Tehnike ispitivanja stijene

U ovome poglavlju će biti opisane neke od tehnika ispitivanja intaktne stijene, diskontinuiteta i stijenske
mase u laboratoriju i na terenu, a koje se najčešće koriste. Obim ispitivanja varira zavisno od veličini
objekta, dubine istraživanja, kompleksnosti stijenske mase i obima ranije provedenih istraživanja. Tipična
cijena istraživanja je između 0,25 i 1% ukupne cijene objekta kod jednostavne geološke situacije, dok na
kompleksnim i nepristupačnim terenima ova cijena može biti 5% i više.

Ispitivanje intaktne stijene

Priprema uzorka intaktne stijene

U mehanici stijena je dogovoreno da se deformabilnost i čvrstoća intaktne stijene određuje na cilindričnim
uzorcima. Kako se bušenjem najmanje oštećuje stijena, a jezgro ima oblik cilindra, logično je bilo usvojiti
cilndrični oblik kao standardni.
Uzorak (sample) ima svojstva stijene koja se ispituje. To može biti blok intaktne stijene izvađen iz iskopa
(slika 1 a)) ili jezgra dobivena bušenjem (slika 1 b)). Za ispitivanje nekog svojstva stijene treba ispitati više
ispitnih uzoraka (specimens), slika 2. Srednja izmjerena ili izračunata vrijednost svih ispitanih ispitnih
uzoraka predstavlja svojstvo uzorka odnosno stijene koja se ispituje.
 a) b)
Slika 1 Uzorak (sample)

Slika 2 Ispitni uzorci (specimens)

Kako bi se dobio željeni oblik i dimenzije ispitnih uzoraka treba provesti rezanje, bušenje i brušenje, slika
3.

Slika 3 Obrada uzorka gabra u laboratoriji ZPIMK – a Građevinskog fakulteta Univerziteta „Džemal
Bijedić“ u Mostaru

Uzorci moraju zadovoljiti određene kriterije s obzirom na oblik i dimenzije, Tabela 1. Uzorak stijene mora
se oblikovati tako da budu zadovoljeni kriteriji ravnosti baza i plašta kao i kriterij okomitosti baza i osi
cilindričnog uzorka, slika 4. Kontrola postignute tačnosti obrade vrši se pomoću mikormetara, pri čemu
izmjerene vrijednosti, u dobro opremljenim laboratorijima, analizira program koji daje odgovor dali su
zadovoljeni kriteriji odstupanja dimenzija i oblika.
 Slika 4 Neravnost baze i plašta cilindričnog uzorka, u nerealnom mjerilu

Tabela 1 Oblik, dimenzije i broj ispitnih uzoraka prema ISRM i ASTM standardima (Vrkljan)

Eurokod 7, smatra kriterije iz preporučenih metoda ISRM-a i ASTM-a, neopravdano strogim te preporučuje
ispitivanje više uzoraka sa blažim kriterijima obrade.
U nastavku će biti objašnjene neke od najčešće korištenih metoda laboratorijskih ispitivanja intakne
stijene:
➢ Mjerenja čvrstoće i deformabilnosti intaktne stijene statičkim metodama u laboratoriji:

1. Ispitivanje zatezne (vlačne) čvrstoće

2. Ispitivanje deformabilnosti i čvrstoće pri jednoosnom pritisku
3. Ispitivanje deformabilnosti i čvrstoće pri troosnom pritisku
4. Point load test (Indeks tačkaste čvrstoće)
5. Sklerometar – schmidt hammer (Šmitov čekić)
Mjerenja deformabilnosti intaktne stijene dinamičkim metodama u laboratoriji:
1. Određivanje brzina prolaza ultrazvučnih elastičnih talasa

