IV Основни поими од векторска алгебра

1. Вектори
Одредени физички величини се карактеризираат само со еден број што го
покажува нивниот однос кон избраната единична мерка. Такви се, на пример,
должина, плоштина, температура,... . Нив ги нарекуваме скаларни. За разлика од нив,
постојат и други кај кои покрај со еден реален број, за нивно определување, потребно
е да се знаат нивниот правец и насока. Такви се, на пример, сила, брзина,
забрзување,... Таквите величини ги нарекуваме векторски. Независно од природата на
векторските големини, како математичките објекти векторите претставуваат отсечки
од права кои се карактеризираат со определена должина, правец, и насока.
А
В

Значи, вектор е отсечка за која се знае која од нејзините крајни точки е почеток,
а која завршеток, означуваме (или ). Секој вектор е зададен со три елементи:
должина, правец и насока.
Растојанието меѓу А и В (т.е должината на отсечката АВ) се нарекува должина
(големина, интезитет, модул) на векторот , означуваме . Правецот на векторот е
определен со правата која минува низ точките А и В и се вика носач на векторот.
Насоката ја определува изборот на почетната и завршната точка од двете крајни точки
на отсечката АВ и ја означуваме со стрелка кон завршната точка.
Вектор чиј интезитет е 1 се нарекува единичен вектор или орт , додека вектор со
интезитет 0 ( , за секоја точка А) е нулти вектор (тој има произволна насока),
означен со .
Два вектори се еднакви, ако имаат еднакви должини, правци и насоки. Два
вектори се спротивни, ако имаат еднакви должини и правци, а спротивни насоки,
 
означуваме со а  b .
Попрецизно, A B
  def . AB || CD
AB  CD  
 AC || BD
   
AB  CD  AB  DC C D
 
o  0, a  a

Од дефиницијата се гледа дека постојат бесконечно многу еднакви вектори. За

да се избегне таа многузначност, се покажало дека е погодно да се избере една фиксна
точка О, па како претставник на сите меѓусебно еднакви вектори да се избере оној, чиј
почеток е во О, т.е вектор од облик ОМ . Ваквиот вектор го нарекуваме радиус-вектор
на точката М со ознака r M  . Значи, работиме со претставниците на класата еднакви
вектори. Оние, пак, вектори што не се врзани за дадена фиксна точка ги нарекуваме
слободни.

Под агол меѓу векторите и се подразбира помалиот од двата агли што го

формираат нивните носачи. Агол меѓу два вектори од кои едниот е нулти не се
дефинира.

O 

M
 
Колинеарни се векторите а и b , ако нивните претставници пренесени во иста
 
точка лежат на иста права (т.е имаат ист носач), означуваме а || b .

1) о е колинеарен со секој вектор;
2) аголот меѓу колинеарни вектори кои имаат иста насока е 0 0 , а ако имаат
спротивна насока е 180 0 .

2. Собирање на вектори

  
Нека а и b се произволни вектори. Векторот а го “прикачуваме” за произволно

избрана точка О, а на така добиената завршна точка А го прикачуваме векторот b и
со В да ја означиме завршната точка. Тогаш за векторот велиме дека е збир на
   
векторите а и b и означуваме а  b .
  
b a b
  
а О а b
 Пример: (збир на колинеарни вектори)
    
а= b= c =а b =

O A B O B A

OB A O AB
     
b =а, c = b= , c =а

Теорема 1: Нека V е множеството од вектори. Тогаш за кои било три вектори

  
а, b , c  V важи:
  
i) a b b a
ii)  
     
a b c  a  b c  
  
iii) a  a O
 
   
iv) a V  !b V a  b  O , означуваме b  a
т.е V е Абелова група во однос на операцијата собирање на вектори.
 
Теорема 2: За кои и да било вектори а , b , постои еднозначно определен вектор
 
           
c таков што b  c  a ( c се нарекува разлика на а , b ), означуваме c  a  b  a   b .

  
b a b


a

Собирањето го продолжуваме на конечен број на вектори. Ако сите вектори

   
(вкупно  собироци) се меѓусебно еднакви, тогаш означуваме а  а  а    а .


а4
    
а1  а2  а3  а4 а3
      
а1 а2 а а а а а

Ако сите вектори (вкупно  собироци) се меѓусебно еднакви, тогаш означуваме

   
а  а  а    а .
Ваквото множење на векторот со скалар прецизно ќе го дефинираме поопшто (и
во случај кога не е природен број).
 3. Множење на вектор со реален број

 
Нека а  V и   R . Под производ на реален број  и векторот a го подразбираме

векторот a т.ш
 
i) a   a
 
ii) a е колинеарен со a
  
iii) ако   0 тогаш a има иста насока како и a , а ако   0 тогаш a има

спротивна насока од a .
      
