit:
x x 5x x x 5x
a) + = ; b) + = + 1; x2 − 1
2 3 6 2 3 6 a) ( x 2 − x)( x − 2) = 0; b) = 0.
x2 + 1
c) x 3 + 1 = 0; d) x 4 + 1 = 0; e) x 2 + 1 = 1 − x 2 . 4 Pse barazimi vijues ka kuptim vetëm për
2 Me zbatimin e vetive 1° - 4° zgjidhe barazimin: vlerat pozitive të x? Zgjidhe barazimin:
a) 7 ⋅ (2 x − 3) = 10 + 6 x + 3 ⋅ ( x − 2); x+3 x2 − 1
a) x + x = 1; b) = 0.
b) 3x ⋅ (2 x + 5) = 5 ⋅ ( x 2 − 1) + x 2 . x2 + 1

223
 4 BARAZIMI LINEAR T, E, SH

Kujtohu! A Nëse në shprehjet algjebrike A dhe B në

Barazimi x + 7 = 2 është linear, ndërsa barazimi
x2 + 2 = 0 është kuadratik.
I cilit lloj është barazimi (x - 1)(x + 2) = 0?
Sa zgjidhje ka barazimi linear me një të
panjohur?
barazimin A = B, pas rregullimit të tyre,
panjohura paraqitet vetëm në shkallë të parë, atëherë
e
për atë barazim thuhet se është barazim linear.
Të barazimet tillë janë:
− x + 1 = 2 x; 5 x = 4; 2 − x = 5 x − 13,...

Me një shembull do të shohim si “zgjidhet’ një barazim (linear).

4x − 1 2x + 1
1 Zgjidhe barazimin = .
5 3
Re{enie.
4x − 1 2x + 1
= ⇔ 3(4 x − 1) = 5(2 x + 1), sipas vetisë 3°, prandaj C = 15;
5 3

⇔ 12 x − 3 = 10 x + 5, sipas vetisë 1:

⇔ 12 x − 3 + 3 − 10 x = 10 x + 5 + 3 − 10 x, sipas vetisë 2, ku C = 3 - 10x ;

⇔ 2 x = 8, sipas vetisë 1;
1 1 1
⇔ ⋅ 2 x = ⋅ 8, sipas vetisë 3°, ku C = ;
2 2 2
1 1
⇔ x = 4, sipas vetisë 1°, ku ⋅ 2 x = x, ndërsa ⋅ 8 = 4.
2 2
4x − 1 2x + 1
D.m.th.: = ⇔ x = 4.
5 3

Barazimi x = 4 ka vetëm një zgjidhje dhe atë numrin 4 ( pasi që 4 = 4), prandaj edhe barazimi i dhënë, për
shkak të ekuivalencës, ka vetëm një zgjidhje; numrin 4.

3x + 1
2 Zgjidhe barazimin x − 5 = . Sqaro të gjitha hapat gjatë zgjidhjes.
4
Vërejtje. Në shkollimin tënd të deritanishëm sigurisht ke zgjidhur shumë barazime: sigurisht di se një barazim
mund “të lexohet nga e majta në të djathtë dhe nga e djathta në të majtë”, di të bartësh monomin prej njërës
anë në tjetrën”, të “lirohesh nga emëruesit’, “të shumëzosh me -1” etj. Vazhdo kështu edhe në të ardhmen,
vetëm ke kujdes që secili hap në punë të jetë në pajtim me vetitë 1° - 3° të theksuara më sipër, pasi që vetëm
në atë mënyrë mund të fitosh barazim ekuivalent.

224
 Kujtohu!
Secili barazim linear mund të sillet në
Barazia 0 : a = 0 është gjithmonë pohim i saktë B formë
për a ≠ 0.
A është barazia 0 : a = 0 pohim i saktë për ax = b,
a ≠ 0?
Athua për a = 0 barazimi a : 0 = 7 do të kalojë ku a dhe b janë numra real.
në barazi të saktë numerike? Qartazi, të zgjidhurit e barazimit ax = b varet nga
Athua 0 ⋅ a = b do të jetë pohim i saktë për numrat real a dhe b.
a, b ∈ R dhe b ≠ 0?

Prandaj, në rastin kur:

b
1o. a ≠ 0, barazimi është i zgjidhshëm dhe ka vetëm një zgjidhje ; përkatësisht: nëse ax = b
a
1 b b
shumëzohet me fitohet ax = b ⇔ x = , e prej këtu numri është zgjidhje.
a a a
2o. a = 0 dhe b = 0 barazimi është, po ashtu, i zgjidhshëm – secili numër real është zgjidhja e tij.
Përkatësisht, në atë rast ax = b ⇔ 0 ⋅ x = 0, ndërsa barazimi i dytë plotësohet për secilin numër real.

3o. a = 0 dhe b ≠ 0, barazimi është i pamundshëm (i pazgjidhshëm, absurd), pasi që barazimi

0 ⋅ x = b, b ≠ 0 nuk kalon në barazi të saktë numerike për asnjë numër x.

3 Cakto i cilit lloj është barazimi: a) x − 3 = 6 x − 5( x − 2); b) 2( x − 3) + 2 = x − 4;

2x − 1 1
c) x + 6 = 7 x − 6( x − 1); d) −1 = x − .
2 3

4 Për cilën vlerë të numrit m barazimi (m - 3)x = m2 - 3m do të jetë:

a) i pamundur; b) i zgjidhshëm vetëm me një zgjidhje;
c) i zgjidhshëm me pafund shumë zgjidhje?

Kujtohu!

Të panjohurat në barazimet më së shpeshti i C Shpesh herë në një barazim mund të

shënojmë me x, y, z, …
Nëse në barazimin x + 2 = 5 në vend të 2
vendojmë m, fitojmë barazimin x + m = 5
Athua shkronja m në barazimin x + m = 5
paraqet një të panjohur?
gjendet ndonjë shkronjë që mund të
llogaritet si numër i njohur; thuhet se është parametër
(real). Gjatë zgjidhjes së barazimeve të atij lloji duhet
të jesh i kujdesshëm.

x x 2m − 1
5 Zgjidhe barazimin + = , ku m është numër real (parametër).
m m − 1 m(m − 1)

225
Vëre zgjidhjen.
Këtu, praktikisht, zgjidhim pafund shumë barazime, të cilat fitohen për vlerat e ndryshme reale të parametrit
m; përkatësisht:
x x 5 x 3 1 2x 8
za m = 3: + = , për m = 2 : + x = , për m = − : − 2 x − = , etj.
3 2 6 2 2 2 3 3
Para se të fillojmë me zgjidhje duhet t’i largojmë ato vlera të m për të cilat barazimi nuk ka kuptim, gjegjësisht
nuk ekziston.
Vërej se për m = 0 apo m = 1 në barazim paraqiten “thyesa me emërues zero’; pasi që thyesa të atilla nuk
ekzistojnë, rrjedh se nuk ekzistojnë as barazimet kur m = 0 ose m = 1. Prandaj, zakonisht thuhet “do ta
zgjidhim barazimin, por me kusht që m ≠ 0 ose m ≠ 1”. Prandaj pas shumëzimit me m(m - 1) dhe
rregullimit, nga barazimi i dhënë fitohet barazimi
(2m − 1) x = 2m − 1.

Tani, duhet t’iu përgjigjemi pyetjes; për cilat vlera të m barazimi është i zgjidhshëm?
1
Sipas 1°, barazimi ka vetëm një zgjidhje, nëse 2m - 1 ≠ 0, gjegjësisht nëse m ≠ ; ai është numri 1.
2
Sipas 2°, barazimi është po ashtu i zgjidhshëm dhe ka pafund shumë zgjidhje, nëse 2m - 1 = 0, gjegjësisht
1
nëse m = , pasi që është ekuivalent me barazimin 0 ⋅ x = 0.
2

x − 3 x − 2a
6 Zgjidhe barazimin + = 2.
2m 3

Një barazim mund të përmbaj më shumë parametra: në atë rast diskutimi për zgjidhshmërinë e barazimit
bëhet për secilin parametër veçmas, e edhe për lidhjet eventuale ndërmjet tyre. Kështu, për shembull,
x x b
barazimi + = ka kuptim për b ≠ 0 dhe a ≠ -b.
a+b b a+b
x x b
7 Cakto për cilat vlera të parametrave a dhe b është i zgjidhshëm barazimi + = .
a+b b a+b

Detyra
1 A janë ekuivalente barazimet: 3 Zgjidhe barazimin:
a) x = 3 dhe x = 9; b) x + 3 = x dhe x = x − 3;
2
14 x − 1 2 x − 3 3x − 4
x x x2 − 1 a) + = ,
c) + = 8 dhe x = 15; d) = 0 dhe x + 1 = 0. 15 5 3
3 5 x −1
4 x − 3 3x − 1 5 x + 1
2 Zgjidhe barazimin ashtu që do t’i cekësh dhe b) − − + 1 = 0;
3 4 8
sqarosh të gjitha hapat:
5 ( x + 2 ) 2 ( x − 1) 3 ( x − 2 )
x−2 x c) − = .
a) ( x + 1)2 − ( x − 1) = 4; b)
2
= . 6 3 2
3 4

226
 4 Zgjidhe barazimin: 5 Zgjidhe barazimin:
a) ax + a + 1 + x = 0; a) x = 2 x − 5; b) x − x + 4 = 0.
ax − b bx − a
b) − = a − b;
b a
x + 2n x − 2n x − a x −1
c) + = 1; d) + = 2.
n −1 n +1 x −1 x − a

DETYRAT QË SILLEN NË BARAZIME LINEARE T, E, SH

5

x + 1 x −1 8x
1 Zgjidhe barazimin − = 2 .
x −3 x+3 x −9
Zgjidhje.
Procedura për zgjidhjen e një barazimi duhet të kryhet vetëm atëherë kur barazimi ka kuptim. Në këtë rast
për x = 3, x = -3 barazimi nuk ka kuptim pasi që disa thyesa të barazimit fitojnë për emërues zero. Prandaj,
do të marrim x ≠ 3 dhe x ≠ -3. Pasi që SHVP (x - 3, x + 3, x2 - 9) = x2 - 9 ∧ x2 - 9 ≠ 0, duke e shumëzuar
barazimin me x2 - 9 fitohet (x + 1)(x + 3) - (x - 1)(x - 3) = 8x ose pas rregullimit 0 ⋅ x = 0.
D.m.th., barazimi është i zgjidhshëm dhe secili numër real, i ndryshueshëm prej 3 dhe -3, është zgjidhje,
prandaj bashkësia e zgjidhjeve është

M = {x | x ∈ \, x ≠ 3 dhe x ≠ −3}.

1 1 2x
2 Trego se barazimi − = 2 është i pamundshëm.
x+2 x−2 x −4
x+a x−a
3 Zgjidhe barazimin + = 0.
a−b a +b
Zgjidhje.
Barazimi nuk ka kuptim për a = b dhe a = -b (Pse?) prandaj, për shkak të saj do të marrim se parametrat
a dhe b mund të jenë cilat do numra real të atillë që a + b ≠ 0 dhe a - b ≠ 0. Në atë rast, duke e shumëzuar
barazimin me (a + b)(a - b) fitohet
( x + a )(a + b ) + ( x − a )(a − b ) = 0 ose ax = − ab.
Për a ≠ 0 barazimi ka vetëm një zgjidhje x = -b, me kusht që b ≠ -a dhe b ≠ a (Pse?).
Për a = 0 dhe b ≠ 0 secili numër është zgjidhje e barazimit.

x x + 2a 16a 2
4 Zgjidhe barazimin − = 2 .
x + 2a x − 2 a 4a − x 2

227
 5 Me traktorin A një arë mund të lëvrohet për 10 ditë, kurse me traktorin B për 15 ditë. Për sa ditë të
dy traktorët do ta lëvrojnë arën?
Zgjidhje.
Detyrën do ta zgjidhim me të ashtuquajturën “ sjellja në njësh”. Ta marrim se dy traktorë mund ta kryejnë
punën për x ditë.
1 1
Për një ditë pune traktori A do të lëvrojë pjesë të arës, traktori B do të lëvroj pjesë të arës,
10 15
1
ndërsa të dy traktorë do të lëvrojnë pjesë të arës.
x
1 1 1
Prandaj = + , prej ku fitohet x = 6.
x 10 15
1 1
+ ⎛1 1⎞
Prova. Të dy traktorë për një ditë do të lëvrojnë pjesë të arës, prandaj ⎜ + ⎟ ⋅ 6 = 1.
10 15 ⎝ 10 15 ⎠

6 Një pishinë mbushet nëpërmjet një gypi për 4 orë, ndërsa pishina e mbushur mund të zbrazet nëpërmjet
gypit tjetër për 7 orë. Për sa kohë do të mbushet pishina nëse hapen njëkohësisht të dy gypat.

Detyrat
3 Një pishinë mbushet me dy gypa. Gypi i parë
1 Zgjidhe barazimin: mund të mbush pishinën për 9 orë, ndërsa e i
3 2 5 x−2 x+2 dyti për 10 orë. Për sa kohë do të mbushet
a) + = ; b) + = 2; pishina e zbrazët nëse njëkohësisht janë të
x −1 x +1 x x+2 x−2
hapur të dy gypat?
3x + 1 2x − 5
c) 2 =2− ; 4 Një ndërmarrje bujqësore kanë planifikuar që
x + 6x + 9 x+3
me kombajnat e vet ta mbarojnë korrjen për
7 8 37 − 9 x
d) 2 + 2 = 3 . 14 ditë. Para se të fillojë korrja kanë porositur
x − 1 x − 2 x + 1 x − x2 − x + 1 disa kombajna të tjera, ashtu që me gjithë
mekanizimin e shtuar kanë mundur të korrin
2 Zgjidhe barazimin: çdo ditë nga 20 hektarë më tepër dhe korrjen
a) ( x + m ) = x ( x + m ) + 5m 2 ;
2
e kanë mbaruar për 10 ditë. Sa hektarë gjithsej
ishin korrur?
4+a 1 1 a
b) 3 − a = ; c) − = 2 ; 5 Shuma e shifrave të një numri dyshifror është
x −1 x −1 x + 1 x −1
13. Nëse shifrat i zëvendësojnë vendet numri i
ax − b bx + a a 2 + b 2 ri është për 9 më i vogël se i pari. Cili është ai
d) + = .
a+b a − b a2 − b2 numër.
6 Sa për qind alkool ka në përzierjen që fitohet
nga 3 litra alkool me 60% fortësi dhe 5 litra
alkool me 82% fortësi.
228
 6 FUNKSIONI LINEAR T, E, SH

Kujtohu! A Funksioni f(x)=ax + b, ku a dhe b janë

y = 2 x − 3 është funksion linear.
Cili numër është koeficient i argumentit dhe cili
është anëtari i lirë në funksionin y = 2x - 3?
Cakto domenin e funksionit y = 2x - 3
Cilën figurë paraqet bashkësia e pikave
{( x, y) | x ∈\ dhe y = x}?
numra të dhënë (konstante), quhet funksion linear.
Nëse e shfrytëzojmë shënimin y = f(x), atëherë
funksioni linear f(x) = ax + b mund të shënohet
edhe në këtë mënyrë
y = ax + b.

Funksionet lineare i hasim shpesh gjatë përshkrimit të ndodhive të ndryshme, gjendjeve, proceseve në natyrë,
shkencë, teknikë etj.
Për shembull, shpenzimet e përgjithshme T për prodhimin e llojit të caktuar të mallit (për shembull –këpucëve)
mund të njehsohen me formulën
T ( x ) = ax + To ,
ku a janë shpenzimet për njësi e prodhimit (një palë këpucë), T0 janë shpenzimet fikse që nuk varen nga
prodhimi (amortizimi, qiraja etj.), ndërsa x është numri i prodhimeve të gatshme (numri i palëve të këpucëve
të prodhuara).

1 Shkruaje formulën (funksionin linear) me të cilën njehsohet rruga e kaluar s gjatë lëvizjes së njëtrajtshme
me shpejtësi v dhe kohë t.
s (t ) = vt ose s (t ) = s0 + vt , ku s0 është rruga e kaluar paraprakisht.

2 Shkruaje formulën (funksionin linear) me të cilën do të njehsohet shpejtësia e çastit v e trupit që lirisht
bie me shpejtësi fillestare v0 për kohën t.
v (t ) = v0 + gt , ku g është gravitacioni i Tokës.

Nga formula f (x) = ax + b vërehet se:

koeficientet a dhe b mund të jenë çfarëdo numra real;

domeni (fusha e përkufizimit) i funksionit është e gjithë bashkësia e numrave real
(Pse?);
grafiku i funksionit linear është bashkësia

G = {( x, y ) x ∈ \, y = ax + b}.

229
 Kujtohu!
B 3 Paraqite gjeometrikisht grafikun e
Vizato drejtëzën që kalon nëpër pikat A(2, 3) funksionit
dhe B(-1, -2). y = 2 x + 3.
Vërej zgjidhjen.
x −1 0 1
Paraqite funksionin y =2x-3 Funksioni y = 2x + 3 është linear, pasi që është
y
paraqite me tabelë. i formës y = ax + b, me a = 2 dhe b = 3.
Domeni i funksionit është bashkësia \, pasi që
Paraqite grafikisht funksionin.
për secilin x ∈ \ dhe (2 x + 3)∈ \.
Grafiku i tij është bashkësia G = {( x, y ) | x ∈ \, y = 2 x + 3}.
Bashkësinë G gjeometrikisht e paraqesim në rrafshin koordinativ, gjegjësisht në rrafshin në të cilin
është dhënë sistemi koordinativ kënddrejtë i Dekartit.
E ke të njohur se grafiku i një funksioni linear gjithmonë y
paraqitet me drejtëz, prandaj, për vizatimin e tij, mjafton të (1,5)
caktojmë dy pika, konkretisht dy çifte të ndryshme (x,y) të atij
grafiku.
Me drejtëzën e vizatuar në vizatim është paraqitur grafiku i (−1,1) x
funksionit y =2x + 3, pasi që (-1, 1) ∈ G, (1, 5) ∈ G.
O
Më së shpeshti për vet drejtëzën thuhet se është “grafik i funksionit…”
ose “me drejtëzën funksioni është paraqitur gjeometrikisht …”.

4 Në sistemin e njëjtë koordinativ vizato drejtëza me të cilat grafikisht janë paraqitur funksionet:
a) y = 2 x + 1, y = 2 x − 3; b) y = x + 1, y = −2 x + 1.
Duke e zgjidhur detyrën e mësipërme sigurisht vërejte që pozita e grafikëve (drejtëzave) në lidhje me boshtet
koordinative varet nga koeficientet a dhe b të funksionit y = ax + b; të përkujtohemi në atë varshmëri.

1o. Për x = 0 funksioni y = ax + b fiton vlerë y=a ⋅ 0+b=b, prandaj grafiku (drejtëza) kalon nëpër
pikën (0, b) (vizatimi).
y y

0
b>
(0,b ) (0, 2 ) 0
b=
0
x b< x
O O
(0, −1)

230
 Prandaj, nëse

b > 0, grafiku e pret pjesën pozitive të boshtit y;

b = 0, grafiku kalon nëpër fillimin (origjinën) e koordinatave
b < 0, grafiku e pret pjesën negative të boshtit y.

Koeficienti b e përcakton “segmentin të cilin grafiku e pret në boshtin y”,

Vëre.
gjatësia e tij është b .

2o. Shqyrto vizatimin në të cilin janë paraqitur grafikët e funksioneve

x 1
y = 1x, a = 1, y = 2 x, a = 2 dhe y = , a = .
2 2

y y y
3 3 3
1
1
2 2 2
1 0,5
1
1 1 1 0,5
1 1 2
1 0,5
1 x x x
0 1 0 1 0
1 2 3 1 2 1 2 3 4

Në secilin vizatim mund të vërehet: nëse ndryshorja (argumenti) x zmadhohet për 1, përkatësisht prej 1 në
1
2, prej 2 në 3, prej 3 në 4, ..., pas secilit hap funksionet zmadhohet përkatësisht për 1, 2 - konkretisht
2
për aq sa është koeficienti i tij a.

Kjo vlen edhe në përgjithësi: Nga ngjashmëria e trekëndëshave ( x2 , y2 )

kënddrejtë në vizatim vëre se është e saktë y y2 − y1
y 2 − y1 ( x1 , y1 )
a= .
x2 − x1 (1, a + b ) x2 − x1
Për koeficientin a themi se përcakton drejtimin e grafikut a
(drejtëzës) dhe quhet koeficienti i drejtimit. Nëse dy funksione 1
b b
kanë koeficient të njëjtë të drejtimit a, atëherë grafikët e tyre x
janë drejtëza paralele. (Pse?) O 1 x1 x2

5 Cakto funksionin linear grafiku i të cilit kalon nëpër pikat A(1,1) dhe B(3,7).
Ndjeke zgjidhjen.

231
 Le të marrim një pikë të çfarëdoshme M(x, y) të drejtëzës – grafikut të funksionit linear të kërkuar.
y 2 − y1
Koeficientin e drejtimit do ta përcaktojmë me ndihmën e formulës, a = , përkatësisht për pikat A
x2 − x1
7 −1 y −1
e B kemi: a = , kurse për B e M; a = , rrjedhimisht; y − 1 = 7 − 1 , ose pas transformimit mund të
3 −1 x −1 x −1 3 −1
shënojmë, y = 3x - 2.

6 Cakto funksionin linear grafiku i të cilit kalon nëpër pikat (-2, 3) dhe (5, -4).

7 Mbushja e një cisterne me verë është paraqitur me grafikun në vizatim (segmenti i pandërprerë).
Cakto: y
a) Sa verë rrjedh nëpër gyp për 1 orë? 3

b) Sa verë kishte në cisternë para se të fillojë mbushja? 2

1,5
c) Shkruaj funksionin linear me të cilin mund të paraqitet në mënyrë 1
analitike ky proces 0 x
1 2 3

Kujtohu!
Për f(x)=2x + 1 njehso: f(1) dhe f(2).

Vërej se prej 1 < 2 rrjedh f(1) < f(2).

C Ndryshimi i funksionit linear (rritja e tij,
përkatësisht zbritja, shpejtësia e atij
Çfarë këndi formon grafiku i funksionit ndryshimi) varet nga koeficienti a. Nga vizatimet
y = 2x + 1 me kahun pozitiv të boshtit x? vijuese mund të vërehet ajo varësi:
Për cilën vlerë të a funksioni y=ax+b është rritës:
a) a > 0; b) a = 0; c) a < 0?

y y a =1 y
1 a=−1
a=0 (1, b + 1) (0,b )
1 −1
b x
1 x
(1, b − 1)
O b
0 1 2 0 1 x

Për funksionin y = b themi se është konstant, y = x+b y = −x + b

konkretisht me ndryshimin e argumentit x, vlera e monoton rritet monoton zbritës (zvogëlues)
funksionit nuk ndryshon.

232
 y y
p
(0,b )
q a<0
a>0

(0,b ) q
b x b x
O O
p

p rritet më shpejt se q, q rritet më ngadalë se p p zvogëlohet më shpejt se q, q zvogëlohet më

ngadalë se p.
Detyra
1 Paraqiti grafikisht funksionet
a) y = − 2 x + 3; b) y = −2 x − 1.
2
Vizato grafikun e funksionit y = 2x + b, nëse
dihet se ai kalon nëpër pikën A(-1, 2).
3 Paraqite grafikisht funksionin y = ax - 3, nëse
grafiku i tij është drejtëz paralele me grafikun e
funksionit y = 2x + 1.
4 Në funksionin y = ax + b cakto a dhe b ashtu
që grafiku i tij të kaloj nëpër pikat; A(0, 2)
dhe B(-3,0).

7 JOBARAZIMI LINEAR ME NJË TË PANJOHUR T, E, SH

Kujtohu! A Le të jenë A dhe B dy shprehje algjebrike

me një ndryshore. Nëse ato lidhen me
Jobarazimi x2 + 1 < 0 është kuadratik, ndërsa
njërën prej shenjave për jobarazim; <, ≤, >, ≥, për
jobarazimi x + 1 < 3 është linear.
shembull,
Pse jobarazimi x2 + 3 < 0 nuk ka zgjidhje? A < B,
Shkruaje zgjidhjen e jobarazimit fitohet relacion me një të panjohur, i cili quhet
x6 + 1 > 0 jobarazim me një të panjohur.
( x − 1)
2
x +1
Për shembull 2 x − 3 < x + 1, ≤ x, x + 1 > 0,
2
≥ 0, janë jobarazime me një të panjohur.
x −1 ( x + 1)
3

Nëse për ndonjë vlerë të panjohurës, jobarazimi kalon në jobarazi të saktë numerike, atëherë për atë vlerë
themi se është zgjidhje e jobarazimit.
Kështu për shembull, bashkësia e zgjidhjeve të jobarazimit x - 4 > 0 është bashkësi e numrave real më të
mëdhenj se 4, gjegjësisht intervali (4, + ∞); në këtë rast mund të themi se “jobarazimin e dhënë e plotëson çdo
numër x ∈ (4, + ∞)”.

233
 1 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të jobarazimit;
a) x 2 + 5 < 0; b) x 4 + 1 > 0.
a) Jobarazimi nuk është i saktë për asnjë numër real, prandaj ai nuk ka zgjidhje
b) Zgjidhja është e gjithë bashkësia e numrave real \ , në këtë rast të themi se bashkësia e zgjidhjeve
është intervali (−∞, +∞ ).

2 Cilët jobarazime vijuese nuk kanë zgjidhje? Pse?

x2 x2 + 1
a) ( x − 1) + 2 < 0;
2
b) 2 ≤ 0; c) ≤ 0.
x +1 x2

3 Shkruaje bashkësinë e zgjidhjeve të jobarazimit:

a) x < 1; b) x ≤ 1; c) x + 2 ≥ 0; d) x − 5 < 0.

Kujtohu!
Për dy jobarazime themi se janë
A janë ekuivalente jobarazitë numerike 3 > 1
B ekuivalente nëse bashkësia e zgjidhjeve
dhe 1 < 3 ? e njërit është e barabartë me bashkësinë e zgjidhjeve
A janë ekuivalente jobarazimet x > 1 dhe të tjetrit. Kjo mund të shënohet edhe në këtë mënyrë:
x + 2 > 1 + 2?
Si mundet të shkruhet në mënyrë tjetër
jobarazimi x < 3? A < B ⇔ C < D.

Gjatë mësimit të numrave je njoftuar me disa veti themelore të jobarazive numerike; ato veti vlejnë edhe për
jobarazimet e ndryshme. Për shembull:

1o. A < B ⇔ B > A; 2o. A < B ⇔ A + C < B + C ,

Ku C është shprehje e çfarëdoshme që nuk ka kuptim për vlerat e lejuara të ndryshores në jobarazimin A < B.

Ku C është shprehje e çfarëdoshme që nuk ka kuptim për vlerat e lejuara të ndryshores në jobarazimin A < B.

x − 3 ≥ 2 ⇔ x − 3 + 3 ≥ 2 + 3 ⇔ x ≥ 2 + 3.

3o. C > 0 ⇒ ( A < B ⇔ AC < BC ), C < 0 ⇒ ( A < B ⇔ AC > BC ),

Vlen edhe kushti: C > 0 (gjegjësisht C < 0) është jobarazi e saktë numerike për çdo vlerë të lejuar të
ndryshores në A < B. Kjo veti duhet të shfrytëzohet shumë me kujdes sepse: shumëzimi me një numër
negativ i jobarazimit e ndryshon shenjën e jobarazisë.

234
 4 Trego se vlen ekuivalenca vijuese x ( x − 2 ) > x 2 − x + 6 ⇔ x < −6.

Sqaro secilin hap me ndihmën e vetive 1o - 3o.

Kujtohu!
Secili jobarazim i cili me zbatimin e vetive;
Janë dhënë jobarazimet me zgjidhjet e tyre: D 1°, 2° dhe 3° transformohet në formë
a) x > 0, x ∈ (0, ∞ );
b) x < 0, x ∈ (−∞,0 ); ax < b,
c) x ≥ 0, x ∈ [0, ∞ ); ku a dhe b janë numra real, quhet jobarazim linear
d) x ≤ 0, x ∈ (−∞,0]. me një të panjohur.
Cakto zgjidhjen e jobarazimeve:
a) 0 ⋅ x < 0; b) 0 ⋅ x ≤ 0; 5 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të joba-
c) 0 ⋅ x < −1; d) 0 ⋅ x > −1. razimit:
Paraqiti në drejtëzën numerike intervalet a) 2 x < 3; b) −5 x ≤ 3; c) 2 x − 1 < 2 ( x + 1).
a) x ∈ (−∞,3); b) x ∈ (2, ∞ );
c) x ∈ (−∞,5]; d) x ∈ [3, ∞ ). Zgjidhjen tënde krahaso me zgjidhjen vijuese.

3 ⎛ 3⎞ 3 ⎡ 3 ⎞
a) 2 x < 3 ⇔ x < ; x ∈ ⎜ −∞, ⎟ ; b) −5 x ≤ 3 ⇔ x ≥ − ; x ∈ ⎢ − , +∞ ⎟ ;
2 ⎝ 2⎠ 5 ⎣ 5 ⎠
c) 2 x − 1 < 2 ( x + 1) ⇔ 0 ⋅ x < 3 ⇔ 0 < 3,

Sigurisht vëren se jobarazimi i dhënë është ekuivalent me jobarazinë e saktë numerike, prandaj bashkësia e
zgjidhjeve të tij është \, përkatësisht (−∞, +∞ ); në atë rast themi se jobarazimi i dhënë është jobarazim
identik (i pakushtëzuar).
1 + 3x
6 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të jobarazimit < x − 1.
3

1 + 3x
Nga < x − 1 ⇔ 0 < −2, përfundon se jobarazimi i dhënë është ekuivalent me jobarazinë jo të saktë
3
numerike, që do të thotë jobarazimi nuk ka zgjidhje.

x + 5 7 x − 1 x + 1 3x − 2 37
7 Zgjidhe jobarazimin, − ≥ + + .
8 6 3 4 12
Në mënyrë të njejtë si te barazimet; lirohemi nga emëruesi, i bartim ‘të panjohurat në anën e majtë”,
ndërsa ‘të njohurat në anën e djathtë” dhe pas rregullimit, fitohet jobarazim ekuivalent vijues -51x ≥ 51.

1
Pasi që -51 ≠ 0, jobarazimin e pjesëtojmë me -51, gjegjësisht e shumëzojmë me − (me numër negativ!),
51
prandaj fitohet x ≤-1. Prej këtu, bashkësia e zgjidhjeve e jobarazimit të dhënë do të jetë intervali (-∞, -1].

235
Bashkësinë e zgjidhjeve të jobarazimit mund ta paraqesim edhe grafikisht në boshtin numerik, duke e
vijëzuar pjesën e boshtit me numra të cilat i takojnë 123456789012345678901234
123456789012345678901234
123456789012345678901234]
intervalit të fituar, si në vizatim.
−5 −4 −3 −2 −1 0 1

3 − 5x x−6
8 Zgjidhe jobarazimin +2≤ dhe bashkësinë e zgjidhjeve paraqite në boshtin numerik.
4 2

Detyra

1 Zgjidhe jobarazimin: 3 Zgjidhe barazimin:

a) x − (2 − x ) < 3 x + 7;
x−5 3x − 2 7x + 6 x+2
b) (3x − 1) + (4 x + 3) ≥ (5 x + 4 ) .
2 2 2
a) > 3+ ; b) ≥1+ .
2 6 5 10
2 Zgjidhe barazimin:
3 x 2x − 3 x − 1 x
a) − < x; b) − ≥ .
4 2 4 3 2

SISTEMI I JOBARAZIMEVE LINEARE ME T, E, SH

8 NJË TË PANJOHUR

Le të jenë A<B dhe C<D dy jobarazime

Kujtohu!
A me një të panjohur.
Konjuksioni i atyre jobarazimeve
Zgjidhja e barazimit x < 5 është bashkësia
( A < B) dhe (C < D)
M1= (-∞, 5), ndërsa e jobarazimit x > -1 është
Quhet sistem i jobarazimeve me një të panjohur.
M2= (-1, ∞). Kurse M=M1∩M2= (-1, 5) është
zgjidhje e konjuksionit të atyre jobarazimeve.
Ajo paraqet kërkesën e konstatimit të ekzistencës
Cakto zgjidhjen e përbashkët të jobarazimeve
të vlerave të mundshme të të panjohurës në të dy
x ≥ 0 dhe x ≤ 0.
jobarazimet, të atilla që ato jobarazimet njëkohësisht
Paraqite grafikisht zgjidhjen e sistemit të
kthehen në jobarazi numerike të sakta. Për çdo
jobarazimeve x < 1 dhe x > -1.
numër të atillë themi se është zgjidhje e sistemit.

Për bashkësinë e të gjithë atyre numrave real, të cilët e plotësojnë një sistem të jobarazimeve, themi se
është bashkësia e zgjidhjeve të tij; të zgjidhet një sistem i jobarazimeve do të thotë të caktohet bashkësia
e zgjidhjeve të tij.
1
⎧4 x − 3 ≥ 5,
Zgjidhe sistemin e jobarazimeve ⎨
⎩1 + x < 16 − 2 x.
Zgjidhje.
236
 Nëse një jobarazim i sistemit zëvendësohet me tjetrin që është ekuivalent me të parin, atëherë bashkësia
e zgjidhjeve nuk ndryshon, prandaj sistemi i “ri” është ekuivalent me sistemin e dhënë. Kështu, sistemi i
dhënë mund të sillet në sistemin
⎧ x ≥ 2,
⎨
⎩ x < 5.
Në fillim caktohet bashkësia e zgjidhjeve për secilin jobarazim veçmas; pastaj gjendet prerja e atyre
bashkësive, përkatësisht pjesa e përbashkët e intervaleve –zgjidhjeve do të jetë bashkësia e zgjidhjeve të
sistemit. Për secilin jobarazim të dhënë në sistem, mund të shënojmë:
x ≥ 2, x ∈ [2, +∞ )
x < 5, x ∈ (−∞,5 ),
Prandaj bashkësia e zgjidhjeve M e sistemit do të jetë M = (−∞,5 ) [2, +∞ ) = [2,5 ).
Bashkësinë M mund ta caktojmë edhe grafikisht me ndihmën e dy boshteve numerike apo një boshti
numerik:
123456789012345678901234
123456789012345678901234
[
123456789012345678901234
12345678901234567
12345678901234567
[
0 1 2 3 4 5 6 )
12345678901234567
12345678901234567890123456789
12345678901234567890123456789 0 1 2 3 4 5 6
)
12345678901234567890123456789
0 1 2 3 4 5 6

Vërejtje. Mund të vërehet se gjatë zgjidhjes së një sistemi të jobarazimeve hapi kryesor vjen në fund. Ja disa
raste të cilat i hasim në praktikë:

⎧ x < −2, x < −2, x ∈ (−∞, −2 ); ⎧ x ≤ 3,

a) ⎪⎨ b) ⎨ Sistemi ka vetëm një zgjidhje,
⎪⎩ x > 1, x > 1, x ∈ (1, +∞ ). ⎩ x ≥ 3.
pasi që
Sistemi nuk ka zgjidhje, pasi që (−∞,3] [3, +∞ ) = {3}.
(−∞, −2 ) (1, +∞ ) = ∅.
⎧0 ⋅ x ≤ 3, x ∈ (−∞, +∞ ),
d) ⎪⎨
⎧0 ⋅ x < −1, ⎪⎩ x < 5, x ∈ (−∞,5 ),
c) ⎨ Sistemi nuk ka zgjidhje.
⎩ x > 2. Prandaj M = (−∞,5 ) ∩ (−∞, +∞ ) = (−∞,5 )
Pse?
është bashkësia e zgjidhjeve të sistemit.

⎧ 2 x 2
⎪⎪ − 3 x − 1 < 5 + 3
2 Zgjidhe sistemin e jobarazimeve ⎨
⎪x + 1 < x + 5.
⎪⎩ 3 4 6 2

Bashkësinë e zgjidhjeve paraqite në boshtin numerik.

237
 ⎧ x ≤ 10
⎪
3 Zgjidhe sistemin e jobarazimeve ⎨ x > −5
⎪ x < 4.
⎩
Edhe në rastin kur sistemi ka më tepër se dy jobarazime, zgjidhja e detyrës kryhet me procedurë të njëjtë:

⎧ x ≤ 10, x ∈ (−∞,10 ),
⎪⎪
⎨ x > −5 x ∈ (−5, +∞ ),
⎪
⎪⎩ x < 4, x ∈ (−∞,4 );

Bashkësia e zgjidhjeve M e sistemit është:

M = (−∞,10 ) ∩ (−5, +∞ ) ∩ (−∞, 4 ), 1234567890123456789012345
1234567890123456789012345
1234567890123456789012345
1234567890123456789012345
M = (−5,10 ) ∩ (−∞, 4 ) = (−5,4 ), përkatësisht −6 −5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
M = (−5, 4 ), (vizatimi)

⎧2 x − 1 > x + 4,
⎪
4 Zgjidhe sistemin e jobarazimeve ⎨3x + 7 < x + 27,
⎪4 x − 1 > x + 20.
⎩

Disa detyra shndërrohen në zgjidhje të

Kujtohu! B sistemit të jobarazimeve lineare; ja disa
shembuj.
⎧ x, x ≥ 0
| −3 |= 3, | +3 |= 3, | x | = ⎨ ⎧ x > 1,
⎩ − x, x < 0. 1< x ≤ 7 ⇔ ⎨ prej saj M = (1,7].
x > 1 ose x < 5 mund të jëtë e shkruar si 1 < x < 5.
⎩ x ≤ 7,
⎧ x − 3 > 1,
⎧A > 0 ⎧A < 0 Kujdes: 1 < x − 3 < 5 ⇔ ⎨
A⋅ B > 0 ⇔ ⎨ ose ⎨ ⎩ x − 3 < 5,
⎩B > 0 ⎩ B < 0.
përkatësisht 1 < x − 3 < 5 ⇔ 1 + 3 < x < 5 + 3.

x < 5 ⇔ − 5 < x < 5, Rrjedh se M = (−5,5 ); në mënyrë analoge x − 3 ≤ 2 ⇔ − 2 ≤ x − 3 ≤ 2 , përkatësisht

⎧ x − 3 ≥ −2
x−3 ≤ 2 ⇔ ⎨
⎩ x − 3 ≤ 2.

( x − 3)( x + 5) > 0; ky jobarazim sillet në bashkësinë e dy sistemeve të jobarazimeve, përkatësisht

(x - 3 > 0 dhe x + 5 > 0) ose (x - 3 < 0 dhe x + 5 < 0) (prodhimi i dy numrave është pozitiv nëse të dy
shumëzuesit kanë shenjë të njëjtë). Kjo do të thotë se bashkësia e zgjidhjeve M e jobarazimit të dhënë
është union i bashkësive të zgjidhjeve M1 dhe M2 të dy sistemeve:

238
 ⎧x − 3 > 0
⎨ M 1 = (3, +∞ );
⎩ x + 5 > 0, pra M = M 1 ∪ M 2 = (−∞, −5 ) ∪ (3, +∞ ).
⎧x − 3 < 0
⎨ M 2 = (−∞, −5 );
⎩ x + 5 < 0,

x −8
≤ 0; edhe ky jobarazim sillet në bashkësinë e dy sistemeve të jobarazimeve, përkatësisht
x+3
( x − 8 ≤ 0 ∧ x + 3 > 0 ) ∨ ( x − 8 ≥ 0 ∧ x + 3 < 0 ) (një thyesë është numër negativ nëse numëruesi dhe emëruesi
kanë shenja të kundërta). Prandaj, bashkësia e zgjidhjeve M e jobarazimit të dhënë është union i bashkësive
të zgjidhjeve M1 dhe M2 të dy sistemeve:
⎧ x − 8 ≤ 0, ⎧ x − 8 ≥ 0,
⎨ M 1 = (−3,8]; ⎨ M 2 = ∅; pra M = M 1 ∪ M 2 = (−3,8] ∪ ∅ = (−3,8].
⎩ x + 3 > 0, ⎩ x + 3 < 0,
x +1 1
5 Zgjidhe jobarazimin + < 0.
x−4 2

Detyra
1 Zgjidhe sistemin e jobarazimeve: 2 Zgjidhe jobarazimin:
⎧ x − 10 ≤ 0, a) 10 ≥ x + 2 ≥ 0; b) 3 − x < 4;
⎧2 x + 3 < 0, ⎪
a) ⎨ b) ⎨2 x + 1 > 0, 3
⎩ x + 3 > 0; ⎪ x − 2 > 0. c) x ( x − 3) < 0; d) ≤ −7.
⎩ x+5

239
 9 DETYRAT TEMATIKE KONTROLLUESE

1 Zgjidhi barazimet:
2 x +1 x + 2 x + 3 1
a) 2 x ( x − 5) + 3x ( x + 4 ) = x ( x + 1) + (2 x − 3)2 ; b) + + + = ;
3 4 5 6 5
4 1 1
c) + − = 0.
x − 3 2 2x − 6

2 Nëna është 26 vjet më e vjetër se e bija, pas 10 viteve ajo do të jetë tre herë më e vjetër se e bija. Sa
vite ka nëna, e sa e bija?