Ispitivanje zatezne (vlačne) čvrstoće

Jednoosna čvrstoća na zatezanje predstavlja vrijednost napona u trenutku loma pri jednoosnom
zatezanju.
Stijenske mase su po definiciji ispucale sredine pa zato ne mogu da prime napone zatezanja. Stoga se pri
inženjerskim proračunima čvrstoća na zatezanje ne uzima u obzir. Međutim, zbog napregnutosti stijenskih
masa, u kojima po pravilu vladaju troosna naponska stanja, uzglobljenosti monolita kao i izvjesnog trenja
i kohezije duž pukotina, one su sposobne da prime napone zatezanja u izvjesnoj mjeri.
Praktična primjena čvrstoće na zatezanje pri rešavanju inženjerskih problema sasvim je ograničena
međutim, ova vrijednost jednoosne čvrstoće ukazuje na kvalitet stijenske mase, ili se koristi kao veličina
(konstanta) za definisanje nekih od kriterijuma loma.
Izučavanje sloma uzorka izazvanih naponima zatezanja ima značaja kod fenomena mehaničke prionljivosti
minerala, bušenja i miniranja kamenitih masiva, te sloma u krovini i podini itd.
Ispitivanje čvrstoća na zatezanje provodi se direktnim jednoosnim zatezanjem (Slika 5 a)) i indirektnim
metodama od kojih će se navesti: Brazilska metoda pomoću cilindra čija je visina manja od njegovog
dijametra (Slika 5 b)), savijanje gredica (Slika 85 c)), ispitivanje širenja prstenastog cilindra hidraulički (Slika
5 d)) i dr. u laboratorijskim uslovima.

a) b) c) d)

Slika 5 a) Direktno jednoosno zatezanje, b) Brazilska metoda, c) savijanje gredica, d) ispitivanje širenja
prstenastog cilindra hidraulički

U inženjerskoj praksi rijetko se koristi direktan način za ispitivanje zatezne čvrstoće. Za to postoje dva
razloga: teškoće pripreme i prihvata uzorka, te kako je gore već rečeno, stijena na terenu je rijetko u
uslovima direktnog zatezanja. Zbog toga se za određivanje zatezne čvrstoće uglavnom koriste indirektne
metode. Kod indirektnih metoda zatezuća naprezanja generiraju se pritiskujućim. Stijena ima mnogo
manju zateznu čvrstoću u odnosu na pritisnu pa je ovakav pristup moguć. Na osnovu rezultata istraživanja
i literaturnih podataka (Muller, 1963; Kujundžić, 1977) navodi se da je čvrstoća na zatezanje monolitnih
primjeraka stijenske mase manja od 1/20 do 1/10 njihove čvrstoće na pritisak. Obrnut slučaj, da se
pritiskujuće naprezanje generira zatezućim nije moguće.
Brazilska metoda. Ispitivanje se obavlja na cilindričnom uzorku koji ima prečnik ne manji od 54 mm (SM
ISRM, 1978) i visinu koja je približno jednaka poluprečniku uzorka, slika 6. Broj ispitnih uzoraka treba se
odrediti prema praktičnim zahtjevima, ali se obično preporučuje deset uzoraka za jednu vrstu stijene.
Opterećenje na uzorku treba biti kontinuirano s konstantnim prirastom, tako da lom slabovezanih stijena
nastupi unutar 15-30 s. Preporučuje se prirast opterećenja od 200 N/s (SM ISRM; 1978).

Slika 6 Shema ispitivanja Brazilskom metodom, uređaj za ispitivanje Brazilskom metodom IGH Zagreb

Jednoosna zatezna čvrstoća, pri ovom opitu, računa se prema sljedećoj formuli:

0,636∙𝑃
𝜎𝑡 = [𝑀𝑃𝑎] (1)
𝑑∙ℎ

gdje je:
P - sila u trenutku sloma [N]
d - prečnik uzorka [mm]
h - visina uzorka [mm]

