Module 1: Historya; Tumpak o Ligwak

I. Definition of History; Primary and Secondary Sources

Kasaysayan

Itinuturing ng istoryador, arkeologo, at ng publiko ang kasaysayan bilang isang hindi nagbabagong pundasyon.Ito ay
binubuo ng mga nakaraang kaganapan pati na rin ang memorya, pagtuklas, koleksyon, organisasyon, presentasyon, at
interpretasyon ng mga kaganapan.
Ang kasaysayan o History sa ingles ay ang pag-aaral ng nakaraan na maaaring makuha mula sa mga nailarawan, nasulat o
nalathala na dokumento, at iba pang mga kaalaman sa nakaraan gamit ang mga makasaysayang mapagkukunan gaya ng
oral account, sining at materyal na artifact. , at mga ecological marker.

Mga Elemento ng Kasaysayan

Ang mga elemento ng kasaysayan ay maaaring hatiin sa dalawang bahagi. Bilang nakasulat na materyal at hindi nakasulat
na materyal.

Nakasulat na materyal: Ang nakasulat na materyal ng pagsulat ng kasaysayan ay kinabibilangan ng panitikan, mga
pahayag sa ibang bansa, mga dokumento atbp. Ang ilang impormasyon ay makukuha sa iba't ibang mga akdang lokal na
panitikan.

Hindi nakasulat o materyal: Ang materyal kung saan tayo kumukuha ng iba't ibang makasaysayang impormasyon
tungkol sa partikular na oras, lugar o tao ay ang ebidensya ng pinagmulan. Ang mga palatandaan ng pinagmulan ay ang
hindi nakasulat na materyal. Halimbawa: pera, bato, haligi, tanso, mga gusali atbp. Ito ang mga palatandaan nito,
siyentipikong mga eksperimento at pagsusuri na nagbibigay sa mga tao ng pakiramdam ng pampulitika, panlipunan,
pang-ekonomiyang sitwasyon.

Gayundin, ang Kasaysayan ay dapat na nakabatay sa mga dokumento. Mayroong dalawang kategorya na tumutukoy sa
kasaysayan, tradisyonal at bagong kasaysayan.

Tradisyonal na Kasaysayan

Iniisip ng mga tradisyunal na istoryador ang kasaysayan bilang mahalagang salaysay ng mga pangyayari. Ang tradisyunal
na kasaysayan ay nag-aalok ng isang pananaw mula sa itaas, dahil ito ay palaging nakatuon sa mga dakilang gawa ng mga
dakilang tao, estadista, heneral, o paminsan-minsan ay mga simbahan. Ang natitirang sangkatauhan ay inilaan ng isang
maliit na papel sa drama ng kasaysayan. Ang pagkakaroon ng panuntunang ito ay ipinahayag sa pamamagitan ng mga
reaksyon sa mga labag sa batas nito. Ayon sa tradisyunal na paradigm, ang Kasaysayan ay layunin. Ang gawain ng
mananalaysay ay bigyan ang mga mambabasa ng mga katotohanan.

Bagong Kasaysayan
Itinatag ni James Harvey Robinson noong unang bahagi ng ika-20 siglo ang isang diskarte sa pagdidisiplina na
sumusubok na gamitin ang kasaysayan upang maunawaan ang mga kontemporaryong problema. Ang Nouvelle histoire,
isang kilusang Pranses sa pag-aaral na nag-de-emphasize sa pag-aaral ng rote. Ang pilosopikal na pundasyon ng bagong
kasaysayan ay ang ideya na ang realidad ay panlipunan o kultura. Ang bagong kasaysayan ay higit na nababahala sa
pagsusuri ng mga istruktura.

Ito ay naturing pinakamalaking problema para sa mga bagong mananalaysay, gayunpaman, ay tiyak na ang mga
mapagkukunan at pamamaraan. Iminungkahi na noong nagsimulang magtanong ang mga mananalaysay ng mga bagong
uri ng mga katanungan tungkol sa nakaraan, upang pumili ng mga bagong bagay ng pananaliksik, kailangan nilang
maghanap ng mga bagong uri ng mga mapagkukunan upang madagdagan ang mga opisyal na dokumento. Ang ilan ay
bumaling sa oral history, iba sa ebidensya ng mga imahe at ang iba sa mga istatistika. Napatunayang posible ring muling
basahin ang ilang uri ng opisyal na mga tala sa mga bagong paraan. Ang mga mananalaysay ng kulturang popular,
halimbawa, ay lubos na gumamit ng mga rekord ng hudisyal, lalo na ang mga interogasyon ng mga suspek.

Sa Kasaysayan mayroong dalawang uri ng mga mapagkukunan: pangunahin mapagkukunan at pangalawang

mapagkukunan. Ang pangunahing pagkakaiba sa pagitan ng pangunahin at pangalawang mapagkukunan ay kung kailan
ginawa ang mga ito. Upang matukoy kung pangunahin o pangalawang pinagmulan ang isang partikular na pinagmulan,
kailangan mong matuklasan ang oras ng paglikha nito.

Pangunahing pinagmumulan

(nakasaksi); unang-kamay na ebidensya o mga salaysay ng isang makasaysayang pangyayari o yugto ng panahon. Kabilang
sa mga pangunahing mapagkukunan ang mga talaarawan, mga journal, mga tala, mga ulat, at mga artikulo.

Pangalawang Pinagmumulan

(hindi nakasaksi) ay ang mga interpretasyon o pagsusuri ng mga pangunahing mapagkukunan. Maaaring kabilang sa mga
pangalawang mapagkukunan ang mga aklat-aralin, artikulo, website, at aklat. Ang mga pangalawang mapagkukunan ay
karaniwang hindi bababa sa isang hakbang na inalis mula sa kaganapan at makakatulong sa mga mambabasa na
maunawaan ang konteksto at kahalagahan ng mga pangunahing mapagkukunan.