Од дефиницијата следува 1  a  a,  1a  a, 0  a  O    O . Исто така, од дефиницијата
 
имаме дека а и a се колинеарни вектори. Меѓутоа, точно е и обратното тврдење.
  
Теорема 3: За секој вектор b колинеарни со векторот а  О , постои реален број
 
 т.ш b  a :

  b
(ако b = тогаш   0 ; ако b ≠ тогаш    доколку насоките на векторите се
a

b
исти, односно     доколку насоките на векторите се спротивни).
a

 
Теорема 4: i)   a    a
  
ii)    a  a   a

iii)  a  b    a   b
   

   
iv)  a  O    0  a  O
   
v) a  O,  a   a    
   
vi)   0,  a   b  a  b

4. Колинеарни и компланарни вектори

Колинеарни вектори ги нарековме векторите чии претставници лежат на иста

права. Компланарни вектори ќе ги викаме векторите чии претставници нанесени во
една точка лежат во иста рамнина. Очигледно, било кои два вектори се компланарни.
  
Теорема 5: Векторите а , b се колинеарни ако и само ако постојат два реални
  
броеви  ,  од кои барем едниот е различен од нула, така што  а   b  O .

         
(  а   b  O ,   0  a   b  колинеарни; обратно,  a   b   1 a   b  O )

    
Последица: Ако а , b не се колинеарни тогаш  а   b  O      0 .
  
Теорема 6: Нека а , b се неколинеарни вектори. За секој вектор c компланарен
    
со а и b , постојат еднозначно определени реални броеви  ,  , така што c   а   b .

a

c
 
b b

a
  
Теорема 7: Векторите а, b , c се компланарни ако и само ако постојат реални
   
броеви  ,  , од кои барем еден не е нула така што  а   b   c  O .
  
Последица: Ако а, b , c се три некомпланарни вектори тогаш
   
 а   b  c  O        0 .
  
Теорема 8: Нека а, b , c се три некомпланарни вектори. Тогаш за секој вектор
    
d , постојат еднозначно определени скалари  ,  ,  R такви што d   а   b   c .


c

µb

a

  
Нека а1 , а2 ,, аn се три вектори и 1 , 2 ,, n се реални броеви. Векторот
     
b  1a1    n an се нарекува линеарна комбинација на векторите а1 , а2 ,, аn .

     
Ако 1a1    n an  O и барем еден i  0, i  1,, n, за а1 , а2 ,, аn велиме дека
  
а1 , а2 ,, аn се линеарно зависни. Во таков случај, едниот може да се претстави како
линеарна комбинација од другите вектори, на пример, ако првиот скалар не е нула,
 2     
а1   а 2    n . Во спротивно, т.е кога 1a1    n an  O  1  2    n  0 за
1 1
  
а1 , а2 ,, аn велиме дека се линеарно независни.
   
10 а , b се колинеарни ако и само ако а , b се линеарни зависни
     
2 0 а , b , c се компланарни ако и само ако а , b , c се линеарно зависни
3 0 било кои четири или повеќе вектори се линеарно зависни.

5. Координати на вектори

Предходно воведениот поим радиус-вектор ќе го искористиме за воведување

на поимот координати на вектор, односно координати на точка.

Наједноставно е преку т.н. (просторен) правоаголен координатен систем кој е

определен со фиксна точка О, и на неа прикачени три заемно нормални и еднакви по
     
должина вектори i , j , k . Нивната должина ја избираме за единична мерка i  j  k  1.

z  апликатна оска

a

k
 
i О ј

y – ординатна оска

x – апцисна оска

Произволен вектор a може да се претстави (еднозначно) во облик
     
а  x i  y j  z k т.е. a  x, y, z  . За x,y, и z велиме дека се координати на векторот a .

a1 , a2 , a3   b1 , b2 , b3   a1  b1 , a2  b2 , a3  b3 .
Координати на точка се координати на нејзиниот радиус-вектор. Ако
 
a  a1 , a2 , a3 , b  b1 , b2 , b3 ,   R тогаш

 
a  b  a1  b1 , a2  b2 , a3  b3 

 a   a1 ,  a2 ,  a3 
Координатите на вектор кој е линеарна комбинација на n вектори се определуваат со:
 n
   n n n

ако c   i ai , ai  xi , yi , z i  , тогаш c    i xi ,  i yi ,  i z i  .
i 1  i 1 i 1 i 1 
   
Видовме дека, ако а, b се колинеарни тогаш a  b , т.е.
a1 a 2 a3
(a1 , a2 , a3 )   b1 ,  b2 ,  b3  , па    . Значи, колинеарните вектори имаат
b1 b2 b3
пропорционални координати.

