Professional Documents
Culture Documents
العين الجزء الثاني
العين الجزء الثاني
كتاب العـين
الخليل ابن أحمد الفراهيدي
....يتبع ...
ِ
ِّف :ال يتعاهد الغسل والنظافة ،فهو قَ ِش ٌ
ف، ف :القذر على اجللد ،ورجل ُمتَقش ٌ
ق ش ف ،ف ش ق ،ش ف ق ،ق ف ش مستعمالت قشف :ال َق َش ُ
وأَ ْش َف ْق ُ
ت العطاء وشفقته تَشفيقاً :جعلته َش َفقاً.
1
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ال يستعمل إال يف االفتعال كالعنكبوت وحنوها إذا اجنحر وضم إليه جراميزه وقوائمه ،قال:
وال َق ْف ُ
ت يف اجلحر
اقت َف َش ْ
كالنعكبوتَ k
ت.
اقت َف َش ْ
شت مكان َ
ويقال :اق َفْن َش ْk
ب. ِ
ق ش ب ،ش ق ب ،ش ب ق ،ب ش ق مستعمالت قشب :كل شيء قدرته فقد قَ َشْبتَه فهو قَش ٌ
قَ َشْبتَه.
ب قَشابةً. ِ
يب :اجلديد ،وقد قَ ُش َ
َوالقش ُ
الش َقبَةُ k:مواضع دون الغريان kيف هلوب اجلبال ولصوب األودية توكر فيها الطري،
ب ،واجلمع ِّ
الش ْق ُ
شقبِّ :
قال:
2
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ق ش م ،ق م ش ،م ش ق ،ش م ق مستعمالت قشم :ال َق ْشم :شدة األكل وخلطه ،وهو ي ِ
قش ُم قَ ْشماً.َ ُ
والق َش ُم :اللحم إذا نضج وامحر فسال ودكه ،الواحدة قَ ْشمةٌ بلغة تغلب. ِ
وم. ِ
والق ْش ُم :مسيل املاء يف الروض ،واجلميع قُ ُش ٌ
وما أصابت اإلبل َم ْق َشماً أي ما ترعاه.
شام :اسم ما يؤكل. وال ُق ُ
ش :مجع القماش ،وهو ما كان على وجه األرض من فتات األشياء .ويقال لرذالة الناس: قمش :ال ُق ُم ُ
ماش. ِ
ق ٌ
ش أي يأكل ما وجد وإن كان دوناً. ورأيته َيَت َق َّم ُ
وما أعطاين إال قماشاً أي أوتح ما قدر عليه وأردؤه.
وال َقميشةُ :طعام للعرب من اللنب وحب احلنظل.
َّق :مصبوغ باملِ ْش ِق ،وهو طني أمحر. مشق :ثوب مُمَش ٌ
أمش ُقهُ َم ْشقاً ،قال:
وم َش ْقتُه ُ
واملَ ْش ُق :الضرب بالسوطَ ،
والعيس kحيذرن السياط املشَّقا
ُ
3
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وقال:
َّق أي طويل.
وق ومُمَش ٌ
شيق ومَمْ ُش ٌ
والوتر مُيْ َش ُق حىت يلني وجيود كما ميشق اخلياط خيطه حبزقه وفرس َم ٌ
َّم ُق :شبه مرح اجلنون ،وقد مَشُ َق مَش اقةً ،قال رؤبة:
?مشق :الش َ
َّم ْق
كأنه إذا راح مسلوس الش َ
4
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ريض.
املقروضةُ وهي ال َق ُ ِ
والبعري يقرض جرته ،وهو مضغها ،واجلرة ُ
ويقال يف حديثه k:إن رجالً نبغ له ابن شاعر فنهاه عن قرض الشعر فكمد الغالم مبا جاش يف صدره من الشعر حىت مرض وثقل ،فلما حضره املوت ،قال
وابن ِم ْقَرض :ذو القوائم األربع ،طويل الظهر ،قتال للحمام ،بالفارسية" :من نكر" وتقولَ :قَر ْ
ضتُه مينةً ويسر ًة ،إذا عدلت kعن شيء يف سريك ،أي تركته عن
5
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
والن ْقضةُ مها اجلمل والناقة اللذان هزلتهما األسفار وأدبرهتما ،واجلميع األنقاض ،قال:
ض ِّ والن ْق ُ
َّ
أنقاض.
ٌ ت منه ،ومجعها
ضْانت َق َ
ضتُها َن ْقضاً فَ َ
ض الكماة من األرض إذا أرادت أن خترج ،و َن َق ْ
ضُ :مْنَت َق ُ
والن ْق ُ
َّ
ض أصابعه ،قال: ِ ِ والنَّقيض :صوت األصابع واملفاصل واألضالع k،وأ ْن َق َ ِ
ض ،ويُْنق ُ
ضت األضالع واألصابع إنقاضاً ،ورأيته يُْنق ُ ُ
ت باحلمار إذا ألزقت طرف لسانك بالغار األعلى مث صوت حبافتيه من غري أن ترفع طرفه عن موضعه ،وكذلك ما أشبهه من أصوات الفراريج
ضُوأَْن َق ْ
إنقاض ،قال
ٌ والعقاب والرحل فهو
الفراريج
ِ امليس إِ ُ
نقاض أواخ ِر ِk
والسْنبُ ُل
ُّ kضيُب
ْ واعتم فيها ال َق
َّ سامق جـبـا ِرهـا
ُ فسيلها
.اهناkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بطت أغصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جرة سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ب
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkض
ْ وال َق
kب األغصانا
ُضِّ شئز القيام يُ َق ًفغدا صبيحة صوهبا متوجسا
.بk ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب ومقض
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ّ َب وقk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيف قاضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس،ًباk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ْ َيف قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاعده بالسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت س
ُ ْبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َ َوق
ِض
ب ما َت َقضَّبا ْ َوفارج من ق
ٍ
.وترkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس البائنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الق:ارجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالف
.ًالk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عراً فاضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً أو شk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك كالمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتح من ذات نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أن تق:ابk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواالقتض
ِ ُن قkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيب من الغصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجع القض،دقيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الس:يبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والقض
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k م والكسkk k k k k k k k k k k k k k k k k بان بالضk k k k k k k k k k k k k k k k k ض ُ
.ًاk k k k k k k k k k k k k kكني أيضkk k k k k k k k k k k k k k ومن الس،دkk k k k k k k k k k k k k ع اليkk k k k k k k k k k k k k جبمkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k kض علي ٍ َرف من ِم ْقبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس أعم وأعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض الق
ُ َو حيث يُقبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ض ُ ِوم ْقب
َ
7
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
وانقباضي وعجلي بالقوم
ِّ
: قال، سوق شديد:ض
ُ والقب
ْ
.نجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التش:ض
ُ ُّوالت َقب
َّ
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أي جمتمعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kألقي يف قبضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائم فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا مجع من الغنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ض
ُ َوال َقب
.ًماk k k k kض
ْ َ َم قk k k k kض
َ متُه َف َقk k k k kض
َ ْد اقkk k k k k وق،عريkk k k k ُم الشk k k k kض
َ ار َي ْقkk k k k k واحلم.مkk k k k k k kيء دون اخلضkk k k k k k kل شkk k k k k k ل كkk k k k k k k ُم أكk k k k k k kض
ْ ال َق:مkk k k k k k ط قضkk k k k k k تعمل فقkk k k k k k kق ض م يس
8
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
صدا ِ
َ أقرو إليهم أنابيب القنا ق
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأي قطع
ُ وا ِإل
: قال، القتل مكانه:قصاد
خالِداkريب املنّية
ُ ت َ ْوقد أَق
ْ ص َد ًالدمع جامدا
َ عني ما بايل َأرى
ُ يا
.ذبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نَقيض الك: ْدقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ِّ ال:دقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي ص، َد ٍقk k k k k k k k k k k k k k k k k k kذو مصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن:رس اجلوادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل اجلواد والفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
k.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k اد ُق احلملk ْ َ
: قال،قات
ٌ ص ْد
َ ونساء،ص ْدقُو َن
َ وقوم،ُالص ْدقَة
َّ وهي،الص ْد ُق
َّ هو الرجل:فإذا نعته قلت
9
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
واملرجع قصرنا ِ
ُ ُ ،وحيك
َ ،واملوت
ُ درك مل تـمـنـى مـوتـنـا
َ هلل
.خمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدن الضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجملدل أي الف: ُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ وال َق
k.جدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام يف املسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم اإلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو حيث يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور ِة مقاصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ُ ومجع املَق
.ريهمkk k k k k k k k k k k k k kة ال يعطى غkk k k k k k k k k k k k k kه عليهم خاصkk k k k k k k k k k k k k kر بkٌ k k k k k k k k k k k k k k k kرة أي يُ ْقصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ َين عمي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك لبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والشk:يةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال يف وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق
10
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًراk k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ َرها قkk k k k k k k k k k k k k k k kذا أقصkk k k k k k k k k k k k k k k kي على كkk k k k k k k k k k k k k k k kت نفس
ُ ْرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ َ وق،يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك عن شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كف:ُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ وال َق
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k kريب من اخلاشkk k k k k k k k k k k k k k k k kرف قkk k k k k k k k k k k k k k k k k ُر الطk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقا ِص.ا ال ينبغيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه إىل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريف أي مل أرفعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت ط
ُ ْرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ َوق
.ًدالkk k k k k k k k k k kردن بkk k k k k k k k k k k وال يkريهمkk k k k k k k k k k kرفعن إىل غkk k k k k k k k k k kرفهن على أزواجهن ال يkk k k k k k k k k k k k k k k k ْر َن طk k k k k k k k k k k k k k k k ص ِ
َ َرآن أي قkk k k k k k k k k k k k k k k kرف" يف القkk k k k k k k k k k k k k k k kرات الط
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k "وقاص
.ىنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ذا املعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k به من هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ري فيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والتَّقص،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خمسوسkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت بفالن أي أعطيت
ُ ْرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ َوق
11
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k ر وال َقصk k k k k k k k k k k k k k ال َقصkعk k k k k k k k k k k k k k وجيم،ًاk k k k k k k k k k k k k k ة أيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق النخلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذلك عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل العنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أص:ُرةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َقص
.رات َ َ َ َ
األينقkkط عليهم كkkل مث ينحkkاق النخkkوقهم كأعنkkع فkkرر يرتفkkر أن الشkkفر" ويفسkkه مجاالت صkk كأن، ِرkص
َ رر كال َقkkرمي بشkkرأ "إهنا تkkن يقkkان احلسkk ك:دةkkو عبيkkال أبkkوق
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالس
.عةkk k k k k k k k k k k k k k k k kر قصkk k k k k k k k k k k k k k k k kه قعkk k k k k k k k k k k k k k k k kه كأنkk k k k k k k k k k k k k k k k kدماغ فوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرف على الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف املشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاطن القحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب:ُاقُورةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ّ وال
12
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ص َقراهِت ا
َ kإذا مالت الشمس اتقى
.يعين شدة وقع الشمس
وصفت صفوته، وما مصل من اللنب فآمنازت خثارته. ما حتلب من العنب والتمر من غري عصر:قر ُ والص
َّ
. وجيوز بالسني،ًفإذا محضت كانت صباغاً طيبا
. يف صياحه تسمع حنو هذه النغمة يف صوته، حكاية صوت طائر يُصوقُِر:رير ُ َوالص ْوق
َّ
.وال تنكر السني يف كل صاد جتيء قبل القاف
.صه َق ْرصاً أي تقبض على اجللد بإصبعني غمزة توجعه
ُ صه بلسانه وإصبعه َي ْق ُر
َ َقَر:قرص
: قال، تقرصين منهم َق ْرصةٌ أي كلمة مؤذية:وال تزال
فيفعم ِ
ُ القطر اإلناء
ُ وقد ميأل وارص تأتيين وحتتقروهَن ا
ُ َق
ِ عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلميk،بههkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رص من اخلبز وشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق
.ذكري أعمkk k k k k k k k k k k k k k k والت،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k غرية ُق ْرصkk k k k k k k k k k k k k k k دة الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k والواح،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القَرص ُ ْ
.تَهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ْ د َقَرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرت أو قطعت فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئني وعصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يئاً بني شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذت شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا أخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
13
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ز ويقفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kك ينقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وى ذلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ا سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم،ل وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص إال لالعب واإلب
ُ ُرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ي.الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال يق
ركامها ِ
ُ واجتاب أرديةَ السراب
َ بالضحى
َ ص اللوامع
َ َحىت إذا َرق
: قال حسان،ص
ُ ُوالنبيذ إذا جاش فهو يرق
ِ
مستعجل ِ ص ال َق
لوص براكب ت مبا يف َق ْع ِرهـا ٍ
َ َْرق ْصَ َبزجاجة َرق
القاف والصاد والالم معهما
ٌ َّوقميص ُمقل
.ص
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َقلَّص
.يهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتمرت يف مضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل تقليصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت اإلب َ
: وقال،ص ِ ِ
ٌ وظل قال،ص
ٌ وثوب قال
.دkk k k k k k k k k k م بعkk k k k k k k k k k ا ومل جتسkk k k k k k k k k k ول قوائمهkk k k k k k k k k k ومسيت لط،بزلkk k k k k k k k k k k k k k kركب إىل أن تkk k k k k k k k k k k k k k kل من حني تkk k k k k k k k k k k k k k kثى من اإلبkk k k k k k k k k k k k k k kل أنkk k k k k k k k k k k k k k k ك:وصk
ُ k k k k k k k k k k k k k k kُوال َقل
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاري أيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خمة من احلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي الض،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ثى من النعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األن:وصk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقل
صلقة
َ فصلقنا يف مراد
َ
.ت أنياهبا
ْ لَ َقk k k k k k k k k k k k k k k k ص
ْ وأ،ها ببعضkk k k k k k k k k k k k k k k k رب بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k قها وض
َ َلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
َ ري إذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب البعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوت أنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:لق
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkص
َّ وال
14
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال أبو داود، والسني لغة، وجيمع أَصالِ َق، فإن كان هبا شجر فقليل، مستديرة ملساء:صلَ ٌق
َ وقاع
الصلَ ِق اجلدب
َ ل مثل ترى فـاه إذا أقــب
.رسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عة فم الفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيص
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً وحيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفله قطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطه أو أسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء من وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قط: ُلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ْ ال َق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقص
.ٌالةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو قُصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب إذا نقي مث لني ثانيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزل عن الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
ِ الص
: قال، القرنان من كل دابة:قالن ُّ :صقل
15
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k م لkk k اس،وصkk k من املنق.ذاهبkk k يء الkk k در الشkk k ون قkk k ويك،درkk k ان مصkk k k والنُّقص،ران يف احلظkk k k اخلس:ص
ُ الّن ْق:ط نقصkk k kتعمالن فقkk k k ق ن ص يس،ن ق ص
.ذي ذهبkk k k k k k k k k k k k kدر الkk k k k k k k k k k k k kذا قkk k k k k k k k k k k k k وه،ذاkk k k k k k k k k k k k kذا وكkk k k k k k k k k k k k k k k k kانه كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ونُقص،درkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مص،ًاناkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً ونُقصk k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء نقصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kص الش
َ و َن َق
.يدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الص:نيصk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ ص وال
ُ َ ال َقن:قنص
. وحنوها نصفني، كسر قناة:ف ُ ص ْ ال َق: ف ق ص مستعمالت قصف، ق ف ص، ص ف ق،ق ص ف
.فت
ْ انقص
َ : فإذا بانت قيل،ص ْفتُها إذا انكسرت ومل تنب َ َ ق:يقال
. سريع االنكسار عن النجدة:ف ٌص ِ َورجل ق
.ًف القوم عن كذا إذا خلوا عنه فرتة وخذالنا َ صَ وان َق
.ُفاءk k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ َ وثنية ق،فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من النصkرت ثنيتهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي انكسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ف
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ ْواألَق
16
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.فاقk k k k k k جلد البطن كله ِص:الkk k k k k k k k k ويق،واد البطنkk k k k k k k k kذي يلي سkk k k k k k k k kاطن الkk k k k k k k k k اجللد الب:فاق البطن
ُ k k k k k k k kو ِص
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبيع والبيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب اليد على اليد يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ضk:ُفقةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ًّ وال
.هkk k k k k k k k k ائز يف كلkk k k k k k k k k k k k k k والسني ج،هkk k k k k k k k k k k k k kوا عليkk k k k k k k k k k k k k kوم على أمري واحد أي اجتمعkk k k k k k k k k k k k k kطََف َق القk k k k k k k k k k k k kواص
17
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.يب
ُّ k k k k k k kص
َ د قkk k k k k k k والواح،اقkk k k k k k kة رقkk k k k k k kان ناعمkk k k k k k kاب من كتkk k k k k k k k ثي:ب
ُ k k k k k k k k k kص
َ ال َق:بkk k k k k k k k k kتعمالت قصkk k k k k k k k k k ب ص ق مس، ق ب ص، ص ق ب،ق ص ب
.وفkk k k k k k k k k k k k تدير أجkk k k k k k k k k k k k k مسkل عظيمkk k k k k k k k k k k k وك،هkk k k k k k k k k k k k ف عظمkk k k k k k k k k k k k k k k k k kبةُ األنk k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ وق،رجلنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k kدين والkk k k k k k k k k k k k k k k k k kام اليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k عظ:ب
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ وال َق
.بَتِهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
َ ري يف َم ْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب الكث
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ ال َق:ُباءk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ وال َق
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي خمارج النفس وجماري،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروق غالظ فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب الرئ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ َوق
.طهkk k k k k k k k k k k k k k k kو أوسkk k k k k k k k k k k k k k k kاء هkk k k k k k k k k k k k k k k kه بنkk k k k k k k k k k k k k k k kىن فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kن يبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوف احلصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر أو جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوف القصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:ُبةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ وال َق
: قال بشار،قاصيب
َ َ تk وجتمع،ًصْبتَها كانت تَقصيبة
َّ َوال َقصبةُ خصلة من الشعر تلتوي فإذا أنت ق
َّقاصيب
kُ وزانته الت ِ وفرعٌ زا َن
متنيك
.يبk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بح َت َقاصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دها فتصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لها وتشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً إىل أصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مها ليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو أن تضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوه
.ًيباkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاءها تقصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kل أعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاة ويفصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب يقص
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ّ وال َق،عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القط:ب
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ْ وال َق
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وال عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kب أي ال داء فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وال نصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب ال وص َ َة من قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوخلدجية بيت يف اجلن
.ابk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجع أقص،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء كلهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األمع:ب
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ وال َق
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الزام:ب ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقاص
18
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال ذو الرمة،ب
ٌ ويقال للغصن الطويل الريان َس ْق
َّجب
ُ يتقشر عْنهما الن kِ َس ْق
ْ بان مل
.ابعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أطراف األصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اول بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التن:ص
ُ ال َقْب:قبص
.ابعيkk k k k k k k k أطراف أصkk k k k k k k k رتاب بkk k k k k k k k من ال.المkk k k k k k k k ه السkk k k k k k k k ل عليkk k k k k k k k k k k kة جربئيkk k k k k k k k k k k kر دابkk k k k k k k k k k k kذت من أثkk k k k k k k k k k k k أي أخ،"ًةk k k k k k k k k k k k ص
َ ت َقْب
ُ kkkkkkkkkkkkص
ْ َ " َف َقب:روىkk k k k k k k k k k k kوي
: قال، هو الرشيق اخللق: ويقال،وص أي إذا جرى مل يصب األرض إال أطراف سنابكه من قدم
ٌ ُوفرس َقب
بوص
ُ َسليم الرجع طهطاه ق
.ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الكثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع النمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جمم،ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص أج ِ
ُ والقْب،ص
ُ وال َقْب
ِ
ُ َص َقبَصاً فهو رجل أَق
: قال، ضخم مدور.بص الرأس َ وقَب، ارتفاع يف الرأس وعظم:ص
ُ َوال َقب
.ًصقا
ْ َص َقها ب
َ َصقةٌ كأن احلر ب ُ ِوالب
ْ َ الواحدة بk، هنات من احلرة تبدو منها إىل املستوى:صاق
ِ إذا نزلت
ِ باملرء
قاصمةُ الظه ِر ْ
ِ َاة قkk k k k k k k k k k k k k k k k k وفت،ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k kريع االنكسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعيف سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:مk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k منكسk:ٌمةk k k k k k k k k k k k k k k k k ص ِ َل قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ٌ
19
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ :قمص
ِ راهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت،عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتقر يف موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أال يس:اصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالقم
.ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kري صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kيقمص فيثب من مكان ُ
.اصk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذه القمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخ:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال للقلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق
.ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ دة قَ َمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح،وق املاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kغار فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذب:ص
ُ وال َق َم
لkk ط يف كkk دار قسkk ل مقkk وية فكkk موه بالتسkk يء أي اقتسkk طوا بينهم الشkk وتقس،هkk يت تنوبkk ة الkk احلص:ط ِ
ُ k والق ْس
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش
ُ ِالساق
: قال،ًط أيضا ِ
ّ وهو، اللئيم يف حسبه ونفسه:ُوالساقطة
ّ
ُ ِالسواق
ط ًّ حنن الصميم وهم
.ُقيطةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َس:اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلمقkةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأة الدنيئkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ام وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب والطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الثيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً من رذالk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه هتاونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ال يعتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:قاطات
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُّس
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا حني يولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال يق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد من بطن أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َق َط الولk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.وان على األرضkkا ينحkkاحي الظليم وحنوه إذا رأيتهمk ْقط جنk و ِس،ط اخلباء ٌ ِ طرف منه كأنه ساق:ط السحاب
ُ وكذلك ِس ْق،ط يف األرض من ناحية األفق ِ
ُ وس ْق
:قال
ِ ِس ْق
ِ طان من كفي ظلي ٍم
جافل عنس مذكرة كأن ِعفاءهـا
ٌ
.ًقاطاk k k k k k دو ِسkk k k k k kاقِط العkk k k k k k يُس:الkk k k k k k ويق،دوkk k k k k k والع،يkk k k k k kرتخي املشkk k k k k k k k kاء مسkk k k k k k k k kذلك إذا جkk k k k k k k k k وك،ًاk k k k k k k k kزال منكوبkk k k k k k k k k أال ي:رسkk k k k k k k k kقا ُط يف الفk k k k k k k k kوال ِّس
: قال سويد بن أيب كاهل، قد تَساقط:وإذا مل يلحق اإلنسان ملحق الكرام يقال
وصلع
ْ مشيب
ٌ الرأس
َ لفع َ كيف يرجو َن ِسقاطي بعدما
21
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِّس ْق
َ يردن حتت األثل سياح الد
: قال، السراب إذا اشتد جريه:والدَّيْ َس ُق
ِ
العشيات يسمى الدَّيْسقا هايب
:الkk k ويق،وشkk k ُ َدقي:الkk k k ويق،فkk k kحاب الكهkk k kجداً على أصkk k kذي بىن مسkk k k اسم امللك ال:وس
ُ ُدُّقيkk k k ال:دقس
. لغات،َدقينوس
.ٌ َورةk k k k k k k k k k k k k k ع قَ ْسkk k k k k k k k k k k k k k واجلمي،راعيkk k k k k k k k k k k k k kياد والkk k k k k k k k k k k k k k الص:ورkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َقس:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تعمالت قسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س ر ق مس، ق ر س، س ق ر،ق س ر
. ْرتُه أعمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واقتَ َس،ًراk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْرتُه قَ ْسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قَ َس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق.رهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر على الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القه:ُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق ْس
.راميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ري
ُّ َوk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َق ْس
22
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوذ باهلل منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة جلهنم نعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم معرفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس: َق ُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َس
ِ بعد
اللبس ِ دون ظها ِر
َ اللبس تقذفنا بال َق ْر ِس بعد ال َق ْـر ِس
: قال أبو زبيد، من شدت اخلصرk عمالً بيديهk ال يستطيع:س املقرور ِ
َ وقَر
ِ املقرور من
قرس ُ تصلىَّ كما تصليت ح َّـر َحـربـه ُـم
ُ فقد
.ربدkk k k k kه الk k k k kأقر َس ُ k k k k k kقkَ وإمنا مسي ال،ربدkk k k k k k kه الk k k k k k kوأَْقَر َس
َ ىتkk k k k kاه حkk k k k kاً وتركنk k k k kنا قَريسk k k k k و َقَر ْس.ري ليس جبامس وال ذائبkk k k k k k kد فيصkk k k k k k kه جيمkk k k k k k kاً ألنk k k k k k kريس قَريسk
ِ وال ُق
: قال جرير، وهذه باءات تزاد، إمنا هي على بناء رباعية،ً ليست نسبة أيضا: ويف الفحول أعم،ً وناقة قُراسيةٌ أيضا. اجلمل الضخمk:ُراسية
23
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k kأكثرت عليkk k k k k k k k k ره فkk k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k أمسعته م:انkk k k k k k k k kلقتُه باللسk k k k k k k k k k k k k k َسk:لقkk k k k k k k k k k k k kتعمالت سkk k k k k k k k k k k k k ل ق س مس، ق ل س، س ق ل، ل س ق،س ل ق
ذلكkkبه بkkال شkkه احلبkkا أحرقتkk فلم،رهkkعر ويبقى أثkkوبر والشkkذهب الkkو أن يkk وه،يء باملاء احلارkkت الش
ُ لَ ْقk َس:تقاقه منkk واش،ريkkع يف دف البعkk خمرج النس:ليقةk وال َّس
: قال،فسميت سالئق
ُاملضاعف نَسجه
kَ وقي
َّ ُالسل
َّ تقد
.وkk k k k k k k k k kور يف النحkk k k k k k k k k kمع عثkk k k k k k k k k kغ يف السkk k k k k k k k k kيح بليkk k k k k k k k k kك فصkk k k k k k k k k k k k k kو يف ذلkk k k k k k k k k k k k k k وه،هkk k k k k k k k k k k k k kد إعرابkk k k k k k k k k k k k k kا ال يتعاهkk k k k k k k k k k k k k k م:يقي من الكالم
ُّ ُلk k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
ـالق
ُ َس ٍ
ْ ليث قفراً خاللـهـا األ ?النواصف من تث
َ كخذول ترعى
: قال رؤبة،ً لسقت لسقا: إذا التزقت الرئة باجلنب من شدة العطش قيل: اللَّ َس ُق:لسق
ِ اللُّزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق ك
.ريفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل التصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق يف ك ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللُّ ُس
ُ
24
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k kه حرصkk k k k k k k k k k k k k نازعت:يءkk k k k k k k k k k k k k ه إىل الشkk k k k k k k k k k k k k ت نفسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولَِق َس،يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلريص على ك،ره النفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش:س ِ َّ
ُ اللق:لقس
."ت ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولكن لَق َس،يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل خبثت نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ال تق:ويف احلديث
ِ روج ال َقkk kو خkk k وه،ًاk k ل يقلِس قلسkk k َقلَس الرج:الkk k يق،و القيءkk k إذا غلب فهkk k ف، وليس بقيء،هkk k ق ملء الفم أو دونkk k رج من احللkk kا خkk k م:وال َقْلس
.هkk kلس من حلق َ ُ
kُ ِالعهاد ال َقوال
س ُ ندى الرمل جمنه
.النونkk k k k k k يةٌ بk k k k k k و ُقلَْن ِس،اءkk k k k k k باليkٌيَةk k k k k k ُقلَْي ِس:غرkk k k k k k ويص،يkk k k k k k س وقَالس ِ
ُ ع قَالنkk k k k k k k k k واجلمي،انعهاkk k k k k k k k kاحب وصkk k k k k k k k kوالقالس ص
ُ ،وةkk k k k k k k k k لبس القلنس:س ُّ َ
ُ والت َقل
ِ أهل
ِ الرباط
kالبيض وال َقلَْنسي
.جدkk k k k k k راين قبل أن يكفر أي يسkk k k k k k k k kوعاً كفعل النصkk k k k k k k k kدر خضkk k k k k k k k kدين على الصkk k k k k k k k kقليس وضع الي
ُ َوالت
.جدواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروا" أي سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا مث كفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ملا رأوه َقلَّ ُس:ويف احلديث
. مار ما هي: وهو مسكة على خلقة حية يقال هلا،ً ويكسران أيضا، بنصب الالم واأللف،س
ُ َواألن َقل
25
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k بة القصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k اخلش:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k والوبي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بة الطويلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و اخلشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقُوس وهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّرب النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ًّقس
ُ والن
س ٍ س
ِ جمد فوق كل َقْن ِ يف َقْن
.الحkk k k k k k k k k k k k k k k ة من السkk k k k k k k k k k k k k k k س البيض
ُ َونkْ k k k k k k k k k k k k k k k َقkذلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k وك،رأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا بني أذنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:رسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س الف
ُ َونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َوق
.اسkk k k تعمل يف النkk k kه إال أن األجم يسkk k k و األجم بعينkk k k وه،مkk k kيبه كالبشkk k k k اد يصkk k k kىت يكkk k k kة حkk k k k ل من الرطبkk k k k نَقاً إذا أكk k k k kة َسkk k k kل دابkk k k k ار وكkk k k kنِ َق اجلمk k k k k َس:نقkk k k kس
: قال األعشى، بشم وديف: فإذا مرض قيل،وسنِ َق الفصيل أي كاد ميوت من كثرة اللنب
َ
.قت
ْ ت هذه األشياء بعضها إىل بعض أي َتنَ َّس
ْ انتَ َس َق: ونقول،ًونَ َسقته نسقاً ونسقته تنسيقا
26
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال،لغة
ف ِ ِ الص
ُ فيح َسقائ َّ لنا ُموسه من
.ٌقيفةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة َسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواحk،العُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أض:ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف جنب البع ِ
ُ قائk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َس
.ًوقاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قاً وفُ ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُق فِسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق يف ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وفَس،ر اهللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رتك ألمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال: ُقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالف ْس
ِ :قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فس
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عن أمkق إبليسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا فَ َسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kية كمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل إىل املعصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذلك امليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
: قال،يق ِ
ٌ سق وف ِّس
ٌ ُورجل ف
سق
ُ ُال يظهر اجلور فيهم آمناً ف عاشوا بذلك عرساً يف زماهنم
.ا يف احلرمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الم بقتلهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يب عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،أرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الف:ُ َقةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُف َوي ِس
27
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.موهناkk k k k k k ذا رأيتهم يسkk k k k k k هك،رةkk k k k k k ل البصkk k k k k k وح أهkk k k k k k وق سkk k k k k k k k kواري فkk k k k k k k k kا البkk k k k k k k k kف عليهkk k k k k k k k k تل،ةkk k k k k k k k kة طويلkk k k k k k k k k دقيق،ةkk k k k k k k k kبة عريضkk k k k k k k k k خش:ُفيقةk k k k k k k k k وال َّس
.فيقةkk k k k k k k k k k k k k k k k kة فهي سkk k k k k k k k k k k k k k k k kة طويلkk k k k k k k k k k k k k k k k kربت دقيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة واجلواهر إذا ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذهب والفضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريبة من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ود يف متنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كأهنا عمkطبتهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قةٌ وهي شk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة ِس ْف ِسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح،يوفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُق السk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوسفا ِس
َ
: قال امرؤ القيس،ً بل هو ما بني الشطبتني على صفحة السيف طوال: ويقال،ممدود كاخلط
ِ ذي سkأقمت بعضب
فاس َق ميله ومستلئم كشفت بالرمـح ذيلـه
َ
اهباkإذا أصk ف،ركةkا الشk فوقهمkعk مث توض،دمهاk يش،يءkا شkل بينهمk مث جيع،دمهاkل أحk مث يب،ط الفخk عودان يشد طرفامها خبيط كما يشد يف وس:فقاسِ
ُ امل:فقس
.يدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kركة يف الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت أي وثبت مث علقت الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء فقسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش
.دقيشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا أخربنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هك،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس ُف ُقوس
َ َف َق:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات امليت يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوإذا م
ِ س ُق ْف
س ٍ زط وأكراد و ُق ْف
. نعت لألمة خاصة،ٌوأمة َق ْفساءُ أي رديئة لئيمة
سيب
ُ َللماء من حتته ق
:وقال
28
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kِ ِالسقائ
ب ِ كس ْق
َّ ف خباء خر فوق َ
: قال رؤبة،قاب ِ
ٌ وهي م ْس، وأسقبت الناقة أي أكثرت وضعها الذكر. ولد الناقة:ب
ُ والس ْق
َّ
ِ الس ْق
ب َّ كالقمر ...