II. How to sight and stop spreading misinformation

Alam natin na para patunayan ang isang bagay kailangan nating magkaroon ng ebidensya na nagpapatunay ng
katotohanan. Sa kasaysayan mayroong dalawang kritisismo sa pagsusuri sa mga pinagmumulan, ang panlabas at
panloob na kritisismo (internal and external criticism). Ang panlabas na pagpuna ay tumutukoy sa pagsusuri ng
isang pinagmulan o isang pag-uugali mula sa isang panlabas na pananaw. Ito ay ang proseso ng pagpapatunay sa
pagiging tunay at bisa ng isang pinagmulan. (ang kalidad ng pagiging totoo). Samantala, ang Panloob na
kritisismo ay tumutukoy sa pagsusuri ng isang pinagmulan o isang pag-uugali mula sa isang panloob na
pananaw. Ito ay ang proseso ng pagpapanumbalik ng kahulugan at intensyon ng isang teksto.
Sa panahon ngayon, sa makabagong mundo madali na lang magpakalat ng impormasyon gamit ang teknolohiya
lalo na online o gamit ang mga social media platfroms. Gayunpaman, bagama't nakakatulong ito sa atin na
makipag-usap at magbigay ng kaunting kaginhawahan, ang pagkalat ng maling impormasyon ay malaking isyu
pa rin. Ngayon, kaugnay ng kung ano ang nais ipahayag sa atin ng modyul na ito, ibabahagi natin kung paano
makita at itigil ang pagkalat ng maling impormasyon at siguraduhing tama ang ating mapagkukunan. Narito ang
ilang paraan:

Turuan ang iyong sarili: Alamin kung paano tukuyin ang maling impormasyon at disinformation. Suriin ang
pinagmulan ng impormasyon at i-verify ito sa iba pang mga mapagkukunan.

Kilalanin ang iyong mga kahinaan: Magkaroon ng kamalayan sa iyong mga bias at kung paano sila
makakaapekto sa iyong paghatol.

Isaalang-alang ang pinagmulan: Suriin ang kredibilidad ng pinagmulan ng impormasyon. Ito ba ay isang
kagalang-galang na organisasyon ng balita o isang kilalang propaganda outlet?

I-pause: Huwag agad na magbahagi ng impormasyon. Maglaan ng ilang sandali upang isipin kung ito ay totoo o
hindi.

Magkaroon ng kamalayan sa iyong mga damdamin: Ang maling impormasyon ay maaaring idisenyo upang
pukawin ang isang emosyonal na tugon. Huwag hayaan ang iyong mga emosyon na ulap ang iyong paghuhusga.

Kung may nakikita ka, magsabi ng isang bagay: Kung nakakita ka ng isang tao na nagkakalat ng maling
impormasyon, magalang na itama sila at magbigay ng tumpak na impormasyon.

Kung makakita ka ng ibang tao na tumayo, tumayo kasama nila: Suportahan ang iba na lumalaban sa maling
impormasyon.

Iwasang tanggihan ang isang pangungusap na naglalaman ng mga maling katotohanan: Maaari nitong palakasin
ang maling impormasyon sa isipan ng mga tao.

Huwag ulitin ang maling pag-aangkin: Maaari itong magbigay ng higit na pagkakalantad at gawin itong mas
kapani-paniwala.

Huwag magbahagi ng disinformation: Ang pagbabahagi ng disinformation ay maaaring makatulong sa pagkalat

pa nito.

Labanan ang tuksong mag-retweet, mag-quote ng tweet, o magbahagi ng screenshot ng disinformation.

 Module 2: Sino Ako; Kauriang Panlipunan sa Lipunang Bisaya

Inilarawan ni Juan de la Isla, noong 1565, ang istrukturang panlipunan ng Bisaya gamit ang tatlong uri. Ang pinaka-puno o
datu ay ang mga kabalyero, sinundan ng mga timagua o timawa na mga mamamayan, at panghuli, ang mga oripes o oripun
na mga alipin.

Dito, may tinuturing na sistema na tinatawag na open class system, ito ang stratipikasyon na may kakayanan at kapangyarihan
ang mga indibidwal na bumaba o tumaas ang kanilang antas o katayuan sa lipunan batay sa sarili nilang aksiyon. Ang katayuan sa
lipunan ng isang tao ay kadalasang nakabatay rin sa kasarian at pinagmulan nilang pamilya. Dagdag pa rito, nag papaliwanag ito
kung bakit makikita natin sa ilustrasyon na ginamit para sa open class na sistema ay, biyak biyak ang mga linya bawat kategorya ng
antas bagama’t tanggap at bukas ang ideya ng mga tao sa lipunan na’to ang pagbabago ng mga antas. Ang kanilang panlipunang
kadaliang mapakilos ay nakabatay sa sarili nilang aksyon. Ngunit meron tatlong pangunahing rason o sitwasyon kung saan ang
mga pamilyang nasa mababang antas ay maaring makamit ng mas mataas na antas o ang mga indibidwal na mataas ang antas ay
bumagsak o bumaba ang antas; Sa paraang ng pagpapakasal, pagtubos, at pagpapabaya o pag-iwan ng responsibilidad.

Sa antas panlipunan ng bisaya, may dalawang istraktura na naglalarawan, ang Animal Kingdom at Boxer Version. Ang animal
kingdom ay itinuring ng mga Bisaya ang kanilang istrukturang panlipunan na napaka normatibo kaya pinalawak pa nila ito sa
matalinghagang kaharian ng hayop. Ang maliliit na berdeng loro ay kumakatawan sa oripun, ang mga berdeng may pulang dibdib
ay kumakatawan sa timawa, at ang mga may maningning na pula at berdeng balahibo ay kumakatawan sa datu. Ayon naman sa
bersyon ng Boxer, natagpuan ng mga nagkalat na inapo ang kanilang mga lugar sa iba't ibang lugar ng bahay. Ang mga panloob
na silid ay inookupahan ng mga panginoon at pinuno, na kilala bilang mga datu, sila ay may hawak na awtoridad at nag-uutos ng
paggalang. Ang pangunahing sala ay pinaninirahan ng mga kabalyero at hidalgo, na tinatawag na timawa, na nagtamasa ng
kalayaan at pribilehiyo. Ang mga alipin, na tinatawag na oripun, ay nakatayo sa likod ng mga pader. Ang kusina, kung saan ang
mga negros (tumutukoy sa mga mula sa mga burol ng Philippine Islands) ay nagtago sa mga kaldero at kalan. Panghuli, ang mga
lumabas ng bahay ay pinaniniwalaang nagmula sa ibang mga bansa, na naggalugad sa iba't ibang lugar.

