5.

Ang Ating Kasaysayan: Primarya at Sekundaryang Batis

Mga Batis Pangkasaysayan
Batis- isang gamit mula sa nakaraan o testimonya na may kinalaman sa nakalipas kung saan
ibinabatay ng historyador ang kanyang sariling pagtatampok ng nakaraan
May nakikita o nahahawakang labi mula sa nakaraan
Mga Batis na Nakasulat
1. Mga materyales na Limbag
• Libro, magasin, jornal
• Travelogue
• Transkripsyon ng isang talumpati
2. Manuskrito ( nakasulat-kamay o nakatype sunalit hindi pa nailimbag )
• Mga dokumento mula sa artsibo o sinupan
• Memoirs, talaarawan
Mga Halimbawa ng mga batis na nakasulat:
✓ Jornal (Journal) ni Antonio Pigafetta na ginawang aklat

✓ Isang kontrobersyal na edisyon ng Time Magazine tampok ssi US President Donald Trump
at kanyang mga polisya tungkol sa imigrasyon
 ✓ Isang memoir na isinulat ni Lourdes Montinola tungkol sa kanya at sa kanyang pamilya
noong ikalawang digmaang pandaigdig

Mga Batis na ‘Di Nakasulat

• Kasaysayang Pasalita
• Artifact
• Labi
• Fossil
• Gawang-sining
• Videorecording
• Audiorecording
Mga Halimbawa ng mga batis na di nakasulat:
✓ Isang tao na nagbibigay ng kanyang personal na tala sa Batas Militar noong panahon ng
rehimeng Marcos

✓ Isang Death mask na nadiskubre sa Oton, Iloilo. Ayon sa National Historical Commission
of the Philippines, ito ay ginawa sa pagitan ng 1300-1400 AD na ginamit upang takpan ang
mga mata at ilong ng mga pumanaw
 ✓ Isang parte ng bungo na natagpuan sa kuweba ng Tabon sa Palawan na ayon National
Historical Commission of the Philippines, ang taong ito na nabuhay 16,500 na taon na ang
nakakaraan!

✓ Isang videorecording tungkol sa Maynila noong ikalawang digmaang pandaigdig mula sa

Smithsonian Institution
https://www.youtube.com/watch?v=y6ok97Q98l4

https://www.youtube.com/watch?v=Cvmin4VK3m4
Ano ang Primaryang Batis?
➢ Testimonya ng isang taong nakasaksi ng kaganapan
➢ “A primary source must have been produced by a contemporary of the event it narrates”
➢ “A primary source is a document or physical object which was written or created during
the time under study”
➢ “These sources were present during an experience or time period and offer an inside view
of particular event”
➢ “Primary sources provide first-hand testimony or direct evidence concerning a topic
under inverstigation
➢ They are created by witnesses or recorders who experienced the events or conditions
being documented
➢ “These sources are created at the time when the events or conditions are occurring, it
can also include autobiographies, memoirs, and oral histories recorded later”
➢ “Primary sources are characterized by their content, regardless of whether they are
available in original format, in microfilm/ microfiche, in digital format, or in published
format”
Apat na Kategorya ng Primaryang Batis

