HARTA E KONCEPTEVE

Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Uji
Uji nje burim me vlere
Uji ndodhet kudo rreth nesh, ne dete, lumenj dhe liqene, poshte shkembinjve, nen tokke dhe
ne ajer ne trajte avulli. Vetem 3% e ketij uji eshte i embel. Uji ka perdorime te shumta ne
banesa, ne industri, ne bujqesi.
Ne banesa: perdoret per te pire, per gatim, per t’u lare dhe per pastrim.
Ne industri: perdoret si tretes per shume kimikate dhe si ftohes ne proceset industriale qe
gjenerojne nxehtesi .

Provat/ Analizat per ujin.

Kur sulfatit te bakrit anhider, Cu SO 4 (II) , i shtojme uje, ai kthehet me ngjyre te kalter.

Cu SO4(ng) + 5 H 2O(I)  Cu SO4 * 5 H 2O(ng)

Sulfat bakri (II) sulfat bakri (II)
anhider ( i bardhe)  i hidratuar ( i kalter)

Mund te perdoret klorur i kolbatit anhider, te cilit kur i shtojme uje, ndryshon ngjyren nga blu
ne roze.

CoCl 2(ng) + 6 H 2O(I)  CoCl 2 * 6 H 2O(ng)

Klorur kobalti (II) Klorur kobalti (II)
anhider (blu)  i hidratuar (roze)
Patrimi i ujit
Uji i lumenjve dhe i liqeneve nuk eshte i paster. Ai permban papasterti pjese bimesh dhe
kafshesh te ngordhura, perberje te tretura dhe baktere, shume prej te cilave jane te demshme
per shendetin. Uji trajtohet permes filtrimit dhe klorifikimit per te larguar bimet, materialet e
ngurta si dhe bakteret.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

UJI PASTROHET
UJI KA PERDORIM TE NEPERMJET
SHUMTE NE BANESA, FILTRIMIT DHE
NE INDUSTRI DHE NE KLORINIMIT
BUJQESI

UJI

TRAJTIMI I UJIT
ESHTE NJE PROCES
SHUME I
NDERLIKUAR, I CILI
KALON NE DISA

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Ajri
Gazet e ajrit
Atmosfera qe rrethon Token, perbehet nga disa shtresa te ndryshme. Shtresa me prane tokes
permban shumicen e ajrit qe na rrethon. Rreth nje te pesten e ajrit e perben oksigjeni. Oksigjeni
eshte gazi aktiv i ajrit. Ai eshte i nevojshem per djegien, ashtu sic eshte i domosdoshem per
frymemarrjen dhe shkaktar per ndryshkjen. Rreth kater te pestat e ajrit jane azot. Azoti eshte
nje gaz joaktiv. Proceset e djegies apo ndryshkjes do te ndodhnin me shpejt nese ajri nuk do te
kishte azot qe ta "hollonte” oksigjenin.
Pjesa tjeter e ajrit, rreth 1% e tij, eshte kryesisht argon. Por ka sasi shume te vogla te gazeve te
tjera. Me i rendesishmi prej tyre eshte dyoksidi i karbonit. Megjithese vetem 0,04% e ajrit eshte
dyoksid karboni, ky gaz ndikon fuqishem ne klimen e planetit, ndaj eshte quajtur shkaktari
kryesor i efektit serre.

Ndarja ( vecimi) i gazeve

Shumica e gazeve te ajrit jane te nevojshme. Oksigjeni perdoret ne saldim, Per prodhimin e
gelikut dhe ne spitale, Per te lehtesuar frymemarrjen. Meqenese azoti nuk eshte aktiv, ai
perdoret per te krijuar mjedise (joaktive) ne ushqimet e paketuara, procese kimike dhe per
prodhimin e gipave prej silikoni. Gazet e ajrit vegohen nga njeri-tjetri permes distilimit te
fraksionuar te ajrit te lenget:

• Uji zhvendoset nga ajri i cili kalon permes nje agjenti thares, dhe dyoksidi i karbonit largohet
nga veprimi i tij me tretesiren e hidroksidit te natriumit.

•Ajri ftohet ne -23 ℃ dhe ngjishet ne nje hapesire te vogel. Ajri i ngjeshur dhe i ftohur lihet te
zgjerohet ne nje hapesire me te madhe. Kur zgjerohet, ajri ftohet me tej. Ky veprim perseritet
disa here, derisa temperatura e ajrit te zbrese ne -200 ℃. Shumica e ajrit lengezohet.