Ispitivanje deformabilnosti i čvrstoće pri jednoosnom pritisku

Čvrstoća na pritisak predstavlja vrijednost napona u trenutku loma pri jednoosnom pritisku. Čvrstoća na
pritisak je veličina koja je najčešće ispitivana, a samim tim i najčešće se susreće u literaturi. Njena
vrijednost je osnovni parametar koji se koriste za opis i klasifikaciju stijene, te kao ulazni parametar za
neke od kriterija čvrstoće stijenskog masiva.
Standard ISRM(1979) i američke norme (ASTM D 3148 i ASTM-D 2938) propisuju dimenzije i broj uzoraka
kako je dato u Tabeli 1. Kao što je rečeno u poglavlju „Intaktna stijena“ opterećivanje uzorka može se
provoditi kontrolisanim prirastom sile odnosno naprezanja ili kontrilisanim prirastom pomaka odnosno
deformacija. Ovdje će biti opisan postupak ispitivanja kada nije neophodno dobiti kompletnu naponsko-
deformacijsku krivu tj. kada se opterećivavnje uzorka provodi sa kontrolisanim prirastom naprezanja, slika
7.

Slika 7 Naponsko-deformacijska kriva i cilindrični ispitni uzorak kod ispitivanja jednoosne čvrstoće na
pritisak (kontrolisani prirast sile)

Nakon postavljanja u uređaj za ispitivanje uzorak se opterećuje silom pritiska uz istovremeno mjerenje
aksijalnih i radijalnih deformacija. Na slici 8 je prikazana hidraulička presa za ispitivanje jedoosne pritisne
čvrstoće Zavoda za projektovanje i ispitivanje materijala i konstrukcija Građevinskog fakulteta Univerziteta
„Džemal Bijedić“ u Mostar.
Promjena visine uzorka L odnosno aksijalna deformacija L mjeri se na način da se na uzorak pričvrste
nosači aksijalnih mjerila pomaka. Mjerenja se obavljaju na najmanje dva mjerila, ravnomjerno
raspoređena oko uzorka, a u proračun se uzima prosječna vrijednost izmjerenih pomaka. Promjena
prečnika uzorka D odnosno radijalna deformacija D uzorka mjeri se na jedan od sljedećih načina:
prislanjanjem tri mjerila pomaka na sredinu visine uzorka, mjerenjem promjene obima uzorka ili
ljepljenjem mjernih traka na uzorak.
 Slika 8 Hidraulička presa za ispitivanje jedoosne pritisne čvrstoće ZPIMK – a Građevinskog fakulteta
Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru i uzorak nakon loma

Naprezanje na pritisak:
𝐹
𝜎= (2)
𝐴

𝐷2𝜋
𝐴= (3)
4

gdje je:
F – sila [kN]
A – početna površina poprečnog presjeka [m2]
D – početni prečnik uzorka [m]

Aksijalna deformacija:

∆𝐿
𝑎𝑘 = 𝐿
(4)

gdje je:
L - skraćenje visine (dužine) uzorka [m]
L – visina (dužina) uzorka [m]
Radijalna deformacija:

∆𝐷
𝑟𝑎𝑑 = 𝐷
(5)

gdje je:
D – povećanje prečnika uzorka [m]
D – početni prečnik uzorka [m]

Jednoosna čvrstoća na pritisak je vršna čvrstoća:

𝐹𝑚𝑎𝑥
𝜎𝑐 = [kN/m2; MPa] (6)
𝐴

Modul elastičnosti (Youngov modul) kao odnos naprezanja i aksijalne deformacije i Poissonov koeficijent
kao odnos radijalne i aksijalne deformacije, računaju se prema izrazima:

𝐸= [kN/m2] (7)

𝜀𝑟𝑎𝑑
𝜈= (8)
𝜀𝑎𝑥

Razlikuju se srednji (za odabrano područje naponsko-deformacijske krive), tangentni (pri vrijednosti
naprezanja od 0.5σc) i sekantni modul elastičnosti (u željenoj tački naponsko-deformacijske krive), slika 9.