• Mga Batis na Nakasulat

• Imahen o Larawan
• Artifact
• (Oral/Pasalita na) Testimonya
Ilang mga halimbawa ng mga Primaryang Batis
 1. Talaarawan (diary) at mga sulat (correspondence)
2. Mga orihinal na dokumento tulad ng sertipiko ng kapanganakan, binyag, kasal, at
kamatayan
3. Sariling talambuhay (autobiography) at manuskrito (manuscript)
4. Interview, Speeches, at oral na kasaysayan
5. Mga dokumento ng gobyerno (Saligang batas, batas, desisyon ng mga korte, mga
panuntunan o regulasyon, at mga datos)
6. Journal article na may bagong pagtuklas
7. Report sa pahayagan
8. Artifact, labi, at fossil
9. Mga gawang sining at literatura
Ano ang mga Sekundaryang Batis?
➢ “A Secondary source interprets and analyzes primary sources. These sources are one or
more steps removed from the event”
➢ Secondary sources may have pictures, quotes or graphics of primary sources in them”
➢ Ang mga sekundaryang batis ay nagbibigay pagsusuri, interpretasyon, o pagbibigay diin
sa mga primaryang batis. Madalas nilalaman nito ang mga sintesis (synthesis) paglalahat
(generalization), interpretasyon, ebalwasyon ,at komentaryo ng may layong manghikayat
ng mambabasa. Ito ay mga paglalarawan o pagpapaliwanag ng mga primaryang batis.
Ilang mga halimbawa:
1. Journal article na may pagsusuri sa mga ibang research
2. Teksbuk
3. Diksyonaryo at encyclopaedias
4. Mga libro na may pagsusuri at interpretasyon
5. Mga komentaryo sa politika
6. Talambuhay
7. Thesis at disertasyon
8. Editoryal sa pahayagan
9. Kritisismo sa literatura, sining, at musika
 6. Kritisismong Pangkasaysayan
KRITISISMONG PANGKASAYSAYAN
➢ Ang kritisimong pangkasaysayan ay isang pagtingin sa katotohanan sa kasaysayan. Bilang
batayang datos o impormasyon, ang mga tala na ito ang nag uugnay sa nakaraan at
pangkasalukuyang kamalayan ng isang lipunan.
Bilang panimula, panoorin ang maikling video tungkol sa kritisismong pangkasaysayan:
https://www.youtube.com/watch?v=f2_IyVbGE2Q
➢ Ang Kritisismong Pangkasaysayan o historical criticism ay nahahati sa dalawa;
1. Ang kritisismong panloob (internal criticism) at
2. Kritisismong panlabas (external criticism)
➢ Internal Criticism – After the source is authenticated, it asks if the source is accurate, was
the writer or creator competent, honest, ad unbiased? How long after the event
happened until it was reported? Does the witness agree with other witnesses?
➢ External Criticism – Ask if the evidence under consideration is authentic. The researcher
checks the genuineness or validity of the source. Is it what it appears or claims to be? Is it
admissible as evidence?
Mga Mahahalagang Pamamaraan sa Pagsusuri ng mga Dokumento (Howell at Prevenier, 2001):
1. Pinagmulan ng dokumento
• Unang tanong ng mga historyador ang pagiging orihinal ng dokumento. Sa ating
kasalukuyang panahon, possible na ang dokumento ay kopya lamang mula sa isng
dokumento ay kopya lamang mula sa isang dokumento (photocopy, faxed, po
scanned)
• Kung ito ay kinopya ng pasulat mula sa orihinal, ang paraan ng g pagkakasulat ay
maaari din sa makapagpabago sa ilang bahagi ng dokumento na magbubunga ng
ibang interpretasyon.
2. Pagkakagawa ng dokumento
• Mahalaga din na malaman kung sino, anong institusyon, opisina, o ahensya, ang
gumawa ng dokumento. Ang dokumento sa kanyang payak na anyo ay nagsasabi
kung saan nagmula ang mga ito.
• Halimbawa, ang dokumento ng binyag noong panahon ng pananakop ng mga
Espanyol, ay nagsasabi ng pagsunod ng pamilyang may-ari ng dokumento ng
binyag, sa patakaran pang-relihiyon ng mga Espanyol sa Pilipinas.
3. Pagiging orihinal ng dokumento
• Sa pagtitiyak kung orihinal ang dokumento, kinakailangan ng mga historyador na
napagaralan ang kultura ng mga nakapaligid sa lugar ng pinagmulan ng
dokumento, para masabi na ito’y orihinal at walang pinagkunan o pinaghanguan
ng ideya
Ang sinasabing tula na sinulat ni Jose Rizal ay masusing pinagaralan ng mga Pilipinong historyador
at ang kanilang konklusyon ay hindi kapani paniwala ito base sa pag aaral ng iba pang mga
dokumento na may kinalaman sa buhay ni Jose Rizal.

