Gjigandi Shqiptar i arkitektures Osmane!

Kasem Agai: nje nga kryearkitektet e perandorise osmane (1570-1660). Mendohet te kete lindur ne
vitin 1570 ne qytetin e Beratit ose te Vlores. Eshte rekrutuar ne saje te politikave te devshirmese. U
rrit oborrin perandorak u rritur ne mes kontigjentit "te huajve" te ardhur nga cdo cep te perandorise.
Studimet mbi arkitekturen i kryen ne institutin arsimor Has Bahce dhe ne 1597 merr fame gjate
riparimit te ndertesave te hamameve ne Valide. Me 1623 emerohet kryearkitekt, edhe se pas nje fare
kohe shkarkohet nga kjo detyre por rikthehet ne kete post me 1645 per here te dyte. Qendroi per rreth
20 vjet ne kete post, kohe ne te cilen perfshihet ne disa ceshtje politike te asaj kohe. Duke shfrytezuar
reputacionin e tij ndikon ne zgjedhjen Koprulu-se(qyprilyve familje berati) si Vezir te
madh(sadrazam). Nderron jete ne Stamboll me 1659 apo 1660. Nga Kasim Aga kemi trasheguar disa
vepra te dimensioneve te ndryshme por me kryevepra eshte rezidenza verore e Sepetcilerve ne Top
Kapi. Nuk disponohet shume informacion ne lidhje me jeten dhe projektet e tij te realizuara. Me
shume ngjasa ai ishte nje nga dishepull i Mimar Sinanit “Mikelanxhos te orientit”…
Pas epokes se Mimar Sinanit, Kasim Aga eshte perfaqesuesi i denje i gjysmes se dyte te shekullit
XVII te tradites klasike osmanllie tradite e cila ishte percjellur nga Davud Aga, Dalgic Ahmed Aga,
Sedefqar Mehmed Aga. Krahas donacioneve dhe vakefeve te celura ne Shqiperi, miqesia e tij me
familjen Kopurlu (Qypirliu) deshmon origjinen e tij nga Shqiperia. Ne lidhje me tezat se eshte
produkt i Devshirnese, mesohet se nga regjistrat e vitit 1640 tregojne se Kasim Aga ka patur nje baba
me emrin Ali, fakt i cili tregon se nuk ka qene ish i krishtere i brezit te pare. Sipas te njejtit burim ka
patur nje vella ne funksionin e administratorit te nje fondacioni bamiresie si dhe ka patur nje nip me
emrin Hasan Celebi.
Jeta e Kasim Agait karakterizohet nga ulje dhe ngritje gjate trazirave ne kohen e Sulltan Ibrahimit
dhe Mehmedit te IV. Si mik i ngusht dhe bashkekombas i kryevezirit te sultan Ibrahimit, Kemankesh
Mustafa, perfundon ne burg se bashku me perkrahes te tjere me varjen e tij. ne litar. Kjo pasohet me
shkarkimin nga funksionet qe mbante si dhe sekuestrimi i pasurise se tij dhe ne vend te tij emerohet
Meremetci Mustafa Aga. Afrimitetiti i tij me kryevezirin e portes se larte per pak sa nuk u be shkak i
ekzekutimit te tij por fal ndermjetesimit te Hysejn Efendise i cili ishte hoxhe padishahut,i njohur
ndryshe si Xhinxhi Hoxha, u mundesua pezullimi i ekzekutimit dhe syrgjynoset ne Galipoli. Pas nje
fare kohe me ndermjetesimin e Xhinxhi Hoxha amnistohet dhe rikthehet ne Stamboll i distancuar nga
te gjithe. Gjate kesaj kohe thirret nga Sulltan Ibrahimi i kerkon arkitektit personal Mustafa Agait qe
te ndertonte nje salle ne sarajet e Uskudarit. Kur meson se kostoja e ndertimit te saj kishte shkuar
10.500 kurush nderkohe qe nje te tille Kasim Aga e kishte ndertuar me vetem 3.050
