Mühendislik Yaklaşımıyla Termodinamik, 6.

Baskı
Yunus A. Cengel, Michael A. Boles
McGraw-Hill, 2008

Bölüm 3
SAF MADDELERİN
ÖZELİKLERİ

Doç. Dr. Mustafa Bahadır ÖZDEMİR

Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display.
 Amaçlar
• Saf madde kavramının tanıtılması
• Faz değişimi işleminin fizik ilkelerinin incelenmesi
• Saf maddenin P-v-T yüzeylerinin ve P-v, T-v ve P-T özelik
diyagramlarının gösterimi
• Özelik veri tablolarından saf maddenin termodinamik
özeliklerin belirlenmesi için izlenecek yolun gösterimi.
• Sanal bir madde olarak mükemmel gaz ve mükemmel gaz
hal denkleminin tanımını yapmak
• Özgün problemlerin mükemmel gaz hal denklemi ile
çözümünün uygulanması
• Gerçek gazların mükemmel gaz davranışından farklılığının
bir ölçüsü olan sıkıştırabilme çarpanı tanımlanması
• Yaygın olarak bilinen diğer hal denklemlerinin verilmesi.
2
 SAF MADDE
• Saf madde: Her noktasında aynı ve değişmeyen bir
kimyasal bileşime sahip olan maddeye denir.
• Hava değişik gazlardan oluşan bir karışımdır, kimyasal
bileşiminin her noktada aynı ve değişmez olmasından
dolayı saf maddedir.

Sıvı-buhar karışımı su saf bir

Azot ve gaz halindeki hava saf maddedir, ama sıvı ve gaz havanın
maddelerdir. karışımı saf bir madde değildir.

3
 SAF MADDENİN FAZLARI
Katı bir cismi
oluşturan
moleküller, yay
benzeri
moleküller arası
kuvvetlerle
yerlerinde
tutulurlar
Bir katıda, moleküller
arasındaki itici
ve çekici kuvvetler,
molekülleri nispeten
birbirinden sabit
uzaklıklarda tutma
eğilimindedirler .

Atomların farklı fazlardaki düzenleri: (a) bir katıdaki moleküller nispeten sabittir, (b)
sıvı fazda molekül grupları birbirleri etrafında hareket ederler ve (c) gaz fazında
moleküller rastgele hareket ederler. 4
SAF MADDELERİN FAZ DEĞİŞİM İŞLEMLERİ
• Sıkıştırılmış sıvı (soğutulmuş sıvı): Henüz buharlaşma aşamasına
gelmediği bir durumdur.
• Doymuş sıvı: Buharlaşma başlangıcı olan hale denir.

1 atm basınçta ve 20ºC

sıcaklıkta su
sıvı fazındadır
(sıkıştırılmış sıvı)

1 atm basınçta ve
100ºC sıcaklıkta su
buharlaşma
başlangıcındadır
(Doymuş sıvı)

5
• Doymuş buhar: Yoğuşmanın sınırında olan buhara.
• Doymuş sıvı-buhar karışımı: Bu durumda sıvı ve buhar fazları bir
arada ve dengede bulunur.
• Kızgın buhar: Yoğuşma sınırında olmayan (yani doymuş buhar gibi
değil) buhara denir.

Daha fazla ısı transfer 1 atm basınçta sıvının son Daha fazla ısı
edildiğinde doymuş sıvının damlası da buharlaşıncaya transfer edildiğinde
bir bölümü buharlaşır. kadar sıcaklık 100oC’de buharın sıcaklığı
(doymuş sıvı-buhar sabit kalır. (doymuş buhar) artmaya başlar.
karışımı) (kızgın buhar)
6
Şekilde izah edilen 1 haliyle 5 hali arasındaki prosesin tamamı su
sabit basınçta soğutularak tersine çevrilirse, su aynı yolu izleyerek 1
haline geri dönecektir ve böyle yapmasıyla açığa çıkan ısının miktarı,
ısıtma işlemi sırasında eklenen ısının miktarını tamamen
karşılayacaktır.