Atin naman talakayin ang tatloong antas. Una, ang mga Datu ay ang may hawak na posisyon ng awtoridad sa chiefdom-(isang
pederasyon ng mga pinuno na may personal na alyansa), ngunit wala silang kapangyarihan sa mga sakop o teritoryong kontrolado
ng mga sumusuportang pinuno. Maaaring mawalan ng pribilehiyo ang isang oripun kung ang siya ay nakagawa ng isang krimen
tulad ng pangangalunya o pagpatay at hindi niya kayang bayaran ang parusa, siya ay ma oobligang manatili bilang isang alipin. Iba
pang pwedeng maging rason ay kung ang isang datu ay una walang kakayahang impluwensyahan ang mga desisyon, pangalawa,
ang kanyang mga tagasunod ay iiwan siya sa pabor ng isa pang pinuno, at pang huli ay kung ang isang kilalang pamilya ay madakip
sa panahon ng pakikidigma sa pagitan ng mga barangay. Ang mga Timawa naman ay tinaguriang malaya dahil sa kanilang mga
ninuno na naglingkod sa datu. Upang makilala ang mga ito, tinukoy sila ni Loarca bilang "totoo" o "kinikilalang" timawa.

Samantala, ang mga Oripun ay nabangit na sila ang pinaka mababa sa antas ngunit posible pa rin ang pag angat nila sa lipunan
at ito ay naiimpluwensyahan ng mga lokal na kalagayang pang-ekonomiya tulad ng mga pananim, pamilihan, pangangailangan sa
paggawa, at ang laki ng populasyon ng mga mas mataas na antas.

Ang pag-angat ng Oripun sa uri ng lipunan ay naka base sa kanilang mga estado at oportunidad na sumasalamin sa kanilang
kalagayang pang ekonomiya. Mga ilang dokumentadong halimbawa na nagpapakita ng pag angat ng Oripun sa uri ng lipunan.
Kung ang Oripun ay itinuturing na isang “Horohan” na kilala sa pag ganap ng mababang uri ng serbisyo na pang militar at para
sa “Mamamahay” sila ay pwede makilahok sa mga pagsalakay ngunit kaunti ang bahagi na kanilang matatanggap mula sa
nangyaring pagsalakay kumpara sa “Timawa”. Kung ang isang Oripun ay nakilala sa kanyang kagitingan at nag karoon ng
maraming tagasunod, mayroon posibilidad na siya ay maging isang Datu, ngunit siya pa din ay obligado na maisakatuparan ang
kanyang mga obligasyon sa kanyang sinusunod na Datu.

May mga pagkakataon o sitwasyon din sa kanilang antas ang dapat nating maintindihan. Una, kapag ang isang Maharlika ay
may mga anak sa isang Oripun, ang mga anak at ang ina ay magiging malaya, ngunit kung ang isang malayang babae o isang
babaeng Maharlika, ang mga bata lamang ang naging malaya, bagaman ang ama ay maaaring magkaroon ng pagkakataon, ngunit
sila ay karaniwang nananatiling isang Oripun. Atin ding tatandaan na hindi dapat natin isalin ang “oripun” bilang “slave” dahil sa
lipunang Bisaya, ang terminong "oripun" ay tumutukoy sa mga indibidwal na nasa mas mababang uri o katayuan. Ang pagiging
sensitibo sa kultura ay mahalaga kapag isinasalin ang termino. Upang maiwasan ang maling representasyon, mas mabuting
gumamit ng mga paglalarawan na sumasaklaw sa mga katangian na nauugnay sa "oripun" sa lipunang Bisaya, sa halip na umasa
lamang sa direktang pagsasalin ng "alipin." bagamat maari ito mag bigay ng maling mensahe.

Ang panlipunang uri ay isang paraan ng pagkakategorya ng mga tao batay sa kanilang kalagayang pang-ekonomiya at antas sa
lipunan. Mahalagang pag-aralan ang mga social class dahil tinutulungan tayo nitong mas lubos na maunawaan ang kasaysayan ng
ating bayan, kung paano nararanasan ng iba't ibang antas ng tao ang buhay at kung paano sila tinatrato ng iba. Tinutulungan din
tayo nitong maunawaan kung paano nagkakaroon at paano mapapanatili ang hindi pagkakapantay-pantay ng lipunan . Sa
pamamagitan ng pag-aaral ng mga antas sa lipunan, matututuhan natin ang tungkol sa mga paraan ng pag-uuri ng mga tao sa mga
grupo batay sa mga salik tulad ng kita, kayamanan, hanapbuhay, at edukasyon.
Tatalakin natin ang mga uri ng antas sa lipunang Bisaya at ang kani-kanilang tungkulin. Inilarawan ni Juan de
la Isla, noong 1565, ang istrukturang panlipunan ng Bisaya gamit ang tatlong uri. Ang pinaka-puno o datu ay
ang mga kabalyero, sinundan ng mga timagua o timawa na mga mamamayan, at panghuli, ang mga oripes o
oripun na mga alipin.

Ang mga datu ay ang may hawak na posisyon ng awtoridad sa chiefdom. Ang chiefdom ay isang pederasyon
ng mga pinuno na may personal na alyansa. Ang mga datu ay walang kapangyarihan sa mga sakop o
teritoryong kontrolado ng mga sumusuportang pinuno. Isa pang pribilehiyo na meron sila ay malaya silang mag
dalubhasa sa kanilang mga aktibidad at makaipon ng kayaman. Dagdag pa rito na ang pinagmumulan ng kapangyarihan
nila ay sa mayroon silang kontrol sa lokal at dayuhang kalakalan.

Nabanggit na natin ang kabuuang katayuan ng isang datu sa lipunan. Ngunit, isa pa rin siyang tao na posibleng mawalan
ng titolo. Dito papasok ang tanong, kailan mawawalan ng prestihiyo ang datu at kailan siya maaring bumagsak?

Ito ay kung ang isang datu ay nakagawa ng isang krimen tulad ng pangangalunya o pagpatay at hindi niya kayang
bayaran ang parusa, siya ay ma oobligang manatili bilang isang alipin. Iba pang pwedeng maging rason ay kung ang
isang datu ay una walang kakayahang impluwensyahan ang mga desisyon, pangalawa, ang kanyang mga tagasunod ay
iiwan siya sa pabor ng isa pang pinuno, at pang huli ay kung ang isang kilalang pamilya ay madakip sa panahon ng
pakikidigma sa pagitan ng mga barangay.

Ang pangalawang antas ay ang mga Timawa. Sila ay binubuo ng mga karaniwang tao o sa salitang ingles ay
mga commoners. Tinagurian sila na malaya dahil nagmula sa mga anak o inapo ng mga karaniwang asawa o
alipin sa mga kanilang mga ninuno na naglingkod sa datu. Ang mga “Matitimawa” ay ang tawag sa mga alipin
na nagkaroon ng pagkakataon na lumaya o nagkaroon ng kalayaan. Dito naipapakita na mayroong posibilidad
ang pagbabago ng antas sa lipunan noon. Bukod pa rito, makikita rin natin ang katayuan nila sa lipunan sa
pananamit. Ito ay sumasalamin sa katayuan sa loob ng lipunang Bisaya. Ang mga timawa ay nakasuot ng
pangunahing damit na tinatawag na "malong," habang ang mas prestihiyosong damit na kilala bilang
"lihin-lihin" ay karaniwang ginagamit para sa pampublikong pagpapakita at pormal na pagtitipon.