4. Kapangyarihan ng nagsulat
• Ang pagiging saksi ng nagsulat sa isang pangyayari ay nagbibigay sa kanya ng
kapagyarihan para sumulat ng tungkol sa nasabing pangyayari.
• Halimbawa, ay ang pangyayari noong 1986 sa EDSA. Ang tala ng mga madre,
sundalo, at mga paring katoliko tungkol sa EDSA, ay malinaw na firsthand
information, tungkol sa naganp noong 1986 sa pagpapatalsik kay Pangulong
Marcos.
Ang kapangyarihan ng nagsulat ay hindi lamang base sa kanyang pagiging saksi o pagkalap ng
mga impormasyon na maituturing na primaryang batis ngunit ang kapangyarihan ng nagsulat ay
may kinalaman din sa kanyang kredibilidad bilang mananaliksik at historyador. Ang kredibilidad
ay hango sa kanyang mga gawa at pagkilala ng samahan na kanyang kinabibilangan
(professional affiliation)
5. Pagiging mapagkakatiwalaan ng mga saksi
• Ang masusing pag-aaral ng katauhan ng saksi ay isang paghamon sa mga
historyador. Dito kinakailangan ang isang paghahambing ng saksi sa ibang
miyembro ng lipunan ukol sa kanyang pagkatao, kulturang pulitikal,
kinatatakutan, koneksyon sa lipunan, at iba pang mahalagang salik ng kanyang
pagkatao.
Ang pag susuri ng mga saksi sa kasaysayan aytila pagsusuri ng saksi sa paglilitis upang
mapatunayan ang kanyang kredibilidad o katotohanan ng kanyang mga salita. Ang kanyang
mga pahayag ay dapat naaayon sa iba pang mga batis o di kaya sa mga pahayag ng iba pang
mga saksi o mayroong koroborosyon (corroboration).
ANG KRITISISMONG PANLABAS
Mahalaga sa pagsusuri ng mga batis ng kasaysayan ang pagtitiyak kung saan, kailan, at sino ang
gumawa ng nasabing batis ng kasaysayan. Ilan sa mahahalagang gamit para ito maisagawa ay
ang mga sumusunod:

• Paleography – pag-aaral ng sinaunang at medyebal na pagsulat o handwriting

• Diplomatics – pag-aaral tungkol sa kritikal na pagsusuri ng mga dokumento o
record
• Archeology – pag-aaral gamit ang mga nahukay sa mga unang tirahan ng mga tao
• Statistics – paggamit ng mga numero para matiyak ang katotohanan ng mga
batis. Magandang halimbawa dito ay demographics o ang siyensya tungkol sa
mga katangian ng populasyon (halimbawa: birth rate, death rate)
Narito ang isang video tungkol sa bagong tuklas na mga mummy sa Egypt. Ayon sa mga
nakatuklas nito, marami pa silang matutuklasan na makakatulong sa mas malawak at malaim na
pag unawa sa unang sibilisasyon sa Ehipto.
https://www.youtube.com/watch?v=SRG7oKDKQLU
Iba pang gamit teknikal

• Sigillography – pag-aaral ng mgaa selyo (wax, tingga, o putik na ginagamit sa mga

dokumento)
Ang mga dokumento na ginamitan ng selyo ay maaring matukoy kung orihinal o hindi sa
pamamagitan ng pagtingin sa materyal na ginamit, pamamaraan ng pag seselyo, disenyo ng
selyo at iba pang mga kaugnay na pamantayan.

• Chronology – pag-aaral ng pagaayos ng mga kaganapan ayon sa panahon ng pangyayari

• Codicology – pag-aaral ng pisikal na katangian ng manuscript
• Papyrology – pag-aaral ng pagsulat sa papyrus
• Epigraphy – pag-aaral ng mga nakasulat sa mga bato o metal
Ang mga letra at mga simbolong ginamit pati na ang pamamaraan ng pagsulat ay magpapakita
ng pagiging tunay ng mga sulatin.