َ
.يء من حنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام يف كل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع،ذي امتأل ومتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هو ال:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
.هkk k اس إليkk k بَ َق النk k ابقهُ أي َسkk k ْبقهُ وسk k بق و ُس
ُ k k له يف اجلري ويف األمر َس:ولkk k وتق،ةkk k القدم:بق
ُ k k ال ًّس:بقkk k س
.طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ائر اجلارح بسري أو خيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قيد أرجل الط:باقانk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس
29
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ َقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وبس
.الت وكملتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط:ًوقاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت النخلة بُ ُس ََ
.ويالتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقات" أي ط ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "والنخل باس:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقوله تع
.ديها لنبkk k k k k k وقد مسعت أن اجلارية تبسق وهي بكر ويصري يف ث.أنزلت اللنبkk k k k k k k k ْقت وليس حبامل فk k k k k k بَ َس
.ارkk k k k k k k k k k k أي تأخذ من معظم النkهاkk k k k k k k k k k k k k k k k kها وتقتبسk k k k k k k k k k k k k k k k k kار تقبِ ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k kعلة من نkk k k k k k k k k k k k k k k k k ش:س
ُ َ ال َقب:قبس
ٍ ُوأبو ق
. جبل مشرف على مكة:بيس
.لةkk k k k k k k k k k k k k k k k م و"ال" صkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ىن أقسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م" مبعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ال أقس:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقول
30
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k kك وبينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k االً بينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً أو مk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يقامسك أرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:يمk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َقس
. ُمk k k k k k k k k k k k k k kو القا ِسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kني بني النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُم األرضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من يَق ِس: ُامk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق ّس
لkkام مثkkور العظkkه من األمkkون بkkا يهمkkنام فمkkد األصkkهام أي األزالم عنkkون السkkانوا جييلkk أهنم ك:امkkواالستِقس
.ًاkماً وحظkkه قسkياً بkل راضkkرج فعkوجهني خkأي الkk ف، مث جييل،األمرين كان خرياً إيل فأذن يل فيه حىت أفعله
واةkk فيه تلك احلصاة أو النkوحصاة ال َق ْس ِم ونواة ال َق ْس ِم أهنم إذا قل ماؤهم يف املفاوز عمدوا إىل غمر فألقوا
دارkك املاء مبقkربة من ذلkان شkل إنسk فيعطى كkاkتوي بأعالهkىت يسkا حkمث صبوا عليه من املاء قدر ما يغمره
ةkkة اجلماعkk بل هي مجاع: ويقال،ُ الواحدة أُقْ ُسومة: احلظوظ املقسومةُ بني العباد واختلفوا فقالوا:واألقاسيم
ُ
31
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.قام ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k قيم م ْسk k k k k k k k k k k k k و َسkk k k k k k k k k k k k kل فهkk k k k k k k k k k k k kقم الرجkk k k k k k k k k k k k k k kد سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kقام لغ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َق ُم ال َّسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقم وال َّس
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُّس:قمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kس
ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه ومَتََّق َسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت نفس
.ثيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أي غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً نفسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت أيض ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َمق َس:مقس
ة يفkkال رؤبkk ق،تkk قَمس:لkkا قيkkراب حواليهkkطرب السkkاف إذا اضkkام القفkkان وهي أكkk والقن،ذلكkkيزان كkk والقk،س
َ د قَ َمkkع فقkkط يف املاء مث يرتفkkيء ينغkkل شkk ك:قمس
:نعت القيزان
.ىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kره األقصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاموس البحر أي قعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بلغ قوله ق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويف املث
.ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k طويلة ج:ٌامقةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وخنلة س.ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بلغ غاية الط:اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مَسَ َق النب:مسق
kِ k k k وال َّس،دخلن يف اآللة اليت ينقل عليها اللنبkk kبات يkk k خشk:ميقانk k وال َّس
وقي بنيkk kودان قد لkk kميقان يف النري ع
32
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رجkk وهو االسم أخ،هkk دوا عليkk اً اعتمk kاد ِرزقkk رزق العبk
ُ k َ َر َزق اهلل ي:تعمالن فقط رزقkk ز ر ق يس،ر ز ق
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k دة أي مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا رزقة واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارتزق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قي،وإذا أخذ اجلند أرزاقهم
ذا ُز ْر ٌق الkkوهنم يف املنطق كkk "وحنشر اجملرمني يومئذ ُزرقاً" يريد عمياً ال يبصرون وعي:وقول اهلل عز وجل
َ ،ًاk k k k k k k k k k kز ُق ُلزوقkَ k k k k k k k k k k يء يلkk k k k k k k k k k يء بالشkk k k k k k k k k k k k k k k ِز َق الشk k k k k k k k k k k k k k k kَ ل:زقkk k k k k k k k k k k k k k k تعمالت لkk k k k k k k k k k k k k k k ق ل ز مس، ز ل ق، ل ز ق،ق ز ل
.ًاk k k k k k k k k k k ز َق الْتزاقkَ k k k k k k k k k k والت
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذه وبِلِْزقِهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ هk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدار لزيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه
33
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ وأ َْزلََق
.قطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً كالسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدها تامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألقت ول:رسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الف
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وإن مل يكن فيkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ار كامل ْزلَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع ُمَزلَّ ٌق صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملوض،تهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ملس:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُوزلقت
َ
َ
ِ َْب والوث
.بان صعداً يف مكان واحد ِ والن َق
ِ زان كالوث َّ الن ْقز
َّ : ن ز ق مستعمالت نقز، ز ن ق،ن ق ز
َ َ
. الصغري من العصافري:والن ّق ُاز
َّ
. والرذالة منهم، الصغار من الناس:والن َقُز
َّ
: قال الشماخ، القوائم:والنَّواقُِز
أسلمْته النَّواقُِز
َ ريغ منها
َ وإن
34
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ه كاملدخلkkون فيkkوادي يكkkوب من الk أو عرق،دارk أو يف ناحية من ال، ميل يف جدار يف سكة:ُالز َن َقة
َّ :زنق
.اقkو زنkkد فهkك يف اجللkاط حتت احلنkkل ربk وك،وحkkل اجلمkkد يف راس البغkkط يشk حلقة جيعل هلا خي:ناق
ُ والز
ِّ
.رانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف مثقوبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان يف األنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم
ِ k k k k k k k k قkَ الن
.زانk ِّ ثر منkk k k k k k k k k k k k kان أكkk k k k k k k k k k k k k وثبk:زا ُنkk k k k k k k k k k k k فkَ ز وال َقkُ k k k k k k k k k k k kفkْ ال َق:زkk k k k k k k k k k k k kتعمل فقط قفkk k k k k k k k k k k k kق ف ز يس
35
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وافُِزkk k k k k k k k k k k k k k k k kافِزةٌ وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق:دوهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراع اليت تثب يف عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للخيل السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k زاوبة منه معوجkونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء أو بيت تكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k به دغل يف بنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والزابُوق
ّ
ِ ورجالن َقز،مات
: قال، ورجال َقَز ُمو َن،مان ِ َ رجل قَزم وامرأة َقزمةٌ وامرأتان َقزمت:ولغة أخرى
ٌ ونساء َقَز،ان
َ َ َ ٌ
ِ ُّالزق
.وم َّ لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أك:زقْ ُمkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:زقم
36
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ُ ُّالزق
.التمرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الزب،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة إفريقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بلغ،وم َّ :الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
اkkايت يkk ه:لkkو جهkkال أبk فق.رkkد والتمkk الزب،ةkkة إفريقيkkوم بلغk ِ kّالزق ِ kّالزق
ُ kّالزق
َّ :ريقيkkال اإلفk فق،ومk َّ ئل عنkkة وسkkل من إفريقيkkدم رجkk فق،ريشkkه قkkوم مل تعرفk َّ ةkkزلت آيkkوملا ن
جرة خترج يفk إهنا ش،املنيkة للظkا فتنkا جعلناهk "إن:رىkة أخkبني اهلل يف آيk فk،دkا حممk أهبذا خيوفن:الواk وق،هkه ويأكلونkو َن منk فجعلوا َيَتَزقَّ ُمk،جارية متراً وزبداً َن ْز َدقِ ُمه
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةً للقطعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِم ْزق:ونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ادون يقولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً وال يكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً أي قطعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب ِمَزقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار الثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوص
.ز ٌقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحابة ِمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس،حابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز ُق من السkَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِذلك املkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
ٌ وناقة ِم
: قال، سريعة يكاد جلدها يتمزق من سرعتها:زاق
.ر املاءkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k در قَطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k را ُن مصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k َر وال َقطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ ال َقط:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تعمالت قطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ق ط مس، ط ر ق، ق ر ط،ق ط ر
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها إىل بعض على نسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار اإلبk ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقط
ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قط:ارk
ُ
37
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رق علىkل خk وك،روقkل أرجلهم يف خk جتع،قk الفل:ال هلاk ويق،ها إىل بعضkموم بعضk مض،دkا ٍر واحkار على قِطkا صkه الن من حبس فيهkر ِة منkَم املِْقطkتق اسkواش
k.هkk k k ع يف خامتة عملkk k k ه يقkk k k ع" أي على جنبيkk k k ه يقkِ k k k ْرى على أي قُطَْريkk k k k ىت تkk k k k ل حkk k k k رى من الرجkk k k k ا تkk k k k ك مkk k k k "ال يعجبن:عودkk k k k ال ابن مسkk k k k ق،قkk k k k الش:رkُ k k k k ْوال ُقط
.واحيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الن:ارk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واألقط
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kزه ورأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وعجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kل كائبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه مثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرف منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا أشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:رسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار الفk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأقط
kِ َوال
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k منk يطبخ فيتحلب،جر األهبلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يتحلب من شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف يف لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وخيف،را ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قط
ُ وقَطَّْر
: قال، صرعته صرعة شديدة:ًت فالناً تقطريا
ان منkkان معلقتkkتيس زمنتkkنز أو الkk وهو أن يكون للع، يف أوالد املعزى: ويقال، شبه حبة يف املعزى:ُوال ُق ْرطة
ر ُطkَ k ِر َط يَقk َ ق:لkk والفع،ًاk ون مئناثkkه يكkk ألنkتيسkkتحب يف الkk يس،ر ٌطkَّ k ُم َق،ر ُطkَ kذكر أقkk وال،ُاءkk فهي قَرط،اkkأذنيه
38
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَقَرط
.ةkk k k k k kري من املطرقkk k k k k k k kالفطيس خkk k k k k k k kربك بkk k k k k k k kل ضkk k k k k k k k وهي دون الفطيس ويف مث.دادينkk k k k k k k kة للحkk k k k k k k kواملِطَْرق
ٌ k kدة ِطkk kنعة على حkk k ل صkk k فك،اعداً أو حنوهkk k ة أو سkk k ل بيضkk k دار فيجعkk k رض مث يkk k د يعkk k احلدي:اق
.راقk ُ رkِّ k kوالط
ٌ و ِطkkواء فهkذوها سk حkونkل فيكkف هبا النعkkفة ختصkل خصkk وك،راكkه الشkزل عنkوجلد البغل إذا ع
الk ق،راقk
النواشز
ُ نkُ راع والقنا
ِ َحوامي ال ُك كساها من الصيداء نعالً ِطراقها
.ر ٌقkَ k k k k k k k ْرس ُمطkk k k k k k k ه تkk k k k k k k زق بkk k k k k k k رتس فتلkk k k k k k k دار الkk k k k k k k د على مقkk k k k k k k k k k kور جلkk k k k k k k k k k k أن يق:رتسkk k k k k k k k k k kراق الk kِ .ىkk k k k k k k k k k k أرض حجارهتا احلص:ُْيداءk k k k k k k k k k k ص
ُ k k k k k k k k k k وط َّ ال
.ةkk k k k k k k k k و طريقkk k k k k k k k k ه ببعض فهkk k k k k k k k k زق بعضkk k k k k k k k k يء ملkk k k k k k k k k وب أو شkk k k k k k k k k k k k k نفة من ثkk k k k k k k k k k k k k دود من أرض أو صkk k k k k k k k k k k k k ل أخkk k k k k k k k k k k k k وك،ؤنثkk k k k k k k k k k k k k ق مkُ k k k k k k k k k k k k k والطَّري
.وق بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق بعضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون طَرائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kماوات واألرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالس
.الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يئة أي على حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنة أو سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة حسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوفالن على طريق
.رkk k k k k k k k kاً بعض العسk k k k k k k k k ه أحيانkk k k k k k k k kدأوة أي يف لينkk k k k k k k k kة فالن لعنkِ k k k k k k k k k k k k k إن يف طريق:ولkk k k k k k k k k k k k k وتق،ادkk k k k k k k k k k k k k لني وانقي:انkk k k k k k k k k k k k kق اإلنسkk k k k k k k k k k k k kةُ من خلk k k k k k k k k k k k k والطريق
ِ
،ه على بعضkkقت بعض
ُ ارk
َ k وط،ار ٌقk َ kياء املُطkkق األشkkة من طرائkkة الطريقkkةُ مبنزلk والطُّْرق
َ kو ُمطkkد فهkk وإذا نض،كkkري ذلkkاء أو غkkي أو بنkkها على بعض ممن وشkk بعض،ارقk
.ه على بعضkk k k k k k k k k k k k k kر ٌق بعضkَ k k k k k k k k k k k k k kْاح ُمطkk k k k k k k k k k k k k kدامى اجلنkk k k k k k k k k k k k k k k k k kة قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه مبنزلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت طَرائُِق
ْ َرقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رق أي أطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الالزم أطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع
39
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب يف إبلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اه فحالً ليضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فحالً أي أعطk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتَطَْر َق فالن فالنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
.كk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُف طروقتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كي:تزوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ زوجهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة طَروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري فعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نعت هلا من غ،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ فحلهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة طَروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ناقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
.هkk k k k k k ول فهي طروقتkk k k k k k ا من الشkk k k k k k ل فيختارهkk k k k k k رب هبا الفحkk k k k k k k k k يت يkk k k k k k k k k وال،رابkk k k k k k k k k يت بلغت الضkk k k k k k k k k وص الkk k k k k k k k k ة للقلkk k k k k k k k k ايل من الكالم أن الطَّروقkk k k k k k k k k والع
.بحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكب الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارق كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الط:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،"ارقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّماء والطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "والس:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
ُ وا ِإل
: قال، السكوت:طراق
لص َّمـمـا ِ ِ
َ مساغاً لنابيه الشُّجاع الشجاع ولو َيرى
ِ إطراق
َ فأطَْر َق
.اkk k k k k k k k k بع هاهنkk k k k k k k k k ت الضkk k k k k k k k k ق ليسkk k k k k k k k k ِرقي أم طريk k k k k k k k k أَط:الkk k k k k k k k k k k k k ا قkk k k k k k k k k k k k k ا وجارهkk k k k k k k k k k k k k ل عليهkk k k k k k k k k k k k k ل الرجkk k k k k k k k k k k k k بع إذا دخkk k k k k k k k k k k k k الض:قkk k k k k k k k k k k k k وأم طري
،هkkافوا بkد أطk فإذا رأوه من بعي، يقال هذا إذا صادوه،فأطر َق ِ ِ ِ
َ ألنه إذا رأى أحداً سقط على األرض،يق
ٌ والكروان الذكر امسه طَّر. كثري اإلطراق:يق
ٌ ورجل طِّر
.ذهkk k kاً فيأخk k k ه ثوبkk k k أو يلقي علي،اkk k kربه بعصkk k kه فيضkk k kاً منk k k ون قريبkk k k kىت يكkk k k k ح،رىkk k k kا كkk k k kا أرى هاهنkk k k kرى مkk k k kك ال تkk k k kرى فإنkk k k k ِر ْق كk k k k k أط:همkk k k kول بعضkk k k kويق
: قال،ًيطر ُق طَْرقا َّ
ُ طََر َق: تقول، خط باألصابع يف الكهانة:والطْر ُق
ُ َّوالط
: قال رؤبة، من مناقع املاء يكون يف حبائر األرض:رق
40
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال،رق ُ َّوالط
ٌ َ وماء ط.ً وطرقته اإلبل تطرقه طرقا، ماء بالت فيه الدواب فاصفر:رق
ُعن املاء ال يطرق وهن طَوارقُه وقال الذي يرجوا العاللة وزعـوا
بأصفر تذريه سـجـاالً أيانـقـه فما زلن حىت عاد طَْرقاً وشبـنـه
ِ َرقkَّk k k k k k k k k َوط
.تkk k k k k k رقت مث ختلصkk k k k k k k ط:الkk k k k k k اس فيقkk k k k k k فه مث احتبس بعض االحتبkk k k k k k k k kد نصkk k k k k k k k k رج من الولkk k k k k k k k k اً إذا خk k k k k k k k k k تَطريق،لkk k k k k k k k k ل حامkk k k k k k k k k وك،ت املرأة
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا ميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف عقبه:ري فحجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن غ،اقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k معوج:ُاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل طَْرقkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ِرج
.ذهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاء أخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من ش،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان معروفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللُّقاط
ُ k k k k k kواللَّ َق
.ودهkk k k k kو أجkk k k k k وه،ادنkk k k k k k kد يف املعkk k k k k k k توج،ذر وأعظمkk k k k k k kال الشkk k k k k k kة أمثkk k k k k k kع ذهب أو فضkk k k k k k k قط:ط
: قال، أي هجموا عليه بغتة ال يريدونه،ً ذهب لقطي والتقطوا منهالً وغديرا:تقول
41
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.دعاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال إال يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال يق،ثى باهلاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واألن،ل األمحقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا ُن للغسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا َمْل َقطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ي:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق
.ذلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اِت تعيبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اط لِلُّقاطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري االلتقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه كثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة إذا رأيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k به حكايkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:واللُّقَّْيطَى
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة لفعلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لُقَّْيطَى ُخلَّْيطَى حكاي:ة قلتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َط الكالم للنميمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا التَق
قهِ
ْ أيا جاريت بيين فإنك طال
ْ وطَل َقت وطُلِّ َق
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت تطليق
ت هي أي ِ
ْ ة وطَلَ َقkkت الناق
ُ وأطلَ ْق،رحkkل إذا راحت وال تنحى يف املسkk ال تعق،اءتkkوالطال ُق من اإلبل ناقة ترسل يف احلي ترعى من جناهبم أي حواليهم حيث ش
ِ الق
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري الطّالق للنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق أي كثkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومطلي ٌ ْل ِمطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
: قال، تَطَلَّ َق:وإذا خلى الظيب عن قوائمه فمضى ال يلوي على شيء قيل
ْ طَلَّ َق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k رب قيkk k k k k k k k k k k k k k k k ت للقkk k k k k k k k k k k k k k k k اً مث مضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب املاء قربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا أبت أن تق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k طَلَّ َقْت:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ادت قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انق
.ت
42
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دواء فأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق البطن وأطلَ َقkَ َتَطْلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
.تمرkk k k k k k k k k k k ق أي مسkk k k k k k k k k k k ق ذلkٌ k k k k k k k k k k k انه طَْلkk k k k k k k k k k k ولس،ةkk k k k k k k k k k k kة وذالقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ذو طالق:انkk k k k k k k k k k k k k k k k kق اللسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k kان وطَْلkk k k k k k k k k k k k k k k k kق اللسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k kل طَليkk k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ِ وتَطَلَّ َق
: قال،ت اخليل إذا مضت طَلَقاً مل حتتبس إىل الغاية
تداركه أعراق سوء فبـلـدا جرى طَلَقاً حىت إذا قيل قد دنا
.وءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراق سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تنازع:روىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوي
.ل لعبسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم جبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس: قَطَ ٌن:تعمالت قطنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق ن ط مس، ن ق ط، ن ط ق،ق ط ن
ِ
: قال لبيد، ال ُقطُ ُنk: واجلميع، شجار اهلودج:والقطا ُن
ِ قُطُنَّةٌ من
أجود ال ُقطْنُ ِّن
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رببر ومصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دع يف لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املخ:و ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َقيط
.فى هباkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراق يستشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ألهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزر قَطُونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوب
43
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ّوالكتاب الن
: قال لبيد، البني:اط ُق
ِ
kالناط ُق املربوز واملختوم أو مذهب جدد على ألواحه
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َمْن ِط ُق:يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكالم كل ش
.اصkk k k k k k k k k k k k اسم خk:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k kقkََ واملِْنط،طكkk k k k k k k k k k k k k k k k k kددت به وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيء شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k كل ش:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواملِْنط
44
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ائمkk k k k k kد والقkk k k k k k kة يتناوهلا القاعkk k k k k k k kا قريبkk k k k k k k k أي مثاره،"ةkk k k k k k k kا دانيkk k k k k k k k "قُطُوفُه:لkk k k k k k k kز وجkk k k k k k k kول اهلل عkk k k k k kوق
.هاkk k k k k k k ف رؤوسk ِ ِ
ُ k k k k k k k k k kىت اجلراد َت ْقطkk k k k k k k k k k ه حkk k k k k k k k k k َد قَطفتkk k k k k k k k k k يء فقkk k k k k k k k k k ه عن شkk k k k k k k k k kيء تقط ُفkk k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k وك
.اkk k k k k k k k k k k k k kان قِطافهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أينعت وحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً قk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إين أرى رءوس:اجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال احلجkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
.ٌ ةk k k k k k k k k k k k kدة قَطََفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح، يطبخ،ورقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kراض الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kات رخص عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k نب:فk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوال َقط
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقُطُوف
kِ َّ واقفاط:فقط
،فادkkاً على السkدت مؤخرها إليه حرصkkاً إذا حرصت على الفحل فمkت العنز للتيس اقفيطاط
45
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ط إليها
.كkk k k k k k اً على ذلk k k k k k k k k k تعاون:اkk k k k k k k k k فتقافط،اkk k k k k k k k k ؤخره إليهkk k k k k k k k k ويقتفطُها إذا ضم م kِ تيسkk k k k k k k وال
ُ k k k k k k k k k يقتف
بعkk وقل هو اهلل أحد س،اتkk kبع آيkk kرأ سkk k تق. ملحة حبري قفطي،ةkk kجة قرنيkk k ش:عتkk kرب إذا لسkk kورقية للعق
.راتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م
. يف عزائم أخذت على اهلوام: وقال، فلم ينه عنهاkوسئل النيب عليه السالم عن هذه الرقية بعينها
.اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نب:طب
ُ ال ُق:تعمالت قطبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق ب ط مس، ط ب ق،ق ط ب
ِ
ُ َّب يُقط
.ًاk k k k k k k k k k k k k ب تقطيب َ َّاً وقَطk k k k k k k k k k k k k ب قَطْب
ُ ب يقط
َ َ وقَط،وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k د العبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kنني عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا بني العيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kزوي مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت:طب
ُ وب وال َقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوال ُقط
ِ ربkk k k k k k k k k k k k k k k اءت العkk k k k k k k k k k k k k k k ج:ولkk k k k k k k k k k k k k k k تق،اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل جيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم حيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقاطب
.ًةk k k k k k k k k k k k k k k قاطب ِ
.ًيئاkk k k k k k اجل شkk k k k k k ا وهي تعkk k k k k k دخلت عليهkk k k k k k ف:الkk k k k k k ق،يحةkk k k k k k فص،ائفkk k k k k k k k kرتاها من الطkk k k k k k k k kد اشkk k k k k k k k kة قkk k k k k k k k kون جباريkk k k k k k k k kدم فريغkk k k k k k k k k ق:روةkk k k k k k k k kو فkk k k k k k k k kال أبkk k k k k k k k kق
ِ آخذ الزبيب اجليد فألقي لزجه وأجلنه وأعثنه بالوخيف: وما أخالطها? فقالت:فقلت
: وقال، التدخن: والتعثن.وأقطبُه
ما صرف الشاربون اخلمر أو قَطَبُوا وال أعد كـأنـي كـنـت شـاربـه
.واkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأي َمَز ُج
.رحىkk k k k k k k k k k k k k k k kبه بقطب الkk k k k k k k k k k k k k k k k ش،عهkk k k k k k k k k k k k k k k k ربح موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kغري أبيض ال يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص،دينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكب بني اجلدي والفرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:طب
ُ وال ُق
46
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وكبkk k k k kذا الكkk k k k kواكب على هkk k k k kدور الكkk k k k k وت.ق األعلىkk k k k kا الطبkk k k k k k kدور عليهkk k k k k k kيني يkk k k k k k kفل من الرحkk k k k k k kق األسkk k k k k k kيت يف الطبkk k k k k k kدة الkk k k k k k k احلدي:رحىkk k k k k k kطب ال
ُ ُوق
.راضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه األغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرمى بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهم تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع يف السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غري مربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نص:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُقطب
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k ه أي أبانkk k k k k k k k k k k k k k k k k يف عنقkk k k k k k k k k k k k k k k k k وطَبِّ َق بالس،ارينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل بني الفقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق يفصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عظيم رقي:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ الطَّب:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطب
.بههاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أطبقت احلق:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،اء الزمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل غطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوالطَب
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه إِطبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومثل،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابق بني حجريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يني أي طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق الرحkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ أطب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
.اق احلنكنيk
.دkk k k k k k k k k k k k k ق واحkٌ k k k k k k k k k k k k k َ طَب:الkk k k k k k k k k k k k k ذكر فيقkk k k k k k k k k k k k k وي،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k kدة طبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح،وق بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاق بعضk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kموات طبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالس
.االتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي ح،دنياkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىت من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان فالن على طبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق، احلال:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ والطََّب
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k kوم القيامkk k k k k k k k k k k k k k k k k kال يkk k k k k k k k k k k k k k k k kاالً عن حkk k k k k k k k k k k k k k k k kق" أي حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً عن طبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتكنب طَبَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ل:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل مجاعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً مثk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دلون طبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجاع:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوالطَّب
تحال ألنkkرب اسkن من القkل الشkk ومن جع.كkkل ذلkروهم فقيkاً قهkادفوا قومkوهلم فصkروا على من حkد القيس أبkة من عبkkن قبيلk وش،"ُهkن طَبَقkق شk "واف:لkkويف املث
.دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارت كلمتهم واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وا وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر أي اجتمعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم على هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق القkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوأطب
47
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k kدة اغتالمkk k k k k k k k k k kو شkk k k k k k k k k k k وه،ًاk k k k k k k k k k k وقَ ِط َم يَقطَ ُم قَطَم،ه قُطْ ٌمkk k k k k k k k k k k k k k k k ومجع، حنل قَ ِط ٌم:تعمالت قطمkk k k k k k k k k k k k k k k k م ط ق مس، ق م ط، م ق ط،?ق ط م
ٌ ومجعه ُم ُق، حبل صغري قصري يكاد يقوم من شدة إغارته: املِقا ُط:مقط
: قال رؤبة،ط
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل يف طريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رون املراحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذين يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أج:ا ُطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوامل ّق
َ
: قال الشماخ يصف الناقة، ضربك الكرة على األرض مث تأخذها بيدك:ط
ُ وامل ْق
َ
أوب املراح وقد نادوا برتحال كأن أوب يديها حني أدركـهـا
ِ يف طرف حنانة النريين ِمع
وال ٍ ط الكرين على مكنوسة
زلق ُ َمق
ْ
48
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ويلف عليه،دهkk اؤه إىل جسkk مت أعضkk ريه إذا ضkk شد كشد الصيب يف املهد وغ:ط
.ا ُطkk القم ُ k k ال َقم:طkk قم
ِ ا ُطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والقم
.طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اخلرقة العريضة تلف على الصيب إذا قم:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقماط ِ
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقَ َمطَها َي ْق ِمطُها قَ ْمط،ا ُطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفاد الطري كله قِم ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس
: قال أمية بن أيب الصلت،ًودقِ َط يَ ْدقَط َدقَطا ُ ِ الدَّق:د ق ط يستعمل فقط دقط
َ ، الغضبان:ط
49
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ودkk k k k k k k k kُاد و ُقتkk k k k k k k k k k k k k من أدوات الرحل وجيمع على أقت:ُدkُ k k k k k k k k k k k k kَ ال َقت:دkk k k k k k k k k k k k kتعمل فقط قتkk k k k k k k k k k k k kق ت د يس
.ًديراkk k k k k k k k k k kدره اهلل تقkk k k k k k k k k k kَ ق:الkk k k k k k k k k k k يق،قkk k k k k k k k k k kاء املوفkk k k k k k k k k k k القض:د ُرkَ k k k k k k k k k k k k k k k k ال َق:درkk k k k k k k k k k k k k k k kتعمالت قkk k k k k k k k k k k k k k k k ر ق د مس، د ق ر، ر د ق، ق ر د،ق د ر
.د ِرهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َاء على قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئاً قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوإذا واف
.د ِرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذبون بال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّوال َق َدري
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدار وأجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء مقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادير أي لكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kياء مقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألش
.فتهkk k k k k k k k k k k k kق صkk k k k k k k k k k k k k فوه حkk k k k k k k k k k k k kا وصkk k k k k k k k k k k k k أي م،"درهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kق قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدروا اهلل حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k "وم:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kول اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
50
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْدر ًة أي ملk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُيء قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر على الشkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
.اد ٌرk َ
.ادرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ٍر" أي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َك ُمقتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد مليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "عن:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
. ْد ٍرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ ه بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ُره أي جيعلkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدراً يَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرزق قkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َر اهلل الkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوق
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف ويثقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ٌر خيفkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ وق،طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْد ٌر وحنوه أي وسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَرج قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس
kِ غريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتص
.ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويؤنث،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ديْر بال هkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ ْد ِر قk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الق
.بيخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن مل يكن بتوابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بتوابkا طبخ من اللحمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ديرk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزر اجلزور وطبخهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يلي جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاخ الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الطب:دارk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق
.َّواقري
َ دkع الk وجتم،نزول هباk وهي أيضاً منازل اجلن يكره ال، ال نبات فيهاk وهي بيضاء صلبة، ويف الغيطان احنسرت عنها الشجر، بقعة بني اجلبال:ُ الدَّوقَرة:دقر
.دَّقاري ِرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا جئت إال بالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نع ذي األباطيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذب املستشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.رادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkُ ه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداً أي ألقيت عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري تقريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت البع
ُ ر ْدkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َق
51
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.قEEEEEEEEEEEEEEEEEالفة العنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة على سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهم جمثم اهلام،قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رد أي العنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة يف الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لغ:ر ُدkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق
:قال
فطبق ما بني الذؤابة وال َق ْـر ِد ًفجلله عضب الضريبة صارما
ذيkkرد الkkعر القkk ِرد والشkالوبر ال َقkkبه بkkوهم شkkاد يف الkkبه انعقkkراه يف وجهه شkkذي تkkحاب الkk ِر ُد من السkوال َق
.ر َد ٌدkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذه أرض َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قرنة إىل جنب وه:ر َد ُد من األرضkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ وال
رمحنkذا ما وعد الk "ه:ةkردت املالئكk ف،واk إذا بعث."ذاkدنا هk "من بعثنا من مرق:ركونkول املشkرة ويقkواآلخ
ِ درق وأدراق
.ودراق ٍ وجيمع على،ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرس من جلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الدَّرق:درق
52
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ وجيمع د،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن اإلب،اهلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس وأطفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غار النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:دَّرد ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
.راد َق َ َْ
.لkk k k k k k k k k k k فت عن رمkk k k k k k k k k k k k k k k k kرت كشkk k k k k k k k k k k k k k k k إذا حفkk k k k k k k k k k k k k k k k ف،دkk k k k k k k k k k k k k k k k kغري متلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k دك ص:دَّرداقkk k k k k k k k k k k k k kوال
.لEEEري أن يسkk k k kريعاً من غkk k k kاً سk k k k َدلق،هkk k k kرج من خمرجkk k k kيء خkk k k k k kل شkk k k k k k وكk،دهkk k k k k kيف من غمkk k k k k kق السkَ k k k k k kَ َدل:قkk k k k k kتعمالت دلkk k k k k k ق ل د مس، د ق ل،د ل ق
:قال
.ت
ْ دلََقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْة فانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت املخ
ُ وادلَ ْق
ْ
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا مل يكن ألوانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم،رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدقَ ُل من أردأ التمkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدق
.راعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فينة ميد عليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد يف وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة تشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبة طويلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خش:دقَ ُلkًّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
k.خمةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة َد ْوقَلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وكم،ذكرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من أمساء رأس ال:د َّْوقَ ُلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
.كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه لنفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُاً تُ َد ْوقِلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء اختصاصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذ الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل وأخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األك:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالدَّوقَل
53
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. ْدهَت اk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَد َقلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا على شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة مث لويتهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت حدي
َ و َد َق ْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول
.ًداkداً واحkان قلk أو ك،رةkان بkورة إذا كkك ببعض األسkل ذلk يفع.كkىت يستمسk يثىن طرفها على الطرف اآلخر ويلوى لياً شديداً ح،والربة اليت فيها الزمام إقليد
رامkkدها وجب عليه اإلحkk وإذا قل،ديkkزادة ونعل خلق فيعلم أهنا هkkروة مkkوتقليد البدنة أن يعلق يف عنقها ع
k. وقلدنيه فالن أي ألزمنيه وجعله يف عنقي، ألزمته نفسي:وتقلدت السيف واألمر وحنوه
ِ ِ ِ
َ ق ودنkُ kق َدوانيkٍ َ ومجع دان،قkٌ ق دوانkٍ k ومجع دان،انkk لغت،قkٍ kَق ودانkٍ دَّوانيق مجع دانkk ال:قkkتعمالت دنkk ن ق د مس، ق ن د،د ن ق
هkدنيقاً إذا رأيت فيkه تkkَّق فالن وجه
54
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
.ذاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق والغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء اخللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الس:د ُاوkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقْن
.ذهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اناً وأخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا إنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دراهم وإعطاؤكهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيز الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k متي:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkْ الن
َّ :دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنق
: قال خلف، نقد أرنبته بإصبعه إذا ضرهبا: ويقال،ً ضرب جوزة باإلصبع لعبا:َّقد
ُ قاد والنِ
ُ واالنت
.هkk k k k k kبعك كنقد اجلوز فقد نقدتkk k k k k k k k kربته بإصkk k k k k k k k kيء ضkk k k k k k k k k وكل ش، خزيفة تنقد عليها اجلوزةk:ُدةkَ k k k k k k k kواملِْن َق
.هkk k k k k k k k k k k k k k kيء وهو مداومته النظر واختالسه حىت ال يقطن لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ينقد بعينه إىل الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواإلنس
.ًوداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء نقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kره ينقد إىل ذلك الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ما زال بص:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
ِ
.ذكرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحلفاة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k السk:دا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ واال ْن
.ِّقاد
ُ ومجعه الن، ضرب من الغنم صغار:والن َق ُد
َّ
55
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:ومkkادي القkkاحل وهي تنkkبه على السkkحني ألبست السلحفاة حليها فغاصت وأقبلت تغرتف من البحر وتص
.ةkk k k k k k k k k k k k k ري حفنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي غ،دافkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق يف البحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مل يب،زافkk k k k k k k k k k k k k k k kن
."ريkk k k k k k k k k k k kق خkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ "داف:وز وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k باب الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k د انصkk k k k k k k k k k k k k k k k k رية عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k ال يف الطkk k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ب مبرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر للصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kببته مبرة فكدرتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوأد َف ْقت
ْ
56
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فاندفَقا
َ ني ِ ترقرق ماء الع
َ حىت ٍ فؤادك من
طيف أمل بـه َ صبا
.ًداkk k k k k k k k k k k k kه َق ْفkk k k k k k k k k k k k kُ َق َف ْدت:ولkk k k k k k k k k k k k k تق،اkk k k k k k k k k k k k kل القفkk k k k k k k k k k k k k kف من قبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kط الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأس ببسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kفع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َقف:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kقف
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دها أو محيمهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ات ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ٌدةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِرأة فاقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ام:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.دهkِ k k k k k k k k k k k k k kرتث ل َف ْقkk k k k k k k k k k k k k k kري مكkk k k k k k k k k k k k k k ود أي غkk k k k k k k k k k k k k k ود وال حممk
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري مف ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وغ،دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد وال محيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري فَ ِقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