3 Largesën ndërmjet stacioneve A dhe B treni i pasagjerëve e kalon për 3 orë më pakë se ai i mallrave. Sa
është disten largesa e stacioneve A dhe B, nëse shpejtësia e trenit të mallrave është 50 km në orë, kurse
e trenit të pasagjerëve është 80 km në orë?

4 Numrin 4575 ndaje në tre mbledhës, ashtu që ato të rinë në raport 3:5:7.

5 Zgjidhe barazimin dhe diskuto zgjidhjen

a ( x + b ) + b ( x + a ) = 0.

6 Zgjidhi jobarazimet:
3x − 1 x + 1 x
a) − + < 1;
5 2 7
b) (9 x − 3)(6 x − 7 ) < (18 x − 1)(3 x + 2 ) − 1.

7 Zgjidhe sistemin e jobarazimeve:

⎧ 2x −1 x + 1 3
⎧5 x − 3 > 1 + x ⎪⎪ 5 ≥ 2 − 4 5
⎪
a) ⎨ 1 − 3x < 2 x − 5; b) ⎨
⎪⎩ 2 3 ⎪ 3x + 2 ≤ 2 x + 6.
⎪⎩ 7 7

8 Zgjidhi jobarazimet duke i transformuar ne sistem të jobarazimeve:

x −1
a) ( x + 1)( x + 4 ) > 0; b) < 0.
x+2

240
TEMA 7 TREKËNDËSHI DHE KATËRKËNDËSHI T

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Trekëndësha të puthitshëm................ 242 5 Katërkëndëshi; paralelogrami

dhe trapezi........................................ 260
2 Lidhjet ndërmjet brinjëve dhe këndeve
në trekëndësh. Vija e mesme............. 246 6 Konstruktimet themelore të
paralelogramit dhe trapezit................ 267
3 Pikat e rëndësishme të trekëndëshit.... 251
7 Detyrat kontrolluese tematike........... 272
4 Konstruktimet themelore të
trekëndëshit....................................... 256

123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890

241
 1 TREKËNDËSHA TË PUTHITSHËM

Kujtohu!

Secili shumëkëndësh me tre brinjë quhet A 1 Vërteto se shuma e këndeve të

trekëndëshit është 180°.
trekëndësh. C
C
Është dhënë Δ ABC. γ
γ Të vërtetohet
a
b
α + β + γ = 1800. α β
α β A B
A B
c
Cilat janë elemente themelore të trekëndëshit? Zgjidhjen tënde krahaso me zgjidhjen vijuese.
Për cilin trekëndësh themi se është
Në vizatim, nëpër kulmin C është tërhequr
a) Brinjëndryshëm b) barakrahës;
drejtëza MN, paralele me brinjën AB; gjatë saj
c) barabrinjës?
janë fituar këndet α1 dhe β1.
Sa kënde;
a) të gjëra, b) të drejta M C N
α1 β1
më së shumti mund të ketë një trekëndësh? γ
Cili trekëndësh quhet:
a) këndngushtë; b) kënddrejtë; α β
A B
c) këndgjerë?
α = α1, përkatësisht β = β1 (si kënde të tjetëranshme të transversales AC, përkatësisht BC dhe drejtëzave
paralele AB dhe MN.
( MCN = 1800 (si kënd i shtrirë), prandaj α1 + γ + β1 = ( MCN = 180 .
0

α + β + γ = α1 + β1 + γ = ( MCN = 1800.

2 Në një trekëndësh njëri kënd ka 40°, ndërsa këndi tjetër ka 75°. Sa shkallë ka këndi i tretë?

3 Në një trekëndësh barakrahës këndi në majës ka 40°. Nga sa shkallë kanë këndet në bazës?

4 Duke e shfrytëzuar teoremën për shumën e këndeve në një trekëndësh, vërteto se janë të saktë
pohimet vijuese.

a) Nëse dy kënde në një trekëndësh janë të barabartë me dy kënde në trekëndëshin tjetër, atëherë
edhe këndet e treta janë të barabartë ndërmjet tyre.
b) Secili kënd në trekëndëshin barabrinjës ka 60°.
c) Një trekëndësh mund të ketë vetëm një kënd që nuk është i ngushtë.
d) Këndet e ngushta në trekëndëshin kënddrejtë janë komplementare.

242
5 Në vizatim janë paraqitur këndet e jashtme a1, b1, dhe g1 C
të trekëndëshit ABC. γ1
a) Trego se α1 + β1 + γ 1 = 3600. β1
A
b) Cakto γ 1 , ako α = 500 dhe β = 800. α1 B

Kujtohu! B Për dy trekëndësh themi se janë të

Për dy figura gjeometrike F1 dhe F2 themi se janë
të puthitshme, nëse me lëvizje mund të sillen
deri në përputhje.Shkruajmë F1 ≅ F2, dhe themi
se figura F1 është e puthitshme me figurën F2.
F2
F1
puthitshëm, nëse gjatë vendosjes së
njërit mbi tjetrin me lëvizje mund të sillen deri në
përputhje.
Kulmet që përputhen gjatë vendosjes së dy
trekëndëshave të puthitshëm quhen kulme
përkatëse.
Këndet pranë kulmeve të puthitshëm dhe
brinjëve, të përcaktuar prej dy kulmeve
përkatëse, quhen këndet përkatëse dhe brinjët
përkatëse.

6 Në vizatim janë paraqitur dy trekëndësha të puthitshëm, Δ ABC dhe Δ A1 B1C1 , ku kulmet përkatëse
janë; A me A1, B me B1, C me C1.
Këtë shkurtimisht e shënojmë: C C1

Δ ABC ≅ Δ A1 B1C1 .
Çfarë janë brinjët përkatëse mes veti?
Çfarë janë këndet përkatëse mes veti? A B A1 B1

Nga përkufizimi i trekëndëshave të puthitshme mund të përfundosh se nëse Δ ABC ≅ Δ A1 B1C1 , atëherë:

AB = A1 B1 , BC = B1C1 , AC = A1C1 ,
( A = ( A1 , ( B = ( B1 , ( C = ( C1 .

Vlen edhe e kundërta:

Nëse elementet themelore përkatëse të dy trekëndëshave jenë ndërmjet tyte të barabartë, atëherë
ato trekëndësha janë të puthitshëm.

Por, puthitshmëria e dy trekëndëshave mund të konstatohet edhe me numër më të vogël të barasive mes
elementeve gjegjëse (në vend se gjashtë të mësipërm).
Ato kushte i mësove në klasën e gjashtë me emër shenjat për puthitshmërinë e trekëndëshave. Këtu do
ti përsërisim ato.
243
 1. Shenja BKB (brinjë – kënd – brinjë)
Dy trekëndësha janë të puthitshëm, nëse dy brinjë dhe këndi ndërmjet tyre të njërit trekëndësh janë përkatësisht
të barabartë me dy brinjë dhe këndin ndërmjet tyre të trekëndëshit tjetër.
D.m.th.:
C F
Nëse në Δ ABC dhe Δ DEF (vizatimi):
AB = DE, AC = DF dhe ( A = ( D,
atëherë Δ ABC ≅ Δ DEF . A B D E

2. Shenja KBK (kënd – brinjë – kënd).

Dy trekëndësha janë të puthitshëm nëse një brinjë dhe dy kënde që shtrihen në të të njërit trekëndësh janë
përkatësisht të barabartë me një brinjë dhe dy kënde që shtrihen në të të trekëndëshit tjetër.

D.m.th.:
C T
Nëse Δ ABC dhe Δ RST (vizatimi):
AB = RS , ( A = ( R dhe ( B = ( S ,
atëherë Δ ABC ≅ Δ RST . A B R S

1. Indici BBB (brinjë - brinjë - brinjë).

Dy trekëndësha janë të puthitshëm nëse të tre brinjë të njërit trekëndësh janë përkatësisht të barabartë me tre
brinjë të trekëndëshit tjetër.
C R
D.m.th.:
Nëse në Δ ABC dhe Δ PQR (vizatimi):
AB = PQ, BC = QR dhe CA = RP,
atëherë Δ ABC ≅ Δ PQR.
A B P Q

Puthitshmëria e trekëndëshave shfrytëzohet për vërtetimin e barazisë të trekëndëshave, barazisë së

këndeve dhe për zgjidhjen e detyrave tjera.

7 Segmentet AB dhe CD përgjysmohen në pikën S (vizatimi). Vërteto se AC = BD.

Prej kushtit të detyrës kemi: SA = SB, SC = SD dhe (1 = ( 2 (si kënde A D

S
të kryqëzuara). Sipas shenjës, Δ ASC ≅ Δ BSD, prandaj AC = BD 1 2
B
(si brinjë gjegjëse të trekëndëshave të puthitshëm). C

8 Duke i shfrytëzuar vetitë e llojit të caktuar të trekëndëshave, formulo shenjën:

a) BKB për puthitshmërinë e trekëndëshave kënddrejtë.
b) KBK për puthitshmërinë e trekëndëshave barakrahës.
c) BBB për puthitshmërinë e trekëndëshave barabrinjës.
244
 Detyra
1 Cakto llojin e trekëndëshit nëse shuma e dy
këndeve të tij është e barabartë me këndin e
tretë.
2 Në Δ ABC , këndi α ka 111°, ndërsa β është
dy herë më i vogël se këndi γ. Nga sa shkallë
kanë këndet β dhe γ?
3 Cakto llojin e trekëndëshit në të cilin njëri nga
këndet e jashtme është;
a) i barabartë me këndin fqinjë të trekëndëshit
b) më i vogël se këndi fqinj i trekëndëshit
4 Vërteto se çdo kënd i jashtëm i trekëndëshit
është i barabartë me shumën e dy këndeve të
brendshme jofqinje.
5 Cakto madhësinë e këndit të ngushtë ndërmjet
simetraleve të këndeve të ngushta të
trekëndëshit kënddrejtë.
6 Për trekëndëshat ABC dhe KLM vlen
AB = KL, BC = KM dhe ( B = ( K . Cilët
elemente të tjera themelore të atyre
trekëndëshave janë përkatësisht të barabartë
ndërmjet tyre?
7 Nëse në Δ ABC , BA = BC dhe nëse M shtrihet
ndërmjet A dhe C, ashtu që ( ABM = ( CBM ,
atëherë M është mesi i brinjës AC. Vërtetim.
8 Shprehe me fjalë indicin BKB për puthit-
shmërinë e dy trekëndëshave barakrahës.
9 Detyrat e mëposhtme a) –c) janë të lidhur me
vizatimin
S T
C
1 2
A B
a) Është dhënë ( SAB = ( TBA, (1 = ( 2.
Vërteto se Δ ABT ≅ Δ BAS .
b) Është dhënë: ( S = ( T , (1 = ( 2.
Vërteto se Δ ABT ≅ Δ BAS .
c) Është dhënë AT = BS , AC = BC. Vërteto
se Δ ACS ≅ Δ BCT .
10 Shprehe me fjalë shenjën KBK për dy trekën-
dësha kënddrejtë; a) nëpërmjet kateteve;
b) nëpërmjet hipotenuzave.
11 Gjysmëdrejtëza AB e pret segmentin CD dhe
e përgjysmon me pikëprerjen. Vërteto se nëse
AC = AD, atëherë AB ⊥ CD.
12 Trego se nëse tre kënde të një trekëndëshi,
përkatësisht janë të barabartë me tre kënde të
trekëndëshit tjetër, atëherë ato trekëndësha në
rast të përgjithshëm nuk janë të puthitshëm.
245
 LIDHJET NDËRMJET BRINJËVE DHE KËNDEVE
2 NË TREKËNDËSH. VIJA E MESME

Kujtohut
A 1 Është dhënë trekëndësh barakrahës
Δ ABC me krahe CA = CB (fig.a)
Për cilin trekëndësh thuhet se është barakrahës?
Ǒthotë shenja për trekëndësha të puthitshëm: Vërteto se: ( A = ( B.
C
a) BKB; b) KBK? a)
Ǒshfrytëzojmë për vërtetimin e barazisë së dy
segmenteve, gjegjësisht dy këndeve, si elemente
A B
të trekëndëshit?
C
Tërhiqe simetralen e ( C dhe prerjen me bazën AB shëno me D, vizatimi b). b)

Trego se Δ CDA ≅ Δ CDB (sipas BKB) dhe sille përfundimin se ( A = ( B. A B

D

2 Është dhënë Δ ABC me ( A = ( B ,vizatimi a). Vërteto se AC = BC.

C C
Tërhiqe simetralen e ( C dhe prerjen me bazën AB shëno a) b)
me D, vizatimi b).
Trego se Δ CDA ≅ Δ CDB (sipas KBK) dhe sille përfundimin
se AC = BC. A B A B
D

Me detyrat 1 dhe 2 e vërtetove teoremën (vetinë karakteristike) për trekëndëshin barakrahës, të cilën e ke të
njohur mirë prej më parë:
Një trekëndësh është barakrahës nëse dhe vetëm nëse ai ka dy kënde të barabartë.
Me fjalë tjerë, nga detyrat 1 dhe 2 përfundojmë se:

1O Në çdo trekëndësh,
përballë brinjëve të barabarta shtrihen këndet e barabartë dhe e anasjellta,
përballë këndeve të barabartë shtrihen brinjë të barabarta.

B 3 Në trekëndëshin ABC në vizatim a), AB > AC. Vërteto

se ( C > ( B.
C B
a)

246
 Që ta vërtetosh të anasjelltën, në brinjën AB (e cila është më e madhe se A
AC), zgjedh pikën D, ashtu që AD = AC. Me të do ta fitosh D
trekëndëshin barakrahës ACD, si në vizatim b). dhe ( ACD = ( ADC.
C B
b)
( C = ( ACB është më i madh se ( ACD, ndërsa ( ADC është më i madh se ( B (si kënd i jashtëm
i Δ BCD ). Prandaj: ( C > ( ACD, ( ACD = ( ADC , ( ADC > ( B, që d.m.th se ( C > ( B.
A
4 Në Δ ABC është dhënë: ( C > ( B. do të
vërtetojmë se: AB > AC.
Vërtetimi mund të kryhet në mënyrë “indirekte”, me ndihmën C B
e metodës “e kundërta”.
Të supozojmë të kundërtën, gjegjësisht nëse brinja AB nuk është më e madhe se brinja AC. Atëherë
duhet të jetë: ose AB = AC ose AB < AC.

Nëse do të ishte AB = AC , atëherë sipas detyrës 1 do të kishim ( C = ( B, a toa protivre-

e kjo është në kundërshtim me kushtin ( C > ( B.
Nëse do të ishte AB < AC , atëherë sipas detyrës 3 do të kishim ( C < ( B, e kjo është në
kundërshtim me kushtin ( C > ( B.
Nga kjo përfundojmë (indirekt) se AB > AC.

Mbani mend!

2O Në çdo trekëndësh,
përballë brinjës më të madhe shtrihet këndi më i madh dhe, e kundërta
përball këndit më të madh shtrihet brinja më e madhe.

5 Shpjego pse:
a) në trekëndëshin kënddrejtë brinja më e madhe është hipotenuza;
b) në trekëndëshin këndgjerë brinja më e madhe është përballë këndit të gjerë;
c) në trekëndëshin brinjëndryshëm, këndet që shtrihen në brinjën më të madhe janë të ngushtë.

C 6 Në Δ ABC në vizatim, për brinjët

Kujtohu! a, b dhe c është dhënë:
Në Δ RST është dhënë: RS = 5, ST = 8 dhe a ≥ b ≥ c. Vërteto se: C
TR = 6. Cili prej këndeve ( S , ( T është më i a < b + c.
vogël? b a
Si janë ndërmjet vete këndet pran bazës te
trekëndëshi barakrahës? A
c
B

247
 Që ta vërtetosh atë, në vazhdim të brinjës AC nëpër pikën A barte C
AD = AB = c dhe lidhe pikën D me pikën B (vizatimi).
b a

Δ ABD është barakrahës, prandaj ( ADB = ( ABD.

A B
c
( CBD > ( ABD, prandaj ( CBD > ( ADB.
c

Pasi që në Δ BCD, përball këndit më të vogël shtrihet brinja më e vogël, D

rrjedh se CB < CD. Nga ajo se CB = a dhe CD = b + c, fitohet a < b + c.

7 Në Δ ABC (vizatimi nga detyra 6), është dhënë: a ≥ b ≥ c. Vërteto se:

b > a − c, c > a − b.

Shfrytëzo rezultatin nga detyra 6 : a > b + c. Pastaj, nga të dy anë të kësaj barazisë zbrite së pari c, e
pastaj b. Në atë mënyrë do ti fitosh barazitë e kërkuara.

Mbani mend!

3O Në cilin do trekëndësh me brinjë a, b dhe c:

secila brinjë është më e vogël se shuma e dy të tjerëve, përkatësisht;
a < b + c, b < c + a, c < a + b;

Secila brinjë është më e madhe se (vlera absolute e) ndryshimi i dy të tjerëve, gjegjësisht

a >| b − c |, b >| a − c |, c >| a − b | .

Kjo veti mund të merret si shenjë për ekzistimin e trekëndëshit, që do të thotë: nëse a, b dhe c janë
numra real pozitiv, të tillë që; a < b + c, b < c + a, c < a + b, atëherë me tre segmente që kanë gjatësinë
të barabartë me numrat a, b dhe c, mund të konstruktohet trekëndësh.

8 A ekziston trekëndësh me brinjë:

a) 3, 5, 9; b) 2, 6, 7; c) 3, 4, 7; d) 22, 22, 2 ?

9 Në një trekëndësh njëra brinjë është 7 cm, ndërsa tjetra 2 cm. Në “cilët kufi” është gjatësia e brinjës
së tretë?

248
 Kujtohu!
D 10 Nëpër mesin M të brinjës AC të
Ç është vija e mesme e trekëndëshit? Δ ABC janë tërhequr drejtëzat
Pikat M dhe N janë meset e brinjëve AC dhe MN & AB ( N ∈ BC ) dhe MP & BC ( P ∈ AB ), si në
BC të ΔABC . Segmenti MN është vija e mesme vizatim.
e trekëndëshit ABC. C
γ
Çfarë pozitë reciproke kanë vija e mesme MN Mα N
dhe brinja AB? 1
α3 γ
γ1
Nëse AB = 6 cm, sa është i gjatë MN?
2

γ3
C α α2
A B
P
M N Vërteto se:
AP = PB ;
A B
Në përgjithësi, nëse MN është vija e mesme (që CN = NB ;
nuk ka pikë të përbashkët me brinjën AB) e 1
MN = AB.
trekëndëshit ABC, atëherë 2
1 Për atë arsye, shqyrto Δ APM dhe Δ MNC , e pastaj
MN & AB dhe MN = AB.
2 Δ BPN dhe Δ MNP.
Logjikimin tënd krahasoje me atë vijues:
Δ APM ≅ Δ MNC (sipas shenjës KBK: α = α1 , γ = γ 1 - si kënde përgjegjëse, AM = MC - sipas kushtit),
prandaj AP = MN dhe MP = CN .
Δ BPN ≅ Δ MNP (sipas shenjës KBK: α 2 = α 3 , γ 2 = γ 3 - si kënde të tjetëranshme, NP - brinja e
përbashkët), prandaj MN = PB dhe MP = NB.
Rrjedhimisht: AP = MN = PB i CN = MP = NB, gjegjësisht P është mesi i AB dhe N është mesi i CB.
D.m.th., segmentet MN, MP dhe NP janë vija të mesme të trekëndëshit ABC.
1
Nga AP = MN = PB dhe AP + BP = AB , rrjedh se MN = AB.
2
Mbani mend!

4O Drejtëza që kalon nëpër mesin e një brinje të trekëndëshit dhe është paralele me tjetrën,

a) e përgjysmon brinjën e tretë dhe

b) segmenti i saj ndërmjet brinjëve të trekëndëshit (vija e mesme) është sa gjysma e
brinjës paralele.
Vlen edhe e kundërta:
Nëse MN është vija e mesme e Δ ABC ku M dhe N janë përkatësisht meset e brinjëve AC dhe BC,
atëherë
1
MN & AB dhe MN = AB.
2

249
11 Trego se vijat e mesme të:
a) trekëndëshit kënddrejtë formojnë trekëndësh kënddrejtë;
b) trekëndësh barakrahës formojnë trekëndësh barakrahës.
Detyra
1 Në Δ ABC brinjët janë:
AB = 10cm, BC = 12cm, AC = 6cm. Cili prej
këndeve të trekëndëshit është më i madh, e
cili është më i vogël?
2 Në Δ ABC : BC < CA < AB. A mundet këndi
në kulmin B të jetë i gjerë?
3 Në trekëndëshin kënddrejtë Δ ABC (( C = 900 )
njëri kënd i ngushtë është 43°. Cila prej dy
kateteve është më e madhe?
4 Në trekëndëshin ABC, këndi i jashtëm pranë
kulmit A është α1=122°, ndërsa këndi i
brendshëm pran kulmit C është γ = 40°. Cakto
cila brinjë e trekëndëshit është më e gjatë, e
cila më e shkurtë.
5 Njëri nga këndet e brendshme të trekëndëshit
barakrahës ABC është 100°. Cili është më i
madh krahu apo baza e trekëndëshit?
6 Kontrollo me cilat segmente mund të vizatohet
trekëndëshi:
a) 9 cm, 7 cm, 15 cm; b) 2 cm, 2 dm, 0,2 m;
c) 0,3 m, 75 cm, 4 dm.
7 Nëse trekëndëshi ABC ka brinjë a = 5cm dhe
b = 3cm, sa mund të jetë brinja e tretë c?
8 Segmentet AB dhe CD priten në pikën E,
ashtu që
( ACE > ( CAE dhe ( EDB > ( DBE.
Vërteto se AB > CD. (Bëje vizatimin.)
250
9 Vërteto se cili do segment me pika të skajshme:
një kulm të trekëndëshit të dhënë dhe cilëndo
pikë të brinjës përball atij kulmi, është më i vogël
se gjysmëperimetri i trekëndëshit.
10 Në brinjën AB të trekëndëshit ABC është marrë
pika D. Vërteto se segmenti CD është të
paktën më i vogël se njëra prej brinjëve AC
ose BC. (Bëje vizatimin)
11 Pikat M, N dhe P janë meset e brinjëve të
trekëndëshit ABC. Njehso perimetrin e trekën-
dëshit ABC, nëse perimetri i trekëndëshit MNP
është 17,25 dm.
12 Perimetri i trekëndëshit ABC është 24 cm,
ndërsa perimetri i katërkëndëshit ABNM është
22 cm. Njehso gjatësinë e vijës së mesme MN
të trekëndëshit ABC (vizatimi).
C
M N
A B
13 Le të jetë M pikë e brendshme e çfarëdoshme
e trekëndëshit ABC. Vërteto se
MA + MB < CA + CB. (Bëje vizatimin)
14 Zgjedh cilën do pikë M në një trekëndësh ABC
dhe lidhe me segmente me kulmet e
trekëndëshit. Vërteto se shuma e atyre tre
segmenteve:
a) është më e madhe se gjysmëperimetri;
b) është më e vogël se perimetri i trekëndëshit.
(Bëje vizatimin.)
 3 PIKAT E RËNDËSISHME TË TREKËNDËSHIT

Në brinjën AB të Δ ABC (në vizatim) është

Kujtohu! A zgjedhur pika D dhe është tërhequr
Ǒështë simetralja e segmentit? gjysmëdrejtëza CD.
C
Si konstruktohet?
N

A B
A B O D
M

Gjysmëdrejtëza CD shtrihet në ( C të Δ ABC dhe

Ǒështë simetralja e këndit? Si konstruktohet? e ndan atë kënd në dy kënde γ1 dhe γ2.

Segmenti CD (siç dinë edhe më parë) quhet;

C
a) mesore e trekëndëshit ABC, e tërhequr nga kulmi C, nëse D është
mesi i brinjës AB; shënohet me mc (në vizatim);
hc tc
b) lartësia e trekëndëshit ABC, e lëshuar nga kulmi C, nëse CD ⊥ AB;
shënohet me hc. A B
c) Gjysmëdrejtëza CD quhet simetralje (përgjysmore) e ( C të
C
trekëndëshit ABC, nëse y1= y2: shënohet me sg.
Nëse trekëndëshi është këndgjerë (si në vizatim), atëherë këmbëza e hc
lartësisë e lëshuar nga kulmi C, shtrihet në vazhdimin e brinjës AB.
A B
Në praktik me “mesore” ose ‘lartësia’ kuptojmë edhe gjatësinë e segmentit përkatës.

1 a) Si quhen simetralet e segmenteve AB, BC dhe CA të “ABC?

b) Sa: mesore, lartësi, simetrale të këndeve, simetrale të brinjëve; ka secili trekëndësh?

M
Kujtohu!
Nëse M është pika e simetrales së segmentit AB, atëherë si jenë ndërmjet tyre
A B
segmentet MA dhe MB? sAB
Nëse M është pikë e përgjysmores të këndit POQ, atëherë si jenë ndërmjet
Q
tyre largësitë e M deri te krahët e këndit, përkatësisht ME dhe MF ? F
M
Rrethi është plotësisht i përcaktuar me:
a) qendrën dhe rrezen; P
O
b) me tre pika të saj. E

251
B 2 Vizato trekëndësh ABC.

Konstrukto simetralet sa dhe sb të brinjëve BC dhe CA dhe shëno me O prerjen e tyre.

Vërteto se edhe simetralja sc e brinjës AB kalon nëpër pikën O.

Nga kjo përfundo se O është qendra e rrethit që kalon nëpër kulmet e Δ ABC.

Shqyrto vizatimin. C
Sipas vetisë së simetrales së segmentit, rrjedh se: sb
sa
O ∈ sa , prandaj OB = OC ; O ∈ sb , prandaj OC = OA. O

Sipas kësaj OA = OB, reyulton që O ∈ sc . A B

sc

Mbani mend!

Simetralet e brinjëve të trekëndëshit ABC priten në një pikë O, e cila është qendër e rrethit
të jashtëshkruar në trekëndëshin ABC.

3 Vizato trekëndësh ABC.

Konstrukto simetralet (përgjysmoret) sα dhe sβ të këndeve α dhe β (α = ( A, β = ( B ) dhe shëno me S
prerjen e tyre. C
Vërteto se edhe simetralja sγ kalon nëpër pikën S. A1
B1 S
Sipas vetisë të simetrales së këndit kemi: sα sβ
SB1 = SC1 dhe SC1 = SA1 . rredh se
SA1 = SB1 , d.m.th. S ∈ sγ . A B
C1

Mbani mend!

Simetralet e këndeve të trekëndëshit ABC priten në një pikë S, e cila është qendër e rrethit
të brendashkruar në trekëndëshin ABC.

M )(
Kujtohu!
( ) ( )
M
Si tërhiqet normalja n në drejtëzën p, e lëshuar )(
nga pika M (në vizatim)? M N
Si do të tërheqësh normale nga pika M në segmentin
AB, e pastaj nga pika N në segmentin CD, në vizatim? A B C D

252
C 4 Në trekëndëshin ABC në vizatim, nga secili kulm A, B, C është lëshuar normalja në brinjën
e tij të përballtë dhe me A1, B1, C1 këmbëzat përkatëse të tyre.
C
Si quhet secili segment AA1, BB1 dhe CC1? A1
Të tre segmente AA1, BB1 dhe CC1 (lartësitë e Δ ABC ) priten në B1
pikën H; ajo quhet ortoqendra e Δ ABC . H

Ku gjendet ortoqendra H (në lidhje me Δ ABC )? A C1 B

5 Shqyrto a) trekëndëshin kënddrejtë ABC dhe b) trekëndëshin këndgjerë ABC në vizatimet.

B C
Cilat janë lartësitë e trekëndëshit
a
kënddrejtë Δ ABC ? c A1
a b
hc
Emërto lartësitë e trekëndëshit
këndgjerë Δ ABC. b A C1 A c B
C≡H
B1
Mbani mend! H

Te secili trekëndësh, lartësitë (ose vazhdimet e tyre) priten në një pikë; ajo quhet ortoqendra
e trekëndëshit.
Ortoqendra në trekëndëshin këndngushtë është pika e brendshme, në trekëndëshin kënddrejtë
- përputhet me kulmin e këndit të drejtë, ndërsa në trekëndëshin këndgjerë -ajo është pikë e
jashtme.

D 6 Në vizatim është paraqitur Δ ABC. Pikat A1, B1 dhe C1 janë përkatësisht meset e brinjëve
BC, CA dhe AB.
C
Si quhen segmentet AA1, BB1 dhe CC1? B1 A1
T
Si quhet pika T në të cilën priten tre segmente
AA1, BB1 dhe CC1? A B
C1

Secili segment AA1, BB1 dhe CC1 quhet mesore, ndërsa prerja e tyre, pika T, quhet pika
e rëndimit e trekëndëshit ABC.

253
5 Në trekëndëshin ABC në vizatim janë tërhequr mesoret AA1 dhe CC1, ndërsa prerja e tyre është
shënuar me T. Në trekëndëshin ATC është tërhequr vija e mesme MN (paralele me AC), ndërsa
në trekëndëshin ABC –vija e mesme
C
A1C1 & AC . Vërteto se:
N A1
a) Δ MNT ≅ Δ A1C1T . T

b) AT = 2 ⋅ TA1 (gjegjësisht T e ndan vijën e mesme në raport A

M
B
C1
2:1).

c) Mesorja e tërhequr prej kulmit B kalon nëpër pikën T ( T është pika e rëndimit e Δ ABC ).

Nëse ke nevojë, shiqo arsyetimin.

1
a) Vëre se MN = AC = A1C1 (pse?), ( M = ( TA1C1 dhe ( N = ( TC1 A1 , prandaj sipas indicit KBK
2
fitohet a).

b) Nga puthitja e Δ MNT ≅ Δ A1C1T rrjedh se MT = TA1 , meqë sipas kushtit AM = MT , fitohet b).

Mesorja e tërhequr prej kulmit B duhet po ashtu të kaloj nëpër pikën T, pasi që edhe ajo e ndan, mesoren
AA1 në relacion AT = 2 ⋅ TA1 , Ekziston vetëm një pikë T e cila e ndan në atë raport mesoren AA1.

Mbani mend!

Në secilin trekëndësh, mesoret priten në një pikë; ajo quhet pika e rëndimit e trekëndëshit.
Pika e rëndimit e ndan secilën mesore në dy pjesë, ashtu që pjesa deri te kulmi është dy
herë më e madhe se pjesa tjetër.
Katër pikat; qendra e rrethit të jashtëshkruar, qendra e rrethit të brendashkruar, ortoqendra
dhe pika e rëndimit, quhen katër pika të rëndësishme të trekëndëshit.

254
 Detyra
1 Njëri kënd në trekëndëshin kënddrejtë ka 52°.
Sa janë këndet që i formojnë katetet me
lartësinë e lëshuar në hipotenuzë.
2 Katetet e një trekëndëshi kënddrejtë Δ ABC
janë a = 6 cm dhe b = 8 cm. a) Sa është rrezja
R e rrethit të jashtëshkruar? b) Sa është mesorja
tc e tërhequr nga kulmi C i këndit të drejtë?
3 Njehso këndin mes simetrales së këndit dhe
lartësisë së Δ ABC që janë të tërhequra nga
kulmi C, nëse ( A = 620 dhe ( B = 740. Bëje
vizatimin.
4 Brinjët e Δ ABC kanë gjatësitë a = 5 cm,
b = 6 cm, c = 9 cm. Cila lartësi ka gjatësi më
të madhe?
5 Në Δ ABC janë dhënë këndet ( A= 680 dhe
( B = 400. Të gjinden këndet ndërmjet;
a) lartësive;
b) simetraleve të këndeve të Δ ABC.
6 Vërteto se vija e rëndimit e tërhequr nga kulmi
C i këndit të drejtë në trekëndëshin kënddrejtë
Δ ABC është e barabartë me gjysmën e
hipotenuzës.
7 Në cilin trekëndësh të katër pika të rëndësishme
përputhen?
8 Cila nga katër pika të rëndësishme të trekën-
dëshit mund të shtrihen jashtë trekëndëshit?
9 Vizato trekëndësh barakrahës Δ ABC 1 d h e
cakto katër pikat e rëndësishme të tij.
a) Në cilin segment ato shtrihen?
b) Cakto largësinë ndërmjet ortoqendrës H dhe
qendrës O të rrethit të brendashkruar në atë
trekëndësh.
10 Në trekëndëshin barakrahës Δ ABC, me CD
është shënuar lartësia e lëshuar në bazën AB.
Njehso CD, nëse perimetrat e trekëndëshave
ABC dhe ADC janë përkatësisht 36cm dhe
28cm.
11 Në trekëndëshin barakrahës këndngushtë
Δ ABC me bazë AB, lartësitë ha dhe hb janë të
barabartë. Vërteto!
12 Simetralja e këndit të brendshëm të
trekëndëshit pritet me simetralet e dy këndeve
të jashtme jofqinje në një pikë M. Vërteto se
M është njëlloj e larguar nga të tre brinjë të
trekëndëshit.
255
 4 KONSTRUKTIMET THEMELORE TË TREKËNDËSHIT

Kujtohu!

1) Si konstruktohet (konkretisht, si ‘bartet’ në gjysmëdrejtëzën e dhënë, me vizore dhe kompas):

a) segmenti me gjatësi të dhënë;
b) këndi me madhësi të dhënë?
a b)
a) a
α α
O A x  
r

 
r

Sqaro veprimet me fjalë.

2) Si konstruktohet simetralja e segmentit?

Sqaro veprimet me fjalë.

A B
3) Si konstruktohet simetralja e këndit?
Sqaro veprimet.

α /2
α α /2

4) Vizato gjysmëdrejtëzën Ox dhe konstrukto këndin prej a) 60°; b) 30°; c) 120°; d) 90°. Sqaro veprimet.
a) b) c) d)

60° 120°
30°

Konstrukto tangjenten në pikën M të dhënë në rreth, me konstruktimin e:

a) këndit prej 90°; b) simetrales së segmentit. Sqaro veprimet e bëra.

M O1
M O
O

256
A 1 Të konstruktohet trekëndëshi nëse janë të njohur dy brinjë të tij dhe këndi mes tyre.
Janë dhënë: segmentet b, c dhe këndi α.
Kërkohet: të konstruktohet ΔABC me brinjë b dhe c dhe kënd ndërmjet tyre α.
Të supozojmë se detyra është zgjidhur dhe trekëndëshi i kërkuar ABC është si në vizatimin “Skicë”

Skicë Konstruktimi
b C C
c
b

α α α
A c B A c B

Shqyrto me vëmendje skicën. Me cilën radhitje do ti bartësh elementet e dhëna për konstruktimin?

Së pari duhet të bartet këndi α, në gjysmëdrejtëzën Ax, me kulm A. Pastaj, në krahët e këndit α, duke
filluar nga kulmi A, barten brinjët c dhe b – me të fitohen kulmet B dhe C.

Trekëndëshi i konstruktuar ABC është zgjidhje e vetme e detyrës. Kjo do të thotë se cilido trekëndësh
tjetër që i plotëson kushtet e detyrës është i puthitshëm me ΔABC sipas shenjës BKB).

Vërejtje

Zgjidhja e një detyre konstruktive kryhet zakonisht në katër etapa: analiza, konstruktimi, vërtetimi
dhe diskutimi.
Analiza është faza përgatitore në të cilën kërkohet mënyra për zgjidhjen e konstruktimit: vërehet
lidhja mes elementeve të dhëna dhe figurës së kërkuar, dhe bëhet plani për kryerjen e konstruktimit.
Analiza kryhet te figura, për të cilën supozojmë se është zgjidhja e detyrës. Zakonisht fillon me
fjalinë; ‘Të supozojmë se detyra është kryer”.

Konstruktimi vijon pas analizës dhe përbëhet nga vargu i fundmë i konstruktimeve themelore, të
bëra sipas radhitjes së konstatuar, me qëllim që të fitohet figura e kërkuar.

Vërtetimi kryhet pas konstruktimit që të bindemi se figura e fituar i plotëson kushtet e detyrës.
Vërtetimi në disa detyra shpeshherë vijon prej konstruktimit.

257
 Diskutimi duhet të jep përgjigje në pyetjet; a) a mundet konstruktimi të kryhet me zgjedhje të çfarëdoshme
të elementeve të dhëna; b) sa zgjidhje ka detyra, për secilën zgjedhje të mundshme të elementeve të
dhëna?
Katër fazat e numëruara nuk janë gjithmonë rigorozisht të diferencuara, por zbatimi i tyre çon kah zgjidhjet
e sakta dhe të plota të detyrave konstruktive.

2 Të konstruktohet trekëndëshi i dhënë me një brinjë dhe dy kënde që shtrihen në të.

Është dhënë: segmenti c dhe këndet α dhe β.
Kërkohet: Të konstruktohet ΔABC me brinjë c dhe kënde α dhe β që shtrihen në të.

Skica Konstruksioni
C
c

α β α β
α β
c A c B X

Sipas skicës, me cilën radhitje e kryejmë konstruktimin.

Vizatojmë gjysmëdrejtëz AX dhe e bartim c = AB. E bartim këndin α në segmentin AB, me kulm në A dhe
krah AX, e pastaj këndin β në segmentin AB me kulm në B dhe krah BA. Krahët e këndeve dhe β priten
në pikën C.
Trekëndëshi i fituar ΔABC është zgjidhje e vetme e detyrës (në kuptim: çdo trekëndësh tjetër që i plotëson
kushtet e dhëna është i puthitshëm me ΔABC , sipas shenja KBK).

A është çdo herë i mundshëm konstruktimi i trekëndëshit me një brinjë të dhënë dhe dy kënde që shtrihen
në të?
Është i mundshëm vetëm nëse α + β < 180°.

3 Të konstruktohet trekëndëshi nëse janë dhënë tre brinjë a, b dhe c.

Janë dhënë: segmentet a, b dhe c
Kërkohet: të konstruktohet ΔABC me brinjë a, b, c.
C
Skica Konstruksioni
a
b b a b a
c

c A c B p

258
 Për konstruktimin. Së pari, në drejtëzën e çfarëdoshme p konstruktohet njëri prej segmenteve të dhënë,
për shembull, c = AB. Pastaj konstruktohet rrethi me qendër në A dhe rreze b, dhe rrethi me qendër B dhe
rreze a. Nëse këto rrathë kanë pikë të përbashkët C që nuk shtrihet në AB, atëherë ΔABC i plotëson
kushtet e detyrës dhe është zgjidhje e vetme (“ deri në puthitje”); nëse rrathët nuk priten, atëherë detyra
nuk ka zgjidhje.
Me cilin kusht të segmenteve a, b, c nuk është i mundur konstruktimi i ΔABC ? (Përgjigje; me kushtin, për
shembull a + b ≤ c.)

B 4 Konstrukto trekëndësh barakrahës ΔABC me bazë c = 3cm dhe lartësi hc = 3cm.

Është dhënë; Skica Konstruksioni

C
C
c

hc
hc hc

A c B A c B

Sqaro konstruktimit.

5 Konstrukto trekëndësh kënddrejtë ΔABC me hipotenuzë të dhënë AB = 4cm dhe një kënd të ngushtë
prej 40°.
C
Është dhënë: Skica Konstruktimi
c C

40° p
40° 40°
A A O c B
B
Sqaro konstruktimin.
6 Konstrukto ΔABC me brinjë të dhënë a, b dhe vijë të rëndimit ta.

Është dhënë: Skica C a Konstruksioni C a

a 2 2
b b A1 a b A1
ta
2 ta
ta
A B
p A
Sqaro konstruktimin. B
a a
Në cilat kushte ekziston ΔABC ?(Përgjigje: b − < ta < b + . )
2 2

259
 Detyra
1 Konstrukto kënd prej a) 45°; b) 15°;
c) 105°; d) 135°.
2 Vizato drejtëz p dhe në të shëno pikë M.
Konstrukto rrethin me rreze r = 2cm që e takon
drejtëzën p në pikën M.
3 Konstrukto ΔABC :
a) me brinjë a = 5cm dhe b = 4 cm dhe kënd
mes tyre γ = 50°;
b) me brinjë a = 5cm dhe kënde në të β = 30°
dhe γ = 70°.
c) me brinjë a = 3,5cm, b = 4cm, c = 2,5cm.
4 A mund të konstruktohet trekëndësh me
a) brinjë c = 5cm dhe kënde në të
α = 105° dhe β = 80°;
b) brinjë a = 9 cm, b = 4cm, c = 5cm;
c) brinjë c dhe kënde në të α dhe β = 3α ?
5 Konstrukto ΔABC me brinjë b = 4cm
dhe c = 5cm dhe kënd mes tyre α = 65°.
Pastaj në të:
a) vizato vijë rrethore të jashtëshkruar;
b) vizato vijë rrethore të brendashkruar.
5 KATËRKËNDËSHI; PARALELOGRAMI DHE TRAPEZI
Kujtohu!
Katërkëndëshi është shumëkëndësh që ka
katër brinjë. Në vizatim është paraqitur
katërkëndëshi ABCD. C - kulmeve të përballtë;
D - brinjëve të përballtë;
A B
260
6 Konstrukto trekëndësh barabrinjës:
a) me brinjë 4 cm;
b) me lartësi 3 cm.
7 Konstrukto trekëndësh barakrahës:
a) me bazë a = 3,5cm dhe kënd pranë bazës
prej 70°;
b) me krah b = 5cm dhe kënd pran bazës prej
65°.
8 Konstrukto trekëndësh kënddrejtë:
a) me katete 3cm dhe 4,5cm;
b) me katete 2,5cm dhe kënd të ngushtë prej 40°.
9 Konstrukto trekëndësh kënddrejtë ΔABC nëse
janë dhënë:
a) kateta b = 3,5cm dhe vija e rëndimit
ta=4,5cm;
b) kateta b dhe vija e rëndimit ta. Në cilin rast
detyra b) nuk ka zgjidhje?
10 Konstrukto ΔABC nëse janë dhënë:
a) brinjët b dhe c, dhe lartësia ha;
b) brinja a, lartësia ha dhe vija e rëndimit ta.
Sqaro në cila kushte detyra ka zgjidhje.
Emërto: kulmet, brinjët dhe këndet.
Cilat janë:
a) kulmet fqinje të kulmit A;
b) brinjët fqinje të brinjës AB?
emërto çiftet e:
- këndeve të përballtë.
Segmente AC dhe BD quhen diagonalet të
katërkëndëshit ABCD.
 Në katërkëndëshin ABCD në Emërto trekëndëshat me të cilët është ndarë
A 1
vizatim a) këndet e tij janë shënuar katërkëndëshi me diagonalen.
me; α, β, γ, δ, ndërsa në vizatimin b), është tërhequr
Sa është α1 + β + γ 1 ?
edhe diagonalja AC.
D D
δ C δ Trego se shuma e këndeve në katërkëndësh
γ2 C
γ është
γ1
α2 α + β + γ + δ = 360°
α β α1 β
A a) B A b) B

2 Sipas numrit të brinjëve paralele, sa dhe cilat lloje të katërkëndëshit janë të mundur?

Janë të mundur tre lloje të katërkëndëshave, dhe atë:

Paralelogrami Trapezi Trapezoidi

− me dy palë brinjë paralele − vetëm me një palë brinjë − nuk ka asnjë palë brinjë
paralele paralele.