Slika 9 Izračunavanje Young-ovog modula iz naponsko-deformacijske krive

 Ispitivanje deformabilnosti i čvrstoće pri troosnom pritisku

Troosno ispitivanje namijenjeno je za određivanje čvrstoće na pritisak stijene u troosnom stanju

naprezanja u kojem se u prirodi stijenska masa najčešće i nalazi. Na temelju rezultata troosnih ispitivanja
dobivaju se podaci potrebni za određivanje Mohrove anvelopa sloma, a iz nje ugla unutrašnjeg trenja  i
kohezije c Mohr-Coulombovog kriterija čvrstoće. Postupak ispitivanja provodi se prema preporučenoj
metodi Međunarodnog društva za mehaniku stijena (ISRM, 1978), ili američkim strandardu ASTM D 5407-
95, kojima se propisuje broj i dimenzije uzoraka (Tabela 1).
Kako bi se postiglo troosno stanje naprezanja ispitivanja se provode u specijalnoj troosnoj ćeliji koja
pomoću ulja prenosi hidrostatsko naprezanje na uzorak. Uzorak se od ulja štiti nepropusnom
membranom, slika 8.10.

Slika 10 Uređaj za troosno ispitivanje, tipa SOILTEST CT-732, uzorak zaštićen membranom

Nakon što je postavljen u troosnu ćeliju uzorak se dovodi u hidrostatsko stanje naprezanja nametanjem
ćelijskog pritiska 3, pomoću ulja pod pritiskom, a zatim se cilindrični uzorak površine poprečnog presjeka
A kontinuirano opterećuje silom pritiska P uz istovremeno mjerenje aksijalnih i radijalnih deformacija,
slika 11.
 Slika 11 Naprezanja uzorka stijene u troosnom pokusu

Naprezanje pritiskom (devijator napona)  izazvano djelovanjem sile P na površinu uzorka A izračunava
se prema izrazu:
𝑃
∆𝜎 = 𝜎𝑑𝑒𝑣 = (9)
𝐴
Osim sile pritiska na uzorak djeluje i hidrostatsko stanje naprezanja odnosno ćelijski pritiska 3 , pa se veće
glavno naprezanje 1 izračunava prema izrazu:
𝜎1 = 𝜎3 + ∆𝜎 (10)
Devijatorsko naprezanje će biti jednako:
∆𝜎 = 𝜎1 − 𝜎3 (11)
Promjena visine uzorka L odnosno aksijalna deformacija L, kao i promjena prečnika uzorka D odnosno
radijalna deformacija D uzorka mjeri se na isti način opisan kod ispitivanje jednoosne čvrstoće na pritisak.
Opterećivanje uzorka može se provoditi kontrolisanim prirastom sile odnosno naprezanja ili kontrolisanim
prirastom pomaka odnosno deformacija, slika 12.

Slika 12 Naponsko-deformacijska kriva i cilindrični ispitni uzorak kod ispitivanja troosne čvrstoće na
pritisak (kontrolisani prirast sile)
Iz ovako dobivene naponsko-deformacijske krive određuju se čvrstoća na pritisak pri troosnom
naprezanju, te modul elastičnosti i Poisson-ov koeficijent na analogan način kao kod ispitivanja jednoosne
čvrstoće na pritisak.
Na slici 13 prikazani su Mohr-Coulomb-ovi parametri dobiveni opitom troosnog naprezanja u okviru
provedeni istražnih radova za izgradnju Vjetroparka „Podveležje“.

Slika 13 Rezultati opita troosnog naprezanja (parametri čvrstoće na smicanje) krečnjaka na lokalitetu
Vjetroparka „Podveležje“ (literatura)

PLT - Point load test (Indeks tačkaste čvrstoće)

Indeks tačkaste čvrstoće Is određuje se metodom ispitivanja poznatom pod nazivom Point load test.
Namjera ove metode je mjerenje čvrstoće uzoraka stijene pri opterećenju u tačci u laboratoriji ili na
terenu, koristeći priručnu opremu (Slike 14 i 15). PLT je zamišljen kao indeksni test za klasifikaciju stijenske
mase direktno ili u korelaciji s jednoosnom pritisnom čvrstoćom. Ispitivanja Point load testom su posebno
pogodna za uzorke na kojima zbog oblika i dimenzija samog uzorka ne mogu biti provedena standardna
laboratorijska ispitivanja jednoosne čvrstoće na pritisak.
 Slika 14 Presa za ispitivanje Indeksa tačkaste čvrstoće tipa “Interfels”, pogodna za isptivanja u
laboratoriji i na terenu: (a) mjesto gdje se stavlja uzorak između dva šiljka; (b) manometar za mjerenje
sile pri lomu; (c) presa za zadavanje pritiska.