• Heraldy – pag-aaral ng mga sagisag (coat of arms)

• Numismatics – pag-aaral ng mga currency
• Linguistics – pag-aaral ng mga linggwahe at isktruktura
• Genealogy – pag-aaral ng mga relasyon sa pamilya
• Prosopography – kalimitang gamit sa mga pag-aaral ng pang-etniko. Pokus nito ang mga
gamit pangtalambuhay para matiyak ang kinabibilangang lahi o grupong etniko.
Gamit ang mga nabanggit sa itaas, masasabi ng historyador kung ang isang batis ay mali dahil
hindi ito genuine, o ito ay mali dahil meron itong mga paiba-ibang salaysay (inconsistency).
Pagsusuri ng Kapaniwalaan
1. Pagtukoy at pagkilala sa awtor
Hal. Upang matanto kung kapani-paniwala ang kanyang sinasabi, ano ang takbo ng isip, ano ang
mga personal na aktitud
2. Pagtaya ng petsa kung kalian isinulat/nilikha ang dokumento
Hal. Upang matanto kung naaayon sa mga salaysay sa dokumento
3. Kakayahan na magpahayag ng katotohanan
Hal. Gaano siya kalapit sa kaganapan? Gaano ang atensyon na kanyang ibinibigay na halaga at
detalye ng pangyayari
4. Kagustuhan na magpahayag ng katotohanan
e.g. upang masuri kung “sinasadya” ng awtor na magpahayag ng katotohanan o kamalian
Koroborasyon i.e. ang katotohanan sa kasaysayan (historical facts) ay nakasadig sa
independiyenteng testimonya ng dalawa o higit pang mga saksi sa kaganapan
Tatlong Mahahalagang Elemento ng Mabisang Kamalayan at Kaisipang Historikal
1. Pagsasaalang-alang sa iba’t-ibang sanhi ng mga kaganapan
2. Pag-unawa sa konstektong pagkasaysayan
3. Kamalayan higgil sa tema ng “pagpapatuloy at pagbabago” sa kasaysayan
Ibat-ibang sanhi ng mga kaganapan
✓ May iba’t-ibang sanhi o salik na dapat isaaalang-alang na nagbunsod sa mga kaganapan,
ito man ay sa loob ng maikli o mahabang panahon
✓ Pag-usisa sa lahat ng bagay o sirkumstansya na nagbigay-daan sa kaganapan o
pangyayari
Pag-unawa sa Konstektong Pangkasaysayan
✓ Kamalayan kung paano naiiba ang mga panahon sa daloy ng kasaysayan
✓ Pagtutulay sa cultural at temporal gap
✓ Historical Mindedness – paggamit ng mga halagahin, ketegorya na umiiral sa panahong
pinag-aaralan.
Ang kuwento ng mga Tasaday ay maituturing na pinakamalaking kontrobersiya sa kasaysayan
ng Pilipinas sapagkat ang kabuuan ng kuwento ang masusing sinuri hindi lamang ng mga lokal
na historyador ngunit pati ang mga dayuhang eksperto mula sa ibang disiplina pati na ang
midyay.
Pag tuunan ng pansin kung paano sinuri ang kuwento ng mga Tasaday:
https://www.youtube.com/watch?v=Xa4hhLKT6kU
https://www.youtube.com/watch?v=qXs7MIAFVo0