• Argoni, kriptoni dhe ksenoni largohen nga oksigjeni me distilim te metejshem. Heliumi dhe
neoni nuk kondensojne ne -200 ℃.

• Kur ajri i lenget ngrohet azoti arrin i pari piken e vlimit, pasi pika e tij e vlimit eshte e ulet. Nje
pjese e azotit kondenson ne krye te pjeses Se poshtme te kolones Se distilimit, duke lene nje
perzierje oksigjeni dhe azoti te papaster ne fund. Me pas, kjo perzierje e lenget gazesh
zgjerohet dhe kthehet ne gaz.

• Perzierja e gazeve oksigjen-azot kalon ne pjesen e siperme te kolones. Temperatura e pjeses

Se siperme te kolones eshte me e ulet se pika e vlimit te oksigjenit, por afer pikes se vlimit te
azotit. Keshtu, oksigjeni kondenson ne fund dhe azoti i gazte largohet nga lart.
Punoi: Esmeralda Visi
Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

oksigjeni eshte gazi

Gazet e ajrit me aktiv i ajrit

AJRI

shtresa me prane
tokes permban Ajri eshte i nevojshem
shumicen e ajrit perdjegjen,
perfrymemarrjen duke
shkaktuar dhe
rreth 1/5 e ajrit e djegjen(ndryshkjen)
perben oksigjeni

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Ndotesit e ajrit

Lendet djegese, si: qymyri, gazi apo nafta perdoren ne banesa, por edhe ne termocentrale.
Hidrokarburet qe rrjedhin nga distilimi i naftes, perdoren ne transport: ne automjete, trena,
anije dhe avione. Gazet qe çlirohen nga djegia e karburanteve ndotin atmosferen dhe
shkaktojne pasoja te demshme ne mjedis. Ne keto gaze te demshme bejne pjese monoksidi i
karbonit, dyoksidi i karbonit, dyoksidi i squfurit dhe oksidet e azotit. Nga djegia e karburanteve,
gjithashtu, çlirohen ne ajer edhe grimca tè ngurta, qe quhen lende e grimcuar. Pluhuri i plumbit
dhe bloza jane shembuj lendesh te grimcuara. Keta ndotes kane pasoja te demshme ne
atmosfere, dete dhe liqene, si dhe te gjallesat. Ndaj keta ndotes jane nje çeshtje globale.

Monoksidi i karbonit
Kur karburantet digjen ne teprice ajri, formohet dyoksid karboni dhe uje. Kjo quhet djegie e
plote. Por nese oksigjeni nuk eshte ne sasi te mjaftueshme per nje djegie tè plote, formohet
monoksidi i karbonit dhe uji. Kjo eshte djegie jo e plote. Monoksidi i karbonit eshte gaz
heimues. Ai kombinohet me pigmentin e kuq tè hemogiobines se rruazave te kuqe, duke çliruar
oksigjenin e lidhur. Keshtu, nese thithim monoksid karboni helmohemi, frymemarrja ne qeliza
ndalon. Monoksidi i karbonit eshte nje gaz pa ngjyre dhe nuk ka ere, ndaj nuk mund te
kuptohet nese eshte i pranishem apo jo. Kontrolli i pajisjeve te gazit eshte i rendesishem dhe
duhet bere periodikisht, me qellim parandalimin e djegies jo te plote, qe vjen si rezultat i
pamjaftueshmerise se oksigjenit ne djegie.

Perberjet e plumbit
Jo shume vite me pare, perberjet e plumbit u shtoheshin karburanteve per te rritur efektivitetin
e motoreve me djegie te brendshme te automjeteve. Megjithese prej shume kohesh plumbi
nuk perdoret me per kete qellim, ai gjendet ne sasi te konsiderueshme ne shume lloj
karburantesh, si lende e grimcuar ne mjedis. Kjo ndodh sepse disa perberje te plumbit nuk
shperbehen lehte ne mjedis. Perberje te plumbit jane gjetur gjithashtu edhe ne bojerat dhe
tubat e ujesjellesve ne banesat e vjetra. Plumbi eshte vecanerisht i demshem nese merret
permes ushqimit, ujit ose frymemarrjes ne mjedise qe e permbajne ate.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

gazet qe clirohen nga

djegja e karburanteve
ndotin atmosferen dhe Dyoksidi i squfurit dhe
shkaktojne pasoja te shiu acid than pemet dhe
demshme ne mjedis cidifikon pemet, token
dhe pengon rritjen e
bimeve