.وشkk k k k k k k k kبه الكkk k k k k k k k kو زبيب شkk k k k k k k k k وه،دkk k k k k k k k kه ال َف َقkk k k k k k k k kذ مث يلقى فيkk k k k k k k k k k k k kل ينبkk k k k k k k k k k k k kال إن العسkk k k k k k k k k k k k k ويق،لkk k k k k k k k k k k k kراب من زبيب وعسkk k k k k k k k k k k k k ش:دkُ k k k k k k k k k k k k kوال َف َق
57
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k kا فوقkk k k k k k kغ فمkk k k k k k k دن الرسkk k k k k k kان من لkk k k k k k k اإلنسkهk k k k k k k أ عليkk k k k k k k k k kا يطkk k k k k k k k k k م:د ُمkَ k k k k k k k k k k ال َق:دمkk k k k k k k k k kتعمالت قkk k k k k k k k k k د م ق مس، د ق م، م ق د، ق م د،ق د م
.رkk k k د ُم شkَ k k k َافرين قkk k k وللك،ريkk k k د اهلل خkk k k بق هلم عنkk k k أي س،"د رهبمkk k k k دق عنkk k k k د ُم صkَ k k k k َ "هلم ق:اىلkk k k k ه تعkk k k k وقول،رkk k k k ابقة يف األمkk k k k الس:ًاk k k k kد ُم أيضkَ k k k kة وال َقkk k k kوال ُق ْد َم
د ٌمkَ kَ فهم قَ َد ُم اهلل للنار واملسلمون ق،َّمهم من شرار خلقه فيها
َ حىت جيعل اهلل الذين قَد: قال احلسن،" "إن جهنم ال تسكن حىت يضع اهلل قَ َدمه فيها:ويف احلديث
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kللجن
ِ
.د ُمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َم يَقkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ق:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دمي من كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k در القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ُم مصkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k kة من هاهنkk k k k k k k k k k k k k k k k k وم القيامkk k k k k k k k k k k k k k k k kه يkk k k k k k k k k k k k k k k k kد ُم قومkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkْ َي،امهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أي يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َم فالن قومkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوق
.ينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دماً أي ال ينثkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ميض:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ام أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ي أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املض:د ُمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkُ وال
.د ُمkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َم َي ْقkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ وق،فرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوع من السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الرج:دمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق
.و خالف وراءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه، ّد ٍامk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُغري قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ تصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقُ َديْ ِدم
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدام ووراء ذاك قريبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة ذاك أي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةَ ذاك ووريثk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه قُ َديْ ِدمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورأيت
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ودبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة قبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر مبنزلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد األخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ُم ضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق
.دغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يلي الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م: واملؤخر،فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يلي األنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:د ُم العنيkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم ْق
ُ ،ؤخرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَّم نقيض م
ٌ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومق
ُ
.ديدkk k k k k k k k k k k ياء بالتشkk k k k k k k k k k k ائر األشkk k k k k k k k k k k وس،اkk k k k k k k k k k k دم العني ومؤخرهkِ k k k k k k k k k k k k k k k kالتخفيف إال ُم ْقkk k k k k k k k k k k k k k k kؤخر" بkk k k k k k k k k k k k k k k k َّم وم
ٌ دkk k k k k k k k k k k k k k k k "مق
ُ أت يف كالمهمkk k k k k k k k k k k k k k k k ومل ي
58
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امل َق ِّدمkةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إهنا اللئيم:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للجاريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،يةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الناص:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وامل َق ِّدم
ُ ُ
ِ
k.طةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ام الواسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل من أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ الرحk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقادم
ِ ومها،رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kة والبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة للناقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ويل السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادم من األطبk
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقادم
.رانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kان وآخk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
.ًدةkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة قُ ُمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام،د ٌدkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد قُ ْمkٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُ ه ل ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امع يف كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:ًوداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداً وقمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد قمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيقم
ُ دkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkَ َ ق:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
59
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.انkk k k k k k k k k k k k k kاد تقتل اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأيت من كل أوب تكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ثلج وريح ت:َّم ُق
َ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k دم
ُ دkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواالن
.ًتماkk k k k k k k k k k k k k k kرباً وشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َم َق عليهم بغتة ضkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق، االخنراط:ماق
ُرتkو يُقk وه.قkاك رمk أي مس،ةkق عليهم إال رمقk فالن ال ينف:الk ويق،الر ْمقةُ يف النفقة
ُّ : ال ُقرْت: ت ر ق مستعمالت قرت، ق ر ت، ت ق ر، ر ت ق،ق ت ر
. والعظم وحنوه.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذكى بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي حيرق فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ود الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وريح الع،وي واحملرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ريح اللحم املش:ارk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُقت
.ًون ُقرَت اً ُقرَت اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kى تكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر أو حصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من بعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كثب:ُرةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتkْوال ُق
.دkk k k k k k k k k k k k ه واحkk k k k k k k k k k k k كل،رkٌ k k k k k k k k k k k kيته َقرَت ةٌ و َقَتkk k k k k k k k k k k k غش:الkk k k k k k k k k k k k k k k k يق،ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k kربة املوت والكkk k k k k k k k k k k k k k k k k kه من غkk k k k k k k k k k k k k k k k k kى الوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k kا يغشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُوال َقرَت ة
.لkk k k k k k k k k k k أخر وال مييkk k k k k k k k k k k دم وال يتkk k k k k k k k k k k ه ال يتقkk k k k k k k k k k k ذ مكانkk k k k k k k k k k k k k k k k ر أخkk k k k k k k k k k k k k k k k kع على الظهkk k k k k k k k k k k k k k k k kروج إذا وضkk k k k k k k k k k k k k k k k kال والسkk k k k k k k k k k k k k k k k kاتُِر من الرحkk k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
ِ ذاكkk k k k k k k k k k k k k k kثر فkk k k k k k k k k k k k k k ر أو أكkk k k k k k k k k k k k k k ك إىل عشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أغالي:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غار هذليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هام صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالقْت
.ُرتkk k k k k k k k k k k k k k الق ِ
ُ
.بةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أو هي القص،رمى هبا اهلدفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هي ال ُقطْن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
60
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.بعkk k k k k k k k k k k k k k k k k ِرت ُار الشk k k k k k k k k k k k k k k k k k واالقk،ريهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k اس وغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف الن،رkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تkَىت ا ْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أكk:ذيلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر التوابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واآلخ،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدمها الكرويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أح،رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رةُ والتَّقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التًّق:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق
ِ k "والس:اىلkk ال تعkk وق،قkk رتقت فتقه حىت ارَتت:الkk يق،الحهkk ق إحلام الفتق وإصkk ْالرت
ِ ماءk
، ِعk ذات الرج ََ ُ َّ :قkk رت
ِ واألرض
،دعkk فيها صkونkkاءُ ال يكkk واألرض َرتْق،عkk أي كانت السماوات ال ينزل منها رج،"ذات الصدع ِ
.ادkk k k k k k k k k k k k k k k k k اً للعبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات رزقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدع حىت فتقهما اهلل باملاء والنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال خيرج منها ص
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k ال خاصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرق هلا إال املبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق أي ال خkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْالرت
َّ اءُ بينةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجارية َر ْت َق
.اتق يف اجلانبنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة النحر والعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهو وصل عظم بني ثغ:ُوةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الت ًّْر ُق:رقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت
61
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. اهلل" أي لعنهمkاتلهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k "ق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k ز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k ول اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط قتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تعمالن فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق ل ت يس،ق ت ل
.اkk kه وتزوجهkk k فقتل،كkk kي ْقُتلُين من أجلkَ k kين أي سkk kِيف اهلل أقتتْلتkk k س:دkk kد بن الوليkk kا خالkk kه حني رآهkk kويرة المرأتkk kك بن نkk kال مالkk k ق،لkk kته لل َقْتkk k عرض:ًاk k kت فالن
ُ وأقتْل
َ
و قلتkلبة فهkان يف األرض الصkذلك إن كk وك،تديرةkةً مسkاب َوقْبkر األحقkه على مkوقب فيkر فيk حفرة حيفرها ماء واشل يقطر من جبل على حج:ت
ُ ال َقْل:قلت
ِ ك َقْل
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َو ْقبَتُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت العني وه
: قال،قاليت ِ
ُ ونسوة َم، ليس هلا إال ولد واحد:الت
ٌ وامرأة م ْق
الت نزور ِ
ٌ وأم الصقر م ْق
62
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رادk
ُ k ال ُق:تني
ُ وال َق، القليل اللحم والطعم:تني
ُ ال َق: ن ت ق مستعمالت قنت، ق ن ت، ت ق ن،ق ت ن
.ًاk k k k k k k k k k k k k kد َقنَتَ ُقتُونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدوة فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابس ال نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاتِ ٌن أي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومس
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا املاء اخلائر لتجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلوا فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهم أي أرسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا أرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوَتقَّن
اءkkت آن ِ ِ
ٌ انkk أمن هو ق:هkk وقول،"تني
َ انkkَوا هلل قkk "وقوم:اىلkk ومنه قوله تع،ًاk وتر قائمkkدعاء يف آخر الkk الk:وتk
ُ kُوال ُقن
ِ َو َقنَت
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت املرأة لزوجها أي أطاعت
63
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًذباkk k k k k k k k k k k k kئر إذا اجتذبته مبرة جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب من البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الغ
ُ و َنَت ْق، اجلذب:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k النًّت:قkk k k k k k k k k k k k k k k kنت
ِ وَتنََت َق
ال موسىkk رائيل فقkk كر بين إسkk وه على عسkk له حىت أطلعkk وه من أصkk ور أي اقتلعkk جبل الطkت املالئكة
"وإذا َنَت ْقنا:اىلkk ال تعkk فق،ذوهاkk فأخ،لkk ذا اجلبkk وإال ألقي عليكم ه،اkk مبا فيهkوارةkk ذوا التkk خ:المkk عليه الس
."وقهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلبل ف
:الkk ق،ت
ْ انتََت َقkk دها وعراها فkk رتخت عقkk ذهبا فاسkk وذلك إذا ج،هkk رى حبالkk ق عkَ k َزع محله َنتkk والبعري إذا تزع
.قkٌ k k k k k kو َفْتkk k k k k kل فهkk k k k k kإذا انفصkk k k k k kق فkk k k k k kو رتkk k k k k kتو وهkk k k k k kل مسkk k k k k k kيء متصkk k k k k k k kل شkk k k k k k k kق كkِ k k k k k k k kْاق َرتk ِ :قkk k k k k k k k ال َفْت:قkk k k k k k k kط فتkk k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k kف ت ق يس
ُ k k k k k k k kانفت ُ
.داخلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفاق الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الصkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه فينفتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراق بطنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان يف مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيب اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق يصkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تkْوال َف
: قال، من حرب وحنوه بني القومk انشقاق عصا املسلمني بعد اجتماع الكلمة:وال َفْت ُق
64
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وح رحيهkk k k k k k k k k k k k k k k ق وحنوه كي تفkk k k k k k k k k k k k k k k kدهن الزئبkk k k k k k k k k k k k k k k kط بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق أي خيلkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ويُ ْفت،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة مدقوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخالط يابس:اقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالفت
.رىkk k k k k k k k k k k k k k k kدامها فتقت من األخkk k k k k k k k k k k k k k k kأن إحkk k k k k k k k k k k k k k k kعبتان فكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفرتني إذا جعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتيق الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kونص
: قال ذو الرمة، الصبح نفسه وال َفْت ُق انفالق الصبح:وال َفتَ ُق
k.ةkk k k k k َ ُقَتْيب:الواkk k k k k غر فقkk k k k k وا املصkk k k k k ذلك أنثkk k k k k ول،أنيثkk k k k k ه أعم من التkk k k k k k k kذكري فيkk k k k k k k k والت،لkk k k k k k k kاف اجلمkk k k k k k k k إك:ب
ُ َ ال َقت:ط قتبkk k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k kق ت ب يس
.ب ِ
ٌ د قْتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح،اؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ أي أمعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج جتر أقتابk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملَْب ُع
: قال، إبل يوضع عليها أقتابُ َها لنقل أمحال الناس:ُوال َقتوبة
ٍ
بأقتاب تركن جلبا ظهري إليك أشكو ثقل دين أَْقتَبـا
.ًاk k k وقَتِ َم يقتم قتم،ال َقتَمkk k در كkk k ةُ مصk k مkَ وال ُقْت،ازيkk k ر البkk k واد ظهkk k k كسkديدkk k kواد ليس بشkk k k وه سkk k kذي يعلkk k k األَ ْقتَم ال:ط قتمkk k kتعمالن فقkk k k م ق ت يس،ق ت م
.ُرهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ تُكk k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َقتَم،تحبkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيت تسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد اخلمطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة كريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رائحk:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َقتَم
: وقال رؤبة،تام
ُ وامسه ال َق،و َقتَ َم الغبار يقتم قتوماً أي ضرب إىل سواد
املخرتق ِ
األعماق خاوي مِت
ْ ُ وقا
65
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وتk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مَمْ ُق
. احلافظ للشيءk:قيت
ُ ُوامل
.هkk k k k k k ا ِر ُظ جامعkk k k k k k والق،ًاk k k k k k ه َق ْرظkk k k k k k ه أق ِرظkk k k k k k ُ َقَرظْت:ولkk k k k k k وتق،ه األدمkk k k k k k k k k بkدبغkk k k k k k k k k يk،لمkk k k k k k k k k ورق الس:ر ُظkَ k k k k k k k k قkَ ال:رظkk k k k k k k k kط قkk k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k kق ر ظ يس
: قال،ً "حىت يؤوب العنزي القار ُظ" ألنه ذهب يق ِرظ ففقد فصار مثال:ويف املثل
.ًوقرظْتُه تقريظا
َّ ، مدحك أخاك وشدة تزيينك أمره:والتّقريظ
.هkk k k k k k k k k د منkk k k k k k k k k k k َذقْاً أشk k k k k k k k k k k k k kذق َخkk k k k k k k k k k k k k k وخ،ًاk k k k k k k k k k k k k kلحه َذ ْرقkk k k k k k k k k k k k k k و َذ َر َق بس،لحkk k k k k k k k k k k k k k الس:ذ ْر ُقkَّ k k k k k k k k k k k وال
66
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ت كذا أي ِ
ُ وقَذ ْر. هم بنو بنت َقْي َذ َر ابن إمساعيل: ويقال، وهو جد العرب، َقْيذار اسم ابن إمساعيل:قذر
.قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوء اخللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال من سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ ُر من الرجkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ املَت:ُاذورةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والق
ُ
ُ k k k k k k k kةٌ مث ال ُقk k k k k k k k دد أقْ ِذلkk k k k k k k k والع،اkk k k k k k k kأس القفkk k k k k k k kوق فkk k k k k k k k kرأس فkk k k k k k k k k k k kؤخر الkk k k k k k k k k k k k م:ذالk
.ذلk ُ k k k k k k k k k k kقkَ ال:ذلkk k k k k k k k k k k kط قkk k k k k k k k k k k kتعمالن فقkk k k k k k k k k k k k ل ذ ق يس،ق ذ ل
ُ ذkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حددت:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ و َذلَقته وأ ْذلَ ْقت.اهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدك إيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حتدي:لق
.انkk k k k k k k k k ق اللسkُ k k k k k k k k k k k k k وهو َذل،ُةk k k k k k k k k k k k k kانه َذالقkk k k k k k k k k k k k k ق لسkَ k k k k k k k k k k k k k ُ وذَل،قkٌ k k k k k k k k k k k k k ِان ذَلkk k k k k k k k k k k k k ق اللسkُ k k k k k k k k k k k k k ورجل ذَلي
67
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.نيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املنج:اف
ُ ّذk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
.انبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاللحم من كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةٌ كأهنا رميت بk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة َم ْقذوفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوناق
68
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ه إذا أرطبkk k k k k k kره عن حلائkk k k k k k kريع النقض لقشkk k k k k k kود سkk k k k k k kر أسkk k k k k k k k k kرب من التمkk k k k k k k k k k ض:ُاءkk k k k k k k k k k ال َق ِريث:رثkk k k k k k k k k kط قkk k k k k k k k k kتعمالن فقkk k k k k k k k k k ث ق ر يس،ق ر ث
.الk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أثقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجع،مهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kافر وحشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاع املسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مت:لk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ والث
َّ
.امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اآلث:الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألثق
ِ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من مثلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ميزان:يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومثق
." k...ت ِ ِ
ْ َا أث َقلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "فلم:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق،لk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ثقk وا ْث َقلَت املرأة فهي ُم
رأةkkت للمkk ليس،أنيثkkتعمل بالتkkم يسkkو اسkk وه،اkkة أوزار وخطايkk أي هي حاملk،"....اkkةٌ إىل محلهk َدع ُمْث َقلkk "وإن ت:الkkه تعkk وقول،هkkوق طاقتkkذي محل فkk ال:لk
ُ kواملُْث َق
69
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وطء املتَثاقkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألطأن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،وطءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاطؤ والتحامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من التبkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوالتَّثاق
ُ
ِ :لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قث
.لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال الثَّقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُّل من الرجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القث
ِ
ٌ فهو، اللَّثَ ُق مصدر الشيء الذي قد لَث َق يلثق لثقاً كالطائر الذي يبتل جناحاه:لثق
: قال األعشى،لثق
ممن الصقيع وضاحي جلده لَثِ ٌق قد بات يف دفء أرطاة يلوذ هبا
ُ وهو، ماء وطني خمتلط:واللَّثَ ُق
.اللثق
ِ دد أkk k k k k k k k k k والع،اkk k k k k k k k k k اح وحنوهkk k k k k k k k k k وى هبا الرمkk k k k k k k k k kدة تسkk k k k k k k k k k حدي:افk
.فkk k k k k k k ومجعه ثُ ُق،ٌةk k k k k k k k k k kَثقف ُ k k k k k k k k k kوالثِّق
70
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ب ِ ِ
ُ وثَ َقب ي ْث ُق،ؤkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واكب وحنوه أي التأللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والك،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ار الثاقبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k در النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب مصk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالث ُق
ُّ
ب
ُ عفت روضة األجداد منها فيث ُق
ُ وقد َبَث ْقتُه،ق املاءkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِق كسر شط النهر َفَيْنبَثkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ البَث:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبث
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k kأبث ُقه َبثْق
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ ومجعه بُث،ره املاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي حفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق اسم املوضع الkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْوالبِث
.وقk
.اkk k k k k ام لتلطخها جبعرهkِ k k k k k k k بع قثkk k k k k k k ال للضkk k k k k k k ويق، لطخ اجلعر وحنوه:ثم
ُ ال َق:تعمل فقط قثمkk k k k k k k ق ث م يس
71
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ لkk ولك،ًاk ر ٌن أيضkkَان قkk عه من رأس اإلنسkk وموض،روفkk ور معkk ر ُن الثkْ k َق:رنkk تعمالت قkk ق ن ر مس، ر ق ن، ر ن ق، ن ق ر،ق ر ن
:نkk رن يف السkْ kرأس وال َق
.ذةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالل
.اkk k k k k k k k k k k k k k k kرج من ثغرهkk k k k k k k k k k k k k k k kد خkk k k k k k k k k k k k k k k kراه قkk k k k k k k k k k k k k k k kيء تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاة والبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عفل:ر ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال
: قال، وهي خشبة يدور عليها احملور، توضع عليهما النعامة، ما يبىن على رأس البئر من حجر أو طني:وال َق رنان
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ددته إىل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً أي شk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه قرنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء أقرنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الش
ُ ْرنkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َق
ِ وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرن بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلب:ر ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ وال
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kران أيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالق َ
عkkافراً فرجkرج مسk وخ،كkع عن نفسk امن: وقال،ً فأىب فعمد إىل صنمه فقلده سيفاً وركز عنده رحماk، فجهدوا عليهk، ابن له وأهلهkوكان رجل عبد صنماً فأسلم
: فقال، فطلبه فوجده وقد قُِر َن إىل كلب ميت يف كناسة قوم فتبني له جهله،ومل يره يف مكانه
72
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
أنت وكلب وسط بئر يف َقَر ْن إنك لو كنت إهلاً لـم تـكـن
ٍّ
أف مللقاك إهلـاً يسـتـدن
k.لمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات وأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذه األبيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفق
ِ
.ر ٌنkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجع،ودهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يقkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري كأنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه البعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل يشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حب:را ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
."ر ِنkَ k k k k k k k k k ل يف ال َقkk k k k k k k k k kة كالنبkk k k k k k k k k وم القيامkk k k k k k k k k اس يkk k k k k k k k k "الن: ويف احلديث،ريةkk k k k k k k k k k k k k kة الكبkk k k k k k k k k k k k k kم إىل اجلعبkk k k k k k k k k k k k k kغرية تضkk k k k k k k k k k k k k kة صkk k k k k k k k k k k k k k جعب:ر ُنkَ k k k k k k k k k k k k k قkَ وال
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ون جعبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ون حبالً ويكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ِن" يكkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدود يف ال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "كاملش:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول جريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رن يف قkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق
kِ
.وةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دك يف القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ر ُنkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والق
.نانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيف والسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ظبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ح:ر ُنkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً معk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ديها ورجليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عت يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رت وضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة إذا جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الناق:رو ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق
.غريةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دة صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رفة على وهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة مشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرف رابيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ح:ر ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال
. راىَنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُرادى وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اءوا فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،رادىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراىَن تثنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق
."رkk k k k k k k k k k k k k kل التمkk k k k k k k k k k k k k k kتيش يف أكkk k k k k k k k k k k k k kرا َن وال تفkَ k k k k k k k k k k k k k kِ "ال قk: ويف احلديث،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارن بني مترتني يأكلهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرا ُن أن يُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
kِ
ِ
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رة معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وعمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِر َن حجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرا ُن أن تقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رين من أطبائهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ادمني واآلخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ القk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ امل ْقرَت ن:وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرو ُن من النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ وال
ُ
k.هkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ربتني على َقْر َنْيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر َننْي ِ ألنkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومسي ذا ال َق
.ارننيk
َ k k k k k k k k k k k k k k k kرتنني" أي ُمتقkk k k k k k k k k k k k k k k k "مق:لkk k k k k k k k k k k k k k k kز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقول،كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُذي يقارنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاحبك الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:رينk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َق
73
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء ذات القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاءُ من الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ُن وال َق ْرنkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واألَ ْق
.هkف بkه فخسkدعا عليkره فk كفkتبانkى اسkه موسkا عاتبkوقارو ُن ابن عم موسى عليه السالم وكان منافقاً فلم
.قkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َورن
َ قkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء رنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم،ذى وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب يف املاء من القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَالرن
َّ :قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرن
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُورنقت
َ هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُد أرنقتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق
74
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kخم من كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الض،رأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kديد الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش:و ُرkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنkَ ال َق:نرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
: قال، صوت اللسان يلزق طرفه مبخرج النون فيصوت به َفَيْن ُق ُر بالدابة لتسري:الن ْق ُر
ًّ :نقر
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر فينبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بة ينقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل خشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أص:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّق
.ارةkk k k k k k kه احلجkk k k k k k kع بkk k k k k k k kتدير تقطkk k k k k k kلك مسkk k k k k k kف مسkk k k k k k kأس هلا خلkk k k k k k k k k kدة كالفkk k k k k k k k k kار حديk ِ
ُ k k k k k k k k k k واملنق،ارkk k k k k k k k k kرحى وحنوه باملنقkk k k k k k k k k kرب الkk k k k k k k k k k ض:رkُ k k k k k k k k k قkْ والن
َّ
.ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور واألخبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يَُنق ُِّر عن األم:ار ُمَنقٌَّرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل َن ّقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
."واkk k k k k k k k k k k k k k ا يَُنقِّروا خيتلفkk k k k k k k k k k k k k k ىت مkk k k k k k k k k k k k k k وم،رآن يَُنقِّرواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kة القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kثر محلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىت مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "م:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوعن عم
.ا أمورمهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنني وبثهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الكالم بني اثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مراجع:ُاقَرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملن
: قالk، "ما كان اهلل ُليْن ِقَر عن قاتل املؤمن" أي ما كان ليقلع:ويف احلديث
.رية يف األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري كبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حف:ُرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنُّق،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة مذابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قطع:ُرةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkْ والن
ُّ
75
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قبيل:رkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومْن َق
.ًاk k k k k k k k k kان أيضkk k k k k k k k k k k k k وباللس،وتهkk k k k k k k k k k k k k kمع صkk k k k k k k k k k k k k k مث ينقر فيس،طىkk k k k k k k k k k k k k k ضم اإلهبام إىل الوس:ُرةkk k k k k k k k k k k k قkْ والن
َّ
ٍ رkk k k k kِل قkk k k k k وك،درkk k k k k ر السkk k k k kل وحنوه وقشkk k k k k ر املقkk k k k k k قش:ف
.رkk k k k k ف قش ِ :رفkk k k k k k kتعمالت قkk k k k k k k ق ف ر مس، ر ف ق، ف ق ر، ف ر ق،ق ر ف
ُ رkْ k k k k k k kالق
ْ
.ربهkk k k k k k k k k k ع خkk k k k k k k k k k ةٌ أي موضk k k k k k k k k k kإهنم قِْرفkk k k k k k k k k k ين فالن فkk k k k k k k k k k kل بkk k k k k k k k k k k k k k k وس،يتkk k k k k k k k k k k k k k kدهم أظن بغيkk k k k k k k k k k k k k k kيت أي هبم وعنkk k k k k k k k k k k k k k kَاً قِْرفk k k k k k k k k k k k k k k kؤالء مجيعkk k k k k k k k k k k k k k kوه
76
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وذكرتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً أي وقعت فيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت فالن
ُ ْرفkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َق
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذ من اجللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يت تتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي ال،رفkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواحk،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األوعي:روفk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkُ وال
ول اهللkkه رسkkى لkkاء قضkkة عن قضkkه رغبkkم إليkkاً اختصk ل منافقkkه قتkkك أنkk وذل،ًاk اب فاروقkkر بن اخلطkkومسي عم
77
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رواkk "انظ:ول اهللkkال رسkk فق،اروقkkصلى اهلل عليه وآله وسلم فقال جربئيل عليه السالم قد مسى اهلل عمر الف
."ًاk k k k k kل منافقkk k k k k k د قتkk k k k k k k kدوه قkk k k k k k k kى فوجkk k k k k k k kه رضkk k k k k k k k هلل في،ًيئاkk k k k k k k kنع شkk k k k k k k kد صkk k k k k k k k فق،رkk k k k k k k kل عمkk k k k k k k kا فعkk k k k k م
،رقkkوارق وفkkع على فkkارق وجتمkkوالناقة إذا خمضت تفرق فروقاً وهو نفارها وذهاهبا نادة من الوجع فهي ف
: قال ذو الرمة، ورمبا كان قبلها رعد وبرق،وكذلك تشبه السحابة املتفردة ال ختلف
: قال ذو الرمة، لغتان، وال َف ْر ُق هو ال َفْل ُق،وان َفَر َق الصبح أي ا ْن َفلَ َق
kهاديه يف أخريات الليل منتصب حىت إذا انشق عن إنسانه فَ َـر ٌق
.راقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خم ألهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مكي:ر ُقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َف
. ِر ٌق من اخلوفk k k k k k k k k k k k k k k k k kَو فkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فهk k k k k k k k k k k k k k k k k k ِر َق َفَرقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَد فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة فَروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ وامk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فَروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم فَروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةٌ وقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأة َف ُرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ٌق وامkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل َفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
."ر حكيمkk k kل أمkk k kر ُق كkَ k k فkْ ُا يkk k k "فيه:هkk k k كقول،اهkk k kاه أحكمنkk k k فمعن،التخفيفkk k k kاه" بkk k k kاً َفَرقْنk k k k "وقرآن:اىلkk k k kه تعkk k k k وقول،ًاk k k k رق إفراقk
َ k k k kَ أف:لkk k k kرأ قيkk k k kو ُن إذا بkk k k kواملطع
.ركمkk k kالحاً لكم من أمkk k kاً وصk k k أي رفق،"ًاk k k ركم ِمرفقkk k k "ويهيء لكم من أم:لkk k k kز وجkk k k kال اهلل عkk k k k ق،رkk k k kد واألمkk k k kأ واليkk k k k من املتك،يءkk k k kل شkk k k kق من كkُ k k k kَواملِْرف
78
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
.نيف وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل والكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدار من املغتسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوم ْرف
.قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َاءُ ومجل أرفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة رفْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وناق،ق عن اجلنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال املرفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انفت:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْوالرف
ِّ
مني يفkوا منضkkا دامkة مk وتسمى الرفق، وال يذهب اسم الرفيق، فإذا تفرقوا ذهب عنهم اسم الرفقة،رافقك
َ ُ يف سفر ي، الذي جتمعه وإياك ُرفْقةٌ واحدة:ك
َ ورفي ُق
.ةkk k k k k k k اء يف اجلنkk k k k k k kاً" أي رفقk k k k k k k ك رفيقkk k k k k k kن أولئkk k k k k k k "وحس:اىلkk k k k k k k k k kال اهلل تعkk k k k k k k k k k ق،قkk k k k k k k k k kد رفيkk k k k k k k k k k الواح،اءkk k k k k k k k k kوا فهم رفقkk k k k k k k k k kوا وارت َف ُقkk k k k k k k k k kد تَرا َف ُقkk k k k k k k k k kوق
.كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك وعليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك ورافkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر رفيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
" وقال شاعرهمk، كفه فمات فأخذت عاقلته بديتهkواز ٍنة فوجأه جبمع
َ ع رجالً من ُم
َ وكان رجل من ربيعة نَ َاز
. ِر ِهk k k k k k k وه فَقkk k k k k k kاقَِره أي وجkk k k k k k kىن اهلل َمفkk k k k k k k وأغ.ةkk k k k k k kة رديئkk k k k k k k kريُ لغkk k k k k k k k k k وال َفق،ُريkk k k k k k k k k kو الفقkk k k k k k k k k k وه،ره اهللkَ k k k k k k k k k kر فالن واف َقkk k k k k k k k k kوافت َق
َ ،ةkk k k k k k k k k k احلاج:رkk k k k k k k k k قkْ وال َف
.راتk ِ ِ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء ف َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدد بالتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والع،رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار والف َقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ال َفقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةُ وجيمعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارةُ والف ْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َفق
.يلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرس فسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرياً لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان تفقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة يفقرهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حف:ُرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkْ وال ُف
.رة وحنوهkk k k k k k دف أو حفkk k k k k k ة أو هkk k k k k k ه من رابيkk k k k k k د معلم يتعلمونkk k k k k k k k kر ٍة أي من أبعkk k k k k k k k قkْ ِد فkk k k k k k k k kر ٍة ومن أبعkk k k k k k k k قkْ ِك من أدىن فkk k k k k k k k kال أراميkk k k k k k k k kال يف النضkk k k k k k k k kويق
79
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رس ُم َفقٌَّرkk k k k k k k k k k k k kاة ُم َفقَّرةٌ وفkk k k k k k k k k k k k k وش،ركبkk k k k k k k k k k k k kؤق إىل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kط لألسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدواب وخمالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اض يف أرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k بي:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالتّفق
رفع القوادم كال َفق ِري األعزل ملا رأى لبد النسور تطايرت
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه كالٌّ قليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورمبا ك،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر اخلايل من األمكنkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َقف:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقف
kمkاً هبذا االسkإذا مسيت أرضkk ف،رkkه قفkkع على حيالkkل موضkk ك،عkkوهم املواضkkعتها على تkkع لسkk وجتم،ارk ِ
ٌ kر وقفkٌkا فهي قفkkدار من أهلهkk وال،رت األرض من الكألkَ kواق َف
.أنثت
E:وأ ْق َفَر فالن من أهله بقي وحده منفرداً عنهم كما قال عبيد
م منkkر اجلسkkه لقفkk وإن،هkkعر عليkkرأس أي ال شkkر الkkه لقفkk وإن،عرkkه من الشkk ورأس،ده من اللحمkkر جسkَ kوأق َف
: قال،اللحم
قفار
ُ والزاد ال آن وال
.اآلين البطيءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ين بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويع
.دمونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل" أي ال يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدهم خkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر قkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فkَ ا أ ْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "م:ويف احلديث
80
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.يقتفر األمث ِ
ُ ف ُ والقائ
ريkk ريون بعض السkk وم بينهم وبني املورد وهم يسkk رعى القkk ب أن ي
ُ رkَ k ال َق:ربkk تعمالت قkk مسk ب ق ر كلهن، ق ب ر، ر ب ق، ب ر ق، ر ق ب،ق ر ب
.لkk k k k k k k k ربت اإلبkk k k k k k k k وق،وا إبلهمkk k k k k k k k واقرب،ًاk k k k k k k k ون قربkk k k k k k k k وهم يقرب،واkk k k k k k k k k k k kدلوا فقربkk k k k k k k k k k k kة عkk k k k k k k k k k k kية أو ليلkk k k k k k k k k k k k وبني املاء عشkان بينهمkk k k k k k k k k k k kىت إذا كkk k k k k k k k k k k kح
ٍ
إلقراب وإصدار قد قدموين
:وقال
ُ وا ِرkk k k k k k k k k ع قkk k k k k k k k k واجلمي،تخف حلوائجهمkk k k k k k k k k ة تسkk k k k k k k k k فن البحريkk k k k k k k k k k k k k kحاب السkk k k k k k k k k k k k k kع أصkk k k k k k k k k k k k k kون مkk k k k k k k k k k k k k kغرية تكkk k k k k k k k k k k k k kفينة صkk k k k k k k k k k k k k k س:ب
.ب ُ ا ِرkk k k k k k k k k k k k k kوالق
.ًاk k k k k k k k k k k k k k اً قِرابk k k k k k k k k k k k k k ت أيض ِ ربkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع،دمهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غم:كنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف والسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب للسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
ُ ْربkَ k k k k k k k k k k k k k kاً وأ ْقk k k k k k k k k k k k k k ت قراب
ُْ ُ
ِ
.هkk k k k k k k k k ُاء أو قُرابkk k k k k k k k k دح مkk k k k k k k k k ه ملء قkk k k k k k k k k ومع،كkk k k k k k k k k راب ذلk
ُ k k k k k k k k k k k k k ُف درهم أو قkk k k k k k k k k k k k k ه ألkk k k k k k k k k k k k k مع:ولkk k k k k k k k k k k k k تق،يءkk k k k k k k k k k k k k ةُ الشk k k k k k k k k k k k k k ُمقارب:رابk
ُ k k k k k k k k k k k k kوال ُق
.ارب االمتالءkk k k k k k k k ا ُن أي قkk k k k k k k k و َق ْرب،فkk k k k k k k k فان فمن النصkk k k k k k k k ا نصkk k k k k k k k k k k k فأم،اءkk k k k k k k k k k k kاء ومآلن مkk k k k k k k k k k k kفان مkk k k k k k k k k k k kاء ونصkk k k k k k k k k k k kان مkk k k k k k k k k k k kدح قربkk k k k k k k k k k k kذا قkk k k k k k k k k k k kوه
81
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.يلةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً ووسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه ُق ْربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه إىل اهلل تبتغي بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت ب
َ ْربkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ ا َتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُق ْرب
.وkk k k k k k k k k k k k k k ا هkk k k k k k k k k k k k k k ا أدري مkk k k k k k k k k k k k k k م:ًراkk k k k k k k k k k k k k k ربت أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ول أو فعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k زوه بقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k راً أي يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وفالن يق
،عتهk ولكن لس،انkرس قربk وإمنا للف،ربkون القk جيمع،رابkق األقkرس الحk وف.انبkل جk ومن الرفع إىل اإلبط من ك، من لدن الشاكلة إىل مراق البطن:رب
ُ وال ُق
82
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وب من األرامل والشيوخ :الذي ال ولد له ،وال يستطيع الكسب ،ويقال :هو الذي مل يقدم من والرقُ َُّ
ولده شيئاً ،ومسيت األرملة َرقُوباً ألنه ال كاسب هلا وال ولد فهي َتَتَرقَّ ُ
ب معروفاً.
الرقَ ِبة.
والرقباينُّ الغليظ َّ
ب َّ والر َقبَةُ أصل مؤخر العنق ،واأل َْرقَ ُ َّ
وأمة َرقَبانيِّةٌ َرقْباءُ وال تنعت kبه احلرة.
الرقاب أي يف املكاتبني. كالرقاب ،واإلعطاء يف ِّ ب مجع ِّ والرقَ ُ
َّ
وأعتق اهلل ر َقبَتَه ،وال يقال :عُُن َقه.
ضرب من احليات ،ومجعه ُرقُب ورقيبات. قيبٌ : والر ُ َّ
الب ْر ُق دخيل يف العربية ،وجيمع على بِرقان. برقَ :
والبَر ُق مصدر األ َْبَر ِق من احلبال ،وهو احلبل الذي أبرم بقوة سوداء وقوة بيضاء. َ
ومن اجلبال :ما فيه جدد بيض وجد سود.
والب ْرقاء من األرض :طرائق بقعkة فيهkا حجkارة سkkود خيالطهkا رملkة بيضkkاء ،وكkkل قطعkة على حباهلا برقkة، َ
فkk k k k k k k k k k kإذا اتسkk k k k k k k k k k k k k k kع فهkk k k k k k k k k k k k k k kو األبkk k k k k k k k k k k k k k kرق ،واألبkk k k k k k k k k k k k k k kارق مجعkk k k k k k k k k k k k k k kه ،وجيمkk k k k k k k k k k k k k k kع على الkk k k k k k k k k kرباق.
kارق ،وي kk k k k k k k k kربُق بريقk k k k k k k k k kأً .ويق kk k k k k k k k kال للسkk k k k k k k k k kيوف ب kk k k k k k k k kوا ِر ُق.