Kujtohu! B 3 Paralelogrami ABCD në vizatim,

me diagonalen AC është ndarë në
Në vizatim është dhënë paralelogrami ABCD
dy trekëndësha.
–katërkëndësh me dy palë brinjë paralele: D
C γ2 C
D γ1

α2
α1
A B
A B AB & DC
D1 Trego se ΔABC ≅ ΔCDA.
D2 AD & BC
Nga kjo përfundove se:
Në të janë tërhequr segmentet DD1 dhe DD2, a) AB = CD, AD = BC ;
normal me palët përkatëse të brinjëve paralele; b) (BAD = (DCB, (B = (D.
secili segment i këtillë (dhe gjatësia e tij) quhet Sigurisht vërejte se α1 = γ2 dhe α2 = γ1 (si kënde
lartësia e paralelogramit në ato brinjë. alternative), AC është brinja e përbashkët,
prandaj sipas indicit KBK: Δ ABC ≅ Δ CDA.
Sa lartësi të ndryshme mund të ketë një para- Prej këtu, elementet përkatëse janë të barabartë,
lelogram? gjegjësisht barazitë a) dhe b) janë të saktë.

261
 D.m.th., janë të saktë këto vetitë.

1°. Brinjët e përballtë në paralelogram janë të barabartë ndërmjet tyre.

2°. Këndet e përballtë në paralelogram janë të barabartë ndërmjet tyre.

4 Vërteto se është e saktë kjo veti.

3°. Shuma e këndeve që shtrihen në brinjën e njëjtë të paralelogramit është 180°.

D C
Shqyrto paralelogramin në vizatim dhe sqaro pse:

α = β1 ; β1 + β = 180°; α + β = 180°.
α β β1
A B
5 Në një paralelogram, njëri kënd ka 75°. Sa janë këndet tjerë të paralelogramit?

D C
4 3
6 Në paralelogramin ABCD në vizatim janë tërhequr
diagonalet dhe prerja e tyre është shënuar me S.
S

Vërteto se: SA = SC , SB = SD. 1 2

A B

Që të vërtetosh se barazitë janë të saktë, mjafton të tregosh se ΔSAB ≅ ΔSCD.

( AB = CD sipas 1°, (1 = (3 dhe (2 = (4 si kënde alternative, prandaj zbato indicin KBK.)
Me të vërtetove se është e saktë vetia vijuese.

4°. Në secilin paralelogram diagonalet përgjysmohen në pikën e presjes të tyre.

N M
7 Katërkëndëshi KLMN në vizatim është paralelogram. 4,5
cm
Sipas të dhënave në vizatim, cakto gjatësitë e
5 cm
segmenteve: KN, NM, MS dhe SL. 3 cm S

K L
6 cm

262
 Kujtohu! C 8 Në vizatim është dhënë katërkën-
dëshi ABCD në të cilin diagonalet
Nëse dy kënde përgjegjëse, për shembull α dhe AC dhe BD përgjysmohen me pikë e prerjes S.
γ, në transversalen e dy drejtëzave m dhe n janë
D C
të barabartë, atëherë m & n, përkatësisht α dhe 2
γ janë kënde me krahë paralele.
4
m α 3
S
β
A 1
n γ B
Vërteto se katërkëndëshi ABCD është
paralelogram, përkatësisht AB & CD dhe
Çfarë pozitë reciproke kanë drejtëzat m dhe n AD & BC.
në vizatim, nëse këndet e tjetëranshme β dhe γ Vëre se: SA = SC , SB = SD (është dhënë);
janë të barabartë
(3 = ( 4 (si kënde të kryqëzuara); sipas BKB
rrjedh se ΔSAB ≅ ΔSCD .
Me këtë kemi se: (1 = ( 2 (nga puthitshmëria e trekëndëshave), prandaj si kënde të tjetëranshme në
transversalen AC, ato kanë krahë paralele, AB & CD.
Rrjedhimisht, brinjët AB dhe CD në katërkëndëshin ABCD janë paralele
D C
Në mënyrë të njëjtë mund të përfundosh se:
S 6
( )
ΔSAD ≅ ΔSCB SA = SC, SD = SB, (7 = (8; BKB , prandaj (5 = (6; 7 8
ato janë kënde tjetëranshme në transversalen AC, prandaj 5
AD & BC. A B

Përfundim. Katërkëndëshi ABCD ka dy palë brinjë paralele, prandaj ai është paralelogram.

Me këtë u vërtetua se:

I. Nëse në një katërkëndësh diagonalet përgjysmohen në pikë e prerjes të tyre, atëherë ai katërkëndësh
është paralelogram.

Ky pohim quhet shenja (e parë) për paralelogram.

Tregohet se janë të sakta edhe dy pohime vijuese (shenja e dytë dhe e tretë për paralelogram).

II. Nëse në një katërkëndësh dy brinjë të përballtë janë paralele dhe të barabartë, atëherë ai katërkëndësh
është paralelogram

263
 Vërej se: nga AB & CD dhe AB = CD (vizatimi) rrjedh se D C
ΔABC ≅ ΔCDA (sipas BKB) dhe pastaj sille përfundimin
se AD = BC dhe AD & BC.
A B

III. Nëse në një katërkëndësh dy nga dy brinjë të përballtë janë të barabartë, atëherë ai katërkëndësh
është paralelogram.

D C
Vërej se: nga AB = CD dhe AD = BC rrjedh ΔABC ≅ ΔCDA 2
(sipas BBB), prandaj prej këtu, pasi që (1 = ( 2, sille
përfundimin se AB & CD; në mënyrë analoge edhe për
AD & BC. A 1
B

Kujtohu! D 9 Në drejtkëndëshin ABCD në

vizatim janë tërhequr diagonalet
Paralelogramet i ndajmë sipas këndeve dhe sipas AC dhe BD.
brinjëve. Vërteto se: AC = BD.
D C
Drejtkëndësh Romb

− paralelogram te i cili
të gjitha këndet janë të
drejta
− paralelogram te i
cili të gjitha brinjët
janë të barabartë
A B
Shqyrto vizatimin. Vërej se ΔABC ≅ ΔBAD
(sipas BKB). Prej këtu: AC = BD (si brinjë
gjegjëse gjatë puthitshmërisë).

Me këtë u vërtetua se:

Katror Romboid

D.1. Në secilin drejtkëndësh diagonalet janë

të barabartë ndërmjet tyre.

Vlen edhe pohimi i anasjelltë (shenja për

− paralelogram te i cili
të gjitha këndet janë të
drejta dhe të gjitha brinjë
janë të barabartë.
− paralelogram i cili
nuk ka kënd të drejta
dhe ka brinjë që nuk
janë të barabartë
ndërmjet tyre.
drejtkëndësh).
D.2. Nëse diagonalet në një paralelogram janë
të barabartë, atëherë ai është
drejtkëndësh.

10 Vërteto se është e saktë vetia vijuese për rombin

264
 R.1. Diagonalet e rombit janë reciprokisht normale.
D
Këtë mund ta vërtetosh me ndihmën e trekëndëshave të puthitshëm. Në
rombin ABCD në vizatim vëre ΔAOB dhe ΔAOD dhe trego se janë të
puthitshëm (me indicin BBB). Prej këtu: A
O
(AOB = (AOD (= 90°), gjegjësisht AC ⊥ BD. C

Vlen edhe pohimi i anasjelltë (shenja për romb):

B

R 2. Nëse një paralelogram ka diagonale reciprokisht normale, atëherë ai është romb.

11 Vërteto se:

R 3. Diagonalja e rombit është simetrale e këndeve të përballtë.

12 Vërteto se:

K 1. Diagonalet e katrorit janë reciprokisht normale dhe të barabartë.

Kujtohu!
C
Trapezi është katërkëndësh që ka vetëm një palë brinjë D
paralele. AB & CD
Segmentet:
AB dhe CD − bazat, AD dhe BC − krahët A B
C1
CC1 − lartësia.
D C
Segmenti MN pikat e skajshme të të cilit janë meset e
M N
krahëve, quhet vija e mesme e trapezit.
A B

Mund të veçohen dy lloje të trapezeve.

b b
Trapez barakrahës Trapez kënddrejtë
c c c d − trapez te i cili njëri
− trapez me krahët
krah është normal me
a
e barabartë
a bazat.

265
 E 9 Vërteto vetinë vijuese të trapezit.

T1. Vija e mesme e trapezit është paralele me bazat dhe është e barabartë me gjysmë e shumës të tyre.

D b
C
Që ta vërtetosh këtë, shqyrto vizatimin me vëmendje.
Në të është vizatuar trapezi ABCD, me bazat
M m N
AB = adhe CD = b vija e mesme MN = m. Po ashtu
është vizatuar trekëndëshi ndihmës AKD.
A a B K
Vëre se: ΔKBN ≅ ΔDCN (sipas KBK: NB = NC , (KBN = (C , (KNB = (DNC ) prandaj
NK = ND, gjegjësisht MN është vija e mesme e ΔAKD. Përpos kësaj, BK = CD = b, prandaj AK = a + b.

1
Rrjedhimisht, MN & AK , MN = AK , gjegjësisht a +b
2 MN & AB, MN & CD dhe MN = .
2

14 Vërteto se është e saktë vetia vijuese për trapez.

T 2. Këndet që shtrihen në krahun e njëjtë të trapezit janë suplementare.

Vëre këndet α dhe δ në krahun AD të trapezit ABCD në vizatim dhe

α1 C
këndin e jashtëm α1. D
δ γ
Vëre se α = α1, dhe α1 + δ = 180°. Prej këtu α + δ = 10°.
Në mënyrë analoge: β + γ = 180°.
α β
Për trapezin barakrahës janë të sakta dy vetitë vijuese. A B

T3. Këndet që shtrihen në bazën e njëjtë te trapezi barakrahës janë të barabartë ndërmjet tyre.

T4. Diagonalet e trapezit barakrahës janë të barabartë ndërmjet tyre.

Detyra 2 Në një katërkëndësh ABCD janë dhënë:

1 Një katërkëndësh ABCD me diagonalen AC
është ndarë në dy trekëndësha, perimetrat e të
cilëve janë 28 m dhe 36 m. Cakto gjatësinë e
diagonales nëse perimetri i katërkëndëshit është
40 m.
a) α = 80°, β1 = 140°, γ = 130°; b) α1 = 32°,
γ = 129°, δ = 69°. Cakto kënde tjera të
jashtme dhe të brendshme.
3 Në paralelogramin ABCD (me A dhe C si
kënde të përballtë) është dhënë:
(A = 2x + 10° dhe (C = 3x − 20°. Sa është x?

266
4 Dy kënde në një paralelogram ndryshojnë për 9 I cili lloj është paralelogrami kulmet e të cilit
55°? Nga sa shkallë kanë këndet e atij janë meset e brinjëve të një drejtkëndëshi?
paralelogrami? Sqaro përgjigjen tënde.
5 Një katërkëndësh ka dy palë brinjë paralele. D Y C
10 a) Është dhënë katrori
a) A duhet me doemos ai katërkëndësh të jetë
ABCD dhe AX ⊥ BY
paralelogram? Përgjigjen mbështete me
(vizatimi). Vërteto se
shembull.
b) A është kjo kontradiktore me shenjën e III AX = BY . X
për paralelogramin? b) Është dhënë rombi
ABCD dhe AX = BY , A B
6 Është dhënë paralelogrami me brinjë
AB = 14cm dhe AD = 9cm. Simetralja e (A XC = YD (vizatimi). Vërteto se ABCD është
e pret brinjën CD në pikën M, ndërsa simetralja katror.
e (B − në pikën N (N është ndërmjet D dhe
11 Nëse në paralelogramin e dhënë njëra
M). Cakto gjatësitë e segmenteve; DM, MN
dhe MC. diagonale e ndan këndin përkatës në dy pjesë
të barabartë, atëherë ai është romb. Vërteto.
7 Në paralelogramin ABCD diagonalja AC është
12 Vërteto pohimin për trapezin barakrahës (vetia
më e madhe (nga BD). Nga kulmet B dhe D
T3.): “Këndet që shtrihen në bazën e njëjtë të
janë tërhequr normalet në diagonalen AC
trapezi barakrahës janë të barabartë mes vete”.
këmbëzat e të cilëve janë përkatësisht pikat M
dhe N,. Vërteto se BM = DN .
13 Vërteto se vija e mesme e trapezit i përgjysmon
8 Diagonalet e katërkëndëshit ABCD priten në
diagonalet e tij.
pikën O, ku OA = OC. Nëse (ABD = (BDC ,
atëherë katërkëndëshi ABCD është para- 14 A mundet vija e mesme e trapezit të kaloj nëpër
lelogram. Vërteto. prerjen e diagonaleve?

KONSTRUKTIMET THEMELORE TË PARALELOGRAMIT

6 DHE TRAPEZIT

Kujtohu! A 1 Cilën veti e kanë diagonalet e

paralelogramit?
Si do ta konstruktosh ΔABC , nëse dihen: a
a) dy brinjë dhe këndi mes tyre;
b) tre brinjë? b α

Cilën veti e kanë diagonalet e paralelogramit? Konstrukto paralelogram ABCD me brinjë a, b

dhe me kënd α mes tyre.

267
 Së pari, bëje “analizën”: paramendo se paralelogrami i kërkuar është vizatuar (vizatimi: “Skica”). Në të,
“ABC është plotësisht i përcaktuar me segmentet AB = a, AD = b dhe këndi ( = α , ndërsa segmentet
DC dhe BC janë paralele dhe të barabartë me AB dhe AD, përkatësisht. D.m.th., paralelogrami ABCD
është plotësisht dhe njëvlerësisht i përcaktuar me elementet e dhëna.

Skica Zgjidhja

E b
D C E D ) )C
b
α

)
α
A a B a )
A B x

Pastaj, mendo si do ta konstruktosh paralelogramin ABCD sipas asaj se çfarë është dhënë, cilët hapa
duhet ti bësh dhe me cilën radhitje, që ta fitosh zgjidhjen.
Shqyrto me kujdes vizatimin “Zgjidhja”.
Si do ta konstruktosh trekëndëshin ndihmës ABD?
Si do ta konstruktosh kulmin C?
Sqaro pse katërkëndëshi ABCD është paralelogram sipas elementeve të dhëna.

2 Konstrukto paralelogramin ABCD nëse janë dhënë brinja a dhe diagonalet d1, d2:

a d1 d2

Të supozojmë se paralelogrami ABCD është konstruktuar (vizatimi: “Skica”).

Pasi që diagonalet në paralelogram përg- D C
Skica
jysmohen me pikëprerjen O, ΔAOB është O
plotësisht i përcaktuar, me brinjë d1 d2

d1 d A a B
AB = a, AO = , BO = 2 .
2 2
Zgjidhja D C
Që ta konstruktojmë paralelogramin ABCD, së
pari e konstruktojmë “trekëndëshin ndihmës” AOB O
d1
(vizatimi: “Zgjidhja”). d2
2 2
Si janë konstruktuar kulmet C dhe D?
A a B x
Sqaro pse paralelogrami i konstruktuar i plotëson
kushtet e detyrës.
d1 d 2 d d
Detyra ka zgjidhje nëse − < a < 1 + 2.
2 2 2 2

3 Konstrukto paralelogramin nëse janë dhënë diagonalet e tij d1, d2 dhe këndi ϕ mes tyre

268
 Kujtohu!

Si jenë ndërmjet tyre diagonalet e:

B 4
Konstrukto drejtkëndësh ABCD
nëse janë dhënë brinjët e tij a dhe b:
a) drejtkëndëshit;
b) rombit? b
a
Në cilin paralelogram mundet të:
a) jashtëshkruhet;
Pastaj konstrukto rrethin e tij të jashtëshkruar.
b) brendashkruhet;
c) jashtëshkruhet dhe brendashkruhet rrethi?

Le të jetë drejtkëndëshi ABCD i konstruktuar (Skica).

Skica Zgjidhja
C D C
D
O
b
b

A a B x
A a B

Vëre se trekëndëshi kënddrejtë ΔABC është plotësisht i përcaktuar me elementet e dhëna.

Shqyrto vizatimin “Zgjidhja”.
Sqaro procedurën për konstruktimin e ΔABC dhe të kulmit D.
Prerja O e diagonaleve të drejtkëndëshit është qendër e rrethit të jashtëshkruar.

D G C
5 Në rombin e vizatuar, janë tërhequr diagonalet e tij
dhe nëpër prerjen e tyre S janë tërhequr normalet me H
S
brinjët dhe këmbëza pikat; E, F, G, H.

F
Vërteto se pikat E, F, G, dhe H janë në largesë të njëjtë
A E B
nga S, përkatësisht shtrihen në një rreth.

Cila është qendra dhe sa është rrezja e atij rrethi?

D C

Në romb mund të brendashkruhet rrethi qendra e të cilit

është prerja e diagonaleve, ndërsa rrezja është gjysma e S
lartësisë së rombit.

Ai quhet rrethi i brendashkruar në rombit. A E B

269
 6 Vizato romb dhe në të vizato rrethin e brendashkruar, nëse janë dhënë diagonalet e tij
d1 = 5cm dhe d2 = 4cm. D a C

Në katror mund të jashtëshkruhet dhe brendashkruhet

O
rreth. Rrethi i jashtëshkruar dhe i brendashkruar janë
koncentrike; qendra e tyre është prerja e diagonaleve.

A B

7 Konstrukto katror me diagonale 5 cm. pastaj vizato rrethin e jashtëshkruar dhe të brendashkruar të
katrorit.

Kujtohu! C 8 Konstrukto trapez barakrahës me:

bazë a, kënd dhe diagonale d të
Cili katërkëndësh quhet trapez, e cili trapezoid? dhënë.
Shiko udhëzimin nëse ke nevojë.
Theksoi vetitë të trapezit barakrahës.
Le të jetë ABCD trapezi i kërkuar në të cilin
Trapezoidi që ka dy palë brinjë fqinje të
AB = a, (BAD = α dhe BD = d (vizatimi)
barabartë quhet deltoid.
x y
D C
d

α
A B
a
Kulmi D gjendet në prerjen e vijës rrethore k(B,d) dhe krahut Ax të këndit (A = α . Konstruktimi i ΔABC
është i qartë. Kulmi C do të fitohet si prerje e drejtëzës nëpër D që është paralele me AB dhe krahut By të
(ABC = α .

9 Konstrukto trapez me bazat a dhe b dhe kënde α dhe β në bazën a.

Udhëzim. Le të jetë ABCD trapezi i kërkuar në të cilin

AB = a, DC = b, (A = α dhe (B = β (vizatimi). Nëse në bazën
AB e zgjedhim pikën E, të atillë që AE = b, dhe S nëpër E x y p
q b
tërheqim drejtëz p, paralele me krahun Ax të këndit (A = α , C
D
atëherë prerja e p me krahun Ay të (B = β , do të jetë pika
C. Prerja e krahut Ax dhe drejtëzës q që kalon nëpër C dhe
është paralele me b, e jep kulmin D. Prandaj, “figura ndihmëse”
α b α1 β
për konstruktimin e trapezit është ΔBCE me brinjë BE = a − b
A E a−b B
dhe kënde α dhe β (në të).

270
 A
10 Në deltoidin ABCD në vizatim (me AB = AD dhe CB = CD ) janë tërhequr
diagonalet AC dhe BD, dhe prerja e tyre është shënuar me O.
B D
Vërteto se ΔABC ≅ ΔADC. O O

Nga ajo nxirri vetitë e rëndësishme vijuese për diagonalet dhe

këndet e deltoidit

1°. Diagonalet e deltoidit janë normale ndërmjet tyre.

C

2°. Diagonalja e deltoidit e cila i lidh kulmet në të cilat takohen brinjët e barabarta është simetralje e
këndeve përkatëse dhe simetralje e diagonales tjetër.

3°. Dy kënde të deltoidit, të formuar nga me brinjët jo të barabartë, janë të barabartë.

11 Konstrukto deltoid ABCD nëse janë dhënë brinjët a = AB, b = BC dhe këndet α = (A, γ = (C të
formuar nga brinjët jo të barabarta.

Detyra
1 Konstrukto paralelogram me brinjë a = 5cm, 6 Konstrukto romb me brinjë a dhe diagonalen
b = 3,5cm dhe kënd mes tyre α = 100°. d1.

2 Konstrukto paralelogram ABCD nëse janë
dhënë brinjët a = 4cm, b = 3cm dhe diagonalja
d1 = 6cm.
3 Konstrukto paralelogram ABCD nëse janë dhënë
AC = 5 m, BD = 4 m dhe lartësia ha = 3 cm.
7 Konstrukto trapez barakrahës ABCD nëse janë
dhënë: baza AB = a, (A = α dhe lartësia h.
8 Konstrukto trapez barakrahës nëse janë dhënë
bazat a dhe b dhe këndi α pranë bazës a.

9 Konstrukto trapez me baza a dhe b dhe

4 Konstrukto drejtkëndësh ABCD nëse është
diagonale d1 dhe d2.
dhënë brinja a dhe diagonalja d. Pastaj, vizato
vijën rrethore të jashtëshkruar. 10 Konstrukto deltoid nëse janë dhënë brinja a
5 Konstrukto drejtkëndësh me diagonale të dhe diagonalet
dhënë d = 5cm dhe: ⎛ d ⎞
d1, d2 ⎜ d1 > d2 dhe a > 2 ⎟.
a) Kënd mes diagonaleve, ϕ = 50°; ⎝ 2⎠
b) Kënd mes brinjës dhe diagonales d.
Pastaj, vizato vijën rrethore të jashtëshkruar

271
 7 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

1 Cakto llojin e trekëndëshit në të cilin njëri kënd ka 36°, ndërsa dy të tjerë janë në raport 5 : 3.

2 Cakto madhësitë e këndeve të trekëndëshit në të cilin secili kënd i jashtëm është dy herë më i madh se
këndi fqinj në trekëndësh.
3 Janë dhënë pikat S, A, B, të cilat nuk shtrihen në një drejtëz.
a) Konstrukto pikat A1 dhe B1, simetrike me A dhe B në lidhje me S.
b) Vërteto se AB = A1 B1 dhe AB & A1 B1.

4 Radhiti sipas gjatësisë brinjët e ΔABC , duke filluar nga më e vogla, nëse (A = 55° dhe (B = 35°. .

5 Trego se, në çdo trekëndësh, secila brinjë është më e vogël se gjysma e perimetrit të trekëndëshit.

6 Hipotenuza e trekëndëshit kënddrejtë ΔABC është 9 cm.

a) Sa është rrezja R e rrethit të jashtëshkruar?
b) Sa është largesa prej kulmit C të këndit të drejtë deri te mesi C1 i hipotenuzës?

7 Cilat nga katër pika të rëndësishme të një trekëndëshi barakrahës shtrihen në lartësinë e lëshuar në
bazë?
8 Në trekëndëshin barakrahës ΔABC me bazë AB mesoret e tërhequra nga kulmet A dhe B janë të barabartë
mes vete. Vërteto.
9 Konstrukto ΔABC me brinjë a = 4cm dhe kënde në të β = 50° dhe γ = 75°. Pastaj, në Δ ABC
brendashkruaje rrethin.
10 Konstrukto trekëndësh kënddrejtë ΔABC me katete 3cm dhe hipotenuzë 6cm.

11 Në një katërkëndësh, dy kënde të jashtme janë të barabartë, ndërsa dy të tjerë janë 70° dhe 140°.
Cakto këndet e brendshme të atij katërkëndëshi.

12 Janë dhënë paralelogrametABCD dhe ABMN, ashtu që segmentet CD dhe MN nuk shtrihen në drejtëzën
e njëjtë. Vërteto se katërkëndëshi CDNM është paralelogram.

13 Konstrukto romb me brinjë a dhe lartësi h.

14 Konstrukto trapez barakrahës nëse janë dhënë baza a, diagonalja d dhe këndi α në bazë.

272
TEMA 8 RRËNJËZIMI E

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Koncepti për rrënjë........................... 274 5 Shumëzimi, pjesëtimi, fuqizimi

dhe rrënjëzimi i rrënjëve.................... 287
2 Vetitë e rrënjëve................................ 279
6 Racionalizimi i emëruesit të
3 Transformimi i rrënjëve...................... 282 thyesës............................................. 290
7 Shprehjet irracionale......................... 292
4 Mbledhja dhe zbritja e rrënjëve.......... 285
8 Detyrat kontrolluese tematike............ 294

273
 1 KONCEPTI PËR RRËNJË

Kujtohu! A 1 Syprina e një katrori është 16 cm2.

Cakto gjatësinë e brinjës së katrorit.
Për a = 2 dhe n ∈ {− 2, − 1, 0,1, 2} cakto vlerën
e x, nëse x = a n .
2 Vëllimi i një kubi është 125cm3. Cakto
Cilin operacion shfrytëzove që ta caktosh vlerën
gjatësinë e tehut të kubit.
e x?

Syprina e katrorit me brinjë a njehsohet me formulën S = a2, ndërsa vëllimi i kubit me teh a njehsohet me
formulën V = a3.
Që ta njehsojmë gjatësinë e brinjës së katrorit, përkatësisht gjatësinë e tehut të kubit, duhet ta zgjidhim
barazimin a2 = 16, ose barazimin a3 = 125.

Zgjidhja e barazimit a2 = 16 është a = 4 ose a = -4, ndërsa zgjidhja e barazimit a3 = 125 është a = 5.
Prandaj, brinja e katrorit është a = 4cm, ndërsa tehu i kubit është a = 5cm.

Pse zgjidhja a = -4 e barazimit a2 = 16 nuk është zgjidhje e detyrës, edhe pse (−4 )2 = 16?

Zgjidhja e barazimit x3 = 27 është x = 3, ndërsa 33 = 27; zgjidhja e barazimit x3 = -27 është x = -3, pasi që
(-3)3 = -27.
Për zgjidhjet e barazimit xn = a vlen teorema themelore vijuese (të cilën e japim pa vërtetim).

Teoremë. Për çdo numër real a > 0 dhe çdo numër natyror n ekziston numër i vetëm real pozitiv x
i cili është zgjidhje e barazimit xn = a.

Cili numër real pozitiv është zgjidhje e barazimit: a) x3 = 27; b) x6 = 64; c) x2 = 49?

Teorema e mësipërme nuk e përjashton mundësin se në bashkësinë e numrave real negativ ekziston numër i
cili e plotëson barazimin xn = a.

3 Cakto (rrënjët) zgjidhjet e barazimit:

a) x 3 = −64; b) x3 = 64; c) x 5 = −32; d) x3 = 27.
a) x = −4, pasi që (−4 ) = −64;
3
g) x = 3, pasi që 33 = 27.

274
 Mbani mend!

Për secilin numër real a dhe secilin numër natyror tek n = 2k + 1, k ∈ `, ekziston numër i vetëm real x,
i atillë që x2k+1 = a.

D.m.th., për secilin numër natyror tek n = 2k + 1 dhe secilin numër real a ekziston vetëm një numër real
që është zgjidhje e barazimit xn = a dhe atë numër e shënojmë me n a .

Për shembull. 3 −1 = −1; 5

−1 = 1; 3
0 = 0; 3
27 = 3; 3
−125 = −5 et.

Zgjidhja e barazimit x2 = 9 është x = 3 ose x = -3, pasi që 32 = 9 dhe (-3)2 = 9. Zgjidhjet e barazimit
x2 = 25 janë x = 5 ose x = -5.

Mbani mend!

Për secilin numër real a > 0 dhe për secilin numër natyror çift n = 2k , k ∈ `, ekzistojnë dy numra real
x dhe –x për të cilat vlen x 2k = (− x )2k = a.

D.m.th., për a>0 dhe n = 2k , k ∈ ` , barazimi x2k=a ka dy zgjidhje të cilët janë numrat e kundërt real.
Zgjidhjen pozitive e shënojmë me n a , ndërsa zgjidhjen negative e shënojmë me − n a .

Për shembull, barazimi x2=8 ka dy rrënjë reale që janë numra të kundërt. Rrënja pozitive është, 8, ndërsa
rrënja negative është − 8.

Numri n (n≥2) quhet treguesi i rrënjës, numri a quhet shprehja e rrënjës ose radikand, ndërsa është
shenja e rrënjë.
Mënyra sipas të cilës përcaktohet n
a quhet rrënjëzim

Nëse treguesi i rrënjës n është numër çift dhe a > 0, atëherë rrënja e n-të e a është numër jo negativ x, i
atillë që xn = a. Ai numër x është i përcaktuar në mënyrë të vetme.

Nëse a ≥ 0 dhe n = 2, atëherë në vend se 2

a shkruajmë a , ndërsa lexojmë rrënja katrore e a.
Barazimi a) x2 = -4, b) x4 = -81 a ka zgjidhje në bashkësinë \ ?
Pasi që x2 ≥ 0 dhe x4 ≥ 0 për çdo numër real x, rrjedh se barazimet e dhëna nuk kanë zgjidhje në bashkësinë
\, përkatësisht shprehjet −4 dhe 4 −81 nuk janë numra real. Për këto shprehje themi edhe se nuk kanë
kuptim në bashkësinë \.

275
 Mbani mend!

Rrënjëzimi i numrave real negativ me tregues të rrënjës numër çift, nuk është i përkufizuar në bashkësinë
e numrave real.

4 Cakto cilat shprehje vijuese kanë kuptim: a) 9 −8; b) 12 0; c) 16 −256; d) 4 −16.

(−2) (−2 )
3
Sa është: a) b) c) d)
5 3 2
5 25 ; 23 ; 3 ; ?

Përgjigje.

(−2) është numër pozitiv, e kjo do të thotë se (−2)2

2
a) 2; b) 2; c) −2; d) ≠ −2.

Pasi që (−2 )2 = 4, rrjedh se (−2) ka kuptim, prandaj, (−2 ) = 22 = 2. Për të njëjtat shkaqe
2 2

(−3) (−5) (−2 ) =| −2 |, 4 (−3) =| −3 |, (−5) =| −5 | . Prandaj,

2 4 2
52 = 5 etj. D.m.th.,
4 2
4 = 4 34 = 3, =
nëse a ∈\, atëherë a 2 =| a |, përkatësisht nëse n është numër natyror çift atëherë,
n
a n =| a | .

Mbani mend!

⎧ a , nesë n është numër tek

n an = ⎨
⎩ | a |, nesë n është numër tek

(−7 ) (−4 )
5 4
6 Cakto vlerën e shprehjeve: a) 5 ; b) 3 93 ; c) 4 ; d) 6 36 .

( 4 ) , ( 5 ) ? Zgjidhje. Pasi që ( 4 ) = (2) ( 4)

2 3 2 2 2
Sa është 3
= 4, rrjedh se = 4.

Nga arsyet e njëjta kemi ( 5 ) = 5, ( 15 ) = 15 etj.

3 7
3 7

( a)
n
Në përgjithësi, nëse n a ka kuptim, atëherë n
= a.

( ) ( )
5 2
Për shembull, 5
−5 = −5, ndërsa, nga ana tjetër, −3 ≠ −3, meqë −3 nuk ka kuptim.

276
 Kujtohu!
B Gjatë zgjerimit të kuptimit të fuqisë edhe
Shprehja a , a ∈ \, m ∈ ] quhet fuqi.
m
me tregues zero dhe numër të plotë
Nëse m ∈ ] + , atëherë për a m = a
⋅ a ⋅ ...

⋅a, negativ, treguam se operacionet me to kryhen sipas

m ≥ 2 dhe a = a.
1 m rregullave të njëjta, të cilat vlejnë për fuqi me tregues
Nëse m = 0 dhe a ≠ 0, atëherë a0 = 1. numër natyror. Tani do të bëjmë edhe një zgjerim të
Nëse m ∈ ] − , përkatësisht m = − k , k ∈ ` dhe kuptimit të fuqisë, duke futur fuqinë me tregues numër
1
a ≠ 0, atëherë a m = a − k = k . racional.
a

Mbani mend!

m
Nëse a ∈ \ + dhe ∈ _ (ku m ∈ ], n ∈ ` ), atëherë
n
m
def n
m an am .
Ku a quhet fuqi me tregues numër racional.
n

1 3 1
Sipas përkufizimit kemi: 4 2 = 4 = 2; 4 2 = 43 = 64 = 8; 27 3 = 3 27 = 3.
2 1
7 Njehso a) 90,5 ; b) 8 3 ; c) 125 3 ; d) 0,010,5.

2 1
b) 8 3 = 3 82 = 4; g) 0,010,5 = 0,012 = 0,01 = 0,1.
1 1
− 1 1
Nëse m = 1, atëherë a n = n a : m = −1: a n = 1
= n
.
a
an
8 Shkruaj në formë të rrënjës fuqitë:
1 2 2 1 2
−
a) 49 2 ; b) 100−0,5 ; c) a 3 ; d) x 3 ; e) a 2 ⋅ b 3 ;
1 1 2
a) 49 2 = 49; b) a 2 ⋅ b 3 = a ⋅ 3 b 2 .
m
E ke të njohur se shënimi i numrit të dhënë racional me ndonjë thyes nuk është e vetme. Për shembull,
m n
3 6 9
= = = ... Përkufizimi i përvetësuar për fuqinë a n nuk varet nga ajo se me cilën thyes, të barabartë me
4 8 12
m është shkruar treguesi racional i fuqisë. Prandaj vlen:
n

m m⋅ k
a n = a n⋅k = nk a mk , a ∈ \ + , m ∈ ], n, k ∈ `.

277
 1 2 1 2
1 2
Për shembull, 8 3 = 3 8 = 2, a për = kemi 8 6 = 6 82 = 6 64 = 2. Domethënë, 83 = 8 6 etj.
3 6
Operacionet me fuqitë treguesit e të cilëve janë numrat racional kryhen sipas rregullave të njëjta që vlejnë
për operacionet me fuqitë treguesit e të cilëve janë numra natyrorë.
m p
Për çdo a, b ∈ \ + dhe çdo , ∈_, ku m, p ∈ ], n, q ∈ ` vlen:
n q
p
p m p p m p m⋅ p
m + m − ⎛ m ⎞q
10. a n ⋅a = a
q n q
; 20. a n :a = a
q n q
; 30. ⎜ a n ⎟ = a n⋅q ;
⎝ ⎠
m m
m m
m
⎛ a ⎞n an
40. (a ⋅ b ) = n an ⋅bn ; 50. ⎜ ⎟ = m .
⎝b⎠
bn
2 1
−
2 1 3 1
⎛ 1
⎞ 3 ⎛ 3 2 ⎞2
9 Kryeji operacionet vijuese: a) a3 ⋅ a2; b) x4 ⋅ x2 : x −1,5 ; c) ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ ; d) ⎜ x 4 ⋅ a 3 ⎟ .
⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Ndiqe zgjidhjen.
2 2
3 1 ⎛ 3⎞ 3+ 2 + 6 − − 3 ⎛ 2⎞
3 1
−1,5
+ − −
4 2 ⎜⎝ 2 ⎟⎠
11
⎛ 1
⎞ 3 ⎛ 1+ 12 ⎞ 3 ⋅ − ⋅
2 ⎜⎝ 3 ⎟⎠ −1 1
b) x4 ⋅ x2 :x =x = x 4 = x4 = x ;
4 11
c) ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ = ⎜a ⎟ =a a = .
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ a

Detyra
1 Njehso 6 Cakto vlerën e fuqisë:
a) 5 32; b) 3 −64; c) 4 16; g) 3 0, 008; d) 6 64. 3 1 1 2
− −
a) 9 2 ; b) 4 2 ; c) 49 2 ; d) 161,5 ; e) 8 3 .
2 Cakto cilët shprehjet që vijojnë nuk kanë kuptim: 1
0,5 −
2

Njehso: a) ⎛⎜ ⎞⎟ + ⎛⎜ 2 ⎞⎟
1 2 1 ⎛ 8 ⎞ 3
a) −9; b) 3 −1; c) 5 32; d) 4 −16; e) 6 0; 7 −⎜ ⎟ ;
⎝ ⎠ ⎝ 4⎠
4 ⎝ 27 ⎠
f) 0; g) 3 −0,01; h) − 0, 01. b) 360,5 + 810,25 − 160,75 − 5, 60.

3 Për cilat vlera të ndryshores x ka kuptim

2
−
1
1
1 1
⎛ 1
⎞
8 Njehso: a) a 3 ⋅ a 3 ⋅ a 3 ; b) b 2 : ⎜⎜ b 3 ⋅ b −1 ⎟⎟ ;
rrënja: 6
5 ⎝ ⎠
a) x − 1; b) x + 5; c) 4 2 x − 6; ⎛ 1
3 ⎞
⎜⎛ 1
⎞ ⎟ −
4
c) ⎜ ⎜ x : x 2 ⎟ ⎟ : x 5.
d) 3 x + 1; e) 5 1 − x ? ⎜⎜ ⎝ ⎠ ⎟⎟
⎝ ⎠
4 Cakto cili pohim është i saktë:
a) 32 = 3; b) (−3)2 = −3; c) (−3)2 = 3. 9 Shkruaji si rrënjë fuqitë:
1 1 1 1 2
−
a) x 4 ; b) 2a 2 b 3 ; c) 3a 2 b 3 .
5 Njehso: a) 3 −1; b) 7 (−1)7 ;
10 Shkruaji si fuqitë rrënjët:
c) (−3) ; d) 169 − 3 −125 + 4 16.
4 4
a) 4 a3 ; b) 4 2a 2b3 ; c) 3 b 2 ⋅ a ; d) a 2 + 3 a 2 .

278
 2 VETITË E RRËNJËVE

Potseti se! A Krahaso vlerat e rrënjëve 3 8 dhe 6 64.

m m⋅k
= , k ≠ 0.
3
8 = 2, pasi që 23 = 8; 6
64 = 6 26 = 2.
n n⋅k
D.m.th., rrënjët 3 8 dhe 6 64 kanë vlera e njejtë.
m m:k
= , k ≠ 0. 3
8 = 6 64 = 2, gjegjësisht 3 23 = 6 26 .
n n:k
m
a m = a n , a > 0. Në përgjithësi, vlen nëse a > 0 dhe m, n, k ∈ `,
n

Shkruaj në formë të rrënjës fuqitë: atëherë n am = n⋅k am⋅k .

1 2 1 3 m m ⋅k
3 2 , a 3 , 2a 2 b 2 . Përkatësisht, n
a m = a n = a n⋅ k = n ⋅k a m ⋅k .

Kjo veti quhet zgjerimi i rrënjës.

Mbani mend!

Nëse treguesin e rrënjës dhe treguesin e shprehjes në rrënjë i shumëzojmë me numër të njëjtë,
atëherë vlera e rrënjës nuk ndryshon.

2
1 Rrënjët 3, 3 2 dhe 4 zgjeroi me a) 3; b) 4.
3

3
3⋅3 1⋅3 2 12 ⎛ 2 ⎞
a) 3 = 2⋅3 31⋅3 = 6 33 ; 2 = 9 23 ; 4 = ⎜ ⎟ .
3 ⎝3⎠

2 Zgjero me 2 rrënjët: a) 5 a 2 ; b) 3 a 2b ; c) 4 ab 2 c3 , nëse a > 0, b > 0, c > 0.

b) 3 a 2 b = 6 (a 2 b ) = 6 a 4 b 2 .
2
a) 5 a 2 = 5⋅2 a 2⋅2 = 10 a 4 ;

3 Transformoji në tregues të njëjtë rrënjët: a) 2, 3

2, 4
2; b) 6 a , 4
a3 , 3
2ab 2 .