Sabit basınçta suyun

ısıtılmasının T-v
diyagramında
gösterimi

7
Doyma Sıcaklığı ve Doyma Basıncı
• Suyun kaynamaya başladığı sıcaklık basınca bağlıdır, bu nedenle
sabitlenmiş bir basınçta kaynama sıcaklığı da belirli bir değere sahiptir.
• Su 1 atm basınçta 100 °C de kaynar
• Doyma sıcaklığı Tdoyma: Verilen bir basınçta saf maddenin faz
değişimlerine başladığı sıcaklıktır.
• Doyma basıncı Pdoyma: Verilen bir sıcaklıkta, saf maddenin faz
değişimlerine başladığı basınçtır

Saf bir
maddenin
sıvı-buhar
doyma eğrisi
(sayısal
değerler su
için
verilmiştir).
8
• Gizli ısı: Faz değişimi süreci boyunca
alınan veya verilen enerjinin miktarı.
• Gizli füzyon ısısı: erime süresince
emilen enerjinin miktarına denir ve
donma süresince ortama verilen
enerjiye eşittir.
• Gizli buharlaşma ısısı: Buharlaşma
süresince çekilen enerjiye gizli
buharlaşma ısısı denir ve yoğunlaşma
sırasında açığa çıkan enerjiye eşittir.
• Gizli ısının büyüklüğü faz
değişimlerinin oluştuğu sıcaklığa veya
basınca bağlıdır.
• 1 atm basınçta suyun gizli füzyon ısısı
333.7 kJ/kg ve gizli buharlaşmanın
ısısı 2256.5 kJ/kg dır.
• Atmosfer basıncı ve dolayısıyla suyun
kaynama sıcaklığı yükseklikle azalır.

9
Tdoyma ve Pdoyma ile İlişkili
Bazı Sonuçlar
25ºC’den 0ºC’ye
vakumlu soğutma
süresince sebze
ve meyvelerin
basınçla sıcaklık
değişimleri

Atmosfere maruz kalan

sıvı azotun sıcaklığı
-196ºC’ de sabit kalır ve
böylece test odasının
sıcaklığı da -196ºC olarak
kalır.
1775 yılında Su
tankındaki hava
boşluğu
boşaltılarak buz
elde edilmiştir. 10
 FAZ DEĞİŞİMİ İŞLEMLERİ İÇİN ÖZELİK
DİYAGRAMALARI
• Faz değişimi prosesleri esnasındaki özelliklerin değişimi en iyi özellik
diyagramları örneğin; saf maddeler için T-v, P-v ve P-T ; yardımıyla
öğrenilebilir ve anlaşılabilir.

Değişik basınçlarda,
saf bir maddenin
sabit basınçta faz
değişim eğrilerinin
T-v diyagramında
gösterimi (Sayısal
değerler su içindir).
11
• Doymuş sıvı çizgisi
• Doymuş buhar çizgisi
• Sıkıştırılmış sıvı çizgisi
• Kızgın buhar bölgesi
• Sıkıştırılmış sıvı-buhar
karşım bölgesi (ıslak buhar)

Kritik noktanın Saf bir maddenin T-v diyagramı

üzerindeki
basınçlarda (P > Pcr), Kritik nokta: Doymuş
farklı bir faz değişim sıvıyla doymuş buhar
(kaynama ) süreci hallerinin aynı olduğu hal.
yoktur. 12
Saf bir maddenin P-v diyagramı Bir piston silindir düzeneğindeki
basınç, pistonun ağırlığı azaltılarak
düşürülebilir.

13
Diyagramların Katı
Fazını Kapsayacak For water,
Ttp = 0.01°C
Şekilde Ptp = 0.6117 kPa
Genişletilmesi Bir madde üçlü nokta
basınç ve sıcaklığında
üç fazı denge
durumunda bulunur.

Donarken hacmi küçülen bir

madenin P-v diyagramı

Donarken genişleyen (su gibi) bir

maddenin P-v diyagramı 14
Süblimasyon: Katı fazından Faz Diyagramı
doğrudan buhar fazına geçiş

Düşük basınçlarda (üçlü

nokta basıncının altında) Saf maddelerin P-T diyagramı
katılar sıvı fazından
geçmeden buharlaşır
(süblimasyon)

15
P-v-T yüzeyleri bir bakışta büyük miktarda bilgi sağlar, fakat termodinamik
analizlerde P-v ve T-v diyagramlarıyla çalışmak çok daha uygundur.