NDOTESIT E AJRIT

Perberjet e plumbit

Ndotja nga plumbi, i cili vjen

Monoksidi i karbonit eshte gaz
nga burime:si nafta bojerat
helues kombinohet me pigmentin
dhe tubacionet e ndertesave
e kuq te hemoglobines eshte gaz
mundte pengojne zhvillimin e
pa ngjyre dhe pa ere ne thithim
trurit.
monoksidin e karbonit,
frymemarrja me qeliza ndalon.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Problemet me oksidet e azotit

Burimet dhe pasojat

Azoti formon disa okside. Te gjitha jane gaze. Zakonisht emertohen me emra te pergjithshem
dhe rralle me emertimin e sakte kimik te tyre. Monoksid azoti N20 (oksid azoti (l); oksid nitrik
NO (oksid azoti Il); dyoksid azoti N02 (oksid azoti IV). Oksidet e azotit shkarkohen ne atmosfere
nga nje sere burimesh:
• Shume okside azoti, qe prodhohen nga motoret e automjeteve, jane ndotes te atmosferes.
Azoti zakonisht eshte joaktiv. Ne temperature dhe trysni te larte, brenda motorit me djegie te
brendshme, azoti vepron me oksigjenin. Formohet nje perzierje oksidesh te ndryshme te azotit.
Kjo perzierje shkarkohet nga motori, se bashku me gaze te tjera. Perzierja quhet Nox, per te
treguar se permban disa okside azoti. Formimi i oksidit te azotit (Il) N2(g) + 02(g) — 2NO(g)
Formimi i oksidit te azotit (IV) N2(g) + 202(g) 2N02(g)
• Nga temperaturat e larta ne furrnalta, temperatura ne to eshte mjaftueshem e larte dhe
mundeson bashkeveprimin e azotit me oksigjenin.
• Ne hapesirat ku bien me shume rrufe, drita qe shkarkojne ato, shkakton formimin e
monoksidit te azotit dhe dyoksidit te azotit nga azoti dhe oksigjeni i ajrit

Oksidet e azotit kane efekte te demshme ne mjedis:

• Dyoksidi i azotit mund te shkaktoje shiun acid. Dyoksidi i azotit, ne prani te ujit te shiut,
vepron me oksigjenin dhe formon tretesiren e acidit nitrik. Monoksidi i azotit dhe oksidi i
diazotit nuk jane acide, por monoksidi i azotit kthehet shpejt ne dyoksid azoti ne atmosfere:
2NO(g) + 02(g) 2N02(g)
• Oksidet e azotit qe shkarkohen nga gazet e automjeteve, mund te kombinohen me
hidrokarburet apo perberje te tjera te atmosferes, per te formuar smogun: nje mjegull tymrash.
Per te pastruar smogun, qe shpesh merr me vete edhe grimca te imeta, zakonisht duhet nje
kohe e gjate. Kjo perzierje gazesh dhe grimcash eshte shume e demshme, sepse shkakton
irritim te fytit dhe hundes.
Punoi: Esmeralda Visi
Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
• Nivelet e larta te oksideve te azotit shkaktojne semundje, si astma.

Azoti formon disa

okside

Burimet shume okside

Nivelet e larta te oksideve
te azotit shkaktojne
semundje si:astma
dhe prodhohen nga motoret
e automjeteve dhe jane
pasojat ndotes te atodferes