6. Проекција на вектор

 ортогонална проекција на точка

врз рамнина врз права

А’ В’ p

 В’

 проекција на вектор врз рамнина врз права

В B

В’

A’ A’ B’ p


врз оска

В

а

x - оска

е А’ B’
 
АВ   х е
 
х  прАВ   АВ 

 агол меѓу вектор и оска

В2


А1 В1 х - оска
0 
    
А1 B1 B2  прAB  A1 B1  A1 B1  A1 B2  cos   AB  cos 

7. Скаларен производ

 
Скаларен производ на ненулти вектори а , b е бројот
   
а  b  a  b  cos  ,
 
каде што  е аголот меѓу а , b . Означуваме и а , b .  
 

 
  def .
O, b  0 .
       
Бидејќи прb a  a  cos  , имаме а  b  прb a  b  прa b  a .
Некои својства на скаларниот производ се:
  
10 а b  b a
     
2 0  a b   a b  a  b  
 
    
30 a b  c  a b  a c
      
40 a b  0  a  0  b  0  a  b
 2  
5 0 a a  a т.е а  а а
 координатна форма на скаларен производ (т.е. аналитичко претставување)
   
а  а1 , а2 , а3 , b  b1 , b2 , b3   a  b  a1  b1  a2  b2  a3  b3
 примена

(1) должина на вектор: a  a1 2  a2 2  a3 2 ;
(2) растојание меѓу две точки:

Ax1 , x2 , x3 , B y1 , y 2 , y3 , AB   y1  x1 , y 2  x2 , y3  x3 ,
d  AB   y1  x1 2   y 2  x2 2   y3  x3 2 ;

ab a1 b1  a 2 b2  a3 b3
(3) агол меѓу два вектори: cos      ;
a1  a 2  a3  b1  b2  b3
2 2 2 2 2 2
a b
 
(4) услов за нормалност на два вектори а, b  0 : a1  b1  a2  b2  a3  b3  0 ;
 
 a b a b  a b  a b
(5) ортогонална проекција: прb a    1 1 2 2 22 32 3 .
b b1  b2  b3

8. Векторски производ

 
Под векторски производ на неколинеарните вектори а , b го подразбираме
    
векторот c  a  b (означуваме и [ а , b ]) зам кој важи следново:
  
(i) правецот на c е нормален на рамнината во која лежат а , b ;
    
(ii) а , b , c  a  b образуваат десна тројка на вектори;

(iii)
    
 
c  a  b  sin  ,    a, b .

Ако а , b се колинеарни, тогаш a, b   0 .

    def . 

Својства:
   
10 a  b е еднаков на плоштината на паралелограмот образуван од векторите а , b ;

 2    2
2 0 (Лагранжов идентитет) a  b  a 2  b 2  ab ;  
      
30 a  b  a  b  a  b ;

   
40 a  b   b  a ;  
 
   
 
50  а  b  a   b  a  b ;  
      

60 a  b  c  a  b  a  c

      ;

a b c  ac b c
  
i j k
    a a3 a3 a1 a1 a2 
7 0 a  a1 , a 2 , a3 , b  b1 , b2 , b3 , a  b   2 , ,   a1 a2 a3 .
 b2 b3 b3 b1 b1 b2 
b1 b2 b3

Дефинираме и двоен векторски производ а  b  c , a  b  c .

     


     

8 0 a  b  c  a  c b  b  c a .
  
  
a  b  c  a  c b   a  b c

9. Meшан производ

Под мешан производ на три вектори а, b , c го подразбираме скаларот а  b  c

     

којшто ќе го означуваме со a, b , c  .

  

Својства:


  
10 a , b , c  е еднаков на волуменот на паралелопипедот конструиран од векторите
  
а, b , c ;

     
        
2 0 a, b , c  b , c , a  c , a, b
   
      ;
a, b , c   a, c , b

3 a, b , c   0  а , b , c се компланарни.
  
0   

Како резултат на аналитичкото изразување на векторскиот и скаларниот производ,

имаме дека мешаниот производ на векторите дадени со своите координати е:
  
a  a1 , a 2 , a3 , b  b1 , b2 , b3 , c  c1 , c 2 , c3 ,
a1 a2 a3
  
 
   a
a, b , c  a  b  c  2
b2
 a3
b3
a
 c1  3
b3
a1
b1
a
 c2  1
b1
a2
b2
 c3  b1 b2 b3
.

c1 c2 c3