Donarken hacmi küçülen bir Donarken genişleyen (su gibi) bir

maddenin P-v-T yüzeyi maddenin P-v-T yüzeyi
16
 ÖZELİK TABLOLARI
• Birçok madde için termodinamik özelikler arasındaki ilişkiler basit denklemlerle
ifade edilemeyecek kadar karmaşıktır.
• Bu nedenle özelikler genellikle tablolar aracılığıyla verilir.
• Bazı termodinamik özelikler kolaylıkla ölçülebilir, fakat bazıları da doğrudan
ölçülemez. Bu özelikler, ölçülebilen özeliklerle aralarındaki ilişkiyi veren
bağıntılardan hesaplanır.
• Ölçümler ve daha sonra bunlara dayanarak yapılan hesaplar kolaylıkla
kullanılabilecek tablolarla sunulur.

Entalpi- Bir Karma Özellik

u + Pv’nin
kombinasyonu
na kontrol
hacimlerinin
çözümlemesin
de sıklıkla
karşılaşılır. Basınç x Hacim çarpımı
enerji birimini verir.
17
 Doymuş Sıvı ve Doymuş Buhar Halleri
• Tablo A–4: Suyun doymuş sıvı ve doymuş buhar özelikleri doyma sıcaklığına göre.
• Tablo A–5: Suyun doymuş sıvı ve doymuş buhar özelikleri doyma basıncına göre.

Tablo A-4’ün bir bölümü

Buharlaşma entalpisi, hfg (Buharlaşma

gizli ısısı): verilen bir basınç veya sıcaklıkta
doymuş sıvının birim kütlesini
buharlaştırmak için gereken enerjidir.

18
Örnekler:
T-v ve P-v
diyagramlarında
suyun doymuş sıvı
ve doymuş buhar
halleri.

19
Doymuş Sıvı-Buhar Karışımı
Kuruluk derecesi, x : karışımdaki sıvı ve buhar fazlarının oranı.
Değeri her zaman 0 ile 1 arasındadır. Doymuş sıvı halinde 0. Doymuş buhar
halinde 1’ dir.
Doymuş sıvının özeliklerinin, tek başına da olsa, doymuş buharla bir karışım
içinde de olsa değişmediği vurgulanmalıdır. Sıcaklık ve Basınç, bir
karışım için bağımlı
özelliklerdir.

Doymuş bir
karışımdaki
sıvı ve buhar
miktarları,
kuruluk
derecesiyle, İki fazlı bir sistem uygunluk için
x, gösterilir homojen bir karışım gibi
davranabilir
20
 y v, u, or h.

Kuruluk derecesi
P- v ve T- v
diyagramlarında
yatay
uzunluklarla
orantılıdır.

Belirli bir T veya P

noktası için doymuş
sıvı-buhar
karışımının v değeri
vf ve vg değerleri
arasında bulunur.
21
Örnekler: T-v ve P-v diyagramlarında doymuş
sıvı-buhar karışımları

22
Doymuş buhar eğrisinin
sağındaki bölgede ve kritik
Kızgın Buhar
noktasal sıcaklığın üzerindeki Doymuş buharı ile karşılaştırıldığında,
sıcaklıkta madde kızgın Kızgın buhar şu şekilde tanımlanır;
buhardır.
Kızgın buhar bölgesi tek fazlı
(sadece buhar fazı) bir bölge
olduğundan sıcaklık ve basınç
artık birbirlerine bağlı değildir.