والبارق k k k k k k k k k k k k k kةُ :سkk k k k k k k k k k k k k kحاب َيْkب kُ k k k k k k k k k k k k kر ُق ،وكkk k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k kيء يتألأل فهkk k k k k k k k k k k k k kو بٌ k k k k k k k k k k k k k k
83
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ َرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأب
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة على عجزهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة على فرجهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذنبها مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربت بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الناق َ ْ
."رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِر َق البصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َإذا بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ف:رأkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر من قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذلك يفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
أعطيته عيساء منها َفرَب ْق ًملا أتانا ابن عم ٍري راغـيا
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأي رد هلا على اإلب
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دة النظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا من شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً إذا ألألهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه تربيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر َق بعينkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوب
َ
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفر وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوط صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kونت خبطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرادة تلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي ج،ةkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجع بُْرقان:ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالب ْرق
ُ
َ k، ةٌ أعمk k k k k k k k k k k قkَ َّاة ُمَربkk k k k k k k k k k k وش،ٌةk k k k k k k k k k k kدة ِربْقkk k k k k k k k k k k k k k k الواح،طkk k k k k k k k k k k k k k k k kو اخليkk k k k k k k k k k k k k k k k kالربْ ِق وهk
.ٌةk k k k k k k k k k k kومربوق ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k kاً بk k k k k k k k k k k k k k k k kاة َربْقkk k k k k k k k k k k k k k k k kقت الش
ُ َ َرب:قkk k k k k k k k k k k k k k k k kرب
.ًرباkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرباً ومقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kربهُ قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ أقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقَربت، ِربk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع ال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربُ موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال،درkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مص:ُربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال
.ربkk k k k k k k k k kه حبال يقkk k k k k k k k k kأقربه" أي جعلkk k k k k k k k k kه فkk k k k k k k k k k "مث أمات:اىلkk k k k k k k k k k k k k kال اهلل تعkk k k k k k k k k k k k k k ق،ة ذاكkk k k k k k k k k k k k k k ه منزلkk k k k k k k k k k k k k k رباً وتنزلkk k k k k k k k k k k k k k ه قkk k k k k k k k k k k k k k أن هتيء ل:ارk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k واالقب
84
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k kو جوفkk k k k k k k k k k k k k k k k k وه،هkk k k k k k k k k k k k k k k k kذي يتطيب بkk k k k k k k k k k k k k k k k k kود الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتخى يف العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع متأكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k موض:ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالق
: وقال طفيل الغنوي، كم َب َقرمُت لغسيلكم أي كم حفرمت: ويقال،َو َب َقروا حوهلم أي حفروا
هبا مثل آثار املَب ِّق ِر ملعب وملن فما ينفك حول متالع
ُ
القاف والراء والميم معهما
.عبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل املصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ُم الفحkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َق:رمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمالت قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مسk ر م ق كلهن، ر ق م، م ر ق، م ق ر، ق م ر،ق ر م
k.هkk k k k k k k kل عليkk k k k k k k k ال حيمkةk k k k k k k kرتك للفحلkk k k k k k k k وي،رمkَّ k k k k k k k كkَ و املkk k k k k k k k وه،ر ُمkَ k k k k k k k k k k kو أ ْقkk k k k k k k k k k kاً فهk k k k k k k k k k k kار ُم ْقَرمkk k k k k k k k k k kت ْقَر َم أي صkَ k k k k k k k k k k kىت اسkk k k k k k k k k k kرك حkk k k k k k k k k k k ِر َم أي تk k k k k k k k k k k kْوأَق
ُ
.دkk k k k k k k k k ع بعkk k k k k k k k k و راضkk k k k k k k k k وه،ًيئاkk k k k k k k k k جر شkk k k k k k k k k راف الشkk k k k k k k k k k k k ِر ُم أطk k k k k k k k k k k k k kا يقkk k k k k k k k k k k k k k وأول م،يشkk k k k k k k k k k k k k kل واجلدي احلشkk k k k k k k k k k k k k kاول احلمkk k k k k k k k k k k k k k تن:ر ُمkْ k k k k k k k k k k k k k قkَ وال
اk ورم،رومk
ٌ ري َم ْقkk والبع.ةkkيت قطعت قُرامkة الk والقطيع،ُةkة وال َق ْرمkkمة القرمkkك السkk فتل.اkkة فيبقى أثرهkع قطيعk أي تقطkمةkدة للسkkري جليkkف البعkر َم من أنkَ أن يُ َق:ر ُمkْ وال َق
.طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د القحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غ هبا أي يؤكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه يتبلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه وأذنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وا من كركرتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َقَرم
.رمkk k k k k على قkعk k k k k k وجيمk،ةkk k k k k ودج وكلkk k k k k ه هkk k k k k ى بkk k k k k رتاً أو يغشkk k k k k k k kذ سkk k k k k k k k يتخ،فيقkk k k k k k k k ص،ونkk k k k k k k kوان من العهkk k k k k k k kه ألkk k k k k k k k في،وفkk k k k k k k kوب من صkk k k k k k k k ث:رامk kِ
ُ k k k k k k k والق
85
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الkkاء وال يقkk رقشkثىkk واألن،ع األراقِ ُمkk واجلمي،ةkkواد وبغثkkة من سkk وإمنا هي رقش،ة األ َْرقَمkkون احليkk ل:ُ ةkوالرقْ َم
ُّ
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَرقْم
. ورمبا جعله نعتاً كما قال الباهلي، واألَرقَ ُم امسه،واأل َْرقَ ُم إذا جعلته نعتاً قلت أرقش
الرقِ ْم
َّ مترس يب من حينه وأنا
k.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد الداهيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يري
.ًاk k k k kر َق إمراقkَ k k k k أمk:هkk k k k دي عوتkk k k k ذي يبkk k k k ال للkk k k k ويق.اkk k k k ه أنkk k k k ُوأمر ْقت
َ ،ًاk k k k k k ة ُمروقkk k k k k kهم من الرميkk k k k k kر ُق السkُk k k k k kْا مَيkk k k k k kدين كمkk k k k k kوا من الkk k k k k kذين مرقkk k k k k k ال:ُةk k k k k k واملارق
ِ ِ
.ًاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارت مk
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت فص
ْ َدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َذراً أي فَ َسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت َم َ ،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة َمَرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِرقَت البيضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
ْ ذ َرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم َ
86
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وكرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتقت احلمامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،رعة املروقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:واالمرِت اق
.رةkk k k k k k k ة إىل السkk k k k k k k راق البطن من العانkk k k k k k k ومk.ةkk k k k k k k ت بعربيkk k k k k k k k k ليس:الkk k k k k k k k k k k ويق،ةkk k k k k k k k k k kة حمضkk k k k k k k k k k k هي عربي:الkk k k k k k k k k k k ويق،فرkk k k k k k k k k k k العصkحمkk k k k k k k k k k k ش:قkk k k k k k k k k k kواملِّري
ُ
ٌ وما عيشه إال ُر ْم َقةٌ و ِر: ويقال،ور َّم ُقوهُ ويَُر ِّم ُقونَه أي بقدر ما ميسك َر َم َقه
: قال،ماق َ
ِ
بالرماق ما زخر معروفك
.رkk k k k k k k k k k kل النظkk k k k k k k k k k kري فأطيkk k k k k k k k k k kه بصkk k k k k k k k k k kأتبع ِ
ُ ه أيkk k k k k k k k k k kين وأرام ُقkk k k k k k k k k k k k k k k kه بعيkk k k k k k k k k k k k k k k kأرم ُق
ُ ا زلتkk k k k k k k k k k k k k k k k وم،رk k k k k k k k k k k k k k k k ص
َ َةُ بالبk k k k k k k k k k k k k k k k رامق
َ ُ امل:اقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k kوالرم
ِّ
ازيkع البkإذا وقk ف،لkط طويkاقها خيkد يف سk ويش،اkود وختاط عيناهkيء أسkا شkد برجلهkة فيشkأ ببومk يوك،اkوالر ِام ُق الرامج أي امللواح الذي تصاد به البزاة وحنوه
ّ
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k ه وطعمkk k k k k k k k k k k k k k k k k ذهبت حالوتkk k k k k k k k k k k k k k k k k ربد فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىت أصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْج حk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َ ر أي مل ينkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَّمkْ ر التkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkَ َواق
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب إىل اخلضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون يضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه، ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألقم
kَ ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون احلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل:ُرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkْ وال ُق
87
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.فرkk k k k k k k k k k k k k k k k kت من الصkk k k k k k k k k k k k k k k k kبه طسkk k k k k k k k k k k k k k k k kو شkk k k k k k k k k k k k k k k k k وه،راب لكنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اللَّ َق ُن إع:ط لقنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمالن فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن ق ل يس،ل ق ن
.ارةkk k k k k k k k k k k k k k غار احلجkk k k k k k k k k k k k k k ا نفي من صkk k k k k k k k k k k k k k وم،ل وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع جبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارة إذا قلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا بقي من احلجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالن َق
َّ :لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نق
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع إىل موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم من موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انتق:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والن ْقل
ُّ
.خبkk k k k k k k k k k k k k k k k kاقَر ِة يف الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k واملن،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k kبه املناقضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نني شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعر بني اثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الكالم يف الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مراجع:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملناقل
ُ
.رىkk k k k k k k k k k k k k k ورة أخkk k k k k k k k k k k k k k kورة إىل كkk k k k k k k k k k k k k k kة أو كkk k k k k k k k k k k k k k kة إىل قريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراج قريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من خkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ ا يُْنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ل من اخلراجkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِوالنَّواق
88
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.غارهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراش العظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يُْن َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:جاجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ من الشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملَن ِّقل
ُ
.تقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب حنو الفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارب على الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يعبث بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالن ْق
َّ
. مصدر األقلف:ف
ُ َ ال َقل: ل ف ق مستعمالت قلف، ق ف ل، ل ق ف، ف ل ق،ق ل ف
ف األظفار عن بنانه ِ
ُ يقتَل
. تناول شيء يرمى به إليك:ف ُ اللَّ ْق:لقف
k."ف ما يأفكون ُ "فإذا هي َت ْل َق: قال اهلل تعاىل،والت َق ْفتُه أعم َ ولََّق َفين تلقيفاً فلَ َق ْفتُه وَتلَ َّق ْفتُه
. أو رمي باليد،ثقف أي سريع الفهم ملا يرمى إليه من كالم ٌ ف ٌ ورجل لَ ْق
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر من جوانبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملاء ينفج،ف ميدر ومل يطنيk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوض لَقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوح
.قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفل
.انفلَ َقkkداه فkkحه وأبkkه أي أوضkk واهلل فلق،بحkkو الصkkق" هkkَرب ال َفلkkوذ بkkل أعkk "ق:اىلkkه تعkk وقول،رkk الفج:قkُ kَال َفل
.ت
ْ ان َفلَ َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتقة فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الفس
ُ و َفلَ ْق
ِ
.رة من اخلبزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكس:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالف ْلق
ِ
k.دواهيkk k k k k k k k k k k k k ل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ائب وكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة من احلروب والكتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k م الداهيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالف ْل
.ق أي عجبkٌ kِر مفلkٌ k وأم.ةkِ kذا الفليقkkاً من هk ا عجبkk ي:ربkkول العkk يق،ةkkالعجيب والعجيبkkة كkkق والفليقkُ kوال َفلي
ٌ ل ِمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فالق رذل قلي
ِ k وكالمها لِْفق،ق أعمk والتَّلفي،ًاkاألخرى لفقkkدامها بkkق إحkk خياطة شقتني َت ْل ِف: اللَّ ْفق:لفق
،منيkا منضkا دامkkان مk ُ ُ ُ
k.ةkk k k k kل اخلياطkk k k k kق قبkِ k k k k k kفkْ َّم اللkk k k k k k kه اسkk k k k k k kا فال يلزمkk k k k k k kق لَ ْف ُقهمkk k k k k k k انفت:الkk k k k k k kق يقkk k k k k k kد التفليkk k k k k k kا بعkk k k k k k kوإذا تباين
.لk ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه فاقت َفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْفل أقفلتkِْ ال من ال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقف
.ًةk k k k k k k k k اً َق ْفلk k k k k k k k k k kه ألفkk k k k k k k k k k k k k أعطيت:ولkk k k k k k k k k k k k k وتق،يء مبرةkk k k k k k k k k k k k k اناً الشkk k k k k k k k k k k k k اؤك إنسkk k k k k k k k k k k k k إعط:ُةk k k k k k k k k k k k k kوال َق ْفل
90
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.زمهمkk kم يلkk k اس،دkk k ة القعkk k ل مبنزلkk k وهم القف،ًوالً و َق ْفالkk kوا ُق ُفkk k َق َفل،زوkk k د الغkk k ود بعkk k وع اجلنkk k رج:ولk
ُ k فkْ وال ُق
: قال، ومنه اشتق اسم القافلة لرجوعهم إىل الوطن، يعين االنصراف، ول
ُ وجاءهم ال َق ْفل وال ُق ُف
.طkه قkا رأيت مثلk م:كkل قولk ومها مث،وينkان بال تنkد غايتkُ ل ومن َب ْعkُ من َقْب:لkال اخلليk ق:لk ب ل ق مستعمالت قب، ب ق ل، ق ل ب، ل ق ب،ق ب ل
لk من قب:كkد األمساء حنو قولkار يف حkه من صk وإذا ألقيت علي.ادمkد قkل زيkو قبk وه،د اهللkل عبk جاء قب: تقول،فإذا أضفته إىل شيء نصبته إذا وقع موقع الصفة
ار يفkk من ألن من صkهk وغلب.فتانkk صkعkه ال جتتمkk ألنk،فيته إىل االمسيةkk وحتول من وص،اداً ب? منkkل منقkkار قبkkل ب? من فصkkفة وخفض قبkkارت من صkk فص،دkkزي
ت ْقبِ َلkُ kو اسkkف أنت لkk كي:وkk إمنا ه،ولkkد والنحkkدر كالقصkkم وليس مبصkkه اسkkاً ألنk أراه مرفوع:الkk ق،كk
َ kُل ُقْبلkkَو أَْقبkkف أنت لkk كي:ربkkول العkkل عن قkkئل اخلليkkوس
91
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.دهkk k k k k k k k من عن:ىنkk k k k k k k k ولكن على مع،اةkk k k k k k k kاء املالقkk k k k k k k k وليس من تلقk،هkk k k k k k k k k k k ه ومن لدنkk k k k k k k k k k k أي من تلقائ،هkk k k k k k k k k k k ذا من قبلkk k k k k k k k k k k يب هkk k k k k k k k k k k وأص.ةkk k k k k k k k k k k أي طاق
.لkٌ k k k ل من اجلن واإلنس قُبkk k k ل جيkk k k ذلك فكkk k k ن كkَ ت ْقَبلُوkْ k k k ا أي يُسkk k k k k عيان:الkk k k k k ويق،ًبيالkk k k k kَبيالً قkk k k k kَيء قُبالً" أي قkk k k k kل شkk k k k k كkرنا عليهمkk k k k k "وحش:اىلkk k k k kه تعkk k k k kوقول
.لهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان من نسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و ومن كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هُ" أي هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو وقَبيلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراكم هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "إن:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائر النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ فمن قبائk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا القبيلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأم
.لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِرة هلا قَبائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األخرى والكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وبلت بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة قkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فِْلقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:رأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةَ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقبَيل
: قال، واح ٌد ال فعل له، وهو أفجى وأفحج، شبه فحج وتباعد بني الرجلني:بال ِ
ُ والق
ٌ ِحنكلة فيها ق
بال وفجا
kِ
: قال الكميت،واألكمة وحنوه رأس اجلبل:وال َقبَ ُل
. وال يقال منه فعل يفعل، املقبل: العام القابل، الليلة املقبلة:ُوالقابلة
ـول
ُ ُفإن الريح طيبة َقب فإن متنع سدوس درمهيها
92
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k ل منkk k k k k د أميت الفعkk k k k k k k در وقkk k k k k k k م للمصkk k k k k k k و اسkk k k k k k k k وه،ةkk k k k k k k و والعافيkk k k k k k k kل العفkk k k k k k k k أن تقب:ولk
ُ k k k k k k k ُوال َقب
k.تقبالkk k k k أي من ذي اس،لkk k k k kيء من ذي قبkk k k k kذا الشkk k k k kل هkk k k k k أفع:ولkk k k k k وتق،يءkk k k k kتئناف الشkk k k k k اس:لkُ k k k k kَوال َقب
: قال، وذلك إذا شربت ما يف احلوض فاستقيتم على رءوسها وهي تشرب، أقبلنا على اإلبل:وتقول
kل َقبَ ٍل بعد قراها املنتهـب قرب هلا سقاهتا يا ابن خدب
ِ
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة التقبيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل من ال ُقبلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالفع
.نkk k k k k k k k k k k k k k k kول حسkk k k k k k k k k k k k k k k k اً من فالن بقبk k k k k k k k k k k k k k k k وتقبلت فالنk،كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك عملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل اهلل منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تقب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القب:والت َقبُّ ُل
َّ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه وأخوالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل أعمامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رف من قبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرم والشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يف الكkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ُمقابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
لكن أثيلة صايف اللون ُم ْقتَبَ ُل بل ليس بعل كبري ال شباب له
.تقبلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل فالن أي جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه أقبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لكن:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كقول،ة على طلب اهلاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع أثيلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رف
إين ألزوي عليها وهي تنطلق أقب ْلتُها اخلل من شوران مصعدة
َ
.كkk k k k k k k k k k k k k k k اء جمرى املاء وحنو ذلkk k k k k k k k k k k k k k k ت اإلن
ُ وأقبْل
َ يkk k k k k k k k k k k k k k k k يف املشkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kددت عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أي شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أزوي من زويت علي:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
داخلkه الk فالوج،وةkوة على قkل قk ك:لkوى احلبkل يف قk الفت:الk ويق،رkل اآلخkُ دبري ال َفْتk وال،ةkه العامkذي عليkل األول الk الفت:لkُ والقبي،بيل والدبري يف فتل احلبل
ُ وال َق
.وق وإن دقتkk kه سkk kجر تبقى لkk k والش،اقkk kه سkk kق لkk kل إذا رعي مل يبkk kالب ْق
َ جر أنkk kل ودق الشkk kالب ْق
َ ا بنيkk kرق مkk k وف،لkk kجر دق وال جkk kا ليس بشkk k م:لk
ُ k k البَ ْق:لkk kبق
: قال،الب ْق َل ِ
َ َّل أي تأكل
ُ واإلبل َتْبتَقل وَتْبَتق.وابت َق َل القوم إذا رعوا َالب ْق َل
َ
93
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ت يف أول التَبق
ُّل ْ ََتَن َّقل
فذلك الباقل وقد ابقل، ما خيرج يف أعراض الشجر إذا ما دنت أيام الربيع وجرى فيها املاء فرأيت يف أعراضه شبه أعني اجلراد قبل أن يستبني ورقه: والباقِ ُل
.جرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش
.دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجر بقلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ذلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه اجلرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ول وحبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و الفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،واديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقِلَّى اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والب
.يب وذهبkأفلت الظkر درمهاً فkد عشkانه أي أحkه ولسk بكم اشرتيت? فأخرج أصابع يدي: وبلغ من عيه أنه اشرتى ظبياً فقيل له،وباقِ ٌل اسم رجل يوصف بالعي
.ًاk k k k أي حمض،ًاk k k kياً َقْلبkk k k kان قرشkk k k kباعاً وكkk k k kون إشkk k k kع النkk k k kبع رفkk k k k kتعني" فيشkk k k k kاك نسkk k k k k "وإي:رأkk k k k kالم يقkk k k k kه السkk k k k kالب عليkk k k k kان علي بن أيب طkk k k k k ك:ويف احلديث
.د قلبkk k k k k k k k k k k k الواح،واهkk k k k k k k k k k k k ومن أج،ودهkk k k k k k k k k k k kيت تقkk k k k k k k k k k k kه الkk k k k k k k k k k k k k k k k kاً من عروقk k k k k k k k k k k k k k k k k kان رخصkk k k k k k k k k k k k k k k k kا رخص فكkk k k k k k k k k k k k k k k k k م:جرkk k k k k k k k k k k k k k k k kوب الشk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k kُو ُقل
.لب
ٌ ُدها قkk k k k k k k k k k k k k k k k k ويف ي،ب
ٌ وار ُقْلkk k k k k k k k k k k k k k k k k س:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداً واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان قلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ورةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب من األس
ُ وال ُقْل
ِ ال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بهت بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة البيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلي:وال ُْقلب
.لب ُ
94
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هي العادي:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق، على قلبkعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيم،وىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل أن تطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ئر قبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الب:ليب
ُ وال َق
ِ ِ
: قال،ب
ٌ ّ قال: ويقال،لوب
ُ وكذلك ال َق، ميانية،الذئب
ُ ُ والقلَّ ْو
:ب
.جرkk k k k k k k k k k k k kا الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kع ال ينبت فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي مواض،قkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع بَالليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجتم،ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالبلُّوق
َ
95
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت الب
ُ ْابلَ ْق:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف لغ
.وبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kث
: قال رؤبة، الطريق: اللَّ َم ُق: مستعمالت ملقk م ل ق كلهن، م ق ل، ق ل م، ق م ل، ل م ق،ل ق م
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق فالزمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك بلَ َقم الطريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k علي:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتقيمه ومنفرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مس:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لََق ُم الطري:لقم
ِ
.ةkٍ k k k k k k k k k k وأكلت لُْق َمتَنْي ِ بِلَ ْقم،تنيkk k k k k k k k k kةً بلقمk k k k k k k k k k أكلت لُقم:ولkk k k k k k k k k k k k k k وتق،ا مبرةkk k k k k k k k k k k k k k أكلهk:ُةk k k k k k k k k k k k k k k واللُّ ْقمk،مkk k k k k k k k k k k k k kةُ االسk k k k k k k k k k k k k k k واللُّ ْقم،ًاk k k k k k k k k k k k k k kولق َم َيْل َق ُم لَ ْقم
96
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رميkk kل مkk kامهوا أيهم يكفkk kهامهم حيث تسkk kأقالمهم" أي س
َ ونkk k "إذا يلق:اىلkk kه تعkk k وقول،هkk kان َقلَ ُمkk kل إنسkk kع كkk k وم،ومkk kه بني القkk kذي جيال بkk kهم الkk k الس:وال َقلَ ُم
.وراةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون هبا التkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انوا يكتبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأقالمهم ال
ُ ل هيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ل إال على مَتَلَّ َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه فعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال يق،قkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َق ذو َملkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه لَ َمالَّ ٌق ُمتَ ِّملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإن
ٍ يةkk k k k k k k k "خس:اىلkk k k k k k k k ه تعkk k k k k k k k k k وقول،ةkk k k k k k k k k k k kورث حاجkk k k k k k k k k k k kىت يkk k k k k k k k k k k kذير حkk k k k k k k k k k k k اق املال والتبkk k k k k k k k k k k kثرة إنفkk k k k k k k k k k k k ك:مالق
.ةkk k k k k k k k ر واحلاجkk k k k k k k k إمالق" أي الفق ُ وا ِإل
.ٌةk k k k k k k k k k k k k k َدة ُم ْقلkk k k k k k k k k k k k k k والواح،هkk k k k k k k k k k k k k kع حاالتkk k k k k k k k k k k k k kل يف مجيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جر كالنخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،دومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k محل ال:لk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املُْق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مق
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدور يف العني كلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ها الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوادها وبياضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ةُ العنيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َوم ْقل
ُ
.دواءkk k k k k k k k k k k k k k ود وجيعل يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدخن به اليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكن:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملق
ُ
97
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
انواkkو" وذلك أهنم كkkاء مث ال خيرجها إال هkkذفها اهلل يف عنق من يشkkل يقk ِ
ٌ مk َاء غل قkk "من النس:ويف احلديث
. له جناح أكدر أمحر، هو شيء أصغر من الطري الصغري: ويقال، الذر الصغار:وال ُق َّم ُل
k.هkk k k k k k k k k k اء عملkk k k k k k k k k k ه واستقصkk k k k k k k k k k يء مجاعتkk k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k ان كkk k k k k k k k k k k k k k k َق ّف:ت?عمالت قفنkk k k k k k k k k k k k k k k ن ف ق مس، ف ن ق، ن ق ف، ق ن ف،ق ف ن
د من أنkkه بkkان مل يكن لkkه إذا أبkk إال أن،اkkع إىل ال َق َفkkىن يرجkk واملع،قkkان من احللkk وإن ك،ذبحkkها بالkkان رأسkkيت يبkk هي ال:الkk ويق،اkkذبح من ال َق َفkkيت تkkاة الkk الش:ُةkوال َقفين
. ومن اإلنسان إذا مل يكن له أطر، األذن ال َقْنفاءُ إذن املعزى إذا كانت غليظة كأهنا نعل خصوفة:قنف
.ُوكمة َقْنفاء
.ف ِ ِ
َ قَنانk وجيمع، إذا نش عنه املاء يتطاير مثل الفراش. وهو القالع الذي ييبس، القنع:َّف
ُ والقن
98
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال،أفناق
ٌ واجلميع، وبعري َفنَ ٌق، حسنة اخللقk جسيمة: ناقة َفنَ ٌق:فنق
أفناق
ُ kالشراب منهم مصاعب بيض الوجـوه كـأنkوندامى
. الفحل املقرم الذي ال يؤذي وال يركب:ينق ُ وال َف
ُ وهي ِم،ً وفِناقاkً فنقها أهلها تَفنيقا:وجارية ُمن َقةٌ و ُفنُ ٌق
.فناق
: قال،ت الدابة تن ُف ُق نُفوقاً أي ماتت ِ َن َف َق:نفق
وبغَ ْل َ يف سبيل اهلل سرجي َن َف َق البغل وأودى سرجـه
.رتوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kثر مشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً إذا كk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق نفاقkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فkُ عر َيْنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق السkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َن َف
.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه خملص إىل مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب يف األرض لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والن َف
َّ
.اkkانت َف َق منهkkه فkkاءَ برأسkk فإذا أخذ من قبل القاصعاء ضرب النافِق، موضع يرققه الريبوع يف جحره:والنافِقاء
99
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk k k k k ُقْنبُه:لkk k k k kا خيفض من املرأة قيkk k k k kين عمkk k k k k وإذا ك،ةkk k k k kيب الدابkk k k k k k kراب قضkk k k k k k k ج:ب
ُ ال ُقْن:تعمالت قنبkk k k k k k k مس، ن ب ق، ب ن ق، ن ق ب،?ق ن ب
.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من الكت:َّب ِ
ُ والقن
ِ املِْن َقkkة بkkار ينقب يف بطن الدابkk والبيطk.دkkه من قلب أو كيkkا حتتkkه إىل مkkد خيلص فيkk ويف اجلس،ا وراءهkkه إىل مkkط وحنوه خيلص فيkkالن ْقب يف احلائ
رتهkkب يف س ُ َّ :نقب
ومل يسعه ومل يلمس له عصبا كالسيد مل َيْن ُقب البيطار سرته
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها من داخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون رأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجلنب هتجم على اجلوف يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة خترج بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قرح:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنّاقِب
: قال،ب
ٌ واجلميع نُ ْقk، أول اجلرب حني يبدو:ُوالن ْقبَة
ُّ
ِ الن ْق
ب ُّ يضع اهلناء مواضع متبدالً تبدو مـحـاسـنـه
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل والناقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للخيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ًاk k k k k k k k k ة أيضkk k k k k k k k kو املْن َقبkk k k k k k k k k وه،ارkk k k k k k k k kزوغ عن األبصkk k k k k k k k kروايب ال يkk k k k k k k k k k k k kام والkk k k k k k k k k k k k kال واألكkk k k k k k k k k k k k kاهر على رءوس اجلبkk k k k k k k k k k k k kق ظkk k k k k k k k k k k k k طري:ب
ُ والن ْق
ِّ ب ُ والن ْق
َّ
َ
.ائزk ِ ونَ َقب ين ُق،ه وعليهمkk k k k k دق عليkk k k k k ويص،هkk k k k k k k kمع قولkk k k k k k k k يس،بيلهمkk k k k k k k kريفهم أو قkk k k k k k k kع عkk k k k k k k kون مkk k k k k k k kوم يكkk k k k k k k kاهد القkk k k k k k k k ش:والنَّقيب
ٌ k k k k k ونقب ج،ُةk k k k k kب نقاب
ُ َ ُ
100
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.دقون هباkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم فيصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور للقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار واألمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون األخبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُذين ينقِّبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالن َقب
ُّ
k.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دات وغريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقِب من النجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رمي املنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه لكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأن،الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرم الفعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملنقب
َ
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة النَّقابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بين،ًناkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً وحسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رعها عظمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املؤتزرة بص:وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ من النk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّقيب
.نkk k k kالتخفيف حلسkk k k kل بkk k k kو قيkk k k k ول،ًاk k k kرتجون حميصkk k k kان قبلكم فkk k k k kاص من كkk k k k kل حkk k k k kانظروا هkk k k k kريوا فkk k k k k أي س،"وا يف البالدkk k k k kُل " َفَنقِّبkk k k k kز وجkk k k k kول اهلل عkk k k k kوق
: قال، واجلميع بَنائِ ُق، البَني َقةُ كل رقعة يف الثوب حنو اللبنة وشبهها:بنق
101
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رضkk k k k k k k k k k k k k k kر ومل يkk k k k k k k k k k k k k k k ة أي أنكkk k k k k k k k k k k k k k kاً ونقيمk k k k k k k k k k k k k k k ونَِق َم َيْن َق ُم َن َقم،َاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َن َق َم ينقم نقم:تعمالت نقمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق م ن مس، ن م ق،ن ق م
ُُ مَنَّْق:منق
.نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالتخفيف حسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نته وجودتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حس:ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اب تَنميقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الكت
: قال، وجيوز يف كله قمني،ًوهذه األرض من فالن موطن قمن أي جدير أن تكون مسكنه كثريا
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنعت أَْف َقم وف ْقم،ذقنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ردة يف ال: ال َف َق ُم:ط فقمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف ق م يس
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان ُف ْقمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورمبا مسي ذقن اإلنس،رف خطم الكلب وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط:قم وال ُف ُقم
ُ وال َف
: قال،ً َف َق َم األمر لكان صوابا: ولو قيل،ًوفَِق َم األمر َي ْف َقم َف َقماً و ُف ُقوما
َّم ْه
ُ جاش َبقkكمرجل الصباغ
اء لوجد هلا نظري إالkk انت عربية البنkk ولو ك.لkk اء فعkk رب كلمة على بنkk وإمنا علمنا أنه دخيل ألنه ليس للع
. ٍّوk k و َمق ُشkk k اش وهkk k ا قkk k واً فأنk k وه قَ ْشk k ا أق ُشkk k وأن،هkk k خرطت:يبkk k ت القض
ُ ْوk k k قَ َش:وkk k kتعمالت قشkk k k ش ق و مس، و ش ق، ش و ق، ش ق ء و ق ش،ق ش و
ِ ِ
ُ ْ َقأk k k k k k و َش.درىkk k k k k k امل:قاءkk k k k k k واملش،دهkk k k k k k k kع حkk k k k k k k k kاقئ أي طلkk k k k k k k k kو شkk k k k k k k k k ْقأ فهk k k k k k k k k ُقوءاً و َشk k k k k k k k kقؤه ُشkk k k k k k k k kاب يَشk
.هkk k k k k k فرقت:عريkk k k k k kت ش ُ k k k k k k k k k َقأ النk k k k k k k k k َش:قأkk k k k k k k k kش
103
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
،ل واوkو يف األصk وه،قيانk ومها يش،رةk ِقي بالكسkاء يف َشkار يk وإمنا ص،لkد قيkل قk ك، ْق َو ِةkقاء وال ِشkل ال َّشkس أصk تأس:قو ِ
ُ k وال ِّش. َشقي شقاء وشقو ًة: يقال:شقو
،لkالع الطويk الط:الkود اجلبkاقي من حيk والش.دودةkران يف األمساء املمkواو إمنا يظهkاء والk ألن الي،ذاkاأللف كkالشقاء مدة الحقة ب
ّ وتضمر يف،وتظهر يف الشَّقاوة
.واقيk k k k k k k k k k k k k k kاقيات و َشkk k k k k k k k k k k k k k ع شkk k k k k k k k k k k k k k واجلمي،انkk k k k k k k k k k k k k k داً لإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k در مقعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عوداً وأقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه أيسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع طولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم
.تقتkk k k k k k k k k k k k k فاش، ْوقيk k k k k k k k k k k k k أي يهيج َش،وقينkk k k k k k k k k k k k kا يشkk k k k k k k k k k k k k k k k وذكره،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاقين حبهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وش،زاع النفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن:وق
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ِّش:وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kش
.تاقk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار فاشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة والنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه اجلنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذكرت:ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت فالن
ُ ْ َّوقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َش
.اؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تطاع ارتقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال يس،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق يف هلب اجلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتو دقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقع مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:يِّ ُقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّش
ِ َوق
.د وبليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ففسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه يف مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال تركkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو قض إذا طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قاء قضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َى السk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
104
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
.فوفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت الص َ فوفهم وَت َق َّوkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا صk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
ُ و َق َّو
ِ ض
: قال،ًانقضاضا َّ وإذا هوى وسقط ال يقال إال ان َق،وانقاض احلائط أي اهندم من مكانه من غري هدم
َّ
kنقاض ومنكثب
ٌ من هائل الرمل ُم بغشى الكناس بروقيه ويهـدمـه
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اؤه كلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رج فرخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد خkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبيض قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ض
ُ ال َقْي:قيض
. نْيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
َ ني قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً بفرسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فرسkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأعطيت
.تهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ْ َين وقايk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
َ َوقاي
.يق
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ِّ م الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k واالس،يِّ ٌقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
َ وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فه،ًْيقاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
َ يقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر يضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاق األمk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
: قال، تزعم العرب أنه حنس، منزل للقمر بلزق الثريا مما يلي الدبران:َُّيق والضَّي َقة
ُ والض
،ُصواء
ْ َ وناقة قk، قطع أذن البعري:ص ُو
ْ ال ًق: ص ي ق مستعمالت قصو، ق ي ص، و ق ص،ق ص و
.عت من طرفها قطعة ُ َ قَط:ت األذن
ُ ص ْو َ ْ والقياس أَق،ص ُّو
َ َ وق، ومل يقولوا،صى ُ وبعري َم ْق
105
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
هي:الkk يق، املتنحي:عkk اس ومن املواضkk ية من النkk والقاص،يءkk ل شkk ّواً أي تنحى يف كk kص
ُ ُو قk kص
ُ ا َي ْقk kص
َ َوق
ريkk غkباههkkوت وأشkkدنيا من دنkk ال:اء حنوkkواو حيول إىل اليkkات الkkاء من ُف ْعلَى من بنkkا جkk وم،ياkص
ْ َوى وال ُقkص
ْ ال ُق
ةkk ل املدينkk ألهkوىkk ة يف الفتkk لغkاk اءت الفتيkk وج.ربkk الكربى واألكkk ى كk ص
َ ْ َوى واألَقk ص
ْ وال ُق،اصkk و قkk ا فهkk وقص
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خاص
.اkk k k k k kها بقوائمهkk k k k k kر رءوسkk k k k k kام أي تكسkk k k k k kص رءوس األك ِ ِ
ُ دواب تَقkk k k k k k k k وال.هkk k k k k k k kربه فتقتلkk k k k k k k k أي تض،ذنبهاkk k k k k k k kاً بk k k k k k k k kذباب َوقْصkk k k k k k k kا الkk k k k k k k kص عنه
ُ ة تَقkk k k k k k k kوالداب
.ت ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ انقا:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،قيص إذا حتركت
ُ َن تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت السk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ قا:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق:قيص
ِّ ?ترتك ترب البيد جمنون: قال رؤبة،ٌ ِصي َقة: ويقال، الغبار اجلائل يف اهلواء:يق
:الصيَ ْق وقال ُ الص
ِّ :صيق
106
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ k k k k k k k k kو قkk k k k k k k k k k k kو فهk k k k k k k k k k k k k kا َي ْق ُسk k k k k k k k k k k k k k وقَ َس،يءkk k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k kالبة يف كkk k k k k k k k k k k k k الص:وةk k k k k k k k k k k k k k ال َق ْس:وkk k k k k k k k k k k k kقس
k.ةkk k k k k k k k kديدة الظلمkk k k k k k k k k ش:ٌيةkk k k k k k k k kة قاسkk k k k k k k k k وليل،اسk
ِ k k k k k k k k k k k k k kةُ جتري جمرى املقاسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملقايسk،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ومكابدتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k معاجلة األم:ُاةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملقاس
.اسkk k k k k k k k k k k k k kون من القيkk k k k k k k k k k k k k k وتك،ًاk k k k k k k k k k k k k k اة أحيانk
ُ ََ ُ
.دارkk k k املق:اسkk k k واملِقي،ًاk k k kاً وقَيسk k k kذاك قِياسkk k k ذا بkk k k وقِس ه،بعkk k k در إصkk k k k kبع أي قkk k k k kيس إص
ُ َود قkk k k k k وع،درkk k k k kة القkk k k k kيس مبنزل
ُ وال َق.ت
ِ
ُ k k k k kدر ق ْسkk k k k kس مص
ُ ال َقْي:قيس
ُ ا ِوkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملُق
.وسkk k k k k k k k k k k k k k k k kل مقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ه اخليkk k k k k k k k k k k k k k k k k ذي جتري فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملك،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل اخليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي يرسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:س
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم وغريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب يف املواسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع يتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوض:قايةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس
.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َقى لغتk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َقى وأ ْسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َس، ْقياk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً هنراً أي جعلنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َقْينا فالنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واس
.حم البطنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k افيخ بيض يف شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون يف نفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م: ْقيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس
107
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزف أو قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب أو خkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا اختذ من خشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k راب" أي مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قيت الش
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k " ُس:ويف احلديث
.ف ٍرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً من عصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َقْيتُه منk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َس:بغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب إذا صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال للثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
.رهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رر عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِقيةً إذا كk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه تَ ْسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقِّي قلبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.ين املوتkk k k k k k k k k k k k k k k k k اً يعk k k k k k k k k k k k k k k k k kنزع نزعkk k k k k k k k k k k k k k k k k ياقاً أي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورأيت،ًوقاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقتُه سk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُس:وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس
: قال،الس َو ُق ِ الطويل عظم الس: واألسو ُق.وامرأة سوقاء أي تارة الساق ِ ذات شعر
َّ واملصدر،اق ّ َْ نْي ُ َْ
ِ k كاتِّسkتواءkkمام واالسkk االنض:اقkk واالتِّس.هما إىل بعضkkيء بعضkkيء إىل الشkkمك الشkk ض:قk الوس:قkkوس
اقk َُْ
"والليل وما َو َس َق" أي: وقوله تعاىل، والراعي يَ ِس ُقها أي جيمعهاk، اجتمعت وانضمت: اإلبلkواست ْو َس َقت
َ
.مجع
. عانته:ووسيقةُ احلمار
َ
ذاkk وه،معقف
ٌ هو طويل طويل: قال القاسم، تشبه به أرداف النساء،وز من الرمل مستدير صغري
ُ ال َق:فوز
.مسkk k k k k k k k k k k kاب الشkk k k k k k k k k k k k k k k k kمى لعkk k k k k k k k k k k k k k k k kري يف اهلواء يسkk k k k k k k k k k k k k k k k kيء يطkk k k k k k k k k k k k k k k k kيطان شkk k k k k k k k k k k k k k k k kق الشkُ k k k k k k k k k k k k k k k kو ِزي
109
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.يحةkk k k k k k k k k k k k k دة" أي صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةٌ واحk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانت إال زقْيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k "إن ك:عودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأ ابن مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
.اءkk k k k k kو واالقطيطkُ k k k k k kْيها ال َقطkk k k k k k ومش،اةkk k k k k دة قطkk k k k k k والواح،ريkk k k k k k k ط:اkk k k k k k k kَ ال َقط: قطي،وkk k k k k k k kتعمالت قطkk k k k k k k k أ ق ط مس، و ق ط، ق و ط، ق ط و،ط و ق
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k ع على أطkk k k k k k k k k k k k k k k وجيمk،ةkk k k k k k k k k k k k k k k ل وأكمkk k k k k k k k k k k k k k k k kه من جبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتدار بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائق كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوط
.واقk ُ
110
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.واقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة أطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلماع،انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء حيث مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد البنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عق:اقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّوالط
.وا ٌطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع أقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلم،ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يس،ع من الغنمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قطي:وطkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ ال:وطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
.رشkk k k k kة مما يلي الكkk k k k kة دون القبkk k k k kةُ هنk k k k k واألقِط.لkk k k k kىت ميصkk k k k k رتك حkk k k k k k k يطبخ مث ي،ذ من اللنب املخيضkk k k k k k kو يتخkk k k k k k k وه،ٌةk k k k k k k ط أقِطkِ k k k k k k kِدةُ األقkk k k k k k k واح:طkk k k k k k kأق
. وهو الوقيط واملوقوط،والوقيط على حذو فعيل يراد به املفعول وصرف إىل فعيل
َ
111
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رkk وبعض يكس،داءkk ه االقتkk عب منkk ذي انشkk ل الkk األص:دوk
ُ k ال َق:ديkk ق:دوkk تعمالت قkk و د ق مس، و ق د، د ق ي، ق و د، ق د ي ق د ء ق ي د،ق د و
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه دابتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدو بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkْ َت:عرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيوز يف الش،يتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَّيت على داب
ُ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوَت َق
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقها من خلفهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ويسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من أمامهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kود الدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kود نقيض السk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ ال:ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
112
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ لسkk k k k k k k kه لسkk k k k k k k k k k إن:الkk k k k k k k k k k ويق،ًيئاkk k k k k k k k k kة أو شkk k k k k k k k k kه دابkk k k k k k k k k kود بkk k k k k k k k k kذي تقkk k k k k k k k k kل الkk k k k k k k k k k احلب:ادkk k k k k k k k k kوالقي
.هkk k k k k k kدت لkk k k k k k kادي أي انقkk k k k k k k مقkهk k k k k k k وأعطيت.ادkk k k k k k kالقي ِ
ِ
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k در القائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ادةُ مصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والقي
.ًذا ميالkk k k k k k اد كkk k k k k k ود وينقkk k k k k k ر من األرض يقkk k k k k k وظه. ٌدk k k k k k تطيل على األرض قائkk k k k k k k k k مس،ناةkk k k k k k k k kل أو مسkk k k k k k k k kل جبkk k k k k k k k k وك.هkk k k k k k k k k أنف:لkk k k k k k k k kد من اجلبkُ k k k k k k k k kوالقائ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اد بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة يُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق الكلب أو الدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري يف عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kط أو سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُد خيkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملِق
: قال، الذي إذا أقبل على شيء مل يكد يصرف وجهه عنه: ومن الناس، الطويل القرى والعنقk:واألَ ْق َو ُد من الدواب واإلبل
.ا أتىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه مبثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انتقمت من:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُت َق ْدت احلاكم وأقَ ْدتkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الوق
ُ حيحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والص،ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْووق
َ ًوداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُار وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الن
ُ ْدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ وق:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
.مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ألنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرى من هلبهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالوق
َ
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار" أي حطبهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kود النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُك هم َوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "أولئ:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.يءkk k k kل شkk k k k ويف ك،هkk k k k إذا تألأل بصيص،دkُ k k k kد احلافر يَِقkَ k k k kَووق ِ ريع التkk k k k k k س:ادkk k k k k kّ وقلب وق،وريkk k k k k kريع الkk k k k k k س:ادkk k k k k kد ِميقkk k k k k kوزن
َ .اءkk k k k k kاط واملضkk k k k k kد يف النشkk k k k k kَُّوق
ُ ٌ َ ٌ
أو على،وكبkk وَت َوقَّ َد رده على الك،ارkkد رده على النkkد فقkُ َرأ تُوقk ومن ق،قد
َ وتو
َ "يُوقَ ُد من شجرة" رده على النور وأخرجه على التذكري من أوقَ َد:وقوله تعاىل
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k kرى ورده على الزجاجkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاءين يف األخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدى التkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه َتت َوقَّ ُد رغم إحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k معن:دالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوَت َوقَّ ُد برف
ٍ َل فkو مثk وه،ثرة اللنبk من كkلحهkرب سkه وكkد بطنkةٌ أي فسkثى َدقِيk واألن،و َد ٍقkاً فهk َدقِ َي الفصيل يَ ْدقَى دق:دقي
:الkرح فقkان على فkل فرحk فمن أدخ،ةkٍ رح وفَ ِر َحk
: قال،ود ْق َوى
َ َدقْوا ُن:فرحا ُن فرحى قال
113
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ حابةkk وس،ديدتنيkk رتني شkk حابة ذات مطkk به بسkk ديدة تشkk رب ذات ود َق ِ أي شkk وح
:الkk وقلما يق،ٌةk kوادق َ ْ نْي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وامل
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتك الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مع:ود ُقk
َ
ت ْ ،لkk k k kاً أي حرصت على الفحk k k k k kو َد ُق ِو َداقkْ k k k k kت َت
ْ َوأو َدق ِ الوkk k k k k افر توصف بkk k k k k وكل ذات ح
ْ َ وقد َو َدق،ديق َ
.ت
ْ َت ْو َدقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
: قال، هو يَُْقتو امللوك أي خيدمهم: تقول، حسن اخلدمة: ال َق ُتو: ق و ت مستعمالت قتو، ت ء ق و ق ت، ت و ق،ق ت و
ِ أحسن َقْتو
امللوك واخلببا ال... ... ... ... ...