Ang huling antas na nakalagay sa ilustrasyon ay ang mga Oripun.Karamihan sa mga mamamayan sa Visayas
bago ang pagdating ng mga Espanyol ay bahagi ng oripun kung saan may mga indibidwal sa loob ng klase na
ito ay karaniwang nagdadala ng mga bata na kabilang sa parehong panlipunang uri. Sa loob ng klase ng
oripun, may mga pagkakaiba batay sa kaayusan ng pamumuhay. Ang hayohay o ayuey ay nakatira sa bahay
ng kanilang amo at itinuturing na nasa ibaba ng oripun social scale, habang ang mamahay o tuhay ay nakatira
sa kanilang sariling mga bahay at bukid.

Nabangit na sila ang pinaka mababa sa antas ngunit posible pa rin ang pag angat nila sa lipunan at ito ay
naiimpluwensyahan ng mga lokal na kalagayang pang-ekonomiya tulad ng mga pananim, pamilihan,
pangangailangan sa paggawa, at ang laki ng populasyon ng mga mas mataas na antas. Ang mga utang at ang
mga bahagyang balanse nila ay kadalasang binabayaran ng kanilang mga may-ari ng alipin upang angkinin
sila. Kumbaga, tinutubos sila kapalit ng serbisyo.

Dagdag pa rito, ang katayuan ng Oripun sa lipunan ay maari pa din mabago bagaman ito ay naka base sa
mga estado at oportunidad. Kung ang isang Oripun ay nakilala sa kanyang kagitingan at nag karoon ng
maraming tagasunod, mayroon posibilidad na siya ay maging isang Datu, ngunit siya pa din ay obligado na
maisakatuparan ang kanyang mga obligasyon sa kanyang sinusunod na Datu.

Tribya: Bakit bawal isalin ang "oripun" bilang "alipin?

Sa lipunang Bisaya, ang terminong "oripun" ay tumutukoy sa mga indibidwal na nasa mas mababang uri o
katayuan. Ang pagiging sensitibo sa kultura ay mahalaga kapag isinasalin ang termino. Upang maiwasan ang
maling representasyon, mas mabuting gumamit ng mga paglalarawan na sumasaklaw sa mga katangian na
nauugnay sa "oripun" sa lipunang Bisaya, sa halip na umasa lamang sa direktang pagsasalin ng "alipin."
bagamat maari ito mag bigay ng maling mensahe.

Signifance

Ang panlipunang uri ay isang paraan ng pagkakategorya ng mga tao batay sa kanilang kalagayang
pang-ekonomiya at antas sa lipunan. Mahalagang pag-aralan ang mga social class dahil tinutulungan tayo
nitong mas lubos na maunawaan ang kasaysayan ng ating bayan, kung paano nararanasan ng iba't ibang
antas ng tao ang buhay at kung paano sila tinatrato ng iba.
Ito ay para maunawaan kung paano nagkakaroon at paano mapapanatili ang hindi pagkakapantay-pantay ng
lipunan. Ang mga na ito antas ay nag papakita ng organisasyon o pag kaka-ayos ng takbo sa lipunan. Sa
pamamagitan ng pag-aaral ng mga antas sa lipunan, matututuhan din ang tungkol sa mga paraan ng pag-uuri
ng mga tao sa mga grupo batay sa mga salik tulad ng kita, kayamanan, hanapbuhay, at edukasyon.

Module 3: Mga Dating Kasintahan ni Inang Bayan

I. Spanish
 Ang introduksyon ng katolisismo.
- Ang pinakaprominenteng impluwensya ng mga Espanyol ay ang pagpapakilala ng
katolisismo sa Pilipinas noong ikalabing-anim na siglo. Ang mga unang
pakikipag-ugnayan ay ginawa noong 1521. Ang unang misa ay ipinagdiwang sa
Limasawa matapos na hindi sinasadyang mapunta si Magellan at ang kanyang mga
sundalo sa isla ng Homonhon, at si Humabon at ang kanyang mga tagasunod ay
napagbagong loob sa Cebu. Gayunpaman, hindi nagsimula ang bagong
pananampalataya hanggang sa dumating si Legaspi noong 1565 at kinuha ang mga isla
para sa Koronang Espanyol.
-
- Upang mapabilis ang proseso ng konbersyon at magsagawa ng administratibong kontrol
sa mga naninirahan o sinakop, pinakilala ng mga Espanyol ang isang patakaran ng
pagsasama-sama ng mga nakakalat na pamayanan sa maliliit na nayon na kilala bilang
cabeceras. Sa bawat cabecera ay mayroon isang simbahan ang itinayo sa sentro nito.
- Dito nakuha ang inspirasyon ng Intramuros (See page chuchu)

Noong lumago ang bayan ng Maynila sa pakikipaglakal mula sa iba’t ibang bansa, nakita ng Pirata na si
Limahong ang potensyal nito at nag simula ng gera at nag resulta sa pagsunog ng bagong bayan ng Maynila
ngunit agad rin natalo ng mga Espanyol si Limahong. Pagkatapos ng mga banta ng mga pirata, pagaaklas at
pagbabanta ng mga hapon, nag pag tansyahan ng mga Espanyol na itayo muli ang lungsod gamit ang bato at
kasabay nito ang pagtayo ng mga pader at depensa ng lungsod. Si Gobernador Heneral Dasmarinas ang nag
asiwa sa pagpatatayo ng mga pader at ang mga tore o balwarte gamit ang bato o adobe na nag mula sa
Guadalupe at San Mateo. Ito ay Itinayo na matatagpuan malapit sa bukana ng Ilog Pasig na nagpoprotekta
mula sa mga dayuhang Mananakop.

Ngayon ay muling naisilang ang bayan ng Maynila at ang tinatawag natin sa kasalakuyang panahon na
Intramuros. Ang Intramuros ay salitang latin na nangangahulang sa loob ng mga pader o 'walled city' at dito
naitayo ang mga engradeng tahanan, palasyo, institusyon, opisina ng gobyerno, mga paaralan at mga
simbahan ang siyang nag transporma sa maliit na pamayanan tungo sa tunay na kabisera ng bansa. Bagaman
sinukat ang ibang lungsod ng bansa na naka sentro sa Intramuros.