Slika 15 Presa za ispitivanje Indeksa tačkaste čvrstoće laboratorije ZPIMK – a Građevinskog fakulteta
Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru

Ispitivanje se provodi prema preporučenoj metodi Međunarodnog društva za mehaniku stijena (ISRM,
1985). Princip PLT testa sastoji se u tome da se uzorci stijene lome primjenom koncentriranog opterećenja
preko para zaobljenih konusnih šiljaka. Šiljci moraju biti izvedeni pod uglom od 60 te radijusom
zakrivljenosti od 5 mm na samom vrh. Uzorci su obično cilindričnog (bušotinsko jezgro), a mogi biti u obliku
rezanih blokova ili nepravilnog oblika. Provode se poprečna ispitivanja, slika 16 a), osna ispitivanja, slika
16 b), ispitivanja na bloku i ispitivanja nepravilnih uzoraka, slike 16 c) i 16 d).
Kod anizotropnih uzoraka čvrstoća se ispituje u pravcu pukotina ili slojeva i okomito na ove površine
slabijih mehaničkih karakteristika.
 Slika 16 Dimenzije uzoraka za: a) poprečno ispitivanje; b) osno ispitivanje; c) ispitivanje na bloku; d)
ispitivanje uzoraka nepravilnih oblika

Slika 17 Modeli loma pri ispitivanju Point load testom

Nakon sloma uzorka ocjenjuje se valjanost ispitivanja koja se provodi na osnovu izgleda ploha loma, slika
17, gdje su pod a), b) i c) modeli loma pri ispravnom ispitivanju, a pod d) i e) modeli loma pri neispravnom
ispitivanju.
Standardno ispitivanje provodi se na cilindričnim uzorcima prečnika D od 50 mm.
Indeks čvrstoće opterećenjem u tačci Is(50) za uzorke različitih oblika i dimenzija se računa preko izraza:

𝑃
𝐼𝑠(50) = 𝐹 𝐷2 (12)
𝑒

gdje je:
F – korekcijski faktor,
P – sila loma (N)
De – efektivni prečnik uzorka (m).

Ako uzorci nisu promjera 50 mm, za njih se određuje korekcijski faktor preko izraza:

𝐷
𝐹 = (50𝑒)0,45 (13)

dok se efektivni prečnik računa preko izraza:

4𝑊𝐷
𝐷𝑒 = √ (14)
𝜋

gdje je:
W – prosječna širina uzorka (m)
D - razmak tačaka opterećenja tj. debljina uzorka na mjestu ispitivanja.

Obično se koristi deset i više ispitivanja po uzorku, što ovisi o kvalitetu jezgra i ravnomjernosti kamena.
Prosječna vrijednost Indeksa tačkaste čvrstoće se računa izbacivanjem po dvije ekstremne vrijednosti (2
najveće i 2 najmanje) od 10 ili većeg broja važećih opita i izračunavanjem prosječne vrijednosti preostalih
rezultata. Ako se testira znatno manji broj uzorka onda se izbacuje najveća i najmanja vrijednost a
prosječna vrijednost se računa od preostalih opita.
Index anizotropije Ia(50) se definiše kao omjer srednjih vrijednosti mjerenih okomito i paralelno s ravnima
sloma, tj. omjer najvećih i najmanjih indeksa PLT-a. Index anizotropije ima vrijednost blizu 1.0 za izotropne
stijene, a veće vrijednosti kada je stijena anizotropna.
Važno je napomenuti da se Indeks tačkaste čvrstoće ne može lako korelirati sa vrijednošću čvrstoće na
pritisak (Hawkins, 1998). Budući da vrijednosti koje se mogu naći u literature zbog anizotropije variraju
između 15 i 50 (15𝐼𝑠(50) < 𝜎𝑐 < 50𝐼𝑠(50) ), ne može da se odredi jedan faktor korelacije primjenjiv u
svim situacijama. Hawkins, 1986 je predložio da bi najpogodniji metod bio da se provode opiti za svaku
pojedinačnu lokaciju posebno. Naime, rezultati za karbonatne stijene različite geološke starosti,
mineralnog sastava, izmenjenosti i makro i mikrostrukturnih karakteristika ukazuju da faktori korelacije
variraju u opsegu od 20-25, za jablanički gabro ovaj koefcijent korealcije iznosi 24.
Samo većim brojem opita poduzetih na pojedinačnim lokacijama sa različitim tipovima stijena i za stijene
za značajno različitim čvrstoćama, mogu se dobiti realistični faktori korelacije. Onda bi bilo moguće dobiti
tabelu relevantnih faktora za one korisnike koji nisu u mogućnosti da ispitaju vrijednosti čvrstoće na
pritisak i konsekventno dobiju željene korelacije za pojedinačne lokacije. Neophodno je da ovakva tabela
razdvaja sedimentne i magmatske stijene i čvrstoću u suhom i zasićenom stanju.