kurush(monedhe) atehere riemeron kete te fundit krye arkitekt…

Kasem Aga gjate kohes se Sulltan Valide Kosem donte te merrte postin e togerit perandorak vend
vakant pas vdekjes se Asllan Agase por kjo deshire nuk iu aprovua. 2 muaj pas vdekjes se sulltanit
Kosem (Tetor 1651) dhe me ardhjen ne front te sulltan Turhanit, me kerkese te Darussaade Agase,
emertohet toger perandorak. Por propozimi i tij ne favor te Qyprilive per postin e kryministrit
shkakton reaksion te Mehmet Pasha (Gjeorgjiani) i cili nxiti Qipirli Kostendil kunder tij. Kasem Aga
largohet nga posti i tij, i konfiskohen te mirat dhe burgoset ne burgun e Kanlikuju i cili ndodhet ne
Jedikulehisan. Edhe pse shtepia iu kthye familjes se tij ai vet u dergua ne Qipro i internuar. Sipas
informacioneve te dhena nga bashkekohesi i tij Evlija Celebija Kasem Aga rikthehet ne Stamboll fale
ndermjetesimeve. Ndejti ne rezidencen e kryeministrit Sulejman Pashase ne Uskudar. Gjate kesaj
kohe riaktivizohet me politike duke ndermjetesuar te sulltan Turhani per emerimin e Qyprilise ne
postin e kryeministrit… Nuk disponohen shume informacione ne lidhje me vdekjen e tij por dihet se
varri i tij ndodhet ne rrugen e Tekes se Miskinlerve ne Kara Xhaahmet, prane xhamise se
Deshmoreve dhe guri i varrit mbart emrin ” Kasım Ağa bin Ali dhe viti i vdekjes 1627”. Gjate
nderhyrjeve ne infrastructure ne 1957 varri i tij spostohet ne varrezen e xhamise Fatih dhe
zhvendoset serisht me 1959 ne varrezat e Karaxha Ahmet. Fakti se Kasem Aga ka vdekur me vone se
viti i cili eshte shkruar ne gurin e varrin rezulton te jete i gabuar. Pasi supozohet se arkitekti te kete
shkruajtur vitin e pergatitjes se arkivolit kur ka qene shendosh ose sugjerohet mundesia qe te kene
jetuar dy arkitekte oborrtar me kete emer, hipoteze e cila rezulton te jete e veshtire per tu besuar.
Evlija Celebi na percjell se Kasem Aga ka ndertuar ne afersi te Beratit , ne nje fshat qe quhet
Temurinxhe, kompleks fetar te pajisur me xhami, imaret, hane, cezma. Krahas kesaj, ne Fshatin
Shpat jane gjetur toka qe i perkasin vakefeve fetare dhe vecmas me aparenca e ketyre dokumentave
regjistrat e vitit1638 tregon se ka qene shume i lidhur me zonen e Beratit. Gjithashtu mesohet nga
dokumentat se ka ndertuar nje ure ne Trakine perendimore ne afersi te Gymylxhine, si dhe ka hapur
nje medrese ne zonen midis Aksaraj dhe Senzadebashe.Kjo godine u perfshi nga flaket ne fund te
shekullit XIX dhe u shkaterrua deri ne themel.Sipas dokumentave te publikuara nga Mubahat
Kutukoglu, medreseja ishte katandisur ne gjendje shume te keqe dhe fillimisht nga nje godine me 12
dhoma degradoi ne lageshti pasi nuk rrihej nga dielli. Pamundesia per ta riparuar shkaktoi mos
frekuentimin nga ana e nxenesve…

Nuk disponohet shume informacion ne lidhje me ndertesat e ndertuara gjate kohes qe ka ndejtur ne
pushtet. Sidoqofte gjate kohes qe ka mbuluar detyren e krye arkitektit edhe pse nje pjese e ketyre
ndertesave nuk gjenden duhet te kete sherbyer si ne ndertimin ashtu edhe ne projektimin e tyre.