Transformimi i rrënjëve në rrënjë me tregues të njejtë ka të bëjë me shumëfishin më të vogël të

përbashkët të treguesve.

a) SHVP (2,3, 4 ) = 12, prandaj 2 = 2⋅6 26 = 12 64, 3

2 = 3⋅4 24 = 12 16, 4
2 = 4⋅3 23 = 12 8;

( )
4
b) SHVP (6, 4,3) = 12, prandaj 6 a = 12 a 2 , 4
a 3 = 3⋅4 a 3⋅3 = 12 a 9 , 3
2ab 2 = 3⋅4 2ab 2 = 12 24 a 4b8 .

279
 4 Silli në tregues të njëjtë rrënjët: a) 3 4, 3, 4
2; b) x, 3
xy 2 , 5
x2 y .

Edhe më tutje do të nënkuptojmë se ndryshoret në shprehjen në rrënjë pranojnë vlera pozitive

dhe se shprehja në rrënjë në tërësi është pozitive.

B Krahaso vlerat e rrënjëve 86 dhe 3 82 .

9

( ) ( ) ( ) ( )
6 9 2 3
9
86 = 9 23 = 9 218 = 9 22 = 22 = 4;
3
8 2 = 3 23 = 3 22 = 22 = 4.

D.m.th., rrënjët 9
86 dhe 3
82 kanë vlerë të njëjtë, gjegjësisht 9
86 = 3 82 .

5 Secilën rrënjë 3 , 6 33 dhe 3 shkruaje si fuqi me tregues numër racional.

12 6

m 6 3 1
6 3 1
Me zbatimin e n a m = a n kemi: 12 36 = 312 , 6
33 = 36 , 3 = 3 2 pasi që = = , rrjedh se, përkatësisht
6 3 1
12 6 2
312 = 36 = 3 2 , gjegjësisht 36 = 6 33 = 3.
12

Në përgjithësi, vlen: nëse a > 0 dhe m, n, k ∈ `, tatëherë n:k a m:k = n a m .

m:k m
Përkatësisht, n:k
a m:k = a n:k = a n = n a m .

Kjo veti quhet thjeshtimi i rrënjës.

Mbani mend!

Nëse treguesin e rrënjës dhe treguesin e shprehjes në rrënjë i pjesëtojmë më ndonjë pjesëtues të tyre
të përbashkët, atëherë vlera e rrënjës nuk ndryshon.

6 Thjeshto rrënjët: a) 12 a8 ; b) 24
a18 ; c) 8
a 2b4 .

a) 12
a 8 = 12:2 a 8:2 = 6 a 4 = 6:2 a 4:2 = 3 a 2 ose 12
a 8 = 12:4 a 8:4 = 3 a 2 ;

b) 24
a18 = 24:6 a18:6 = 4 a 3 ;

c) Vëre, SHVP(8, 2, 4)=2, prandaj 8

a 2 b 4 = 4 ab 2 .

7 Thjeshto rrënjët: a) 6 a 4 ; b) 8
x4 y2 ; c) 6
x6 y 4 z 8 .

280
Nëse në rrënjën n a m treguesi rrënjor n është pjesëtues i treguesit të shprehjes në rrënjë m; konkretisht, nëse
m = n ⋅ p, atëherë
Për çdo a ≥ 0 dhe n ∈ `, n a m = n a n⋅ p = a p .
Nëse n = 2k , n
a m = 2 k a 2 k ⋅ p =| a | p , për çdo a ∈ \.

a m = 2 k +1 a (
2 k +1)⋅ p
Nëse n = 2k + 1, n
= a p , për secilin a ∈ \.
6 3 3
⎛ 1⎞ 1 ⎛1⎞ 1
(−6) = 4 | −6 |3 = 4 63 ; (−4) = (−4 ) = −64;
6 9 3
Për shembull: 56 = 53 = 125; 8 3
⎜− ⎟ = − =⎜ ⎟ = .
⎝ 2⎠ 2 ⎝2⎠ 8
(x − 2) ;
3
Thjeshto shprehjen: a) 4 x 4 , 5
x5 ; b) 3
c) x 2 − 4 x + 4.
8
Zgjidhje
⎧ x , për x > 0
⎪
a) (x − 2)
3
4
x 4
= ⎨ 0 , për x = 0 b) 3 = x − 2, për secilen x ∈ \.
⎪ − x , për x < 0
⎩
⎧ x − 2 , për x - 2 > 0, përkatësisht për x > 2
⎪
(x ) = ⎨ 0 , për x - 2 = 0, përkatësisht për x = 2
2
c) x 2
− 4 x + 4 = − 2
⎪− x − 2 ,
⎩ ( ) për x - 2 < 0, përkatësisht për x < 2
9 Krahaso rrënjët: 6 8 dhe 6 5 ; b) 3 4 dhe 4 3 ; c) 5 dhe 3 11
Prej dy rrënjëve me tregues të njëjtë, vlerën më të madhe ka rrënja që ka shprehje më të madhe
në rrënjë.
a) 8 > 6 5, pasi që 8 > 5; b) SHVP (3, 4 ) = 12, 3 4 = 12 44 , ndërsa 4 3 = 12 33 , pasi që 43 > 33 rrjedh se
6

4 > 4 3; c) SHVP (2,3) = 6, prandaj 5 = 53 = 6 125, ndërsa 11 = 6 112 = 6 121, d.m.th. 5 > 3 11.
3 6 3

10 Radhiti sipas madhësisë rrënjët: a) 3 10, 3 8, 3 43; b) 3, 3 6, 6 37.

Detyra
1 Zgjero me 3 rrënjët: Thjeshto rrënjët (5-7)
a) 3
2; b) 2a ; c) 3 2
2a b ; d) 4
3a 2 b 3 . 5 a) 3 26 ; b) 4 64; c) 5 32; d) 0, 01.
Silli rrënjët në tregues rrënjor të përbashkët
6 a) 4
x2 ; b) 6
x4 ; c) 6
x3 ; d) 12
x8 .
(2-4):
2 a) 4 a3 dhe 4 a3 ; b) 3 2x2 dhe 6 ab5 ; 7 a) 12
a 6 b3 ; b) 4 25a 2b2 ;
c) 3 2a2b dhe 4 3a2b. c) 81x 2 y 2 ; d) 12
64a9b3 .
3 a) 3 3, 2 dhe 6 6; b) 12
a2b, 4 a dhe 8
ab2 ;
8 Njehso
c) 6 2xy2 , 4 x3 dhe 8 3y5 .
b) 4 (−5) ;
4
a) (−3)2 ; c) 3 (−4 )3 ;
a 3 a2b a2 a2 b2
4 a) ; b) 4 a3 , 5 3 dhe 10 5 .
(3 − 2 ) ; (2 − 5 ) .
3 2
6
b3c
,
c
dhe 4
bc b a d) 3 e)

281
 3 TRANSFORMIMI I RRËNJËVE

Kujtohu!
A 1 Provo a është e saktë:
Rrënjën 3 a 2 shkruaje në formë të fuqisë me
tregues numër racional.
a) 64 ⋅ 25 = 64 ⋅ 25;
Fuqizo:
a) (a ⋅ b )2 ; b) (a : b )2 ; 100 100
2 3 b) = .
c) (a ⋅ b ) ; 3 d) (a : b ) .
4 25 25

Sigurisht konstatove se barasitë e dhëna numerike janë të sakta. D.m.th., rrënja katrore e prodhimit, gjegjësisht
e herësit të numrave pozitiv është e barabartë me prodhimin ose herësin e rrënjëve katrore të atyre numrave.

Në përgjithësi vlen:
1 1
n n
1 1 1
a ⎛a a ⎞n
a
ab = (ab ) = a ⋅ b = n a ⋅ n b ; = ⎜ ⎟ = 1 = n , a ≥ 0, b > 0, n ∈ `.
n n n n
n
b ⎝b⎠ n b
b
Këto janë rregulla për rrënjëzimin e prodhimit, gjegjësisht herësit.

Këto rregulla vlejnë edhe në rast kur shprehja në rrënjë ka më tepër se dy shumëzues.

8
2 Njehso: a) 3 8 ⋅ 64; b) 3 . 4 Thjeshto shprehjen:
64
8a 3b
a) 3
x9 y 6 z 3 ; b) 3 .
27 x 6 y 3
−32 Zgjidhje.
3 Njehso: a) 3 27 ⋅ (−64 ) ⋅ 125; b) 5 .
243 a) 3
x 9 y 6 z 3 = 3 x 9 ⋅ 3 y 6 ⋅ 3 z 3 = x 3 y 2 z.

5 Për cilat vlera të ndryshores x janë të saktë barasitë:

4
x x
a) 3 x ( x + 2 ) = 3 x ⋅ 3 x + 2; b) 4 = ?
x +1
2 4
x +1
2

a) për secilin x ∈ \; b) për x ≥ 0.

282
 B 6 Thjeshto shprehjen: a) 16a 2b ; b) 5
x5 y 3
32
.

Zgjidhje.
x5 y 3
5
x5 ⋅ 5 y 3 x5 3
a) 16a b = 16 ⋅ a ⋅ b = 4a b ;
2 2
b) 5 = 5
= y .
32 32 2
Transformimi i tillë i rrënjëve quhet nxjerrja e shumëzuesit para shenjës së rrënjës.

Nëse A = α n ⋅ β (α > 0, β > 0 ), atëherë n

A = n αn ⋅β = n αn ⋅ n β =α n β .

7 Nxirri shumëzuesit para shenjës së rrënjës:

a) 8; b) 3 192; c) 4
a11 ; d) 3
72a 7b5 ; e) 4a 2 + 16.

Zgjidhje.

a) 8 = 23 = 22 ⋅ 2 = 2 2; b) 4
a11 = 4 a 8 ⋅ a 3 = a 2 4 a 3 ; c) ( )
4a 2 + 16 = 4 a 2 + 4 = 2 a 2 + 4.

Cilët shumëzues mund të nxirren para shenjës së rrënjës?

Para shenjës së rrënjës nxirren vetëm shumëzuesit e shprehjes në rrënjë.

Le të jetë e dhënë n a m . Nëse m > n dhe m = np + r , atëherë a m = a np + r = a np ⋅ a r . Prej këtu rrjedh se

n
a m = n a np ⋅ a r = a p n a r .

8 Nxirri shumëzuesit para shenjës së rrënjës: a) 4 a 35 ; b) 5 x 7 y14 .

a) 4
a 35 = a 8 4 a 3 , pasi që 35 = 8 ⋅ 4 + 3.

C 9 Shqyrto barasitë 12 = 4 ⋅ 3 = 2 3 nga e djathta në të majtë.

Ky transformim i rrënjëve quhet futja e shumëzuesit në rrënjë.

2 3 = 4 ⋅ 3 = 12.

Nëse α > 0, β > 0, atëherë α n β = n α n ⋅ β .

a 4 b2 1 2 x 27 a
10 Futi shumëzuesit nën shenjën e rrënjës: a) x 3 x 2 ; b) ; c) 3a 3 ; d) .
b a 9a 3 4x

2 x 27 a 4 x 2 27 a
Zgjidhje. d) = ⋅ = 3ax .
3 4x 9 4x

283
11 Pa e njehsuar vlerën e rrënjës krahaso numrat:
a) 3 5 dhe 4 3; b) 2 3 3 dhe 3
25; c) 2 4 7 dhe 4 4 2.
Zgjidhje.
a) 3 5 = 32 ⋅ 5 = 45; 4 3 = 42 ⋅ 3 = 48. Sepse 45 < 48, rrjedh që 3 5 < 4 3.

Mbani mend!

Shumëzuesi futet në rrënjë, ashtu që ai fuqizohet me treguesin e rrënjës dhe fuqia e fituar në atë
mënyrë shumëzohet me shprehjen në rrënjë.
Transformimet e deritanishme të rrënjëve i kryenim me qëllim të përcaktuar më parë: thjeshto shprehjen, sjelle
shprehjen në formën e dëshiruar etj. Ato transformime i kryejmë në bazë të vetive të operacioneve dhe vet
operacioneve me rrënjë.
Njëri transformim me rrënjë është sjellja e rrënjës në formë normale.
25 4
Për shembull, rrënjët 2 2, 3ax , 3 4a 2b , a janë të shkruar në formën normale.
3
Mbani mend!
Një rrënjë është në formën normale nëse:
1°. Shprehja në rrënjë nuk përmban emërues të ndryshëm nga 1.
2°. Shprehja në rrënjë nuk përmban shumëzues që mund të nxirren para rrënjës.
3°. Treguesi i rrënjës dhe treguesi i shprehjes në rrënjë nuk kanë pjesëtues të përbashkët.

1
12 Pse rrënjët D 18, b 3a (a ≠ 1, a ≠ 0 ), c 2a 4 a 2b 2 nuk janë në formë normale?
a
a) 18 nuk është në formën normale, pasi që 18 = 2 ⋅ 32 përmban shumëzues që mund të nxirret para
shenjës së rrënjës.
1
b) Shprehja e rrënjës përmban emërues të ndryshueshëm prej 1.
a
c) 2a 4 a 2b 2 nuk është në formën normale, meqë treguesi i rrënjës dhe treguesi i shprehjes në rrënjë kanë
pjesëtues të përbashkët 2, konkretisht, rrënja nuk është shënuar me tregues më të vogël të mundshëm.

1 3
13 Shkruaj në formën normale rrënjët: a) 48; b) ; c) 2 x .
2 x
Zgjidhje
1 2 1 3 3⋅ x 3x 3x
a) 48 = 16 ⋅ 3 = 4 3; b) = = 2; c) 2 x = 2x = 2x 2 = 2x = 2 3x .
2 4 2 x x⋅x x x2
Ndonjëherë rrënjën e transformojmë në formën normale me futjen e shumëzuesit nën shenjën e rrënjës. Vëre
3 3
procedurën në shembullin c) nga detyra paraprake: 2 x = 2 x 2 ⋅ = 2 3x .
x x

284
 Detyra

1 Njehso: a) 16 ⋅121; b) 3 8 ⋅ (−27 )⋅ 64; 4 Futi shumëzuesit në rrënjë:

19 24 3 1 3x
c) 852 − 842 ; d) 5 7 . a) 3 2; b) ; c) a ; d) 2 xy .
32 3 2 a 2y
5 Pa njehsim të rrënjës krahaso numrat:
2 Njehso: a) x 2 ⋅ y 4 ; b) 4 81x8 y12 ;
a) 2 3 dhe 3 2; b) 5 3 5 dhe 7 3 2;
−32 x15 c) 3 3 2 dhe 2 3 3.
c) 5 .
y10
6 Silli në formën normale rrënjët
3 Nxirri shumëzuesit para rrënjës: 1 12
a) 5 ; b) 3 54; c) 3a 2b5 ; d) ab ;
12a3b5 3 ab
a) 108; b) 3 54 x5 y 4 ; c) .
c4
a 1 b
e) 2 1 + 1 ; f) 4a3 − 8a 2 ; g) − 2.
2 7 b a a

4 MBLEDHJA DHE ZBRITJA E RRËNJËVE

Kujtohu!
A 1 Silli rrënjët e mëposhtme
Cilët monome janë të ngjashme?
Sa është koeficienti i monomit: a) 4a 2 ⋅ 3
2
; b) 8; c)
1
; d) 50a 2
2a b; − xy; 0, 25 y ?
2 2 a2 2
Si mblidhen monomet? në formën normale.

Zgjidhje.
⋅ 1
a) 4a 2 ⋅ 3 22 = 4a 2 3 22 a = 4a 2 ⋅ 1 ⋅ 3 2a = 4a ⋅ 3 2a ; b) 2 2; c) 2; d) 5a 2.
a a ⋅a a 2
Shprehjet e formës A ⋅ n B , ku A dhe B janë shprehje racionale, po ashtu quhen rrënjë.
Në këtë rast shprehja A që është para rrënjës quhet koeficienti i rrënjës.
Për shembull, koeficientet e rrënjëve: 5 ⋅ 3 a 4 ; 7a ⋅ 4 b 2 ; 3 ⋅ 2a3b përkatësisht janë: 5, 7a dhe 3.
1
Koeficientet e rrënjëve të sjellur në formën normale në detyrën e dhënë përkatësisht janë 4a, 2, dhe 5a.
2
Në çka dallohen rezultatet e fituara?

285
 Mbani mend!

Dy ose më shumë rrënjë në formën normale që dallohen vetëm sipas koeficienteve të tyre quhen
rrënjë të ngjashme.
13
Për shembull, rrënjët: 4a 2 b 3 2ab2 , 2ab 2 , 2b 3 2ab2 , 3 2ab2 janë të ngjashme.
2
1
Koeficientet e rrënjëve përkatësisht janë: 4a 2b, , 2b, 1.
2
2 1 3 3 1
2 Cakto cilët rrënjë janë të ngjashme: a) dhe ; b) a b dhe ab ?
3 24 a ab
3 3 3 1 1
(ab )
2
b) a b = ⋅ a ab = 3 ab . dhe ab = = ab . D.m.th., rrënjët janë të ngjashme.
a a ab ab
1 3 8 1 x y
3 Trego se rrënjët janë të ngjashme: a) 3 16 dhe 3 54; b) + dhe − ; c) dhe .
2 4 9 3 y x

Kujtohu!
B 4 Thjeshto shprehjen
Shkruaje vetinë distributive të shumëzimit në 2 3 − 3 3 +1
1
3.
lidhje me mbledhjen në \. 2
Me zbatimin e vetisë distributive kemi
Sille në formën normale polinomin
1 1
2ab − ab + 1 ab. 1 ⎛ 1⎞ 1
2 2 2 3 − 3 3 +1 3 = ⎜ 2 − 3 +1 ⎟ ⋅ 3 = 3.
2 ⎝ 2⎠ 2

Ky transformim quhet sjellja në rrënjë të ngjashme.

Vëre: Mblidhen dhe zbriten vetëm rrënjë të ngjashme.

5 Njehso shumën: a) 5 5 + 7 20 − 2 45; b) 3 3 a + 5 3 8a − 3 27 a .

Zgjidhje.
Secila nga shprehjet e dhëna është shumë e tre rrënjëve. Ato së pari i transformojmë në formën normale,
e pastaj i sjellim në rrënjë të ngjashme.
a) 5 5 + 7 20 − 2 45 = 5 5 + 7 4 ⋅ 5 − 2 9 ⋅ 5 = 5 5 + 7 ⋅ 2 5 − 2 ⋅ 3 5 = (5 + 14 − 6 ) 5 = 13 5;

b) 3 3 a + 5 3 8a − 3 27a = 3 3 a + 5 3 23 a − 3 33 a = 3 3 a + 5 ⋅ 2 3 a − 3 3 a = 10 3 a .

6 Thjeshto shprehjen: a)
3 3 4 3
a
a −
b
b ; b) 3 125 x − 3 8 x − ( 3
)
27 x − 3 64 x .

Zgjidhje.
b) 3 125 x − 3 8 x − ( 3
)
27 x − 3 64 x = 5 3 x − 2 3 x − 3 3 x + 4 3 x = (5 − 2 − 3 + 4 ) ⋅ 3 x = 4 3 x .

286
 Detyra
x y
1 Trego se rrënjët vijuese janë të ngjashme a) 2 dhe 8; b) 18, 50 dhe 98; c) 2
, 2 dhe 3
x−2 y−2 ;
y x
1
2 Njehso: a) 8 2 − 6 2 + 8 − 18; b) 25 0,2 + 2 1 − 3 20;
4
1 ⎛ 1⎞ ⎛ 1 ⎞
c) 4 6 4 − 2 6 9 − 3 9 8; d) 12 − 27 + 48; e) ⎜ 32 + 0,5 − 2 ⎟ − ⎜ − 45 ⎟⎟ .
2 ⎜ ⎟ ⎜
3⎠ ⎝ 8
⎝ ⎠
b4 a
3 Njehso: a) 2 36a − 3 25a + 2 9a ; b) 2a 3 a 4b − 3a 3 ab 4 − a 2 3 2
+ 2b3 3 2 .
a b
4 Njehso: a) 4
a + 4 16a + 4 81a − 4 625a ; b) ( 9x − 3 8 y − ) ( 3 27 y − 16 x . )

SHUMËZIMI, PJESËTIMI, FUQIZIMI DHE

5 RRËNJËZIMI I RRËNJËVE

A 1 Provo nëse është e saktë barasia numerike: a) 64 ⋅ 25 = 64 ⋅ 25; b)

100
25
=
100
25
.

Sigurisht konstatove se barasitë janë të sakta. Kjo veti është e saktë për cilën do rrënjë, përkatësisht;
1 1
1 1 n
1
a an ⎛ a ⎞n a
n
a⋅ b=
n
an ⋅bn = (ab ) = ab
n n
dhe = 1
=⎜ ⎟ = n .
n
b ⎝b⎠ b
bn
Në përgjithësi, janë të sakta pohimet vijuese:

Për çfarëdo a ≥ 0, b ≥ 0 dhe n∈ ` vlen:

n
a na
n
a ⋅ n b = n a ⋅ b dhe n
= .
b b

Këto pohime shprehi me fjalë.

2 Njehso: a) 2 ⋅ 3; b) 5
x 2 ⋅ 5 x 2 ; c) 5
x3 y 2 : 5 x 2 y .

Ndjeke zgjidhjen. c) 5 x3 y 2 : 5 x 2 y = 5 x3 y 2 : ( x 2 y ) = 5 xy .

Vëre: shumëzohen, përkatësisht pjesëtohen vetëm rrënjët me tregues të njëjtë. Gjatë saj, prodhimi,
përkatësisht herësi i shprehjeve në rrënjë është rrënjë me tregues të njëjtë.

3 Njehso:

a) 12 ⋅ 3; b) 2 3 25a 2 ⋅ 3 3 15a ; c) 48 : 3; d) 4
27 a3 : 4
a3
3
; e) ( 3− 2 )( 3+ 2 . )
287
 4 Njehso: a) 3
a ⋅ b; b) 3
2x ⋅ 4 2x ⋅ 2x ; c) a : 3 a2 ; d) 2a3b 3 a 2b3 : ab a3b2 .

Rrënjët janë me tregues të ndryshëm të rrënjës, Prandaj, së pari i sjellim në tregues të njëjtë të rrënjës, e pastaj
i zbatojmë rregullat për shumëzim dhe pjesëtim e rrënjëve me tregues të njëjtë.

Zgjidhje.

( )
4 6
b) 3 2x ⋅ 4 2x ⋅ 2x = 12 (2x ) ⋅ 12 (2x ) ⋅ 12 (2x ) =
4 3 6
d) 2a3b ⋅ 3 a 2b3 : ab a3b 2 = 2a 2 6 a 9 b6 =
ab
4 +3+ 6
= 12 (2 x ) = 12 (2 x ) = 2 x 12 2 x . 1 a 1
13
= 2a 2 6 5
= 2a 2 6 6 = 2a 2 6 a = 2a 6 a .
a a a

1 2 3 2 1
5 Njehso: a) 3 5 15; b) 9 ⋅ : 2 ; c) a 2 2 x : 3 4 x ; d) 3
4a 2 : 6 2a 3 .
3 45 2 3 a

B ( 2) ; ( )
2 3
6 Njehso a) 3
b) a 2b .

Vëre zgjidhjen.
1 3

( ) ⎛ ⎞ 3

( 2)
3
( ) ( ) (a 2 b )
2 3
a) 3
= 2 ⋅ 2 = 2⋅2 = 2 ;
3 3 3 3 2
b) a b 2
= ⎜ a 2b 2
⎟ = a b
2 2 = = a 6 b 3 = a 3b b .
⎝ ⎠
m
⎛ 1⎞ 1 m
( a)
m ⋅m
Në përgjithësi, rregulla e njëjtë vlen për cilën do rrënjë, përkatësisht; n
= ⎜⎜ a n ⎟⎟ = a n = a n = n a m .
⎝ ⎠
Mbani mend!

Rrënja fuqizohet ashtu që fuqizohet vetëm shprehja në rrënjë, kurse treguesi i rrënjës nuk ndryshon,
përkatësisht;
( a)
m
n
= n a m , a > 0; m, n ∈ `.

( )
3

( ) c) ⎛⎜ ab ⎞⎟ .
2
2 a
7 Njehso: a) 5 ; b) 3
3x 2 ;
⎝b ⎠

C 8 Provo nëse është e saktë barasia numerike 3

64 64 = 6 64.

9 Njehso: a) 3
729 ; b) 4
ab3 .
1
1

( ) ⎛ ⎞2
1 1
Zgjidhje. b) 4
ab = 3 4
ab 3 2
= ⎜ ab3 ( ) 4
⎟ = ab
3
( )8 = 8 ab3 .
⎝ ⎠ 1
1
⎛ 1 ⎞n 1
Në përgjithësi, rregulla e njëjtë vlen për cilën do rrënjë, përkatësisht; . n m
a= ( a)
m n
= ⎜⎜ a m ⎟⎟ = a m⋅n = m⋅n a .
⎝ ⎠

288
 Mbani mend!

Rrënjëzimi i rrënjës është rrënjë, e cila ka si tregues prodhimin e treguesve të rrënjëve,

përkatësisht;
m n
a = m⋅n a , a > 0; m, n ∈ `.

10 Njehso: a) 3
8; b) 3 5
2 x3 y 4 ; c) x 3 2x .

Zgjidhje.

c) x 3 2x = 3
x3 ⋅ 2 x = 3
2x4 = 6 2x4 .

Pas kryerjes së operacioneve, nëse rezultati i fituar është rrënjë, ajo gjithmonë sillet në formën normale.

11 Njehso: a) 2 2 2 ; b)
3
a 2 ⋅ 3 a ; c)
3
a a ⋅ 3 a2 .

Detyra
Kryeji operacionet e mëposhtme (1-10):

1 a) 2 7 ⋅ 3 7; b) 12 ⋅ 3; c) 3 ⋅ 5 ⋅ 15. 7 a) a : 3 a 2 ; b) 3 4a 2 : 6 2a3 ; c) 3a a 2 : 5 a 2 .

2 a) a ⋅ 5a ; b) 3 x ⋅ 27 x ; 8 a) ⎛⎜ 2 6 + 27 − 2 3 + 2 12 ⎞⎟ ⋅ 3 3;
1
⎝ 3 ⎠
c) 2 3 25a 5 ⋅ 3 3 5a 4 .
b) (5 50 − 10 18 + 25 98 ) : 5 2.
3 a) a ⋅ 3 a ; b) 2 x ⋅ 3 3 x 2 y ⋅ 4 y 3 ; 4
⎛2 3⎞
( ) ( );
7 2

c) 2 x ⋅ 2 x ⋅ 2 x .
3 4 9 a) 8 a 2 b3 ; b) ⎜⎜ 4 ⎟⎟ ; c) 3
3x 2
⎝3 2⎠
5

( ) ⎛ ⎞
3
e) ⎛⎜ a ab ⎞⎟ ⋅ ⎜⎜ b ⎟⎟ ;
6
2 3 2 d)
4 a) 48 : 48; b) 54 : 2; c) 3 3
9 : 2 .
3
a 2 b3 ;
75 2 3 ⎝ b ⎠ a ⎝ ⎠
f) ( 2 + 3 ) .
2

2 1 3
5 a) 4 : 2;
3
b) 8 : 2;5 3
c) 1 : 63 .
3 3 8
10 a) 3 3; b) 3 4
a3 ; c) a 4 a ;
a3
6 a) 5a : a ; b) 3
3a 2 : 3 a 2 ; c) 4
27 a 3 : 4 . d) x 3 xy : y xy ; e) 3 a a ⋅ 3 a 2 .
3

289
 6 RACIONALIZIMI I EMËRUESIT TË THYESËS

10
Njehso vlerën e numrit dhe
Kujtohu! A 1 2
numrit 5 2 me saktësi deri në
m m⋅k
= , (k ≠ 0 ). katër dhjetore.
n n⋅k
Me ndihmën e kalkulatorit fitojmë:
a ⋅ a = a 2 = a, (a > 0 ).
n
a n = a, (a > 0 ). 10 :1, 41421 = 7,07108...; 5 ⋅1, 41421 = 7,07105.

Me cilin operacion më lehtë do ta fitosh rezultatin pa shfrytëzuar kalkulator?

10
Vëren se = 5 ⋅ 2, përkatësisht, pjesëtimin me numër irracional e transformojmë në shumëzim, e ai
2
operacion është më i thjeshtë.

Mbani mend!

Transformimi i shprehjeve në të cilat emëruesin e thyesës të shprehjes irracionale e shndërrojmë në

shprehje racionale quhet racionalizimi i emëruesit të thyesës.

4 12 a2 − b2
2 Racionalizoje emëruesin e thyesës: a) ; b) ; c) .
3 3
4 a+b
Zgjidhje.
Me zgjerimin e thyesës kemi:
4 4 3 4⋅ 3 4 3 4 3
a) = ⋅ = = = ;
3 3 3 3⋅ 3 3 2 3

b) Pasi që 3 4 = 3 22 , për ta zbatuar barasinë n

a n = a duhet të zgjerojmë me 3
2.

12 12 3
2 12 ⋅ 3 2 12 ⋅ 3 2
Prandaj kemi: 3
=
3
⋅3 =
3
= = 6 3 2.
4 22 2 23 2

c)
a 2 − b2 a 2 − b2 a + b
= ⋅ = =
(
a 2 − b 2 ⋅ a + b (a − b )(a + b ) a + b )
= (a − b ) a + b .
a+b
( )
2
a+b a+b a+b a+b

( )
2
Këtu zbatuam: a+b ⋅ a+b = a+b dhe a 2 − b 2 = (a − b )(a + b ).
A
3 Racionalizoje emëruesin e thyesës n m , (n > m ), ku A është numër apo shprehje, ndërsa B është
B
numër pozitiv ose shprehje që fiton vetëm vlerë pozitive.

290
 Zgjidhje.
A A n
B n−m A n B n−m A n B n−m A n B n−m
= ⋅ = = = .
n
Bm n
Bm n
B n−m n
B m+ n−m n
Bn B

Nëse n < m, atëherë së pari rrënjën sjelle në formë normale, e pastaj zbato rregullën e racionalizimit.

5 5 4a 2 − b 2 4
4 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) ; c) ; d) .
3 2 3
49 3
2a − b 3
16
Zgjidhje.
(2 a − b )
2
5 5 2 5 2 5 2 4a 2 − b 2 4a 2 − b 2 3
= (2 a + b ) 3 (2 a − b ) .
2
a) = ⋅ = = ; c) = ⋅
3 2 3 2 2 3 22 6 3
2a − b 3
2a − b (
3 2a − b
)
2

3
5 5 7 53 7 3 2 3
b) = ⋅3 = ; d) 4 = 4 = 4 ⋅ 2 = 4 4 = 3 4.
3
49 3
72 7 7 3
163 3
24 2 2 3
22 2⋅2

Kujtohu! 5 Racionalizo emëruesin e thyesës:

7 6
(a − b )(a + b ) = a 2 − b 2 ; a) ; b) .
3+ 2 5− 3
(a − b )(a + b ) = a − ( b ) ;
2
2
Zgjidhje.
( a − b )( a + b ) = ( a ) − ( b ) ; ( )( ) ( 2 ) , kemi:
2 2 2
Pasi që 3 + 2 3 − 2 = 32 −

7
=
7
⋅
3− 2
=
(
7 3− 2 ) = 7 (3 − 2 ) = 3 −
a) 2;
( )
2
3+ 2 3+ 2 3− 2 9− 2 7

5+ 6( 5 + 3) 6 ( 5+ 3 )=3
b)
5− 3
6
=
5− 3
6
⋅
5+
3
=
3 ( 5) − ( 3)
2 2
=
2
( 5+ 3 . )
5− 3
6 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) 2 3 + 2 .
5+ 3 4 2 +3 3
Zgjidhje.
( )( ) ( ) − (3 3 ) .
2 2
b) Thyesën do ta zgjerojmë me 4 2 − 3 3 pasi që 4 2 + 3 3 4 2 − 3 3 = 4 2

2 3+ 2 2 3 + 2 4 2 −3 3 8 6 −6 9 + 4 4 −3 6 5 6 − 18 + 8 5( 6 − 2)
= ⋅ = = = = 6 − 2.
( ) ( ) ( ) ( ) 32 − 27
2 2 2 2
4 2 +3 3 4 2 +3 3 4 2 −3 3 4 2 − 3 3 4 2
2 − 32 3

7 Racionalizo emëruesin e thyesës

3 11 3 a a 2 − 4b2
a) ; b) ; c) ; d) .
1+ 2 3 5+2 3 a− a a + 2b

291
 Detyra
Racionalizo emëruesin e thyesës (1 - 5):
20 4 3 6 a b
1 a) ; b) ; c) 33 ; d) 34 . 3 a) 3
; b) 4
; c) 4
; d) 5
.
3 5 8 11 2 18 8 a3 b3

5a 2 1− b
b) a − b ; c) 3a − b .
2 2
2b 2x 2x
2 a) ; b) ; c) ; d) . 4 a) ;
b a 3
4x 2 4
x 3
1− b a+b a−b
x y−y x 2
d) 2 − 3 ; e) 3 2 + 2 3 ; f)
2 12 5
5 a) ; b) ; c) ; ; g) .
2− 2 3+ 3 2 3+ 2 2+ 3 3 2− 3 x− y 3− 5

7 SHPREHJET IRACIONALE

Kujtohu!
A 1 Cilat shprehje janë shprehje
Cilat shprehje algjebrike janë të plota e cilat racionale algjebrike?
thyesa racionale? a)
1
b) 3; c) x 2 − 4 y; d) 2 + a ;
;
Në shprehjet algjebrike racionale janë të përfshirë 2
1
operacionet; mbledhja, zbritja, shumëzimi, 3x − y 4
e) ; f) ; g) 5a −2bc 3 .
pjesëtimi dhe fuqizimi me tregues numër i plotë. xy 5
Këto operacione quhen operacione algjebrike
racionale. Mbani mend!
Si quhen numrat 2, 3, 5 ?
Shprehjet te të cilat përpos operacioneve
racionale është përfshirë edhe operacioni i rrënjëzimit ose i fuqizimit me tregues numër racional quhen
shprehjet irracionale.

Në detyrën 1 shprehjet irracionale janë shprehjet b), d), f) dhe g).

Shprehjet racionale dhe irracionale quhen shprehjet algjebrike.

Shprehjet irracionale të cilat përmbajnë ndryshore do ti shqyrtojmë vetëm për vlerat e ndryshoreve për
të cilat shprehja e dhënë ka kuptim.

2 Për cilën vlerë të ndryshores shprehja ka kuptim:

1
a) x 2 − x − 2; b) x2 + 1 − 3 x ; c) x + 1 − ( x + 1)3 ?

a) x 2 ka kuptim për secilin numër real, përkatësisht x ∈ (−∞, +∞ ), ndërsa x − 2 ka kuptim për
x − 2 ≥ 0, x ≥ 2, përkatësisht x ∈ [2, +∞ ). Prandaj, zgjidhja është x ∈ (−∞, +∞ ) [2, +∞ ) = [2, +∞ );
1
c) x + 1 ka kuptim për x ≥ −1, ndërsa ( x + 1) = 3 x + 1 ka kuptim për secilin numër real. Prandaj,
3

zgjidhja është x ∈ [−1, +∞ ).

292
 3 Cakto vlerën e lejuar të ndryshoreve në shprehjet irracionale:
x−2
a) x − x ; b) 3 − x − 3 x; c) . (Kujdes, emëruesi nuk guxon të jetë zero).
x+3
Në shtjellimin e mëtutjeshëm, nëse ndryshe nuk është theksuar, do të nënkuptojmë se rrënja gjithmonë ka
kuptim.
4 Cilat shprehje janë racionale: a) 3 81; b) 5 32; c) 7 4; d) 3 x3 y 6 ?

b) 5 32 = 2; d) 3
x3 y 6 = xy 2 . Këto dy shprehje janë racionale.

5 Cakto disa vlera të x dhe y për të cilat shprehja irracionale x + 2 y do të bëhet shprehje racionale.

Për x = 1, y = 4 shprehja x + 2 y është racionale, pasi që 1 + 2 ⋅ 4 = 9 = 3.

Disa shprehje irracionale mund të transformohen në shprehje racionale ose të thjeshtohen. Transformimet e
shprehjeve kryhen në bazë të rregullave për operacionet me rrënjë.

1 5 3
6 Thjeshto shprehjen; a) 4 x + x 2 + x ; b) a 3 a ⋅ 3 a 2 a ⋅ a ;
x x
1 1 5 −1 5 +1 a b
c) + ; d) + ; e) + .
2+ 3 2− 3 5 +1 5 −1 a+ b a− b

Zgjidhje.
1 5 3 1⋅ x 5 2 1 5
a) 4x + x2 + x = 2 x + x2 + x ⋅ x = 2 x + x2 ⋅ x + ⋅ x x = (7 + x ) x ;
x x x⋅x x x x

b) a 3 a ⋅ 3 a2 a ⋅ a = 3
a3 a ⋅
3
a 4 a ⋅ a = 6 a 4 ⋅ 6 a5 ⋅ 6 a 3 = 6 a12 = a 2 .

Detyra
1 Cakto vlerën e lejuar të ndryshores x në shprehjen:
x −1 x+2
a) x + 2; b) x + 2 − x 2 + 1; c) x − 3 + 5 − x ; d) ; e) .
x+2 x −3
2 Cilat shprehje vijuese janë irracionale:
a) x − x ; b) 5 − x 5; c) 2 x − x 2 ; d) 3 − 3 x ⋅ 3 x 2 ; e) x − 3 8x3 .
Thjeshto shprehjet, e pastaj cakto cilat prej tyre janë shprehje irracionale.

( )
23 4 3
3 a) 5
x 2 ⋅ 5 x3 ; b)
3
a 2 b ⋅ 3 ab 2 ; c) 8 : 16; d) 36 : 2 3 ; e) a3b : ab ; f) −2 3 4 ; g) x 3 x2 ⋅ 6 x .
3 3
4 a) 60 − 3 135 + 10 15; b) 2 75 + 3 48 − 5 12 − 2 3.
Thjeshto shprehjen: a− b a+ b
3 2 6 6 a) − ;
5 a) − + ; a+ b a− b
10 − 7 3 − 7 4 + 10
1 1 ⎛ 5 x 3 x 2x ⎞ 2 x
b) + . b) ⎜⎜ x − 1 − x + 1 − x − 1 ⎟⎟ : x − 1 .
7+4 3 7−4 3 ⎝ ⎠

293
 8 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

1 Cilat shprehje nuk kanë kuptim

a) 49; b) 4
−49; c) 0; d) 3
−16 ?
1

2 Për cilën vlerë të së panjohurës shprehja x + 1 − ( x − 1)3 :

a) [−1, +∞ ); b) [1, +∞ ); c) (−1, +∞ ); d) (−∞,1)?

2
3 Vlera e shprehjes 83 është: a) 64; b) 2; c) 4; d) 16.

⎛ 1
⎞
4 Vlera e shprehjes ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ është: a) a; b) a −1 ; c) a −2 ; ; d) a 2 .
⎝ ⎠

Cakto vlerën e shprehjes: a) (−4 ) ; b) (−3) .

3 4
5 3 4

6 Silli me tregues të barabartë rrënjët:

a) 3
2 dhe 4
2; b) 3
a 2 b dhe 6
x4 y3 ;

2 x5 y
7 Silli në formë normale rrënjët: a) 3 8a 5b 6 ; b) a 4 .
a4

8 Kryeje rrënjëzimin: a) 3
a4 a; b) a a 3 a .

9 Njehso vlerën e shprehjes:

a) 8 − 32 + 200; b) 3
xy 2 ⋅ 6 x 2 y 3 ; c) 4
a 2b3 : ab

10 Kryej operacionet:

(
a) 3 2 + 2 8 ⋅ 2; ) b) ( 5
)
x3 y 4 − 5 x 4 y 3 ⋅ 5 x 2 y 2 .

26 x2 − y 2
11 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) x− y
.
4− 3

12 Cilat shprehje janë irracionale:

a) x − x ; b) 2 x − x 2 ; c) x − x 5; d) x − 3 8 x3 ?

294
 SYPRINA E SHUMËKËNDËSHIT DHE QARKUT
TEMA 9
(PËR TË GJITHA DEGËT)

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Syprina e katrorit dhe 5 Syprina e trapezit dhe trapezoidit....... 308

drejtkëndëshit................................... 296
6 Perimetri dhe syprina e
2 Syprina e paralelogramit.................... 298 shumëkëndëshit të rregullt................. 311
7 Perimetri dhe syprina e qarkut........... 314
3 Syprina e trekëndëshit....................... 302

8 Gjatësia e harkut rrethor. Syprina e

4 Njehsimi i syprinës së trekëndëshit pjesëve të qarkut.............................. 317
me formulën e Heronit....................... 305
9 Detyrat kontrolluese tematike............ 320

295
 1 SYPRINA E KATRORIT DHE DREJTKËNDËSHIT

Nevoja për caktimin e syprinës të figurave të ndryshme, e posaçërisht të shumëkëndëshit dhe

A rrethit, është paraqitur shumë herët.
Në matematikë, kuptimi syprinë është kuptim themelor, siç janë kuptimet; pikë, drejtëz, bashkësi
numër etj. Konceptet e tilla, siç dini, nuk përkufizohen, por konkretizohen nëpërmjet disa vetive të tyre.
Për konceptin syprina e shumëkëndëshit pranohen vetitë themelore vijuese (aksiomat për syprinë)

10. Syprina S e një shumëkëndëshi është numër real pozitiv, përkatësisht S > 0.
20. Syprina e shumëkëndëshit nuk varet nga vendi i ndodhjes të tij, përkatësisht
shumëkëndëshat e puthitshëm kanë syprina të barabarta.
30. Nëse shumëkëndëshi është i përbërë prej dy ose më shumë shumëkëndëshave që nuk
puthiten, atëherë syprina e tij është e barabartë me shumën e syprinave të pjesëve përbërëse.
40. Katrori me brinjë a ka syprinë a2.