Halimbawa ng mga imprastraktura sa Intramuros ay ang,

Isang halimbawa ng simbahan naman ay ang San Agustin Church na hanggang ngayon ay ginagamit parin.

Ang Simbahan ay naimpluwensyahan ng arkitektura ng Europa at bumuo ng isang hybrid na istilo na kilala
bilang Arquitectura Mestiza. Ang plano ng lungsod para sa Intramuros ay naimpluwensyahan din ng disenyong
European. Ang mga lansangan ng Intramuros, Vigan, at iba pang lugar ng Cebu ay hinubog naman sa disenyo
ng quadricula kung saan ay may gitnang plaza na siyang katangian ng bayan, simbahan, at mga Bahay na
Bato. Ang lahat ng mga istruktura ay hango sa arkitektura ng Pilipinas, European, Mexican, o tinatawag nilang
Mestizo o Mix-mix. Kahit na mayroon impluwensya ng mga Espanyol at western na kultura makikita pa rin dito
ang arkitekto ng Pilipino na sumisimbolo ng pagkamalikhain ng mga Pilipino.

Tayo ay bumalik ng kaunti sa panahong bago manakop ang mga Espanyol at bago pa maitayo ang intramuros,
meron tayong kultura na hindi pa nila nababago at isa na dito ang Bahay Kubo. Ito ay gawa sa kawayan, nipa,
at anahaw at kadalasan mga commeners o mga ordinaryong Pilipino ang mga naninirahan. Ginamit ng mga
Espanyol ang disenyo ng Bahay Kubo at ginawa tong inspirasyon na pinagmulan ng disensyo nga ng bahay
na bato kung saan pinalaki, mas ligtas, matibay at pangmatagalan na bersyon ng bahay kubo.

Ito rin ay sumisimbolo rin ng katayuan ng isang indibdwal o pamilya kung saan kinilala sila na mayayaman at
kilala sa lipunan noon. Naipapakita nito na ang Bahay-Kubo ay nagkaroon ng malaking epekto na
sumasalamin sa kultura ng Kastila at Pilipino sa panahon na ito at nakapag bigay din ng simbolo o imahe na
nagpapakita na ang isang idnibidwal ay mayaman at makapangyarihan base sa kanyang tirahan. Naipapakita
din dito ang kahalagahan na hindi basta basta malilimitahan lamang ang isang Bahay-Kubo na simpleng
tirahan, sa halip mayroon kakayahan ito mag pakita at mag bigay linaw sa kung ano ang realidad at kalakalan
sa panahon na iyon. Tunay na ang bahay kubo ang simbolo ng puso ng arkitekto ng Pilipinas.

II. Americans

Social Engineering
Pag katapos ng digmaan sa pagitan ng mga Americano at mga Pilipino. Ang mga Amerikanogn Kolonisador ay
nagkaroon ng malaking impluwnesya at epekto sa ekonomiya, kultura at pagkakakilanlan ng mga Pilipino. Itinatag ng mga
Amerikano ang isang ekonomiya pang kolonisador na sumasangayon sa mga motibo ng mga Amerikano na gamitin at
pagsamantalahan ang mga istak ng mga “Timber”, “Coconut Oil” at “Sugar” o Asukal na nag mula sa Pilipinas para sa mga
negosyo na itinayo ng mga Amerikano upang maging Monopolyo sa mga bilihin at produkto na nag mula sa mga Pilipino.
Tinago ng mga Amerikano ang kanilang tunay na motibo at iniripresenta ng mga Amerikano ang kanilang mga sarili bilang isang
“kakampi” ng mga Pilipino upang tulungan at paunladin ang ekonomiya ng Pilipinas sa kabila ng mga alitan at digmaan na
naganap sa pagitan ng dalawang bansa. Sa likod ng mga kontribusyon ng mga Amerikano sa mga Pilipinas, naging maliwanag na
mayroon mga tinatagong motibo ang mga ito para sa kanilang sariling benepisyo. Ang intensyon ng mga Amerikano sa
pananakop ng Pilipinas ay nasa kadahilanan na ang arkipelago at lokasyon ng Pilipinas ay isang malaking oppotunidad na hindi
dapat palagpasin at hindi maaring mapunta sa ibang karibal na bansa. Nakitaan din nila ng potential pagdating sa komersiyo,
kalakalan at talamak na yamang mineral na tanging nakikita sa Pilipinas.

Education and the English Language

Ang itinatag na kurikilum ng mga Amerikano ay mayroon laman na naka disenyo para sa mga Amerikano. Ang pag
tanggap ng wikang Ingles ay naging maganda ang daloy na walang halong kahit anong pag tutol mula sa mga Pilipino. Ang
wikang Ingles ay itinatag sa pamamagitan ng pag gamit ng Edukasyon. Ang mga bayani, istorya, kultura, kasaysayan, at mga pag
papahalaga ng mga Amerikano ay inilagay kasbay sa pag gamit ng Edukasyon at wikang Ingles. Ang mabilisang rekasyon ng mga
Pilipino sa tradisyonal na kasuotan, isports, theatro, pelikula, at musika ang mga naging susi sa pag palit anyo ng mga Pilipino
mula sa impluwensya ng mga Espanyol papunta sa isang Amerikanong modelo. Ang mga iba’t ibang aspekto na ito ay nag karoon
ng malaking epekto par apalawakin ang wikang Ingles sa mga mata ng mga Pilipino na ang resulta sa tuluyang pag tanggap sa wika
at kultura ng mga Amerikano. Dahil sa pananakop ng mga Amerikano, ang mga mataas na klase ng mga Pilipino ay pangarap
maipasok ang sarili nilang mga anak sa mga kolehiyo na gawa ng Amerikano sa kadahilanan na ito ay isa mga susi sa isang
maginhawang buhay noong panahon ng panankop ng mga Amerikano sa mga Pilipino.