oksidet e azotit krijojne

smogun, i cili veshtireson
frymemarrjen dhe formon
shiun acid

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Ngrohja globale

Gazet serre
Nje gaz serre eshte nje gaz qe "kap" nxehtesine dhe nuk e lejon ate tè kaloje ne hapesire. Gazet
serre me tè demshme jane dyoks i karbonit, metani, oksidet e azotit dhe HFCng. Ne krahasim
me sasite e azotit dhe oksigjenit ne atmosfere, keto gaze jane tè pranishme ne sasi te vogla. Por
edhe vetem nje ndryshim i vogel i perqendrimit te ketyre gazeve mund tè shkaktoje ndryshime
klimatike.
Cilat jane burimet e gazeve serre?
• Dyoksidi i karbonit eshte gazi serre me i rendesishem. Ai gjendet ne atmosfere ne menyre
natyrale. Por, vetem gjate shekullit tè kaluar, sasia e dyoksidit tè karbonit eshte rritur ndjeshem
dhe sot ai perben 0,038%. Nje sasi e vogel prodhohet edhe gjate proceseve industriale, si
prodhimi i çimentos dhe i gelqeres nga zberthimi termik i karbonatit tè kalciumit.
• Ne atmosfere, metani gjendet ne sasi shume me tè vogla se dyoksidi i karbonit. Por ai e thith
me shume nxehtesine. Nje sasi e konsiderueshme metani vjen nga rritja e numrit tè Iopeve,
derrave dhe deleve, sepse bakteret e sistemit tè tyre tretes prodhojne metan. Kalbezimi i
bimesise, veçanerisht ne zona kenetore dhe ne orizore, prodhon metan. Edhe termitet (insekte
te ngjashme me bleten) prodhojne metan.
• Oksidet e azotit qe prodhohen nga bakteret ne toke, jane gaze serre dhe qendrojne ne
atmosfere per nje kohe te gjate.
Efekti serre dhe ngrohja globale
Efekti serre ka ekzistuar gjithmone. Gazet serre pengojne ftohjen e shpejte te rruzullit tokesor,
kur ai nuk eshte i ekspozuar ndaj rrezeve te diellit. Nese ne atmosfere mungojne gazet serre,
rruzulli tokesor do tè ftohet shume. Efekti serre sherben per:
• Rrezet ultravjollce tè diellit kane gjatesi vale te shkurter. Ato e kalojne lehte atmosferen qe
mbeshtjell rruzullin tokesor dhe nuk perthithen nga dyoksidi i karbonit.
• Rrezet ultravjollce godasin siperfaqen e rruzullit tokesor.
• Siperfaqja e rruzullit tokesor i thith rrezet ultravjollce dhe ngrohet.
• Toka humbet energji permes rrezeve infra te kuqe. Keto jane rrezatime me gjatesi tè madhe
vale.
• Rrezet infra te kuqe perthithen nga dyoksidi i karbonit.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
• Nje pjese e nxehtesise rikthehet ne toke dhe nje pjese largohet ne hapesire.

Dyoksidi i karbonit eshte Nje gaz serre eshte nje gaz

gazi serre me i demshem qe"kap"nxehtesine dhe
nuk e lejon ate te kaloje
Edhe termitet prodhojne
ne hapesire
metan.

NGROHJA GLOBALE

Nje gaz serre eshte nje

gaz qe"kap"nxehtesine
dhe nuk e lejon ate te
kaloje ne hapesire

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Cikli i karbonit

Detet, atmosfera, shkembinjte dhe gjallesat permbajne te gjitha karbon. Te gjitha keto burime
quhen rezerva te karbonit. Sasia e karbonit, ne secilin nga keta rezervuare, nuk ka ndryshuar
shume per miliona vjet. Kjo shpjegohet me faktin se ka nje baraspeshe midis karbonit qe
largohet dhe karbonit qe vjen ne keta rezervuare ne ditet e sotme shkencetaret jane mjaft te
shqetesuar ne lidhje me karbonin ne atmosfere. Pjesa me e madhe e karbonit ne atmosfere
gjendet ne trajten e dyoksidit te karbonit.
Si gjendet dyoksidi i karbonit ne atmosfere?
Shume lende djegese kur digjen, prodhojne dyoksid karboni, i çili çlirohet ne atmosfere.
CH4(g) + 202(g) --- C02(g) + 2H20(l)
metan + oksigjen —dyoksid karboni + uje
Nga barazimi duket qe edhe oksigjeni i djegies merret nga atmosfera. Nje sasi tjeter e madhe e
dyoksidit te karbonit prodhohet nga procesi i frymemarrjes. Ky eshte procesi gjate te cilit qeniet
e gjalla marrin energji nga ushqimi. Ai zhvillohet ne qelizat e kafsheve, bimeve dhe mikrobeve.
Burimi kryesor i energjise per shume organizma eshte glukoza. Ne menyre te pergjithesuar,
procesin e frymemarrjes e tregon barazimi:
C6Hl206 + 602 -- 6C02 + 6H20
Sasi me te vogla karboni kalojne ne atmosfere edhe nga kalbezimi i bimesise ne keneta. Ky
karbon hyn ne atmosfere ne trajte metani ose dyoksid karboni. Ai prodhohet gjithashtu nga
zberthimi termik i gurit gelqeror apo nga dekompozimi bakterial i bimeve dhe kafsheve te
ngordhura. Nje sasi shume e madhe e dyoksidit te karbonit ne planet gjendet e tretur ne
oqeane. Nje pjese e tij eshte e tretur ne trajte dyoksidi karboni dhe nje pjese eshte ne trajte te
joneve hidrogjenkarbonate.
Kur uji i oqeaneve ngrohet, dyoksidi i karbonit largohet nga tretEsira dhe kalon ne atmosfere. Si
largohet dyoksidi i karbonit nga atmosfera? Bimet largojne nga atmosfera şasi te medha te
dyoksidit te karbonit permes fotosintezes. Ne menyre te permbledhur dhe te pergjithesuar,
barazimi shkruhet:
6C02 + 6H2O --- C6H12O6 + 602