َ
ِ
: قال،وين مثل أشعرين ّ والواحد َم ْقتَ ِو،واملَقاتيةُ هم اخلدام
َ َ ويف اخلفض َم ْقت، َم َقت ُوو َن: وإذا مجع بالنون خفف فقيل،ي
114
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اد يبكيkk k k k k k k k k k k k k k اً وكk k k k k k k k k k k k k k ق فالن إذا امتأل حزنkَ k k k k k k k k k k k k k kِ وتَث.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَل إتاقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأتْأَقَه،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kََق تَأَق ِ وتَثِ َق
ُ أk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة َتْتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت القرب
ُ ْأَقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْوأت
.همkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأغرقت السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نزعته:وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الق
ٌ َّوقkَ k k k k k k k k k k k kو ُمkk k k k k k k k k k k k اً فهk k k k k k k k k k k k ة أو حينkk k k k k k k k k k k k ه غايkk k k k k k k k k k k k درت لkk k k k k k k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k k k k k k kل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،وانkk k k k k k k k k k k k k k k k k kدار من الزمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k مق:ت
.ت ُ ْوقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:وقت
.وقتk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقت م
ُ :ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
.لkk k k k k k k kرزق قليkk k k k k k k kه بkk k k k k k k kه أي أعولkk k k k k k k kُا أقُوتkk k k k k k k k وأن،ًاk k k k k k k k وت قوتkk k k k k k k k k k k ات يقkk k k k k k k k k k k وق،رزقkk k k k k k k k k k k ق من الkk k k k k k k k k k k ك الرمkk k k k k k k k k k k ا ميسkk k k k k k k k k k k م:وتk
ُ k k k k k k k k k k k ال ُق:وتkk k k k k k k k k k k ق
k.المkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً بني متيم وبكر يف اإلسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم الوقيظ حربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
115
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ات أخضر يبقىkk نب:ةkkذا واملقيظkk قِظنا مبوضع ك:ولkk وتق،يفkk املصk:ظ
ُ k واملقي،يفkkميم الصkk ص:ظ
ُ k ال َقْي:ظkkقي
َ َ
.اظَىkk k k kاء يقkk k k k ونس،ا ٌظkk k k k k وم أيْقkk k k k k وق،رأة َي ْقظَىkk k k k k وام،ا ُنkk k k k k فهو َي ْقظ،هkk k k k k ُوأي َقظْت
ْ ْتَي َقظ فالنk k k k k k ا َس:ظkk k k kيق
وذةٌ أي مقتولةkk ُذةٌ َم ْوقkk اة َوقيkk وش،ربkk دة الضkk ش: ُذk ْالوق
َ :ذkk تعمالت وقkk ق ذ ي مس، و، ذ و ق،وق ذ
فنهى اهلل عنه،أكلونkkون مث يkkانوا يفعلkkذلك كkkوج كkk وهذا فعل العل،ً وقَ َذها ِيقذها َوقْذا: وتقول،باخلشب
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوحرم
116
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
"ذُ ْق إنك أنت العزيز:لkkال اهلل عز وجkk وق،هkkَروه فقد ذُ ْقتkkزل بك مكkk وما ن،دهkkت ما عن
ُ ْاً وذُقkت فالن
ُ ْوذُق
."رميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالك
. وهو الرخو رانف األذن،وkٌ k k k k k k k k k k k k k واجلميع ذُ ْق،واءkk k k k k k k k k k k k kْ َذقkثىkk k k k k k k k k k k k k واألن،رس ومحار أ ْذقَىkk k k k k k k k k k k k k ف:وkk k k k k k k k k k ذق
.وىkk kاحب هkk kرأة هوية أي صkk k رجل هو وام:التخفيف فيه أحسن حنوkk kاقص على فعلة فkk kاء من النkk kوما ج
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k ْذياً باليk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَذي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذت تَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َذى قيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالعني بال َق ِ
ُ وإذا َر َمت
ٌ k k k ُ وهو َم ْوث،هkk k k k kق بkٌ k k k k kِةً وأنا واثk k k k k ت بفالن أثق به ثِق
.هkk k k وق بk kُ َوثِْق:قkk k k k kتعمالن وثkk k k k k ق ث ء مس،و ث ق
117
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kووثاق ِ
َ ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أ َْوثَ ْقتُه إيثاق:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق
.قkٌ k k k k k k k ومجل َوثي،ٌةk k k k k k k k k k k وناقة وثَيق،طkk k k k k k k k k kاط وربkk k k k k k k k k kق مثل ربkٍ k k k k k k k k k kُ وجيمع على ُوث،لkk k k k k k k k k k احلب:اقk
ُ k k k k k k k k k وال ِوث
.ائِ ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلميع َوث،ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إحكامه واألخذ بالثِّق:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ يف األمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والوثيق
َ
ِ
. بالكسر والضم،والقثّاء وال ُقثّاء لغتان
ُّ ِرk ع ال َقkk واجلمي،اkk رة ومثعبهkk يل املعصkk مس،ر ُوkْ k ال َق:روkkتعمالت قkk ومس، ر ق ى، ق ر ء، ر و ق، و ق ر، ق و ر، ق ي ر،ق ر و
.هkk ل لkk راءُ وال فعkk ْ واألق،ي
.بkk k k k k k k k kون من خشkk k k k k k k k k ويك،ل والغنمkk k k k k k k k kرده اإلبkk k k k k k k k kخم تkk k k k k k k k k k k k kه املاء من احلوض الضkk k k k k k k k k k k k kرغ فيkk k k k k k k k k k k k kخم يفkk k k k k k k k k k k k kوض ضkk k k k k k k k k k k k kبه حkk k k k k k k k k k k k k ش:ر ُوkْ k k k k k k k k k k k k kوال َق
.دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء على طريقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ر ُوkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ وال
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k روه أي يتبkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لكاً ويَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويقرَت ي مس،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتي رجالً بقولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوفالن يق
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر حاهلا وأمرهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا ينظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ار فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا إذا سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقروه
ُ َت ْقر هبا ويkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً ويسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويقرَت ي أيض
118
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ار واملدائنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kور واألمصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهم" أي الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرى أهلكنkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك ال ُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "وتل:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.نامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرواءُ أي طويلkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وناق،رىkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومجل أَْق
.راءkk k k k k k k k k k k k k kع األقkk k k k k k k k k k k k k k واجلميk،اkk k k k k k k k k k k k k kام وغريهkk k k k k k k k k k k k k kىت األكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرا حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ال َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kط ظهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kووس
: قال يصف الجيش، وهو دخيل، معظم العسكر والقافلة:وال َقْيَروا ُن
ٍض
ب وخرصان ْ ُصحيحاً فيهوي بني ق ن يدخل الطـري وسـطـهkٌ له َقْيَروا
: قال،رىِ
ً قَراه يَقريه ق، اإلحسان إىل الضيف:ى
ُ وال َقْر:قري
ٌ ارkk k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأن،ٌروءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kالقرآن مقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،نةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kراءةً حسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kِرأ فالن قkَ k k k k k k k k k k k k k k k k قkَ و
.ئ
119
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
ْ رأkَ k أَق:الkk وال يق،ئ
رأةkk َت إال للم ْ رأkk وأَق،ًاk رءاً إذا رأت دمkk ُرأت املرأة قkَ k َق:ولkk وتق
ٌ رkkت فهي ُم ْقkk َت إذا حاض
.روءةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالق
ِ ال ُقور:قور
: قال، وهي متفرقة خشنة كثرية احلجارة، وهي اجلبل الصغري واألعاظم من األكام، مجاعة القار ِة:والقريا ُن ُ
.هkk k kَد َق َّو ْرتkk k kتديراً فقkk k kاً مسk k kطه خرقkk k kيء قطعت من وسkk k kل شkk k k وك،وار ِة البطيخ واجليبk
َ k k k kه ك ُقkk k k kطه ورمي من حواليkk k k kور من وسkk k k kا قkk k k k م:وارةُ من األدميk
َ k k k kوال ُق
ُ واألقْ ِو
: قال رؤبة،ً تشنج اجللد واحنناء الصلب هزاالً وكربا:رار
120
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ارkk k k k kوالق
.ارkٌ k k k kّاحبه َقيkk k k k وص،ورةkk k k kل واألسkk k k kه اخلالخيkk k k kى بkk k k k وحتش،فنkk k k kه السkk k k k kود تطلى بkk k k k kو أسkk k k k k وه،ارkk k k k kه القkk k k k kتخرج منkk k k k kذاب فيسkk k k k kعد يkk k k k k ص:ُريkk k k k kوالق ُ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ ْأو َق ْرت:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق للبعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل كالوسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رذون وبغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k محل محار وب: ِو ْق ُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
: قال،واقري ِ
َ َمk وجتمع،ًوخنلة ُموقرة محال
.ةkk k k k k k kو ْقَرةُ أعظم من الوكتkَ k k k k k k k وال،ةkk k k k k k k موكوت:ٌورةkk k k k k k kُ وعني موق،رkk k k k k k k k k kون يف العني واحلافر واحلجkk k k k k k k k k kرة تكkk k k k k k k k k kة إال أن هلا حفkk k k k k k k k k kبه وكتkk k k k k k k k k k ش:ُوقْرةkَ k k k k k k k k k kوال
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاداً ألولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kره عمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل آخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جع:ٌريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري َوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.ذهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخ:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً وحنو ذلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kره طعامkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت ْو َقَر فالن ِو ْقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
121
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ور
ُ فإن يكن أمسى البلى َتْي ُق
رى أهنمk أال ت،اءkkالف البنkkول فيخk فأبدل تاء كي ال يشبه فوع، يفعول مثل التذنوب وحنوه فكره الواو مع الواو: ويقال،أي أبدل الواو تاء ومحله على فيعول
.رkk k k k k k k k k k k kر يَِقkَ k k k k k k k k k k k kالفتح من و َقkk k k k k k k k k k k kر َن بkْ k k k k k k k k k k k k و َق،رىkَ k k k k k k k k k k k kر ومن َقkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k kر ِيقkّ k k k k k k k k k k k k k k k k kوتكن" من َقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ر َن يف بيkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k"و َق
َ :اىلkk k k k k k k k k k k k k k k k k ه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k وقول
: قال،الوق ِري
َ مر بنا أهل: فيقال، فإذا أجدب السواد سيقت إىل الربية،الوقري شاء أهل السواد
َ : ويقال، القطيع من الضأن:ُوالوقري
َ
: قال، أَلْ َقى عليه أرواقه: يقال،ًور ْوق اإلنسان مهه ونفسه إذا ألقاه على الشيء حرصا
َ
ِ
باألرواق kواألركب الرامون
يف سبب منجرد األحلـاق
ِ وأَلْ َق
: قال، باألرضkت السحابة أرواقها أي أحلت باملطر وثبتت
kٍ
بأرواق علينا َسواريا وباتت
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k األ َْر ِوق:عkk k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،طهkk k k k k k k k k k k k k k k k د يف وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطاع واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل على سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطاط حيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يب كالفس:واق
ُ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
.رkk k k k k k k k k k k k kري عصkk k k k k k k k k k k k kه من غkk k k k k k k k k k k k kراب َيرَت َّو ُق منkk k k k k k k k k k k k k والش،فىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kر َّو ُق فيصkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُذي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجود الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن:وق
ُ ر ُاوkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
،ٌةk َفاء ُروقkkةٌ ووصk يف ُروقkk وص:الkk ويق،فاءkkائف والوصkkن من الوصkkا حسkkو مkk وه،ُةk َالر ْوق
ُّ هkk ومن،وق
ٌ رkُ مkَ اkkق وأنkٌ kو رائkkين فهkk أعجب:ينkkَ وراق،ابkk االعج:ر ْو ُقkَّ kوال
: قال،َرو ُق
َ والنعت أ، طول األسنان وإشراف العليا على السفلى:والر َو ُق
َّ
.اح وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه األرض من الضحضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kردد املاء على وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْالري
َّ :قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري
122
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رجkk k k k k k k k k k k k kرب املخkk k k k k k k k k k k k kف من قkk k k k k k k k k k k k k دخلت اهلاء على األل،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوهَر ْقت
َ ،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا إراقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ وأ ََر ْقت،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق َريْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوراق املاء يري
َ
.وق األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kح فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً إذا تصحصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق َريْقkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k راب يريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وراق الس
َ
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق املطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k باب وريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وري،لهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء أفضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالريِّ ُق من ك
َّ
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل األكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك يف خالء النفس قبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وذل،عرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kؤنث يف الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء الفم ويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالري
ِّ
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال إال للمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال يق،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دوة بال ثقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق يشkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء رائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً قطعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات علقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قط من اجلراحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدم الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:و َر ُقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
.ريهkk k k k k k k k k k يء من املال غkk k k k k k k k k k ا شkk k k k k k k k k k ال خيالطه،َةk k k k k k k k k k kَف درهم ِرقkk k k k k k k k k k k k k k kاه ألkk k k k k k k k k k k k k k k أعط:ولkk k k k k k k k k k k k k k k تقk،دراهمkk k k k k k k k k k k k k k kم للkk k k k k k k k k k k k k k kةُ اسk k k k k k k k k k k k k k k kَوالرق
ِّ و ِر ُقkَ k k k k k k k k k k k k k k kوال
.ُاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k ة َو ْرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k وأثفي،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k ة َو ْرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ومحام،ادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون الرمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربة كلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواد يف غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالو ْرق
ُ
.ا ُنkk k k kاهبا َاليَرقkk k k k أص:ت ٌ أْ ُرk k k k kمkَ زرع:الkk k k k k يق،زرعkk k k k kيب الkk k k k kة تصkk k k k k آف،نkk k k k kا ُن أحسkk k k k kواليَرق
ْ َ وأ ََرق،ةkk k k k َمرْي وق:الkk k k k وال يق،ةkk k k k مأروقkةk k k k kوق وخنل َ ،ا ُنkk k k k k األ ََرق:أرق
. ومها دخيالن،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورة النسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان من أسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ُن واليارجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواليا ِرق
وما يب من سقم وما يب معشق ت وما هذا السهاد امل َـؤ ِّر ُق ُ ْأَ ِرق
ُ
.عkk k k k k k k k k k k k k k k وءا إذا انقطkk k k k k k k k k k k k k k k أً ورقk k k k k k k k k k k k k k k kأ رقkk k k k k k k k k k k k k k k دم يرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأ الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورق،وءاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدمع رقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأَ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رق: رقي،أkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرق
ً ُُ َْ َ َْ ََ ً ُُ ََ
123
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رَت َقىkْ k k k k k k k k k k ه وال ُمkk k k k k k k k k k رقَى فيkْ k k k k k k k k k k ل ال َمkk k k k k k k k k k ذا جبkk k k k k k k k k k ه:ولkk k k k k k k k k k k k k k k وتق،ةkk k k k k k k k k k k k k k k ل والدرجkk k k k k k k k k k k k k k k راقِي يف اجلبkk k k k k k k k k k k k k k k دة من املkk k k k k k k k k k k k k k k الواح:اةkk k k k k k k k k k k k k k k واملِْرق
َ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غ غايتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ىت بلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرقَّى بkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا زال فالن َيَتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
.قى ِ ٍ
ً َت ْرk k k k k k k k k k kرق ُّي ُم ْسkْk k k k k k k k k k kَ وامل،اءٌ وراقkk k k k k k k k k k kّاحبه َرقkk k k k k k k k k k k وص،هkk k k k k k k k k k k k k k k kوذ ونفث يف عوذتkk k k k k k k k k k k k k k k kاً إذا عk k k k k k k k k k k k k k k kورقْي
َ ًةk k k k k k k k k k k k k k k kَرقي ُر ْقيkْ k k k k k k k k k k k k k k k kراقي َيkk k k k k k k k k k k k k k k kورقَى ال
َ
.لني ِ
َ ُع على قkk k وجتم،ةkk k َك بال ُقلkk k ك ولعبkk k رمي:وkُ k k ال ُقل:وkk k تعمالت قلkk k k ل ق ي مس، و ق ل، ق ي ل، و ل ق، ل ي ق، ل و ق، ق و ل، ل ق و،ق ل و
.رعةkk k k k k k k k k k k k k k k k ري سkk k k k k k k k k k k k k k k k ه يف السkk k k k k k k k k k k k k k k k ديها بkk k k k k k k k k k k k k k k k و تقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ًواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه َقْلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه دابتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُاء فالن يقلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج
ِ َولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواقل
.رعةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دواب يف السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت احلم ْ
124
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. ورجل ملقو قد لُقي. اللَّ ْقوةُ داء يأخذ يف الوجه يعوج منه الشدق:لقو
. العقاب السريعة السري:واللًّ ْقوة واللِّقوة
.ٌ ولغة متيم لِقاءة،ولَقيته لَ ْقيةً واحدة ولقاءة واحدة
. والواحد ال َقْيل، وهم املقا ِولة واألقيال واألقوال، ال َقْيل: واملِْق َول بلغة أهل اليمن. اللسان: املِْق َو ُل:قول
َ
.ولkْ k k k k k k k k k k k قkَ ري الkk k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ أي كثk k k k k k k k k k k k k k k k k kو ٌال و َق ّوالkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k و َق،قkk k k k k k k k k k k k k k k k k ةٌ أي منطيk k k k k k k k k k k k k k k k k kل تِْقوالkk k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
.ا مل يكنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاطالً أي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َل بkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوَت َق
.رkk k k k k k k k k k k k kري أو شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالً من خkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرت إىل نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالً أي اجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kال قk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k kواقت
: والقالة تكون يف موضع القائلة كما قال بشار،وانتشرت له قالةٌ حسنة أو قبيحة يف الناس
: وقال أبو األسود، كالمها من الواو،يل على بناء فُعِ َلِ ِ ِ قِيل على بناء ف:ويقال
َ وق،عل ٌ
: قال رؤبة يف السفر، وبه أ َْولَ ُق أي مس من جنون، ورجل مأَلُوق، املمسوس: األ َْولَ ُق: ألق،ولق
ِ
املألوق يوحي إلينا نظر
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وألوق،الرطبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هي الزب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الزب:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللُّوق
: قال، أي لني من الطعام فصار كالزبدة يف لينه،" "ال آكل إال ما لُِّو َق يل:ويف احلديث
125
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأْتَلِ ُق ائْتِالقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َق يkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ا ْئَتل:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،ربق وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ؤ من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التألل:أَلُّ ُقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوالت
.كkk k k k k k k k kق بkk k k k k k k k kك قلت ال يليkk k k k k k k k kق بkُ k k k k k k k k kَاه ال َي ْعلkk k k k k k k k kان معنkk k k k k k k k k k k k kإذا كkk k k k k k k k k k k k k ف،وkk k k k k k k k k k k k kك أي ال يزكkk k k k k k k k k k k k kق بkkُ k k k k k k k k k k k k kر ال َيلَبkk k k k k k k k k k k k kذا األمkk k k k k k k k k k k k k وه.رفkk k k k k k k k k k k k kأع
.الkة اجلبkاعد بني حزونk الص:لkُ ِ والواق،ةkل لغkٌ ُل ووقkٌ ِرس وقkو فkل َوقْالً وهkِ ِ
ُ ل يَقkَ َوق:ولk وتق،الkدخول بني اجلبkن الk وهو حس، وفرس َوق ٌل أحسن من وغل:وقل
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k kا أي تتاركkk k k k k k k k k k k k k k k k k دما تبايعkk k k k k k k k k k k k k k k k kايَال بعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتَق،نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةً أحسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه إِقالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ وأ َقْلت،ًبيع َقْيالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوقِْلت
.ربkk k k k k k k k k k k k k k k kايل الkk k k k k k k k k k k k k k k kه مقkk k k k k k k k k k k k k k k kذ فيkk k k k k k k k k k k k k k k kذي يتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوض:ُ وال َقالّءَةk.بيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب للkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي يَقلي الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ُوال َقالّء
.تهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أبغض:قلي ِ ِ
ً هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أقليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ و َقلَْيت، البغض:والقلًى
126
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا لَِقيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احبه فهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دمها صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئني يْل َقى أحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اللُّقي:لقي
.انk َ
.قيةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة لَ ِقيَّة أي شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام،ًراkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k زال يَل َقى شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ي:قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل لَ ِق ٌّي شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
.عرهkk k k k k k k k k k k k k k رف سkk k k k k k k k k k k k k k kالرخيص وال يعkk k k k k k k k k k k k k k ه بkk k k k k k k k k k k k k k kه متاعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اع منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدوي فيبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالتلَ ّقي أي َيَتلَقَّى احلض
َ وهنى عن
.ة وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس من خرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا أَلْ َقى النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:واللَّ َقى
لقى بني أيدي الطائفني حرمي كفى حزناً كري عليه كأنـه
.أي ال ميس
.ٌتِلقاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاح فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه كاالنبطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يء فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتِلقاءُ على ال َق َفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واالس
.هkk k k َد لَِقيkk k k ادفه فقkk k k يئاً أو صkk k k تقبل شkk k k ياء إذا اسkk k k يء من األشkk k k ل شkk k k k وك،اkk k k k ا واجتمعkk k k k ىت تالقَيkk k k k يب وحنوه حkk k k k ريف القضkk k k k وبني ط،والقيت بني فالن وفالن
: قال صخر الهذلي، إشراف نواحي اجلبل ميثل عليها الوعل فيستعصم من الصياد:واملْل َقى
َ
127
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k اختذه لنفس: أي،افةkk k k kري إضkk k k kةٌ بغk k k k kَال قِْنيkk k k kةٌ ومk k k k kَ غنم قِْني:الkk k k kان ويقkk k k kة وقِْنيkk k k kال قِْنيkk k k k وم،ةkk k k kوغنم قِْني
الطل أزرقkمن الطري أ ْقىَن ينفض نظرت كما جلى على رأس رهوة
.ىنk يِن
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ قَ َ َي ْقىَن ق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالفع
ِ وامل
: قال، أشرب أحدمها باآلخر: أي،، قُويِن َ هذا بذاك: يقال، إشراب لون بلون:قاناة
ُ
غذاها منري املاء غري حملل بصفر ٍةk البياض،قاناة ِ كبكر امل
ُ
. قيِن:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلم،اطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء األنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر حتت األرض جملرى مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة حتفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كظيم:اةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والقن
ٌّ ُ ُ َ
ِ
.كنkk k k k k k k k k ه وسkk k k k k k k k k ع بkk k k k k k k k k قن: أي،عkk k k k k k k k k ى وأقنkk k k k k k k k k أرض: أيk،" ىن وأَْقىَنkk k k k k k k k k k k k k kو أغkk k k k k k k k k k k k k kه هkk k k k k k k k k k k k k k "وأن:زkk k k k k k k k k k k k k kل وعkk k k k k k k k k k k k k kال جkk k k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k k k الرض: والقىَن
128
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: وهي،ه أو مل يكنkkناعة لkkاء صkkان الغنkk كk،ٌةk َ َقْين:اسkkل املتزين باللبkkرب للرجkkالت العkk ورمبا قk،ةkk املغني:َةk َة أن ال َقْينkkرى يف العامkk وج.ةkkد واألمkk العب:ُةk َوال َقنْي ُ وال َقْين
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هذلي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َقين
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ذي أربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وظيف:انk ْ
.ٌاءkk k k k k k k k k k k k k k أنق:عkk k k k k k k k k k k k k k واجلمي،وkٌ k k k k k k k k k k k k k k نِْق:ذينkk k k k k k k k k k k k k k رجلني والفخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدين والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب اليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل عظم من قصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:وkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قkْ الن
َّ :نقى
.ولkk k k k ة اللحم يف طkk k k k قليل،مkk k k k ة اجلسkk k k k حنيف،بkk k k k اهرة العصkk k k k ظ،بkk k k k k kة القصkk k k k k k دقيق:ُواءkk k k k k قkْ رأة َنkk k k k k k وام.رجلنيkk k k k k kدين والkk k k k k kق عظم اليkk k k k k k دقي:ل أَْن َقىkk k k k k kورج
.ٌاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أنق:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحم العني من السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وش،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حم العظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:والن ْق ُي
ِّ
.ٌاءkk k k نِق:يء الن َِّق ّيkk k k ة الشkk k k ال جلماعkk k k ويق،ٌاءkk k k أنقk:عkk k k وان واجلميkk k k kقkَ َن:انkk k k k k واالثن،لkk k k k kان الرمkk k k k k من كثب:ورkk k k k k مقص،اkk k k k k والنَّق.در الن َِّق ّيkk k k k k مص: ممدود،ُاءkk k k k kوالنَّق
ِ ِخيبكن اهلل من ن
ياق
إن مل تنجني من الوثاق
ويف أصل، وكذلك كل موضع مثل ذلك يف باطن املرفق، يف مستقبل بطن الساعد بلزق الراحة، وأصل ألية اخلنصر، شبه مشق بني ضرة اإلهبام: اق
ُ ّوالن
.العصعص
. لغةk وَتَنيَّق، تنوق فالن يف مطعمه وملبسه وأموره إذا جتود وبالغ. من التََّن ُّوق:ُوالنَّيقة
129
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ق ف و ،و ق ف ،ف و ق ،و ف ق ،ف ء ق ،ف ق ء ،ء ف ق مسkk k k k k k k k k k k kتعمالت قفkk k k k k k k k kو :ال َق ْفkَ k k k k k k k kوةُ :رهجkk k k k k k k kة تثkk k k k k k k kور عنkk k k k k k k kد أول املطkk k k k k k k kر.
وال َق ْفkُ kو :مص kkدر قول kkك :قف kkا َي ْق ُفkkو ،وه kkو أن يتب kkع ش kkيئاً ،و َق َف ْوتُ kkه أَْق ُفkkوه َق ْفkkواًَ ،وَت َقفَّْيتُ kkه ،أي :اتبعت kkه .ق kkال اهلل ج kkل وع kkز" :وال َت ْقُ k
kف م kkا ليس ل kkك ب kkه علم"k.
و َق َف ْوتُkk k k k k k k k k k k k k kه :قَ َذ ْفتُkk k k k k k k k k k k k k kه بالزنيkk k k k k k k k k k k k k kة ،ويف احلديث" :من قفkk k k k k k k k k k k k k kا مؤمنk k k k k k k k k k k k k k kاً مبا ليس فيkk k k k k k k k k k k kه َو َق َkف kk k k k k k k k kهُ اهلل يف ردغkk k k k k k k k k kة اخلبkk k k k k k k k k kال" .أي :قَ َذفkk k k k k k k k k kه.
ويقال للشيخ إذا هرم :رد على قَفاه ،ورد قَفاً .قال:
ال أبك منك على دين وال حسب إن تلق ريب املنايا kأو ترد قفـاً
يك ،بإبدال األلف ياء لغة طيء ،قال:
و َق َف َ
130
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k بيت كلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي خل،بيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألهنا تقف،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعر قافيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومسيت قافي
: قال. ذو لطف وبر به: أي، وهو مقتف به، يكرمه: أي،وي ْقتَفي به ِ
َ ،ً إذا كان له مكرما،وفالن قَف ٌّي بفالن
يسقى دواء قَِف ِّي السكن مربوب ليس بأسفى وال أَْق َفى وال سغل
:ت
َ ُقْلkةkل على كلمkت الرج َّ إذاk ف.ًاkت ُوقُوف
َ وق ْف ُ َو َق ْف:اً قلتkان الزمkإذا كk ف،ذا جماوزk وه،ًاkة َوقْفkت الكلم
ُ وو َق ْف
َ ةkت الداب
ُ َو َق ْف:كkدر قولk مص:فk
ُ ْالوق
َ :وقف
: قال. هو السوار:ويقال
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وط سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خط:وحشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة وبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وائم الدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف يف قk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والت َّْوقي
131
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فما كان وقّافاً وال طائش اليد وإن يك عبد اهلل خلى مكانـه
: فقلت،هkريته امساً رفتعk وإن ص،فةkه صkب ألنk نص،دkkو َق زيkْ حتت عبد اهلل و َف: فقلت، فإن جعلته صفة نصبتهk، وهو صفة واسم، نقيض التحت: ال َف ْو ُق:فوق
.احبهkk k k k k k k k k kا بصkk k k k k k k k k kد منهمkk k k k k k k k k kل واحkk k k k k k k k k k رفعت ك،هkk k k k k k k k k kرأس نفسkk k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k kه هkk k k k k k k k k k k k k k ألن،اkk k k k k k k k k k k k k kاً ههنk k k k k k k k k k k k k k kار رفعkk k k k k k k k k k k k k k صk،هkk k k k k k k k k k k k k kه رأسkk k k k k k k k k k k k k kَُف ْوق
.الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقت يف اجلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف: أي،الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ اجلمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فائقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجاري
.ًاk k k k k k k k k k k k k و ُف ُؤوق،ًاk k k k k k k k k k k k kوق فُواقkk k k k k k k k k k k k َي ُف:رkk k k k k k k k k k k k يبه البهkk k k k k k k k k k k k k kذي يصkk k k k k k k k k k k k k k k k k kول للkk k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k kهقة الغالبkk k k k k k k k k k k k k k k k k kع الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ترجي:واقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُف
،كkه ذلkكران إذا اجنلى عنk أو س،هkي عليkل مغشk وك.ًاk وال فواق،ًةkوا إفاقk فلم يُفيق،درkوم بk من تلك الصيحة أصابتهم ي: أي،" "ما هلا من فَواق:وقوله جل وعز
الkk ق، ِ و َقنْيkk ال ُف:مي الزمنتنيkk ذيل تسkk وه،اهkk زمنت:اهkk وحرف،وترkk ع الkk هم حيث يقkk ق رأس السkk مش:وقkkوال ُف
:شاعرهم
خالل الرأس سيط به هشيح كأن النصل وال ُفو َقنْي ِ مـنـه
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أراد حرفيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولكن،اهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه ملا ثنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق بعينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الف:و أراد هبذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول
132
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اقkk k k k k k k k k k k k ا على ِوفkk k k k k k k k k k k k kا يف من أمرنkk k k k k k k k k k k k وكن.يدkk k k k k k k k k k k k و ُم َوفَّق رشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k فه،ه اهللkk k k k k k k k k k k k k k k k k kىت يوفّقkk k k k k k k k k k k k k k k k k kد حkk k k k k k k k k k k k k k k k k kق عبkk k k k k k k k k k k k k k k k k kّ ال يتوف:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
.وقkk k k k k k k k k k k k k kوتر حمز ال ُفkk k k k k k k k k k k k k kة الkk k k k k k k k k k k k k kل من ُموافَقkk k k k k k k k k k k k k kذا الفعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتق هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واش،وترkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ يف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ جعلت فُوق:همkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الس
ُ وأ َْو َف ْق
: قال، الفائق:العظْم ِ ِ ِ
َ واسم ذلك
ُ ، فَئ َق الرجل فَأقاً فهو فَئ ٌق ُم ْفئ ٌق.. داء يأخذ اإلنسان يف عظم عنقه املوصول بدماغه:َق
ُ ال َفأ:فأق
. ُّقk k k k k َيْن َش: أي،هkk k k k kان َيْن َف ِق ُئ بطنkk k k k kىت كkk k k k kل حkk k k k k وأك،ُةk k k k k أت ال ُق ْرحk
ِ k k k k k k k وانفق،ُرةkk k k k k k kْأت البثk
َ
ِ فُِق:أkk k k k k k kفق
ِ k k k k k k k وانفق،أت العنيkk k k k k k k وانفق.ً أk k k k k k kقkْ أُ َفk k k k k k k قkَ ئت العني تُ ْف
.اقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ى يف اآلفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه فمضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ركب رأس: أي،أْفِ ُقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َل يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الرجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ أَف:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأف
ل علىkول وال فعيk ليس فع،اب وأهبk وإه،دkود وعمk وعم، أدمي وأدم:لkدير مثkو يف التقk وه،قkَ أَفk: واجلميع، ورحيه فيه بعد، األدمي إذا فرغ من دياغه:يقِ
ُ واألَف
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرف األربعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذه األحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفع
:وقول األعشى
133
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.يةkkا بني املقبض والسkk ومها م،انkkو ٍس قابkْ kل َقkk لك:لkkال ُمقاتkk وق،نيkkول قوسkkُ ط:نkkنْي أو أَدْىَن " عن احلسk اب َق ْو َسkkان قkk "فك:لkkز وجkkول اهلل عkkني يف قkkاب قوسkkوق
ِ ْ وكوق،ت يف فِ ْه ٍر
: قالk،ب املدهنة ٍ ك َقْل، أو حفرة،ت
ٍ كل َقْل: الوقْب:وقب
َ ُ َ
134
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kووقُوب ِ
ُ ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب َوقْب
ُ ل يَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دخ: أي،ب الظالم
َ َووق
َ
الب َوق
ُ من باكر الومسي تضاخ
: وهذا كما قال. االلتواءk شجرة من ِد ِّق الشجر شديدة: بل البُوقة: ويقال، هو مجاعة َب ْوق املطر: ويقال. أ َُوق:مجع بُوقَة كما قالوا يف مجع األوقة
135
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
،ًاkل جيعلوهنا ألفkkورة يف الفعkاء مكسkk وكل ي، لغة: وبقى يبقى. وال وقاهم من اهلل واقية،ت منهم باقية ِ ِ
ْ َ ما بَقي: يقال. وهو ضد الفناء،ًوبَق َي الشيء َيْب َقى بقاء
: قال، عفوت عن زهلل واستبقيت مودته: واستبقيت فالناً يف معىن، إذا أوجبت عليه قتالً وعفوت عنه،ًواستبقيت فالنا
: قال الفزاريk، ينظر إليه من أين يلمع: أي،وبات فالن يُْبقي الربق
برق المع
ٌ قد هاجين الليلة
رامع،فبت أبقيه لعيين
. قشر القنب:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ األَب:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأب
ان من كد عمل أوkk إذا كkk ف،ردkk واحلكم فيه أن ي،لkk وال كد عم،وفkk اب العبد من غري خkk ذه:اقkk وا ِإلب
.خوف مل يرد
ى أنkk عس،ومkk و ٌم من قkْ k خر َقkk "ال يس:زkk ل وعkk ال اهلل جkk ق،اءkk ال دون النسkk الرج:و ُمkْ k ال َق:ومkk تعمالت قkk ق م ء مس، م ء ق، م و ق، و م ق، و ق م،ق و م
: وقال زهير،" وال نساء من نساء عسى أن يكن خرياً منهن،يكونوا خرياً منهم
136
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kوم كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل رجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل :شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيعته وعش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريته.
وقُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
وال َق ْو َkم k k k k k k k k k k k kةُ :مkk k k k k k k k k k k kا بني الركع kk k k k k k k k k k k kتني من القي kk k k k k k k k k k k kام .قkk k k k k k k k k k k kال أب kk k k k k k k k k k k kو ال kk k k k k k k k k k k kدقيش :أصkk k k k k k k k kلي الغ kk k k k k k k kداة قوم kk k k k k k k kتني ،واملغ kk k k k k k k kرب ثالث قَوم kk k k k k k k kات.
kدار قي kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام الرج kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ،أقص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر من الب kk k k k k k k k k k k k k k k k k kاع بش kk k k k k k k k k k k k k k k k k kرب ،وثالث قِيَ ٍم وقام kk k k k k k k k k k k k k k k k k kات. ِ
والقامk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ :م ْقُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
والقامة :مقدار قي ِkام الرجkل ،كهيئkة الرجkل يُبkىن على شkفري بkئر لوضkع عkود البكkرة عليkه ،واجلميkع k:القkام ،وكkل شkيء كkذلك بkين على سkطح وحنوه فهkو قامkة.
وفالن ذو قومية على ماله وأمره .وهذا األمر ال قومية له ،أي :ال قوام له ،قال:
ودنانري ُق َّوم و ُقيَّم k،ودينار قائم ،أي :مثقال سواء ال يرجح .وهو عند الصيارفة ناقص حىت يرجح فيسمى مياالً.
وإذا أصاب الربد شجراً أو نبتاً ،فأهلك بعضاً وبقي بعض قيل :مكنها هامد ،ومنها قائم ،وحنوه كذلكk.
وقائم السيف :مقبضه ،وما سواه :قائمة باهلاء حنو قائمة السرير ،واخلوان والدابة.
ُ
وإذا مل يطق اإلنسان شيئاً قيل :ما قام به َو َقيِّ ُم ال َق ْوم :من يسوس أمرهم ويُ َق ِّو ُم ُه ْم .ورمح قَ ِوميٌ ،ورجل قوميٌ.
ويف احلديث :وال أخر إال قائماً ،أي :ال أموت إال ثابتاً على اإلسالم.
ِ
والقيِّامةُ :يوم البعث ،يقوم اخللق بني يدي ال َقيُّوم ،والقيام لغة ،اللهم قيام السماوات واألرض ،فهمنا أمر دينك.
137
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.واقkk k k k k k k k k k k k k kع على ْأمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيم،افkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب من اخلفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ضk:انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوق:وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k kم
ُ
.دمهاkk k k k k k k k k k k k k k k k مق:دقيش واملاقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ول أيب الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ؤخر العني يف قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مk:وقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وامل
ُ
.اkk مقادميه:اkk ومآقيه،اkk مآخريه:اق العنيkk وآم.فkkا يلي األنkk م:دم العنيkk ومق،دغkkؤخر العني مما يلي الصkkوم
ل منkkان يكتحkk "أن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم ك:قد وافق احلديث قول أيب الدقيش جاء يف احلديث
.رةkk k k k k kا مkk k k k k k ومن مؤخره،رةkk k k k k k k kه مkk k k k k k k k مقدم: أي،"رةkk k k k k k k kه مkِ k k k k k k k kِل ماقkk k k k k k k k ومن قب،رةkk k k k k k k kه مkِ k k k k k k k kِل ُموقkk k k k k kقب
.اءkk k k k k k k k k kد البكkk k k k k k k k k k k k k k kيب بعkk k k k k k k k k k k k k k kرتي الصkk k k k k k k k k k k k k k kا يعkk k k k k k k k k k k k k k kو مkk k k k k k k k k k k k k k k ه:وزkk k k k k k k k k k k k k k k مهم،أْ ُقkk k k k k k k k k k k k k k امل:أقkk k k k k k k k k k kم
َ
138
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.هkk k k k k k k k k k k k ول غيبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ه لطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k إليkاكيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k به التبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k و شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وه:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k َق إلي
kَ أk k k k k k k k k k k k k k k k k وامت
.ةkٍ k k k k k k k k k k k k k k kه على َمأْقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا أمنتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراً تؤبنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kط شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالت أم تأبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق
ة منk الغامضkواحيk الن:اقkع األ َْمk واجلمي،ق من األرضkُ ؤkْ ق!? واملkف نتفkق فكيkِ وأخي َمئ،قk أنا تئ:ويف املثل
ُ
: قال،أطرافها
.ً مسناk امتألت: أي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ فهي قامئ،ًوءاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkُ ُ أُ قk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkَ َت ْقkُيةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أَت املاشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkَ َوق
. أذللته:وأَقْ َمأْته
اللفيف من القاف
،ك يف احلزمkال ذلk يق،ًاkة أيضkة وقَوايk قِواي:ةk والغعال.مةkري الضkة تغيk كراهي،واوkاء يف الkأدغمت اليkة فk محلت على فعل، من تأليف قاف وواو وياء،القوة
ّ :قوي
139
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kنةkkدين سkkذهب الkk "ي: ويف احلديث.وىkَ k ال ُق:عkk واجلمي،لkkات احلبkkة من طاقkkوةُ طاقkّ k وال ُق.لkkوى احلبkkُذ من قkk أخ،ق ممرهkkر اخللkk أسkديدkk ش: أي،وىkَ k ال ُقkديدkkل شkkورج
.واهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د اقتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه دوهنم قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل لنفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه رجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kإذا استخلصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،دهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعن
ٍ وشرب
وأنت بغريkبقيقاة
.روىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اد يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأكثر فال يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:أي
: قال رؤبة. ممدودة، قِيقاء: ويقال، القاع املستديرة يف صالبة من األرض إىل جنب السهل:ُوالقيقاة
ِ
140
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
قوق
كأنك من بنات املاء ُ
والو ْق َوقةُ :نباح الكلب عند الفرق ،قال:
َ
نعاهلم يف هيكل الرحل تنـقـب تقي خيلهم حتت العجاج ،وال ترى
واق :الواق kkة من ط kkري املاء ،عراقي kkة .ومنهم من يهم kkز األل kkف ،ألن kkه ليس يف كالم الع kkرب واو بع kkدها أل kkف أص kkلية kيف ص kkدر البن kkاء إال مهم kkوزة ،حنو ،الوأل kkة،
واق وحامت
يقول :غدا يب اليوم ٌ ولست هبياب إذا شد رحـلـه
141
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
تقاءkاً السkه قائمkا عليkارب مkو يعلم الشk "ل: ويف احلديث.غkوالت َقُّي ُؤ أبل
َّ ،ذلكkف لkو التكلkتقاء هk واالس.ىنkتقاء مبعk وتقيأ واس،ً قاء يَقيءُ قيئا، مهموز،ُ ال َق ْيء:قاء
ِ وتقي
: قال، وتعرضت لهk، وألقت نفسها عليه، تكسرت له: أي،ًأت املرأة لزوجها تقيُؤاّ
142
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الرباعي من القاف
القاف والجيم
ِ
جنوقات وباألمائم باملْن
َ
والتأنيث فيه أحسن .واملنجنيق kليس من حمض العربية ،ويقال :إهنا بوزن فنعليل ،امليم فيها ،من قولك:
منَجقت منَجنيقا ،وقال بعضهم :هي على وزن منفعيل ،امليم والنون kزائدتان من قولك :جنّقت.