Belirli bir P
noktası için
kızgın buharın
entalpisi,
doymuş
buharınkinden
daha yüksektir

Tablo A-6’nın
bir bölümü
23
Sıkıştırılmış sıvı özelliklerinde Sıkıştırılmış Sıvı
basınçtan çok sıcaklık etkilidir. Sıkıştırılmış sıvı şu şekilde tanımlanır;

y → v, u, or h
h için daha yaklaşık değer
veren bağıntı

Verilen bir
basınç ve
sıcaklıkta, saf
bir madde, eğer
Verilen bir sıcaklıkta aşağıdaki
sıkıştırılmış sıvının durumda
özelikleri doymuş sıvı sıkıştırılmış sıvı
özeliklerine yaklaşık olacaktır.
olarak eşit alınabilir.
24
 Referans Hali ve Referans Değerleri
• u, h ve s 'nin değerleri doğrudan ölçülemez ve bu nedenle bunlar, termodinamik bağıntılar
kullanılarak ölçülebilen özeliklerden hesaplanır.
• Buna rağmen, söz konusu termodinamik bağıntılar özeliklerin bir haldeki değerlerini değil,
özeliklerin değişimlerini verir.
• Bu nedenle, uygun bir referans halinin seçilmesi ve uygun özelik veya özeliklere bu
noktada sıfır değerinin atanması gerekir.
• Su için referans hali 0.01 °C ve soğutucu akışkan R-134a için referans hali -40 °C
• Bazı özeliklerin seçilen referans halinden dolayı eksi değerler alacağı not edilmelidir.
• Farklı referans hallerinin seçilmesinin bir sonucu olarak bazen farklı tablolar aynı hal için
bazı özelliklerin değerlerini farklı listeleyebilir.
• Bununla beraber termodinamikte özeliklerde olan değişimlerle ilgileniriz ve seçilen
referans hali hesaplamalarda önemli değildir.

25
THE IDEAL-GAS EQUATION OF STATE
• Hal denklemi: Bir maddenin basıncı, sıcaklığı ve özgül hacmi
arasındaki ilişkiyi veren herhangi bir bağıntıya denir.
• Bu denklemlerin en basit ve en çok bilineni mükemmel gaz hal
denklemidir. Bu denklem belirli sınırlar içinde gazların P-v-T ilişkisini
oldukça hassas bir biçimde verir.
Mükemmel gaz hal
denklemi

R: gaz sabiti
M: mol kütlesi (kg/kmol)
Ru: üniversal gaz sabiti

Değişik maddelerin farklı gaz

sabitleri vardır.
26
Kütle = Mol kütlesi  Mol miktarı Bir mükemmel gazın iki
değişik haldeki özelikleri
arasında bir bağ kurabiliriz
Gerçek gazlar düşük
Mükemmel yoğunluklarda
gaz hal mükemmel gaz gibi
denklemi davranırlar (Örneğin:
birkaç değişik Düşük basınç,
biçimde Yüksek sıcaklık).
yazılabilir

Mükemmel gaz bağıntısı

çoğu zaman gerçek
gazlar için uygulanabilir
değildir, bu nedenle
bağıntının
kullanılacağı durum iyi
etüt edilmelidir.

Birim mol için

verilen özelikler
üstte bir çizgi
belirtilir. 27
Su Buharı Mükemmel bir Gaz mıdır ?
• 10 kPa basıncın altındaki basınçlar
için su buharı sıcaklık ne olursa
olsun (yüzde 0.1'den daha az bir
hatayla) mükemmel gaz kabul
edilebilir.
• Fakat daha yüksek basınçlarda
mükemmel gaz varsayımı özellikle
kritik nokta ve doymuş buhar eğrisi
yakınlarında kabul edilemeyecek
hatalara yol açar.
• ısıtma – havalandırma –
iklimlendirme uygulamalarında,
havadaki su buharının kısmi
basıncı çok düşük olduğundan, su
buharı neredeyse sıfır hatayla
mükemmel gaz sayılabilir.
• Fakat buharlı güç santrallerinde
uygulama basınçları çok yüksektir,
bu nedenle mükemmel gaz
bağıntıları kullanılmamalıdır.

