TRETËSIRAT E ELEKTROLITËVE

1. Hyrje
Përcjellësit e rrymës elektrike ndahen në përcjellës elektronik dhe përcjelës jonikë. Në përcjellës
elektronik hyjnë metalet, në gjendje të ngurtë ose të shkrirë. Në ta rryma elektrike kryhet në sajë
të lëvizjes së elektroneve të lira dhe nuk shoqërohet me ndryshime kimike të metalit.
Në përcjellës jonikë hyjnë disa nga tretësirat e kripërave, acideve dhe bazave, si dhe disa
substanca, kryesisht kripëra dhe baza në gjendje të shkrirë. Rryma elektrike në to kryhet në sajë,
të lëvizjes së joneve pozitive dhe negative dhe shoqërohet me transportim të lëndës dhe me
shndërrime kimike. Më parë mendohej se jonet formhen në tretësirë ose në shkrirje nën veprimin
e rrymës elektrike. Kjo pikëpamje nuk është e vërtetë, jonet ekzistojnë pavarësisht kalimit të
rrymës. Substancat, tretësirat (ose shkrirjet) e të cilave përbëhen tërësisht ose pjesërisht nga jone
quhen elektrolite.
2. TEORITË E SHPËRBASHKIMIT ELEKTROLITIK
Për të shpjeguar shpërbashkimin e elektrolitit, shkencëtari anglez Grothus (1805) shprehu
mendimin se nën veprimin e fushës elektrike molekulat e substancës së tretur, AK, në afërsi të
anodës lirojnë anionin A, kurse kationi K që mbetet bashkohet me anionin e molekulës fqnje.
Duke përsëritur ky shkëmbim nga molekula në molekulë, kationi K lirohet në katodë:
Përpara kalimit të rrymës AK AK AK AK
Gjatë kalimit të rrymës A KA KA KA K
Pas ndërprerjes së rrymës KA KA KA KA
Sipas Klauzius elektroliti shpërbashkohet në jone në një përqindje të vogël dhe në mungesë të
rrymës elektrike; efekti i kësaj të fundit është vetëm zhvendosja e joneve drejt elektrodave ku ato
shkarkohen. Kjo hipotezë i jepte një shpjegim dukurisë elektrolitike, por nuk përputhej me fakte
të tjera, sidomos vetitë fiziko-kimike të tretësirave të elektrolitëve.
Vetëm hipoteza e Arrheniusit (1887) sqaroi dukurinë elektro-kimike dhe vetitë fiziko-kimike të
tretësirave të elektrolitëve.
Për të mbështetur hipotezën e shpërbashkimit elektrolitik pati rëndësi krahasimi:
1. i aftësisë së tretësirave të holluara të kripërave acideve dhe bazave për të përcjellë rrymën
elektrike
2. i shmangieve sistematike të disa cilësive (temperatura e ngrirjes, temperatura e vlimit, shtypja
osmotike, shtypja e avullit të ngopur etj) të këtyre tretësirave nga po këto cilësi të tretërisave të
holluara të substancave joelektrolitike. Ka një paralelizëm midis shmangieve të mësipërme dhe
aftësisë për të përcjellë rrymën elektrike. Tretërisat që shfaqin shmangie të mëdha në cilësitë e
sipërpërmendura kanë në përgjithësi edhe përcjellshmëri elektrike më të madhe.
Teoria e Arheniusit shpjegoi shumë nga cilësitë kimike të tretësirave të elektrolitëve (reaksionet
e hidrolizës, rëndësinë e përqendrimit të joneve hidrogjen etj). Raportet sasiore që rrjedhin nga
ajo për disa cilësi të tretësirave (përcjellshmëria elektrike, temperatura e ngrirjes etj) përputhen
me të dhënat eksperimentale për pjesën më të madhe të elektrolitëve.
Vetëm hipoteza e Arheniusit (1887) sqaroi dukuritë elektro-kimike dhe vetitë fiziko-kimike të
tretësirave të elektrolitëve.
Për të mbështetur hipotezën e shpërbashkimit elektrolitik pati rëndësi krahasimi:
1. i aftësisë së tretësirave të holluara të kripërave acideve dhe bazave për të përcjellë rrymën
elektrike;
2. i shmangieve sistematike të disa cilësive (temperatura e ngrirjes, temperatura e vlimit, trysnia
osmotike, tysnia e avullit të ngopur etj.) të këtyre tretësirave nga po këto cilësi të tretësirave të
holluara të substancave joelektrolitike. Ka një paralelizëm midis shmangieve të mësipërme dhe
aftësisë për të përcjellë rrymën elektrike. Tretësirat që shfaqin shmangie të mëdha në cilësitë e
përmendura kanë, në përgjithësi, edhe përcjellshmëri elektrike më të madhe.
Teoria e Arheniusit shpjegon shumë nga cilësitë kimike të tretësirave të elektrolitëve (reaksionet
e hidrolizës, rëndësinë e përqendrimit të joneve hidrogjen etj). Raportet sasiore që rrjedhin nga
ajo për disa cilësi të tretësirave (përcjellshmëri elektrike, temperaturë e ngrirjes etj) përputhen me
të dhënat eksperimentale për pjesën më të madhe të elektrolitëve.
3. JONIZIMI I ELEKTROLITËVE GJATË TRETJES. SHKAQET E
SHPËRBASHKIMIT ELEKTROLITIK
Edhe pse hipoteza e shpërbashkimit elektrolitik vërtetohej nga të dhëna eksperimentale për një
kohë të gjatë ajo nuk u pranuar nga të gjithë. Shkaku kryesor ishte pikëpamja e gabuar mbi
atomin si pjesëz që nuk ndahet, mendim ky shumë i përhapur në shekullin e kaluar. Kjo
pikëpamje nuk lejoi të kuptohej shkaku dhe thelbi i kësaj dukurie. Vetëm pas zhvillimit të teorisë
elektronike të valencës u bë e qartë se struktura elektrnike dhe si rrjedhim edhe cilësitë e jonit
dhe të atomit asnjanës janë të ndryshme.
Si ndodh jonizimi i elektrolitit gjatë tretjes?
Molekulat dhe kristalet me lidhje jonike përbëhen jo nga atome asnjënëse të elementeve, por nga
 
jonet e tyre. Kështu p.sh kloruri i natriumit përbëhet nga jonet Na dhe jonet Cl jo vetëm në
tretësirat ujore, por edhe në çfarëdo gjendje të tij. Nga jone të tilla përbëhen edhe kristalet e
kripës së gjellës dhe molekulat e avujve të NaCl. Kështu për substancat jonike, zhvillimi i teorisë
elektronike të valencës çliroi hipotezën e shpërbashkimit elektrolitik nga detyra që të shpjegojë
procesin e formimit të joneve, meqë gjatë tretjes së një elektroliti të tillë ndodh vetëm ndarja e
joneve dhe jo formimi i tyre. Kalimi i joneve në tretësirë ndodh për shkak të veprimit të
ndërsjellë të tyre me molekulat e tretësit.

Gjatë tretjes së substancave që përbëhen nga molekula me polaritet të madh (si p.sh H 2SO 4 )
ndodh dobësimi i lidhjeve ndërmjet pjesëve të molekulës me ngarkesa të kundërta, që çon në
formimin ejoneve. Kjo ndodh se në mjedisin me konstante dielektrike të lartë dobësohet forca e
tërheqjes elektrostatike ndërmjet joneve. Kjo forcë është:
 e1  e2
F
  r2
Tretësit që kanë konstante dielektrike më të madhe kanë aftësi shpërbashkuese mjaft të lartë,
kurse tretësit që kanë konstante dielektrike më të vogël (benzeni), si rregull nuk kanë aftësi
shpërbashkuese. Nën veprimin e fushave elektrike të krijuara nga jonet e elektrolitit molekulat
polare të tretësit (p.sh të ujit) tërhiqen nga jonet, orientohen drejt tyre (fig.1) dhe, duke tërhequr
jonet drejt vetes, dobësojnë lidhjet ndërmjet tyre. Në mënyrë të ngjajshme veprojnë edhe gjatë
tretjes në ujë të kristaleve me rrjetë jonike.
Në qoftë se shpërbashkimi zhvillohet në tretës molekulat e të cilëve kanë aftësi të formojnë
lidhje hidrogjenore, atëherë veprimi i ndërsjellë i molekulave të tretësit me grimcat e elektrolitit
mund të ndikojë shumë në zhvillimin e proçesit.