8. Sulat ni Miguel Lopez

Relation of the Filipinas Islands and of the Character and Conditions of their Inhabitants
Miguel Lopez De Legazpi, July 7,1569 Cebu
Ang module na ito ay tumutukoy sa isa sa mga opisyal na liham ni Miguel Lopez de Legazpi kay
Haring Felipe II ng Espanya hinggil sa kanyang ekspedisyon. Maraming pagtatangka (Loaisa,
Saavedra, Ceron, at Villalobos) na ginawa ang Espanya matapos ang matagumpay na paglalayag
ni Magellan sa Pilipinas upang magkaroon ng permanenteng komunidad o settlement.
Mahalaga ang liham ni Miguel Lopez de Legazpi sa kasaysayan ng Pilipinas sapagkat laman nito
ang paglalarawan sa mga naunang nanirahan sa Pilipinas. Ito rin ang isa sa mga naunang
pagsasalarawan sa mga unang Pilipino na dahilan upang mabuo ang pangkalahatang impresyon
ng mga mananakop sa mga ito.
Narito ang kabuuang teksto ng liham ni Miguel Lopez de Legazpi kay Haring Felipe II ng Espanya
na isinalin sa wikang Ingles mula sa Project Gutenberg. Maglaan ng sapat na panahon upang
mas maintindihan ang pagsasalarawan sa mga komunidad sa Pilipinas:
/files/464382/Relation_of_the_Filipinas_Islands_and_of_the_Character_and_Conditions_of_th
eir_Inhabitants(2).pdf
Narito naman ang isang maikling video tungkol kay Miguel Lopez de Legazpi:
https://www.youtube.com/watch?v=xOldVHnwDfs
Kopya ng sinulat ng paring si Andres de Urdaneta na kasamang naglayag ni Miguel Lopez de
Legazpi tungkol sa mga kapuluan ng Pilipinas:
Ilang mahahalagang bahagi:
Relation of the Filipinas Islands and of the Character ad Conditions of their Inhabitants.
July 7, 1569 Cebu
➢ Most Inhabitants live along the coasts and rivers.
Law and Order
✓ The inhabitants of these islands are not subjected to ay law, king, or lord. Although
there are large towns in some regions, the people do not act in concert or obey any
ruling body; but each man does whatever he pleases, take care only of himself and of his
slaves.
✓ He owns most slaves, ad the strongest, can obtain anything he pleases. No law binds
relative to relative, parents to children, or brother to brother. No person favor another,
unless it is for his own interest; on the other hand, if a man in sometime of need,
shelters a relative or a brother in his house, supports him, and provides him with food
for a few days, he will consider that relative as his slave from that time on, and is served
by him.
✓ The recognize neither lord nor rule; and even their slaves are not under great subjection
to their masters and lords, serving them only under certain conditions, and when and
how they please. Should the master be not satisfied with his slave, he is at liberty to
sell him.
✓ When these people give or lend anything to lone another, the favor must be repaid
double, even if between parents and children, or between brothers. At times they sell
their own children, when there is little need or necessity of doing so.
✓ These people declare war among themselves at the slightest provocation, with none
whatever. All those who have not made a treaty of peace with them, or drawn blood
with them, are considered as enemies. Privateering and robbery have a natural
attraction for them. Whenever the occasion present itself, they rob one another, even if
they be neighbors or relatives; and they see and meet one another in the open fields at
nightfall, they rob and seize one another.
The Land and People
✓ The land is fertile, and abounds in all provisions common tot his region. If at times some
places lack the necessaries of life, it is because the natives are the laziest people in the
world, or because they are forced to leave their towns through war or for other reasons.
✓ The land is neither sowed nor cultivated. Another provisions is, that they have so little
authority over their slaves. They are satisfied with what is necessary for the present, and
are always more ready to rob their neighbors of their possessions, than to work and
cultivate their own land.
 ✓ More or less gold is found in all these islands; it is obtained from the rivers, and in some
places, from the mines, which the natives work. However, they do not work the mines
steadily, but only when forced by necessity; for because of their sloth and the little work
done by their slaves, they do not even try to become wealthy, nor do they care to
accumulate riches.
✓ When a chief possesses one or two pairs of earrings of very fine gold, two bracelets, and
a chain, he will not trouble himself to look for any more gold. Any native who possesses
a basketful of rice will not seek for more, or do any further work, until it is finished.
✓ All these things permit us to infer that, if the mines we worked steadily and carefully by
Spaniards, they would yield a great quantity of gold all the time.
✓ There are places kin these islands where pearls can be found, although they are not