وجابلَص :مدينتان k،إحدامها بامل ْشرق ،واألخرى باملغرب ،ليس خلفها أنيس ،وأمر معاوية
َ جابلَق
َ جبلق:
َ
احلسن بن علي بن أيب طالب عليهما السالم ،أن خيطب الناس رجاء أن حيصر فيسقط من أعني الناس
حلداثته ،وصعد املنرب k،ومحد اهلل وأثىن عليه ،وصلى على النيب صلى اهلل عليه وآله وسلم .مث قال :إنكم لو
ص رجالً جده نيب ما وجدمتوه غريي ،وإن أدري لعله فتنة لكم ومتاع إىل
وجابلَ َ
جابلَ َق َ
طلبتم ما بني َ
143
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ اجل:جهلق
. دخيل، البندق الذي يرمى به:اله ُقُ
القاف والشين
.روفkk k k رب معkk k k ل العkk k k kول إبkk k k ل من فحkk k k و فحkk k k دقَهم وهk k k kوب إىل َشkk k k k kو منسkk k k k k ه:الkk k k k k ويق.ًاk k k k kدقم أيضk k k k k وال ّش، ْدقk k k k kع ال ِّشkk k k k k الواس:قمي
َ ْدk k k k k ال َّش:دقمkk k k k kش
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k برقش:ون األرقش مسيkk k k k k k k k k k k k k k k k ف لkk k k k k k k k k k k k k k k k وإذا اختل،ىتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألوان شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k به تنقيش بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َالب ْرقش:رقشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب
ِ
ُ والرِب ْ ق
: قال، منقش بسواد وبياض،ش طويئر من احلمر صغري
: قال،ً قطعا: أي، وصار الثوب شباريق. أَفْ ِس َد نَ ْسجاً وسخافة: أي،وثوب ُمشَرْب ٌق
144
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:قلناها أيkk د ششkk قk:ونkk يقول.دينارkk ري الkk راق يف تعبkk يارفة العkk هلج هبا ص،ةkk ة عباديkk ة محرييkk كلم:ُ َقلَةk الش ْش
َّ
.ةkk k k k k k k kة حمضkk k k k k k k k k kت بعربيkk k k k k k k k k k k k ليس.ًاراkk k k k k k k k k k k kاراً دينkk k k k k k k k k k k kا دينkk k k k k k k k k k k k إذا وزنوه،اkk k k k k k k k k k k k عريناه: أي،دنانريkk k k k k k k kال
القاف والضاد
.اعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k قط:ب ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اب ُم َق ْرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف قرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة القطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ُبَةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض
َ ال َق ْر:بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقرض
ِ ض
وب ُ مأوى اليتيم ومأوى كل ُق ْر بيوتـهـم،قوم إذا صرحت كحل
.وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعاليك واللصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الص:ُبةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َقراض
.ردkk k k k k k k k k k k k kان الصkk k k k k k k k k k k k kا اإلنسkk k k k k k k k k k k k kتدفئ فيهkk k k k k k k k k k k k kرأس يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيّقةُ الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض،عة اجلوفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةٌ واسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُحف:وصk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُ ال ُق ْر:رمصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
ترى للحمام الورق فيه قرامصا وذا شرفات يقصر الطري دونـه
:وقال
145
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دوهنم وثاقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يش:اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ون النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يُ ْقرفِص،وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اللص:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َقرافِص:رفصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
: قال الشاعر." وبيده قضيب مقشو، القرفصاءk: وسلمk "كان أكثر جلوس رسول اهلل صلى اهلل عليه: ويف احلديث. شد اليدين حتت الرجلني:ُوال َق ْرفَصة
ص ْل َق ُم ْه
َ القيم العظام
َ الص ّ يعلو
: قال يصف الدهر،ص َملَى
ْ ألقاه يف فيه فالتقمه ال َق: ويقال، شدة األكل والعضk:ُصملة
ْ ال َق:قصمل
القاف والسين
.اميةkk k k k k k k k kان شkk k k k k k k k القب:طُونk k k k k k k k k وال َقَر ْس.اهنيkk k k k k k k k kو الشkk k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k ويق،وم املوازينkk k k k k k k k k k k k k أق:ةkk k k k k k k k k k k k kطاس لغk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k وال ُقس،طاسk
ُ k k k k k k k k k k k k k القس:طسkk k k k k k k k k k k k kقس
كال ُق ْسطَناس عليه الورس واجلسد ردي علي كميت اللون صافـية
: قال، قساطرةk: وجيمع. قَ ْسطَر وقِ ْسطار: الواحد: ويقال،ساطرة
ِ وهم ال َق. شاميةk، اجلهبذ: ال َقسطَرى:قسطر
َ ْ
146
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.طنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقس
.ًديداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kطوعاً شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kطع سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا س،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطالن أيضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َق ْس،ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الغب:طلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َق ْس:طلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقس
.اسkk k k k k k k k k k k قِرط:ال فامسهkk k k k k k k k k k k ب للنضkk k k k k k k k k k k ل أدمي ينصkk k k k k k k k k k k وك.رkk k k k k k k k k k k k k k k k ردي مصkk k k k k k k k k k k k k k k k ذ من بkk k k k k k k k k k k k k k k k k يتخ،روفkk k k k k k k k k k k k k k k k اس معkk k k k k k k k k k k k k k k k kالقْرط
ِ :رطسkk k k k k k k k k k k k k k k k ق
.ةk k k k k k k k k k k امل َق ْرطَ َس:يبها امسهاkk k k k k k k k k k kيت تصkk k k k k k k k k k kة الkk k k k k k k k k k k والرمي،أkk k k k k k k k k k k k k k k kز إذا أخطkk k k k k k k k k k k k k k k k وجرم.اب األدميkk k k k k k k k k k k k k k k kرامي إذا أصkk k k k k k k k k k k k k k k kس ال
َ َرطkْ k k k k k k k k k k k k k k k k َق:الkk k k k k k k k k k k k k k k kيق
ُ
.ردقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س
.يءkk k k k k k k k k k k k تمل على الشkk k k k k k k k k k k k ط املشkk k k k k k k k k k k k أو احلائ،ربkk k k k k k k k k k k k kقة يف املضkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيء حنو الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاط بشkk k k k k k k k k k k k k k k k k kا أحkk k k k k k k k k k k k k k k k k kل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:رادقk k k k k k k k k k k k k k k k k k kال ُّس
147
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ري
ُّ َّسِ
ْ أطرباً وأنت قن
.ديدهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ون وتشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبنص
: قال.رؤوسهن
س ِ
ُ ومن صنعه الدنيا عليك النّقار فحليت من خز وبز وقـرمـز
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدم من اجلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف يتقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k به أنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُق ْرن:رنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق
.ادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه أول مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وخيطت عين،رزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا ك،ه الزمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فع،ازيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرنس البkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َق
.أkk k k k k k kد خطkk k k k k k kو أشkk k k k k k k وه،ابيسkk k k k k k k َقَرب:هkk k k k k k k وجيمع.أkk k k k k k kو خطkk k k k k k k k k kه وهkk k k k k k k k k kام يثقلkk k k k k k k k k kل الشkk k k k k k k k k k وبعض أه،رجkk k k k k k k k k kو السkk k k k k k k k k k حن:وسk
ُ k k k k k k k k k kُ ال َقَرب:ربسkk k k k k k k k k kق
.رسkُ k k k k k k k k k k k k بkْ ُق:هkk k k k k k k k k k k k kال لkk k k k k k k k k k k k ع يقkk k k k k k k k k k k k kام موضkk k k k k k k k k k k k kور الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف ثغ.ودهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kس من النح ِِ
ُ رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kبkْس وال ُق
ُ القرْب:ربسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
: قال، اجلرجس:س ِِ
ُ القْرق: ويقال. القف الصلب: ال َقَرقُوس:قرقس
ِ ِوالق ْرق
س ِ مكان الرباغيث فليت األفاعي يعضضننـا
ويؤذين جسمي إن أجلس حيرمن جنيب نوم الفراش
148
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ولكن،رؤ القيسkk ام:واkk وال ينبغي أن يقول،ان إبليسkkعر على لسkkول الشkkان يقkkه كkk ألن،ذلكkkرؤ القيس بkk ومسي ام.ة اهللkk لعنkهkاهلي عليkkم إلبليس جkk اس:رقسkkم
.نتهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذا على ألسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرى هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولكن ج،رؤ اهللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام
.ملي
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قَ ْسk:بة إليهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنس، حي من اليمن:ُاملةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القس:ملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قس
:ولkk فيق،ةkkد مجرة العقبkk عنkةkف يف اجلاهليkkان يقkk ك.دkkهور على معkkأة الشkkاين من نسkkس الكن
ُ ان ال َقلَ َّمkk وك.ورkkد الغkk البعي،رkk املنك،ةkkل الداهيkk الرج:س
ُ ال َقلَ َّم:قلمس
عبانkk ش،بنيkkذلك يف الرجkk وك،فر املؤخرkرمت صkk ح،فرينkkد الصkk إين أحللت أحk اللهم.ابkاب وال أجkk وإين ال أغ،عهاkkعها مواضkk واض،هورkkئ الشkk إين ناسkاللهم
."رkk k k k k k k k k k k ادة يف الكفkk k k k k k k k k k k يئ زيkk k k k k k k k k k k "إمنا النس:زkk k k k k k k k k k k ل وعkk k k k k k k k k k k k k k k k ه جkk k k k k k k k k k k k k k k k kذلك قولkk k k k k k k k k k k k k k k k kم اهلل فkk k k k k k k k k k k k k k k k kروا على اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k انف:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k مث يق،ورجب
.قةk ِس ْف ِس:دةk والواح.ًوالkيف طkkفحة السkkطبتني على صkkا بني الشkو مkل هk ب:الk ويق.طk ممدودة كاخلي،هkود يف متنkkيوف كأهنا عمkkطب السk ش: ُقkالسفا ِس
َّ :قkسفس
ِ ذي سkأقمت بعضب
فاس َق ميله ومستلئم كشفت بالرمـح ذيلـه
َ
. اليامسنيk:تُقةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملس:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مسس
ُ
القاف والزاي
.اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام من النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف القيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الص:زردقkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال.ط ميدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خي:ز ْردقkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:زردق
149
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k kها كالقنزعkk k k k k k وق رأسkk k k k k k ذه املرأة فkk k k k k kانت تتخkk k k k k kيء كkk k k k k k k وش.ةkk k k k k k k k kان يف اجلاهليkk k k k k k k k kرس كkk k k k k k k k kم فkk k k k k k k k kدمها اسkk k k k k k k k kيئان؛ أحkk k k k k k k k k ش:ر ُز ُلkْ k k k k k k k k k ال ُق:رزلkk k k k k k k k kق
k.ذهبkk k k k k k k k kبهت بالkk k k k k k k k kه شkk k k k k k k k kفرة وجهkk k k k k k k k k ص:الkk k k k k k k k k ويق،هkk k k k k k k k k k k k kفرة وجهkk k k k k k k k k k k k kه لصkk k k k k k k k k k k k kان بkk k k k k k k k k k k k kالزبْ ِرق
ِّ مسي:الkk k k k k k k k k k k k k ويق.ذهبkk k k k k k k k k k k k k ال:انkk k k k k k k k k k k k kوالزب ِرق
ِّ
رِب
َ رتددkk k k k k k kيت تkk k k k k k kق الkُ k k k k k k kذه الرَب ازيkk k k k k k kا هkk k k k k k k k k k م:ادkk k k k k k k k k kال زيkk k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k كمk،ل دون املوكبkk k k k k k k k k kة خيkk k k k k k k k k k مجاع:قkُ k k k k k k k k k k ال ْ ِزي:رزقkk k k k k k k k k kب
.اتkk k k k k k k نب:رزقkْْ k k k k k k kوالب
ِ :زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقرم
.امهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kارة دود يف آجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من عصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kال إنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،ين أمحرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبغ أرمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkِ الق ْر
. حتت ال ُق ْم ُقم،رقُمkْ k k k k k k k kديها َتkk k k k k k k k بي،اءُ ُز ْرقمkk k k k k k k k زرق:ربkk k k k k k k kال بعض العkk k k k k k k k k k k k ق.اءُ ُز ْرقُ ٌمkk k k k k k k k k k k kل إهنا لَزرقkk k k k k k k k k k k kة يف العني قيkk k k k k k k k k k k kتدت الزرقkk k k k k k k k k k k k إذا اش:زرقم
: قال. هو الذي إذا هم بالبضع دفق ماؤه قبل الوصول: ويقال، اخلفيف الطائش:الز َّملِ ُق
ُّ :زملق
القاف والطاء
. معروفة: ال َقْنطَرة:قنطر
وعن. مثانون ألف درهم عن ابن عباس: ويقال، أوقية من ذهب أو فضةk أربعون:والقْنطار؛ يقال ِ
: وبالرببرية. هو بالسريانية مثل ملء جلد ثور ذهباً أو فضة: ويقال،السدي رطل من ذهب أو فضة
.ألف مثقال من ذهب أو فضة
كل أوقية، كل قطعة أربعون أوقية،ً ألن الرجل يُ َقنطر قِنطارا،ويف التصريف خمرجه على قول العرب
.وزن سبعة مثاقيل
150
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
راهيم أوالداً منkدت إلبk ول،المkkه السkk إن َقْنطُوراء كانت جارية إلبراهيم علي: ويقال، الرتك:وبنو َقْنطُور
: قالk. غضب:ب ِ
َ َ و َق ْرط. الغضبانk:ب
ُ املَُق ْرط:قرطب
.رومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ام والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k د ألهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k القائ:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والبِطري.رومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k العظيم من ال:قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k البِطْ ِري:رقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبط
ف املخمل
ُ َمن الوهن وال َق ْرط عليه املنامة ذات الفـضـول
ِ :قمطر
: قال حميد. اجلمل الضخم:الق َمطُْر
إذا أرزمت من حتته الريح أرزما قِ َمطٌْر يلوح الودع حتت لـبـانـه
. قال أبو طالب.وم ْق َم ِطّر ِ ِ
ُ وق ْمطَر، وشر قُماط ِر. فاشي الشر:ويوم قَ ْمطَرير
مبسقطة األمحال فقماء قِ ْمطَ ِر وكنت إذا قوم رموين رميتهـم
: قالت الخنساء، تراكمت: أي، اقْ َمطََّرت عليه احلجارة:وتقول
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواة والتمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون بني النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت تكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحاة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
151
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
.رعتها وقوهتاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة لسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الناقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً يوصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر أيضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْوالق َمط
ِ
.بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف من قصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فط يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبه سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ُرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْوالق َمط
.وفkk k k k k k k k k k k k k kي القطkk k k k k k k k k k k k k kةُ يف مشk k k k k k k k k k k k k kَ وال َق ْر َمط.طورkk k k k k k k k k k k k k k kداين احلروف والسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وت،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الكتابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دق:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َقْر َمط:طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقرم
مخيل كقرموط الغضا اخلضل الندي وينشز جيب الدرع عنها إذا مـشـت
.ديهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ث:ينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيع
ِ :رkk k k k k kقطم
.رkk k k kواة والتمkk k k kون بني النkk k k kيت تكkk k k kحاة الkk k k k و السkk k k k ه:الkk k k k ويق.رkk k k k k kا من التمkk k k k k kع إذا أخرجتهkk k k k k kع القمkk k k k k kواة مkk k k k k kه النkk k k k k kق بkk k k k k kذي تعلkk k k k k k ال:ريkk k k k k kالقطْم
: قال.طمارقة
ِ ُ الطُّ ْم ُر:طمرق
: وجمعه، اسم من أمساء اخلشاف:وق
القاف والدال
ِ
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم األرويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالق ْرمي
152
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ابkk k k k k k حيفة احلسkk k k k k k ص:داقkk k k k k k وال ُفن.امkk k k k k k ه الشkk k k k k k بلغ،رق واملدائنkk k k k k k k k kاس يف الطkk k k k k k k k kنزل هبا النkk k k k k k k k kيت يkk k k k k k k k kات الkk k k k k k k k kذه اخلانkk k k k k k k k kان من هkk k k k k k k k k خ:دقkk k k k k k k k kوال ُفْن
. الكرويا:الن ْق ِر ُد
ِّ :نقرد
القاف والذال
.دمkk k k k k ك يف الkk k k k k ون ذلkk k k k kد يكkk k k k k وق،هkk k k k k اخليوط يف مائkk k k k k ه كkk k k k k kري خثارتkk k k k k k k ل فتصkk k k k k k kىت ينفصkk k k k k k k ع حkk k k k k k k تقط:ر اللنبkَّ k k k k k k k وا ْذ َم َق، َذ َقَّرk k k k k k kامkْ :رkk k k k k k k ذمق:ذقرkk k k k k k kم
153
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
القاف والثاء
القاف والراء
: قال، َقَر ْن ُفول: وجيوز للشاعر أن يقول، فيه َقَر ْن ُفل:وطيب ُم َقْرفل
ف
ُ َ َق ْرق، من ماء الغمامة،وأبيض سـالفة،وال زاد إال فضلـتـان
.درهم األبيضkk k k kين الkk k k k يع.وفkk k k kد يطkk k k kل بلkk k k k بك،وفkk k k kعر وال صkk k k k k k ال ش،وفkk k k k k kُا أبيض ُق ْرقkk k k k k م:رابkk k k k k kال بعض األعkk k k k k k ق.اkk k k k k kدرهم ُقْرقُوفkk k k k k kمى الkk k k k k kويس
: قال، هي دويبة تكون يف الرمل: ويقال. شيء شبيه باخلنفساء طويل القوائم: ال َقَر ْنىَب:قرنب
154
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
إىل سوداء مثل عصا املليل يزحف كال َقَر ْنىَبkترى التيمي
يت علىkk ال: ُقْنرُب هُت ا:دقيشkkو الkkال أبkk ق.ا على رأس ال ُقْنرُب ةkkل مkk مث،ائمkkل ريش قkk فض، أي،ٌها ُقْنرُب ةkk على رأس:ةkkّة ُقْنرُب انيkk ودجاج.رkkرب من احلمkk ض:رkُ k ال ُقْنُب:ربkkقن
.هاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأس
.يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدواء املشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kي كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فيمش،رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k البق:راقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أهkميهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ات يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نبk: وال ُقَنْيبِرُي
.ذاؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا أس،رقَ ٌمkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ و ُمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرقِ َم الغالم فهkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُق:رقمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
?القاف والالم
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاض وغريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوع يف احليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املاء اجملم:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ املالن:قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ملن
َ
155
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الخماسي من القاف
.جنفلق
:شفشلق
.رأسkk k k k kخم الkk k k k k k هو الض:الkk k k k k k k ويقk، هو األبيض:الkk k k k k k k ويق،لkk k k k k k kخم من اإلبkk k k k k k k الض:د ُرkَ k k k k k k k ال َق َفْن:درkk k k k kقفن
156
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k kة حيkِ k k k k k k k k k k مسكة على ِخ ْلق:رمهاkk k k k k k k k k k k k k ومنهم من يكس، والالم،فkk k k k k k k k k k k k kس بنصب األل
ُ األَْن َقلَْي:تقلس
حرف الكاف
ش ك مستعمالن،ك ش
:كش
ِ ِ ِ
ْ بِك،ش
: كما قال.ش بزيادة شني ْ إِلَْيك، َعلَْيكش: يقول عند كاف التأنيث، لغة لربيعة:ُوال َك ْش َك َشة
رش ِ ِ ِ
ْ ولو حرشت لكشفت عن ح
ْ عن واسع يغيب فيه ال َقْن َف ِر
ش
157
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ك :نقيض kاليقني .وال ِّشَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكةُ :ما يلبس من السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالح.
ش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك :ال َّشُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
بل هو شkkائك ،من الشkkوكة ،فحمل على لغة من قkkال :أنا قالkkه ،يريkkد :قائلkkه ،وكبش صkkاف ،ويkkوم راح،
أي :صkk k k k k k k k k k kائف ورائح فطkk k k k k k k k k k kرح اليkk k k k k k k k k k kاء ومل حيدث يف األعkk k k k k k k k k k kراب شkk k k k k k k k k k kيئاً ،وتركه على رفع kk k k k k k kه.
?الكاف والضاد
الكاف والصاد
ك ص ،ص ك مستعمالن كص :الكصيص :التحرك وااللتواء من اجلهد .قال امرؤ القيس:
يص ِ
جنادهبا صرعى هلن َكص ُ تغالنب فيه اجلزء لوال هواجر
158
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.داkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع
الكاف والسين
: قال،س
ٌّ وقوم ُك.س
ُّ أ َك: والنعت. وتَقاعُس احلنك األعلى، خروج األسنان السفلى مع احلنك األسفل:س
ُ ال َك َس: س ك مستعمالن كس.ك س
س القوم ُروقا
ُّ إذا ما كان ُك
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري خلقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك من غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف ذلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تكل:س
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالت َك ُّس
.ك مسعه
َّ َتk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا ْس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k يق.ماخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k يق الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وض،وف األذنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kغر قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:ك
ُ َكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َّس:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس
159
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.دراهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب عليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تض،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة كتب عليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حدي:ُ َّكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّس
. اهلواء:كاك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُّس
الكاف والزاي
.اةkk k k k k k k k k k k kل اخلري واملواتkk k k k k k k k k k k k قلي،لبkk k k k k k k k k k k k ص:زkٌّ k k k k k k k k k k k k ورجال َك.اضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k اليبس واالنقب:ُزازةkk k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ ال:زkk k k k k k k k k k k k k k k k k kط كkk k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k kك ز مس
.ب فالkk k k k k kا يف اخلشkk k k k k k فأم،اسkk k k k k kز يف النkk k k k k k الك:ريرkk k k k k kال الضkk k k k k k k k ق.ًداkk k k k k k k k لب جkk k k k k k k k ص:زkk k k k k k k k وذهب ك.اجkk k k k k k k k ا يبس واعوجkk k k k k k k k أي فيه.زةkk k k k k k k k بة كkk k k k k k k k وخش
: قال،كزوز
ٌ ضيقته فهو َم:ت الشيء
ُ و َكَز ْز
الكاف والدال
.ً ّداk k k k k k k k k k k k k k k k د كkُّ k k k k k k k k k k k k k k k كkُ ي..بkk k k k k k k k k k k k k k k k وطلب الكس،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k دة يف العمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش:ُّدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َك:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تعمالن كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ك مس،ك ج
160
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
أكد ْد ُك ُم باألصابع
ُ وحجت ومل أرد ْد ُك ُم عند بغـية
ُ فلمkغنيت
.يف إذا جالهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يقل املدوس على السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ُدةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ وال َك ْد
ُ وال َك ِد
: قال، الرتاب املدقوق املكدود املركل بالقوائم: والكديد. موضع باحلجازk:يد
.اءkk k k k k k k k k k k k k كkّ د:رأkk k k k k k k k k k k k k k ويق،"اkk k k k k k k k k k k k k كkّ ه َدkk k k k k k k k k k k k k k "جعل:زهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال اهلل عظم عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط واجلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر احلائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كس:دَّكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
َّ
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هُ احلمى دكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kودكْت
161
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الكاف والتاء
الكاف والظا
.ًاk k k k k k k k k k k kّ وجيوز َكظَّهُ َكظ،هkk k k k k k k k k k kل وكثرتkk k k k k k k k k k kدة األكkk k k k k k k k k k k من شkهk k k k k k k k k k k k k k k k k غم: كِظَّةٌ أي،ه ي ُكظُّهkk k k k k k k k k k k k k k k kّ كظ:ظkk k k k k k k k k k k k k k k kط كkk k k k k k k k k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k k k k k k k k kك ظ مس
k فكلما امتأل بطنه تكظكظه حىت ميتليء بطنه فينتصب،ًاk k kراه منحنيkk k ت.لkk k ظ عند األك
ُ k k kان يتكظكkk k واإلنس
الكاف والذال
: قال العجاج، الواحدة باهلاء. ورمبا كانت خنرة، حجارة فيها رخاوة كأهنا املدر: ال َك ّذا ُن:ك ذ مستعمل فقط كذ
162
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الكاف والثاء
.ث
ٌّ وم ُكk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kث ُكثُوث
ُّ ث ي َك
َّ َك:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفعk،اءُ بينة ال َكثَثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّكث
. دقاق الرتاب:ث
ُ وال َكثْ َك
الكاف والراء
: قال أبو الوازع، وهو أيضاً حبل يصعد به على النخل، احلبل الغليظ: ال َكُّر: ر ك مستعمالن كر،ك ر
.ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رتي من الغبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حبة تع:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َكري.رجةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق كاحلشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوت يف احللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكري
.دروعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب جيلى بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رقني وتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ُرةkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُك
163
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه يف أرمينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال إنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر هنر يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والك.راقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ألهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مكي:رkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُك
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجعه:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ وال َكراك،ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رحى زور البع:رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِوالك ْرك
ِ
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوق ال َقْرقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحك فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة يف الضkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ وال َك ْر
.يلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ِّك أقل السkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املطر القلي:ر ُّكkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:رك
ِ ور َّك،هkk k k k k k ر َككْت احلق يف عنق:ولkk k k k k k تق،ًاناkk k k k k k يء إنسkk k k k k k إلزامك الش:ر ُّكkَّ k k k k وال
.اقهمkk k k k ت األغالل يف أعن ُ ُ ُ
الكاف والالم
k.ة وكِلَّ ٍةkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذو َكالل:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان كليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولس.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد لkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي ال حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الس:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكلي
ِ ،ييkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املع:الk
k.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل كاللkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يك ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالك
164
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د يف النسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أبع: أي،ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من هkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا أكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب البعيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k النس:لk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ وال
ِ
.وضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من البعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقى بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب يتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء من ثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غش:ُوالكلَّة
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ازل القمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من من:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واإلكلي.اجلواهرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابة مزينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبه عصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k شk:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواإلكلي
.لkk k k k k k k k k k k k kالتخفيف والتثقيkk k k k k k k k k k k k kع بkk k k k k k k k k k k k kة واجلمkk k k k k k k k k k k k kوا بني التثنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولكنهم فرق،ومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kل القkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتقاقه من كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اش.رجلنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكِال ال
.درkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الص:لk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ وال َكل
ِ رkk k k k k k k k k k k k k k k k k kود البقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه جلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب ُغ بk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب ٌغ أمحر يصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِص:ك
.ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k و معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،افkk k k k k k k k k k k k k k k k k للخف ُّ ُّ الل:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل
ُ َ ُْ ْ
: قال،ً ازدمحت ازدحاما: أي،ًت مجاعتهم لِكاكا َّ ْ وعسكر لكيك وقد الk، فرس لِكيك اللحم: املكتنز يقال:كيك
ْ تك ٌ ُوالل
الكاف والنون
.ه يف كِ ٍّنkk k k k k k k k جعلت:ًاk k k k k k k k ه كنkk k k k k k k kه أكنkk k k k k k k k كننت.هkk k k k k k k kه وكنانkk k k k k k k k k k kو كنkk k k k k k k k k k kيئاً فهkk k k k k k k k k k kيء وقى شkk k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k ك:الك ُّن
ِ :ط كنkk k k k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k k k kك ن مس
ِ
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذ للنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غرية تتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري أهنا صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة كاجلَ ْعبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالكنان
165
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ ِ وكل فَعلَ ٍة أو ف. وال َكنّات، الكنائِن: واجلمع، أو األخ، امرأة االبن:ُوال َكنَّة
ارتkk ألن الفعلة إذا كانت نعتاً ص، على فعائلk أو فُعلَة من باب التضعيف جيمع،علة ُ
: كقول الراجز، فردوا املؤنث من هذا النعت إىل ذلك األصلk، وصلب وصليبk، جلد وجليد: حنو، والتصريف يضم الفعل إىل الفعيل،بني الفاعلة والفعيل
ِ ْ خَي
ضنْب َ باحلناء شيباً شائبا
َي ُق ْل َن كنا مرة شـبـائبـا
ردها منk،الشبائب ّ مث مجعها على، َشبّة: قصر شابَّة فجعلها. يَ ُشوب السواد بياضه: أي،شائب ٌ ب ٌ َشْي
.فاعلة إىل َف ْع ٍلة
k: والكانو ُن. الضمري: "أو أَ ْكَنْنتم يف أنفسكم" يعين: قال اهلل عز وجل، ما أضمرت يف ضمريك:وا ِإل ْكنا ُن
ِ
. رومية، شهران يف قلب الشتاءk:والكانونان .املصطلى
: قال النابغة. ال تريد به كِ َّن الوقاء، إخفاء الشيء بالشيء:وا ِإلكنان
شرعن إليه يف الرهج امل ِك ِّن غداة تعـاورتـه ثـم بـيض
ُ
. فصلة خيرجها الرجل من حائطه كاجلناح:ُوال ُكنَّة
الكاف والفاء
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول الثغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا على أصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا احندر منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُك َّفةُ اللث
.دراهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت توضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ة امليزانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكِ ّف
ِ
.يبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اد بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالك ّف
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأة مواجهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مفاج: أي، و َك َّفةً عن َكف ٍَّة، ةً لِ َكف ٍَّةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه َك ّفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kولقيت
166
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.تويانkk k k k k k k k k k k k k k k الالزم واجملاوز مس،ً اk k k k k k k k k k k k k k k ه َك ّفkk k k k k k k k k k k k k k k و َك َف ْفت،ً اk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فkّ ف َكk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا ي ُكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل عن أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف الرجk
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
.وفkk k k k k k k و مكفkk k k k k k k ه:لkk k k k k k k ال اخلليkk k k k k k k ق،ونkk k k k k k k ا ذهبت النkk k k k k k k k فلم،اعيلنkk k k k k k k k k k مف:لهkk k k k k k k k k k ان أصkk k k k k k k k k k ل كkk k k k k k k k k k مفاعي:روضkk k k k k k k k k k ل العkk k k k k k k k k k وف يف علkk k k k k k k k k k واملكف
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكِف
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نواحيk:اف الث َّْوبk
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د خياطتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفkّ دخريص إذا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف الk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاط ي ُكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواخلي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ يف الكاف: أي،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k داخk كلهم،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّاس كافkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالن
َّ
.اكنيkk k k k k k k k k k عة املسkk k k k k k k k k k قص:بيانkk k k k k k k k k k ميها الصkk k k k k k k k k k يت يسkk k k k k k k k k k k وهي ال،ات نعشkk k k k k k k k k k k k k k kانب بنkk k k k k k k k k k k k k k kيت إىل جkk k k k k k k k k k k k k k k ال،تديرةkk k k k k k k k k k k k k k kوم املسkk k k k k k k k k k k k k k k النج:ُوالفكة
: كما قال زهير،ً فككت األسري فَ ّكاً وفِ َكاكا..ً الشيء الذي تفك به رهناً أو أسريا:اك ِ
ُ والف َك
يوم الوداع فأمسى الرهن قد غلقا وفارقتك برهن ال فِـ َكـاك لـه
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أعتقت:ة فالنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْت رقب
ُ وفكك
: ويف فالن فكك قال، أفك: والنعت، انفراج املنكب عن مفصله ضعفاً أو اسرتخاء:ك
ُ وال َف َك
167
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الكاف والباء
.هkk k k k k وأكب فالن على فالن يطالب.هkk k k k kيء يعملونkk k k k kوم على الشkk k k k k k وأكب الق.هkk k k k k k k قلبت: أي،انكبk
ّ k k k k k k kه فkk k k k k k kه لوجهkk k k k k k kُ َكبَْبت:تعمالن كبkk k k k k k k ب ك مس،ك ب
:قال لبيد
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فعل:بيبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkْ والت.اهجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الطب:ابk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َكب
يكن ما أساء النار يف رأس َكْب َكبا وتدفن منه الصاحلات وإن يسـئ
ِ "ف ُك،دهورةkk k k k k k ال:ُةk k k k k k kوالكبكب
.ارkk k k k وة من النkk k k k k k مث رمي هبم يف ه،واkk k k k k kوروا ومجعkk k k k k k ده."اkk k k k k kوا فيهkk k k k k kبكب
.ابرة إذا أحلدوا فيها بظلمkk k k k k kاق اجلبkk k k k k kانت تبك أعنkk k k k k k ألهنا ك، بل مسيت:الkk k k k k k ويق.امkk k k k k kاً باالزدحk k k k k kبعض
168
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الكاف والميم
اkk وإن تبعه.ين هبا رمبا رفعتkk وإن ع،دهاkkا بعkkرت مkkرب ج
ّ ين هباkkإن عkk ف،ب
َّ ىن ُرkkرباً مبعkkون خkk وتك،ددkkألة عن عkkرف مسkk حk: كم:تعمالن كمkk م ك مس،ك م
:دد قلتkألة عن العkري املسkذلك غkين بkإن عk ف.كنت امليمkا فأسkرت مk مث قص،اkمت إىل مkبيه ضkاف التشkأليف كk هي من ت:الk ويق.بتkدها انتصkا بعkع مkٌ فعل راف
.ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذا وكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ك? فيجيب اجليبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكم ه
.رذون لئال يعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري أو الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يف فم البعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء جيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:امk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالكم
ا خترج من مثرات منkk "وم."امkk ل ذات األَ ْكمkk "والنخ:زkk ل وعkk ال اهلل جkk ق،ًاk اً و ُك ُمومkة َك ّمkk د ُك َّمت النخلkk وق.هkk و برعومتkk جرة كم وهkk ل شkk لك.عkk الطل:وال ُك ُّم
169
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
مكاكي ،قال:
ُّ وامل َكاءُ :طائر ال يكون kإال يف الريف ،ومجعه:
ُ
فويل ألهل الشاء واحلمـرات إذا قوقأ امل ّكاء يف غري روضة
ُ
الثالثي الصحيح من الكاف
ك ر ج يستعمل فقط كرج :ال ُكَّر ُج دخيل معرب ،وهو شيء يلعب به ،ورمبا قالوا :كرق .قال جرير:
والليkk k k k k k k kل والنهkk k k k k k k kار يتشاكسkk k k k k k k kان ،أي :يتضkk k k k k k k kادان ،وال يتوافقkk k k k k k k kان ،وكkk k k k k k k kذلك ال َش k k k k k k k kركاء الش ِ
َّك ُسk k k k k kون ،ويف الق kk k k k kرآن" :شkk k k k k kركاء متشاكسkk k k k k kون". ُ
الش َك ِ
س ،قال: س بني َّ ِ
ورجل شك ٌ
170
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ك ز مستعمل فقط شكز :األُ ْش ُكُّز كاألدمي إال أنه أبيض يؤكد به السروج.
ط :رفعك شkk k k kيئاً عن شkk k k kيء قد غطkk k k kاه وغشkk k kيه من فوقkk k kه.
ك ش ط مسkk k k kتعمل فقط كشkk k k kط :ال َك ْشُ k k k k k
والكش kkا ُط :جلد اجلزور بع kkدما يُ ْكش kkط .ورمبا غطي عليها ب kkه ،فيق kkال :ارفع كِ َشk kاطها ألنظر إىل حلمه kkا،
ِ
وال َك َشkطَةُ :أربkkاب اجلزور املكشkkوطة ،وانتهى أعkkرايب إىل قkkوم قد كشkkطوا جkkزوراً وقد غطوها بكشkkاطها.
فق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :من ال َك َشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطَة? يريد أن يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتوهبهم ...
فقيل لkk kه :وعkk kاء املرامي ،ومثkk kابت األقkk kران وأدىن اجلزاء من الصkk kدقة ،يعين فيما جيزى من الص kkدقة ،فق kkال
األعرايب :يا كنانة ويا أسد .ويا بكر أطعموا من حلم اجلزور.