Democracy
 Ang sistema pang pulitikal na hinihikayat noong panahon ng mga Amerikano ay ang Demokrasyang Liberal. Ito ay isang
uri ng Demokrasya na kung saan nag bibigay importansya sa karapatan at kalayaan ng mga nasasakupan nito. Ang sistema na ito
ay hinahati ang kapangyarihan sa iba’t ibang sektor ng Gobyerno gumagamit ng isang Hudikatura upang mapangasiwa ang mga
proseso at kaganapan na patas sa dalawnag panig. Ang sistema na ito ay ginamit ng Pilipinas pagkatapos nila makamit ang
kalayaan mula sa mga Amerikano. Ang Demokrasyang Liberal ay itinatag ng mga Amerikano upang maging isang paraan para
maipakita na sila ay dapat ituring na “kakampi” ng mga Pilipino pero sa likod ng mga ito ay ang kanilang mga tinatagong tunay na
motibo at intensyon para gamitin at linlangin ang Pilipino para sa ikauunlad ng mga Amerikano. Maari din ituring na Soberanya
sa likod at Demokrasya sa harap ang pamamahala noong panahon ng mga Amerikano na sa likod ng kontribusyon ng mga
Amerikano. Ang Commonwealth Government ang naging susi sa daan papunta sa kalayaan ng mga Pilipino mula sa Amerikano
na kung saan naisaad na ang kalayaan ay ibigay ng mga Amerikano sa mga Pilipino kapag dumating na sila sa punto na handa na
sila at kaya na nila tumayo sa sarili nilang mga paa.

Infrastructure Development

Kilala ang mga Amerikano bilang isa sa mga bansa na nangunguna sa industriya at teknolohiya. Nong panahon ng
pananakop ng mga Amerikano mga imprastraktura ay naipakita sa mga Pilipino upang paunladin ang kanilang ekonomiya at mga
negosyo na gawa ng mga Amerikano. Ang mga imprastraktura na ito ay ang pag buo ng mga kalsada, distrikto at mga tulay upang
mapabilis ang trasnportasyon at galaw ng mga produkto at mga kalakalan sa loob ng bansa na magiging mainam sa pinaplanong
Monopolyo ng mga Amerikano sa PIlipinas. Inireporma din ng mga Amerikano ang mga estado sa Pilipinas dahil nakitaan nila
ito ay napaka madumi sa mata ng mag Amerikano. Gumamit sila ng mga kagamitan na pang linis upang maiwasan ang mga
epidemya at mga maulbhang karamdaman at maisulong ang isang malusog at malinis na kapaligiran. Ito ang naging umpisa sa
Urbanismo ng mga Amerikano sa loob ng Pilipinas. Ang Urbanismo ng mga Ameriano ay nagpakita ng iba’t ibang aspekto ng
Arkitektura pang Amerikano pag dating sa mga gusali, sasakyan, at opisina na mayroon pagkakahawig sa mga estado sa Amerika
na ginamit para magpatayo para sa gobyerno, negosyo, institusyon, eskwelhana, kolehiyo, at mga tirahan na naka salamin sa
arkitekturang pang Amerikano na ginawa para mag bigay serbisyo sa mga Amerikano at mga Pilipinoi na mayroon katungkulan sa
gobyerno o nasa mataas na antas. Ang mga nagawan g imprastraktura ay naging susi sa mga hinaharap na plano ng mga
Amerikano sa kanilang pananakop sa Pilipinas.
III. Japanese

The Forgotten Japanese Atrocities; What did they leave us behind?

Ang mga saksi sa mga karahasang idinulot ng mga Hapones ay nagbahagi ng mga salaysay mula sa kanilang mga
karanasan. Ang kanilang mga kwento ay may mahalagang papel sa pagpapanatili ng alaala sa mga pangyayaring
ito at sa pagtitiyak na hindi sila malilimutan. Sa panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang pagsakop ng
Hapon sa Pilipinas ay nagdulot ng serye ng mga karahasan na madalas ay hindi nabibigyan ng pansin sa
kasaysayan. Ang pananakop ng Hapon ay nagdulot ng matinding paghihirap, kabilang na ang Bataan Death
March at ang Battle of Manila. Subalit bakit nga ba ito'y naglaho sa ating pag-unawa ng kasaysayan?

Asya para sa mga Asyano & Greater East Asia Co-Prosperity Sphere

Sa panahon ng digmaan, nilusob ng mga Hapones ang Pilipinas at ibinahagi nila ang kanilang konsepto na
"Greater East Asia Co-Prosperity Sphere." Sinasabing layunin nito ang pagpapaunlad ng Asya para sa mga
Asyano, nguting nagdulot lamang ito ng pang-aapi at pagsakop sa iba't ibang mga bansa, kasama na ang
Pilipinas. Gamit ang propaganda, sinikap ng mga Hapones na ipalaganap ang ideya na nais nilang palayain ang
Pilipinas mula sa pagsakop ng mga Amerikano at itaguyod ang magkapatid na ugnayan ng mga Hapones at mga
Pilipino, ngunit hindi ito tinanggap o pinaniwalaan ng mga Pilipino, kaya't nagdulot ito ng disgusto sa mga
Pilipino mula sa mga Hapones. Bagamat ipinagkaloob ng Hapon ang "kalayaan" sa Pilipinas noong 1943 bilang
bahagi ng kanilang programa ng Greater East Asian Co-Prosperity Sphere, lubos na nagdanas ang mga Pilipino
ng mga karahasan at paghihirap na hindi lamang sa mga pinagdududahang gerilya kundi pati na rin sa maraming
inosenteng sibilyan. Nagpapakita ang mga konseptong ito kung paano maaring manipulahin ang propaganda at
retorika upang itago ang mga tunay na motibo.

Death March

Noong ika-9 ng Abril, 1942, sumuko ang mga sundalong Amerikano at Pilipino matapos ang pitong buwang
labanan na kasabay ang pagharap sa matinding panahon, sakit, at kakulangan sa mahahalagang kagamitan.
Hinati ng mga Hapones ang mga sundalong Amerikano at Pilipino. Isang daan bawat grupo at mayroong apat
na guwardiya para sa bawat grupo. Humigit-kumulang sa 65,000 na Pilipino at 10,000 na Amerikanong sundalo
ang pinagmartsa ng mga Hapones ng halos 100 kilometro mula Mariveles patungong San Fernando. Ang mga
bihag ay dumanas ng matinding pang-aabuso, pagkagutom, pagka-uhaw, pati na rin ang mga malupit na pagpalo
mula sa mga Hapones na guwardiya. Ang mga bihag na hindi kayang magpatuloy sa martsa ay binubugbog,
pinapatay, at kung minsan ay pinupugutan ng ulo.