 
 
- +


 

Fig. 1. Shpërbashkimi i molekulës së elektrolitit nën veprimin e molekulave të ujit.

Një veprim i ndërsjellë i ngjashëm me molekulat e tretësit është karakteristik jo vetëm për
molekulat jonike, por edhe për molekulat me lidhje polare të fortë. Ky veprim shpie në
shpërbashkimin e molekulave të këtij lloji në jone. Veprimin më të madh molekulat e tretësit e
ushtrojnë në lidhjet me polaritet më të madh të molekulës dhe si rrjedhim në atë vend ndodh
ndarja e saj në jone.
4. HIDRATIMI DHE SOLVATIMI I JONEVE NË TRETËSIRË
Hidratimi i joneve në tretësirat ujore është vënë në dukje në punimet e shumë shkencëtarëve. Një
ndër pasojat e hidratimit të joneve është aftësia që kanë shumë elektrolitë që gjatë veçimit të tyre
nga tretësirat të lidhin një sasi uji (në formën e ujit të kristalizimit). Pikërisht hidratimi i joneve
pengon ribashkimin e tyre në molekulë. Veprimi jono-dipolar është më intenziv gjatë hidratimit

të joneve pozitive të cilat kanë një rreze jonike të vogël (p.sh Li ) dhe në veçanti të joneve me
3
rreze të vogël dhe ngarkesë të madhe (p.sh Al ).
Varësia e shkallës së hidratimit të joneve nga përmasat e tyre vihet re gjatë krahasimit të
përcjellshmërisë elektrike të elektrolitëve të ndryshëm. Meqenëse rrezet jonike të kationeve të
 
gjendjeve kristaline rriten duke filluar nga Li deri në Cs , mund të mendohet se rrymën
elektrike e përcjell më mirë kloruri i litiumit dhe më keq kloruri i ceziumit. Krahasimi i
përcjellshmërisë elektrike të klorureve në gjendje të shkrirë vërteton plotësisht arsyetimin e
sipërm, megjithatë në tretësirat ujore vërehet e kundërta. Joni i litiumit, si rrjedhim i përmasave
të tij të vogla, hidratohet në një shkallë më të madhe, gjë që e zvogëlon shpejtësinë e lëvizjes së
tij në tretësirë, prandaj përcjellshmëria elektrike e klorurit të litiumit është më e vogël se ajo e
klorureve tjera. Shkalla e lartë e hidratimit të jonit të litiumit shihet nga vlera e madhe e
nxehtësisë së hidratimit.
Nxehtësi hidratimi (ose energji hidratimi) quajmë sasinë e energjisë që i përgjigjet proçesit
të kalimit të joneve nga gjendja e gaztë në tretësirë.
Sasia e madhe e energjisë që lirohet gjatë hidratimit (solvatimit) të joneve lehtëson proçesin
endotermik të shpërbashkimit të elektrolitit dhe së bashku me të stabilizon jonin duke
vështirësuar proçesin e ribashkimit të tyre.
8. AKTIVITETI I ELEKTROLITËVE
Njehsimet termodinamike të cilësive të tretësirave të elektrolitëve të fortë bëhet duke përdorur
aktivitetin e elektrolitit ose aktivitetin e joneve të tij.
Në tretësirat e elektrolitëve të fortë merret si standard jo gjendja e pastër e substancës së dhënë,
por gjendja e tretësirës kur elektroliti shpërbashkohet plotësisht dhe kur nuk ka veprime të
ndërsjella ndërmjet joneve.
Kështu potenciali kimik i elektrolitit të tretur në tretësirë përcaktohet nga ekuacioni:
  0  RT lna (1)
0 është potenciali kimik i elektrolitit në tretësirën me aktivitet a  1 .

Aktiviteti shpreh përqendrimin aktiv të elektrolitit në tretësirë duke pasqyruar njëkohësisht

ndikimin e shpërbashkimit jo të plotë të molekulave (në qoftë se një gjë e tillë ekziston),
ndikimin e tërheqjes së ndërsjellë të joneve me shenja të kundërta, ndikimin e hidratimit të
joneve, si dhe efekte të tjera. Aktiviteti i elektrolitit për tretësira shumë të holluara (të holluara në
infinit) është sa vetë përqendrimi i tij; në përqendrim të tjera ai është më i vogël se një.
a  m (2)

Ku m është përqendrimi (zakonisht molar, m) dhe  është koeficienti i aktivitetit. Potenciali

kimik është:
  0  RT ln m  RT ln  (3)

Për tretësirat shumë të holluara   1 ; krahas shkallës së rritjes së përqendrimit  në fillim

zvogëlohet pastaj rritet duke mbetur gjithmonë më i vogël nga njësia.
Aktiviteti i jonit lidhet me përqendrimin e tij me barazimet:
a     m (4)
a     m (5)

Me a  është shënuar aktiviteti i kationit, me m është shënuar përqendrimi i kationeve ndërsa

me   koeficienti i aktivitetit për kationet. Me a  aktiviteti i anionit, m -përqendrimi molar i
anionit, dhe   koeficienti i aktivitetit për anionet.
Le të përkufizojmë aktivitetin mesatar të joneve i cili me formulë matematikore jepet:

a  a   a   a 2 (6)
Përkufizimet e këtilla mund të përgjithësohen edhe për elektrolitë më të ndërlikuar. Le të kemi
një elektrolit që shpërbashkohet sipas barazimit:

C   A    C    A
(7)

Në këtë rast numri i përgjithshëm i joneve është     , pra mund të shkruajmë:

a  a  a  a (8)

P.sh:

K 2 Cr2 O7  2K 1  Cr2 O 7 2
a  a 2K  a Cr
2
2 O7
 a 4

Ku       .

Në praktikë mund të maten vlerat mesatare   të koeficientëve që lidhen ndërmjet tyre në këtë
mënyrë:

          (9)
Ose

a   a1/   m m      

1/

(10)
Që nga:
a
 
m  m 
 1/

(11)
Kjo formulë mund të përdoret për çfarëdo tretësire qoftë në tretësirat ku jonet janë shtuar së
bashku në formën e një kripe të vetme, ose veç e veç në formën e një përzierje kripërash.
Për tretësirën e një kripe të vetme, me përqendrim normal në peshë m:
m    m m    m
dhe
Në këtë rast barazimi (11) merr pamje:
a a
  
m  m 
1/
 m


Aktivitetet mund të njehsohen me mënyra të ndrysme, nga të cilat më të rëndësishme janë vetitë
e tretësirave, si p.sh ulja e temperaturës së ngrirjes së tretësirave, shtypja osmotike, matja e
tretshmërisë së kripërave që treten keq, matejet e f.e.m të elementeve galvanike etj.
9. FORCA JONIKE
Në studimin e cilësive të tretësirave të elektrolitëve përdoret gjerësisht kuptimi i forcës jonike të
tretësirës që përkufizohet si gjysmëshuma e prodhimeve të përqendrimit me katrorin e ngarkesës
elektrike të të gjitha llojeve të joneve në tretësirë;

