् सन्धिः

व्याकरणम --
व्यञ्जनसन्धिः is one of the most important and easiest parts of Sanskrit grammar, because we
have been doing this since a long time.
्
व्यञ्जनसन्धिः is also called हल-सन्धिः as per the original grammar sutras.
But!! Before we move ahead with व्यञ्जनसन्धिः we must be thoroughly familiar with the
following table. (if we can by heart this table it will be extremely helpful to understand the
grammar rules of व्यञ्जनसन्धिः)

कठोरिः मृदिः ु
अननान्सकिः

कख गघ ङ

चछ जझ ञ

टठ डढ ण

तथ दध न

पफ बभ म

शषसह यरलव 0000

् any स्वरिः or any मृदव्यञ्जनम =

१. any वगीयव्यञ्जनम + ् तस्य वग गस्य तृतीय व्यञ्जनम ्
For eg वाक ् + ईश
Here the last letter is क ् which is a वगीयव्यञ्जनम and
् ई is a vowel (स्वरिः)
्
Thus, as per the above rule we will apply the third consonant of क-वगगिः which is ग and so the

् ईशिः = वागीशिः
answer is वाग +

Let us see another example

षट ् + न्वकारिः
्
Here the last letter is ट ् which is a वगीयव्यञ्जनम and ्
व is a मृदव्यञ्जनम and so as per the rule we will

apply the third consonant of ट-वगगिः which is ड and the answer is षड ् + न्वकारिः = षन्िकारिः
 ् अननान्सकम
२. any वगीयव्यञ्जनम + ु ् तस्य वगस्य
= ु
ग अननान्सकम ्
वाक ् + मयिः
वाङ् + मयिः
वाङ्मयिः

३. अ + : + अ = ऽओ
राम + : + अयम ्
रामिः + अयम ्
् ऽओ + अयम (the
राम + ् visarga which was attached with राम becomes ऽओ)
रामोऽयम ्
्
With रामिः as the first term make sandhi with these words अहम अमरिः अन्निः अन्मतिः अनन्तिः
For eg.
राम + : + अहम ्
रामिः + अहम ्
राम ् + ऽओ + अहम ्
रामोऽहम ्

४. अ + : + अ हयवरल ञमङणन झभ घढध जबगडद = ओ

मन + : + बलिः
मनिः + बलिः
् ओ + बलिः (the visarga which was attached with मन becomes
मन + ् ओ)
मनोबलिः = final answer
्
Using मन as the first word make sandhi with these words यन्तिः रन्तिः लालनम वहनम ्
हननम ्
गमनम ्
घनिः
्
जनिः झनिः दानम नमनम ्

For eg:
मन + : + यन्तिः
मनिः + यन्तिः
् ओ + यन्तिः
मन +
मनोयन्तिः
५. न्वसगगिः + ख फ ठ थ ट त क प ष स = स ्
नम + : + ते
नमिः + ते
् ते (the visarga which was attached with नम becomes स)्
नम + स +
नमस्ते = final answer
With नमिः as the first word make sandhi with सरस्वती

६. Any vowel + : + चछश = श

न्न + : + चयिः
न्निः + चयिः
् चयिः (here the visarga which is attached with न्न becomes श)्
न्न + श +
न्नश्चयिः
With न्न as the first word make sandhi using these words चलिः छलिः शलिः

७. इ / उ + : + कख टठ पफ = ष ्
धन ु + : + कोन्टिः
धनिःु + कोन्टिः
् कोन्टिः (visarga attached with धन ु becomes ष)्
धन ु + ष +
ु
धनष्कोन्टिः

् ष्
८. न्वसगगिः + ट ् \ ठ ् \ ष =
किः + टम ्
् टम ्
कष +
कष्टम ्

सन्धिं वा सन्धन्वच्छेद िं वा कुरुत।

१. अन्चरादेव = ------------- + -------------
् --------------------
२. शरीरस्थिः + महान =
् ------------- + -------------
३. कन्श्चत =
् नगरात =
४. अस्मात + ् --------------------
५. योजकिः + तत्र = --------------------
६. न्नधगनिः + जनिः = --------------------
् --------------------
७. चौरिः + अयम =
८. व्याघ्रिः + नष्टिः = --------------------
९. पन्डडतो जनिः = ------------- + -------------
१०. ततोऽसौ = ------------- + -------------
११. मनोरथिः = ------------- + -------------
१२. नमिः + ते = --------------------
१३. इतिः + ततिः = --------------------
१४. न्निः + चलिः = --------------------
१५. न्शरिः + छेदिः = --------------------
१६. दष्कमग = ------------- + -------------
ु
१७. परस्कारिः = ------------- + -------------
१८. नमस्कारिः = ------------- + -------------
् --------------------
१९. बालिः + अयम =
् --------------------
२०. तपिः + वनम =
२१. मनिः + रथिः = --------------------
२२. षट ् + मासिः = --------------------
२३. वाक ् + मयम =
् --------------------
् मयूरिः = --------------------
२४. मृत +
२५. जगदीशिः = ------------- + -------------
ु
२६. सबन्तिः = ------------- + -------------
२७. अजन्तिः = ------------- + -------------
२८. न्दक ् + अम्बरिः = -------------------
२९. न्दक ् + गजिः = -------------------
् -------------------
् जम =
३०. अप +
् रूपम =
३१. न्चत + ् -------------------

३२. वाक ् + ईशिः = -------------------

उत्तरान्ण
् एव
१. अन्चरादेव = अन्चरात +
् शरीरस्थो महान ्
२. शरीरस्थिः + महान =
् किः + न्चत ्
३. कन्श्चत =
् नगरात =
४. अस्मात + ् अस्मान्नगरात ्

५. योजकिः + तत्र = योजकस्तत्र

६. न्नधगनिः + जनिः = न्नधगनो जनिः
् चौरोऽयम ्
७. चौरिः + अयम =
८. व्याघ्रिः + नष्टिः = व्याघ्रो नष्टिः
९. पन्डडतो जनिः = पन्डडतिः + जनिः
१०. ततोऽसौ = ततिः + असौ
११. मनोरथिः = मनिः + रथिः
१२. नमिः + ते = नमस्ते
१३. इतिः + ततिः = इतस्ततिः
१४. न्निः + चलिः = न्नश्चलिः
१५. न्शरिः + छेदिः = न्शरश्छेदिः
१६. दष्कमग = दिः + कमग
ु
१७. परस्कारिः ु + कारिः
= परिः
१८. नमस्कारिः = नमिः + कारिः
् बालोऽयम ्
१९. बालिः + अयम =
् तपोवनम ्
२०. तपिः + वनम =
२१. मनिः + रथिः = मनोरथिः
२२. षट ् + मासिः = षडमासिः
२३. वाक ् + मयम =
् वाङ्मयम ्
् मयूरिः = मृन्मयूरिः
२४. मृत +
् ईशिः
२५. जगदीशिः = जगत +
ु
२६. सबन्तिः ् अन्तिः
= सपु +
् अन्तिः
२७. अजन्तिः = अच +
२८. न्दक ् + अम्बरिः = न्दगम्बरिः
२९. न्दक ् + गजिः = न्दग्गजिः
् अब्जम ्
् जम =
३०. अप +
् रूपम =
३१. न्चत + ् न्चद्रूपम ्

३२. वाक ् + ईशिः = वागीशिः