Vecmas dora e tij ne menyre te padiskutueshme verehet ne vakefet e Shqiperise, ne cezmat dhe
hamamet e Beratit, ne kompleksin fetar ne fshatin Garmish dhe ne uren e cila ndodhet ne afersi te
Gymylxhines. Gjate periudhes se Sadrazam Kemankesh Mustafase duhet te kete patur rol gjithashtu ,
si dhe ne ndertimin e xhamise ne Karakoj…
Gjate karrieres se tij si kryearkitekt konsiderohen me rendesi ne kendveshtrimin e artit dy vepra te
cilat ndodhen brenda kufijve te Topkapise, dekoret e dy ndertesave Revan dhe Bagdat. Si nga ana
arkitekturore ashtu edhe nga ana e dokoracionit te brendshshem keto objekte si kryevepra e artit
osman te vendosura ne brendesi te ambjenteve te sarajave tregon lidhjen e fort te kryearkitektit me
oborrin perandorak. Rezidenca e Sepetcinjve serisht brenda territorit te sarajeve, prane shkembinjve
ne buze te detit, edhe pse te ndertuara gjate kohes se Bejazidit te II, ajo peson ndryshime rrenjesore
nga ana dekorative gjate sundimit te Sulltan Ibrahimit. Ne kete kohe ndertohet xhamia Cinili ne
Uskudar per nder te Sulltan Kosemit, institucioni bamires hani i nenes sulltanesh, hani dhe hamami i
hoxhen Xhinxhi ne Safranbolu, saraje ne Stamboll. Ne kete kohe gjithashtu ndertohen edhe
Institucione bamirese te Mustafa Pashes ne Anadollin lindor si dhe shume vepra. Me vdekjen e
Mustafa pashes ne 1639, Kasem Aga ka realizuar transformin vaftizhanes ,e cila deri ne ate kohe
perdorej si punishte vaji ne turbe. Shume mendojne se ura Babaeski eshte veper e tij duke u nisur nga
stili i bukur klasik osmanlli por nuk ka prova te bindshme ne lidhje me kete. Nuk dihet me saktesi se
kur eshte emeruar kryearkitekt i oborrit. Sipas listes se pergatitur nga Serafetin Turan ne 1627 dhe
(1043 kalendari islam) verehet se kjo detyre eshte mbuluar Mustafa Aga ne periudhen 1633-1634 dhe
ne 1652 nga Ahmed Aga. Ky fakt na le te kuptojme se gjate ketij intervali Kasem Aga ka mbuluar
kete detyre por me shkeputje.

Referencat
Evliya Çelebi ne librin e tij Seyahatname, VIII, 695 Naî-mâ, Târih, V, tür.yer. Sİcill-i Osmânî, IV, 49
E. Köhne], "Khodja Qasİm", Künstlerlexikon (ed. U.Thieme-F. Becker], Leipzig 1927, XX, 248
Amasya Tarihi, IV, 82
Ahmet Refik [Altınay], Türk Mimarları, İstanbul 1932, s. 34-48, 70-72
Danişmend, Kronoloji,ll, 1950 Uzunçarşılı, Os-mantı Tarihi,m/2, s. 414-416
L. A. Mayer. Isla-mic Architects and Their Works, Geneve 1956, s. 114
Candan Sökhan, Mimar Kasım Ağa (li¬sans tezi, 1966}, İÜ Ed. Fak. Tarih bl.; Cevdet Çulpan, Türk
Taş Köprüleri, Ankara 1975, s. 171-173
Behcetî, Merakid-i Mu'tebere-i Üskü¬dar, s. 35
Mübahat S. Kütükoğlu. 3869'da Fa¬al İstanbul Medreseleri, İstanbul 1977, s. 85 a.mlf., "Dârü'l-
hilâfeti'l-'aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri", İTED, VHI/1-2 (1978), s.
81
M. Orhan Bayrak. İstanbul'da Gömülü Meşhur Adamlar (1453-1978), İstanbul 1979, s. 229
F. Babİnger. "Cjuellen zur Osmanischen Künstlergeschichte", JAK, 1(1924), s. 31-41 a.mlf.. "Şasim
Agha",£F (İng.), IV, 798
A. Kemalettin, "Mimar Koca Kasım Ali", Mimar: Aylık Yapı Sanatı, Şehirci¬lik ue Tezyini Sanatlar
Mecmuası, IV, İstanbul 1934, s. 147-150
Necmeddin Emre, "Türk Mi¬marları". Arkitekt, Vll/l, İstanbul 1937, s. 11
Zarif Orgun. '"Hassa Mimarları", a.e., VIII/12 (1938), s. 337 Şerafettin Turan. "Osmanlı
Teş¬kilatında Hassa Mimarları", TAD, I (1964),s. 157-202
Semavi Eyice. "Mimar Kasını Hakkın¬da", TTK Belleten, XUll/-[72{979): s.767-808
Kâmûsü'l-a'tâm, III, 1729; İsmet Parmaksızoğ-lu, "Kasım Aga", İA, VI, 379-380
Ahmet Vefa Çobanoğlu, "Kasım Aga, Mimarbaşı", Yaşam¬ları ue Yapıtlarıyla Osmanlılar
Ansiklopedisi, İstanbul 1999, II, 17-18, Srmavi Eyick