Vetia e fundit mundëson të konstatohet njësia matëse për syprinë. Për njësi të tillë mund të merret cili
do katror. Me sistemin Botëror për matje (SI) është përvetësuar që njësia themelore matëse për syprinë
të jetë katror me brinjë 1m dhe ajo është quajtur metër katror; shënohet me 1 m2.

Kujtohu! B 1 Njehso syprinën e katrorit me

diagonale d = 8cm.
Syprina S e katrorit me brinjë a, sipas vetisë 4°
Sipas teoremës së Pitagorës, për diagonalen d
njehsohet me formulën
dhe brinjën a kemi:
S = a2 . d 2 = a 2 + a 2 , gjegjësisht d 2 = 2 a 2 , prej ku
Sa është syprina e katrorit me brinjë 4 m, e d2
a2 = . Duke zëvendësuar në formulë S = a2,
shprehur me: m2, dm2, cm2? 2
fitojmë:
Nëse d është diagonalja e katrorit d
me brinjë a, me cilin relacion janë a
të lidhur d2 dhe a2? Syprina e katrorit me diagonale d është
a d2
Sa është syprina e drejtkëndëshit me brinjë S= .
2
a = 9 cm dhe b = 6 cm?
82
Ǒështë sinusi i këndit të ngushtë në trekëndëshin Për d = 8cm kemi S = = 32; S = 32cm 2 .
2
kënddrejtë?

296
2 Njehso syprinën e katrorit të brendashkruar në rreth me rreze 5 cm.

E ke të njohur (nga klasa e shtatë) se:

Syprina e drejtkëndëshit me dimensione a dhe b është numri a ⋅ b, përkatësisht

S = a ⋅ b.

3 Vërteto se pohimi i mësipërm është i saktë.

Nëse ke nevojë për ndihmë, ndiqe sqarimin e mëposhtëm.
Shqyrto vizatimin. Në të është paraqitur katrori KLMN i cili është i N M
ndarë në dy drejtkëndësha, secili prej tyre me dimensione a dhe b, dhe
në dy katrorë -njëri me brinjë a, ndërsa tjetri me brinjë b. a a2 S

a
Të dy drejtkëndëshat janë të puthitshëm, e sipas vetisë 2° (të aksiomave
për syprinë), ato kanë syprinë të barabartë S. b S b2
K L
Nga vetia 3° rrjedh se: a b

S KLMN = 2S + a 2 + b 2 , përkatësisht (a + b ) = 2S + a 2 + b 2 , a 2 + 2ab + b2 = 2S + a 2 + b2 , prej ku S = a ⋅ b.

2

4 Njehso syprinën e drejtkëndëshit me brinjë a = 9 cm dhe diagonale d = 15 cm.

5 Njehso syprinën e drejtkëndëshit me diagonale 10 cm dhe kënd ndërmjet diagonaleve 64°.

Krahaso zgjidhjen tënde me atë vijuese.
D C
d b
Këndi i dhënë ndërmjet diagonaleve shtrihet përball brinjës më
2 2
të vogël të drejtkëndëshit. (Pse?) b 320
a M
O
Në vizatim, ΔOMC është kënddrejtë, me brinjë 2
a b d
OM = , MC = , OC = = 5cm dhe ( MOC = 320. A a B
2 2 2
CM b
Nga ΔOMC kemi : sin 320 = = , (e njehsuar me kalkulator) sin 320 ≈ 0,53. D.m.th,
OC 10
b OM a a
≈ 0,53, përkatësisht b ≈ 5,3 Po ashtu : cos320 = = dhe cos 320 ≈ 0,85, prandaj ≈ 0,85,
10 OC 10 10
përkatësisht a ≈ 8,5 Sipas kësaj, S = a ⋅ b ≈ 5,3 ⋅ 8,5, ose P ≈ 45cm2 .

6 Njehso syprinën e drejtkëndëshit, nëse njëra brinjë është 30 cm, ndërsa këndi ndërmjet brinjës dhe
diagonales është 40°. (Gjatë njehsimit shfrytëzo kalkulator)

297
 Detyra
6 Cakto brinjët e drejtkëndëshit nëse:
1 Njehso syprinën e katrorit me:
a) Ato janë në raport 4 : 9, ndërsa S = 144m2;
a) brinjë 4,5 cm; b) diagonale 8,4 cm. b) Njëra brinjë është tre herë më e madhe se
2 Cakto syprinën e drejtkëndëshit me brinjë a brinja tjetër dhe S = 75m2.
dhe b:
a) a = 4cm, b = 3cm;
3
b) a = cm, b = 8cm; 7 Njehso syprinën e drejtkëndëshit të dhënë me:
4 a) Brinjën a = 2,4 dhe diagonale d = 2,5;
1 6
c) a = 0,3m, b = 0, 2 m; d) a = 4 m, b = dm. b) Diagonale d = 12 dhe kënd mes diagonales
3 13
3 Sa herë do të zmadhohet ose zvogëlohet dhe brinjës α = 30°.
syprina e drejtkëndëshit:
a) Nëse njëra brinjë zmadhohet 5 herë, ndërsa 8 Njehso syprinën e drejtkëndëshit ABCD
tjetra mbetet e pandryshuar? (vizatimi) me brinjë AB = 14,3cm dhe kënd
b) Nëse njëra brinjë zmadhohet 2 herë, ndërsa ndërmjet diagonaleve përball brinjës AB,
tjetra zvogëlohet 6 herë? δ = 120°46’.
4 Sa herë do të zmadhohet syprina e katrorit nëse D C
brinja zmadhohet: 2, 3, 4, 5, … herë?
b
5 Njehso syprinën e drejtkëndëshit te i cili δ
diagonalet formojnë këndin α = 50°15’, nëse α α
brinja përball atij këndi është 16,5cm. A a B

2 SYPRINA E PARALELOGRAMIT

Kujtohu! A 1 Vërteto se:

Çka është romboidi? Syprina S e romboidit është e barabartë me

Në vizatim është paraqitur romboidi ABCD. prodhimin e bazës së tij a dhe lartësisë përkatëse h,
D C d.m.th.
hb
b ha S = a ⋅ h.
G
A B Krahaso zgjidhjen tënde me atë vijuese.
E a
Në vizatim është paraqitur romboidi ABCD,
Si quhen segmentet DE dhe DG e romboidit
ndërsa nga kulmi D dhe C janë lëshuar lartësitë
ABCD?
DE dhe CF në bazën AB.
a
Δ AED ≅ Δ BFC (Pse?), prandaj ato kanë syprina të barabarta, D C
S AED = S BFC . b h h
Katërkëndëshi EFCD është drejtkëndësh (Pse?), prandaj
S EFCD = a ⋅ h. A E B F
Pasi që S ABCD = S AED + S EBCD = S BFC + S EBCD = ah, rrjedh S = a ⋅ h.

298
 a D a C
2 Për këmbëzën E të lartësisë së romboidit, janë të D C
mundur dy raste (si në vizatime): h h
Trego se edhe në këto dy raste vlen:
S ABCD = S EFCD = a ⋅ h. A B≡E F A B E F

Deri te përfundimi i njëjtë për syprinën e romboidit arrihet edhe kur bëhet fjalë për brinjën b dhe lartësinë
përkatëse hb.
Mbani mend!

Syprina S e romboidit me brinjë a dhe b dhe lartësitë përkatëse ha dhe hb njehsohet me formulën

S = a ⋅ ha ose S = b ⋅ hb .

3 Njehso lartësinë ha të romboidit me brinjë a = 8 cm, b = 10 cm dhe lartësi hb = 4 cm.

Nga S = a ⋅ ha dhe S = b ⋅ hb kemi: a ⋅ ha=b ⋅ hb, ose 8 ⋅ ha=10 ⋅ 4, d.m.th. ha = 40 : 8 = 5 cm.

4 Brinjët e një paralelogrami janë a = 120 cm dhe b = 50 cm, ndërsa këndi ndërmjet tyre është
α = 40°. Njehso syprinën e paralelogramit.
Së pari, vëre se për syprinë na nevojitet lartësia ha (ose hb). Pastaj shqyrto vizatimin.
D a C
DD1 ha α
Prej Δ AD1 D rrjedh: sin α = = ; ha = b ⋅ sin α .
AD b ha hb b
α
DD2 hb A D1 B
Prej Δ DD2C rrjedh: sin α = = ; hb = a ⋅ sin α .
DC a
Prej S = a ⋅ ha = b ⋅ hb rrjedh: S = a ⋅ b ⋅ sin α = b ⋅ a ⋅ sin α . D2

Prandaj, S = 120 ⋅ 50 ⋅ sin 40 0 , prej saj S ≈ 3856,72 cm 2 ≈ 38,5672 dm 2 .

Mbani mend!

Syprina S e paralelogramit mund të njehsohet edhe me formulën

S = a ⋅ b ⋅ sin α .

Kujtohu!
B 5 Cakto syprinën S të rombit me
brinjë a dhe lartësi h.
Ǒështë rombi? a
D C
Në cilin kënd priten diagonalet e rombit?
a h h
Sa është rrezja e rrethit të brendashkruar në α
romb? A D1 B C1

299
 Vëre se formula S = a ⋅ h do të vlejë edhe për rombin, pasi që te ai paraqiten rastet e njëjta të cilat i
shqyrtuam për romboidin.
Trego se rombi ABCD (në vizatim) dhe drejtkëndëshi DD1C1C janë me syprinë të barabartë, prandaj
përfundo se syprina e rombit është S = a ⋅ h.
h
Nga Δ AD1 D kemi sin α = , gjegjësisht h = a ⋅ sin α, prandaj S = a ⋅ a ⋅ sinα = a2⋅sin α.
a

Mbani mend!

Syprina S e rombit njehsohet me formulën

S = a⋅h ose S = a 2 sin α .

6 Njehso lartësinë e rombit, nëse brinja a = 12cm, ndërsa syprina e tij është S = 102 cm2.

Nga S = a ⋅ h rrjedh se 102 = 10 ⋅ h, prandaj h = 102 : 12 = 8,5 cm.

7 Njehso syprinën e rombit, nëse brinja a = 15 cm, ndërsa rrezja e rrethit të brendashkruar në romb
është r = 3 cm.
8 Trego se:

Syprina S e rombit me diagonale d1 dhe d2 njehsohet me formulën

d1 ⋅ d 2
S= .
2
R
Nëpër kulmet e rombit ABCD janë tërhequr drejtëza të cilat janë
paralele me diagonalet e tij. D
C
Vëre se katërkëndëshi MNRQ është drejtkëndësh brinjët e të cilit Q
janë MN = d1 dhe NR = d 2 , prandaj S MNPQ = d1 ⋅ d 2 . N
A B
Si jenë syprina e trekëndëshave të fituara në vizatim?
M

Syprina e rombit ABCD është dy herë më e vogël se syprina e drejtkëndëshit MNRQ, përkatësisht;

d1 ⋅ d 2
S ABCD = .
2
Diagonalet e katrorit janë të barabartë ndërmjet vete, pra d1 = d2 = d, prandaj syprina e tij është:

d ⋅d d2
S= = .
2 2

300
9 Njehso syprinën e rombit me brinjë a = 13 cm dhe diagonale d2 = 10 cm.
Vëre zgjidhjen. D C
d1 O
Në rombin ABCD (në vizatim), trekëndëshi ABO është d2
kënddrejtë, prandaj
A a B
2 2 2 2
⎛d ⎞ ⎛d ⎞ ⎛d ⎞ ⎛d ⎞ d
a2 = ⎜ 1 ⎟ + ⎜ 2 ⎟ . Prej saj, ⎜ 1 ⎟ = a 2 − ⎜ 2 ⎟ = 132 − 52 = 144, 1 = 144 = 12, përkatësisht
⎝2⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝2⎠ ⎝ 2 ⎠ 2

d1 ⋅ d 2 24 ⋅ 10
d1 = 24 cm. Rrjedhimisht, S = = = 120 cm 2 .
2 2

10 Cakto njërën diagonale dhe perimetrin e rombit me syprinë S = 270 cm2 dhe diagonalen tjetër
d2 = 18 cm.

Detyrë
1 Njehso syprinën e romboidit brinjët e të cilit
jenë; 13,5 dm, 17,4 cm dhe këndi ndërmjet
tyre është 47°10’.
2 Njehso syprinën e paralelogramit me brinjë 8
cm dhe 15 cm, kurse lartësia më e madhe e tij
është 6 cm.
3 Njehso syprinën e paralelogramit me lartësi
ha=3 cm dhe hb = 2 3 cm dhe kënd ndërmjet
tyre 60°.
7 Në një paralelogram, njëra brinjë është
a = 85, tjetra është e barabartë me diagonalen,
kurse këndi ndërmjet brinjëve është α = 63°24’
(vizatimi). Njehso syprinën e paralelogramit.
b b
α
a

4 Njehso syprinën e rombit me brinjë 16 dm dhe 8 Në trekëndësh me brinjë 30 cm dhe lartësi

rreze të rrethit të brendashkruar 6 dm.
5 Cakto lartësinë h dhe perimetrin P të rombit me
syprinë S = 6 dm2 dhe diagonale d1 = 4 dm.
përkatëse 10 cm është brendashkruar drejt-
këndëshi, ashtu që njëra brinjë e tij shtrihet në
brinjën e dhënë të trekëndëshit. Cakto brinjët
e drejtkëndëshit nëse syprina e tij është 63 cm2.

6 Njehso syprinën dhe lartësinë e rombit me

brinjë a = 12 dm dhe kënd ndërmjet brinjëve
α = 61°20’.

301
 3 SYPRINA E TREKËNDËSHIT

Kujtohu! A 1
Brinjët e paralelogramit ABCD janë
a = 12cm dhe b = 9cm, kurse
Ǒështë trekëndëshi?
këndi ndërmjet tyre është 30°. Njehso syprinën e
Çfarë lloje të trekëndëshave ka sipas brinjëve, trekëndëshit ABD.
e çfarë sipas këndeve? D C
Diagonalja e pret paralelogramin në dy
trekëndësha të puthitshëm. b
ha
Sa është syprina e trekëndëshit në lidhje me 300
syprinën e paralelogramit? A a B

1
Syprina e paralelogramit ABCD është S = a ⋅ b ⋅ sin α = 12 ⋅ 9 ⋅ sin 300 = 12 ⋅ 9 ⋅ = 54cm2 .
2
Trekëndëshat ABD dhe CDB janë të puthitshëm (Pse?), prandaj kanë syprina të barabarta. Prej saj
1
rrjedh se S ABD = S ABCD = 27 cm 2 .
2
1
Vëre se lartësia ha e paralelogramit është po ashtu lartësia e trekëndëshit ABD, prandaj S ABD = a ⋅ ha .
2
Në përfundim të njëjtë arrihet nëse tërhiqet lartësia hb në brinjën b.

Mbani mend!

Syprina S e trekëndëshit me brinjë a, b, c dhe lartësive përkatëse ha, hb, hc njehsohet me

1 1 1
formulën; S = a ⋅ ha ose P = b ⋅ hb ose S = c ⋅ hc .
2 2 2

2 Shprehe me fjalë formulën për njehsimin e syprinës të trekëndëshit.

3 Njehso syprinën e trekëndëshit barakrahës me bazë 20 cm dhe krah 26 cm.

Syprina S e trekëndëshit mund të njehsohet edhe me shfrytëzimin e funksioneve trigonometrike, kur trekëndëshi
është dhënë me dy brinjë dhe kënd ndërmjet tyre.

4 Cakto formulën për njehsimin e syprinës së trekëndëshit, nëse janë dhënë dy brinjë të tij dhe këndi
ndërmjet tyre.
Vëre zgjidhjen.

302
 1 C
Për Δ ABC në vizatim kemi S = c ⋅ hc . Nga trekëndëshi kënddrejtë
hc 2
Δ AC1C kemi: sin α = , gjegjësisht hc =bAsin α, a për Δ CC1 B kemi: a
b b hc
hc
sin β = , gjegjësisht hc = a ⋅ sin⋅ β . Duke zëvendësuar ne formulë
a α β
1 1 1 A B
S = c ⋅ hc fitojmë S = c ⋅ b ⋅ sin α ose P = c ⋅ a ⋅ sin β . Në mënyrë C1 c
2 2 2
1
të ngjashme fitojmë S = a ⋅ b ⋅ sin γ .
2
Mbani mend!

Syprina S e trekëndëshit mund të njehsohet me formulën

1 1 1
S = a ⋅ b ⋅ sin γ ose S = a ⋅ c ⋅ sin β ose S = b ⋅ c ⋅ sin α .
2 2 2

Vërejtje. Formulat e mësipërme vlejnë edhe kur Δ ABC është këndgjerë, për shembull, γ > 90°.
Me të do të njoftohesh në mësimin e që vijojnë të trigonometrisë.

5 Njehso syprinën e Δ ABC nëse dihen b = 8cm, c = 12cm dhe α = 360 45′.

1
Këndi α është ndërmjet brinjëve b dhe c, prandaj sipas formulës S = b ⋅ c ⋅ sin α kemi:
2
S = ⋅ 8 ⋅ 12 ⋅ sin 360 45′ = 48 ⋅ sin (360 + 45′ ) = 48 ⋅ sin 36,750 ≈ 48 ⋅ 0,598 ≈ 28,72cm 2 .
1
2

Në trekëndëshin barabrinjës secili kënd i brendshëm ka 60°, prandaj nëse a është brinja e tij, atëherë
1 1
syprina është S = ⋅ a ⋅ a ⋅ sin 600 , Nga rrjedh se, S = ⋅ a 2 3.
2 4
B C1
Te trekëndëshi kënddrejtë (në vizatim) katetet janë reciprokisht
c
normale, prandaj ha=b, hb=a dhe a
hc
a ⋅ hb b ⋅ ha a ⋅ b c ⋅ hc
S= = = ose S = .
2 2 2 2 C b A

Mbani mend!

1
Syprina e trekëndëshit barabrinjës me brinjë a është S = a 2 3.
4
1
Syprina e trekëndëshit kënddrejtë me katete a dhe b është S = a ⋅ b.
2

303
6 Cakto lartësinë e hipotenuzës hc të trekëndëshit kënddrejtë katetet e të cilit janë; a = 12 cm dhe
b = 9 cm.

7 Katetet e trekëndëshit kënddrejtë rijnë si 5 : 12, kurse syprina e tij është 480 cm2. Njehso perimetrin
e trekëndëshit.

Zgjidhje.
a b 1
Nga a:b=5:12 rrjedh = = k , përkatësisht a = 5k dhe b = 12 k . Me zëvendësim në formulën S = a ⋅ b
5 12 2
5k ⋅ 12k
kemi 480 = , prej ku k = 4, pra a = 20 cm, b = 48 cm, c = a + b = 52 cm.
2 2

2
Prandaj, S = a + b + c, gjegjësisht S = 120 cm.

Detyra
1 Sa do të zmadhohet syprina e trekëndëshit nëse:
a) Baza e tij zmadhohet tre herë, kurse lartësia
e tij zvogëlohet katër herë;
b) Baza e tij zvogëlohet dy herë, kurse lartësia
e tij zvogëlohet pesë herë?
2 Sa për qind do të zmadhohet syprina e trekën-
dëshit nëse baza e tij zmadhohet 50%, ndërsa
lartësia e tij zvogëlohet 30%?
3 Njehso syprinën e Δ ABC nëse dihen:
a) a = 5, b = 8 dhe g = 450;
b) b = 9, c = 7 dhe a = 30015';
c) a = 5,6, c = 7,5 dhe b = 44015';
d) b = 8, b = 680 dhe g = 72040'
4 Njehso syprinën e trekëndëshit kënddrejtë me
katete a dhe b dhe hipotenuzë c, nëse:
a) a = 12, b = 10; b) a = 2,4, c = 2,6;
c) a = 15 dhe njëri kënd 45°.
5 Njehso syprinën e trekëndëshit barakrahës
Δ ABC me bazë a, krah b, këndi pran bazës
dhe këndi pran majës g, nëse dihen:
a) a = 15 cm dhe a = 48015';
b) b = 8 dm dhe g = 550;
c) a = 18 dhe g = 29040'.
6 Shuma e dy brinjëve të Δ ABC është 15 cm,
kurse lartësitë ndaj tyre janë përkatësisht, 4
cm dhe 6 cm. Cakto syprinën e trekëndëshit.
7 Perimetri i trekëndëshit barakrahës është 64
cm, kurse ndryshimi i krahut dhe bazës është
11 cm. Njehso syprinën e trekëndëshit.
8 Nëpër mesin e një brinje të trekëndëshit janë
tërhequr drejtëza paralele me brinjët e
trekëndëshit. Vërteto se syprina e parale-
logramit të fituar është dy herë më e vogël se
syprina e trekëndëshit.
9 Dy brinjë të trekëndëshit janë 10 cm dhe 14
cm, kurse këndi përball brinjës më të vogël
është 45°. Njehso syprinën e trekëndëshit.
10 Cakto syprinën e trekëndëshit kënddrejtë nëse
lartësia e tij e pret hipotenuzën në segmente
me gjatësi, 32 cm dhe 18 cm.

304
 NJEHSIMI I SYPRINËS SË TREKËNDËSHIT ME
4 FORMULËN E HERONIT

Kujtohu!
A 1 Njehso syprinën e trekëndëshit
Cilat elemente të trekëndëshit duhet të jenë të brinjët e të cilit janë a = 15 cm,
njohura që të njehsohet syprina e tij? b = 13cm dhe c = 14cm.
Ndiqe zgjidhjen.

Që të njehsohet syprina e kërkuar në një farë mënyre duhet të caktohet së paku njëra nga lartësitë e
trekëndëshit ABC.
Le të jetë CC1 ⊥ AB dhe AC1 = x. Atëherë C1 B = c − x, pra prej C
Δ AC1C kemi hc = b 2 − x 2 , t.e. hc = 132 − x 2 .
2 2
a
b hc
Po ashtu, prej Δ CC1 B kemi: hc 2 = a 2 − (c − x ) , d.m.th.
2

x c−x
hc = 152 − (14 − x ) .
2 2 A B
C1 c
Prej atyre barasive fitojmë:
132 − x 2 = 152 − (14 − x ) ose 169 − x 2 = 225 − (196 − 28 x + x 2 ) ose 28 x = 140, d.m.th., x = 5, prandaj
2

1
hc = 132 − 52 , ose hc = 12cm. D.m.th, S = ⋅ 14 ⋅ 12 = 84cm 2 .
2

2
Në shkollimin fillor ke zgjidhur detyra të këtilla por ndryshe, e ke zbatuar formulën e Heronit (Heroni
është matematikan grek nga Aleksandria, shekulli I p.e.s) e cila thotë:
a+b+c
S = s (s − a )(s − b )(s − c ), ku s = .
2
Për nxjerrjen e kësaj formule shfrytëzohet ideja e zgjidhjes të detyrës 1, por ne këtë nuk do ta bëjmë.

Njehso syprinën e trekëndëshit të dhënë me zbatimin e formulës së Heronit.

2 Njehso syprinën e paralelogramit me brinjë a = 26cm, b = 28cm dhe një diagonale d1 = 30cm.
D C
Zgjidhje. Diagonalja AC e ndan paralelogramin ABCD në dy
d1
trekëndësha të puthitshëm (vizatimi). Pasi që janë dhënë që të tre brinjë
b
të Δ ABC , gjysëmperimetri i tij është
A a B
a + b + c 26 + 28 + 30
s= = = 42, prandaj sipas formulës së Heronit kemi:
2 2

S ABC = s (s − a )(s − b )(s − c ) = 42 (42 − 26 )(42 − 28 )(42 − 30 ) = 42 ⋅ 16 ⋅14 ⋅ 12, t.e.

S ABC = 72 ⋅ 42 ⋅ 22 ⋅ 22 ⋅ 32 = 336, pra syprina e paralelogramit është e S = 2 ⋅ 336 = 672cm .

2

305
 Mbani mend!

Syprina e trekëndëshit, nëse janë dhënë brinjët e tij, njehsohet me

a+b+c
formulën e Heronit S = s (s − a )(s − b )(s − c ), s= .
2

3 Cakto lartësinë më të vogël të trekëndëshit brinjët e të cilit janë 50 cm, 58 cm dhe 72 cm.

Kujtohu! B 4 Le të jetë r rrezja e rrethit të

brendashkruar te trekëndëshi
Ku gjendet qendra e rrethit të brendashkruar Δ ABC me brinjë; a, b dhe c. Cakto syprinën e
në trekëndësh? trekëndëshit të shprehur nëpërmjet a, b, c dhe r.
Çfarë këndi formojnë brinja e trekëndëshit dhe
rrezja e rrethit të brendashkruar e tërhequr në C
pikën takuese? a
Ku gjendet qendra e rrethit të jashtëshkruar në b r
r
trekëndësh? O
r
Ku shtrihet qendra e rrethit të jashtëshkruar në 900
trekëndëshin kënddrejtë? A c B

Ndjeke zgjidhjen.
Vëre: rrezja r është lartësia e çdonjërit prej trekëndëshave ABO, BOC dhe AOC.

Sipas aksiomës për syprinën e trekëndëshit kemi: S ABC = S ABO + S BCO + SCAO ,

c⋅r a⋅r b⋅r a+b+c a+b+c

S= + + , ose S = r ⋅ = r ⋅ s, ku s = .
2 2 2 2 2
5 Njehso rrezen e rrethit të brendashkruar në trekëndëshin kënddrejtë me katete 8 cm dhe 15 cm.
a ⋅ b 8 ⋅ 15
Për syprinë kemi: S = = = 60cm 2 ; c = a 2 + b 2 = 82 + 152 = 289 = 17 cm;
2 2
a + b + c 8 + 15 + 17 P 60
s= = = 20cm. Prej S = r ⋅ s rrjedh r = = = 3cm.
2 2 s 20

Mbani mend!

Nëse r është rreze e rrethit të brendashkruar në trekëndësh me brinjë a, b dhe c, atëherë

S a+b+c a 3
S = r ⋅ s, prej saj r = , ku s = . Nëse Δ ABC është barabrinjës, atëherë r = .
s 2 6

306
6 Cakto: a) rrezen r të rrethit të brendashkruar dhe b) rrezen R të rrethit të jashtëshkruar te trekëndëshi
me brinjë 37 cm, 15 cm dhe 44 cm.
Zgjidhje.
37 + 15 + 44
a) Gjysmëperimetri i trekëndëshit është s = = 48cm, prandaj sipas formulës së Heronit
2
S = 48 (48 − 37 )(48 − 15 )(48 − 44 ) = 4 ⋅ 11 ⋅ 3 ⋅ 2 = 264cm 2 . Për rrezen r të rrethit të brendashkruar kemi
264
r= , r = 5,5 cm.
48

a ⋅b⋅c
b) Rrezja R e rrethit të jashtëshkruar njehsohet me formulën R = . Sipas kësaj, kemi
4P
37 ⋅ 15 ⋅ 44 185 1
R= = = 23 cm.
4 ⋅ 264 8 8

7 Njehso rrezen r e rrethit të brendashkruar dhe rrezen R e rrethit të jashtëshkruar të trekëndëshit ABC
me brinjë a = 12 cm, b = 15 cm dhe c = 17 cm.

Mbani mend!

Nëse R është rrezja e rrethit të jashtëshkruar në trekëndëshin me brinjë a, b dhe c, atëherë

a ⋅b⋅c a ⋅b⋅c a 3
S= , ndërsa R = . Nëse Δ ABC është barabrinjës, atëherë R = .
4R 4P 3

Detyra
1 Njehso syprinën e trekëndëshit me brinjë 12,
35, 37.
2 Duke e përdorur formulën e Heronit nxirre
formulën për syprinën e trekëndëshit
barabrinjës.
3 Cakto lartësinë më të vogël të trekëndëshit me
brinjë 18, 20, 34.
4 Cakto syprinën e trekëndëshit dy brinjë të të
cilit janë 27 cm dhe 29 cm, ndërsa vija e
rëndimit në brinjën e tretë është 26 cm.
5 Baza e një trekëndëshi barakrahës është
a = 24cm, ndërsa krahu është b = 20cm.
Cakto rrezen r e rrethit të brendashkruar dhe
rrezen R e rrethit të jashtëshkruar.
6 Njehso syprinën dhe rrezet e rrethit të
brendashkruar dhe të jashtëshkruar në
trekëndëshin kënddrejtë me katete 48cm dhe
hipotenuzë 73 cm.
7 Gjeje syprinën e trekëndëshit barabrinjës për
të cilin vlen R ⋅ r = 216.

307
 5 SYPRINA E TRAPEZIT DHE TRAPEZOIDIT

Kujtohu! A 1 Njehso syprinën e trapezit me baza

a dhe b dhe lartësi h.
Ǒështë trapezi?
Në çka është e barabartë vija e mesme e trapezit? shqyrto vizatimin. Në të janë paraqitur trapezi
Si transformohet trapezi në trekëndësh me ABCD dhe trekëndëshi AND, ku pika M është
syprinë të barabartë? mesi i krahut BC.
Ǒështë trapezoidi? D b C
Pasi që MB = MC , ( BMN = ( CMD (kënde të kryqëzuara) M
h
dhe ( NBM = ( DCM (kënde përgjegjëse), sipas shenjës
KBK përfundojmë se Δ BNM ≅ Δ CDM . Prej saj rrjedh se A a B b N
BN = CD = b.
Trekëndëshi AND dhe trapezi ABCD kanë syprina të barabarta (Pse?). Prandaj,
1 1
S ABCD = S AND = (a + b ) ⋅ h = m ⋅ h, ku m është vija e mesme e trapezit dhe m = 2 (a + b ).
2
2 Njehso syprinën e trapezit me baza 12cm dhe 8c m dhe lartësi 7cm.
1 1
Me zbatimin e formulës S = (a + b ) ⋅ h kemi S = (12 + 8) ⋅ 7 = 70 cm 2 .
2 2
Mbani mend!

Syprina e trapezit me baza a dhe b dhe lartësi h njehsohet me formulën

S=
(a + b ) ⋅ h .
2

3 Njehso syprinën e trapezit barakrahës me baza 14 cm dhe 6 cm dhe krah 5 cm.

Zgjidhje. Trapezi barakrahës në vizatim, me tërheqjen e segmentit DD1 & BC është ndarë në paralelogram
dhe trekëndësh barakrahës me bazë AD1 = a − b. Nga Δ AD2 D fitojmë
2 2
h 2 = AD − AD2 ose
2 2
D b C
⎛ a−b⎞ ⎛ 14 − 6 ⎞
h = c −⎜ ⎟ =5 −⎜ ⎟ = 9, gjegjësisht h = 3 cm, pra
2 2 2

⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ c c
h
(a + b ) ⋅ h (14 + 6 ) ⋅ 3 b
S= = = 30 cm 2 .
2 2 A D2 D1 a B

308
 4 Njehso syprinën dhe perimetrin e trapezit kënddrejtë ABCD ( AD ⊥ AB ) me baza a = 25,3 cm dhe
b = 15,5 cm dhe kënd ndërmjet krahut dhe bazës prej 130°40’.
D b C
Zgjidhje. Këndet që shtrihen në krah janë suplementar, prandaj
β = 1800 − 1300 40′ = 490 20′. Prej Δ CC1 B kemi: d h
c
h h β
tg β = = , h = (a − b ) ⋅ tg β = 9,8 ⋅ tg 490 20′ = 9,8 ⋅ 1,164 ≈ 11, 4 cm. A B
C1 B a − b a C1
(a + b ) ⋅ h ≈ (25,3 + 15,5 ) ⋅11, 4 ≈ 232,56 cm 2 . BC1 a − b 9,8
S= Prej cos β = = rrjedh se c = ,
2 2 BC c cos 490 20′
ose c ≈ 15,04cm, meqë d = h , kemi P = a + b + c + d ≈ 25,3 + 15,5 + 15,04 + 11, 4 = 67, 24 cm.

5 Bazat e një trapezi janë 23dm dhe 170 cm, ndërsa syprina është 2 m2. Cakto lartësinë e trapezit.

Kujtohu! B 6 Njehso syprinën e katërkëndëshit

ABCD, nëse diagonalja
Trapezoidi është katërkëndësh i cili nuk ka brinjë AC = 17 cm, ndërsa kulmet B dhe D janë
paralele. përkatësisht 10 cm dhe 14cm larg diagonales.
Ǒështë deltoidi?
Caktimi i syprinës së trapezoidit mund të kryhet D
në mënyra të ndryshme, në varësi nga elementet h2 C
e dhëna.
h1
A
Zgjidhje. Diagonalja AC e ndan katërkëndëshin në dy trekëndësha
B
me brinjë të përbashkët dhe lartësi h1 dhe h2, prandaj syprina e
1 1 1 1
kërkuar është S = AC ⋅ h1 + AC ⋅ h2 , ose S = AC ⋅ (h1 + h2 ) = ⋅ 17 ⋅ (10 + 14 ) = 204cm 2 .
2 2 2 2

7 Njehso syprinën e katërkëndëshit ABCD, nëse ABCD, ako AB = 20cm, BC = 7 cm,

CD = 13cm, AD = 4cm dhe AC = 15cm.

8 Në katërkëndëshin ABCD diagonalet d1 dhe d2 janë reciprokisht normale. Njehso syprinën e tij nëse
d1 = 10 cm dhe d2 = 13 cm.
D
Zgjidhje. Nëse nëpër kulmet e katërkëndëshit të dhënë tërheqim drejtëza Q P
paralele me diagonalet, fitohet drejtkëndëshi MNPQ me brinjë MN = d1 d1
dhe MQ = d 2 , i përbërë nga katër çifte të trekëndëshave kënddrejtë, A C
secili çift me syprina të barabarta. Prandaj, syprina e kërkuar është dy d2
herë më e vogël se syprina e drejtkëndëshit MNPQ.
d1 ⋅ d 2 10 ⋅ 13
D.m.th., S = = = 65cm 2 .
2 2 M N
B

309
 Mbani mend!

Syprina e katërkëndëshit me diagonale reciprokisht normale d1 dhe d2 njehsohet me formulën

d1 ⋅ d 2
formulën S= .
2

9 Brinjët e një deltoidi janë 10 cm dhe 17 cm, ndërsa diagonalja e cila nuk është boshti i simetrisë është
16cm. Njehso syprinën e deltoidit. D

Trapezoidi i cili ka dy nga dy brinjët fqinje të barabartë quhet deltoid. a a

A C
O
Diagonalja BD (vizatimi) është simetrale e diagonales AC dhe është boshti i
simetrisë së deltoidit. b b
2

Nga Δ DOC kemi: DO = DC − OC = a 2 − ⎛⎜ AC ⎞⎟ = 36, nga rrjedh se DO = 6cm.

2 2 2 1
2 ⎝ ⎠
2 B
Nga Δ OBC kemi: OB = BC − OC = b 2 − ⎛⎜ AC ⎞⎟ = 17 2 − 82 = 225, prandaj OB = 15cm.
2 2 2 1
2 ⎝⎠
1 1
Sipas saj DB = DO + OB = 6 + 15 = 21cm, dhe S = AC ⋅ DB = ⋅16 ⋅ 21 = 168cm 2 .
2 2
Njehso syprinën e deltoidit me zbatimin e formulës së Heronit.

10 Njehso syprinën e deltoidit me brinjë 8 cm dhe 15 cm dhe kënd ndërmjet tyre 150°.

Detyra
1 Njehso syprinën e trapezit me vijë të mesme
m = 40 cm dhe lartësi h = 7cm.
2 Syprinë e një trapezi është 360 cm2, ndërsa
bazat janë 22,5 cm dhe 13,5 cm. Njehso
lartësinë.
3 Njehso syprinën e trapezit ABCD me baza 24
cm dhe 10 cm, dhe me krahë dhe BC = 15cm.
4 Syprina e trapezit barakrahës është 120, krahu
i tij është për 2 më i madh se lartësia, ndërsa
brinjët paralele dallohen për 12. Cakto
perimetrin P dhe gjatësitë a dhe b të brinjëve
paralele të trapezit.
5 Njehso syprinën dhe perimetrin e trapezit
kënddrejtë me baza a = 20cm dhe b = 9,5cm,
kurse krahu i cili nuk është normal më bazën
është c = 17,5cm
6 Bazat e një trapezi janë a = 19cm dhe
b = 2cm, kurse diagonalet janë d1 = 17cm dhe
d2 = 10 cm. Njehso syprinën e trapezit.
7 Njehso syprinën dhe diagonalet e deltoidit me
brinjë a = 20cm dhe b = 21cm dhe kënd
ndërmjet tyre 90°.
8 Në deltoid me brinjë 10 dhe 6 është brendash-
kruar rrethi me rreze 3. Njehso syprinën e atij
deltoidi.

310
 PERIMETRI DHE SYPRINA E SHUMËKËNDËSHIT
6 TË RREGULLT

Kujtohu! A 1 Në një rreth me rreze R brendash-

kruaj pesëkëndëshin e rregullt.
Shumëkëndëshi te i cili të gjitha brinjët janë të
barabarta dhe të gjitha këndet janë të barabarta Që ta vizatosh pesëkëndëshin e kërkuar mjafton
quhet shumëkëndëshi i rregullt.
që në rrethin edhënë të vizatosh pesë kënde
Ǒështë perimetri i shumëkëndëshit?
qendrore të njëpasnjëshme, secili me 72E
Njehso perimetrin P të: (360 : 5 = 72E).
a) gjashtëkëndëshit të rregullt me brinjë a = 5 cm; D
b) nëntëkëndëshit të rregullt me brinjë a = 4 cm.
Perimetri i n - këndëshit të rregullt me brinjë a E C
O
është
P = n ⋅ a. 720

A B
Pse pesëkëndëshi i vizatuar është i rregullt?
Nga puthitshmëria e trekëndëshave OAB, OBC, …, OEA (sipas shenjës BKB) rrjedh se pesëkëndëshi
ABCDE ka brinjë të barabartë dhe kënde të barabartë, prandaj ai është i rregullt.
2 Në vijën rrethore me rreze 3cm brendashkruaj nëntëkëndëshin e rregullt.

Sqaro procedurën për vizatimin e n-këndëshit me ndihmën e kompasit, vizores dhe këndmatësit.

3600
Vëre se për n-këndëshin duhet të merret këndi qendror α = .
n
Në klasën e shtatë ke mësuar se:

Në secilit shumëkëndësh të rregullt mund të jashtëshkruhet rrethi.

Në secilin shumëkëndëshit të rregullt mund të brendashkruhet rrethi

Të dy ato rretha janë koncentrike dhe qendra e tyre quhet qendra e shumëkëndëshit të rregullt.

3 Në vizatim është paraqitur shumëkëndëshi i rregullt ABCDE… dhe

qendra O është e lidhur me segmentet e kulmeve të tij.
Në sa trekëndësha është ndarë: O
E
a) gjashtëkëndëshi i rregullt b) n-këndëshi i rregullt?
I cilit lloj është trekëndëshi ABO? A D
Si jenë ndërmjet tyre trekëndëshat ABO, BCO, …? B C

311
 B Në n-këndëshin e rregullt ABC… brinja a, rrezja R e rrethit të jashtëshkruar dhe rrezja r e
rrethit të brendashkruar janë elemente të trekëndëshit barakrahës (për shembull, rABO në
vizatim); ai quhet trekëndësh karakteristik i shumëkëndëshit të rregullt.
Lartësia h = r = OS e Δ ABO quhet apotemë, α = ( AOB kënd O
qendror i shumëkëndëshit të rregullt. α R
2 r=h
4 Trego se syprina S e n-këndëshit të rregullt mund të njehsohet A a S B
me formulën 2

1 1 1 α
S = n ⋅ a ⋅ h, S = P ⋅ h ose S = na 2 ctg ,
2 2 4 2

Ku a është brinja, h- apotema, P është perimetri dhe α është këndi qendror i n-këndëshit.