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
Glukoza e prodhuar sherben per rritjen dhe frymemarrjen e birmeve. Energjia e nevojshme per
kete reaksion, vjen nga drita e diellit. Klorofili, pigmenti i gjelber i bimeve e "kap” driten
sherben si katalizator.

Cikli i karbonit e mban

perqendrimin e dyoksidit
te karbonit ne atosfere
afersisht konstantes

CIKLI I
KARBONIT

Sasia e dyoksidit te
karbonit qe prodj=hohet Djegja e dhe shpyllezimet
gjate frymemarrjes eshte mund te cekulibrojne
pothuajse enjejte ne cikline karbonit.
sasine qe merret gjate
fotosintezes.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Parandalimi i ndryshkjes

Kush e shkakton ndryshkjen?
Substancat kimike te ajrit veprojne me metalet, duke shkaktuar brejtje te siperfaqes te tyre. Ky
proces quhet korrozion. Korrozioni i hekurit dhe i gelikut quhet ndryshkje. Vetem hekuri dhe
geliku ndryshken.
Qe te ndodhe ndryshkja jane te nevojshem oksigjeni dhe uji. Ndryshkja eshte nje reaksion
oksido-reduktimi:
4Fe(ng) + 302(g) + 2H20(l)
Nuk ka nje formule te thjeshte per ndryshkun. Formula me e thjeshte eshte ajo qe tregon
formimin e oksidit te hekurit(lil) te hidratuar. Sasia e ujit ne ndryshk, varion ne baze te
kushteve. Ndryshkja eshte nje reaksion redoks: hekuri e rrit numrin e oksidimit nga 0 ne + 3,
ndersa oksigjeni e ndryshon numrin e oksidimit nga 0 ne -2. Shtresa e ndryshkut eshte shume e
dobet dhe cifloset shpejt, duke u larguar nga siperfaqja e hekurit. Siperfaqja e hekurit e
sapoekspozuar fillon te ndryshket. Ndryshkja pershpejtohet nga elektrolitet, się jane kriperat.
Kjo eshte arsyeja pse anijet ndnyshken shume shpejt, nese he nuk trajtohen per ta parandaluar
ndryshkjen.
Mbrojtja nga ndryshkja (korrozioni)
Ndryshkja demton gdo vit, ne bote, rreth 20% te hekurit dhe gelikut. Ndaj eshte shume e
rendesishme qe te ndalohet procesi i ndryshkjes. Demtimi nga ndryshkja mund te parandalohet
duke e veshur hekurin apo me nje shtrese, e cila nuk e lejon te jete ne kontakt me ajrin dhe
ujin. Per kete perdoren:
• lyerja — per urat dhe automjetet;
• veshja plastike — pajisjet e kopshtarise dhe telat per thurje rrjetash zakonisht plastifikohen;
• veshja elektrokimike e metalit — hekuri vishet me nje metal tjeter. zakonisht vishet permes
elektrogalvanizimit; veshjet e kromit perdoren per rubinetet. Kutite per konservimin e
ushqimeve prej geliku vishen me kallaj. Hekuri per gatite vishet me Zink, duke e zhytur ne nje
metal te shkrire. Ky proces quhet galvanizim;

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
• grasatimi dhe lubrifikimi perdoret per veglat dhe pjeset levizese te makinerive.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