Battle of Manila
 Si Heneral Douglas MacArthur, ang komandante ng kolonyang Amerikano sa Pilipinas, ay hindi handa noong
simula ng digmaan. Siya ay tanyag na nangako na babalik habang siya ay inilikas sa Australia. Ang mga
Amerikano ay bumalik at nagsimulang makipaglaban sa mga Hapones sa Maynila, dito nagsimula ang "Battle of
Manila" na nagtagal ng isang buwan (Feb 3, 1945 – Mar 3, 1945). Maraming tao ang pinatay sa mga kalsada,
tahanan, simbahan, ospital, at paaralan ng mga sumasalakay na Hapones, kasama na rito ang De La Salle
University. Dahil sa pagdududa ng mga Hapones na baka palihim na tinutulungan ng mga taong nananatili sa
De La Salle University ang mga Amerikano, mabilis silang nagpatuloy sa pagpaslang sa lahat ng tao sa kampus
kabilang na ang mga kababaihan at mga bata. Isang estatwa na likha ng iskultor na si Peter de Guzman ay itinayo
sa campus grounds upang gunitain ang mga Kristiyanong Kapatid (Christian Brothers). Ang estatwa ay
nagpapakita ng isang sugatang Kristiyanong Kapatid na nakahiga at naghihingalo sa mga kamay ni Fr. Cosgrave.

Module 4: Kakampi o Kalaban?

Independensiya o Soberanya? Totoong kalayaan ng Pilipinas

Matapos ang mapaminsalang epekto dulot ng ikalawang digmaang pandaigdig, naitupad na rin ng Estados
Unidos ang kanilang ipinangakong pagpapalaya sa atin sa mga kamay ng mga Hapon at pagkamit ng matagal na nating
inaasam na kalayaan mula sa mga mananakop. Ngunit, totoo bang nakamit na natin ang tunay na kalayaan o manantili
tayong nakatali sa kamay ng mga dayuhan?

Ang independesiya o independence sa ingles ay isang estado ng isang bansa na kung saan malaya ito sa kontrol o
impluwensiya mula sa ibang panig o bansa. Nakamit ng Pilipinas ang una nitong kalayaan noong ika-12 ng Hunyo,
taong 1898 mula sa mga kamay ng mga Espanyol. Sumnuod dito ay noong ika-4 ng Hulyo, taong 1946 na kung saan
ibinigay ng mga Amerikano at ng Estados Unidos ang pangalawang kalayaang natamo natin mula sa mga dayuhang
mananakop. Ito’y dahil sa pagtulong sa atin ng mga Amerikano upang kalabanin at pabagsakin ang pamumuno ng mga
Hapon. Ngunit may hangganan ang natamong kalayaan ng Pilipinas. Nakamit man natin ang pormal na kalayaan na
naayon sa papel, hindi pa rin ito ang tunay na kalayaan na ating inaasam-asam. Ang kalayaan na ibinigay sa Pilipinas ay
nagsilbing tali sa mga kamay ng Estados Unidos, na kung saan may pagkontrol pa rin ang mga Amerikano sa ating bansa
ng sa gayon ay manatili ang kanilang pangingibabaw at paglaganap ng kanilang impluwensya’t mga kaisipang-Amerikano.
Sa kabaliktaran, ang pagkakaroon ng kataas-taasang, lubos at hindi mapipigilang kapangyarihan na pamamahala sa
anumang malaya’t independiyenteng estado ay tinatawag na soberanya o sovereignty. Hindi maaring matawag na
soberenya ng Pilipinas sapagkat gumagalaw ang ating gobyerno na naaayon sa impluwensiyang dala-dala ng mga dayuhan
na nanakop sa atin. Naipapakita ito sa mga kasunduang nabubuo at sa mga batas na naisasatupad na kung saan tayo ay
tila nakatali na parang mga manikang konokontrol.

Mga ebidensya ng taling neokolonyal ng Pilipinas sa Estados Unidos

Ang pagbagsak ng ibang makapangyarihang bansa noong kapanahunan ng giyera ay naging daan sa Estados
Unidos upang ipakita na sila ang pinakamakapangyarihan at nangingibabaw. Nakita ito ng Estados Unidos bilang
opurtunidad upang lumawak ang kanilang impluwensiya at mapalakas ang kanilang puwersa. Ang kanilang
pakikipagalyansa sa Pilipinas ay naging daan upang makapagtatag sila ng mga polisiyang magpapalawig ng kanilang
kapangyarihan ng sa gayon ay hindi mawala ang paggamay nila ng kanilang kapangyarihan sa loob ng ating bansa. Ang
mga sumusunod ay ilan sa mga polisiya o mga programang naisabatas alinsunod sa mga kasunduan sa pagitan ng
dalawang bansa.

Hare-Hawes-Cutting Act

Ang Hare-Hawes-Cutting Act ay ang batas na nagsusulong sa pagtakda ng tiyak na petsa para sa
kalayaan ng Pilipinas mula sa Estados Unidos. Ito’y dahil sa kagustuhan ng mga Pilipinong tagapagmuno na
magkaroon at magpatakbo ng sariling gobyerno. Ngunit ito’y tinutulan ni Manul L. Quezon, na noo’y isang
senador, sa kadahilanan na pagpapanatili ng mga base-militar ng Estados Unidos sa Pilipinas. Kasama na rin dito
ang mga quota at buwis na ipapatong sa mga produktong inaangkat.

Tydings-McDuffie Act

Ang Tydings-Mcduffie Act as isang batas na kumukumpleto sa paggawad ng kalayaan ng Pilipinas, na

kung saan pede na itong magtayo at magsimula ng sariling pamahalaan at gobernisasyon. Pagkatapos lagdaain ni
Pangulong Roosevelt ang konstitusyon ng Pilipinas noong ika-23 ng Marso taong 1935, ang Commonwealth
government ay pinasinayaan sa pamumuno ni Pangulong Manuel Quezon noong Nobyembre ng taon rin na
iyon. Nakasaad dito na sa susunod na 10 taon, mananatili ang Pilipinas bilang teritoryo ng Estados Unidos
habang hawak-hawak rin nila ang hurisdiksyon sa usaping panlabas, tanggulang pambansa, at usaping
pang-ekonomiya.