understood or valued by the natives; therefore they do not prize them, or fish for them
✓ Cinnamon is also to be found here, especially in the island of Mindanao, where a large
quantity of its gathered on the headland called Quavit, and in Samboaga and othe rpart
of the said island. In some places we have seen pepper trees and other drugs which the
natives do not value or cultivate – from which, with care and cultivation, they might
derive and obtain profit.
✓ Thus partly though commerce and partly through the articled of commerce, the settlers
will increase the wealth of the land in a short time. In order to attain this, the first and
foremost thing to be attempted is colonization and settlement. Through war and
conquest, carried on by the soldiers, who have no intention to settle or remain in this
country, little or no profit will result; for the soldiers will rather impoverish the land than
derive profit from it.
✓ If your Majesty looks forward to this land for greater and richer things, it is necessary to
its people, and to have a port here; for this land has many neighbors and is almost
surrounded by the Japanese islands, China, Xava Javal, Borney, the Maluros, and Nueva
Guinea. Any one of these lands can be reached in a short time.
This Country is Salubrious and has a Good Climate. It is a well-provisioned, and has good ports,
where can be found abundance of timber, planking, and other articles necessary for the
building of ships. By sending here workmen, sails, and certain articles which are not to be found
here, ships could be built at little cost.
I belive that these natives be easily subdued by good treatment and display of kindness; for
they have no leaders, and are so divided among themselves and have so little dealing with one
another - never assembling to gain strength, or rendering obedience one to another. If some of
them refuse at first to make peace with us, afterward, on seeing how well we treat those who
have already accepted our friendship, they are induced to do the same. But if we undertake to
subdue them by force of arms, and make war on them, they will perish, and we shall lose both
friends and foes; for they readily abandon their houses and towns for other places, or
precipitately disperse among the mountains and uplands, and neglect to plant their fields.
Consequently, they die from hunger and other misfortunes.
One can see proof of this in the length of time which it takes them to settle down again in a
town which has been plundered, even if no one of them has been killed or captured. I believe
that by peaceful and kindly means, they will be easily won over, although it may take some time
to do so because, in all towns where Spaniards have brought peace and not destruction, the
natives have always begged for friendship, and have offered to ;pay tribute from what they
gather and own in their lands.
These natives will be easily converted to our holy Catholic faith, for most of them are heathens,
excepting the natives of Borney and Lucon (who are chiefly Moros) a few converted chiefs of
these islands. These Morons have little knowledge of low which they profess, beyond practicing
circumcision and refraining from pork. The heathens have no law at all. They have neither
temples nor idols, nor do they offer any sacrifices. They easily believe what is told and
presented forcibly to them.
They hold some superstitions, such as the casting of lots before doing anything, and other
wretched practices – all of which will be easily eradicated, if we have some priest who know
their language, and will preach to them. Certainly, there is a great opportunity to serve God,
our Lord, and to expand and extol or Holy Catholic Faith, id our sins do not hinder to work.
Marriage among these native sis a kind of purchase or trade, which the men make; for they pay
and give money in exchange for their women, according to rank of the parties. The sum thus
paid is divided among the parents and relatives of the woman. Therefore the man who has
many daughters is considered rich.
After marriage, whenever the husband wishes to leaves his wife, or to separate form hem he
can do so by paying the same sum of money that he gave her. Likewise the woman can leave
her husband, or separate from him, by returning the double of what he gave for her.
The men are permitted to have two or three wives, if they have money enough to buy and
support them. The men treat their wives well, and love them according to their habits and
customs – although they are all barbarians and have no manner or politeness.
Narito naman ang isang sinulat ni Ambeth Ocampo tungkol sa liham ni Miguel Lopez de Legazpi.
https://opinion.inquirer.net/105173/painfully-relevant-21st-century