Shfrytëzo faktin se n-këndëshin e përbëjnë n trekëndësha të puthitshëm (trekëndësha karakteristik),

prandaj (sipas vizatimit):
1 1 1 a α 1 2 α
S = n ⋅ SΔABO = n ⋅ ah = ⋅ na ⋅ h = Ph; h = ctg , S = na ctg ⋅
2 2 2 2 2 4 2

5 Brinja e një tetëkëndëshi është a = 5cm. Njehso perimetrin P dhe syprinën S e tetëkëndëshit.

1 1800 1
S = n ⋅ a = 8 ⋅ 5, P = 40cm; S = 8 ⋅ 52 ⋅ ctg = 8 ⋅ 25 ⋅ ctg 22,50 ≈ 50 ⋅ 2, 41 ≈ 120,5cm 2 .
4 8 4

6 Trego se perimetri P dhe syprina S e n-këndëshit të rregullt, nëse është dhënë

a) R; b) r, mund të njehsohet me formulë:

α 1
a) P = 2n R sin , S = n R 2 sin α ;
2 2
α α
b) P = 2n r tg , S = n r 2 tg .
2 2
α 1800
(R dhe r janë rrezet e rrethit të jashtëshkruar dhe të brendashkruar, ndërsa = )
2 n
Nga vizatimi i trekëndëshit karakteristik (sipas detyrës 4) vëre se:
α α α
a = 2R sin , r = R cos dhe a = 2r tg ;
2 2 2
α 1
a) P = na = 2nR sin , S = ⋅ n R R sin α ;
2 2
α 1 α
b) P = na = n ⋅ 2r tg , S= Pr = nr 2 tg .
2 2 2

312
 Nuk është e domosdoshme të mbahen në mend formulat për P dhe S. Secila prej tyre mund të fitohet
nga trekëndëshi karakteristik gjatë zgjidhjes së detyrës konkrete.

7 Njehso perimetrin P dhe syprinën S të dhjetëkëndëshit të rregullt me rreze rrethit të jashtëshkruar

R = 5cm.
1800 1 1 1
P = na = 10 ⋅ 2 R sin ≈ 10 ⋅ 10 ⋅ 0,31 ≈ 31cm; S= Pr = ⋅ 31 ⋅ R cos180 ≈ ⋅ 155 ⋅ 0,95 ≈ 73,62cm 2 .
10 2 2 2

8 Njehso perimetrin P dhe syprinën S të nëntëkëndëshit të rregullt, i cili është jashtëshkruar përreth
rrethit me rreze 6 cm.
Vëre se bëhet fjalë për nëntëkëndësh në të cilin është brendashkruar rrethi me rreze r = 6cm;
α
α = 400 , ose = 200.
2
Vizato trekëndësh karakteristik dhe vëre se për brinjën a kemi:
a = 2 ⋅ 6 ⋅ tg 200 ≈ 12 ⋅ 0,36 = 4,32cm; P = n ⋅ a ≈ 9 ⋅ 4,32 = 38,88cm;
1 1
S = ⋅ P ⋅ r ≈ ⋅ 38,88 ⋅ 6 = 116,64cm 2 .
2 2

9 Trego se raporti i perimetrit me:

a) brinjën;
b) rrezen e rrethit të jashtëshkruar,
është i njejtë për të gjithë shumëkëndëshat e rregullt me numër të njëjtë të brinjëve.
Zgjidhje. Le të jenë dhënë dy n-këndësha të rregullt, njëri me brinjë a, ndërsa tjetri me brinjë a’ (vizatimi).
Atëherë për perimetrat e tyre P dhe P’ kemi: a) P = na dhe P’ = na’, prandaj

P na a P P’
= = , gjegjësisht = .
P ’ na ’ a ’ a a’

a a’ na na ’ P P’ O
C
b) Nga rOAB~rOA’B’ kemi R = R ’ , R
=
R’
, pra = .
R R’ R R′ C′
a
A B
a′
A′ B′
Detyra
1 Njehso syprinën e nëntëkëndëshit të rregullt me 4 Njehso perimetrin dhe syprinën e trekëndëshit
brinjë 12. të rregullt që është:
2 Njehso perimetrin dhe syprinën e dymbëd- a) Brendashkruar në rrethin me rreze 20 cm;
hjetëkëndëshit të rregullt, i cili është bren- b) Jashtëshkruar përreth qarkut me rreze 20 cm.
dashkruar në rrethin me rreze 6 cm. 5 Në rrethin me rreze 8 cm është brendashkruar
3 Cakto syprinën e gjashtëkëndëshit të rregullt dhe jashtëshkruar gjashtëkëndëshi i rregullt.
me brinjë a. Njehso dallimin e syprinave të atyre dy
gjashtëkëndëshave.
313
6 Dyshemeja e një hapësire duhet të shtrohet me
pllaka të njëjta në formë të gjashtëkëndëshit të
rregullt me brinjë 12 cm. Sa pllaka të tilla do të
përdoren nëse dyshemeja ka formë të
drejtkëndëshit me dimensione 7,48 m dhe 3,25m?
7 Në oborrin e një shkolle, në parcelë me formë
të gjashtëkëndëshit të rregullt, janë mbjell lulet.
Ajo duhet të rrethohet me gardh të thurur me
tre rreshta tel. Sa metër tel nevojiten, nëse
syprina e parcelës është 5,84 m2?
7 PERIMETRI DHE SYPRINA E QARKUT
Kujtohu!
ǒështë rrethi, e ç‘është qarku?
Sa është perimetri P dhe syprina S e qarkut me
rreze r = 5cm?
P = 2rπ , P = 10π cm;
S = r 2π , S = 25π cm 2 .
Gjatësia e segmentit matet ashtu që bartet
segmenti tjetër, i marrë si njësi matëse.
Pse gjatësia e rrethit nuk mund të matet as me
segment të marrë për njësi matëse dhe as me
harkun të marrë për njësi matëse?
Segmenti nuk mund të bartet në harkun e rrethit;
harku i rrethit nuk mund të bartet dhe të mbulojë
harqe të rreth;ve me rreze të ndryshme.
ǒështë perimetri i qarkut?
h
r
314
8 Njehso syprinën e tridhjetëkëndëshit të rregullt
të jashtëshkruar përreth qarkut me rreze 20.
9 Rreth një qarku është jashtëshkruar
shumëkëndëshi i rregullt me perimetër 60 cm
dhe syprinë 240 cm2. Cakto rrezen e qarkut.
10 Trego për syprinat S dhe S’ të çfarëdo dy n-
këndëshave të rregullt me brinjë a dhe a’, vlen:
S : S’ = a2 : a’2.
A Kuptimet perimetër dhe syprinë e qarkut
i ke hasur më parë, ndërsa formulat për
njehsimin e tyre i ke shfrytëzuar gjatë zgjidhjes së
detyrave të ndryshme. Ato kuptime edhe këtu nuk
do ti përkufizojmë në mënyrë rigoroze, po ashtu edhe
formulat nuk do ti vërtetojmë, por do të japim sqarim
plotësues si arrihet deri te ato.
1 Më poshtë janë të vizatuara katër rrathë me
rreze të njëjtë r dhe në tre prej tyre janë
brendashkruar shumëkëndësha të rregullt.
Shqyrto këto vizatime dhe vëre se si, me
zmadhimin e numrit të brinjëve të shumëkën-
dëshit, ndryshohen: a) gjatësitë e brinjëve, b)
apotemat, c) perimetrat dhe d) syprinat.
h h
 Vëre se: si rritet numri i brinjëve në shumëkëndëshin e brendashkruar, ashtu ndodhin ndryshime vijuese:

(a) gjatësia e secilës brinjë zvogëlohet;

(b) apotemat rriten, duke iu afruar rrezes r;
(c) perimetrat rriten, duke iu afruar “perimetrit të qarkut”;
(d) syprinat rriten, duke iu afruar “syprinës të qarkut”;

2 Janë dhënë dy rrathë: njëra me rreze r, diametër d dhe perimetër P, kurse tjetri me rreze r’, diametër
d’ dhe perimetër P’.
P P’ O′
Vërteto se = . O
d d’ r′
r
a a′
Ndjeke vërtetimin.
A B A′ B′
Do të brendashkruajmë n-këndëshin e rregullt me
brinjë a në njërën rreth, ndërsa me brinjë a’ në rrethin tjetër; në vizatim është paraqitur vetëm nga një
trekëndësh karakteristik.
a a′ na na′ P Pn ’
Δ AOB  Δ A′O ′B ′ (Pse?); nga kjo rrjedh se = , prandaj = , ose n = ku Pn dhe P’n
r r′ r r′ r r’
janë perimetrat e n-këndëshave të rregullt përkatës, të brendashkruar në rrathët.

Nga ajo që n rritet pakufi, do të kemi: Pn → P dhe P’n→P’

(→ lexohet: “tenton si vlerë kufitare kah”). Rrjedhimisht;

Pn P P ’ P’
→ dhe n →
r r r’ r’
Pn Pn ’
Siç pamë në mësimin e kaluar (detyra 9): është e barabartë me . Është plotësisht e logjikshme të
r r’
P P’
pranojmë se edhe “vlerat e tyre kufitare” janë të barabartë, përkatësisht është e barabartë me .
r r’

P P’ P P’ P P’
D.m.th., = , = , ose =
r r ’ 2r 2r ’ d d’

Mbani mend!

Raporti i perimetrit dhe diametrit është i barabartë për të gjitha rrathët.

315
 P
Numri , i cili është i njëjtë për të gjitha rrathët, shënohet me shenjën greke π (pi). D.m.th., numri π
d
është i përkufizuar si herësi i perimetrit P dhe diametrit d, përkatësisht;
P
π= .
d

Ai është numër irracional dhe shprehet përafërsisht më së shpeshti me këto numra:

22 1
3,14; =3 ; 3,1416.
7 7
P
Nga barasia π = i fitojmë dy formula vijuese për njehsimin e perimetrit të rrethit:
d

P = πd, P = 2πr.

Nëse në to π zëvendësohet me vlerën e tij të përafërt, atëherë edhe P do të jetë vlerë e përafërt. (Në
detyra për π do ta shfrytëzojmë zakonisht, vlerën e përafërt 3,14).
3 Gjeje rrezen r nëse: a) P = 25π cm; b) P ≈ 43,96cm.

Në pajtim me përfundimin d) të detyrës 1 pranojmë se syprina e qarkut është numri S kah

B
i cili tentojnë syprinat Sn të brendashkruara në të të n-këndëshave të rregullt, kur n pakufi rritet.
Syprina e qarkut është numër pozitiv.

4 Trego se për syprinën S të qarkut me rreze r vlen:

S = r2π.

Është dhënë: qarku me rreze r, perimetër P dhe syprinë S. Të tregohet:

O
S = r2π.
Ndjeke sqarimin. r
hn
Në vizatim është paraqitur qarku me rreze r dhe në të është brendashkruar
n-këndëshi i rregullt me: apotemë hn, perimetër Pn dhe syprinë Sn.
1 1
Për Sn kemi S n = hn ⋅ Pn . Kur n rritet në pakufi, kemi: hn→ r, Pn→P, prandaj S n → rP .
2 2
1 1
Por, sipas përkufizimit, Sn→ S, prandaj S = rP . Pasi që P = 2rπ kemi; S = r ⋅ 2rπ = r π .
2
2 2
5 Trego se syprinat S1 dhe S2 e dy qarqeve kanë raport të njëjtë si katrorët e rrezeve të tyre r1 dhe r2,
gjegjësisht S1 : S2 = r12 : r22

6 Perimetri i një qarku është 64πcm. Cakto syprinën e qarkut.

316
 Detyra
1 Një rrotë është rrotulluar 6 herë dhe ka kaluar
26,4 m. Gjeje rrezen e rrotës (duke llogaritur
22
se π ≈ ).
7 shpejtësinë e lëvizjes së pikës që shtrihet në
2 Njehso rrezen e rrethit perimetri i të cilit është
i barabartë me shumën e perimetrave të rrathëve
me rreze 4 dhe 6.
3 Raporti i perimetrave të rrathëve është 5:7,
ndërsa rrezja e rrethit më të vogël është 15cm.
Njehso rrezen e rrethit më të madh.
4 Numrat matës të perimetrit dhe syprinës të një
qarku janë të barabartë. Njehso rrezen e
qarkut.
5 Si do të ndryshojë a) perimetri, b) syprina e
qarkut, nëse rrezja e qarkut zmadhohet 4 herë?
6 Makara me diametër 1,4 m bën 80 rrotullime
rreth boshtit të saj për një minutë. Cakto
rrethin e makarasë.
7 Drejtkëndëshi me brinjë 8 dhe 6 është
brendashkruar në qark. Njehso syprinën e
figurës ndërmjet rrethit dhe drejtkëndëshit.
8 Diagonalet e një rombi janë 18 dhe 24. Njehso
syprinën e qarkut të brendashkruar në romb.
Cakto perimetrin P dhe syprinën S të qarkut,
9
të brendashkruar në trapezin barakrahës me
baza 18 cm dhe 8 cm.

GJATËSIA E HARKUT RRETHOR.

8 SYPRINA E PJESËVE TË QARKUT

Si njehsohet gjatësia e rrethit?

Kujtohu!
Gjatësia e një rrethi është 72dm. Sa është
Për cilin kënd themi se është kënd qendror? gjatësia e harkut rrethor këndi qendror i të cilit
ǒështë hark rrethor? është 1°?

Gjatë punës me gjatësitë të harqeve rrethore, e përshtatshme është që i gjithë rrethi të llogaritet
A për hark rrethor i cili i përgjigjet këndit qendror prej 360°.
Kështu, gjatësia l1 e harkut rrethor, këndi qendror i të cilit është 1° është e 360-ta pjesë e gjatësisë
2 rπ rπ
P=2rπ të rrethit, përkatësisht A 1 = ose A 1 = .
360 180
Nëse, harkut rrethor i përgjigjet këndi qendror α, atëherë gjatësia e tij l do të A
jetë α herë më e madhe se l1, përkatësisht; α
rπ α
A= .
180

1 Në rrethin me rreze r = 15cm njehso gjatësinë e harkut rrethor këndi qendror i të cilit është:
a) α = 36°; b) α = 43°12’
rπα 15π ⋅ 36
a) A = = = 3π ; A = 3π cm ≈ 9,42cm. b) Së pari duhet α = 43°12’ ta shndërrojmë në
180 180
0
⎛ 12 ⎞ 15π ⋅ 43,2
shkallë: 12 ’= ⎜ ⎟ = 0,2, pra α = 43,2°; A = = 3,6π A = 3,6πcm ≈ 11,3cm.
⎝ 60 ⎠ 180

317
 Kujtohu!
B Pjesa e qarkut e kufizuar me një kënd
qendror të tij quhet sektor qarkor.
Ǒështë sektori qarkor?
Me cilën formulë njehsohet syprina e qarkut?
Cila pjesë e qarkut është sektor qarkor këndi Në vizatim, me pjesën e ngjyrosur është paraqitur
qendror i të cilit është 1°? një sektor qarkor me kënd qendror α.
B
Paramendo se rrethi është ndarë në 360 sektorë rrethor, secili me kënd
r
qendror prej 1°. Syprina S1 e një sektori të tillë qarkor është e 360-ta
O α
pjesë e syprinës të qarkut, përkatësisht;

r 2π A
S1 = .
360

Nëse këndi qendror ka α shkallë, atëherë sektori qarkor ka α herë syprinë më të madhe se S1, përkatësisht;

r 2π α
S = S1 ⋅ α = .
360

2 Syprina e sektorit qarkor me rreze r = 12cm dhe kënd qendror α = 40° është:
r 2π 122 π
S= ⋅α = ⋅ 40 = 16π ; S = 16π cm 2 .
360 360
3 Në qark me rreze r = 10cm, është dhënë sektori qarkor harku i të cilit ka gjatësi l = 12,56cm. Njehso
syprinën e sektorit qarkor.

Kujtohu se gjatësia e harkut rrethor njehsohet me formulën

O
rπα
A= dhe vëre se për syprinën e sektorit qarkor
180 2
r π r ⋅ rπα r rπα rA r ⋅A r A
kemi: S = = = ⋅ = ; S= .
360 2 ⋅ 180 2 180 2 2
10 ⋅ 12,56
Kështu, S = = 62,8cm 2 .
2
B
C Pjesa e rrethit e kufizuar me njërin hark të saj dhe kordë përkatëse
O α
quhet segment qarkor. C
Në vizatim, me pjesën e ngjyrosur është paraqitur një segment qarkor. Në r
rreth me rreze r, segmenti qarkor është i përcaktuar me kordën AB ose me
A
këndin qendror α.
Syprina S e segmentit qarkor ACB (në vizatim) është ndryshimi i syprinës S1 të sektorit qarkor AOB dhe
syprinës S2 të trekëndëshit barakrahës Δ OAB, përkatësisht,
S = S1 − S 2 .

318
4 Njehso syprinën e segmentit qarkor me kënd qendror α = 72°, në qarkun me rreze r = 4m.

r 2πα 1 2 16π ⋅ 72 16 16 ⋅ 3,14

S= − r sin α ≈ − ⋅ 0,95 ≈ − 7,6 ≈ 10,05 − 7,6 ≈ 2, 45; S = 2, 45 m 2 .
360 2 360 2 5
Pjesa e rrafshit e kufizuar me dy rrathë koncentrike quhet unazë rrethore ose unazë qarkore.
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
Syprina e unazës rrethore është e barabartë me ndryshimin e syprinave të 123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
atyre qarqeve me rreze R dhe r, gjegjësisht 123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
r
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
S = R 2π − r 2π = (R 2 − r 2 )π . O
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
R
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
5 Njehso syprinën e pjesës së zbrazët të prerjes tërthore të gypit të ujët nëse 123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890

diametri i rrethit të jashtëm është 10cm, ndërsa trashësia e murit është 2 mm

Rrezja e rrethit më të madh është R = 50mm, ndërsa atij më të vogël r = 48mm. Kështu,
S = (502 − 482 )π ≈ (2500 − 2304 ) ⋅ 3,14 ≈ 615, 4; S ≈ 615, 4 mm 2 .

Detyra
1 Njehso gjatësinë e harkut rrethor me kënd
qendror α = 50°46’ ku rrezja r = 2,5m.
2 Njehso:
a) Rrezen r e rrethit, nëse këndit qendror prej
80° i përgjigjet harku rrethor me gjatësi 12,56
cm (për π ≈ 3,14);
b) Këndin qendror α, nëse r = 15 cm dhe
l = 18,84 cm.
3 Perimetri i një makaraje është 540 mm. Litari
(rripi) e takon makaranë në harkun me gjatësi
200 mm. Cakto këndin që e formon makaraja
me pjesën prekëse të litarit.
5 Syprina e sektorit qarkor është 3π cm2, ndërsa
këndi përkatës është 30°. Njehso syprinën e
qarkut.
6 Njehso gjatësinë e harkut rrethor dhe syprinën
sektorit qarkor që iu përgjigjen brinjës së
pesëkëndëshit të rregullt të brendashkruar në
rrethin me rreze r = 6cm.
7 Njehso syprinën e segmentit qarkor me kënd
qendror α = 60° në qark me rreze r = 12 cm.
8 Njehso syprinën e segmentit qarkor, nëse
korda përkatëse ka gjatësi t = 6cm. ndërsa
këndi qendror përkatës është α = 120°.

4 Një lakesë e hekurudhës së trenit është pjesë 9 Njehso syprinën e unazës qarkore të cilën e
e rrethit me gjatësi 450 m dhe rreze 1200 m. formon rrathët e jashtëshkruar dhe të
Cakto këndin që i përgjigjet harkut të brendashkruar në katror me brinjë a = 1dm.
hekurudhës.

319
 9 DETYRAT KONTROLLUESE TEMATIKE

Në detyrat 1 - 4, një dhe vetëm një përgjigje e ofruar është e saktë. Cakto cila është ajo.

1 Numri matës i syprinës së drejtkëndëshit me brinjë 6cm dhe diagonale 10cm është:
a) 36; b) 48; c) 60 cm2; d) 100 cm2.

2 Rombi me brinjë 8cm dhe kënd prej 45° ka syprinë të barabartë me:
a) 64 cm2; b) 32 cm2; c) 32 3 cm 2 ; d) 32 2 cm 2 .

3 Syprina e trekëndëshit barakrahës me bazë a = 2 dhe kënd pran majës prej 60° është:
a) 2; b) 2 2; c) 3; d) 4 3.

4 Syprina e një paralelogrami është 54cm2, ndërsa lartësitë e tij janë 9cm dhe 12cm. Perimetri i tij është:
a) 21 cm; b) 42 cm; c) 27 cm; d) 13,5 cm.

5 Njehso rrezen e rrethit të brendashkruar në trekëndësh me brinjë 26 cm, 28 cm dhe 30 cm

6 Njehso syprinën e trapezit barakrahës me baza 24cm dhe 14cm, dhe me krah 13cm.

7 Njehso syprinën e trapezit barakrahës në vizatim. 7

8 Bazat e një trapezi janë 36 cm dhe 12 cm, e krahu me gjatësi 7 cm 480 40′
formon kënd prej 150° me njërën bazë. Njehso syprinën e trapezit. 12

9 Prerja e një shufre metalike është tetëkëndësh i rregullt. Njehso syprinën e tij, nëse largesa ndërmjet dy
kulmeve më të largëta të tij është 12 mm.
10 Dy qarqe kanë rreze të barabarta. Nëse rrezja e njërit zmadhohet për 1, kurse perimetri i tjetrit
zmadhohet për 2π, atëherë cili prej tyre do të ketë syprinë më të madhe?

11 Sa është rrezja e qarkut, nëse një sektor i tij me kënd qendror prej 18° ka syprinë 10?

12 Dy rrathë, secili me rreze 4 cm, priten ashtu që korda e përbashkët është 4 cm. Njehso syprinën e
pjesës të kufizuar me dy harqe të vegjël.

320
 PËRGJIGJE, UDHËZIME, ZGJIDHJE

TEMA 1 NUMRA REAL T, E, SH

1 a), c), d), f). 2 a), d), e). 3 b) Numri 39 është numër i thjeshtë; c) Kubi nuk ka 8 kulme;

1 e) 9 ≤ 3; 3 + 5 ≠ 7; 6 = 9; 15 > 10.
⎛1 ⎞ ⎛1 1⎞
4 a) p ∧ q : ⎜ > 2 ⎟ ∧ ⎜ < − ⎟ ; τ ( p ∧ q ) = ⊥ ∧ ⊥= ⊥;
⎝ 2 ⎠ ⎝ 3 3⎠
⎛1 1⎞
≥ − ⎟ ∨ (3 > −3); τ ⎤ q ∨ r = F ∨ F=F; c) ⎤ p ∧⎤ r : ⎜ ≤ 2 ⎟ ∧ (3 ≤ −3); τ ⎤ p ∧⎤ r =F ∧ ⊥=⊥ .
⎛1 ⎞
b) ⎤ q ∨ r : ⎜
⎝ 3 3 ⎠
( ) ⎝ 2 ⎠
( )
5 a) N p ∨ q : 3 nuk është numër i thjeshtë ose 3 është numër çift; τ ⎤ p ( )
∨ q =⊥ ∨ ⊥ = ⊥; 3 nuk është numër i thjeshtë

ose 3 nuk është numër çift; τ(⎤p ∨ ⎤q)=⊥∨T=T; f) ⎤p ∧ q: 3 nuk është numër i thjeshtë dhe 3 është numër çift;
τ(⎤p∧q) = ⊥∧⊥=⊥. 6 T ∨ ⊥ = ⊥; b) T ∧ ⊥ = ⊥; c) T ∨ ⊥ = T.

⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞
1 a) p ⇒ q : ⎜ < 5 ⎟ ⇒ ⎜ > 4 ⎟ , F ⇒ ⊥= ⊥; b) ⎤ p ⇔ r : ⎜ ≥ 5 ⎟ ⇔ ⎜ < 3 ⎟ , ⊥ ⇔ F =⊥;
⎝5 ⎠ ⎝4 ⎠ ⎝5 ⎠ ⎝3 ⎠
2 c) r ⇒⎤ q : ⎜
⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞
< 3⎟ ⇒ ⎜ ≤ 4 ⎟, F⇒F= F . 2 a) p ⇔ q : (3 | 7 ) ⇔ (3 | 9 ), ⊥ ⇔F = ⊥;
⎝3 ⎠ ⎝4 ⎠

F ⇔ ⊥ = ⊥; c) ⎤ q ⇒ r : (3 9 ) ⇒ (3 1), ⊥⇒ ⊥ = F. 3 a) Numri 12 nuk është i pjesëtu-

b) ⎤ p ⇔⎤ q : (3 7 ) ⇔ (3 9 ), 

eshëm me 3 dhe numri 12 është i pjesëtueshëm me 6 ⊥ ∧ F = ⊥; b) F ∧ ⊥ = ⊥; c) F ⇔ ⊥ = ⊥; d) ⊥ ⇒ ⊥ = F .

5 a) p q q p q⇒ p N N N b)
N p q q q⇒ p N 4 τ ( p ) =F, τ (q ) =F, τ (r ) = ⊥ .
N N

F F ⊥ ⊥ F F F ⊥ ⊥ a) F; b) F; c) F; d) ⊥ .
F ⊥ F ⊥ ⊥ F ⊥ F ⊥ 6 b) pasi që ⊥ ⇒ ⊥ = T.
⊥ F ⊥ F F ⊥ F ⊥ F
⊥ ⊥ F F F ⊥ ⊥ F F

1 a) A = {1, 2,3,..., 2006}; b) B = {101,102,103,...,111}.

⊥
F ; c) ⊥ ; d) F .
3 2 a) ; b)

3 a) (156 + 344) + (28 + 372) + 100 = 1000; b) (442 + 358) + (192 + 8) + 75 = 1075; c) (4 ⋅ 25) ⋅11 = 100 ⋅11 = 1100.

d) (125 ⋅ 8) ⋅ (25 ⋅ 4) ⋅ 7 = 700000. 4 a) 400; b) 1480; c) 1000; d) 8; e) 0. 5 a) 88; 888;...; 88888888; b) 11; 111;...; 111111111.

1 b); d). 2 Prej c (a + b) ⇒ a + b = m ⋅ c , Prej c b rrjedh b = nc, prandaj a + b = a + nc = mc ⇒

4
⇒ a = mc − nc ⇒ a = c(m − n) ⇒ c a . 3 a) me 2; b) 3; c) 4; d) 7 dhe secili prej numrave është i pjesëtueshëm me n.
4 Shiko zgjidhjen në shembullin 2 në 2.2. 5 a) n = 2; b) n = 1. 6 Pas kryerjes së operacioneve shprehja merr formën
4n, ai është numër i përbërë, pasi që ka më shumë se dy pjesëtues; b) 2(n2+2n+2), i përbërë pasi që është i pjesëtueshëm edhe me 2.

7 a) 12; b) 15; c) 2 ⋅ 3 ⋅ 5; d) 900.

5 2
8 Gjeje PMP(48, 72, 120), 24 paqeta. Në secilën ka nga dy çokollata, 3 bajadera dhe
5 bonbone.

321
 1 a) 1011 > 1010; b) 1001 < 11010. 2 a) 21; b) 3001; c) 50203; d) 10112; e) 10011002; f) 1010000102.
5 3 a) 31; b) 17; c) 16; d) 42. 4 a) 1000 2 ; b) 111002 ; c) 1100100 2 ; d) 100001112.
5 2 = 21 = 10 2 ; 4 = 2 2 = 100 2 ; 8 = 2 3 = 1000 2 ; 16 = 2 4 = 10000 2 ; 32 = 2 5 = 100000 2 ;
= 64 = 26 = 10000002. Numrat që janë fuqi të numrit 2, në sistemin binar të numrave janë të shkruar me
shifra 1 dhe 0. Ku, zeroja shkruhet aq herë sa është treguesi i numrit 2, ndërsa shifra e pozicionit më të
lartë është 1.

1 a) 100011112 ; b) 10001112 ; c) 11111102. 2 a) 1111002 ; b) 111002 ; c) 1101011102 ; d) 1000100102.

6 3 Barasitë janë të saktë. Në sistemin numerik binar për operacionet mbledhja dhe shumëzimi vlejnë vetitë
e njëjtë të cilat vlejnë edhe në sistemin dekadë të numrave.

7 1 a) 6; b) 20. 2 a) -16; b) -6; c) -5. 3 a) -20; b) -16; c) 1; d) 0. 4 a) −5; b) −34; c) −9.

2 4 2 6 3 6 3 9
1 a) x = 0; b) x = 1; c) x = −4; d) x = ±3. , − , 4 , 2 ; b) , − , 4 , 2 ;
2 a)
4 6 10 8 6 9 15 12
8 c)
4 8 4 12
,− ,4 ,2 . 3 a)
8 9 6 10 15 16 4 3 5 18 25 20
, , ; b) 1 , 2 , 3 ; c) 3 , −1 , −4 ; d) −2 , −1 ,3 .
8 12 20 16 12 12 12 20 20 20 6 6 6 30 30 30
4 a) a = 15; b) b = 35; c) c = 4; g) d = 8.
9 24 28 30 3 1 7 5 2 7 9 4
5 a) < < < , gjegjësisht < < < ; b) − < − < < ;
48 48 48 48 16 2 12 8 3 12 27 9
4 8 5
c) 5 >5 >4 .
5 15 6

9 4 13 31 2 1 3 3
1 a) ; b) ; c) 30. 2 a) ; b) − . 3 a) 10; b) 4 ; c) 9 . 4 a) ; b) 2; c) 1 .
9 17 5 45 20 3 4 14 10
⎛ a c ⎞ m ad + bc m (ad + bc)m (ad )m + (bc)m adm cbm am cm a m c m
5 ⎜ + ⎟⋅ = ⋅ = = = + = + = ⋅ + ⋅ .
⎝b d ⎠ n bd n (bd )n (bd )n bdn bdn bn dn b n d n

3 1 1 3
1 1,75; 2,125; -1,8; -1,28. 2 2 ; ; 6 ; −5 . 3 a) 2,2; b) 28,56; c) 1,402; d) -3,2.
10 25 125 8 4
2 52 57 31
4 1, (142857);0, 2(4);1, 08(3). 5 a) ; b) 2 ; c) 4 ; d) 2 .
3 165 110 90

322
 1 a) F ; b) F ; c) ⊥; d) F. 22
2 a) π <
; b)
306
125
< 6; d)
36
> 2. 3 a) Konstrukto trekëndësh
7 25
11 kënddrejtë me katete 2 dhe 1, 5 = 2 2 + 12 ; b) 10 = 32 + 12 ; v) 15 = 4 2 − 12 , konstrukto trekëndësh
kënddrejtë me hipotenuzë 4 dhe një katete 1.

4 a) b) ( )
123456
1234561234567890123456789012123456789
123456789 123456789012345678
123456789012345678
1234567890123456789012
1234567890123456789012
-4 0 -2 0 2

c) ) d)
123456789 1234567890
1234567891234567890123456
1234567890 123456789012345678901
123456789012345678901
1234567890123456
0 2 0 3

5 a) x ∈ [−1,3); b) x ∈ (0,10]; c) x ∈ [−1, ∞ ).

) ( )
6 a) 12345678 12345 b) 12345 12345678 c) 12345678 12345678
123456781234567
12345
1234567
1234567
12345 12345678
1234567
1234567 12345678 12345678
-3 1 2 3 -1 2 4 6 -1 2
x ∈ [1, 2 ) x ∈ (2, 4 ] x∈∅ .

7 a) (−5, 4] ∪ (−1,5 ) = (−5,5 ); b) (0,5] ∪ [−6,1) = [−6,5]; c) (−∞, −3) ∪ [−1, ∞ ).

1 a) 0, 009 < 1%; b) 0, 014 ≤ 1, 4%; c) 0, 053 < 5,3%; d) 0, 045 < 5%. 2 a) Δ = 0,4; δ = 0,071 = 7,1%;
12 b) 0, 003; 0,15; c) 0, 001; 0,1%. 3 U = (222 ± 13, 2 )V . 4 a) 3 dhe 2; b) 0 dhe 5, shifra 3 nuk është e saktë
1
pasi që a − 0,53 < 0, 05; a − 0,53 ≤ 0, 05 < ⋅ 0,01 = 0, 005; c) 1, 2 dhe 7. 5 a) 1 ⋅10−2 = 0, 005; b) 50000; c) 1 ⋅10−7.
2 2 2
6 a) 1,730; 3,4300; b) 12800; 150 ⋅ 106 ; 139 ⋅ 104. 7 6,50. 8 a) 38,977; b) 0,318; c) 1,667; d) 2,819; e) 113,411.

9 a) 2,57; b) 4,6. 10 52 cm, 139,8cm 2 . 11 P = 26,8 (0, 4 ); S = 43, 69 (1,34 ). 12 a) 14,55 (0, 01);

b) 8,33 < a < 8,35; 6, 20 ≤ b ≤ 6, 22. Nëse a > a1 ⇒ a − b > a1 − b; b > b1 ⇒ a − b < a − b1 , prandaj a1 − b ≤ a − b ≤ a − b1 ,

përkatësisht 8,33 − 6, 22 ≤ a − b ≤ 8,35 − 6, 20; a − b ≈ 2,13 (0, 02 ); c) 75, 77 (0,17 ); d) Nga 8,33 ≤ a ≤ 8,35, 6,20 ≤ b ≤ 6,22,

8,33 a 8,35 a
prandaj ≤ ≤ ; ≈ 1,343 ( 0,001) , pasi që herësi rritet nëse a rritet ose b zvogëlohet, ndërsa me zvogëlimin e a apo
6, 22 b 6 , 20 b
zmadhimin e b herësi zvogëlohet.

1 52
1 b). 2 . 3 d). 4 a). 5 61. 6 1101112. 7 4. 8 2 .
13 4 165

10 a) (2,5]; b) {4}; c) [−2,5 ).

1
9 − 3 < −1 < −1, 31212... < 2 < 2, (3 ) < 2, 3434...
3

323
 TEMA 2 FIGURAT GJEOMETRIKE NË RRAFSH T

1 Një drejtëz, nëse të gjitha pikat janë kolineare; katër drejtëza, nëse prej katër pikave tre janë kolineare;

1 gjashtë drejtëza, nëse pikat janë kulmet e katërkëndëshit.

në rrafshin e njëjtë janë kompla-
2 Shiko viz. 1 3 Pikat që shtrihen
Gjashtë drejtëza Tedë drejtëza Dhjetë drejtëza
nare, ato janë pika që shtrihen
në secilën faqe të piramidës dhe në prerjet
diagonale të saj. Pikat që nuk shtrihen në
rrafshin e njëjtë nuk janë komplanare.

4 Është e mundur ose të gjitha pikat të

Fig. 1
shtrihen në rrafshin e njëjtë (përcaktojnë
një rrafsh), ose, të mos shtrihen në rrafshin e njëjtë. Në atë rast përcaktojnë katër rrafshe: ABC, ABD, ACD, BCD.
5 Janë të mundur raste vijuese: a) që të pesë pika të shtrihen në rrafshin e njëjtë; b) katër pika të shtrihen në rrafshin
e njëjtë ABCD dhe ABE, ACE, ADE, BCE, BDE, CDE. C) përcaktojnë rrafsh nëse cilat do katër pika nuk shtrihen në rrafshin
e njëjtë, e atëherë cilat do tre pika prej pikave të dhënë përcaktojnë një rrafsh, prandaj ato rrafshe janë ABC, ABD, ABE,
ACE, ACD, BCE, BCD, CDE, ADE, BDE.

1 Sipas A3 në rrafshin Σ shtrihen së paku tre pika jokolineare A, B, C. Drejtëza a = BC shtrihet në rrafshin
2 Σ(A5) ku A∉a. 2 Sipas A3 ekziston pika A∉Σ. Le të jetë A∈Σ. Atëherë drejtëza AB e depërton rrafshin Σ.
3 Sipas A3 në rrafshin Σ ekzistojnë tre pika A, B dhe C që nuk janë kolineare. Në drejtëzën a ≡ BC ka pafund
shumë pika (A1) që shtrihen në rrafshin Σ. A∈a. Secila drejtëz që kalon nëpër pikën A dhe cilën do pikë të drejtëzës a
shtrihet në rrafshin Σ.
4 Nga kushti Σ1∩Σ2=∅ rrjedh se rrafshet priten në ndonjë drejtëz a (viz.2). Sipas A4 ekzistojnë pikat A∈Σ1, B∈Σ2 që
shtrihen në drejtëzën a. Drejtëza AB i depërton rrafshet
Σ2 a1 A a
Σ1 dhe Σ2. 5 Nuk është e mundur pasi që rrafshi Σ B Σ1 Σ1
përmban pika që nuk i takojnë drejtëzës a. 6 Drejtëza a A
b b1
të tilla ka pafund shumë dhe të gjitha ato shtrihen në Σ
një rrafsh që është paralel me rrafshin e dhënë (viz. 3). Fig. 2 Fig. 3
Drejtëzën a do ta vizatojmë ashtu që në rrafshin Σ vizatojmë drejtëzën e çfarëdoshme b, e pastaj nëpër pikën A tërheqim
drejtëzën a||b etj.

1 a) A4; b) T6; c) T10. 2 Le të jenë drejtëzat a dhe b paralele. Sipas A2 në drejtëzën a sigurisht shtrihen

3 pikat A dhe B, ashtu që A, B∉b. Në drejtëzën b sigurisht shtrihet pika C, ashtu që C∉a. Pikat A, B dhe C
janë jokolineare, prandaj sipas A4 ato përcaktojnë rrafsh të vetëm (viz.4) 3 Drejtëzat a dhe b janë
a
a
C M b
b c
a B Σ
A
b
Fig. 4 Fig. 5 Fig. 6
Sipas kushtit, drejtëzat a dhe b nuk kanë pikë të përbashkët, d.m.th., ato janë ose paralele ose të kithëta. Nëse janë paralele,
atëherë do të shtrihen në rrafshin e njëjtë që kalon nëpër pikën M, e kjo nuk është e mundur pasi që M∉b (Fig. 5).
4 Ka dy mundësi: a) drejtëzat të shtrihen në rrafshin e njëjtë; b) drejtëzat të mos shtrihen në rrafshin e njëjtë. Në atë
rast sipas T10 janë të përcaktuar tre rrafshe (a, b), (a, c) dhe (b, c), Fig.6

324
 5 Sipas T6 drejtëza dhe një pikë që A A B
nuk shtrihet në atë drejtëz përcaktojnë Σ2 B Σ1
një rrafsh. Le të jenë dhënë drejtëza a Σ1
dhe pikat A, B dhe C. Nëse cilat do dy a
a
pika përcaktojnë drejtëz që nuk është
paralele me drejtëzën a, atëherë janë Σ2
Σ3
të përcaktuar tre rrafshe të ndryshme Fig. 7 Fig. 8 C
C
(viz.7). Nëse, cilat do dy pika përcak-
tojnë drejtëz që është paralele me drejtëzën a, atëherë janë të përcaktuar dy rrafshe (Fig. 8).

1 Shiko viz. 9. 2 Këndi suplementar është 180°-75°=105°, ndërsa këndi komplementar 90°-75°=15°.
4 3 135 ; 45 . 4
0 0 Sipas A4, rrafshi është përcaktuar me tre pika jokolineare.

γ β
β
β α α α
α α α
α β δ
Fig. 9
n (n − 3)
5 Nga Dn = kemi n (n − 3) = 25 ose n 2 − 5n = 0, prej ku n = 0 ose n = 5. Pasi që nuk ekziston shumëk-
2
ëndësh që ka zero brinjë, rrjedh se kushti i kërkuar e plotëson pesëkëndëshin. 6 Nga kushti α : β : γ = 2 : 3 : 5 rrjedh se
α β γ
= = = k , prandaj α = 2k , β = 3k , γ = 5k . Duke zëvendësuar në α + β + γ = 180 fitojmë 2k + 3k + 5k = 1800 , prej
0

2 2 2
ku k = 18. Rrjedhimisht, α = 2 ⋅ 180 = 360 , β = 540 dhe γ = 90 0. 7 S6 = (6 − 2 ) ⋅1800 = 7200 ; α 6 = 7200 − 5 ⋅1300 = 700.
12 ⋅ (12 − 3 )
8 Nga Sn = (n − 2 ) ⋅1800 = 21600 fitojmë n = 12, prandaj D12 = = 54.
2

1 Pasi që OA = OB = r, OC = OD = r dhe ( AOC = ( BOD, përfundojmë se Δ AOC ≅ Δ BOD, prandaj

5 prej këtu rrjedh se AC = BD dhe ( CAB = ( DBA. Diametri AB është transversalja e drejtëzave AC dhe
BD, e pasi që këndet përgjegjëse CAB dhe DBA janë të barabartë, rrjedh se AC & BD (viz.10).

AC + OC ; C
1 2 2
2 Trekëndëshi ACO (Fig. 11) është kënddrejtë, prandaj r 2 =
2 A rO
O
r 2 = 82 + 152 = 289, gjegjësisht r = 17 cm. 3 600. 4 12 cm. Udhëzim. A B
C
Shfrytëzo teoremën e Talesit. 5 ( B = 125 . Katërkëndëshi është tetivial,
0
D
B
prandaj (A + (C = 180 . 0
6 1800 − 127 0 = 530 ; 1800 − 95010′ = 840 50′. Fig. 10 Fig. 11
7 a) Po; b) jo, pasi që nuk ka çifte të këndeve suplementare. 8 Këndet pranë bazës janë të barabarta, ndërsa këndet
pranë krahëve janë suplementare, gjegjësisht nga α = β , β + γ = 180 dhe α + δ = 1800 rrjedh se α + γ = 1800 dhe β + δ = 1800.
0

B1
9 Trapezi është tangjencial. Le të jenë a dhe b baza, ndërsa c krahu i trapezit. Nga vetia T
A1
a+b t
a + b = c + c rrjedh se c = . 10 Nga AA1 ⊥ t dhe BB1 ⊥ t rrjedh se katërkëndëshi r
2
BB1A1A është trapez kënddrejtë me baza BB1 dhe AA1. Rrezja e rrethit është vija e mesme e trapezit, A B
O
1
( )
prandaj; r = BB1 + AA1 = 3,3cm (Fig.12).
2 Fig. 12

325
 1 Mund të formohen 12 vektorë dhe 6 segmente.
6 3 Të barabartë janë vektorët nën b) dhe e).
Vektorë kolinearë janë nën a), b), c) dhe e). Nuk janë të barabartë vektorët a), c) dhe d).