1 n
I 
2 i 1
mi  ne2, j
(1)
Në qoftë se në tretësirë ndodhen vetëm jone me një ngarkesë (d.m.th elektroliti është mono-
monovalent), atëherë forca jonike është e barabartë me molaritetin e përgjithshëm të tyre në
tretësirë.
Rregulla e forcave jonike e gjetur në mënyrë empirike dhe që për tretësirat e holluara mund të
vërtetohet me arsyetime teorike formulohet si më poshtë:
Koeficienti i aktivitetit  të një elektroliti në tretësirë varet vetëm nga forca jonike e tretësirës
dhe për vlera të barabarta të saj ai ruan vlerë konstante pavarësisht nga lloji i elektroliteve të
tjera në tretësirë. Në tretësirat kjo rregull përdoret me përpikmëri me afërsi deri në I  0, 02
Nga sa u tha më sipër rrjedh që në qoftë se rregulla e forcës jonike e tretësirave të dhëna përdoret
për elektrolitin në tërësi, atëherë ajo duhet të jetë e drejtë edhe për çdo jon të tij në veçanti.
Kështu koeficientet e aktivitetit   dhe   të joneve të elektrolitit të dhënë varen vetëm nga forca
jonike e tretësirës dhe për vlera të barabarta të saj kanë vlerë konstante pavarësisht nga lloji i
elektrolitit.
Teoria çon në relacionin e mëposhtëm, i cili lidh koeficientin e aktivitetit të elektrolitit me forcën
jonike të tretësirës:

log    A I (1)
Prej ku:

1,823 106 ne2,1  ne2,2

A
 T 
3/2

n n
Ku e,1 dhe e,2 janë ngarkesat e joneve,  -konstantja dielektrike e mjedisit, T -temperatura
termodinamike e shprehur në gradë kelvin.

Për elektrolite binare p.sh KCl, NaCl etj, forca jonike është e barabartë me molalitetin I  m .
KAPITULLI X
FORCAT ELEKTROMOTORE DHE PROÇESET NË ELEKTRODË
1. FORCA ELEKTROMOTORE
Nëse një pllakë metali çfarëdo, p.sh alumini, jonet e aluminit, në sajë të veprimit të molekulave
polare të ujit, shkëputen nga pllaka metalike dhe kalojnë në shtresën e ujit që ndodhen në
sipërfaqen e pllakës. Si pasojë lind një tërheqje elektrostatike ndërmjet joneve të metalit që kanë
kaluar në tretësirë dhe ngarkesës me shenjë të kundërt, që ka fituar pllaka metalike. Ky
bashkëveprim pengon zhvillimin e mëtejshëm të proçesit, kështu që në sistem vendoset
baraspesha. Ndërmjet metalit dhe shtresës ujore që e rrethon atë lind një ndryshim potenciali.
Në përputhje me aftësitë e ndryshme të metaleve për lëshim të joneve në mjedis rrethues dhe me
aftësitë e ndryshme për hidratim, përqendrimi i joneve në tretësirë është i ndryshëm dhe
baraspeshat iu përgjigjen diferencave të ndryshme të potencialeve.
E njejta dukuri ndodh në qoftë se metali zhytet në tretësirën e një kripe uji. Është e qartë se rritja
e përqendrimit të joneve të metalit të dhënë në tretësirë e lehtëson proçesin e kalimit të joneve
nga tretësira në metal dhe, prandaj barazpesha vendoset në një ngarkesë potenciali tjetër të
metalit. Metalet që kanë aftësi të madhe për të kaluar në tretësirë ngarkohen negativisht, por në
një shkallë më të vogël se në ujin e pastër. Metalet që janë pak aktive mund të ngarkohen edhe
pozitivisht, pasi në tretësirë ka jone pozitive të cilat lirohen mbi metal.
Fusha elektrike e krijuar nga ngarkesa e metalit në tretësirën që e rrethon, shkakton një
shpërndarje jo të barabartë të joneve afër metalit.
Në qoftë se metali është ngarkuar negativisht atëherë kationet e metalit që ndodhen në tretësirë
tërhiqen nga pllaka metalike duke u përqendruar rreth saj në një shtresë të veçantë, që shtrihet
afër sipërfaqes së metalit, kurse anionet shtyhen nga pllaka
metalike, prandaj përqendrimi i tyre në shtresën afër sipërfaqes
së metalit zvogëlohet. Pra tretësira në afërsi të metalit fiton
ngarkesë elektrike me shenjë të kundërt me atë të metalit.
Kështu formohet e ashtuquajtura shtresë elektrike dyfishe e
Helmholtzit. Kjo shtresë karakterizohet nga një shpërndarje jo e
njëtrajtëshme e joneve me shenjë të kundërt me shtresën
sipërfaqësore të tretësirës dhe nga një shpërndarje jo e
njëtrajtëshme e ngarkesave në shtresën sipërfaqësore të metalit.
Kjo shtresë e tretësirës ka një ndërtim me natyrë shpërhapëse
d.m.th teprica e përqendrimit të kationeve dhe mungesa e
anioneve zvogëlohet gradualisht krahas largimit nga sipërfaqja
e metalit, pasi shtytja e ndërsjellë e kationeve dhe lëvizja termike e tyre pengon rritjen e
përqendrimit të tyre nën veprimin e fushës elektrike të tretësirës. Kjo shtresë shpeshherë quhet
shtresë shpërhapëse (difuze).
Diferenca e potencialit ndërmjet dy elektrodave varet nga kushtet e përcaktimit të saj. Kur
elementi galvanik punon në kushte të prapësueshme ,atëherë puna elektrike e fituar nga ai është
maksimale. Në këto kushte diferenca e potencialeve ndërmjet elektrodave të elementit është
maksimale. Diferenca maksimale e potencialeve të një elementi të dhënë (d.m.th diferenca e
potencialeve gjatë funksionimit të tij në kushte të prapësueshme) quhet forcë elektromotore e
tij dhe shkurtimisht shënohet me f.e.m.
Çdo element galvanik mbështetet në një reaksion oksido-reduktimi të tillë që oksidimi të
zhvillohet në njërën elektrodë (negative) dhe reduktimi në elektrodën tjetër (pozitive).

3. POTENCIALET ELEKTRODIKE DHE F.E.M E ELEMENTEVE GALVANIKE

Vlerat absolute të potencialeve elektrodike nuk njihen. Në të vërtetë mund të matim vetëm
ndryshimet e potencialit ndërmjet dy pikave të së njejtës fazë, por jo ndërmjet dy fazave të
ndryshme, sepse gjatë kalimit të elektronit nga njëra fazë në tjetriën kryhet punë elektrike, por
edhe për shkak të ndryshimeve të potencialeve kimike të tij në fazat e ndryshme. Për këtë arsye
vlerat e potencialit elektrodik nuk mund të maten.
Por për qëllime praktike, mjafton të kemi madhësi relative të cilat karakterizojnë potencialet e
elektrodave të ndryshme në krahasim me potencialin e një elektrode tjetër çfarëdo të zgjedhur si
standarde. Duke ditur këto madhësi për të dyja gjysmëelementet, përcaktojmë f.e.m të qarkut që
përbëhet nga ato. Sot si elektrodë krahasuese përdoret zakonisht elektroda normale e hidrogjenit
dhe si madhësi relative që e karakterizon potencialin e elektrodës në fjalë merret f.e.m e
elementit galvanik që përbëhet nga ajo elektrodë dhe elektroda normale e hidrogjenit. Ky quhet
potenciali i elektrodës së dhënë dhe do ta shënojmë me E si f.e.m të qarkut.
Për shenjat e potencialeve elektrodike ekzistojnë dy sisteme. Në shumë vende është pranuar që
potencialit t elektrodës t’i jepet po ajo shenjë që ka ngarkesa e saj në krahasim me elektrodën
normale të hidrogjenit. Për të përcaktuar varësinë e potencialit të elektrodës E nga përqendrimi i
joneve në tretësirë,shqyrtojmë qarkun galvanik të përbërë nga elektrodat e zinkut, në të cilën
a
aktiviteti i joneve zink është Zn  dhe nga elektroda normale e hidrogjenit.

Zn|Zn 2 || H  | H 2

a Zn 2  a  a H   1
;
Gjatë punës së elementit në elektrodën e zinkut ndodh reaksioni i mëposhtëm:

Zn  Zn 2  2e 

Kurse në elektrodën e hidrogjenit reaksioni:

2H   2e   H 2

Si rrjedhim, elektroda e zinkut ngarkohet negativisht.