171
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
َدهاk k َك َش.ابعkk k رب من احللب بثالثة أصkk k k ض: ُدk k k ال َك ْش:دkk k kتعمالت كشkk k ش ك د مس، ك د ش،ك ش د
.داهاkkنانه إذا أبkkَر عن أسk َك َش،حكkkري ضkkال يف غkk ويق،مkkد التبسkkنان عنkkدو األسkk ب: ُرk ال َك ْش:رkkتعمالت كشkk ر ش ك مس، ش ر ك، ش ك ر، ك ر ش،ك ش ر
:قال المتلمس
172
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:وقال
.دقيشkk k k k k k k k k k ل عن أيب الkk k k k k k k k k k ه فعkk k k k k k k k k k تق منkk k k k k k k k k k ال يش،ًراkk k k k k k k k k k k kعاً كاشkk k k k k k k k k k k k k k kعتها بضkk k k k k k k k k k k k k k k باض:الkk k k k k k k k k k k k k k k يق،عkk k k k k k k k k k k k k k kرب من البضkk k k k k k k k k k k k k k k ض:رkُ k k k k k k k k k k k k k k kوالكاش
.اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىت جلماعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِرش حk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َك:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جمتمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال لكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق:رشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
k.هkk k k k k k k k k k k k k kتد أكلkk k k k k k k k k k k k k k ويش،هkk k k k k k k k k k k k k kىت يعظم بطنkk k k k k k k k k k k k k kتكرش حk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kخل يَ ْسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عظم بطن:تكرش اجلديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
روجkاع البطن وخkو اتسk وه،ائزkا جkياء كلهk ويف األش،تجفرk اس:يبkالوا للصk وق،كkامتهم ذلkر عk وأنك، استكرش: وأخذ يف األكل،ويقال للصيب إذا عظم بطنه
.بنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجلن
ٌ ِرk k k k k k k k k k k k k k ك:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق.دهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kغار ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عيال:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش الرج
.غارkk k k k k k k k k k k k k kبيان صkk k k k k k k k k k k k k k ص: أي،ورkk k k k k k k k k k k k k kش منث ُ ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ و
.دهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ثر ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك، أي،هاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا و َك ِر َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بطنهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kثرت لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزوج فالن فالنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوت
.اءkk k k k k k k k k k k k إهنا لكرش:واحيkk k k k k k k k k k k kة النkk k k k k k k k k k k kدلو املنتفخkk k k k k k k k k k k kال للkk k k k k k k k k k k k k k k k kىت يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ح.رتني والبطنkk k k k k k k k k k k k k k k k kخمة اخلاصkk k k k k k k k k k k k k k k k k ض:اءkk k k k k k k k k k k k k k k k kان كرشkk k k k k k k k k k k k k k k k kوأت
k.ذلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف ك،رش فالنkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تك:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد الوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوإذا تقبض جل
ولكن مما يسرق القوم يأكل وإن أبا َك ْرشاء ليس بسارق
"ال نريد: قال اهلل عز وجل،ًور أيضا
ُ الش ُك
ُّ وهو، عرفان اإلحسان ونشره ومحد موليه: الشُّكر:شكر
."ًمنكم جزاء وال ُش ُكورا
173
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k kري ويكفيkk k k k k k k k k k k k k k k k kالعلف اليسkk k k k k k k k k k k k k k k k kمن بkk k k k k k k k k k k k k k k k kا يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k م:دوابkk k k k k k k k k k k k k k k k kكور من الk k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّش
ومkkزل القkkإذا نkk ف،ة اللنبkkد قلkkه بعkkزر عليkk فتغ،رعىkkل أو مkkاً من بقk يب حظkkيت تصkkات الkk ِكرةُ من احللوبk وال َّش
ِ كk
رت ِ k وش.زمkkكْرة جk ون شkk وإهنم ليحتلب،ومkk َكر القk أَ ْش:لkkدرت قيkkل فkkيئاً من بقkkاب نعمهم شkkنزالً وأصkkم
َ
: قال،ًاحللوبة ش َكرا
: قال، الشكر: واجلميع، قضبان غضة خترج بني القضبان القاسية، ومن النبات ما ينبت من ساق الشجر، ما ينبت بني الضفائر:والشَّكري من الشعر
.ريكنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خمالط:ُ ْركةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّشk. ظلم عظيم: ْركk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ِّش:ركkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش
.ًريكاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل تَشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kركت النعkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري النعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:راكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ِّش
: قال، األقدام والقوائمk أخاديد الطريق الواضح الذي َتْل َحبُه:والشََّر ُك
174
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وة لألبkَرك بني اإلخkر فأَ ْشkا عمkى فيهkيت قضkرتكة الk
َ ة املُشk كالفريض، وكل شيء كان فيه القوم سواء فهو ُم ْشَتَر ٌك، الناس فيه ُشَركاء، أي،والطريق ُم ْشَتَر ٌك
: قال،ً والذي ينصب للحمام أيضا،ٌ َشَر َكة: الواحدة، حبالة يرتبك فيها الصيد:والشََّرك
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالر ْش
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان أحسب أهل زمانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك.ابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك احلس ِّ وعلى يزيد
. الذراع:والر ْشك
ِّ ،الرشك
ِّ كان معه حبالة يذرع هبا األرضني فغلب عليه:ويقال
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k وش وال َفْيش أيضkْ k k k k k k k k k k k k k k ال َك: وهي،خمةkk k k k k k k k k k k k k k لة الضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الفيشk:ُلةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َك ْو َش:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تعمالت كشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش ك ل مس،ك ش ل
.ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k على مث: أي،ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكْل هk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا على َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املث:كْلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّش
،اق أزواجkk والغسk،كْل احلميمkذاب على َشkkرباً من العkkكل ضkين بال ّشkk يع."كْلِ ِه أزواجkر من َشkk "وآخ:زkkل وعkkه جkk وقول،هkkه يف حاالتkk مثل: أي،ْل فالن
ُ كkوفالن ش
.وانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أل:أي
،ذاkkون كkkكْلةٌ من لk ه ل ُشkk إن في:وانkkك من األلkkري ذلkkول يف غkk وتق،هkkكل لونk د أَ ْشkk قkهk كأن،ربةkkواد محرة وغkkع السkkون مkk أن يك:ل والغنمkkوان اإلبkk َك ُل يف ألk واألَ ْش
بدجلة حىت ماء دجلة أَ ْش َك ُل فما زالت القتلى متور دماؤها
:وقال
175
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الجيج
ِ مناخر العجرفيات امل أشكل خملوطاً تقمصه َ ينفخن
َ
.ريهنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kن يف سk الاليت يلجج:املالجيج
َْ َ
كال
ْ األشكال دون األَ ْش
ُ وختلج
:وقول أيب النجم
.اهبهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وافقه وش: أي،ورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا ذاك من األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا َك َل هk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َش
.روهkk k k k k k k k k k k kدة وهو مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوائم وإطالق واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k حتجيل ثالث ق:رسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kكال يف الفk k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّش
ِ والش
. ظاهر الطفطفتني من لدن مبلغ القصريى إىل حرف احلرقفة من جانيب البطن:اكلتان ّ
176
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: أي،ت منه
kُ نَ َك ْشته ون َك ْش. والفراغ منه، شبه األيت على الشيء:ْش
ُ النَّك:ن ك ش مستعمل فقط نكش
. وفرغت منه،أتيت عليه
k.استنهد
ْ : أي،ش
َ واسَتْن َك
ْ
الكاف والشين والفاء معهما
،فkk أكشk: والنعت.اءم هباkk يتش،ًعداkkعريات نبتت صkkانت شkk ورمبا ك،يةkkاص الناصkkرة يف قصkk دائk:فةkوال َك َش
.فت كِشافا
ْ وقد َك َش، الناقة اليت يضر هبا الفحل وهي حامل:وف
ُ وال َك ُش
k.هkk k k k k k k k k k ىت خترج رباعيتkk k k k k k k k k k ح: ال:ولkk k k k k k k k k k هم يقkk k k k k k k k k k وبعض.هkk k k k k k k k k k k k k k k و مل خترج رباعيتkk k k k k k k k k k k k k k k ول،ًاk k k k k k k k k k k k k k k kار كبشkk k k k k k k k k k k k k k k ل صkk k k k k k k k k k k k k k k ىن احلمkk k k k k k k k k k k k k k k إذا أث:كبش
.ت
ْ بَّ َكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بَّكْتُها فتشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َش،تبكتk
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها يف بعض فاشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابعي بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْت أص
ُ بكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َش:بكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش
177
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.باكةkk k k k k k k k kة شkk k k k k k k k kل طائفkk k k k k k k k k ك،واريkk k k k k k k k kنعة البkk k k k k k k k kل على صkk k k k k k k k k k k k kيت جتعkk k k k k k k k k k k k kة الkk k k k k k k k k k k k kبة احملبكkk k k k k k k k k k k k kيء كالقصkk k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k kم لكkk k k k k k k k k k k k k اس:بّاكk k k k k k k k k k k k kوال ُّش
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k باك البصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k كنح، وال تنبت،بخةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت بسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع من األرض ليسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مواض:باك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّش
ِ k k k k k k k k ك ويب ِش
.ًكاkk k k k k كاً وبَشk k k k k k k kك بَ ْش َْ ُ k k k k k k k k وهو َيْب ُش،وائمkk k k k k k k k خفة نقل الق:ريkk k k k k k k kك يف الس
ُ k k k k k k k k البَ ْش:كkk k k k k kبش
.ريعةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س: أي،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدين والعمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َكى اليk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة بَ َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوام
ُمهk يَ ْك ِشkمهk و َك َش.م واجلدعk ابتاله اهلل بال َك ْش: يقال. وال َك ْش ُم واجلدع امسان يف قطعن األنف. الفهد: ال َك ْش ِمk: ش ك م مستعمالت كشم، ك م ش،ك ش م
178
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ،جمزوم ،إن وصف بkه ذكkر من الkدواب فهkو القصkري الصkغري الkذكر .وإن وصkف بkه األنkثى فهي الصkغرية الضkرع ،وهي :كمشkة k.ورمبا كkان الضkرع
وال َك ْم ُ
كِ ٍ
ماش مل يقبضها kالتوادي يعس جحاشهن إىل ضروع
الت kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوادي :مجع التوديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وهي خش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبة تع kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرض مث تش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد على الطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيب.
الش ْك ِم
منه الثواب وعاجل ُّ أبلغ قتادة غـري سـائلـه
يعين :النعم.
الكkkراضَ .كَرض kkوا كِراض kاً ،وه kkو جنب يتحلب kعن kkه م kkاؤه فيمص kkل.
ك ر ض ،ركض ،ضkkرك .مس kkتعمالت ك kkرض :ال َكkkريض :ضkkرب من األق kkط ،وص kkنعتهِ :
ِ
والكراض :ماء الفحل ،قال:
179
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الوا هيkk فق،نتهمkk دواب لكثرته على ألسkk تعملوه يف الkk مث اس،هkk رب جنبيها برجليkk ض دابته يض
ُ ر ُكkْ k وفالن َي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دي الدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارس من معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k موضع عقيب الف:اِنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والَ ْمَركض
ِ k كاض،طرابkk االضk:اضk ِ
طرابkk حىت جعل للطري يف اض،اة إذا ذحبتkk والش،طراب الولد يف البطنk ُ kواال ِرتك
.طرياهنا
.ريكةkk k k k k k k ض:رأةkk k k k k k k k k kال للمkk k k k k k k k k k وقلما يق،الkk k k k k k k k k kوء حkk k k k k k k k k kائس اهلالك بسkk k k k k k k k k k الب:ريكk k k k k k k k k k kض
ّ ال:ركkk k k k k k k ض
.ًضرا َكة
َ ض ُرك
ْ َضُرك ي
َ :والفعل
180
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ْنك وإنkض
َ وkkا مل يكن حالالً فهkkل مkk ك:"ًْنكاkض
َ ةkkه معيشkkإن لkkز "فkkل وعkkه جkkر قولkk ويفس.يقkض
ِّ ال:ك
ُ ْنkض
َّ ال
: قال.ضْنك عيشة
َ وقد.كان موسعاً عليه
ك خيري بني السيف واألسد ٍ ضْن َ لقد رأيت أبا ليلى بـمـنـزلة
k.نوك
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض َ ِنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ْ ك فهو َم ُ ،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الزك:ناك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ُّ وال
.ناكkk k k رأة ضkk k k ناك وامkk k k k k رجل ض،هkk k k k kثى فيkk k k k kذكر واألنkk k k k kتوي الkk k k k k ويس،ديدkk k k k k املوثق اخللق الشk:ناك
ُ k k k k kض
ِّ وال
.لبة اللحمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارة صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنزة تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مكت: أي،ناكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة ِضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام
.ضْنأَ َكة
ُ : واملرأة، اللحمk وهو الصلب املعصوب،ضْنأ ٌَك على بناء فعلل مهموز األلف
ُ ورجل
181
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
َك َمْتهk k ص
َ و.ديدة حبجر أو حنوهkk kدمة شkk k ص:ُْمة
َ كk k ص
َّ ال:كمkk kتعمالت صkk k م ص ك مس، ص م ك،ص ك م
.هkk k k أك مثلkk k k وازم،ولkk k k ال والفحkk k k من الرجkرفت فيه الغضبkk k k إذا ع،عرkk k k وزن اقشkk k k ب، َمأ َّكk k k ص
ْ ا:مكkk k kص
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
.ظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلنب يف الغلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فص،ثرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kماك اللنب إذا خ ْ وا
دk َك َس:الkk ويق.ًداkkار كاسkk ص:يءkkد الشk وتك َّس.دةkkوق كاسkk وس.اقkkاد خالف النَّفk
ُ k ال َكس:دkkتعمالت كسkk د س ك مس، س د ك، د ك س، ك د س،ك س د
.َّس
ٌ دkk k k k k k k k k k k k k k k kس ُم َك
ٌ ْدk k k k k k k k k k k k k k k k ُك:الkk k k k k k k k k k k k k k k k يق.عkk k k k k k k k k k k k k k k kا جيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مk:دراهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام ومن الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس من الطع
ُ ْدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُك:دسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
: قال، كأنه يتكبب إذا مشى، مشي للخيل كمشي الوعول:والتَّ َكدُّس
182
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ريعkk k k k k k k k k k رفيق به س: أي،الرمحkk k k k k k k k k k k k k k k ِد ٌك بk k k k k k k k k k k k k k k وإنه َس.دهkk k k k k k k k k k k k k k k خفيف العمل بي: ِد ٌكk k k k k k k k k k k k k k kورجل َس
ِ k k k k k k ريت بقي مسkk k k k k k k k k إذا أج،اkk k k k k k k k k ذي جييء يف آخرهkk k k k k k k k k ال:لkk k k k k k k k k من اخلي،ةkk k k k k k k k k خفيفk، َكيتk k k k k k k k k وال ُّس
.ًكتاk ُ ُْ
.اkk k k k ذلك فصل ما بينهمkk k k k k k يريد ب،تني من غري تنفسkk k k k k k تنفس بني نغم:ول األحلانkk k k k k k من أصk:ْت
ُ كk k k k k kوال َّس
183
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
وال ُّسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكْتة :كل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء أُ ْسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك َ
ت به صيب أو غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريه.
ت بعد االفتتاح سكْتَةً ،مث تفتتح القراءة ،فإذا فkkرغت من الفاحتة والسك ِk
ْتتان يف الصالة kتستحبان ،أن تَ ْس ُك َ َّ
ت من
ك س ر ،ك ر س ،س ك ر ،ر ك س مستعمالت كسkرَ :ك َسْ kرته فانكسkر .وكkل شkيء يفkرتُ عن أمkر يعجkز عنkه ،يقkال فيkه :انكسkر ،حkىت يقkالَ :ك َسْ kر ُ
و َك َس kر الطkkائر ُك ُس kوراً ،فkkإذا ذكkkرت اجلنkkاحني قلتَ :ك َس َkر جناحيkkه َك ْس kراً ،وذلkkك إذا ضkkم منهمkkا شkkيئاً
184
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال،الفعل غالب
.رk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلب امل ْك ِسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه لصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن:ديدةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقي على الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ود والرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال للعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
ِ إنه جليد املك: ويقال للشيء الذي يكْسر فيعرف بباطنه جودته. أصلها حيث يكْسر منه أغصاهنا وشعبها:ْسر الشجرة
: قال،ْسر ِ
َ ُ َ ُ ُ ومك
ْس ِر ِ من فرعه ماالً وال املك ومل يعتصـرkفمن واستبقى
َ
.دتهkk k k k k k k k k k k k kد أفسkk k k k k k k k k k k k kاءه فقkk k k k k k k k k k k k kرت مkk k k k k k k k k k k k kرع إذا عصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ألن الف،درهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومل يك،طنعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا اصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kد مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مل يفس:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kيق
ِ
.ورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكسk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو من اجلزور والشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k العض:رk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والك ْس
.األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب
.ها إىل بعضkk k k k k k kممت بعضkk k k k k k k إذا ض،ةkk k k k k k k راس ثالثkk k k k k k k وذات أك، نْيk k k k k k k k k k k قالدة ذات كِ ْر َس:الkk k k k k k k k k k يق.حkk k k k k k k k k k د والوشkk k k k k k k k k kراس القالئkk k k k k k k k k k رس من أكkْ k k k k k k k k k kوالك
ِ
.لطانkk k k k k k k k k k k كُْر السk k k k k k k k k k k k و ُس،ك ُْر املالk k k k k k k k k k k و ُس،رابkk k k k k k k k k k k كُْر الشk k k k k k k k k k k k k k k k k ُس:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k كْر ثالثk k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُّس.حوkk k k k k k k k k k k k k k k k نقيض الص:ك ُْرk k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُّس:كرkk k k k k k k k k k k k k k k k س
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرمي اخلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حمرم كتح،وث واآلسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر والكشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ من التمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب يتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش: َكُرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
185
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k راب احلبشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش،ذرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ُك ُْر َكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُّس
.كرانkk k k k k k k k k k k k k k k k kزال سkk k k k k k k k k k k k k k k k k ِّكري ال يk k k k k k k k k k k k k k k k k ل ِسkk k k k k k k k k k k k k k k k k ورج.كَْرىk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َك َارى و َسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وم ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكَْرى وقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرأة َسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام
.ق وحنوهkk k k k k k k k k k k داً للبثkk k k k k k k k k k k ل سkk k k k k k k k k k k ذي جيعkk k k k k k k k k k k داد الkk k k k k k k k k k k م السkk k k k k k k k k k k k k k k k اس:ك ُْرk k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس،رهkk k k k k k k k k k k k k k k k ق املاء ومنفجkk k k k k k k k k k k k k k k k دك بثkk k k k k k k k k k k k k k k k س:ك ُْرk k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
ِ وس َك
: قال أوس بن حجر. سكنت: أي،رت الريح تَ ْس ُك ُر
ساكره
ْ فليست بطلق وال تزاد ليايل يف طولـهـا
.وىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َّكر وهو من احللk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة من ال ُّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح:ُ َّكرةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُّس
.رهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kهم بكفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبه نكسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهم اهلل وهو شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أركسkافقونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملن
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدما جنا منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوارتكس الرجل فيه إذا وقع يف أمر بع
.ارىkk k k k k k k k k k هم نص:الkk k k k k k k k k k k k k k ويق،ابئنيkk k k k k k k k k k k k k kارى والصkk k k k k k k k k k k k k kوم هلم دين بني النصkk k k k k k k k k k k k k k ق:ُيّةkk k k k k k k k k k k k k kوالر ُكوس
َّ
وإن.هkk رتكس مكانkk ريان حواليه فهو يkk والث،داسkk در حني يkk ون يف وسط البيkk ذي يكkk ور الkk الث:اكس
ُ رkّ k وال
.ا ال ينبغيkk ل عمkk تثاق:ةkk ة رديئkk لغk،النةk k و َك ْس،لَىk kرأة َك ْسkk وام،ال ُنkk ل كسkk ورج.ًالk k ُل َك َسk k َل ي ْك َسk k َك ِس:لkk تعمالت كسkk مس، س ل ك، ك ل س،ك س ل
186
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ْس ُل ِ
َ أئن َكس ْلت واحلصان يك
ِ وفالن ال تُك. ال تكاد تربح جملسها:ْسال
: قال. ال تثقله وجوه ال َك َسل: أي،ْسلُه املكاسل ٌ وامرأة ِمك
ِ ْسل
املكاسال ِ قد ذاد ال يستَك
َْ
.زلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد فيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د الولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال يري:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،نزلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومل ي،امعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىن جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مبع، َلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأ ْك َس
.رkk k k k k k k k k k k k k k kري آجkk k k k k k k k k k k k k k kبيه اجلص من غkk k k k k k k k k k k k k k k ش،رkk k k k k k k k k k k k k k kاطن قصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أو ب،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه حائطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت ب ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا َكلَ ْسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:س
ُ الكْل:كلس
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو املقرمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kإذا طلي ثخينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فk، الت َّْمليسk:ْليس
ُ والتَّك
k.ْلكةk k k k k k k k k k k k k k k ُس:دةkk k k k k k k k k k k k k k k الواح.ابkk k k k k k k k k k k k k k kيت خياط هبا الثيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وط الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اخلي:لوك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع ال ُّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،ك
ُ ْلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َّس:لكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس
187
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فkkوي يقkkل جنم خkk لك،ًاkوم خيkkوت النجkk خ.اقطهاkkا ومسkk مغايبه: أي،اkk وتكنِس يف خماويه.اkkتمر يف جماريهkkيت تسkkوم الkk النج:" "اجلوار ال ُكنَّس:رهkل ذكkkه جkkوقول
رسk وف... وحشkاء والk الظب:اجلواري ال ُكنَّسk أراد ب:الk ويق.رىkار فال يkه أن خينس بالنهk وخنوس.هkه يف خويkه مقامk فكنوس،ًاkرف راجعk مث ينص،تديرk ويس،هkفي
.بkk k k k k k k kكن الغضkk k k k k k k k وس،رkk k k k k k k kكن املطkk k k k k k k k وس،ريحkk k k k k k k kكنت الkk k k k k k k k k k k س... كتkk k k k k k k k k k k س: أي،كنkk k k k k k k k k k k س.ةkk k k k k k k k k k kاب احلركkk k k k k k k k k k k ذه:كو ُنk k k k k k k k k k k k ال ُّس:كنkk k k k k k k k k k kس
.كkk k k k k k kري ذلkk k k k k k kا غkk k k k k k kراء وإمkk k k k k k kا بكkk k k k k k kك إمkk k k k k k kري ملkk k k k k k kبيت من غkk k k k k k k k k kكو ُن الkk k k k k k k k k k س: َك ُنk k k k k k k k k k k وال َّس.ًاk k k k k k k k k k k َك ُن أيضk k k k k k k k k k kو امل ْسkk k k k k k k k k k وه، املنزل: َك ُنk k k k k k k k k k kوال َّس
َ
.كانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الس:ْن
َ كk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّس
.راءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نزالً بال كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاناً مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك إنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إنزال: ْكىَنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُّس
الس ْك ِن مربوب
َّ يسقى دواء قفي ليس بأسفى وال أقىن وال سغـل
.اكنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و وديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ار تقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة والوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الوداع:ُكينةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
ه اهلل هلمkk جعل،اkkذين رفعkkوحني اللkkاض اللkk ورض،فراءkkارون الصkkة هkk وعمام،ىkkا موسkkه عصkkان فيkk وك،اءkkواريث األنبيkkابوت من مkkا يف التkk م:رائيلkkين إسkkكينةُ بkو َس
.رائيلkk ين إسkk ر لبkk ان الظفkk اح كkk إذا ص،رأس اهلرةkk ه رأس كkk ان فيkk k ك:لkk kال مقاتkk k وق.نkk kول احلسkk kذا قkk k ه،هkk kوهبم إليkk k قلk وتطمئن،ًداkk kه أبkk kرون عنkk k ال يف،ًكينةkk kس
. َك َنk k k َم ْس:ونkk k k وال يقول، َك َنk k k مَتَ ْس:الواkk k kه فعال فقkk k kتقوا منkk k kباهه إال أهنم اشkk k k kق وأشkk k k kة املِْنطيkk k k kل مبنزلkk k k k مفعي:كنيkk k k k واملس، ِكنيk k k kل املِ ْسkk k k kدر فعk
ُ k k k k مص:ُ َكنةk k k kواملَ ْس
.ًكيناk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ِم ْسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جعل: أي،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َك َن َج ْوفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأَ ْس، َكنَهُ اهللk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأَ ْس
.دلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه تعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فينة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذنب الس: ّكا ُنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُّس
188
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
َ نَ َّك: وإذا مل يلحق الفرس باخليل قيل. األَنْكاسk واجلميع، املقصر عن غاية النجدة والكرم:ْس من القوم
: قال.س ُ والنِّك
َّ إذا
نكس الكاذب احملمر
ٌ k k k k k k k k k k k kكاً فهو نا ِسk k k k k k k k k k k k k k k k k kك نَ ْس
.ك ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kك َيْن ُس
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k نَ َس.ادةkk k k k k k k k k k k k k k k k k العب:ك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k النُّ ْس:كkk k k k k k k k k k k k k k k kنس
:ينkك" يعk "أو نُ ُس:لk وقوله عز وج،هk دم يهريق: أي،كk من فعل كذا فعليه نُ ْس: تقول، الذبيحة:ك
ُ ُّس
ْ والن
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاملْن ِس
.ائكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي فيه النسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوضع ال:ك
َ
.َّسك نفسه
ْ الن:واملَْن َسك
.ًوفاk k k k k k k ف يف وجهي وعبس ُك ُسk k k k k k k k k k k َك َس.وء احلالkk k k k k k k k k k ابس من سkk k k k k k k k k k ع:هkk k k k k k k k k k ف الوج ِ
ُ k k k k k k k k k k kورجل كاس
189
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٌ kرياً فهو كِ ْسkkعاً كبkkان واسkkإذا كkk ف،وفkk أو قطعة قطن أو ص،حابkk قطعة سk:ُ َفةkوالك ْس
قط منkk ولو س،ف ِ
.ف ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانب فهو ك ْسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kماء جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالس
190
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
دون فيهkkذي يزيkk يسمون العام ال. يقومون بذلك كسور حساب السنة،ً جيعلونه تسعة وعشرين يوما،ًيوما
: أي،ديkkكب على يkk اسk:ونkk وأهل املدينة يقول،اكبkk ودمع س.ببتهkk ص:كبkk َكْبت املاء فانسk َس:كبkkس
.ببkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاص
كبkkذي يسkkان الkk املك،الkk يق:ُكْبةkرود الطبابة من األرض وال َّسkkقى منها كkkردة العليا اليت يسkk الكk:ُكْبةkوال َّس
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k في
وبk وهي خرقة تق،هkk منkُكبةk ال َّسkت َّقتkُ واش،ةkkاء من الرقkكْب مkاب رقيق كأنه َسk ضرب من الثي:ْب
ُ والسك
َّ
بَ َك ٍة من حديد كأهنا شقk kرغ يف ِم ْسkk ذاب فتفkk تk،ةkk ذهب والفضkk من الkَبيكةk kك ال َّس
َ بي ُكkk ك تَس
ُ ْبk k ال َّس:بكkk س
.قصبة
191
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال. ألنه يستنقصه، ومنه اشتقاق امل ّكاس، انتقاص الثمن يف البياعة:ْس
ُ املَك: م س ك مستعمالت مكس، س م ك،م ك س
ْس درهم ُ ويف كل ما باع امرؤ َمك ويف كل أسواق الـعـراق إتـاوة
.اسkk k k k k k k k k k k k k k k kس الن ِ ْاس مَيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورجل م ّك.وب الثمنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k درهم بعد وجkانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نقص:أي
ك
ُ ٌ
. احلوت:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kماء يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرج يف السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب:ُم َكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
.نبلةkk k k k k k k k k k k k kرج السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدمها القمر من بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k نزل بأحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kان يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k كوكب:ماكانk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ِّس
.موكاتkk k k k k k k k k k املس:ةkk k k k k k k k k k k k k kول العامkk k k k k k k k k k k k k k وتق." ... بعkk k k k k k k k k k k k k k ّمكات السk k k k k k k k k k k k k k k "اللهم رب امل ْس:وعن علي
ُ
.ابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اإله:ك
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امل ْس:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مس
َ
192
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.وارkk k ان السkk k اء مكkk k دي النسkk k اج يف أيkk k ورة من العkk k أس:ذبلkk k وال،كةkk k َمس:دةkk k الواح.ذبلkk k ال:ك
ُ k k kوامل َس
َ
.ام الغنمkk k k kه أمkk k k kه ومتعاعkk k k kراعي طعامkk k k k الkهk k k kل عليkk k k k كبش حيم:رازk
ُ k k k k k وال َك.قkk k k k kرب من اجلوالkk k k k k ض:ر ُزkْ k k k k k ال ُك:رزkk k k k kتعمالت كkk k k k k ر ك ز مس، ز ك ر،ك ر ز
: قال رؤبة،ً كرزيا: الذي يسميه الفرس، العيي اللئيم:وال ُكَّر ُز من الناس
.اءونkk k ّ َز َك ِري:عkk k ويف اجلم،اوانkَ k k ّ و َزكري،اءانkk k ّ َز َك ِري:ةkk k ويف التثني،اء باملدkk k k زكري:اتkk k k ع لغkk k k ا أربkk k k ّه ويف َز َك ِريkk k k نت حالkk k k يب إذا عظم وحسkk k k وَتَز َّكَر بطن الص
.ونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ زكريَّيk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف اجلم،انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k زكريّي:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف التثني،زةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رح اهلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بط،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّوزكري
193
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k.دنيونkk k k k k k k k k k k k k k k k دنيان ومkk k k k k k k k k k k k k k k k وم،دينkk k k k k k k k k k k k k k k k م:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k مث، َز َك ِريُّونk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ َز َكري:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويف التثني،ريk
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ و َز
ِ k k k k k k k k k k k َز َك ِري:ةkk k k k k k k k k k k k k k k ويف التثني،اءkk k k k k k k k k k k k k k kف اليkk k k k k k k k k k k k k k k وختفي،فkk k k k k k k k k k k k k k kرح األلkk k k k k k k k k k k k k k k بط،ريkk k k k k k k k k k k k k k kوزك
.اءkk k k k k k k k k k رح اليkk k k k k k k k k k رون بطkُ k k k k k k k k k k َز َك:عkk k k k k k k k k k ويف اجلم،انk
: قال ذو الرمة، صوت خفي من بعيد ك ِر ْكز الصائد إذا ناجى كالبه:كز
ْ الر
ِّ :ركز
ِ واملر
.اkk k k k k k اهنا عنهkk k k k k k kاير ورقها وأغصkk k k k k k k k kاقاً وقد تطkk k k k k k k k kرى سkk k k k k k k k k أن ت:يشkk k k k k k k k kابس احلشkk k k k k k k k kز من يkُ k k k k k k k k kتك ُْ
.ربحوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروا أال يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k موضع أم:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز اجلنkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ وم ْر
َ
.الkk k k k k k k k k k إذا وجد بغتة فقد أنkk k k k k k k k k k k k k k k ف،هkk k k k k k k k k k k k k k k ان خيرج منkk k k k k k k k k k k k k k k دن إذا انقطع ما كkk k k k k k k k k k k k k k k ز املعkَ k k k k k k k k k k k k k k kوأ َْر َك
. ركيزة: الواحدة،وركَِز ِ َّ
ُ ما غرس من األشجار:والركائ ُز
194
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ه املالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وملا حيرز ب،زهkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِذي يكنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم للمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:زkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نkْوال َك
.دقيشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعن أيب ال،ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مألهتا ج: أي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز القربkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kددت َكْنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوش
k.نزة اللحمkk k k k k k k k k k k ه املكتkk k k k k k k k k k k ىن بkk k k k k k k k k k k ويع.ةkk k k k k k k k k k k از إال للناقkk k k k k k k k k k k k k k kال الكنkk k k k k k k k k k k k k k k k اد يقkk k k k k k k k k k k k k k k k وال يك،يز اللحمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k وكنk،ز اللحمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k ِل ُمكْتَنkk k k k k k k k k k k k k k k k ورج
.ازkk k k k k k k k k k k k k k k k االكتن:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k والفع،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k ر وأوعيkk k k k k k k k k k k k k k k k k kتاء يف قواصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ز للشkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يُكَْتَنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التم:يزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َكن
.رفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء حمدد الطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالغرز بشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنك.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز بأنفهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة تنكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلي:زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنك
.هkk k k k k k k k ة رأسkk k k k k k k k ه لدقkk k k k k k k k ه من أنفkk k k k k k k k رف ذنبkk k k k k k k k اد يعkk k k k k k k k ال يك،هkk k k k k k k k k k k k ز بأنفkَ k k k k k k k k k k k k إمنا َيْن ُك،هkk k k k k k k k k k k k ات ال يعض بفيkk k k k k k k k k k k k رب من احليkk k k k k k k k k k k k ض:ازkk k k k k k k k k k k kوالنَّ ّك
: قال. ون َك ْزته أنا،ً والبئر أيضا. غاض: أي،ًون َكَز البحر نُ ُكوزا
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه إزكانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k أزكنت:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق.يبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالظن فتصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئاً بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزكِ َن شkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ أن ت:ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا ِإلزك:زكن
.ينkk k k k k k k k k k k k k k k k kهُ مkk k k k k k k k k k k k k k k k kَذي َزكِنkk k k k k k k k k k k k k k k k kل الkk k k k k k k k k k k k k k k k kه مثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت من ِ
ُ َزكْن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبت منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه إذا حسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت من
ِ
ُ و َزكْن
195
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k kهُ بغري ما رأى فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ َنَز:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوء القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س: الن َّْز ُك:زكkk k k k k k k k k k k k k k k k k ن
: قال،َ وي ٌد َك ْزماء،أكزم
ُ أنف: تقول. وقصر يف األصابع شديد، قصر يف األنف قبيح: ال َكَز ُم: ز م ك مستعمالت كزم، ز ك م، ك م ز،ك ز م
196
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ر وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من التمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكتل:زةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزة واجلمkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkْ ال ُك:زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكم
: قال، فإذا أشرف ذلك املوضع من الظهر فهو أَ ْكتَد، ما بني الثبج إىل منصف الكاهل من الظهر: ال َكتَ ُدk:ك ت د مستعمل فقط كتد
.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د ُر يف كkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َك.دورةُ يف العيش واملاءkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُك،ونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْد َرةُ يف اللk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ وال
.ارةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر األرض املثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خمة من مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة الضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القالع:ُدرةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َك
َ ،ةkk k k k k k ّ ُك ْدري:الواkk k k k k k ق، ْدراءk k k k k k بوا نعت ال َكkk k k k k k k k kإذا نسkk k k k k k k k k ف،ونkk k k k k k k k kدراء اللkk k k k k k k k k فهي ك،هkk k k k k k k k kرب منkk k k k k k k k k ض:اkk k k k k k k k kةُ من القطk k k k k k k k k وال ُك ْد ِري
.ةkk k k k k k ّ ُجونيk:ةkk k k k k k ّوللج ْوني
k.بوا عليهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ىت انصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاالً حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاءوا أرسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:ومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوانك
197
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رة إىل مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة من البصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريقي مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق بني طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k طري:د ُرkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ واملْن
ُ
.درkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ د بن املْنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد حممkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:د ُرkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ واملْن
ُ ُ
.ًزرهم زراkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وي،ًرداkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ُدهم َكkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يَ ْكk.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدو يف احلملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ر ُدkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ ال:ردkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
ضربناه فوق األنثيني على ال َك ْر ِد وكنا إذا القيسي نـب عـنـوده
:وقال
:قال جرير
.ًوداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ ُر.كنواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدءوا وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:ومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد القkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ ور
َ
198
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الر ُكودا
َّ املطعمني اجلفنة
.ه َد َر ُكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ففيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بك:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة والطلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراك احلاج
ُ ْإد:َّر ُك
َ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:درك
.وحشkه الk وحلاق،رسkري الفkذلك يف جk وك،دkر واحkداً إثkاً واحk تباع: أي،ًداركاkاً متkاً دركkه طعنk يطعن،يءkل شkه على بعض يف كkيء بعضkاع الشk إتب:والدِّراك
.اkk k k k k k k k k k kاجتمعوا فيهkk k k k k k k k k k k رهم أوهلم فkk k k k k k k k k k k أدرك آخ،داركواkk k k k k k k k k k k k k k ت: أي،"ًاk k k k k k k k k k k k k k k kا مجيعkk k k k k k k k k k k k k k k kوا فيهkk k k k k k k k k k k k k k k kىت إذا أداركkk k k k k k k k k k k k k k k k "ح:اىلkk k k k k k k k k k k k k k k kال اهلل تعkk k k k k k k k k k k k k k k kق
.ةkk k k k k k k k k وس العربيkk k k k k k k k k kر القkk k k k k k k k k kه وتkk k k k k k k k k ل بkk k k k k k k k k kا يوصkk k k k k k k k k اً مk k k k k k k k k k k k k k وهي أيض،ةkk k k k k k k k k k k k k kع يف الفرضkk k k k k k k k k k k k k kيت تقkk k k k k k k k k k k k k kوتر الkk k k k k k k k k k k k k kة الkk k k k k k k k k k k k k k حلقk:ُ ةk k k k k k k k k k k k k kَّر َك
َ والد
.كkk k k k k k k kباه ذلkk k k k k k k kو وأشkk k k k k k k k فع:لkk k k k k k k kاكن مثkk k k k k k k kدمها سkk k k k k k k kان بعkk k k k k k k k k k kه متحركkk k k k k k k k k k kق فيkk k k k k k k k k k kا اتفkk k k k k k k k k k k م:ةkk k k k k k k k k k kوايف واحلروف املختلفkk k k k k k k k k k kدار ُك من القk
َ k k k k k k k k k k kَواملُت
ُ وا ِإل
ال علم: أي،رةkkوا علم اآلخkk جهل:رة" أيkk ل أ َْد َر َك علمهم يف اآلخkk "ب:نkk عن احلس،لkk ز وجkk ع:هkk وقول،ينkk ف: أي،يءkk ذا الشkk أ َْد َر َك ه..يءkkاء الشkk فن:دراك
.دميkk k k ق: أي، ٌدk k kِ ذيخ كال.بعانkk k k من ُكىَن الضk:دةkk k kَو َكلkk k k أبk:دkk k kتعمالت كلkk k k k د ل ك مس، ل ك د، د ك ل،ا ?ك ل دkk k k kدال والالم معهمkk k k kاف والkk k k kاب الكkk k k k?ب
ِ َد َّكk k k k k k k k k k k k k k k k َ وهم يت،زهمkk k k k k k k k k k k k k k k k لطان من عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذين ال جييبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َالد َكل
.لطانkk k k k k k k k k k k k k k k k لون على الس َّ :لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدك
َ
.ًداkk k k k k k k kوه ل َكkk k k k k k k k د فkَ k k k k k k k k ولَ ِكk.ًديداkk k k k k k k k اً شk k k k k k k k زق لزوقkk k k k k k k k زج ولkk k k k k k k k k k k k ل: أي،ًداkَ k k k k k k k k k k k كkَ َل لkk k k k k k k k k k k k إذا أك.ًداkk k k k k k k k k k k كkَ َه لkk k k k k k k k k k k kيء بفيkk k k k k k k k k k k kد الشkَ k k k k k k k k k k k k لَ ِك:دkk k k k k k k k k k k kلك
199
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kره عن حبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرك قشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنبل حىت انفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دلكت الس:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دل
ِ ودلَ َك
.ًاk k k k k k ماء أيضkk k k k k k k دُّلوك زواهلا عن كبد السkk k k k k k k k kال إن الkk k k k k k k k k ويق،ربتkk k k k k k k k k غ:ًاk k k k k k k k k مس ُدلُوكkk k k k k k k k kت الش َ
ُ َّدلkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وامل
.دَّلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kديد الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش:ك
ُ
: قال، البغل والفيل:ً ال َك ْو َد ُن وال َك ْو َدينّ أيضا: ن ك د مستعمالت كدن، د ك ن، ك ن د،ك د ن
ِ
دردي:ديونkk الك:ريرkال الضk ق.ديونkk خيلط به الزيت فيسمى ك: ويقال. دقاق الرتاب على وجه األرض ودقاق السرجني جيلى به الدروع وحنوهاk:والك ْد َي ْو ُن
.زيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال
.وبkk k k k k k k k k k k k k k و َكتِنَت أص، ة يف ال َكنَتkk k k k k k k k k k k k k k و لغkk k k k k k k k k k k k k k وهkٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدناً فهي َك ِدنkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدن َكkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كk ْ ل تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k افر اإلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مشkدنَتkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َك
ِ نةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإهنا حلسk،رية اللحمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كث: أيk،ةkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأة ذات كِ ْدنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام
. ذات حلم: أي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الك ْدن
وال وطاب لبون احلي والعلب مل تغن كِدنتها اإلبقار زامـلة
200
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
يصف ناقة مل حيمل عليها اإلبقار وهي زاملة فيمحق شحمها وحلمها.