Military Bases Agreement of 1947

Itong batas na ito ay nagbibigay kapangyarihan sa Estados Unidos na gamitin at panatilihin ang mga 22
na base-militar sa Pilipinas sa loob ng 99 taon na walang babayarang kasunduan sa pag-upa o pag-arkila (lease).
Kasama na rin dito ang walang pagkakaloob ng kapangyarihan sa pagtayo o paggamit ng mga base-militar sa
ibang partido o bansa. Ang mga sumusunod ay ang mga ilan sa mga base-militar na ginamit at tinaguyod ng
Estados Unidos sa Pilipinas:

● Clark Air Base

● Subic Naval Base
● John Hay Air Base
● Radio transmitter (mga stasyon na kontrol sa komunikasyon sa pamamagitan ng radio)

Philippine Rehabilitation Act of 1946

Ang Philippine Rehabilitation Act o kilala rin bilang Tyding Act

$120 million for infrastructures

$100 million for surplus military property

$400 million compensation of property losses

Bell Trade Act of 1946

Ang “Bell Trade Act" ay may malaking epekto sa pag-unlad ng ekonomiya ng Pilipinas at sa relasyon
nito sa Estados Unidos pagkatapos ng panahon ng kolonyalismo. Nakapaloob dito ang mga kondisyon kagaya na
lamang ng walang limitasyon na kalakalan sa pagitan ng Estados Unidos at Pilipinas, paglimita at pagkait sa
soberanya ng bansa sa pagtakbo ng perang pangkalakan, at pagbibigay ng pantay na karapatan sa Estados Unidos
sa pakikinabang at pagsasamantala sa mga likas na yaman ng bansa. Ipinakita nito ang komplikadong ugnayan
ng dalawang bansa at ang mga pagbabago sa politika at ekonomiya matapos ang pagtamo ng kalayaan ng
Pilipinas noong 1946.

Conclusion: Once Alipin, Always Alipin?

AAAAA POTAAA
0

Pagmulat sa katotohanan(2nd editorial cartoon)

- Mahalaga sa panahon ngayon ang pag alam sa mga nangyayari sa kasalukuyan sa kanilang bansa. Dahil sa patuloy na
paglaganap ng social media tulad ng Facebook, Instagram, Tiktok, at Youtube, mas madali na silang maka access sa fake
news na ipinakita sa social media. Ang fake news ay isang maling salaysay na inilathala at isinusulong na parang totoo. Sa
kasaysayan, ang pekeng balita ay karaniwang propaganda na inilalabas ng mga nasa kapangyarihan upang lumikha ng
isang tiyak na paniniwala o suportahan ang isang tiyak na posisyon, kahit na ito ay ganap na hindi totoo. Ang fake news
ay isang lason sa mga tao na nag papa bulag sa katotohanan sa mga pangyayari sa kanilang bansa. Sa editorial cartoon na
ito makikita na natin na ang katotohanan o si truth ay pinipilit imulat ang kanyang mata sa tunay na nangyayari sa bansa.
Dahil sa karamihan ng tao ngayon ay mas naeenganyo sa mga chismis na hindi lang sa totoong buhay kundi narin sa mga
pangyayari lumaganap sa bansa. Mabilis kumalat ang fake news dahil sa mga taong may paniniwala at hindi tinitignan ng
maigi ang mga mapagkakatiwalaang mga mapagkukunan o credible sources. Hindi dapat tayo mulat sa fake news kung
hindi ay maging mulat sa mga katotohanan na pangyayari sa ating bansa at sa buong mundo.
https://www.spot.ph/newsfeatures/the-latest-news-features/74076/the-philippine-diary-project-a1507-20180612-lfrm3 -
picture 1
https://indiohistorian.tumblr.com/post/182888618741/on-11-february-2019-president-rodrigo-roa - pic 2

https://i2.wp.com/64.media.tumblr.com/80967354309be561fe8b4935565d1549/tumblr_inline_pcnizpWzEy1t4bilv_500.j
pg
https://www.esquiremag.ph/culture/lifestyle/old-intramuros-vintage-photos-a00297-20200604-lfrm

https://images.fineartamerica.com/images/artworkimages/mediumlarge/1/san-agustin-church-1800s-joey-agbayani.jpg
(done, double check)

https://www.facebook.com/watch/?v=432254668003191 (done, double check)

https://imagevars.gulfnews.com/2017/4/8/1_16a0843a7cc.2007918_425974816_16a0843a7cc_large.jpg

https://s3.amazonaws.com/cms.ipressroom.com/401/files/202306/6487f044a1383572d389b83f_Editorial_cartoon_about_
Jacob_Smiths_retaliation_for_Balangiga_BN/Editorial_cartoon_about_Jacob_Smiths_retaliation_for_Balangiga_BN_
b3277baf-59ab-49d7-becb-6f21eaf88f7e-prv.jpg (done, double check)

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Clark_Air_Base_aerial_1989.JPEG/600px-Clark_Air_Base
_aerial_1989.JPEG (done, double check)

References:
[Photograph of Clark Air Base]. (n.d.).
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Clark_Air_Base_aerial_1989.JPEG/600px-
Clark_Air_Base_aerial_1989.JPEG

[Photograph of Editorial cartoon about Jacob Smiths retaliation for Balangiga]. (n.d.).
https://s3.amazonaws.com/cms.ipressroom.com/401/files/202306/6487f044a1383572d389b83f_Editori
al_cartoon_about_Jacob_Smiths_retaliation_for_Balangiga_BN/Editorial_cartoon_about_Jacob_Smiths
_retaliation_for_Balangiga_BN_b3277baf-59ab-49d7-becb-6f21eaf88f7e-prv.jpg

[Photograph of Magellan's Cross]. (n.d.).

https://i2.wp.com/64.media.tumblr.com/80967354309be561fe8b4935565d1549/tumblr_inline_pcnizpWz
Ey1t4bilv_500.jpg

[Photograph of San Agustin Church]. (n.d.).

https://images.fineartamerica.com/images/artworkimages/mediumlarge/1/san-agustin-church-1800s-joe
y-agbayani.jpg

[*Some of the 75 colored illustrations of early Filipinos from the Boxer Codex (circa 1590). The upper row
were depictions of the Tagalogs]. (n.d.). Indio:Bravo// Blog of a Filipino Historian.
https://indiohistorian.tumblr.com/post/182888618741/on-11-february-2019-president-rodrigo-roa

Chua, P. (2020, June 4). 30 Old Intramuros Photos - Vintage Intramuros Pictures. Esquire Philippines.
Retrieved August 10, 2023, from
https://www.esquiremag.ph/culture/lifestyle/old-intramuros-vintage-photos-a00297-20200604-lfrm

E Learning Ph. (2021, March 21). Edukasyon Sa Panahon Ng Mga Amerikano [Facebook
Video].https://www.facebook.com/watch/?v=432254668003191

Quezon, M. L. (2018). ILLUSTRATOR War Espejo. Spot.ph.

https://www.spot.ph/newsfeatures/the-latest-news-features/74076/the-philippine-diary-project-a1507-20
180612-lfrm3
Villar, E. (2019, February 11). Indio:Bravo// — On 11 February 2019, President Rodrigo Roa...
Indio:Bravo//. Retrieved August 10, 2023, from
https://indiohistorian.tumblr.com/post/182888618741/on-11-february-2019-president-rodrigo-roa