Pra reaksioni që ndodh gjatë punës së këtij elementi galvanik është:

Zn  2H   Zn 2  H 2

Potenciali elektrodik i elektrodës së zinkut është i barabartë me f.e.m të këtij elementi të marrë
me shenjë të kundërt.
Dimë se:

RT  a 2  a H 
E  EH0 2  EZn   lnKa  ln Zn 2 2 
ne F  a Zn  a H 

14. PËRCJELLSHMËRIA ELEKTRIKE E TRETËSIRAVE. PËRCJELLSHMËRIA

ELEKTRIKE SPECIFIKE.
Përcjellshmëria elektrike është e barabartë me të anasjelltën e rezistencës elektrike R:
1 S
L 
R l (1)
 1

Ku L është përcjellshmëria elektrike,  është përcjellshmëria elektrike specifike.

Përcjellshmëria elektrike specifike quhet përcjellshmëria e një përcjellësi me gjatësi 1 cm, dhe
syprinë të sipërfaqes së prerjes tërthore prej 1 cm . Ajo shënohet me germën greke  (kapa) dhe
2

1 1
shprehet në njësinë matëse om cm .
Sa më e madhe të jetë përcjellshmëria elektrike e tretësirës, aq më e madhe është sasia e
elektricitetit që kalon nëpër të në njësinë e kohës për një diferencë të caktuar të potencialit.
Përcjellshmëria shprehet me formulën:
E
I S
l (2)
E
Ku I është intenziteti i rrymës që rrjedh, l - është gradienti i potencialit, S është syprina e
sipërfaqes së përcjellësit.
Kemi thënë se në tretësirat e elektrolitëve elektriciteti bartet me anë të joneve, prandaj, sa më i
madh të jetë përqendrimi i joneve dhe sa më e madhe është shpejtësia absolute e tyre, aq më e
madhe është përcjellshmëria elektrike specifike e tretësirës. Uji i pastër, si pasojë e
shpërbashkimit shumë të vogël, pothuajse fare nuk e përcjell rrymën. Por ai fillon të përcjellë
elektricitetin sapo të shtiem sasitë e para të elektrolitit dhe kjo përcjellshmëri rritet krahas shtimit
të sasive të reja të elektrolitit, si pasojë e rritjes së përqendrimit të joneve. Megjithatë, kur
përqendrimi i tretësirave bëhet mjaft i madh (në rastin e elektrolitëve që treten mirë) atëherë me
rritjen e përqendrimit ulet shumë shkalla e shpërbashkimit ose në tretësirat e elektroliteve të forta
rritet ndikimi i tërheqjes së ndërsjellë ndërmjet joneve. Ky ndikim mund të bëhet më i madh sesa
ai i rritjes së përqendrimit të përgjithshëm të elektrolitit dhe të shkaktojë zvogëlimin e
përcjellshmërisë elektrike specifike të tretësirës.
Përcjellshmëria elektrike e tretësirave varet nga temperatura dhe shtypja. Me rritjen e
temperaturës 1 gradë përcjellshmëria specifike rritet afërsisht 2-2,5%, meqë zvogëlohet hidratimi
i joneve dhe ulet veshtullia e tretësirës. Ndryshimet e vogla të shtypjes nuk ndikojnë shumë në
përcjellshmërinë elektrike, megjithatë në shtypje shumë të larta shkaktohet një ulje e theksuar e
përcjellshmërisë elektrike.
Kur rritet përqendrimi i joneve në tretësirë largësitë midis tyre zvogëlohen, gjë që shkakton
rritjen e tërheqjes së ndërsjellë të tyre, pra zhvendosja e çdo joni në vëllimin e tretësirës
vështirësohet dhe me rritjen e përqendrimit përcjellshmëria elektrike njëvlerëse  zvogëlohet.
15. PËRCJELLSHMËRIA ELEKTRIKE NJËVLERËSE
Përcjellshmëria elektrike njëvlerëse përcaktohet me ekuacionet e mëposhtme:
 
 1000
C (1)

Për 1/ C  V në (1) kemi:

  V 1000 (2)

Ku C është përqendrimi i tretësirës i shprehur në g-njëvlerës për litër V  1/ C është madhësi në

përpjesëtim të zhdrejtë me përqendrimin dhe quhet hollimi i tretësirës i cili është i barabartë me
vëllimin e tretësirës (në litra) që përmban një g-njëvlerës elektrolit. Meqenëse  shprehet në
om 1  cm 1 kurse V=1000 në ml për g-njëvlerës dhe meqenëse 1 ml  1 cm3 , mund të
1 2
përcaktojmë se njësia e matjes së përcjellshmërisë elektrike njëvlerëse është   cm
g-njëvlerës 1

Përcjellshmëria elektrike njëvlerëse (si në elektrolitët e forta ashtu edhe në elektrolitët e dobët)
rritet me rritjen e hollimit, d.m.th me zvogëlimin e përqendrimit të tretësirës dhe arrin një
vlerë kufitare maksimale.
Në figurën 80 paraqitet varësia e përcjellshmërisë elektrike njëvlerëse nga hollimi i tretësirës.
Vlera kufitare e treguar e përcjellshmërisë elektrike njëvlerëse quhet përcjellshmëri elektrike
njëvlerëse në hollimin pambarim, d.m.th në përqendrime shumë të vogla dhe shënohet me 0
(ose  ). Kjo është një madhësi e rëndësishme që karakterizon cilësinë e elektrolitit.
Në tretësirat e elektrolitëve të dobëta ndryshimi i përcjellshmërisë elektrike me hollimin
përcaktohet nga numri i joneve që formohen në përqendrimet përkatëse; d.m.th nga shkalla e
shpërbashkimit të elektrolitit, prandaj mund të shkruajmë:
v  v

0  0 (3)

Dhe meqenëse  0  I , kemi:

v  0   v (4)
Meqenëse elektrolitët e forta mendohen të shpërbashkuara plotësisht në çfarëdo përqendrimi, në
shikim të parë mund të mendohet se v e tretësirave të tilla duhet të jetë e barabartë me 0 .
Megjithatë kjo nuk ndodh, meqenëse me rritjen e përqendrimit të joneve në tretësirë largësitë
midis tyre zvogëlohen, gjë që shkakton rritjen e tërheqjes së ndërsjellë të tyre, pra zhvendosja e
çdo joni në vëllimin e tretësirës vështrohet dhe me rritjen e përqendrimit përcjellshmëria
elektrike njëvlerëse  zvogëlohet.

Për tretësirat e holluara të elektrolitëve të fortë varësinë e  me C e paraqesim me anë të

formulës empirike:
  0  a C (5)

............................

16. LIGJI I HOLLIMIT

Për të gjetur lidhjen ndërmjet  dhe përqendrimit të tretësirave të elektrolitëve të dobëta

shqyrtojmë një elektrolit të tillë molekulat e të cilit japin gjatë shpërbashkimit vetëm dy jone: një
anion dhe një kation. Atëherë konstantja e shpërbashkimit jepet:
C kat  Can
K sh 
C mol. të pashpërbashkuara
(1)

Konstantja K sh siç dihet, ka një vlerë të caktuar për një elektrolit të dhënë, në një temperaturë të
caktuar dhe për një tretës të dhënë. Në qoftë se a mole të acidit gjenden në V litra tretëirë dhe x
mole të tij janë në gjendje të shpërbashkuar, atëherë përqendrimet e tyre do të jenë:
x
C kat 
V (2)
x
Can 
V (3)
ax
C mol të pashpërbashkuara 
V (4)
Për (2), (3), (4) në (1) kemi:

x x x2

C kat  Can 2 x2 1
K sh  V V V  
C mol. të pashpërbashkuara ax ax ax V
V V (5)
Nga shprehja për shkallën e shpërbashkimit sipas përkufizimit kemi:
x
  x  a 
a (6)
Për (6) në (5) kemi:

x 2 1  a   1
2
a 2 2 1 2 a
K sh        
a  x V a  a  V a  1    V 1   V
(7)
Ose:

2 a 2
K sh    C
1 V 1 (8)
Ekuacioni (8) është zbuluar në vitin 1888 dhe quhet ligji i hollimit i Osvaldit. Ky ekuacion
tregon se sa më e madhe është vlera e konstantes së shpërbashkimit aq më e madhe është shkalla
e shpërbashkimit. Kur shkalla e shpërbashkimit është shumë e vogël, vlera e konstantes së
shpërbashkimit mund të shprehet:

K sh  C 2 (9)
Nga (9) për shkallën e shpërbashkimit kemi:

K sh

C (10)
Domethënë shkalla e shpërbashkimit është në përpjestim të zhdrejtë me rrënjën katrore të
përqendrimit të elektrolitit.
PËRCJELLSHMËRIA ELEKTRIKE E ELEKTROLITËVE TË FORTA
Meqenësenumri i joneve në vëllimin e tretësirës, që përmban 1g njëvlerës të elektrolitit të dhënë,
nuk ndryshon, ndryshimi i përcjellshmërisë elektrike njëvlerëse të tretësirave të elektrolitëve të
forta me ndryshimin e përqendrimit shkaktohet vetëm nga ndryshimi i shpejtësisës së
zhvendosjes së joneve. Në një gradient të dhënë të fushës së jashtme elektrike kjo shpejtësi varet
nga forcat e fërkimit gjatë lëvizjes së joneve. Më e rëndësishme ndër to është ndikimi i relaksimit
të atmosferës jonike, efekti elektroforetik dhe forcat e fërkimit. Le të shqyrtojmë dy të parë, pasi
veprimi i fërkimit nuk nevojitet për shpjegimin e dukurisë.
Në tretësirën e elektrolitit të fortë çdo jon rrethohet nga jone me shenja të kundërta, duke
formuar rreth tij të ashtuquajturën atmosferë jonike. Gjatë zhvendosjes, nën ndikimin e fushës së
jashtme elektrike, joni del pjesërisht nga ky rrethim i cili përsëri krijohet në një pozitë të re.
Shpejtësia me të cilën zhvillohet rindërtimi i atmosferës jonike në pozitën e re quhet kohë e
relaksimit.
Meqenëse atmosfera jonike nuk krijohet në çast, gjatë lëvizjes së jonit, prapa tij, në çdo moment
të dhënë të kohës, përqendrimi i joneve, që kanë shenjë të kundërt, është pak më i lartë se ai
përpara tij. Një asimetri e tillë e atmosferës jonike frenon lëvizjen e jonit. Ky frenim quhet efekti
i relaksimit ose efekti i asimetrisë.
Efekti elektroforetik ose efekti kataforetik qëndron në faktin se nën veprimin e fushës elektrike
jonet që formojnë atmosferën zhvendosen në anën e kundërt së bashku me molekulat e tretësit,
gjë që krijon një frenim plotësues në lëvizjen e jonit që shqyrtojmë. Për elektrolit mono-
monovalent, në tretësira shumë të holluara, teoria e elektrolitëve të forta, duke pasqyruar efektet
e përshkruara të çon në këtë varësi të përcjellshmërisë elektrike nga përqendrimi jonik i vërtetë:
  0   A  B0  C
(1)
Ku C është përqendrimi në mol/l; A dhe B janë konstante që varen nga lloji i tretësit dhe nga
temperatura. Këto konstante janë:

82, 4 8, 20 105
A B
 T   T 
1/ 2 3/2

dhe (2)

Ku  është konstantja dielektrike e mjedisit dhe  është veshtullia e tij.

Në tretësira shumë të holluara të elektrolitëve të forta përqendrimi jonik i vërtetë praktikisht
përputhet me përqendrimin analitik të elektrolitit në tretësirë. Por në hollime më të vogla, kur për
shkak të formimit të çifteve jonike (asocijimit të joneve) ose të shkaqeve të tjera, shpërbashkimin
nuk duhet të ta mendojmë të plotë dhe në vend të përqendrimit analitik C te ekuacioni (1) duhet
të vendoset madhësia  c , ku  është koeficient që paraqet këtë shmangie dhe quhet zakonisht
shkalla e shpërbashkimit, meqenëse kuptimi i saj është i ngjashëm me këtë madhësi.

18. LËVIZSHMËRIA E JONEVE

Për të njehsuar përcjellshmërinë elektrike mjafton të njehsohet numri i joneve që kalon nëpër një
seksion çfarëdo të enës elektrolitike në njësinë e kohës, në kushte standarde, d.m.th në një fushë
me tension 1 V/cm. Meqenëse jonet me shenja të ndryshme lëvizin në drejtime të kundërta, sasia
e përgjithshme e elektricitetit që kalon nëpër tretësirë në 1s, d.m.th intenziteti i rrymës I, është
sasia e elektricitetit e transportuar nga kationet I  dhe anionet I  :
I  I   I (1)
Shënojmë me u në njësi cm/s shpejtësinë e lëvizjes së kationeve, me v poashtu në njësi matëse
fizike cm/s shpejtësinë e lëvizjes së anioneve, me Ci (në g-njëvlerës/ cm ) përqendrimin
3

q  cm 2  l  cm 
njëvlerës të joneve, me syprinën e sipërfaqes së enës cilindrike, me largësinë
E  V
midis elektrodave dhe me ndryshimin e potencialit midis elektrodave. Le të njehsojmë
sasinë e kationeve që kalojnë nëpër seksionin e elektrolitit me sipërfaqe q në l s. Në këtë kohë, në
një anë, nëpër seksion kalojnë të gjitha kationet që ndodhen në çastin fillestar jo më larg se u '
cm nga seksioni i marë (i zgjedhur), d.m.th të gjitha kationet që ndodhen në vëllimin u ' q . Sasia
e kationeve n që kalojnë nëpër seksionin q në l s është:
n  u ' qC (2)
Meqenëse çdo gram-njëvlerës jon, në përputhje me ligjin e Faradeit, përmban F  96500 C ,
atëherë intenziteti i rrymës elektrike është:
I   n F  u ' qC F (3)

Duke arsyetuar, po kështu edhe për anionet që lëvizin me shpejtësi v ' , shkruajmë:
I   v 'qC  F (4)
Intenziteti i përgjithshëm (përqendrimet njëvlerëse të joneve janë të barabarta, d.m.th
C  C  Ci është:

I  I   I    u ' v ' qCi F

(5)

Shpejtësia e lëvizjes së joneve u ' dhe v ' varet nga natyra e joneve, tensioni i fushës,
përqendrimi, temperatura, veshtullia e mjedisit etj.
E zëmë se të gjithë faktorët me përjashtim të tensionit të fushës janë konstant, atëherë shpejtësia
e lëvizjes së joneve është në përpjestim të drejtë me tensionin e fushës:
E E
u' u v'  v
I I (6)
Ku u dhe v janë koeficientët e përpjestimit të barabarta me shpejtësitë e joneve, kur tensioni i
fushës është 1 V/cm dhe u dhe v quhen shpejtësi absolute të joneve, përmasat e të cilave janë
cm 2 / v.s . Këto shpejtësi në kushte të zakonshme janë shumë të vogla dhe kanë vlera
0, 0005  0, 003 cm 2 / (v.s) .

Jonet hidrogjen dhe oksidril dallohen për nga vlerat e larta të shpejtësive të tyre, sepse ndërmjet

joneve hidrokson H 3O , molekulave të ujit, si dhe ndërmjet molekulave të ujit dhe joneve
oksidril ndodh gjithnjë shkëmbin i joneve të hidrogjenit sipas skemës:

H 3O   H 3O   H 2 O  H 3O  dhe H 2O  OH   OH   H 2 O

Këto proçese zhvillohen me shpejtësi aq të madhe, saqë koha mesatare e ekzistencës së një joni

të dhënë H 3O , në kushte të zakonshme, është afërsisht 10 s . Në mungesë të fushës së jashtme
11

elektrike këto proçese kryhen në të gjitha kahjet, në të njejtën shkallë. Nën veprimin e fushës së
jashtme elektrike, njëri nga kahet mbizotron dhe sa më i madh të jetë gradienti i potencialit të
fushës elektrike, aq më i madh bëhet ky mbizotërim.