Tema: Plehrat kimike

Bimet jane nje element i rendesishem i dietes tone ushqimore. Ne menyre qe bimet te rriten te
shendetshme, perveç dyoksidit te karbonit, drites dhe ujit, ato kane nevoje edhe per azot, i cili
mundeson krijimin e aminoacideve dhe proteinave. Ajri permban şasi te medha azoti, por
bimet, te cilat jane ne gjendje ta perthithi ate nga ajri, jane te pakta, sepse azoti eshte gaz
joaktiv. Shumica e bimeve e perthithin azotin nepermjet tokes, ne trajten e nitrateve dhe
kriperave te amonit. Gjate procesit te korrjes, azoti i perthithur largohet dhe nuk rikthehet me
ne toke. Me kalimin e viteve, sasia e azotit ne siperfaqen e tokes paesohet dhe bimet e reja nuk
rriten me te njejten lehtesi. E njejta gje vjen edhe per fosforin e kaliumin, elemente po aq
rendesishme per rritjen e bimeve.
Prodhimi i plehrave
Rreth 10% e industrise kimike i kushtohet prodhimit te plehrave. Disa lloje plehrash permbajne
kripera amoni. Ato perftohen duke asnjanesuar amoniakun, me ndihmen e nje acidi:
NH3(aq) + HN03(aq) --- NH4N03(aq) 3NH3(aq) + H3P04(aq) --- (NH4)3PO4 .
Amoniaku qe nevojitet prodhohet nepermjet procesit Haber. Acidi sulfuik qe nevojitet per
acidin fosforik prodhohet nepermjet procesit te kontaktit.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

TEMA : PRODHIMI I AMONIAKUT

Cdo vit per te prodhuar plehrat kmike , acid nitrik, eksplozive perdoren miliona ton
amoniak. 80% e ketij amoniaku shkon per prodhimin e plehrave . Kimisti Fric Haber
zbuloi se hidrogjeni dhe azti mund te bashkevepronin ne trysni dhe temperature te larte
duke zgjidhur njeproblem te rendesishem . Kjo menyre gatitje quhet procesi Haber
LENDET BAZE
Hidrogjeni i nevojshem ne procesin Haber perftohet ose nga gazi natyror ose nga
dehidrogjenimi i etanit. Etani perftohet nga distilimi i fraksionuar i naftes.
Nga dehidrogjenimi i etanit ne temperature te larte dhe ne prani te katalizatorit:
C2H6 C2H4 + H2
Nga gazi natyror ne bashkeveprim me avullin , ne prani te katalizatorit e nikelit:
CH4 + H2O CO + 3H2

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
Monoksidi i karbonit i cili helmon katalizatorin e procesit Haber largohet duke e shtuar
ne proces, nje sasi tjeter avulli.
CO + H2O CO2 + H 2O
Azoti i nevojshem per procesin Haber perftohet nga ajri.
PROCESI HABER
Hapat qe ndiqen ne procesin Haber jane:
- Nje perzierje me azot dhe hdrogjen ngjishen ne trysni te larte.
- Gazet e ngjeshura kalojne neper nje ene te madhe qe quhet konvertor . Ne kete ene
jane vendosur pllaka hekuri qe sherbejne si katalizator. Temperatura ne konvertor
eshte 450 grade dhe trysnia 200 atm. Azoti dhe hidrogjeni bashkeveprojne.
N2 + 3H2 2NH3
Ne keto kushte , reth 15% e azotit dhe e hidrogjenit kthehet ne amoniak.
- Perzierja zhvendoset ne nje dhome ftohje. Ketu amoniaku kondesohet dhe
largohet.
- Azoti dhe hidrogjeni qe nuk kane hyre ne reaksion rikthehen ne konvertor.
Keshtu ata nuk shperdorohen.

TEMA : SQUFURI DHE ACIDI SULFURIK

SQUFURI:
Squfuri eshte nje element jomealik me ngjyre te verdhe qe gjendet ne gjendje te lire ne toke. Ai
gjendet i kombinuar me metale ne minerale si : blenda e zinkut apo galena . Gazi natyror dhe
nafta gjithashtu permbajne squfur kryesisht ne formen e sulfurit te hidrogjenit . Rreth 90% e
squfurit qe nxiret perdoret per te prodhuar acid sulfurik. Pjesa tjeter perdoret ne industri per ti
bere gomat e automjeteve me elastike dhe per te prodhuar goma.