→→ →
1 Le të jenë dhënë vektorët a , b dhe c me pikë fillestare të përbashkët O. Shuma e tyre është vektori
→ → → → → ⎛→ →⎞ ⎛→ →⎞ → → →
7 AD (viz.13). 2 Shiko fig. 14. a) OA+ OB + OC + OD = ⎜ OA+ OC ⎟ + ⎜ OB + OD ⎟ = 0 + 0 = 0 ;
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ → → ⎞ → → ⎛ → → ⎞ → → → ⎛ → → ⎞ → → ⎛ → →⎞
b) ⎜ BC + OA ⎟ + OC = BC + ⎜ OA+ OC ⎟ = BC + 0 = BC; c) ⎜ AB + DO ⎟ + OA = AB + ⎜ DO + OA ⎟ =
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
→ → → → → → ⎛→ →⎞ ⎛ → →⎞ → → → → → → → → → →
= AB + DA = DA+ AB = DB; DO + ⎜ OA+ BC ⎟ = ⎜ DO + OA ⎟ + BC = DA+ BC = 0 . 3 AB = SB − SA; AD = SD − SA =
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
→ → → → → → → → → → →
= − SB − SA; CB = SB − SC = SB + SA; DC = AB = SB − SA (Fig. 12).
→ B D C D C
→ →
a b a O S
→
→ O c
b C →
c D A B A B
A
Fig. 13 Fig. 14 Fig. 15
D
D C
→ → → → → → →
4 AB = AE + ED + DC + CB = AD + DB (viz. 16).
→ → → → → → → → E C
5 AB + CA+ BC = AB + BC + CA = AA = 0 .
A B
6 Sipas rregullës për mbledhjen e vektorëve
→ → → → → →
rrjedh se OA = OD + DA dhe OC = OB + BC . Më tutje, A B
Fig. 17 O
Fig. 16
→ → → → → → ⎛→ →⎞ ⎛→ →⎞ → →
OA+ OC = OD + DA+ OB + BC = ⎜ OB + OD ⎟ + ⎜ DA+ BC ⎟ . Pasi që ABCD është paralelogram, rrjedh se DA dhe BC janë
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
→ → → → → → →
vektor të kundërt, prandaj DA+ BC = 0 . D.m.th., OA+ OC = OB + OD (viz.17).

8 1 Zgjidhja është dhënë në 18.

→
B
a B
a) b) O A c) →
→ → ⎛ →⎞ → b
→ → → → −b → 1→ →
OB = a + 2 b b OB = a + ⎜ −2 b ⎟ OB = − a + 2 b
→ ⎝ ⎠ 2
b →
→ b
→ → −b
a b
A O
O → A B 1→
a Fig. 18 − a
2
→ → → → → → → → → → → → → → → → →
2 a) 2 x − x = 2 a + 2 b + a − b ; x = 3 a + b . b) 3 x−2 x = 2 a−3a+ b; x = b− a.

→ → → → 1 → → 1 →
3 MN = MB + BC + CN = AB + BC + CD.
2 2 A M B C N D

→ → → → ⎛→ → →⎞ → → → → → ⎛→ →⎞ ⎛→ →⎞ → →
2 MN = AB + 2 BC + CD = ⎜ AB + BC + CD ⎟ + BC; 2 MN = AD + BC ; 2 MN = ⎜ AB + BC ⎟ + ⎜ BC + CD ⎟ = AC + BD .
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

326
 → → → → → →
4 Me zbatimin e rregullës për mbledhje të vektorëve (Fig.19) kemi OS = OC + CS , OS = OB + BS ,
→ → → → → →
OS = OA+ AS dhe OS = OD+ DS . Nëse i mbledhim këto katër barasi fitojmë:
→ ⎛ → →⎞ ⎛ → →⎞ ⎛→ →⎞ ⎛ → →⎞ → ⎛→ → → →⎞ ⎛→ →⎞ ⎛→ →⎞
4 OS = ⎜ OC + CS ⎟ + ⎜ OB + BS ⎟ + ⎜ OA+ AS ⎟ + ⎜ OD + DS ⎟ ; 4 OS = ⎜ OA+ OB + OC + OD ⎟ + ⎜ CS + AS ⎟ + ⎜ BS + DS ⎟ ;
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
→ → → → → → → → → → → → D D
4 OS = OA+ OB+ OC + OD + 0 + 0 , ose 4 OS = OA+ OB + OC + OD . C P
S
C
5 Nga Δ MBN kemi: Q
A B
→ → → 1 → 1 → 1⎛ → → ⎞ 1 → N
MN = MB + BN = AB + BC = ⎜ AB + BC ⎟ = AC .
2 2 2⎝ ⎠ 2 O B
Nga Δ QDP kemi: M
Fig. 19 Fig. 20
→ → → 1 → 1 → 1⎛ → → ⎞ 1 → → 1 → → 1 → → →
QP = QD + DP = AD + DC = ⎜ AD+ DC ⎟ = AC . Nga MN = AC dhe QP = AC rrjedh se MN = QP, prandaj
2 2 2⎝ ⎠ 2 2 2
pasi që këtë veti e ka paralelogrami, rrjedh se katërkëndëshi MNPQ është paralelogram (viz. 20).
→ → → → → → → → →
1 Sipas fig.21 kemi: OT = OB + BT , OT = OA+ AT , OT = OC + CT . Me mbledhjen e këtyre barasive
9 → → → → → → →
fitojmë 3 OT = OA+ OB + OC + AT + BT + CT . Nga vetia e pikës së rëndimit të trekëndëshit rrjedh se

→ 2 → → 2 → → 2 → → → → → 2⎛ → → → ⎞
AT = AA1 , BT = BB1 dhe CT = CC1 , prandaj 3 OT = OA+ OB + OC + ⎜ AA1 + BB1 + CC1 ⎟ ;
3 3 3 3⎝ ⎠
→ 1⎛ → → → ⎞ → → → → → 2 → 2 → → 2 → 2 →
OT = ⎜ OA+ OB+ OC ⎟ , pasi që AA1 + BB1 + CC1 = 0 . 2 Udhëzim. TA = A1 A = − AA1 , TB = B1 B = − BB1 ,
3⎝ ⎠ 3 3 3 3
→ 2 → → C
2
dhe TC = C1C = − CC1 . 3 Sipas zgjidhjes së detyrës C
3 3 B1 A1
T
5 nga mësimi paraprak rrjedh se katërkëndëshi është paralelogram.
Pasi që diagonalet e rombit janë reciprokisht normale, rrjedh se
A B
edhe brinjët e katërkëndëshit janë reciprokisht normale, d.m.th ai C1
është paralelogram. A B
O C1
Fig. 21 Fig. 22
→ → → → → → → →
4 Nga AB = DC rrjedh se katërkëndëshi ABCD është paralelogram. Nga AC = AB + BC dhe BD = BC + CD
→ → → → → → ⎛→ →⎞ → → → →
rrjedh se AC + BD = AB + BC + BC + CD = ⎜ AB + CD ⎟ + 2 BC = 0 + 2 BC = 2 BC .
⎝ ⎠
→ → → → → → → → → ⎛ → → ⎞
5 CC1 = CB+ BC1 dhe CC1 = CA+ AC1 . Nga ajo rrjedh barasia 2 CC1 = CB + CA+ ⎜ BC1 + AC1 ⎟ , prej ku
⎝ ⎠
→ 1⎛ → → ⎞ → → 1⎛ → → ⎞
CC1 = ⎜ CB + CA ⎟ + 0 . Meqë pikat C, A dhe B nuk janë kolineare, rrjedh se CC1 < ⎜ | CB | + | CA | ⎟ , ose
2⎝ ⎠ 2⎝ ⎠
1
(
tc = CC1 < CB + CA .
2
)
1 Janë fqinje, ndërsa shuma e tyre 180°. 2 Kanë drejtim të njëjtë. 3 Katër drejtëza. 4 a).
10 5 d).
→ → → → → → → → →
6 2 0. 7 1150. 10 a) DO dhe BO; DA i BC ; b) DO dhe BO; DA dhe BC; AB dhe DC;
→

→ →
v) AB dhe DC . 11 Shmangëse.

327
 FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE TË
TEMA 3 T
KËNDIT TË NGUSHTË

1 x = 8, y = 7,5. 2 CB = 18, MN = 4. 3 Katër trekëndësha, e ndërmjet vete trekëndësha të

1
ngjashëm janë ACD dhe MCS; BCD dhe NCS. 4 CD = 6. 5 a) Për DABC hipotenuza

c = 62 + 82 = 10, ndërsa për DA1B1C1 kateta b1 = 152 − 9 2 = 12. Nga 6 : 9 = 8 :12 = 10 :15 = 1,5, rrjedh se të tre brinjët
a 6 a 9
e ΔABC janë proporcionale me tre brinjë të ΔA1 B1C1 , gjegjësisht ΔABC  A1 B1C1 . b) = = 0, 6; 1 = = 0, 6.
c 10 c1 15

2 3 4 3 4 4 3 4 3
1 a) sin α = , cosα = , tg α = , ctg α = ; b) sin α = , cosα = , tg α = , ctg α = ;
5 5 4 3 5 5 3 4
8 15 8 15 12 35 12 35
c) sin α = , cosα = , tg α = , ctg α = ; d) sin α = , cosα = , tg α = , ctg α = .
17 17 15 8 37 37 35 12
2 a) b) c) d)

10
7
5
1
2
α α α α
6 3 2
H a 8 8 17 a 8 17 8
3 tg50° = ose H ≈ 5,958. 4 Nga = rrjedh se a = b dhe c = b, prandaj sinα = = b : b = = 0,470;
5 b 15 15 15 c 15 15 17
15 8 15
cos α = ; tg α = ; ctg α = .
17 15 8

1 a) α = 66°44’; b) α = 62°37 ’; c) α = 75°; d) α = 84°15’. 2 a) α = 20°; b) α = 38°15’;

3 c) α = 54°40’; d) α = 89°37 ’; e) α = 45°; f) α = 35°.
1
3 a) 2; b) ; c)
sin 70° 2
; d) .
2 3cos70° 5
4 a) 2sin α ose 2cos β ; b) 0; c) 2sin 2 α ose 2cos 2 β ; d) 0. 5 Po, për α = 45° kemi:

sin 45° = cos (90° − 45°) = cos 45° dhe tg 45° = ctg (90° − 45°) = ctg 45°.

3 1 3 1
1 a) ; b) −2. 2 a) ; b) 0. 3 a) 3 ; b) 5 . 4 a) 3; b) 1 − 2. 5 a) 0; b) 8.
4 2 2 4 4
8 3
6 a) saktë; b) saktë; c)saktë; d) saktë; e) saktë. 7 a) m; b) 8 m; c) 8 3 m.
3
12 5 12 24 7 24
1 a) cosα = , tg α = , ctg α = ; b) cos α = , tg α = , ctg α = ;
5 1
13 12
3
5 25
5
24
5
7
12
c) cos α = , tg α = 3, ctg α = . 2 a) sin α = , tg α = , ctg α = ;
2 3 13 12 5
21 21 20 5 12 12
b) sin α = , tg α = , ctg α = ; c) sin α = 0,6, tg α = 0,75, ctg α = 1,33. 3 a) sin α = , cosα = , ctgα = ;
29 20 21 13 13 5

328
 9 40 40 3 1 3 20 21 20
b) sin α = , cosα = , ctg α = ; c) sin α = , cos α = , ctg α = . 4 a) sin α = , cosα = , tg α = ;
41 41 9 2 2 3 29 29 21
15 8 15 5 12 5
b) sin α = , cos α = , tg α = ; c) sin α = , cos α = , tg α = . 5 a) sin α ; b) cos α . 6 a) sin α ; b) cos α .
3 3

17 17 8 13 13 12
1 1 1 1
7 a) cosα ; b) sin α . 8 a) ; b) . 9 a) 2sin α ; b) 2cos α . 10 a) − ; b) − .
cos α
2
sin α
2
sin α cos α

1 1 sin α sin α 1 + cos α sin α (1 + cos α )

11 a) sin α ⋅ cosα ; b) sin α ⋅ cos α . 12 a) ; b) . 13 = ⋅ = =
cos α
2
sin α
2
1 − cos α 1 − cos α 1 + cos a 1 − cos 2 α
sin α (1 + cos α ) 1 + cos α sin α cos α
= = . 15 a) Udhëzim. Zëvendëso tgα me , ndërsa ctgα me dhe silli në emërues
sin α
2
sin α cosα sin α
1
të përbashkët; b) puno si nën a), e pastaj thyesën zgjeroje me cosα. 17 Udhëzim. a) zëvendëso tgα me
sin α ⋅ cos α
1 1 1
; b) Udhëzim. ctg α = , ctg β = .
ctg α tg α tg β

1 a) sin 49°; b) cos 43°; c) tg 49°; d) ctg 43°. 2 a) sin 75°, sin15°; b) cos 20°, cos70°;
6 c) sin 50°, cos 60°; d) cos15°, sin15°. 3 a) saktë; b) pasaktë; c) pasaktë; d) saktë. 4 a) tg15°;

b) tg34°; c) ctg 72°; d) tg 26°. 5 a) negativ; b) negativ; c) pozitiv; d) negativ; e) pozitiv.

6 a) saktë; b) pasaktë; c) pasaktë; d) saktë. 7 a) sin 51°, sin 41°, sin 31°, sin 21°, sin11°;

b) cos11°, cos 21°, cos31°, cos 41°, cos51°; v) tg51°, tg 41°, tg31°, tg 21°, tg11°; g) ctg11°, ctg 21°, ctg31°, ctg 41°, ctg51°.
8 a) pozitiv; b) pozitiv.

π
1 a)30° ose 2 28π ≈ 87,96 cm.
7 6
; b) 180° ose π; c) 360° ose 2π.

3 a) π ; b) 3π ; c) 7,068π ; d) 59π ; e) 48π . 4 a) 30°; b) 60°; c) 135°; d) 157°30’; e) 229°10’.

6 8 6 50 25
5 a) b = 14,16 cm, a = 18,12 cm, α = 52°.

6 a) β = 53°08, a ≈ 142 cm, c ≈ 495 cm; b) b ≈ 79,29 cm, c ≈ 16,67 cm, α = 17°30’.

7 a) β = 50°, b ≈ 5,96 cm, c ≈ 7,78 cm; b) α = 75°45’, a ≈ 63 cm, c ≈ 65 cm.

8 a) b ≈ 109,34 cm, α = 6°16’, β = 83°44’; b) a = 3 cm, α ≈ 36°52’, α ≈ 53°08’.

9 a) a = 6 cm, c = 10 cm, α = 36°52’, β = 53°08’; b) b = 36 cm, c = 39 cm, α = 22°37’, β = 67°23’.

10 a) b = 4 cm, c = 5 cm, α = 36°52’, β = 53°08’; b) a = 9 cm, c = 41cm, α = 12°41’, β = 77°19’.

11 a) a = 5 cm, b = 12 cm, c = 13 cm; b) a = 6 cm, b = 8 cm, c = 10 cm.

329
 1 69,8 cm. 2 27,57 cm. 3 57 cm. 4 α ≈ 106°16’, β ≈ 36°52’. 5 α ≈ 69°31’, β ≈ 110°29’.
8 2
⎛d ⎞ ⎛d ⎞
2
α 16
6 b = 4, h = 56,6. 7 a = ⎜ 1 ⎟ + ⎜ 2 ⎟ = 34 cm, tg = , α = 56°10’, β = 123°50’.
⎝2⎠ ⎝ 2⎠ 2 30

8 25°22. Udhëzim. Shqyrto vizatimin.

9 Lartësia e kullës është d ⋅ tgα = 20m.

10 Gjatësia e hijes është d ⋅ ctgα = 40m.

11 40,4 m. 12 21,2 m. 13 l = 150 ⋅ tg9° ≈ 23,76.
14 6,4 cm. 15 Nëse h është lartësia e drurit, atëherë h = 16 ⋅ tg 28°40’, gjegjësisht h ≈ 16 ⋅ 0,54673 ≈ 8,7 m. Lartësia
e drurit H = 1,5 + h ≈ 1,5 + 8,7 ≈ 10,2 m.

1
9

120° −120° 540°

750°
−750°

−540°

2 3 a) 1,0; b) 0, −1; c) −1,0; d) 0,1. sin 0° = 0, cos 0° = 1.

4 450° = 90° + 360°, − 164 = 196 + (−1) ⋅ 360°, 3000° = 120 + 8 ⋅ 360°.

5 a) 0,81; b) 1; c) -0,17; d) 

 cos180° 1 + cos (0° + 5 ⋅ 360° ) 1 + cos 0° 1 + 1
6 a) = = = = 2;
1 − sin180° 1 − sin (0° + 5 ⋅ 360°) 1 − sin 0° 1− 0
b) 1; c) 1.

330
 y

10
1
1
a) x
0

b) v)
c) y
b)
y 2
2

1 1

x
0 0
x

b)
2 a)
a) b) y

1 1
x

c)c)
1 y

0 x

1 a) Tre trekëndësha. b) Të gjithë janë të ngjashëm ndërmjet tyre, pra,

11 2 E saktë është nën c).

y 15
3 4
1
6 9. 7 E saktë është nën c). x
0
8 a)
b) 9
10 E saktë është nën b).

11

12 12 E saktë është nën d). 14 1.

331
 TEMA 4
SHPREHJE RACIONALE ALGJEBRIKE
(PËR TË GJITHA DREJTIMET)

1 Jo, pasi që nuk është prodhim i shumëzuesve të barabartë. 2 Të vërtetë janë a) dhe b)
1
3 a) x = 1, ose x = −1; b) x = −1; c) x = −4; d) x = 3; e) x = y; f) x = y. 4 a) 10 4 ; b) 106.

5 a) 7 ⋅103 ; b) 72 ⋅ 106 ; c) 347 ⋅102. 6 a) 3, 974 ⋅ 10 ; b) 0, 0005635 ⋅ 10 ; c) 0, 035 ⋅ 10 . 7 a) x ; b) x ; c) x .

3 3 3 13 5 7

8 a) a 42 ; b) a . 9 a) a 7 ; b) 1. 10 a) 8; b) 216. 11 a) x = 3; b) x = 6; c) x = 5; d) x = 2.
24

2 3
1 a) 3x y ; b) 2x4 y6 . 2 a) 3; x y z; 8. b) − ; x y; 4. c) ; 1; 0.
3 4
3 a) 20; b) 3. 4 a) po; b) jo.
3 2 3

2 3 5
5 a) − x 3 + 3 x 2 − 5 - polinomi është i shkallës së tretë.b) 5 x 2 y − 7 xy 2 − 2 xy - polinomi është i shkallës së tretë.

1 a) 1; b) m − 10m.
2
2 a) 60; b) 18. 3 a) 6 x 2 + x − 2; b) −6 x 4 + 16 x 3 − 21x 2 + 22 x − 5;

3 c) 7 x − x + 4 x + 8.
3 2
4 a) x 3 + 3 x 2 + x; b) x + x − x − 2; c) x + 3x + 3x + x − x − 1.
3 2 5 4 3 2

5 a) a = 6, b = −17, c = 12; b) polinomi iatillë nuk ekziston.

1 a) 4 x 2 + 4 x + 1; b) 4 x 2 − 4 x + 1; c) 4 x 2 − 12 xy + 9 y 2 ; d) x 4 + 2 x 2 + 1. 2 a) x 3 + 6 x 2 + 12 x + 8;
4
b) 8 x3 − 36 x 2 + 54 x − 27; v) x 6 + 3x 4 + 3x 2 + 1; g) x 6 − 6 x 4 y 2 + 12 x 2 y 4 − 8 y 6 .
4
3 a) 9a 2 b 2 − 4ab 4 + b 6 ; b) 8 x y + 36 x y + 54 x y + 27 x y ; c) 64 x 6 y 3 − 240 x 5 y 2 + 300 x 4 y − 125 x 3 .
6 3 5 5 4 7 3 9

9
4 a + b + c + 2ab + 2ac + 2bc. 5 a) x 2 − 1; b) 1 − 4 x ; c) x 4 − 4; g) 4 x − 9 y .
2 2 2 2 4 6
6 a) x 3 − 8; b) x6 + 1.

4 2 2 16 4 6 1 3 8 3 8 6 3 27 3 6
7 a) x y − x y ; b) x − y ; c) x y + 8 a) x − 4 x + 13x − 9; b) x + 2 x + 3;
3 2 2
x y .
9 25 8 27 27 64
c) 3 − 10a − 9a 2 ; d) a 2 + 2b 2 − 2bc.

2 3 2 3 3 2 2 5
1 a) − xy; b) − x; c) 5 y 2 . 2 a) xy − x y − ; b) −6 xy + 3 x 2 y 2 − 12 x 3 y 3 .
5 5 2 7 7 7

3 a) x 3 − 2 x 2 + 6 x − 7; b) Herësi 2 x 3 + 3x 2 + 12 x + 32, mbetja 91; c) herësi x 3 − x, mbetja x;

d) x + x + x + x + 1. 4 a) Herësi x2 - 2x - 6, mbetja -11; b) herësi x2, mbetja -5x + 3.
4 3 2

1 a) 2 ( x + y ); b) −5a (3x + 4 y ); c) 2a (2a − 3b ); d) 4 x y ( xy − 2 ).

2 2 2
2 (
a) 5 x 2 − 4 xy − y 2 ; )
6
b) 3a (b + 3c − 4d ). 3 a) ( x + y )(a + 7 ); b) ( p − q )(7q − 2 p ); c) ( x − 3)(2m + 5n ); d) (a − b )(a − 3b ).
4 (
a) ( x + y )( x + a ); b) (a − b )(a − 3); c) ( x − 2 )(5ax − b − 1); d) ( xy + z ) xy + 3 x y − 1 .
3 4
)

1 a) ( xy − 4 )( xy + 4 ); b) (a − b − 1)(a − b + 1); c) y (2 x − y ). 2 (
a) (2 − ab ) 4 + 2ab + a b ;
2 2
)
7 b) (abc + 1)(a 2 b 2 c 2 − abc + 1). a) (a − b )( x − y )( x + y ); b) (a + b )( x − y )( x + xy + y ).
3
2 2

4 3 2 2 2
( 2
) 2 2
(
a) x − a + x − a = ( x − a ) x + ax + a + ( x − a )( x + a ) = ( x − a ) x + ax + x + a + a ;
3
)
b) ( x + a − c − x − y + z )(a + b − c + x + y − z ); c) (2a − 2b − 3x + 3 y )(2a − 2b + 3x − 3 y ).

332
 1 a) (2 x + y ) ; b) (5 x − y ) ; c) − (5 x − 2 y ) . 2 a) 7 (a + b ) ; b) 2 xy (2 x − y ) ; c) 2a (5a + 1) .
2 2 2 2 2 2

8
3 a) ( x + y − z )( x + y + z ); b) (2 − p + q )(2 + p − q ); c) (4m − 3 x + 2 y )(4m + 3x − 2 y ).
4 a) ( x − y ) − 32 = ( x − y − 3)( x − y + 3); b) 15 − x2 − 2x = 16 − x2 − 2x −1 = 16 − ( x2 + 2x +1) = 42 − ( x +1) = (3 − x )(5 + x ).
2 2

1 a) a 4 x 2 y 2 ; b) 9 (a − 2b ); c) a + 1. 2 a) 12a 5 x 5 y 7 ; b) x 2 − 4 y 2 ; c) 3 (a − 2b ) (a 2 + 2ab + 4b 2 ).
2

9
3 a) PMP = a − 5; SHVP = a (a − 5 ) (a + 5 ); b) PMP = a − 5; SHVP = −3 (a − 5)(a + 5);
2

a a − 3b
1 a) x ≠ −1; b) x ≠ 1, x ≠ −4; c) y ≠ 0, x ≠ 3; x ≠ −3; d) x ≠ 0, x ≠ y. 2 a) ; ;
10 (a − 3b)(a + 3b) (a − 3b)(a + 3b)
x +1 −2 x x −1 y x +1
b) ; ; . 3 a) , x ≠ 0, y ≠ 0, z ≠ 0; b) , x ≠ 1, x ≠ −1;
x ( x − 1)( x + 1) x ( x − 1)( x + 1) x ( x − 1)( x + 1) ( x −1)
5 2
xz

2 ( x −1)( x2 + x + 1) ( x − y )(a + b) a + b x− y x −1
c) = x −1; d) x − y x + y = x + y , x ≠ y. 4 a) − (1 + a ), a ≠ 1; b) y , x ≠ 4; c) x + 1 , x ≠ 0, x ≠ −1.
2 ( x2 + x + 1) ( )( )

11 1 a)
2a
(a − b )(a + b )
; b)
a 2 + 2ab − b 2
(a − b )(a + b )
. 2 a)
3a 2
x −1
3
, a ≠ 0, x ≠ −1; b) , x ≠ y, x ≠ − y;
2

a + 3x 2 ( x + 1) 1 x 1
c) ; a ≠ 3 x; a ≠ x; d) , x ≠ −1; 3 a) , a ≠ b; b) , x ≠ 0, x ≠ .
a2 x −1 ab 3x + 1 3

6 y3
1 a)
y
; b)  b
; c)
x3
. 2 a)  15 ; b) 2 1 . 1
3 a) 2 3 2 2 ; b) 1 2 2 3 ;
1
x2 4a 2 c 4
12
16 9 a b x y 5 x c b

c)
xy
 1
. Udhëzim: vërej zgjidhjen e detyrës 8 të mësimit.
y  x xy
1 y  x

4 6
a) 121 x 2 y 2 ; b) a b; c) 3 a
2
1
 . 1
5 a) 35 ¸101 ; b) 6 10 ;
¸
3
c) 53 ¸1010.

1 a) x 7 ; b) x. 2 a) a 3 , (−2 ) = −8; b) a 2 , (−2 ) = 4. 3 a) 6; b) 5; c) 7. 4 a) 2 x 2 − 5 x + 3;

3 2

13
b) x − 1; v) x − 5 x + 9 x − 7 x + 2.
4 3 2
5 a) A2 − 2 AB + B 2 ; b) A2 − B 2 . 6 − x 2 − 4 x + 1.
4
7 a) 4 x y , x ≠ 0, y ≠ 0, z ≠ 0; b) − xy, x ≠ 0, y ≠ 0. 8 3x 2 + 4 x − 2. 9 c). 10 a) 4 x 2 y ⋅ (3 y 2 − 2 y + 1);
2

b) 3 (2 xy − 3)(2 xy + 3); c) (2ax − 1) . 11 a) ( x − 2 )( x + 2 )( x + 3); b) − a 2 (2 x − 1) ; c) 2 ( x − 2 )( x 2 + 2 x + 4 ).

2 2

12 a) PMP = 2xy , SHVP = 8x4y4 b) PMP = x - 2, SHVP = ( x − 2 ) ( x + 2 )( x 2 + 2 x + 4 ). 13 d).

2

x−4 2x − x2 − 4 1
14 a) , x ≠ 4; b) , x ≠ −2. 15 , a ≠ 0. 16 a, x ≠ −1.
y 2 x (x − 2 ) 4
a
a8 b4 c7 ab an − 1
17 a) , a ≠ 0, b ≠ 0, c ≠ 0; b) , a ≠ 0, b ≠ 0, c ≠ 0. 18 , a ≠ 0, b ≠ 0, a ≠ −b. 19 .
c4 a5 b−a an + 1

333
 TEMA 5 PËRJESËTIMI I MADHËSIVE E, SH

1 8645g. 2 308620cm. 3 4 80540, 05 m 2 . 5 55d 20 h 22 min 42 s.

2
6,584 m.

6 4 muaj 29 ditë 7 orë dhe 36 sekonda. 7 234 t 576 kg 8 hg 2dkg. 8 27 vjet 2 muaj 16

ditë 19 orë dhe 21 minuta dhe 21 sekonda. 9 6 muaj 14 ditë 9 orë dhe 36 minuta. 10 406,63 gr.

1 15 vjet 9 muaj dhe 3 ditë 2 1, 49 ⋅1010 hm 2 . 3 128880 denarë 4 6 t 835 kg.

3
5 a) 240 m 3 378 dm 3 600 cm 3 ; b) 108 t 416 kg 8 hg; c) 3hA 1 daA 6 A; d) 7 m 2 76 dm 2 15cm 2 ;

e) 4 ditë 20 orë 57 minuta; 6 a) 572,40 denarë; b) 437,40 denarë

1 a), b), c) dhe d). 2 a) po; b) jo; c) jo; d) jo. 3 a) 8 : 3; b) 52 : 29; c) 65 : 52; d) 8; e) 1:15.
4
4 a) 1 : 2; b) 1: 0, 02; c) 1: 0, 28; d) 1 : 0, 0002; e) 1:11520. 5 16 :15. 6 a) x = 14; b) y = 9.
225
7 a) po; b) jo; c) po; d) jo; e) jo. 8 a) jo; b) jo; c) po. 9 a) x = 35; b) a = 3; c) x = ; g) p = 3.
280
10 a) x : p = y : q, y : x = q : p, y : q = x : p, p : x = q : y, p : q = x : y, q : y = p : x, q : p = y : x.

1 a) x = 3; b) x = 3. 3 x = 4, y = 12, z = 12. 4 a) x : y : z : d = 12 :18 :15 :11;

5 a1 b1 c1
b) x : y : z : d = 7 : 9 :14 :15. 5 16, 40, 56, 48. 6 Le të jetë a = b = c = k , atëherë
2 2 2

a1 = ka2 , b1 = kb2 , c1 = kc2 . barasi i shumëzojmë me radhë me x, y, z (x, y, z ≠ 0) dhe i mbledhim, do të fitojmë:
a1 x + b1 y + c1 z a
a1 x + b1 y + c1 z = k (a2 x + b2 y + c2 z ), prej ku = k. Por, k = 1 , sme çka e fitojmë implikacionin
a2 x + b2 y + c2 z a2
a1 b1 c1 a x + b1 y + c1 z a1
= = ⇒ 1 = .
a2 b2 c2 a2 x + b2 y + c2 z a2

6 1 a). 2 a), b), c) dhe e) janë në përpjesëtim të drejtë; d) përpjesëtim të zhdrejtë.

1 35 m. 2 60 punëtorë. 3 a) 97,5 g; b) 6 g. 4 9 ditë.

7 5 20 punëtorë 45 ditë 15 punëtorë 40 ditë Koha e përgjithshme

15 punëtorë x ditë 25 punëtorë x ditë është
x : 45 = 20 :15 , x = 60 ditë x : 40 = 15 : 25 , x = 24 ditë 20 + 24 = 44 ditë

8 1 5400 denar. 2 24 t. 4 100 ditë 5 92 ditë 6 4500 m3. 7 Pas 8 ditëve.

1 37500 denar. 2 5000 denar. 3 26 t 4 4100,53 denarë për 100 kg mall.

9 5 36,7 km/h 7 a) 55,56 km/h; b) 926 m/min. 8 1687,5 t

334
 1 a) 60 denari; b) 180 kg; c) 300 ; d) 30 m. 2 a) 8840 den.; b) 3000 kg; c) 7%. 3 Për 15%.
10 4 3250 denar. 5 14% 6 a) 21250 denar; b) 30000 denar. 7 a) 8%; b) 92%.

1 S = 3200, P = 480. 2 S = 15200, P = 12160. 3 120 kg. 4 540 kg. 5 42 kg. 6 75000 denar;
11 7 1800 denar; 8 20%. 9 Sasia e përgjithshme 576000, fitimi i realizuar prej 2400.

10 a) 400000 denarë; b) 23600 denarë fitim; c) 5,9%.

1 a) 24 kg; b) 0,4547; c) 0,0612; d) 16 kg 328 g. 2 a) 200000 denar; b) 1, 75‰ ; c) 6 kg.

12 3 2, 5‰ . 4 4600 denar. 5 320000 denar.

1 120000 denar. 2 1200 denar. 3 73000 denar. 4 7% 5 73 ditë 6 12%

13 7 130000 denari dhe 15600 denar.
.
8 14680 denar dhe 224680 denar.

1 a) 12 dhe 20; b) 12,36 dhe 48; c) 35 dhe 42; d) 96,100 dhe 120. 2 a) 24500, 39200 dhe 58800; b) 60000, 37500 dhe 25000.
14
3 400000 denar, 480000 denar dhe 576000 denar. 4 50000 denar, 45000 denar dhe 40500 denar.

5 360000 denar. 6 7500 denar, 10500 denar, 18000 denar dhe 50000 denar. 7 150000 denar,

144000 denar, 112500 denar. 8 900000 denar, 432000 denar dhe 54000 denar. 9 360000 denar,

250 180 200

120000 denar, 600000 denar dhe 1600000 denar. 10 125000, 54000 dhe 40000. Udhëzim a : b : c = : : .
120 200 300

1 a) 1410000 denar; b) 117500 denar. 2 196,25 denar. 4 x = 60, y = 80. 5 12 kg dhe 30 kg.
15 6 15 l. 7 x = 160, y = 100.

1 9 : 4 : 3: 8; 90kg, 40kg, 30kg dhe 80kg ose 4 : 9 : 8 : 3; 40kg, 90kg, 80kg dhe 30kg.
16 2 700 kg, 140 kg, 120 kg dhe 980 kg. 3 88,8 kg. 4 60 kg, 30 kg, 15 kg dhe 45 kg ose 30 kg, 60 kg, 45 kg dhe15 kg.

5 17:5:5:5; 408 kg, 120 kg, 120 kg dhe 120 kg. Udhëzim. Nëse detyrën e zgjedhim me barazim, do të fitojmë edhe raporte

tjera, si për shembull: 6 : 3 : 2 : 1 ose 20 : 17 : 4 : 5 etj. 6 70 A, 70 A, 20 A. 7 5:45:5:5:5; 20 A, 180 A, 20 A, 20 A, 20 A.

1 mol. 2 0,53 vjet. 3 5 + 2, 40 vjet. 4 16, 40, 56, 48. 5 c) 6 44 ditë.

17 7 24 t. 8 24 denar. 9 14000 denar. 10 c) 11 11,85%.

335
 BARAZIMET, JOBARAZIMET, FUNKSIONET T, E, SH
TEMA 6
LINEARE

5 5
1 a) 6; b) 5; c) 6; d) 10. 2 a) ; b) . 3 8000, 6000, 4000. Udhëzim: x = 4k, y = 3k, z = 2k.
2 3
1 4 a : b : c : d = 4 : 6 : 5 : 14. Udhëzim: a : b = 2 : 3, a : c = 4 : 5, a : d = 2 : 7.

5 1500, 600, 800, 3600. Udhëzim: a : b : c : d = 15 : 6 : 8 : 36; k = 100.

1 35 kg. 2 60 punëtorë. 3 20 punëtorë. Udhëzim. Ditët shndërroi në orë ose anasjelltas.

2 4 500 punëtorë. Udhëzim. Metrat shndërroi në kilometra ose anasjelltas.

5 38,88 ditë.

1 a) 0, 1, 2; b) -1,1.
1 b) dhe g). 2 a) x = 3; b) x = − . 3
3 3
4 Për x < 0 thyesat nuk kanë kuptim (me emërues zero); a) 3; b) i pazgjidhur.

1 a) Jo. b) Po. c) Po. d) Po, në \ \ {0} . 2 a) x = 1; b) x = 8. 3 a) x = -2; b) x = 3; c) x = 4.

4 4 Për a≠-1; x=-1; për a=-1: secili numër real. b) Nuk ka kuptim për a = 0 ose b = 0; a ≠ ± b ka vetëm një

ab
x= ; për a = b: secili numër real është zgjidhja; për a = -b, i pazgjidhur. c) Nuk ka kuptim për n = 1 ose n = -1; për
a+b
n = 0 është i pazgjidhur, për n ≠ 0 dhe a ≠ ± 1 ka vetëm një zgjidhje x =
2n
(n − 4n − 1) . d) Për a ≠ 1 nuk ka zgjidhje; për
1 2

a = 1 secili x ≠ 1 është zgjidhje. 5 a) x = +5; b) x = -2.

3
1 a) x = -5. b) I pazgjidhur. c) x = -4. d) x = . 2 a) Për m ≠ 0: ka zgjidhje të vetme x = 4m, për
5 2
m = 0 secili numër real. b) Për a = 3; i pazgjidhur; për a ≠ 3 fitohet x =
7
, por duhet edhe a≠-4, pasi që
3− a
fitohet x = 1, e atëherë barazimi nuk ka kuptim. D.m.th., për a = 3 dhe a ≠ -4: vetëm një zgjidhje. c) Për a = 2: secili numër

real x ≠ ± 1 është zgjidhje, për a ≠ 2: i pazgjidhur. d) Për a = ± b barazimi nuk ka kuptim, ndërsa për a ≠ ± b ka zgjidhje x = 0.
4 700 ha. 6 73,75%.

6 4 a=
2
3
, b = 2.

⎛ 3⎤ ⎛ ⎞1 ⎛ 5⎤
1 a) x Î (-9, +±¥). b) ⎜ −∞, − 2 a) ⎜ , +∞ ⎟ . b) ⎜ −∞, − ⎥ . 3
7
. a) Nuk ka kuptim
⎝ 11⎦⎥ ⎝2 ⎠ ⎝ 4⎦
b) [0, +∞ ).

336
 ⎡ 38 ⎞
8 1
⎛
⎝
3⎞
a) x ∈ ⎜ −3, ⎟ . b) (2,10].
2⎠
2 a) [−2, 8]; b) (−1, 7 ); c) (0, 3); c) ⎢− , −5 ⎟ .
⎣ 7 ⎠

9 3 4
1 a) x = ; b) x = −1; c) x = −4. 2 3 vjet; 29 vjet. 400 km. 915, 1525, 2135.
9 13
⎛ 4 ⎞
6 a) (−∞,7 ); b) ⎜ , +∞ ⎟ .
2ab
5 Për a = -b nuk ka zgjidhje; për a ≠ −b, x = − .
a+b ⎝ 19 ⎠
⎛3 ⎞
7 a) ⎜ , +∞ ⎟ ; b) (−∞,39 ). 8 a) (−∞, −4 ) (−1, +∞ ); b) (−2,1)
⎝2 ⎠

TEMA 7 TREKËNDËSHI DHE KATËRKËNDËSHI T

1 b) Kënddrejtë. Ndihmë. α + β + γ = 180°, α + β = γ , 2γ = 180°. 2 β = 23°, γ = 46°.

1
3 a) Kënddrejtë. b) Këndgjerë. 4 Ndihmë. Vizato ΔABC , kënde të jashtme, për shembull, nëpër C

tërhiqe drejtëzën MN ashtu që dhe vëre se dy kënde të fituara, me të cilat është ndarë këndi i jashtëm, janë të barabartë me
njëri α dhe me tjetri β.

5 45°. Zgjidhje. Vizato trekëndësh kënddrejtë ΔABC , me kënd të drejtë në kulmin C, dhe shëno me S prerjen e simetraleve
të këndeve të ngushta α dhe β. Pastaj vëre se α + β = 90° dhe α + β = 90° dhe se këndi i kërkuar δ është kënd i jashtëm për
α β
ΔABS . Në fund, shfrytëzo detyrën paraprake: δ = + = 45°.
2 2

6 Bëj vizatimin. AC = LM , (A = (L, (C = (M . 7 Bëj vizatimin. Zbato shenjën BKB.

8 Dy trekëndësha barakrahës janë të puthitshëm nëse krahu dhe këndi pranë majës në njërin trekëndësh janë përkatësisht

të barabartë me krahun dhe këndin e trekëndëshit tjetër.

9 a) Me ndihmën e shenjës KBK. b) Nga (1 = (2 dhe (S = (T , sipas detyrës 4 a), rrjedh se; (SAB = (TBA, pra
edhe shenja KBK. c) Me BBB. 10 a) Dy trekëndësha kënddrejtë janë të puthitshëm nëse njëra katete dhe këndi i ngushtë

që shtrihet në të te njëri trekëndësh janë përkatësisht të barabartë me njërën katete dhe këndin e ngushtë që shtrihet në të
te trekëndëshi tjetër. b) Dy trekëndësha kënddrejtë janë të puthitshëm nëse hipotenuza dhe njëri kënd i ngushtë te njëri
trekëndësh janë përkatësisht të barabartë me hipotenuzën dhe njërin kënd të ngushtë te trekëndëshi tjetër.
11 Me ndihmën e shenjës BBB. (Bëj vizatimin) 12 Ndihmë. Vizato trekëndësh të çfarëdoshëm ΔABC dhe tërhiqe

drejtëzën, paralele me brinjën AB, e cila i pret brinjët AC dhe BC, në pikat P dhe Q; pastaj shqyrto ΔABC dhe ΔPQC.