Su buharının mükemmel gaz olarak kabul edilmesinden kaynaklanan hata

%’si ( [ |vtablo - vmükemmel| / vtablo ] x 100 ) ve su buharının %1’den az
28
hatayla mükemmel gaz olarak davranabileceği bölge
 SIKIŞTIRILABİLME ÇARPANI - MÜKEMMEL
GAZ DAVRANIŞINDAN SAPMANIN ÖLÇÜSÜ
Sıkıştırılabilme çarpanı Z 1 değerinden ne kadar uzaklaşırsa mükemmel gaz
Verilen bir sıcaklık ve basınçta davranışından sapma da o kadar büyük olur.
gerçek gazların mükemmel Düşük yoğunluklarda gazlar mükemmel gaz gibi
gaz davranışından sapmasını davranırlar(Örneğin: Düşük basınç, Yüksek
hesaplamak için kullanılan bir sıcaklık).
katsayıdır. Soru: Düşük basınç ve yüksek sıcaklıkla belirtilmek
istenen sınırlar nedir?
Cevap: Bir maddenin sıcaklığına veya basıncına
yüksek veya düşük diyebilmek için kritik sıcaklığını ve
basıncını göz önüne almak gerekir.

Çok düşük basınçlarda, tüm gazlar

Sıkıştırılabilirlik çarpanı mükemmel gaz davranışına yaklaşırlar.
mükemmel gazlar için birdir. (Sıcaklığa bağlı olmaksızın)
29
 İndirgenmiş İndirgenmiş
Basınç Sıcaklık
Sanki indirgenmiş Sıkıştırılabilirlik çarpanı (Z) PR ve
özgül hacim vR değerlerinden de elde edilebilir.

Kritik nokta yakınlarında

gazlar mükemmel gaz
davranışından uzaklaşırlar
Değişik gazlar için Z çarpanlarının karşılaştırılması 30
 DİĞER HAL
DENKLEMLERİ
Maddelerin P-v-T ilişkilerini daha geniş
sınırlar içinde herhangi bir kısıtlama
olmadan ifade eden hal denklemlerine
gerek duyulur.

Van der Waals Hal Denklemi

Saf maddenin
kritik noktadan
geçen
sabit sıcaklık
eğrisinin birinci
ve ikinci
türevleri sıfırdır
Van der Waals, mükemmel gaz hal denkleminde
göz önüne alınmayan iki etkiyi hesaba katar
bunlar; molekülleri birbirine çeken kuvvetler ve
moleküllerin kapladığı hacimdi. Van der Waals
hal denkleminin hassaslığı genellikle yetersizdir. 31
Beattie-Bridgeman Hal Denklemi

Sabitlerin değişik maddeler

için değerleri Tablo 3-4 de
verilmiştir. Beattie-Bridgeman
denklemi 0.8 ρkr 'ye kadar
olan yoğunluklar için oldukça
hassas sonuçlar verir.
Benedict-Webb-Rubin Hal Denklemi

Sabitlerin değerleri Tablo 3-4’de verilmiştir. Bu denklem yoğunluğu 2.5ρkr'ye

kadar olan maddelere uygulanabilir.

Etki Katsayılı Hal Denklemi

Sıcaklığın fonksiyonu olan a(T), b(T), c(T), ve benzeri

katsayılar da etki katsayıları diye adlandırılır.
32
 Karmaşık hal
denklemleri gazların
P-v-T davranışlarını
geniş bir aralıkta hassas
Değişik hal denklemlerinin azot için verdikleri bir biçimde belirler.
sonuçlardaki yüzde hata
(% error = [(|vtable - vequation|)/vtable] 100).

33
Özet
• Saf madde
• Saf maddenin fazları
• Saf maddelerin faz değişim işlemleri
✓ Sıkıştırılmış sıvı, Doymuş sıvı, Doymuş buhar, Kızgın buhar
✓ Doyma sıcaklığı ve Doyma basıncı
• Faz değişimi işlemleri için özellik diyagramları
✓ T-v diyagramı, P-v diyagramı, P-T diyagramı, P-v-T yüzeyi
• Özellik tabloları
✓ Entalpi
✓ Doymuş sıvı, doymuş buhar, Doymuş sıvı buhar karışımı, Kızgın buhar,
sıkıştırılmış sıvı
✓ Referans hali ve referans değerleri
• Mükemmel gaz hal denklemi
✓ Su buharı mükemmel gaz mıdır?
• Sıkıştırılabilirlik çarpanı
• Diğer hal denklemleri

34