DYOKSIDI I KARBONIT
Dyoksidi i squfurit eshte nje gaz helmues pa ngjyre. Sasi te medha te dyoksidit te squfurit
clirohen ne atmosfere cdo vit nga vullkanet dhe nga djegia e karburanteve me prejardhje fosile.
Kur squfuri digjt gazi qe clirohet eshte dyoksid i squfurit:
S + O2 SO2

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
Ai mund te prodhohet duke nxehur blenden:
2ZnS + 3O2 2ZnO + 2SO2
Dyoksidi i squfurit perdoret:

- Si cngjyrues gjate prodhimit te letres nga drurit. Ai gjithashtu eshte i mire per zbrdhjen e
materialeve si : mendafshi, leshi dhe kashta.
- Per konservimin e ushqimeve dhe pijeve , sepse vret bakteriet qe gjenden ne to. Edhe pde
dyoksidi i squfurit mund te hidhet direkt ne pije, zakonisht ne to shtohen perberje te
sulfiteve. Keto te fundit ne prani te acideve shperbehen ne dyoksid squfuri:
SO32- + 2H+ SO2 + H2O

ACIDI SULFURIK
Acidi sulfuric eshte nje nga kimikatet industrial me te rendesishme. Ai eshte dibazik, domethene
per cdo molecule acidi formohen dy jone hidrogjeni.
H2SO4 + 2NaOH Na2SO4 + 2H2O
Acidi sulfuric i perqendruar perdoret per pastrimin e metaleve. Ai eshte agjenti oksidues.
Oksidon bakrin ne sulfat bakri (II) dhe karbonin ne dyoksid karboni. Ai perdoret si agjent
dehidratues.
Acidi sulfuric i holluar eshte nje acid i forte dhe ka vetite tipike te acideve:

- Vepron me metalet qe ne radhen e aktivitetit jane mbi hidrogjenin, duke formuar kripe
dhe duke cliruar hidrogjen:
H2SO4 + Zn ZnSO4 + H2

- Vepron me oksidet e metaleve duke formuar kripe dhe uje:

H2SO4 + MgO MgSO4 + H2O

- Vepron me hidroksidet e metaleve duke formuar kripe dhe uje:

H2SO4 + 2KOH K2SO4 + 2H2O

- Vepron me karbonatet duke formuar kripe, uje dhe cliron dyoksid karboni:
H2SO4 + Na2CO3 Na2SO4 + H2O + CO2

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”

TEMA : PRODHIMI I ACIDIT SULFURIK

Acidi sulfurik eshte nje kimikat mjaft i rendesishem. Asnje kimikat tjeter nuk prodhohet ne sasi
te medha ne bote sesa acidi sulfurik, rreth 150 000 000 tone ne vit . Ai perdoret per prodhimin e
plehrave, detergjenteve, bojrave, fibrave dhe per pastrimin e metaleve.

PROCESI I KONTAKTIT
Lendet e para baze qe perdoren ne Procesin e Kontaktit jane squfuri , ajri dhe uji . Burimet e
squfurit jane:

- Squfuri nga nentoka

Punoi: Esmeralda Visi
Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
- Minerale e squfurit
- Sulfuri i hidrogjenit nga nafta ose gazi natyror
Hapat ne te cilet kalon procesi i kontaktit jane:

- Squfuri i shkrire sprucohet ne furre nen nje rryme ajri te thate dhe digjet. Formohet
dyoksidi i squfurit
S + O2 SO2

- Dyoksidi i squfurit ftohet dhe vepron me teprice ajri. Reaksioni ndodh brenda nje kulle te
quajtur konvertor . Konvertori permban kater shtresa katalizatori , oksid vanadi. Ne
konvertor ushtohet trysni atmosferike dhe temperatura eshte reth 450 grade celcius.
Dyoksidi i squfurit ne keto kushte shnderohet ne trioksid squfuri:
2SO2 + O2 2SO3
Reaksioni eshte ekzotermik. Nxehtesia largohet nga secila prej shtresave te katalizatorit, per te
mbajtur te ulet temperaturen . Perzierja e gazeve qe largohen nga konvertori permban midis 96%
dhe 99,5% trioksid sulfuri.