337
 1 Më i madh është (A, ndërsa më i vogël (B. 2 Jo, Pasi që brinja e përballtë CA nuk është më e madhe.
2 3 Më e madhe është kateta përballë këndit 47°. 4 Brinja më e gjatë është AC, ndërsa më e shkurtë është AB.
5 Nëse 100° ka këndi i jashtëm: a) pranë majës, atëherë baza është më e madhe se krahu; b) pranë bazës,

atëherë krahu është më i madh se baza. 6 Me a) dhe b). 7 2cm < c < 8cm. 8 Vërtetim. Nga ajo se

(ACE > (CAE kemi AE > CE, ndërsa nga (EDB > (DBE kemi EB > ED, prandaj AE + EB > CE + ED, dhe pre saj AB > CD.
    
C
9 Vërtetim. Sipas shënimeve në vizatim kemi:
a
a+b+c b m
m < b + p, m < a + q, prandaj 2m < a + b + ( p + q ), pra m < .
2
A p D q B
10 Vërtetim. Këndet ADC dhe BDC mund të jenë: a) të barabartë, ose të drejtë, prandaj CD është normale në AB; në atë
rast CD është më e vogël (si lartësi) se AC dhe BC; b) të ndryshëm ku njëri prej tyre është i gjerë; në atë rast brinja e ΔABC
e cila shtrihet përball këtij këndi të gjerë është më e madhe se segmenti CD. 11 34,5dm.
1
( )
12 5 cm. Ndihmë. AB + BC + AB + CA = 24. 13 Vërtetim. Le ta pret drejtëza BM brinjën AC të trekëndëshit
2
C
ΔABC në pikën D (vizatimi). Nga ΔABC kemi DB < CD + CB, gjegjësisht
DM + MB < CD + CB. (1) Nga ΔAMD kemi: MA < DM + DA. (2 ) Me D
M
mbledhjen e relacioneve (1) dhe (2) fitohet MA + MB < CA + CB, ku
CD + DA = CA.
A B

14 Ndihmë. Nga AB < AM + MB, BC < BM + MC , CA < CM + MA, pas mbledhjes, fitojmë

( )
AB + BC + CA < 2 ⋅ MA + MB + MC , gjegjësisht a). Për b) shfrytëzo detyrën 11
.

1 38° dhe 52°. 2 a) R = 5cm; b) tc = 5cm. Qendra e rrethit të jashtëshkruar është në mesin
3 e hipotenuzës (Teorema e Talesit). 3 6°. 4 ha .

5 a) Le të jetë H prerja e lartësive. b) Le të jetë S prerja e simetraleve të këndit

Me shenjat e vizatimit: (vizatimi). Atëherë:
(BHC ’ = 68°, (SHA = 40°, (AHB ’ = 72°. (ASB = 126°, (BSC = 124°, (CSA = 110°.
C C
A1
B1 S
H

A B A B
C1

338
 B
6 Ndihmë. Nga shenjat e vizatimit: C1 është qendra e rrethit
të jashtëshkruar, prandaj tc = CC1 = AC1 = BC1 . C1
tc
7 Në trekëndëshin barabrinjës.
A C
8 Ortoqendra dhe qendra e rrethit të jashtëshkruar.

9 a) E lartësisë hc ; b) HO = hc . 1
10 CD = 10cm. Ndihmë. 2 AC + AB = 36; AC = AB + CD = 28,
2 C
(2 AC + AB ) + 2CD = 56, 36 + 2CD = 56.
11 Ndihmë. Le të jetë V prerja e lartësive të ΔABC (vizatimi). Atëherë:
ΔCVA′ ≅ ΔCVB ′ (si trekëndësha kënddrejtë me hipotenuzë të përbashkët CV dhe
kënde të barabarta në të, (A′CV = (B′CV , pasi që CV është edhe simetralja
B′ V A′
e këndit pranë majës C), prandaj CA ’ = CB ’. Atëherë AB ’ = BA ’, e ΔABB′ ≅ ΔBAA′,
prej ku ha = AA ’ = BB ’ = hb .
A B

Bo
12 Ndihmë. Bëje vizatimin (ose shfrytëzo vizatimin e dhënë). Me
shenjat e vizatimit: ΔMCAo ≅ ΔMCBo (si trekëndësha kënddrejtë
me hipotenuzë të përbashkët dhe kënde të barabartë të hipote- M
B
nuzës), prandaj MAo = MBo . Në mënyrë analoge MAo = MCo .

Ao
A B Co

2 Ndihmë. Tërhiqe normalen në p në pikën M dhe në normalen zgjedhe pikën O, ashtu që OM = 2 cm.
4
4 a) Jo, sepse α + β > 180°. b) Jo, sepse a > b + c. c) Po, nëse α < 45°. Jo, nëse α ≥ 45°.

9 a) Konstrukto kënd të drejtë XCY (me kulm në pikën C) dhe në krahun CY barte segmentin CA = b = 3 ,5 cm . Nga
pika A, si qendër, jashtëshkruaj rrethin me rreze ta=4,5cm. Prerja e rrethit me krahun CX është pika A1, e cila është mesi i
brinjës CB: A1 C = A1 B . Trekëndëshi i konstruktuar ABC i plotëson kushtet e detyrës. b) Për ta ≤ b, detyra nuk ka zgjidhje.
10 a) Ndihmë. Zgjedhe drejtëzën p dhe pikën A në të. Pastaj, lësho normalen në p nëpër A dhe barte ha në normalen, duke
filluar nga A; ashtu do të fitosh pikën A, ashtu që AA = h a . Me qendër në A, jashtëshkruaj në fillim rrethin me rreze b, e
pastaj me rreze c; prerjet e tyre me drejtëzën p (nëse ekzistojnë) do ti japin kulmet B dhe C e trekëndëshit ΔABC Detyra ka
zgjidhje nëse: b ≥ ha dhe c > ha (ose: b > ha dhe c ≥ ha). b) Ndihmë. Zgjedhe drejtëzën p dhe në të segmentin BC, me
BC = a , cakto pikën e mesme A1 të segmentit BC, lësho normalen në p (në pikën e çfarëdoshme të p) dhe konstrukto

drejtëzën q, paralele me p, në largësi ha nga p. Pastaj, jashtëshkruaj rrethin me qendër në pikën A1 dhe rreze ta; prerja e rrethit
me drejtëzën q (nëse ekziston) e jep kulmin A të ΔABC Detyra ka zgjidhje kur ta ≥ ha.

339
 1 AC = 12 m. 2 a) β = 40°, δ = 110°, α1 = 100°, γ 1 = 50°, δ1 = 80°; b) α = 148°, β = 14°.
5 3 x = 30°. Ndihmë. Sipas vetisë 2° , (C = (A, prandaj 3x − 20° = 2x +10°.
4 α = 62°30’, β = 117°30’. Ndihmë. Prej vetis 2°, mjafton të shohosh këndet që shtrihen në brinjën, për shembull

α dhe β. Atëherë β = α + 55°, prandaj në bazë të vetise 3° : 2α + 55° = 180°. Ose 2α = 125°.
5 a) Nuk është e domosdoshme. Për shembull, deltoidi ka dy palë brinjë të barabarta, por nuk është paralelogrami.b) Nuk

është; në shenjën III kërkohet brinjët e barabarta të jenë të “përballtë”. 6 DM = 9cm, MC = 5 cm (= 14 cm − 9 cm ), NM = 4 cm.
Ndihmë. ΔAMD (si dhe ΔBNC ) është barakrahës 7 Ndihmë. (që të dy janë kënddrejtë, me hipotenuza të barabarta dhe
kënd të ngushtë të barabartë). Bëje vizatimin.

8 Ndihmë. Bëje vizatimin; vëre se ΔOAB ≅ ΔOCD (sipas KBK), prandaj OB = OD; pastaj, zbato indicin I për para-
lelogram. 9 Romb; brinjët e tij janë vija të mesme të trekëndëshave: ABC dhe ABD, BAD dhe BCD, dhe ato janë sa
(
gjysmat e diagonaleve të drejtkëndëshit ABCD AC = BD . )
10 Ndihmë: ΔABX ≅ ΔBCY (trekëndësha kënddrejtë; AB = BC , (BAX = (CBY − kënde me krahë reciprokisht normale)
pastaj hipotenuzat AX dhe BY janë të barabartë AX = BY . b) Ndihmë. Mjafton të vërtetojmë se (C është i drejtë.
Nga + ABX ≅+BCY (sipas BBB) kemi (ABC = (C , e për shkak të (ABC + (C = 180°, rrjedh se (C = 90°.
11 Ndihmë. Bëj vizatimin. Në paralelogramin ABCD, diagonalja AC le të jetë simetralja e (BAD. Atëherë (ACB = (CAB,
prandaj ΔACB është barakrahës, AB = BC . Në mënyrë analoge, ΔACD është barakrahës, prandaj AD = DC.

12 Vërtetim. Është dhënë trapezi ABCD barakrahës me krah AD = BC (vizatimi). Të D C

vërtetohet: α = β (dhe γ = δ ). Me segmentin CE, të tërhequr paralelisht me AD, është fituar α2 δ γ
katërkëndëshi AECD; ai është paralelogram, prandaj AD = EC. Por, AD = BC sipas kushtit,
α α1 β
prandaj EC = BC, ngarrjedhse ΔEBC është barakrahës, prandaj këndet në bazë janë të barabartë,
A E B
α1 = β . Pastaj, nga α2 = α = β = β2 dhe α2 + δ = β2 + γ (= 180°) rrjedh se δ = γ .
D C
13 Ndihmë Pasi që M është mesi i AD dhe AD dhe MN & AB (vizatimi), rrjedh se, për
M K L N
ΔACD, pika K është mesi i AC. Në mënyrë analoge edhe për L.
14 Jo, sepse nëse do të kishte kaluar nëpër prerjen, diagonalet reciprokisht do të përgjys-
moheshin (sipas detyrës 13), prandaj ai katërkëndësh nuk do të ishte trapez, por paralelogram. A B

2 Ndihmë. Vizato ΔABC (me brinjë të dhënë AB = 4cm, BC = 3cm dhe AC = 6cm ). Pastaj,
6 cakto kulmin e katërt të paralelogramit. 3 Ndihmë. Në drejtëzën p zgjedh pikën A, lësho normalen n në p.
në largësi ha = 3cm nga p, tërhiqe drejtëzën q paralele me p. Pastaj barte nga D C
A segmentin AC = 5cm ashtu që C ∈ q, gjeje mesin S të segmentit AC dhe q
1
cakto pikat B ∈ p dhe D ∈ q ashtu që SB = SD = BD (= 2 cm). ha S
2

4 Ndihmë. Në drejtëzën p, zgjedh pikat A dhe B, ashtu që AB = a, lësho p A B

normalen n në p nëpër B dhe cakto pikën C ∈ n ashtu që AC = d . Detyra ka zgjidhje nëse d ≤ a.

340
 5 a) Vizato dy drejtëza p dhe q të cilat priten nën këndin ϕ = 50° në pikën O; pastaj, cakto A, B ∈ p pikat C , D ∈ q,
1 1
ashtu që AO = OB = d dhe CO = OD = d . b) Vizato këndin e dhënë dhe shënoje me XAY; në krahun AY barte
2 2
segmentin AC = d = 5 cm dhe cakto mesin O në AC. Pastaj, jashtëshkruaje rrethin me qendër O dhe rreze OA− ajo do ta
pretë krahun AX edhe në pikë B (përpos A), ndërsa prerja e saj me drejtëzën BO do ta jep kulmin e katërt D.

D C
6 Ndihmë. Le të jetë ABCD rombi i kërkuar (vizatimi). Diagonalet AC
dhe BD janë reciprokisht normale (dhe përgjysmohen me prerjen O), d1 O
prandaj + ABC është kënddrejtë; ai mund të konstruktohet me elementet 2
e dhëna dhe prej tij edhe rombi.
A B
a

D Y C
7 Ndihmë. Vizato (XAY = α , konstrukto drejtëz q & AX në largësi h q
nga AX (vizatimi). Prerja e q me AY është kulmi D. Kulmet B dhe C caktohen
h
drejtpërdrejtë.
α
A B X

8 Ndihmë. Shqyrto vizatimin. Në drejtëzën p është zgjedhur segmenti

AB = a dhe janë konstruktuar: (BAX = α = (ABY . Pastaj, në p është D X Y C
q
zgjedhur pika E ashtu që AE = b dhe nëpër E është tërhequr drejtëza para-
lele me AX; prerja me BY është kulmi C. Kulmi D është fituar si prerje e
drejtëzës q me drejtëzën që e tërhequr nëpër C paralele me AB. α α
A b E B p

9 Ndihmë. Të supozojmë se trapezi ABCD në vizatim është zgjidhja e

detyrës ëse bazën AB e zgjasim nëpër pikën B për BE = b, atëherë do të D b C
fitojmë paralelogram BECD, prandaj EC = d 2 . Sipas saj, figura ndihmëse
d2
d2
për konstruktimin e trapezit ABCD është trekëndëshi AEC me brinjë d1
AE = a + b, AC = d1 dhe CE = d2 . Si do të përcaktosh kulmet B dhe D? E
A a B b

r D
10 Ndihmë. Në drejtëzën p, zgjedh pikat A dhe C, ashtu që AC = d1 . d2 a
d 2 C
Pastaj konstrukto drejtëza q dhe r, paralele me p dhe në largësi 2 nga ajo.
2 p A
Kulmet B∈q dhe D∈r do ti caktosh ashtu që AB = a = AD .
q B

341
 1 Kënddrejtë; 360, 540, 900. 2 α = β = γ = 600. 3 b) Δ ABS ≅ Δ A1 B1 S , sipas shenjës BKB

7 AB = A1 B1 dhe ( A = ( A . Pastaj vëre se ( A dhe ( A

1 1 janë përgjegjës (dhe të barabartë) me transversalen

AA1 në drejtëzat AB dhe A1B1, nga ku do të përfundosh se AB & A1 B1 . 4 CA < BC < AB.
1
5 Zgjidhje. Nga a < b + c rrjedh se a + a < a + b + c, prandaj a < (a + b + c ). 6 a) R = 4,5 cm. b) CC1 = 4,5 cm.
2
Qendra e rrethit të jashtëshkruar është në mes të hipotenuzës (teorema e Talesit). 7 Që të katër.
C
8 Ndihmë. Sipas shenjave në vizatim, Δ ABA1 ≅ Δ BAB1 ( AB1 = BA1 , AB e përbashkët,

( CAB = ( CBA; sipas shenjës BKB), prandaj AA1 = BB1 . B1 A1

11 1100, 400, 1050, 1050. 12 Ndihmë. CD = AB = MN dhe CD & AB & MN , prandaj zbato
A B
indicin dy për paralelogram.

TEMA 8 RRËNJËZIMI E

3 a) x −1 ≥ 0, gjegjësisht x ≥ 1 ose x∈[1, +∞); b) x∈[−5, +∞);

1 1 a) 2; b) −4; c) 2; d) 0,2; d) 2. 2 a), d), e).

c) x∈[3, ∞); d) x ∈ \; e) x∈ . \ 4 a), c). 5 a) −1; b) −1; c) 4

(−3)
4
= 4 | −3|4 = 3; d) 13 − (−5) + 2 = 20.
3 3 3 5 7
1 1 3 9 1
( )2 = 3
2⋅ 1
6 a) 9 2 = 32 2 = 33 = 27; b) ; c) 7; d) 64; d) . 7 a) + − = − ; b) 0. 8 a) a 3 ; b) b 6 ; c) x.
2 4 2 2 4 4
3 1 2 1 2
3 3 b2
9 a) 4
x ; b) 2 a 3 6; c)
a
.
2 3
10 a) a 4 ; b) 2a b ( )4 ; c) b 3 a 2 ; d) a 2 + a 3 .

1 a) 3
2 = 9 23 = 9 8; b)
6
8a3 ; c) 9
8a 6 b3 ; d)
12
27 a 6b9 . 2 a) 4
a3 = 12 a9 dhe 6
a 5 = 12 a10 ;
2 b) 6
4x 4 dhe
6
ab5 ; c) 12
16a8b 4 dhe 12
27a 6b3 . 3 a) 6
32 , 6 23 dhe 6
6; b) 24
a 4 b2 , 24 a 6 dhe 24 a 3b 6 ;

a 2 12 a8b 4 a6
c) 24 2 4 x 4 y 8 , 24 x18 dhe 24 3 15
3 y . 4 a) 12 , dhe 12 . 5 a) 2 2 = 4; b) 4
64 = 4 8; c) 2; g) 0,1.
b6 c 2 c4 b3 c 3

6 a) x ; b) 3
x 2 ; c) x ; d) 3
x2 . 7 a) 4
a 2 b ; b)
4
25a 2 b 2 = 4 52 a 2 b 2 = 5ab ; c) 9 xy; d) 4
a 3b .

(−3)
2
8 a) =| −3 |= 3; b) 5; c) − 4; d) 3 − 2; e) | 2 − 5 | = 5 − 2.

243 3 19
1 a) 4 ⋅11 = 44; b) 2 ⋅ (−3) ⋅ 4 = −24; c) 13. (85 − 84 )(85 + 84 ) = 1 ⋅169 = 13; d)
= . 5 7 = 5

3 −2 x3 2
32
ab 2
2 32

2 a) xy 2 ; b) 3x 2 y 3 ; c) . 3 2
a) 108 = 36 ⋅ 3 = 62 ⋅ 3 = 6 3; b) 3 xy 3 2 x y ; c) 3ab .
y2 c2
8
4 a) 3 2 = 32 ⋅ 2 = 18; b) 4 ; c) a ; d) 6 x3 y . 5 a) 2 3 = 22 ⋅ 3 = 12, 3 2 = 32 ⋅ 2 = 18, prandaj
27
4
2 3 < 3 2; b) 5 3 5 < 7 3 2, pasi qe 3
625 < 3 686; c) 3 3 2 > 2 3 3. 6 a) 3 2
3; b) 3 2; c) ab b ; d) 2 3ab ;
3

342
 1 1 7+2 1 3 1 2
e) 2 + =2 = 2⋅3 = 14; f) 2 a a − 2; g) a − b.
2 7 14 14 7 b

1 3 13 1 3 17 10
1 a) po; b) po; c) y ⋅ xy ; x xy ; xy xy . 2 a) 2; b) 0; c) 3
2 − 2 3 3; d) 3; d) 2+ 3.
4
3 3

3 a) 3 a ; b) 2 (a − b ) ⋅ 3 ab .
2
4 a) a 4 a ; b) 7 x − 5 3 y .

1 a) 42; b) 6; c) 15. 2 a) a 5; b) 9x; c) 30a3. 3 a)

6
a5 ; b) 6 xy 12 x 2 y ; c) 2 x 12 2 x .
5 4 a) 4; b) 3; c)
3
. 5 a) 6
2; b) 15
16; c) 10. 6 a) 5; b) 3
3; c) 3. 7 a)
16 5
a ; b) 6
8a ;
5 a
8
c) 3a 5 a 3 . 8 a) 18 2 + 42; b) 34. 9 a) ab 2 8 a 6 b5 ; b) ; c) x 3 9 x ; d) a 4b 6 ; e) a 2 b; f) 5 + 2 6.
27
8 1 12 5 5
10 a) 8
27; b) 4
a ; c) a5 ; d) x y ; e) 18 13
a .
y

4 13
1 a) 5; b) 2; c) 3 11; d) 2 3 4. 2 a) 2 b ; b) 5a a ; c) 3
2 x ; d) 2 4 x . 3 a) 12;
3 2
6 b) 3 4 2; c) 4
a ; d) 5
b2 . 4 a) 1 − b ; b) (a − b ) a + b ; c) 3
(a − b )
2
. 5 a) 2 + 2; b) 2 3 − 3 ; ( )
c)
1
( )
2 3 − 2 ; d) 7 − 4 3; e) 5 + 2 6; f) xy ; g)
2
=
2
⋅
3+ 5
=
2 ( 3− 5 ) = 3 + 5.
( 5)
2 2
3− 5 3− 5 3+ 5 3 −
2

1 a) x + 2 ≥ 0, x ≥ −2 ose x ∈ [−2, ∞ ); b) x ∈ [−2, ∞ ), pasi që x 2 + 1 është e përcaktuar për çdo x ∈ \;

7 c) x − 3 ≥ 0 dhe 5 − x ≥ 0, x ∈ [3,5]; d) x − 1 ≥ 0 dhe x + 2 ≠ 0, x ∈ [1, ∞ ); e) x + 2 ≥ 0 dhe x − 3 ≠ 0,
1
x ∈ [1, ∞ ) (3, ∞ ). 2 a); b). 3 a) x; b) ab; c) ⋅ 2; d) 1; e) f); g) −32; h) x. IShprehja irracionale është vetëm nën c).
2
4 ab
4 a) 3 15; b) 10 3. 5 a) 1; b) 14. 6 a) ; b) 4.
b−a

1 b). 2 a). 3 c). 4 b). 5 a) −4; b) | −3 | = 3. 6 a) 12

24 , 12
23 ; b) 6
a 4b 2 , 6
x4 y3 .
8
7 a) 2ab 2 3 a 2 ; b) x 4 2 xy . 8 a) 12
a5 ; b)
12
a11 . 9 a) 8 2; b) y 6 x 4 y ; c) 4
b.

10 a) 14; b) 5
xy 2 − 5 x 2 y . (
11 a) 2 4 + 3 ; b) ( x + y ) ) ( x+ y . ) 12 a); c).

343
 SYPRINA E SHUMËKËNDËSHIT DHE QARKUT
TEMA 9
(PËR TË GJITHA DREJTIMET)

1 a) 20,25 cm2; b) 35,28 cm2. 2 a) 12 cm2; b) 6 cm2; c) 0,06 m2; d) 20 dm2. 3 a) Do të zmadhohet

1 5 herë.b) Do të zvogëlohet 3 herë. 4 4, 9, 16, ... herë. 5 a ≈ 35cm, P ≈ 577, 5cm 2 . 6 Nga a:b =4:9
kemi a = 4k, b = 9k, prandaj 144 = 4k ⋅ 9k = 36k2, k = 2. D.m.th.: a = 8m, b = 18m. b) a = 15m, b = 5m.
7 a) S = 2, 4 ⋅ 0, 7 = 1, 68; b) S = 36 3 ≈ 62, 35. 8 S ≈ 116, 26 cm 2 . Vëre: α + α + δ = 1800 ,

α + α + δ = 1800 , 2α = 1800 − 1200 46′, α = 290 37 ′; b = a tg α ≈ 14,3 ⋅ 0,5685, b ≈ 8,13cm; S = a ⋅ b ≈ 116, 26.

1 S ≈ 172, 2 dm 2 . 2 48cm2 . 3
S = 12cm 2 . Zgjidhje. Në paralelogramin ABCD (vizatimi):
2 AB ⊥ DM dhe AD ⊥ DN , kjo do të thotë α = ( DAB = 600 (si kënde me D
60 0 h
a
α
C
3 ha 3 b b
krahë reciprokisht normale). Nga sin 600 = dhe sin α = = kemi ha
2 b b N
3 3 6 6 A α B
= , d.m.th. b = , prandaj S = b ⋅ hb = ⋅ 2 3 = 12; S = 12 cm .
2
M
b 2 3 3
2 2
1 ⎛d ⎞ ⎛d ⎞
4 192 dm2. 5 S = 10 dm, h = 2, 4 dm. Ndihmë. Nga S = d1d 2 fitojmë d 2 = 3dm, ndërsa nga a 2 = ⎜ 1 ⎟ + ⎜ 2 ⎟
2 ⎝ 2⎠ ⎝ 2 ⎠
S a a2
kemi a = 2,5dm; h = . 6 ≈ 126,3 dm2; h ≈ 10,5dm. 7 h = tg α ; S = tg α ≈ 7214. 8 Le të jenë x dhe
a 2 2
y gjatësitë e brinjëve të drejtkëndëshit MNPQ (vizatimi). Atëherë x ⋅ y = 63. Pasi që
C
Δ ABC  Δ QPC (pse?) kemi AB : h = QP : (h − x ), gjegjësisht 3 ⋅ (10 − x ) = y,
h
⎪⎧ y = 3 (10 − x ) Q P
ndërsa zgjidhja e sistemit ⎨ është bashkësia S = {(7,9 ), (3, 21)}. y
⎪⎩ x ⋅ y = 63 x
D.m.th., mund të brendashkruhen dy drejtkëndësha, brinjët e të cilave janë 7cm A B
M a N
dhe 9cm, gjegjësisht 3 cm dhe 21cm.

2 5%. 3 a) 10 2. b) ≈ 15,87. c) ≈ 14, 7. d) S ≈ 20,86. Zgjidhje. α = 180 −

0
1 a) 0,75. b) 0,1.
3 − (β + γ ) = 390 20′; nga S =
1 1
ab sin γ = ac sin β fitojmë c =
b sin γ 1
≈ 8, 23, prandaj S = bc sin α ≈ 20,86.
2 2 sin β 2
4 c) S = 112, 5. 5 a) ≈ 63cm 2 . b) ≈ 26, 2d m 2 . c) ≈ 305,85cm 2 . 6 S = 18cm 2 . Zgjidhje. Le të jetë ha = 4 cm
1 1
dhe hb = 6 cm. Nga S = a ⋅ ha = b ⋅ hb dhe a + b = 15 cm fitojmë a = 9cm, b = 6cm, S = 18cm2. 7 S = 168cm2 .
2 2
a = 9 cm, b = 6 cm, S = 18cm 2 . Zgjidhje. Nga a + 2b = 64 dhe b − a = 11 fitojmë a = 14cm dhe b = 25 cm. Për
2 2
⎛a⎞ ⎛ 14 ⎞ 1 1
lartësinë ha kemi ha 2 = b 2 − ⎜ ⎟ ; ha = 252 − ⎜ ⎟ , prej nga ha = 24cm. S = a ⋅ ha = ⋅14 ⋅ 24 = 168. 8 Nga
2

⎝ ⎠
2 ⎝ ⎠2 2 2
konstruktimi (vizatimi) rrjedh se pikat M dhe N janë meset e brinjëve BC dhe AC, C
prandaj MN është vija e mesme e trekëndëshit ABC. Trekëndëshat AC1N, C1BM,
N M
MNC1 dhe MNC janë të puthitshëm dhe kanë syprina të barabarta. Prej këtu rrjedh se
1
S NC 1 MC = S ABC α β α β
A B
2 . C1
344
 9 S = 56cm2 . Zgjidhje. Le të jenë b = 10 cm, a = 14 cm, dhe le të jetë C1 këmza e lartësisë h (vizatimi).
Trekëndëshi CC B është barakrahës me bazë BC, prandaj BC = CC = h. Prej C
1 1 1
2 2 2
Δ CC1 B kemi; CC1 + C1 B = BC ; h + h = 14 , ose h = 98 = 7 2 cm. Prej
2 2 2

h
( )
2
,
2 2 2
Δ AC1C kemi: AC1 = 102 − CC1 ; AC1 = 102 − 7 2 , ose AC 1 = 2 cm
1 1 450
prandaj AB = 2 + 7 2 = 8 2 cm. S = AB ⋅ h = ⋅ 8 2 ⋅ 7 2 = 56. A B
2 2 C1
10 S = 6 dm 2 . Zgjidhje. Le të jetë CC1 ⊥ AB (vizatimi). Atëherë α = ( BCC1 dhe β = ( C1CA. Prej nga rrjedh se,
Δ BCC1  Δ C1CA, prandaj BC1 : CC1 = CC1 : C1 A; CC1 = BC1 ⋅ C1 A, prandaj
2

A
lartësia e hipotenuzë është mesi gjeometrik i segmenteve në të cilat është ndarë
C1 α
hipotenuza. Nëse BC1 = 32 cm, C1 A = 18cm, atëherë nga h = 32 ⋅18 rrjedh se
2

2 h
h = 24 cm. Nga Δ BCC1 kemi a 2 = h 2 + BC1 = 24 2 + 32 2 , a = 40 cm; β
2 a ⋅ b 40 ⋅ 30 β α
b 2 = h 2 + C1 A = 24 2 + 18 2 , b = 30 cm . S = = = 600, S = 600cm2 . B C
2 2

a2 3
1 210. 2 S= . 3 ≈ 8, 5. 4 270 cm2. Zgjidhje. Le të jenë b = 27 cm, c = 29 cm, ta = 26cm.
4
4
Me vazhdimin e vijës së rëndimit për ta, fitohet paralelogrami C M
b t
ABMC me brinjë AB = c, BM = b dhe AM = 2 ta , a
A1
ashtu që s = 54 cm, S ABM2
= 54 ⋅ 27 ⋅ 25 ⋅ 2, S ABC = S ABM = 270 cm .
2
A c B
a3 3ar
5 r = 6 cm, R = 14, 5 cm. 6 S = 1320 cm 2 ; r = 15cm; R = 36, 5 cm . 7 S = 324 3. Ndihmë. S = dhe S = s ⋅ r = ,
3 2
4 R 2
a 3ar a 3 1
prandaj = ; a 2 = 6 Rr; a 2 = 1296; S = = ⋅1296 3.
4R 2 4 4

1 280 cm2. 2 20 cm. 3 204 cm2. Ndihmë. Në trapezin ABCD, tërhiqi DM & BC dhe njehso
5 syprinën e trekëndëshit të fituar AMD (brinjët: 13 cm, 15 cm i 14 cm) me ndihmën e formulës së
1 84 ⋅ 2
Heronit; S AMD = 84 cm 2 . Nga 84 = ⋅14h do ta fitosh lartësinë e trapezit, h = , h = 12 cm.
2 14
4 P = 50, a = 21, b = 9. 5 206,5cm2 , 61cm. 6 S = 84 cm 2 . Ndihmë. Në trapezin ABCD (vizatimi), prej kulmit C,
është tërhequr CM DB (M shtrihet në vazhdim të AB). Meqë BMCD është
& D b C
1
paralelogram, rrjedh se BM = DC = b, prandaj S AMC = (a + b ) ⋅ h = PABCD . d2 d2
2 d1 h
Syprinën e Δ AMC do ta caktosh me formulën e Heronit. S=84cm2.
A a B b M
28 1
7 S = 420; d1 = 29; d 2 = 28 . 8 S = 48. Ndihmë. Bëj vizatim; S = r ⋅ P (pse?), ku P është perimetri i deltoidit.
29 2

1 2 3 2
S ≈ 890. P ≈ 37, 27 cm; S ≈ 108 cm 3 S= a 3. 4 a) 60 3 cm; 300 3 cm 2 .
6 b) 120 3 cm; 1200 3 cm 2 . 5 ≈ 55,4cm2 .
2
6 Syprina e dyshemesë është 24,31m 2 = 243100 cm 2 ,
ndërsa syprina e një pllake është ≈ 373,68cm2 ; numri i pllakave është 651. 7 27 m.
α 1 1
8 S = n ⋅ r 2 tg = 30 ⋅ 202 tg 60 ≈ 1260. 9 S= P ⋅ r , prej saj 240 = ⋅ 60r; r = 8cm.
2 2 2

345
 1 2 α 1 α
10 S : S = na ctg : na ′2 ctg = a 2 : a ′2 .
4 2 4 2

1 0,7 m. 2 10. 3 21 cm. 4 2 cm. 5 a) 4 herë b) 16 herë Zgjidhje. Le të jetë r1 = 4r.

7 a) P1 = 2π r1 = 2π ⋅ 4r = 4 (2π r ) = 4 P b) P1 = r12π = (4r ) π = 16π r 2 = 16 P.

2
6 5,86 m/sec. Pika do të
kalojë rrugë P = 2π r ⋅ 80 = 2π ⋅ 0, 7 ⋅ 80 ≈ 351m në minutë. 7 ≈ 30, 5. 8 51,84π ≈ 162, 78.

9 P = 12π cm, S = 36π cm 2 . Zgjidhje. Pasi që P = 2rπ dhe S = r 2π , duhet ta gjejmë rrezen r të qarkut. Me shenjat
1 1 C1
e vizatimit, kemi r = DE ; DE = AD − AE ; AE = (18 − 8 ) = 5,
2 2 2
D C
2 2
1 D1 B1
AD = AD1 + D1 D. Nga vetia e segmenteve tangjenciale kemi AD1 = AA1 = AB = 9; h O
2
1 2 r
DD1 = DC1 = DC = 4, prandaj AD = 9 + 4 = 13. D.m.th. DE = 132 − 52 = 144, DE = 12,
2 A B
E A1
prandaj r = 6 cm. Rrjedhimisht, P = 2π ⋅ 6 = 12π , S = r π = 36π .
2

0
⎛
46 ⎞
1 A ≈ 2, 215 m. Zgjidhje. Këndin α do ta shndërrojmë në shkallë: α = 500 46′ = 500 + ⎜⎟ ≈ 50, 76 ,
0

8 prandaj A =
π ⋅ 2, 5 ⋅ 50, 76
⎝ ⎠
60
≈ 2, 215. 2 a) r = 9cm. b) α = 720. 3 α ≈ 1330 20′. Zgjidhje. P = 2π r ,
180
270
π⋅ ⋅α
270 π rα π 270α 3α α
540 = 2π r , r = ; A= ; 200 = ; 200 = ; 200 = ; α = 4000 : 3; r
π 180 180 180 2
π rα
α = 133 20′, (vizatimi). 4 α = 21 30′. Zgjidhje. r = 1200 m, A = 450 m, α = ?; 450 =
0 0
;
180
π ⋅1200 ⋅ α π ⋅ 20 ⋅ α 3 ⋅ 450 π r 2 ⋅ 30
450 = = ; α= = 21, 50 = 210 30′. 5 3π = , r = 6; S = 36π cm 2 . 6 A ≈ 7,543cm;
180 3 π ⋅ 20 360
π rα A ⋅ r 7,54 ⋅ 6
S ≈ 22,62 cm 2 . Zgjidhje. Këndi qendror është α = 3600 : 5 = 720 , prandaj A = = 7,54cm dhe S = = = 22,62cm2 .
180 2 2
r 2πα r 2 3
( )
7 S = 12 2π − 3 3 cm 2 . Ndihmë. S =
360
−
4
(trekëndëshi është barabrinjës; pse?). 8 P ≈ 0, 2 t 2 ;
t t2 3 t
për t = 6 cm, P ≈ 7, 2 cm 2 . Ndihmë. Sipas vizatimit, vëre që: h = tg 300 , prandaj S OAB = ; = r cos 30 0
2 12 2
t 3 t
ose = r ⋅ , prej ku r = , prandaj syprina S1 e sektorit qarkor OAB është.
2 2 3

t 2π t 2π t 2 3 ⎛π 3⎞ 2
S1 = . Rrjedhimisht, S = S1 − S OAB = − = t2 ⎜ − ≈ t (0, 349 − 0,144 ).
9 12 ⎜ ⎟⎟ O
9 ⎝ 9 12 ⎠ r 0
60 h
π 300
9 S = 4 dm . Ndihmë. Bëje vizatimin; Shprehi rrezet R dhe r (të rrethit të jashtëshkruar
2
A t E B
2
dhe të brendashkruar) me ndihmën e brinjës a.

1 b). 2 d). 3 c). 4 a). 5 r = 8cm. 6 228cm2 . 7 h = 5 tg 480 40′ ≈ 5, 68; P ≈ 53, 96.
9
9 ≈ 101,5mm . 10 Do të kenë syprina të barabarta. 12 ≈ 2,9 cm .
2
11 r ≈ 7,98.
2
8 84cm .
2

346
 PASQYRA E KONCEPTEVE
A K Q
Aksioma, 53 Këndi (det); Qarku 67
B - qendror, 68 - qarku, 314
Barazimet ekuivalente, 222 - periferik, 68 R
Barazimi: - i shtrirë, 68 Radijan, 104
- i zgjidhshëm - i brendshëm, 66
Rr
- i pamundur, 222 Konjuksioni, 6
Koeficienti i: rrethi, 67
- i padefinuar, 225 Rregulla e thjeshtë e treshit, 176
- linear, 224 - drejtëzës, 231
- monomit, 128 Rregulla e përbërë e treshit, 178
Bashkësia e:
- numrave natyror, 11 - përpjesëtimit, 167 S
Konstruksioni i: Sita e Eratostenit, 17
- numrave të plotë, 27
- trekëndëshit, 256 Sektori qarkor, 318,
- numrave racional, 30
- paralelogramit, 267 Syprina e:
- numrave irracional, 40 - trapezit, 270
- dendur, 36 - paralelogramit, 298
Katërkëndëshi:
D - trekëndëshit, 302
- kordor
Disjunksioni, 6 - tangjencial, 70 - katërkëndëshit, 308
E M Sistemi i jobarazimeve, 236
Ekuivalenca, 9 Mesi aritmetikor, 36 Sh
F Monomi, 128 Shumëfishi më i vogël i përbashkët, 18
Funksioni (et): N Shkalla e:
- linear, 229 Numri, - monomit, 129
- trigonometrike: - natyror, 11 - polinomit, 129
- sinus, 88 - të thjeshtë, 17
- kosinus, 88 T
- të përbërë, 17
- tangjens, 89 Trekëndësha të:
- racional, 30
- kotangjens, 89 - irracional, 40 - ngjashëm, 84
Formula (at): - reciprok, 34 - puthitshëm, 243
- e Heronit, 305 - real, 40 Teorema, 68
- për shumëzim të shkurtuar, 132 - dhjetor, 37 Th
- për varësin trigon., 97 - periodik, 38
- pi, 37 Thyesa, 30
Forma normale e:
- binar, 22 - zgjerimi, 31
- monomit, 128
- polinomit, 129 - reciprokisht të thjeshtë, 19 - thjeshtimi, 31
Negacioni, 5 - reciproke, 35
G
O U
Gabimi:
Operacionet me: Unaza qarkore, 319
- absolut, 44
- numrat natyror, 12 V
- relativ, 45
- numrat e plotë, 28 Vlera absolute, 27
- procentual, 45 - numrat racional, 33
grafiku i: Vektori (ët), 72
- numrat decimal, 37 - të barabartë, 73
- funksionit linear, 229 - monomet, 129 - kolinear, 73
- funksionit trigonometrik, 118 - polinomet, 130 - të kundërt, 74
H - fuqi, 129 - zero vektor, 76
Harku rrethor, 317 - invers, 29 Vetia:
I - thyesa algjebrike, 149 - komutative, 13
Intervali, 42 Ortoqendra, 253 - asociative, 13
Implikacioni, 9 R - distributive, 13
Identiteti, 129 Pjesëtuesi, 16 Z
Indici për: Pjesëtuesi më i madh i përbashkët, 19
Perioda, 117 Zbërthimi i:
- ngjashmëri, 84
- puthitshmëri, 244 Pohimi, 5 - numrave, 12
Përpjesëtimi i: - vektorëve, 78
J
- vazhduar, 172 - polinomeve, 138
Jobarazimet ekuivalente, 234 - i nxjerrë, 171
Jobarazimi linear, 233 Pika e rëndimit, 253 347
 PËRMBAJTJA

TEMA 1 NUMRAT REAL T, E, SH ............................................................. 3

TEMA 2 FIGURAT GJEOMETRIKE NË RRAFSH T ..................... 51

TEMA 3 FUNKSIONET TRIGONOMETRIKE TË KËNDIT T 83

TË NGUSHTË

TEMA 4 SHPREHJE RACIONALE ALGJEBRIKE 123

(PËR TË GJITHA DREJTIMET)

TEMA 5 PËRPJESËTIMI I MADHËSIVE E, SH ................ 157

TEMA 6 BARAZIMET, JOBARAZIMET, FUNKSIONET T, E, SH ... 215

LINEARE

TEMA 7 TREKËNDËSHI DHE KATËRKËNDËSHI T ........................ 241

TEMA 8 RRËNJËZIMI E ................................................................... 273

TEMA 9 SYPRINA E SHUMËKËNDËSHIT DHE QARKUT 295

(PËR TË GJITHA DEGËT) .................................................................

PËRGJIGJE, UDHËZIME, ZGJIDHJE.................................... 321

PASQYRA E KUPTIMEVE......................................................... 347

348
Autorë
dr. Naum Cellakoski
dr. Verica Bakeva
Borivoje Milladinoviq
Jovo Stefanovski
Komisioni recensues
Dr. Zhaneta Popeska, kryetare
Jagoda Tanushoska, anëtare
Hamid Hebibi, anëtar
Redaktor i botimit
Jovo Stefanovski
Lektor i botimit në maqedonisht
Suzana Stojkovska
Redaktim profesional
prof. dr. Ilir Spahiu
Përkthyese
Pranvera Xhaferi
Lektor i botimit në shqip
mr. Ismail Hamiti
Përpunimi kompjuterik
Dragan Shopkoski
Millço Avramoski
Boban Avramoski
Korrektura
Autorët
Përgatitja për shtyp
Jovo Stefanovski
Botues
Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë
Shtyp:
Qendra grafike shpkpi, Shkup
Tirazhi:
4.400
Me vendim të ministrit të Arsimit dhe Shkencë të Republikës së Maqedonisë nr. 22-4255/1 datë 28.07.2010
lejohet përdorimi i këtij libri

349
CIP - Katalogizacija vo publikacijata
Nacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”, Skopje
51(075.3)

MATEMATIKA za I godina : sredno stru~no obrazovanie za site struki / Naum Celakoski ...[i dr.].-
Skopje : Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika na Makedonija, 2010. - 350. : ilustr. ; 25 sm
Avtori : Naum celakovski, Verica Bakeva, Borivoje Miladinovi}, Jovo Stefanovski

ISBN 978-608-226-051-8
1. Celakoski, Naum [avtor]
COBISS.MK-ID 8429026

350