Sklerometar – schmidt hammer (Šmitov čekić)

Kao što je rečeno u poglavlju „Diskontinuiteti“ Šmitov čekić preporučuje se za procjenu pritisne čvrstoće
zidova diskontinuiteta koja se dalje koristi kao ulazni parametar za proračun čvrstoće na smicanje prema
Bartonovom kriteriju. Sklerometrom se mjeri veličina odskoka utega koja zavisi o površinskoj tvrdoći i
elastičnosti stijenske mase. Sklerometrom se određuje indeks sklerometra na ispitanom mjestu.
Ako se vrši ispitivanje u laboratoriji uzorci koji se ispituju moraju biti pričvršćeni na kruto postolje kako bi
se zaštitili od vibracija i pomaka tokom ispitivanja. Postolje je smješteno na ravnu podlogu.
Od izmjerenih odskoka odredi se srednja vrijednost i od tako formiranog skupa odbacuju se svi odskoci
koji se od srednje vrijednosti razlikuju za više od 4 jedinice. Broj odbačenih odskoka ne smije biti više od
30% od ukupnog broja odskoka, u protivnom se ispitno mjesto odbacuje. Od preostalog skupa odredi se
srednja vrijednost koja je za ispitano mjesto indeks sklerometra.

Slika 18 Šmitov čekić, IHG Zagreb

Vrijednosti odskoka variraju u rasponu od 10 do 60 što se pokazalo u praksi. Najmanji broj odgovara slaboj
stijeni (σc < 20 MPa), dok najveći broj odgovara vrlo čvrstoj i izrazito čvrstoj stijeni (σc > 150 MPa ).
Prednost ove metode je u brzini i nerazornom načinu ispitivanja. Uređaj je malen i lako prenosiv pa se
osim u laboratoriju ispitivanja mogu vršiti i na terenu. Nedostatak je u tome što se rezultati odnose samo
na površinski sloj (do 30 mm dubine).
Određivanje brzina prolaza ultrazvučnih elastičnih talasa

Svrha ovog ispitivanja je određivanje brzina prolaza ultrazvučnih elastičnih talasa kroz uzorak stijene u
laboratoriju (slika 19). Generiraju se P-talasi (primarni ili longitudinalni) i S-talasi (sekundarni ili
transverzalni). Postupak ispitivanja provodi se prema preporučenoj metodi Međunarodnog društva za
mehaniku stijena (ISRM, 1977b). U primjeni postoje tri različite metode ispitivanja: visokofrekventna
ultrazvučna metoda, niskofrekventna ultrazvučna metoda i rezonantna metoda. Osim određivanja brzina
prolaza ultrazvučnih elastičnih talasa najčešće se određuju i dinamičke karakteristike elastičnosti,
dinamički Youngov modul elastičnosti i Poissonov koeficijent te dinamički modul smicanja.