- Trioksidi i squfurit perthithet nga nje tretesire e acidit sulfurik 98% . Perthithja ndodh ne
nje kulle qe quhet ndajthithes . Acidi sulfurik nuk tretet direkt ne uje sepse kur trioksidi i
squfurit bashkevepron me uj formohet nje avull i imet acidi sulfurik , i cili nuk
kondesohet lehte.Trioksidi i sulfurit tretet ne tretesiren e acidit sulfurik 98% duke
formuar nje leng te trashe te quajtur oleum:
SO3 + H2SO4 H2S2O7

- Oleumi perzihet me pak uje per te prodhuar acid sulfurik me perqendrim 98%:
H2S2H7 + H2O 2H2SO4
Nje pjese e acidit sulfurik 98% rikthehet ne perthithes dhe pjesa tjeter nxiret per tu perdorur s
acid sulfurik i perqendruar.

CILAT JANE KUSHTET E PERSHTATSHME PER ZHVILLIMIN E REAKSIONIT?

Reaksioni i prodhimit te treoksidit te squfurit nga dyoksidi i squfurit eshte reaksion ekuilibri. Me
rritjen e trysnise ritet prodhimi i treoksidit te squfurit – reaksioni zhvendoset ne drejtim te
zvogelimit te vellimit. Por ne fakt perdoret trysnia atmosferike pa patur nevoje te ritet trysnia,
sepse rendimenti i perftimit te trioksidit te squfurit esht e mjaft i larte edhe ne keto kushte.

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
Reaksioni eshte ekzotermik. Prodimi i trioksidit te squfurit ulet me ritjen e temperatures. Kjo
ndosh sepse rritja e temperatures e favorizon reaksionin endotermik. Tempeatura e pershtatshme
eshte 450°C. Ne kete temperature rendimenti i perftimit te trioksidit te squfurit eshte i
kenaqshem dhe shpejtesia e reaksionit mjaft e mire.

TEMA : INDUSTRIA E GURIT GELQEROR

Burimi kryesor i karbonatit te kalciumit eshte guri gelqeror .

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho
 HARTA E KONCEPTEVE
Klasa XIE
Shkolla”Raqi Qirinxhi”
Kur guri gelqeror nxehet fort aizberthehet ne oksid kalciumi dhe dyoksid karboni. Ky eshte nje
shembll i zberthimit termik. Emrst e perdorshem per dioksidin e kalciumit jane gelqere ose
gelqere e pashuar.
CaCO3 CaO + CO2
Gelqerja zakonisht prodhohet ne furra qe quhen furra gelqereje . Gelqerja nxehet fort nepermjet
nje rryme te nxehte ajri. Furra rrotullohet dhe mundeson perzierjen e gurit gelqeror me ajrin e
nxehte. Furra e gelqeres si proces nuk eshte nje sistem i mbyllur ndonese zberthimi i karbonatit
te kalciumit eshte nje eaksion ikthyeshem. Ajri i nxehte e largon nga furra dyoksidin e karbonit ,
ndaj reaksioni i kundert i krijimit te karbonatit te kalciumit nuk mund te ndodhe.

GELQERJA E SHUAR
Hidroksidi i kalciumit quhet gelqere e shuar dhe perftohet duke i shtuar uje gelqeres . Uji shtohet
dalengadale sepse reaksioni eshte shume ekzotermik:
CaO + H2O Ca ( OH ) 2
Tretesira e hidroksidit te kalciumit ne uje quhet uje gelqereje. Ai perdoret si prove hetimi per
dyoksidin e karbonit.
PERDORIMET E GURIT GELQEROR
Guri gelqeror perdoret ne ndertimin e godinave dhe rrueve . Pluhuri i gurit geleror perdoret per te
asnjeanesuar tepricen e acideve ne siperfaqe te tokes dhe ne liqene.
Guri gelqeror perdoret gjithashtu per prodhimin e cimentos: guri gelqeror perzihet me aargjile
dhe nxehet ne furra ne temperaturen 1500 grade celcius. Me pas perzihet me gipsin – sulfat
kalciumi . Perzierja e cimentos me rere dhe uje quhet llac.
Gelqerja dhe gelqerja e shuar perdoren per trajtimin e tokave acidet dhe liqeneve me mjedis acid.
Kur qymyri , nafta digjen per ngrohjen e furrave appo ne cenralet energjitike , formojne dyoksid
squfuri i cili shkakton shia acid. Desulfurimi i gazit:
CaO + SO2 CaSO3
Sulfiti i kalciumit qe formohet , veppron me ajrin , ujin dhe kthehet ne sulfat kalciumi.
2CaSO4 + O2 + 4H2O 2CaSO4 ● 2H2O

Punoi: Esmeralda Visi

Pranoi: Profesore Marjeta Tasho