I
 u  v  Ci FF
l (7)
Sipas ligjit të Omit:
 E
I  EL
R (8)
Nga zëvendësimet fitojmë:
q e FCi qE
I  EL  E E   u  v
I 1 1000 l (9)
Nga (9) kemi:
Ci 1000
  (u  v) F
C (10)

Për elektrolitët e fortë, të cilët merren plotësisht të shpërbashkuar, raporti 1000 Ci / C  1 , për
elektrolitët e dobëta 1000 Ci / C   .
Shënojmë me:
  uF dhe   vF (11)
 dhe  quhen përcjellshmëri elektrike ose lëvizshmëri e joneve dhe shprehen me të njejtat
2 1 1
njësi si edhe  (në cm  g-njëvlerës ) për elektrolitet e forta shënojmë:
     (12)
Dhe për elektrolitet e dobëta:

       
(13)
Përcjellshmëri elektrike njëverlëse e elektrolitit të holluar në infinit është shuma e
përcjellshmërive elektrike të joneve (lëvizshmërisë së joneve). Ky quhet ligji i Kolraushit.
19. NUMRAT E TRANSPORTIT TË JONEVE
Në përgjithësi anionet dhe kationet e elektrolitit lëvizin me shpejtësi të ndryshme, prandaj edhe
sasitë e elektricitetit që mbarten nga ato janë të ndryshme.
Numër i transportit të joneve quhet pjesa e elektricitetit të mbartur nëpër elektrolit nga një jon
i dhënë.
Le të gjejmë lidhjen ndërmjet numrit të transportit të joneve dhe shpejtësisë së lëvizjes së tyre.
Është e qartë se pjesa e elektricitetit e mbartur nga joni është e barabartë me pjesën e fuqisë së
rrymës që i përket një lloji të dhënë jonesh.

Duke shënuar me I  sasinë e elektricitetit të mbartur nga kationet, për numrin e transportit të
kationit kemi:
 I
t 
I (14)
Dhe për anionin:
I
t 
I (15)

Meqë I  I   I  , për elektrolitët që japin dy jone mund të shkruajmë:

I  I
t  t  1
I (16)

Kur gradienti i potencialit nuk është i barabartë me njësinë ( E /1  1) , duke u mbështetur në

shpjegimet e dhëna më sipër dhe ekuacionet mund të shkruajmë:
uqC FE
I 
I (17)
vqC FE
I 
I (18)

uqC FE vqC FE  u  v  qCi FE

I  I  I   
I I I (19)
Që nga:
uqC FE
I I u 
t     
I  u  v  qC FE u  v   
I (20)
vqC FE
I I v 
t    
I  u  v  qC FE u  v   
I (21)
Sikurse shihet, numri i transportit është raport i shpejtësisë së lëvizjes (ose lëvizshmërisë)
së jonit të dhënë me shumën e shpejtësisë së lëvizjes (ose lëvizshmërisë së kationit dhe
anionit). Meqenëse lëvizshmëritë e anionit dhe kationit ndryshojnë me ndryshimin e
përqendrimit dhe të temperaturës, numrat e transportit do të jenë funksion i përqendrimit dhe i
temperaturës.
Nga ekuacionet (20),(21) kemi:
 
t     t        t  
   (22)

t     t        t  
   (23)
d.m.th numrat e transportit të joneve nuk janë karakteristikë vetëm e jonit të dhënë, meqë varen
nga lëvizshmëritë e çiftit përkatës të joneve. Numrat e transportit të joneve eksperimentalisht
mund të përcaktohen duke matur përqendrimin e joneve në elektroda (metoda e Hitortit).
Për këtë ndajmë me mend hapësirën midis elektrodave në tri pjesë: në hapësirë anodike, në
hapësirë katodike dhe në vëllim të brendshëm të tretësirës, sikurse është treguar në figurë. Për
thjeshtësi, e zëmë se tretësira përbëhet nga katione dhe anione me një ngarkesë. Le ta zëmë se në
çastin fillestar, para lëshimit të rrymës, përqendrimi i elektrolitit, si rrjedhim edhe i çdo joni,
është i njejtë në të trija pjesët e hapësirës (gjendja A).
E zëmë se jonet ndryshojnë për nga shpejtësia absolute për tri herë dhe se shpejtësinë më të
madhe e kanë anionet. Një gjë e tillë vërehet p.sh në tretësirën e hidroksidit të kaliumit. Le ta
zëmë gjithashtu se jonet lëvizin sikur të ishin zinxhirë. Gjatë lëshimit të rrymës zinxhiri i
anioneve do të zhvendoset tri herë më shpejt se zinxhiri i kationeve dhe sikurse shihet në figurë,
gjatë kësaj kohe, kur në hapësirën katodike hyn një kation i ri, në atë anodike hyjnë tri anione të
reja. Në të njejtën kohë nga hapësira anodike largohet vetëm një kation, kurse nga ajo katodike
tri anione (në pjesën e mesit të hapësirës përqendrimi nuk ndryshon).
Fig. Skema për përcaktimin e numrit të transportit
Kationet e tepërta në hapësirën katodike shkarkohen në katodë kurse anionet e tepërta në
hapësirën anodike shkarkohen në anodë prandaj sasia e tyre është e barabartë. Si përfundim, të
gjitha pjesët e tretësirës e ruajnë asnjësinë e tyre, kurse përqendrimi në hapësirën anodike dhe
katodike ka ndryshuar (gjendja C). Duke matur këto ndryshime të përqendrimit në hapësirën
katodike Ckat dhe në hapësirën anodike Can mund të përcaktojmë numrin e transportit.
Në rastet e thjeshta, raporti i zvogëlimit të përqendrimeve është i barabartë me raportin e
anasjelltë të shpejtësisë absolute të joneve:
Ckat v

Can u (1)

Shihet qartë se numrat e transportit t dhe t mund të përcaktohen me anë të barazimeve:

 Can
t  
   Can  Ckat (2)
  Ckat
t  
   Can  Ckat (3)
16. ELEKTROLIZA DHE LIGJET E SAJ
Gjatë elektrolizës zhvillohen reaksione kimike nën veprimin e rrymës elektrike. Këto proçese
janë reaksione redoks dhe kryhen në elektroda të veçanta. Oksidimi anodik dhe reduktimi
katodik përbëjnë bazën e proçesit të elektrolizës. Si shembuj proçesesh katodike mund të
shërbejnë reaksionet:

Cu 2  2e   Cu 0 (1)

2K1  2e   2K 0 (2)

2H 3O   2e   H 2 g   2H 2O
(3)
Në anodë mund të zhvillohen reaksione të këtij tipi:

4OH   O 2  2H 2O  4e  (4)
Materiali i elektrodave mund të marrë pjesë në reaksionet elektrokimike, por mund të jetë edhe
inert. Në rastin e fundit në sipërfaqen e elektrodave mund të lirohet metal (reaksioni 1).
Reaksionet elektrokimike zhvillohen edhe pa kalim të joneve nga tretësira në elektrodë ose e
kundërta. Në këto raste mbartja e elektricitetit bëhet vetëm nga elektronet të cilat reduktojnë
jonet e elektrolitit që vijnë në sipërfaqen e elektrodave duke ndryshuar valencat e tyre. Bashkimi
i dy reaksioneve elektrokimike nga të cilat njëri zhvillohet në katodë, kurse tjetri në anodë jep
reaksionin kimik të elektrolizës ose reaksionin që zhvillohet në elementin galvanik.
Ndërmjet sasisë së rrymës që kalon nëpër tretësirë dhe sasisë së substancës së liruar gjatë
elektrolizës ekzistojnë raporte të përcaktuara mirë. Këto raporte janë zbuluar nga Faradei dhe
shprehen me dy ligje sasiore të elektrolizës.
1. Sasitë e substancave që lirohen në elektroda janë në përpjestim të drejtë me intenzitetin
e rrymës dhe kohën e kalimit të saj d.m.th janë në përpjestim të drejtë me sasinë e
elektricitetit që kalon nëpër tretësirë.
2. Gjatë kalimit të një sasie të substancës të barabartë elektriciteti nëpër tretësira të
ndryshme të elektrolitëve sasia e çdo substance që pëson shndërrimin është në përpjestim
të drejtë me njëvlerësin kimik.
Kështu p.sh për lirimin e një gram-njëvlerësi të një substance çfarëdo duhet të kalojë
përmes tretësirës një sasi e elektricitetit e barabartë me 96500 C.
Kjo sasi e elektricitetit është një ndër konstantet themelore të fizikës, që shënohet me F dhe
quhet numër i Faradeit. Në qoftë se këtë sasi të elektricitetit nuk e shprehim në C (A/s) por në
A/h, atëherë për lirimin e një gram-njëvlerësi substance duhet të kalojë në tretësirë një rrymë me
intenzitet prej një amper për 26,8 orë ose një rrymë me intenzitet prej dy amper për 13,4 orë etj.
Të dyja këto ligje shprehen me formulën:
E
g It
F (5)
Ku g është sasia e substancës në gram e liruar gjatë elektrolizës, I është intenziteti i rrymës (A), t
është koha (s), E është njëvlerësi kimik i substancës së dhënë (E=A/n, ku A është pesha atomike
e elementit, n është valenca e tij), F është numri i faradeit.
Raporti E/F quhet njëvlerës elektrokimik dhe tregon sasinë e substancës në gram që hyn në
reaksion për sasi të elektricitetit kulon.
Në praktikë gjatë elektrolizës, për shkak të zhvillimit të proçeseve dytësore, shpezimi i vërtetë i
rrymës e kalon zakonisht një farë shkalle sasinë e saj të njehsuar bazë të këtij ligji. Raporti i
sasisë së substancës së fituar ndaj asaj që duhej të fitohej quhet rediment sipas rrymës dhe
zakonisht shprehet në përqindje.
Përveç vlerës praktike, ligji i dytë ka rëndësi të madhe teorike sepse vërteton përfundimet për
natyrën atomistike të elektricitetit. Në të vërtetë, sasia e njejtë e elektricitetit, e domosdoshme për
lirimin e një gram-njëvlerësit të substancave të ndryshme, të çon në përfundimin se për lirimin e
një gram-atomi të elementeve të ndryshme nevojitet 96493,1 C për jonet monovalente dhe dyfish
më shumë për jonet dyvalente. Meqenëse gram atomi i çdo elementi përmban numër atomesh
N 0  6, 02 10 23 , kjo do të thotë se çdo jon monovalent ka një ngarkesë të barabartë me
96493,1
C
6,02 1023 , çdo jon dyvalent ka dy herë më tepër ngarkesë e kështu me radhë. Vlerat e
ndërmjetme mungojnë sepse elektriciteti jepet vetëm në disa porcione të plota dhe sasia
minimale e tij është ngarkesa që ka joni njëvalent. Kjo sasi elektriciteti (ngarkesa e një elektroni)
10 19
është 4,80223 10 njësi elektrostatike, d.m.th 1, 60184 10 C . Të trija konstante e paraqitura
F, N dhe e lidhen ndërmjet tyre:

F  N0e

F
N0 
e
Që nga, duke ditur vlerat e F dhe e, njehsojmë numrin e Avogadros:
96493,1
N0  19
 6, 02380 1023
1, 601864 10

17. PËRDORIME PRAKTIKE TË ELEKTROLIZËS

Proçeset e elektrolizës kanë gjetur përdorim të gjerë në industri. Me elektrolizë të tretësirës ujore
të kripës së detit fitohet soda kaustike dhe klori. Pothuajse i gjithë hidroksidi i natriumit që
përfitohet sot në industri nxirret pikërisht kështu.
Prodhimi i hidrogjenit, i cili kërkohet në sasi të mëdha në sintezën e amoniakut, realizohet në
shumë raste me anë të zbërthimit elektrolitik të ujit. Meqë uji ka përcjellshmëri shumë të vogël,
për të ulur shpenzimin e energjisë elektrike, elektrolizën nuk e zhvillojmë në ujë të pastër, por në
 
tretësirën e një elektroliti jonet e të cilit, ndryshe nga H dhe OH shkarkohen më me
vështirësi. Si rezultat ky elektrolit ruhet plotësisht ndërsa uji zbërthehet në hidrogjen dhe
oksigjen. Si elektrolitë të tillë përdoren hidroksidi i natriumit, acidi sulfurik, sulfati i natriumit
etj.
Po kështu, metalet që reduktohen me vështirësi nxirren me elektrolizë. Këto metale oksidohen
nga uji, prandaj për elektrolizën e tyre nuk përdoren tretësira ujore të komponimeve përkatëse,
por shkrirje ose tretësira në tretës të tjerë. Kështu p.sh magneziumi metalik përfitohet nga
elektroliza e MgCl 2 të shkrirë, natriumi metalik nga elektroliza e hidroksidit të natriumit të
shkrirë, alumini metalik nga elektroliza e tretësirës së oksidit të aluminit në kriolit të shkrirë
3 NaF , AlF3 .