Slika 19

Generator impulsa preko odašiljača impulsa generira talase koji prolaze kroz uzorak stijene dužine L, i
registriraju se u prijemniku. Vremenski interval od trenutka kada impuls napušta odašiljač, pa do trenutka
prijema impulsa, predstavlja vrijeme prolaska impulsa t.
Brzine longitudinalnih i transverzalnih talasa se računaju preko izraza:

𝐿 𝑚
𝑣𝑙 = ( ) (15)
𝑡𝑙 𝑠

𝐿 𝑚
𝑣𝑡 = ( ) (16)
𝑡𝑡 𝑠

gdje je:
L – dužina (visina) uzorka (m),
tl – vrijeme prolaska longitudinalnih talasa kroz uzorak (s),
tt – vrijeme prolaska transverzalnih talasa kroz uzorak (s).

Na temelju utvrđenih brzina i gustoće stijene ρ računaju se dinamičke karakteristike elastičnosti.

Dinamički modul smicanja Gdyn računa se preko izraza:

𝐺𝑑𝑦𝑛 = 𝜌𝑣𝑡2 (𝑀𝑃𝑎) (17)

Dinamički modul elastičnosti Edyn računa se preko izraza:

𝜌𝑣𝑡2 (3𝑣𝑙2 −4𝑣𝑡2 )

𝐸𝑑𝑦𝑛 = (𝑀𝑃𝑎) (18)
𝑣𝑙2 −𝑣𝑡2

Dinamički Poissonov koeficijent νdyn računa se preko izraza:

𝑣𝑃2 −2𝑣𝑆2
𝜐𝑑𝑖𝑛 = (19)
2(𝑣𝑃2 −𝑣𝑆2 )

Ispitivanje čvrstoće na smicanje duž diskonitnuiteta

U prvim fazama istraživanja i projektovanja, čvrstoća na smicanje duž diskontinuiteta obično se ispituje na
malim uzorcima, uz pomoć jednostavne prenosive aparature u terenskim uslovima, ili u laboratoriju, slika
20. U ovakvim aparatima može se izvršiti smicanje duž diskontinuieta na uzorcima veličine do 10 x 10 cm.

Slika 20 Aparat sa pratećom opremom (Hoek-ova kutija) za smicanje uzorka duž diskontinuiteta, Hoek,
2000.
U Institutu za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ godina----razvijena je metoda za laboratorijsko ispitivanje
čvrstoće na smicanje duž diskontinuiteta na cilindričnim uzorcima prečnika od 250 do 300 mm, dužine 300
do 400 mm, slika 8.21.

Slika 21 Shema uređaja za laboratorijsko ispitivanje čvrstoće na smicanje duž diskontinuiteta

Na slici 22 je prikazan uređaj za ispitivanje smičuće čvrstoće duž diskontinuiteta laboratorije GEOLAB d.o.o.
Sarajevo.
 Slika 22

Postupak isptivanja se provodi tako da se najprije izbuše cilindrični uzorci koji su izvađeni tako da ih
diskontinuitet dijametralno polovi po izvodnici na dva približno jednaka polucilindra. Uzorak je ugrađen u
kutije za smicanje (kalupe), tako da diskontinuitet leži u sredini zazora između donje i gornje polovine
kutije. Prostor između uzorka i unutrašnjih zidova kutije je popunjen betonom, Slika 23.

Slika br. 23 Uzorak ugrađen u kutije za smicanje

Nakon što je kutija sa uzorkom postavljena u uređaj za smicanje i nakon što su postavljeni instrumenti za
mjerenje smičućih, bočnih i normalnih pomjeranja uzorci se izlažu normalnim naprezanjima. Izazivanje
normalnog nominalnog napona na svakom uzorku vrši se u stepenicama do konačne vrijednosti. Vrši se
očitavanje vrijednosti na instrumentima za registrovanje normalnih deformacija.
Nakon postizanja nominalnih normalnih napona uzorak se izlaže djelovanju smičuće sile. Smičuća sila se
nanosi kontinualno i pri tome se vodi računa o brzini smicanja. Nakon sloma nastavlja se sa djelovanjem
smičuće sile kako bi se odredile i rezidualne vrijednosti parametara čvrstoće na smicanje. Tokom
nanošenja smičuće sile mjere su horizontalna, bočna i normalna pomjeranja.
Normalno naprezanje računa se preko izraza:

𝐹𝑛
𝜎= (𝑀𝑃𝑎) (20)
𝐴

Fn – vrijednost izmjerene normalne sile

A – površina poprečnog presjeka u području smičuće plohe,

a smičuće naprezanje:

𝐹𝑠
𝜏= (𝑀𝑃𝑎) (21)
𝐴

Fs – vrijednost izmjerene smičuće sile

Pri istraživanjima za fazu Glavnog projekta, kada je veoma bitna pouzdanost podataka, duž kritičnih
diskontinuiteta izvode se ogledi smicanja „in situ“ u velikoj razmjeri. Ovakva ispitivanja su veoma skupa i
njihovo izvođenje je opravdano samo za potrebe izgradnje kapitalnih objekata, osetljivih konstrukcija za
koje treba izvršiti odgovarajuće kontrole stabilnosti, kao što su naprimjer visoke lučne i gravitacione brane.
Na slici 24, prikazan je dispozitiv za izvođenje ogleda „in situ“ po preporuci ISRM, 1974.
 Slika 24 Uobičajeni raspored opreme za „in situ“ ispitivanja, direktno smicanje u velikoj razmeri, po
preporuci ISRM, 1974

Postoje brojne laboratorijske i terenske metode ispitivanja čvrstoće na smicanje duž diskontinuiteta u
stijenskoj masi. Uglavnom, one se međusobno razlikuju po obliku, veličini i načinu uzimanja uzoraka ili
pripremi blokova. Takođe, razlikuju se i u pogledu konstrukcije laboratorijskog uređaja za ispitivanje ili u
pogledu aparature za terenska ispitivanja. Međutim u pogledu procedure procesa ispitivanja razlike
gotovo da i ne postoje. Na uzorke sa pukotinama, ili na „in situ“ blokove, prvo se nanese vertikalno
opterećenje i sačeka se potpuna konsolidacija vertikalnih pomjeranja. Zatim se izaziva bočno, smičuće
opterećenje i registruju se horizontalna pomjeranja, slika 25. Kod laboratorijskih ispitivanja bočna sila leži
u ravni smicanja, dok kod „in situ“ ispitivanja ona je kosa, pod malim otklonom od horizontale. Položaj
djelovanja i otklon bočne sile bira se tako da ona prolazi kroz težište opterećene površine, čime se
izbjegava moment obrtanja koji bi se dobio da je bočna sila horizontalna.
Ispitivanja se izvode po istoj proceduri na 4 do 5 blokova, ali sa različitim vertikalnim opterećenjem.
Vertikalno opterećenje bira se tako da jedna tačka leži blizu ordinate u dijagramu τ – σ, a druga treba da
odgovara σ naponu, ili neznatno većoj vrednosti, koji se očekuje u zoni objekta za konkretni slučaj. Ostale
vrijednosti se interpoliraju.
Pri smicanju se registruju izazvane sile, sračunavaju normalni i smičući naponi, i mjere se odgovarajuća
vertikalna i horizontalna pomjeranja. Na osnovu izmjerenih podataka crtaju se dijagrami horizontalnih
pomeranja u funkciji napona smicanja i utvrđuju se tačke loma. Na osnovu njih crta se dijagram τ = f(σ), u
kome se Mohrova anvelopa aproksimira najčešće pravom, slika 25, τ = c + σ·tgφ.
Dijagrami τ = f(σ), konstruišu se sa vršnim i rezidualnim vrijednostima τ, odnosno mogu se odrediti
parametri vršne i rezidualne čvrstoće.
 Slika 25 Ogled smicanja: (a) – šema opterećenja, (b) – dijagrami ispitivanja.

Slika 26 Prikaz rezultata laboratorijskog ispitivanja čvrstoće na smicanje uzoraka gabra u okviru projekta
provjere stabilnosti brane Jablanica