Rafinimi i metaleve përbën një fushë tjetër të përdorimit të elektrolizës, sidomos për rafinimin e
bakrit. Si elektrolit shërben CuSO 4 dhe H 2SO 4 dhe si anoda shërbejnë pllakat e bakrit të
papastër. Gjatë proçesit anoda prej bakri tretet, kurse në katodë mblidhet bakër i pastër.
Papastërtitë e bakrit të anodës kalojnë në tretësirë dhe shpesh sedimentojnë në formë të
precipitatit. Bakri që mblidhet në katodë është shumë i pastër (rreth 99,9%) dhe quhet bakër i
rafinuar ose bakër elektrolitik.
Veshja e sipërfaqes së objekteve me metale të ndryshme (galvanoplastika) është një ndër
industritë e para të elektrokimisë. Kështu, përmendim nikelimin, kromimin, kallajisjen,
argjendimin, bakrimin etj. Të gjitha këto proçese kryhen krahas mënyrave që, në përgjithësi janë
të ngjajshme me ato të rafinimit të bakrit. Objekti që vishet shërben si katodë dhe metali që
përdret për veshje shërben si anodë. Cilësia e veshjes varet nga përbërja e banjës elektrolitike,
dendësia e rrymës etj.
Një fushë e veçantë e përdorimit të elektrolizës përbën analiza elektrokimike e metaleve.
Kationet e metaleve të ndryshëm që ndodhen në një tretësirë mund të veçohen nga njëri tjetri me
elektrolizë në përputhje me potencialet e tyre elektrodike, meqë ndryshimi minimal i
potencialeve, që duhet për lirimin e metaleve, nuk është i njejtë. Kjo lejon që me elektrolizë të
bëhet përcaktimi sasior i metaleve që ndryshme që ndodhen në tretësirë.
18. POLARIZIMI, POTENCIALI I ZBËRTHIMIT DHE MBIPOTENCIALI
Gjatë zhvillimit të elektrolizës lind gjithmonë një f.e.m që ka kah të kundërt me diferencën e
potencialeve të lidhur nga jashtë. Kjo dukuri quhet polarizim. Dallojmë polarizimin kimik dhe
polarizimin e përqendrimit.
Polarizimi kimik ka për shkak vendosjen e produketeve të elektrolizës në sipërfaqen e
elektrodave, gjë që shkakton lindjen e qarkut galvanik. Kështu p.sh gjatë elektrolizës së CuSO 4
me elektroda të aliazhit të aluminit në katodë mblidhet bakër dhe në anodë oskigjen. Kështu,
 Cu|CuSO4 |  O 2  AA608
banja elektrolitike shndërrohet në elementin galvanik f.e.m e t; cilit e
pengon elektrolizën.
Gjatë zhvillimit të elektrolizës përqendrimi i elektrolitit ndryshon dhe banja elektrolitike
shndërrohet në një element galvanik përqendrimi. Kështu p.sh gjatë elektrolizës së tretësirës së
nitratit të argjendit me elektroda argjendi, përqendrimi i elektroltit rreth katodës zvogëlohet,
kurse rreth anodës zmadhohet. Pra lind një element galvanik përqendrimi, forca elektromotore e
të cilit ka kah të kundërt me f.e.m të lidhur nga jashtë. Ky polarizim quhet polarizim i
përqendrimit.
Të dyja llojet e polarizimeve mund të zvogëlohen me mënyra të ndryshme. Ky proçes quhet
depolarizim. Polarizimi i përqendrimit mund të zvogëlohet në një shkallë të madhe me një
përzierje energjetike të tretësirës. Zhdukja e tij e plotë nuk është e mundur për shkak të formimit
të shtresës së shpërhapjes në elektrodë. Për të zvogëluar polarizimin kimik, tretësirës i shtohet
substanca të cilat veprojnë kimikisht me substancat e liruara në elektroda. Kështu p.sh për
dobësimin e polarizimit të shkaktuar nga lirimi i hidrogjenit në katodë, si depolarizatorë përdoren
oksidues të ndryshëm, kurse për dobësimin e polarizimit që lind nga lirimi i oksigjenit në anodë
si depolarizatorë përdoren substanca reduktuese.
Në parim elektroliza është proçes i kundërt me proçeset që shoqërojnë funksionimin e
elementeve galvanike përkatëse. Gjatë zhvillimit të prapësueshëm karakteristikat e tyre
termodinamike duhet të përputhen. Në praktikë, elektroliza shoqërohet me dukuri që, në
përgjithësi, e bëjnë jo plotësisht të prapësueshme.
Gjatë elektrolizës intenziteti i rrymës (dhe si rrjedhim edhe sasia e substancës së fituar në njësinë
e kohës) varet nga ndryshimi i potencialit të vendosur në elektroda. Duke rritur këtë diferencë
rritim intenzitetin e rrymës dhe e kundërta. Megjithatë, për çdo elektrolizë, për shkak të
polarizimit, ekziston një ndryshim minimal i potencialit që duhet të vendoset në elektroda, në
mënyrë që të zhvillohet elektroliza. Ky ndryshim minimal i potencialit, që duhet për zhvillim
të elektrolizës quhet potencial i zbërthimit ose tension i zbërthimit Ez .
Është e qartë se potenciali i zbërthimit nuk mund të jetë më i vogël se f.e.m e elementit galvanik
të cilit i përgjigjet reaksioni i prapësueshëm. Kur nuk ka procese dytësore, ky ndryshim minimal
i potencialeve është i barabartë me f.e.m të elementit përkatës. Në këto kushte procesi zhvillohet
në mënyrë të prapësueshme. Në shumicën e rasteve potenciali i zbërthimit është më i madh se
f.e.m e elementit përkatës. Gjatë elektrolizës duhet të përdoret ndryshim potenciali më i madh se
f.e.m e elementit të kundërt. Kjo dukuri quhet mbipotencial gjatë elektrolizës.
Ka mënyra për të përcaktuar jo vetëm tensionin e zbërthimit të një elementi galvanik të caktuar
në tërësi, por edhe për secilën nga elektrodat veçanërisht. Në këtë rast, në vend të potencialit të
zbërthimit të elektrolitit, flitet për potencialet e lirimit ose për potenciale të tretjes (në varësi
nga fakti nëse në elektrodën e dhënë gjatë elektrolizës ndodh lirimi i substancës ose tretje e
materialit të elektrodës). Është shumë e qartë se potenciali i lirimit ose i tretjes nuk mund të jenë
më të vogël se potenciali i kësaj elektrode në gjendje të baraspeshës. Kur nuk ka proçese
dytësore, ai mund të jetë i barabartë me këtë potencial, por në shumicën e rasteve është pak më i
madh. Kjo dukuri quhet mbipotencial i elektrodave.
Termi mbipotencial ose mbitension përdoret si në procesin e dhënë të elektrolizës në tërësi
(mbipotenciali gjatë elektrolizës) ashtu edhe në proceset e veçanta elektrodike (mbipotenciali i
elektrodave).
Mbipotenciali gjatë elektrolizës është i barabartë me ndryshimin e potencialeve që krijohen
në elektroda dhe f.e.m të elementit të cilit i përgjigjet reaksioni i kundërt. Megjithatë në
dallim nga potencialet e zbërthimit dhe të lirimit, termi mbipotencial përdoret në proeceset e
elektrolizës për çdo dendësi të rrymës. Në dendësi shumë të vogla të rrymës mbipotenciali është
i barabartë me ndryshimin ndërmjet potencialeve të zbërthimit Ez dhe f.e.m të elementit
Ep
galvanik përkatës d.m.th
  Ez  E p
(1)
Mbipotencialet e elektrodave janë përbërësit përkatës të mbipotencialit gjatë elektrolizës. Në
dendësi shumë të vogla të rrymës mbipotenciali i elektrodës  është i barabartë me ndryshimin
ndërmjet potencialit të lirimit (ose të tretjes) Elirimit d.m.th potencialit të elektrodës së polarizuar
me potencialin e elektrodës së dhënë E d.m.th E ose E
  Elirimit  E (2)
Kështu p.sh në dendësi të vogla rryme, mbipotenciali i hidrogjenit në katodë plumbi, në një
tretësirë të dhënë elektroliti është i barabartë me ndryshimin ndërmjet potencialit të lirimit të
hidrogjenit në këto kushte dhe potencialit elektrodik të tij në po këto kushte.
Eksperimentet tregojnë se potencialet e lirimit të metaleve (Ag, Zn etj) të paktën në dendësi jo
shumë të mëdha të rrymës, shpesh janë të barabarta ose pothuaj të barabarta me potencialet e tyre
elektrodike në tretësirë me përqendrim të dhënë d.m.th mbipotenciali i tyre nuk është i madh.
Potencialet e lirimit të gazeve, edhe kur dendësia e rrymës është e vogël, mund të jenë shumë më
të mëdha se potencialet e tyre elektrodike. Mbipotencialet varen shumë nga materiali i
elektrodës, nga gjendja e sipërfaqes së saj dhe nga disa faktorë të tjerë.
Me rritjen e dendësisë së rrymës I, mbipotneciali rritet shumë. Lidhja ndërmjet tyre, të paktën për
hidrogjenin, paraqitet me barazimin e Tafelit:
  a  b ln I (3)
Ku a dhe b janë konstante emperike që ruajnë vlerat e tyre vetëm në temperaturë konstante, në
tretësira me përbërje të caktuara në elektroda me material dhe gjendje të caktuar etj.
Dukuria e mbipotencialit nuk ka vetëm rëndësi teorike, por edhe rëndësi praktike, sidomos
mbipotenciali i hidrogjenit. Kështu lirimi i disa metaleve me anë të elektrolizës si Fe, Pb, Zn të
cilët qëndrojnë më lartë se hidrogjeni në radhën e tensioneve, bëhet vetëm meqë kanë
mbipotencial shumë më të vogël se mbipotenciali i hidrogjenit në këto metale, sidomos në
dendësi të mëdha rryme. Prandaj, potenciali i lirimit të hidrogjenit bëhet më i madh se potenciali
i lirimit të këtyre metaleve. Përdorimi i akumulatorëve prej plumbi është i mundshëm vetëm në
saje të mbipotencialit të lartë të hidrogjenit. Në raste të tjera p.sh përfitimi elektrolitik i
hidrogjenit, mbipotenciali, përkundrazi, është i padëshirueshëm, sepse shkakton rritjen e
shpenzimit të energjisë elektrike.