ود :الكفور للنعمة ،وقوله عز وجل" :إن اإلنسان لربه لَ َكنُود" .يفسر بأنه يأكل وحده، كند :ال َكنُ ُ
ويضرب عبده ،ومينع رفده.
والد َك ُن مصدران لألَ ْد َكن ،وهو لون يضرب إىل الغربة kوالسوادَ ،دكِ َن يَ ْد َك ُن َد َكناً. الد ْكنة َّ
دكنُّ :
ُّ
والد َّكا ُن فعال ،ومجعهَ :دكاكني .و َد َّكْن ُ
ت ُد ّكانا ،أي :اختذته.
نكد :النَّ َك ُد :اللؤم والشؤم ،وكل شيء جر على صاحبه شراً فهو نَ َك ٌد ،وصاحبه :أَنْ َك ُد نَ ِك ٌد.
ْدى َونُ ُكد.
ورجال نَك َ
ْد :قلة العطاء ،وأال يهنأه kمن يعطاه ،قال: والنُّك ُ
ف د ك مستعمل فقط فدك :فدك :موضع باحلجاز ،مما أفاءه اهلل تعاىل على رسوله حممد صkkلى اهلل عليه
وآله وسلم.
ك د ب ،ك ب د مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمالن فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kط كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدب :الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدب :الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدم الطkk k k k k k k k k k k k kري ،وقkk k k k k k k k k k k k kرئ" :بkk k k k k k k k k k k k kدم َكkِ k k k k k k k k k k k k kد ٍب"k.
األكباد مجع كِبَد ،وهي اللحمة السوداء يف البطن .والكبد ،يذكر ويؤنث ،قال:
ُ كبد:
... ... ... ... ... ... هلا كبد ملساء ذات أسرة
201
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
k."ديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِده على َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "وض: ويف احلديث،ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمى كبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهر يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعه من ظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوموض
.ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَد َكبkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِد َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،دkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِع ال َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد موضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الناهk:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواأل ْكب
E.دEEEEEEِ ال َكبkةk k k k k k k k غليظ:ُداءkk k k k k k k kوس َكْبkk k k k k k k k وق.وسkk k k k k k k kد القkk k k k k k k kهم على كبkk k k k k k k k k k kع السkk k k k k k k k k k kها حيث يقkk k k k k k k k k k kو مقبضkk k k k k k k k k k k وه،وسkk k k k k k k k k k kد القkk k k k k k k k k k k كب:دkُ k k k k k k k k k k kِوال َكب
:قال
.دهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ َكب:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قي،دkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِر املاء بال َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا أض.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِذ يف ال َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k داء يأخ:ادk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُكب
.اسkk k k k k k k k k k k k k k kد القرطkِ k k k k k k k k k k k k k k kِعه يف َكبkk k k k k k k k k k k k k k kهماً فوضkk k k k k k k k k k k k k k kتزع سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،طهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس:يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد كkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِو َكب
ومها،ويداء القلبkkذلك سkk وك،النعتkkا كkkغروا جعلوهkk إذا ص،ماءkkداء السkk و ُكَبْي،ماءkkد السkِ kِائر يف َكبkkق الطkk حل:الkk يق،طهاkkتقبلك من وسkkا اسkk م:ماءkkد السkkُ kِو َكب
.ماءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دات السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُكَبْي:همkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا هكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان رويتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنادرت
E: قال لبيد.د من أمرهمkٍ َ إهنم لفي َكب: تقول، املشقة:وال َكبَ ُد
قمنا وقام اخلصوم يف َكبَ ٍد أربـد إذkيا عني هال بكيت
.ومةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اقه يف اخلصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يش: أي،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د بعضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِهم يُكابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوبعض
ٍ بكابد
: قال، ركب هوله وصعوبته: أي.شديد ٍ kوكاب َد ظلمة هذه الليلة
َ
202
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k دواب تُكkk وال.ارkk دم احلمkk كك،أدىن الفمkk العض ب: ْدمk كkَ ال:دمkk تعمالت كkk م ك د مس، د م ك،، د ك م، ك م د،ك د م
.هkk تمكن منkk إذا مل تس،يشkk اد ُم احلشk
.فاؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اؤه وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذهب مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ره ويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون يبقى أثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تغ:ُدةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مk ْ ال ُك:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كم
k.لهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق غسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مل ين: أي،وبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار الثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد القصkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkَ وأَ ّك
.ًاداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلزن إكمkُدهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkَ أَ ْك.اؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتطاع إمضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزن ال يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هم وح:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkَ وال َك
ِ
.عkk k k k k k k k k k k k k ع الوجkk k k k k k k k k k k k k kعها على موضkk k k k k k k k k k k k k kع بوضkk k k k k k k k k k k k k k أو وج،احkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفى هبا من ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kخن فيستشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة تسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خرق:ُادةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالكم
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k م َدكمkُ د ُكkk k k k k k k k k k k k k k k k k kَ َد َكم ي.ه على بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k kر بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وكس،ه على بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء بعضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دق ش:د ْك ُمkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:دكم
ٍ على دم
وك أمرها لألعجل َُ
: قال، نقص لبنها من طول العهد: م َك َد ِت الناقة:مكد
. ما ثديها بناهد وال درها مباكد وال فوها ببارد:وقال بعض العرب يف صفة عجوز
203
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
هk إن:ريفkل الشk وللرج، عظيم ال َكرْت:يمkل اجلسkkال للجمk ويقk.طهk أوس: أي.يءk جوز كل ش: ال َكرْت: ر ت ك مستعمالت كرت، ت ر ك، ت ك ر،?ك ت ر
.كرانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k السkيةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ختلج كمشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ية فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مش:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكْت
: قال لبيد، ألن الظليم أقيم عنها فرَت كها، على ُت ُرك وترائكk وجتمع، بالرَّت كة والرَّت يكة وهي بيض النعامk ضرب من البيض مستدير شبيه:والرَّت ُك
.ادرهkk k k k k يل غkk k k k k k ألن الس،ديرkk k k k k k k k ومسي الغ.ًاk k k k k k k kهُ ناقعkk k k k k k kكkُ ويرت،يلkk k k k k k k kاء ميضى عنه السkk k k k k k k k مk:ُةk k k k k k k kوالرَّت يك
إذا محله على السري- ال لإلبلkk k يق- احبهkk k وأ َْرتكه ص،تزازkk k مشى يف اه: أي،ًاk k َرتَك البعري رتكان:كkk kرت
.السريع
: وهي قطعة من التمر قال الراجز، أعظم من اجلمزة:ُ ال ُكْتلَة:ك ت ل مستعمل فقط كتل
204
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.فة وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kواد بالشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k والس،البيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kدخان بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لطخ ال: ُ ال َكنَت:تعمالت كنتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن ت ك مس، ن ك ت،ك ت ن
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k درين األسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ودت من أكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس: أي.دوابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل الkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت جحاف ِ
ْ َو َكتن
205
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وادkkاض يف سkkاض أو بيkkواد يف بيkk س،هkkيء مثلkk وكل ش.به وسخ يف املرآةkk وش.رة يف العنيkkبه وقkk شk:ةkkوالنُّ ْكت
.ت ِ ِ
ٌ اكkk k k بعري به ن:الkk k k k k يق،هkk k k k kرف كركرتkk k k k k وهو أن َيْن ُكت مرفقه ح،احزkk k k k kبه النkk k k k kالبعري شkk k k k kاكت بkk k k ّوالن
.افkk k k k k k k k ع على أكتkk k k k k k k k وجتم،ؤنثkk k k k k k k k ف املنكب تkk k k k k k k k ريض خلkk k k k k k k k k k k k عظم ع:فk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k ال َكت:فkk k k k k k k k k k k kتعمالت كتkk k k k k k k k k k k k ف ت ك مس، ك ف ت،ك ت ف
k.ةkk k k k k k k k k k ة قبيحkk k k k k k k k k k وهي خلق،هkk k k k k k k k k k ط كاهلkk k k k k k k k k k اه على وسkk k k k k k k k k k k k k k kمت كتفkk k k k k k k k k k k k k k kذي انضkk k k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k k k وه،فkk k k k k k k k k k k k k k kدر األكتkk k k k k k k k k k k k k k k مص:فk
ُ k k k k k k k k k k k k k k kَوال َكت
ِ
.رkk k k k k k k k k k k kدمها إىل اآلخkk k k k k k k k k k k k kد أحkk k k k k k k k k k k kوين يشkk k k k k k k k k k k kودين أو حنkk k k k k k k k k k k k k k k k k kر عkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kو أسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ل والقتبkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاق يف الرحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وث:افkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوالكت
.ًيئاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه من خلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم جناحيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه يضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كأن.ريانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب من الطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكتَف
206
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.دة باهلاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتوي أجنحتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري وتسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أول م:ا ُن من اجلرادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُكْتف
فملئ من عوف بن كعب سالسله ًك النعمان بالناس حمرمـا َ َوإذا َفت
.رهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فتك هبم فأس:أي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َك َفتان
.واتkk اء وبطنها لألمkk ظهرها لألحي:ات األرضkk وكف.دةkk دان يف شkk ريان كاحليkk دو والطkk ات من العk ِ
ُ k والكف
.رkk k k k k k k k k k يقص: أي،هkk k k k k k k k k k k k k k k يف مشk وهو يكفت..كkk k k k k k k k k k k k k k kمهم إليkk k k k k k k k k k k k k k k ض: أي،دكkk k k k k k k k k k k k k k kو َكفَّت إليك ول
. أي سريع:فيت
ٌ وشد َك
207
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk kري كال وجهيهkk kم السkk kيت ضkk k اخلرزة ال:ُةk k وال ُكْتب،ريkk kيء بسkk kرز الشkk k خ:ب
ُ ال َكْت:تعمالت كتبkk k ب ت ك مس، ت ب ك، ب ك ت، ك ب ت،ك ت ب
ب
kُ َمشلشل ضيعته بينها ال ُكت خوارزها ٍ وفراء
غرفية أثأى
ٌ ُ
: قالk،اخلرز بسريين
ُ :ب ُ وال َكْت
: أي،أعداءك
َ ت اهلل
َ َ و َكب. مل يظفروا خبري: أي، َكبََت ُه ُم اهلل فانكبتوا. ضرع الشيء لوجههk:ت
ُ ال َكْب:كبت
.اتk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُكب:مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واالس.اظهم وأذهلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غ
.يف وحنوهkk k k k وبالس،ًاk k k k k k ا تبكيتkk k k k k kه بالعصkk k k k k kا ب ّكتkk k k k k kيف وحنوهkk k k k k kا والسkk k k k k kرب بالعصkk k k k k k ض:كيت
ُ التَّْب:بكت
.ةkk k k k k k k k k رة مرحلkk k k k k k k k k k k k k kا عشkk k k k k k k k k k k k k kة اثنتkk k k k k k k k k k k k k kوك واملدينkk k k k k k k k k k k k k kم أرض وبني تبkk k k k k k k k k k k k k k اس:وكkk k k k k k k k k k k k k kُ َتب:كkk k k k k k k k k k تب
208
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.لهkkك من أصk
kُ kك فينبتkkه إليkk مث جتذب،كkk أو حنو ذل،عر أو ريشkk على ش،يءkkك على الشkk قبضk:كk
ُ k البَْت:كkkبت
: قال، نبات خيلط مع الومسة للخضاب األسود: ال َكتَ ُم: ت م ك مستعمالت كتم، م ت ك، ت ك م، ك م ت،ك ت م
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k دع يف نبعهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هي اليت ال ص:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kثر القkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأك.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kشق فيه
209
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.كkk k عظيمة ذل: أي،اءkk k kال يف السب يا ابن املْتكkk k يق،رق بظر املرأةkk k k وع،لkk k ام اإلحليkk k وترة أمkk k الk:كk
ُ k k واملْت
َ ُ
متكأ أراد:رأkk ومنهم من ق،اً" بال مهزk k دت هلن ُمْتكkk k "واعت:لkk k ومنه قوله عز وج،دةkk k أترجة واحk:ُ ةk kواملْت َك
ُ
.قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املراف
واجلميع،وترkk k وس اليت فيها حلقة الkk k k ية القkk k k حمز الفرضة يف س:رkُ k k k ْ ال ُكظ:رkk k k تعمل فقط كظkk k k مس،ك ظ ر
انkk تزعت الكلية كkk إذا انkk ف،ةkk امت الكليkk حمة اليت قد أقkk الش:رةkk وال ُكظ.ًراkk ْ َكظرهتا أ ْكظُرها َكظ.ارk
ُ k الكظ
.رkk k k k ذا األمkk k k k ين هkk k k k ُ ويَكْنِظ،وظkk k k k ُو ٌظ َم ْغنkk k k k ه ملكنkk k k k إن:الkk k k k ان يقkk k k k k kقة من اإلنسkk k k k k kوغ املشkk k k k k k بل:ظ
ُ k k k k k k نkْ ال َك:ظkk k k k k kط كنkk k k k k kتعمالن فقkk k k k k k ن ك ظ مس،ك ن ظ
210
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ك ظ م مستعمل فقط
ظم الرجل غيظه :اجرتعه .و َكظَم البعري جرته إذا ازدردها وكف عنها .ويقال لإلبلَ :كظُوم،
كظمَ :ك َ
وال َكظْ ُم :خمرج النفس .يقال :قد غمه وأخذ ب َكظْمه فما يقدر أن يتنفس ،أي :كربه ،وهو مكظوم
ِ
والكظامةُ :سري نوصله بوتر القوس العربية ،مث يدار بطرف السية العليا ،ورمبا كانت حبالً يكظم به
خطم البعري ،ويتخذ له درجة جيعلوهنا يف القد ،ويشد ذلك احلبل عليه ،والدرجة خرقة تلف لفاً شديداً
ظمت القناة k:سددهتا .والكظيمة :واحدة الكظائم ،وهي خروق حتفر فيجرى فيها ِ
والكظامةُ :القناةَ .ك ُ
211
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وإن أف kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرد فَ ُkم َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ َّكر مثل مق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدم ومق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادمي.
وال kُّ k k kذ ُكورةُ :والkُّ k k k k kذكور ،والkُّ k k k k kذكران ،مجع الkَّ k k k k kذ َكر ،وهو خالف األنkk k k k kثى k.ومن الkk k k k kدواب :ال kُّ k k kذ ُكورة.
وال kَّ k kذ َكر من احلدي kk k kد :أيبسه وأش kk k kده ،وبه مسي الس kk k kيف ُمَ k k k kذ ْكراً ،وبه يَُ k k k kذ َّك ُر الق kk k kدوم ،والف kk kأس وحنوه.
وامkk k k k k k k k kرأة ُkم َ k k k k k k k k k k kذ َّكرة ،وناقة مkk k k k k k k k k k kذكرة ،إذا كkk k k k k k k k k k kانت يف خلقة الkَّ k k k k k k k k k k kذ َكر ،أو شkk k k k k k k k k k kبيهه يف مشائلها.
212
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ال للحبلى يفkk ويق.ذ ُكورkُّ kثرت من والد الkk إذا أك،م ْذكارkِ وامرأة.ً إذا ولدت ذَ َكرا،رت الناقة واملرأة
ِ وأذْ َك
"ًذاباkk ِواً وال كkk معون فيها لغkk "ال يس:رأkk ويق.ذبkِ kذاب لغة يف ال َكk ِ
ُ k k الك:ذبkk تعمل فقط كkk ك ذ ب مس
،ذوبkk وك،اذبkk فهو ك،دقكkk مل يص: أي،ًذباkِ kذبَك َكkِ k َك:ولkk تق.ةkkديد لغkk بالتش،اب ِ
ُ ّذk والك،التخفيفkkب
َّ :ولkk وذلك أن العرب تق،ً تكذيبا: "ال يسمعون فيها لغواً وال كِ ّذابا" أي:وقوله جل وعز
،ًذيباkkكذبته تك
.يkk k k k k k k k k k k k k k k kبغ كأنه موشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الصkألوانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبغ بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوب يصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ث:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َك ّذاب
:الkk وال يق، دونكم احلج، وجب عليكم: أي،ادkk k َذب عليكم اجلهk k َك، َذب عليكم احلجk k َك:رkk kول عمkk وق
213
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ريkk k k ثرة فهو كثkk k k k kيء كkk k k k kثر الشkk k k k k ك،ددkk k k k k مناء الع:ُرةkَ k k k k ثkْ ال َك:ثرkk k k k k فقط كkتعمالنkk k k k k ك ر ث مس،ك ث ر
.هkk k k k k k k k k َكثُر من يطلب إليه معروف: أي،هkk k k k k k k k k k k k kور عليkk k k k k k k k k k k k k ورجل مكث.ريُ املالkk k k k k k k k k k k k k كث:رkٌ k k k k k k k k k k k k kِورجل ُمكْث
و َث ُرkْ k كkَ مع خرير الkk k "من أراد أن يس:ةkk k وعن عائش.ةkk k ثر أهنار اجلنkُ k k منه أكkعبkk k هنر يف اجلنة يتش:و َث ُرkْ k كkَ وال
.لمkkلى اهلل عليه وآله وسkkاه النيب صkkذي أعطkk اخلري الكثري ال:وثرkk بل الك:الkk ويق."هkkبعه يف أذنkkدخل إصkkفلي
خنل ينبت:اجلذب
ُ :ريرkkال الضkk ق.ًاkار أيضkk اجلذب وهو اجلم:رkkْ ال َكث:الkk ويق،لkk مجار النخ:رkُ kر وال َكَثkُ kوال َك ْث
،ًاk كرثته أَ ْك ِرثُه َك ْرث.قةkk ما بلغ مين املش: أي،رkkذا األمkk ما كرثين ه:كkk فعل الزم من قول:رتثkk اك:رثkkك
.زمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج
214
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.بزرkk k k k k k k k k k k kطها طاقة طويلة تkk k k k k k k k k k k k k k k k k رج من وسkk k k k k k k k k k k k k k k k k ركت خkk k k k k k k k k k k k k k k k k إذا ت، بقلة ممدودة:اث
ُ رkّ k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُك
.هkk k k k k ه املالح ومتاعkk k k k k ون فيkk k k k k يك،فينةkk k k k k ؤخر السkk k k k k و مkk k k k k وه،لkk k k k k k k kْل من ال َكثkk k k k k k k k فوع:لkk k k k k k k k ال َك ْوث:لkk k k k k k k kتعمالت كثkk k k k k k k k ث ك ل مس، ل ك ث،ك ث ل
ِ
ْ َ أَثْ َكل:الkk k من غري أن يق،لkk k الزم هلا الثُّ ْك،لkk k وأَثْ َكلَت املرأة فهي مثك. ثكلته أمه فهي به ثَ ْكلَى:الkk k يق
ت
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k َمثاكي:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،دهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ بولk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ وأَثكلها اهلل فهي ُمثْ َكل،دهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول
. العرجون بشمارخيه:ول
ُ واألُثْ ُك
215
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. هم على ثُ َكنِهم وثُكْنَتهم:الkk هم يقkk ازهم إىل رئيسkk إن احنيkk واء فkk اك لkk وإن مل يكن هن،احبهمkkواء صkk وجمتمعهم على ل،د على رايتهمkkز اجلنkk مرك:ُةk الثُّ ْكن:ثكن
ذلكkk وك.تدkk اش: أي،يءkkتكثف الشkk وقد اس.حاب واملاءkkكر والسkkثرة العسkk اسم يوصف به ك:ثيفkkوالك
.يف األمور
وق بعضkk ه فkk ور بعضkk ه منثkk كأن،هkk ة ترابkk ثيب لدقk
ُ k ومسي الك.هkk نثرت: أي،انكثبkk اً فk kرتاب وحنوه كثبkk ت ال
ُ َكثَْب:ط كبثkk تعمالن فقkk ك ب ث مس،ك ث ب
.اوةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرخ
.ب
ٌ َ ُكث:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجعk،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَو ُكثْبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بوب فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رب مصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة من التمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل طائفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
216
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kواثب وأكث kk k k k k k k k kاب وال ُكثْب kk k k k k kة :القلي kk k k k k kل من اللنب وحنوه من طع kk k k k k kام وغ kk k k k k kريه. ِ
والكاثبk k k k k k k k k kةُ :م kk k k k k k k k kا ارتف kk k k k k k k k kع من منس kk k k k k k k k kج الف kk k k k k k k k kرس .واجلمي kk k k k k k k k kع :ك ُ k k k k k k k k k
ـب
أبعارهن على أهدافها ُكـثَ ُ ميالء من معدن الصريان kقاصية
ب :جبل حوله رواب ،يقال هلا النيب ،الواحد :ناب ،قال أوس ابن حجر: ِ
والكاث ُ
kك األمkk k k k k k k k k kر ،أي :أمكنkk k k k k k k k k kك k.وأ ْكثَ ُم :اسkk k k k k k kم.
ك ث م ،م ك ث مسkk k k k k k k k k kتعمالن فقط كثم :أكثْ َkم َ k k k k k k k k k
الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراكب.
والتََّر ُّك ُل :كفعل احلافر باملسحاة حني يرت ّكل عليها برجله .قال األخطل:
217
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ر َك ُنkْ k k َر َك َن َي:الواkk kتني فقkk kذوا من اللغkk kاس أخkk k ون.رkk kفلى مضkk kة سkk k k لغ،ًاk k kر ُك ُن ُر ُكونkk k kَ َور َك َن ي.ًاk k kر َك ُن َر َكنkk k kَ ي.أنkk k kا واطمkk k kال إليهkk k k م:دنياkk k k َركِ َن إىل ال:ركن
.ا ٌنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أرك:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلم،ل أو دارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من جبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة قويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ناحي:ر ْك ُنkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
k."ديدkk k k k k k k k k k "أو آوي إىل ركن ش:وطkk k k k k k k k k kة عن لkk k k k k k k k k kز امسه حكايkk k k k k k k k k k k k k kال عkk k k k k k k k k k k k k k ق.تز هبمkk k k k k k k k k k k k k kذين يعkk k k k k k k k k k k k k kدده الkk k k k k k k k k k k k k kه وعkk k k k k k k k k k k k k k قوم:لkk k k k k k k k k k k k k kور ْك ُن الرج
ُ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k kة منkk k k k k k k k k k k k k k k k k kه الناتئkk k k k k k k k k k k k k k k k k k نواحي:لkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ُن اجلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أو رك.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذو أرك،ديدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش: أي:كني
ٌ ل َرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ٍ k k k k k k k k k k k kةٌ من خk k k k k k k k k k k إجان:ركنkk k k k k k k k k k kِ امل:ريرkk k k k k k k k k k k k k k k kال الضkk k k k k k k k k k k k k k k k ق.اءkk k k k k k k k k k k k k k k kذ للمkk k k k k k k k k k k k k k k kور من أدم يتخkk k k k k k k k k k k k k k k kبه تkk k k k k k k k k k k k k k k k ش:ر َكنkk k k k k k k k k k k k k k k kِوامل
.فرkk k k k k k k k k k kزف أو صk ُ
.ةkk k k k نقيض املعرف:رةkk k k k والنك.هkk k k k ونكارت،رهkk k k k ه من نُكkk k k k فعل:الkk k k k k k يق.داهيkk k k k k kل الkk k k k k k والرج،ديدkk k k k k kر الشkk k k k k k نعت لألم:رkُ k k k k k k والنُّك.دهاءkk k k k k k ال:رkُ k k k k kكkْ ُّ والن:رkk k k k k kنك
.درkk k k k k k k k k k k k k k k k وال مص،ر وال هنيkk k k k k k k k k k k k k k k k وال يف أم،ابرkk k k k k k k k k k k k k k k kتعمل يف الغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال يس،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ونكرت،ًاراkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه إنكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأنكرت
: قال.ُ رجل أَ ْن َكر: وال يقال يف هذا املعىن،ً باملناكري أيضاk وجيمع، داه ورجال ُمْن َكرون:كر ِ
ٌ ورجل ُمْن،ورجل نَكٌر
218
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ريkk k kذي يغين به التغkk k k kار الkk k k k اسم لإلنكkُريkk k k k والنَّك.اkk k k kال تكرههkk k k kرك إىل حkk k k kال تسkk k k k التغري عن ح:والتَّنَ ُّكر
:الkk k يق.ريkk kذلك من الزحkk k وك،ديدkk k اسم ملا خيرج من احلوالء وهو اخلراج من قيح أو دم كالصk: ِرةk k والنَّك
.تقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وليس له فعل مش،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةً ودمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهل فالن نَ ِكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أس
.هkk k k k k k k k k k k k k عن دينkأالنهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kربه يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k امليت يف قkانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kان يأتيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ملك:ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kومْنكر ونك
ُ
. املْن َك ُر:ُّكر
والن
ُ ُ
.كرهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مل يش: أي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر النعمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفkَ َك.كرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نقيض الش:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُكف
."همkk k k k k k k kتيقنتها أنفسkk k k k k k k kدوا هبا واسkk k k k k k k k "وجح:لkk k k k k k k kز وجkk k k k k k k k kه عkk k k k k k k k k k k كقول،ة القلبkk k k k k k k k k k kع معرفkk k k k k k k k k k kود مkk k k k k k k k k k kر اجلحkُ k k k k k k k k k k k ُكف:ة أحناءkk k k k k k k k k k kر أربعkُ k k k k k k k k k k kوال ُكف
.انهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأىب بلسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وي،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرف بقلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو أن يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه:دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر املعانkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفkْ و ُك
.افرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انه والقلب كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ؤمن بلسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و أن يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه:اقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر النفkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُك ْف
.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر القلب واللسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُك ْفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه:ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر اإلنكkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفkْ و ُك
219
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َد أَ ْك َف ْرتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يك فقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك إىل أن يعصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا أجلأت مطيع
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َكفَّر ل:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإمنا يق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لkجدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذمي برأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إمياء ال:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالتَّكف
ِ
ُملك يالث برأسه تكْفري
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اج نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا التkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالتَّكفريُ ههنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،ًوراkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف ثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيص
.درعkk k k k k k k k k k k k kافِر الkk k k k k k k k k k k k kوب كkk k k k k k k k k k k k kذلك الثkk k k k k k k k k k k k k ف،هkk k k k k k k k k k k k k k ه فوقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا لبس،ًراkk k k k k k k k k k k k k k k k k kفkْ وب َكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kر درعkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْف
kِ ل يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالرج
.ُرهkk k k k k k k k k k k k k k k فkَ د َكkk k k k k k k k k k k k k k k kيئاً فقkk k k k k k k k k k k k k k k kيء غطى شkk k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،مسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومغيب الش،رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل والبحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اللي:افرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالك
.رkٌ فkْ َك:دهاkk واح،رىkk هي الق:ريرkkال الضkk ق.ورkkل ال ُك ُفkk هم أه:الkkا يقkk ومن حله،دkkه أحkk وال مير ب،دkkه أحkkاد ينزلkk ال يك،اسkkد عن النkkا بعkk م:افُِر من األرضkkوالك
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد األحيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألموات عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل املدائن كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kور عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ال ُكفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتوى من األرض واتسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة العامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k افر يف لغk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والك
إال السماء وإال األرض وال َك َف ُر وليس يبقى لوجه اهلل خمتـلـق
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة واليمني فيمحى بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه من اخلطيئkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يكفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ارةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َك ّف
220
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
،دةkkفرى واح
َّ وهذه َك، هذه َك َفّراة واحدة: ومنهم من يقول. والطرف حمدد، واحلمل بينهما منضود، خيرج من النخل كأنه نعالن مطبقان، ال َك وافريk:واجلميع
.بيثk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ريت خk ِ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرين ِع ِفkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل كِ ِفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع ْف:ين
ٌ ٌ
.أمرهkk k k k k k k k k kا تkk k k k k k k k k kري مkk k k k k k k k k kل على غkk k k k k k k k k kأمره فيعمkk k k k k k k k k kل تkk k k k k k k k k k k k kال للرجkk k k k k k k k k k k k k k k يق،نيت وآذيتkk k k k k k k k k k k k k k kا فالن عkk k k k k k k k k k k k k k kك يkk k k k k k k k k k k k k k kور بk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k فkُ م ْك:الkk k k k k k k k k k k k k k kويق
.اجلوزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر عن لبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ىت ينقشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئاً حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دلك:ر ُكkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فkَ ال:ركkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف
يبيس
ُ رك وال
ُ ال َفkأمكنك
.ريك وهو الذي فُرك ونقي
ٌ َوبٌُّر ف
: أبغضها قال رؤبة: أي،ً َفَر َكها فِْركا:ً تبغضه النساء ويقال للرجل أيضا:ورجل ُمفرك
.هkابه اخنالع يف وابلتk وذلك إذا أص،هkرقت حارقتk وح،رق الرجل فهو حمروقk ح:كان مثله يف الفخذ قيل
221
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
والوابلkk k k kة :العظم املفلك الkk k k kرأس ،وهو املدخل يف حق الkk k k kورك ،واحلارقkk k k kة :العصkk k k kبة kاليت متسك الوابلة يف
الصدفة.
ب ،جمزوم ،هو الغم الذي يأخذ بالنفس .يقالَ :كَربه أمر ،وإنه
ك ر ب ،ك ب ر ،ر ك ب ،ب ك ر ،ر ب ك ،ب ر ك كلهن مستعمالت كرب :ال َكْر ُ
ب.
ب يك ُْر ُ
وب :مصدر َكَر َ
كارب .وال ُك ُر ُ
ٌ املكروب .وأمر
ُ ريب:
ملكروب ُالنفس .وال ُكربة :االسم k،وال َك ُ
مىت كان حكم اهلل يف َكَرب النخل أقول ومل أملك سوابـق عـبـرة
ب
ميأل الدلو إىل عقد ال َكَر ْ
ب ،أي :أخkذ رجليkه بِkإ ْكراب،
ب الرجkل فهkو ُم ْkك ِر ٌ
ويقال ذلك يف كل عقد .ويقال :خذ رجلك بإكراب ،أي :اعجkل بالkذهاب ،وأسkرع .وقkد يقkال :أَ ْك َkر َ
والكرابَ :كربك األرض حىت تقلبها فهي مكروبةٌ مثارة .ومثل" :الكkراب على البقkر" ،ألهنا تكkرب األرض ،ويقkالِ :
الكالب على البقkر ،نصkkب ،مkأخوذ من ِ
ُ ُ ُْ
صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيدهم kالبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر الوحشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kية ب kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالكالب ،معنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه :ينبغي لصkk k k k k k k k k k k k k k k kاحب األمkk k k k k k k k k k k k k k k kر أن يقkk k k k k k k k k k k k k k k kوم بkk k k k k k k k k k k k k k k kه.
كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب :ال َكَبkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر :طبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بلغ kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة أه kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل الكوف kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة.
222
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ابرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أكk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيم،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد الرجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربُ ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أك:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُكْب
: قال علقمة. إمثه وخطأه: يعينk" "كِْبَره: ومن قرأ. يعين عظم هذا القذف." "والذي توىل ُك َربه: وقوله عز وجل. عظمه:و ُكْب ُر كل شيء
.ٌربةk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه َكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k علت:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الس:ُربةk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ وال
ِ
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م للتكَرُّب والعظمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:ُاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والكرْبِ ي
ِ
: قال، والكبار يف معىن الكبري. َكُبَر علينا َكبار ًة: فإذا أردت األمر العظيم قلت. مصدر الكبري يف السن من الناس والدواب:والكْب ُر
. من فالن:ولkk k k k ىت تقkk k k k kربُ حkk k k k ل أكkk k k k رج:ولkk k k k ك ال تقkk k k k وألن،و تعجبkk k k k k kه ليس بنعت إمنا هkk k k k k k ألن،رةkk k k k k k ال جيوز النِ ّكk. ِربk k k k k k kابر مجع األكk
ُ k k k k k kوك األكkk k k k k kواملل
.ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجب ألهلهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يت تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذنوب الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kين الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يع،ائرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رية من الكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وكب
: قال الطرماح، قد علته َكْبَرة:ويقال للسهم والنصل العتيق الذي أفسده الوسخ
.هkِ kه ُبر ْكبََتْيkkربه على جبهتkk مث ض،عرهkkودي شkkه على فkk إذا قبض علي،ًاk هُ َر ْكبkkُاً َي ْر َكبk ب فالن فالن ِ
َ َرك:ركب
223
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ب
ٌ ُر َك:دوابkk k k k k k k k kا من الkk k k k k k k k kع كلهkk k k k k k k k kذوات األربkk k k k k k k k kال لkk k k k k k k k kد يقkk k k k k k k k k وق،دهkk k k k k k k k kري يف يkk k k k k k k k kةُ البعk k k k k k k k k وركب
ُ
اkk ف فهمkk من خلkانkk kالن الناتئkk kا املفصkk k وأم.ركkk kان البطن إذا بkk kذان يليkk k اللkالنkk k املفص:ريkk kدي البعkk kا يkk kور ْكبت
ُ
.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالعرقوب
يء عالkkل شkk وك،هkk وارتكب،أمرkkاً بk ب فالن فالن ِ ،ةkkن الركبkkه حلسkk وإن،وبkkرب من الركkk ض:ُةk والر ْكب
َ ورك
َ ِّ َ ِّ
،روادفkk kو الkk ذي يف املؤخر فهkk kا الkk k فأم،نامkk kدم السkk kوق بعض يف مقkk kها فkk kق بعضkk k طرائ:حمkk kب الش ِ
ُ ورواك
،ل لألمkkان أفضkk وإذا قلعت ك،اkkع أمهkkا رمبا محلت مkkد قمتهkkة عنkkيلة خيرج يف أعلى النخلkk شبه فس:والركابة
ّ
:عkk واجلمي،روقkk ه يف األرض عkk ليس ل،لkk ذوع النخkk ا ينبت يف جkk م:وبk
ُ k والراك
ّ .ةkk و را ُكوبkk إمنا ه:الkk ويق
.رواكيبkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال
.اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق ُم ْرتكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ون،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رمثت: أي،وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الناقkوارت َكبَت
ْ
224
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kل ،واملفعkkول كلkkه يkkرد إىل فَعِيkkل ،يقkkال :ثkkوب جُم دد جديkkد ،ورجkkل مطلkkق
الفص وحنوه ،ألن املَُف َّعل واملُْف َعُ k
ب :الداب kk k k k k k k k k k k k k k k k k kة ،وهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kو املصkk k k k k k k k k k k k k k k k k kدر وموضkk k k k k k k k k k k k k k k k k kع الرك kk k k k k k k k k k k k k k k k k kوب أيضk k k k k k k k k k k k kاً.
واملَkْk k k k k k k k k k k k k k k k kر َك ُ
امل kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر َّكب ،أي :كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرمي أص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل منص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبه يف قومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه.
ُ
والركوبةُ :اسم ما يركب ،كاحلمول واحلمولkkة ،ويكkkون كاحللوبkة امساً للواحkkد واجلميkkع ،وقkkول
وب َّوالر ُك ُ
َّ
225
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k kل وناقkk k k k k k k k k kاً فجمk k k k k k k k k k زال مجيعkk k k k k k k k k kإذا بkk k k k k k k k k k ف،رةkk k k k k k k k k k k كkْ َثى بkk k k k k k k k k k k k k k k واألن،دkk k k k k k k k k k k k k k kبزل بعkk k k k k k k k k k k k k k kا مل يkk k k k k k k k k k k k k k k م:لkk k k k k k k k k k k k k k kر من اإلبkُ k k k k k k k k k k k k k kكkْ َ الب:رkk k k k k k k k k k k k k k kبك
.هkk k k k k دور عليkk k k k k ا حمور تkk k k k k ويف جوفه،لkk k k k k طها حمز للحبkk k k k k تديرة يف وسkk k k k k k k kبة مسkk k k k k k k k وهي خش،اkk k k k k k k kقى عليهkk k k k k k k kيت يسkk k k k k k k k ال:انkk k k k k k k k لغت،رةkk k k k k k k كkَ ِرة والبkَ k k k k k k kكkْ ِوالب
.رةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkْ ا البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق عليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يت تعلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اخلش:وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والقع
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وخ النسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف كأهنا فتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت يف حليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلل:راتk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالب َك
:الk يق،رkد البِكkون بعkا يكk م:ينk ِ . اليت مل متس من النساء بعد:والبِك ُْر
ُ والث،رينkر ابن بكkٌ اس بكkد النk أش:الk ويق.ةkان أو جاريk أول ولد الرجل غالماً ك:والبكر
ُ
ٍ k k k k k أول وال ثkk k k k k و بkk k k k k ا هkk k k k k م: أي،ًاk k k k k kراً وال ثِنيkk k k k k ك بكkk k k k k ر منkk k k k k ذا األمkk k k k k ا هkk k k k k م
.لkk k k kة مل حتمkk k k k فتي: أي،رkٌ k k k kرةٌ بكkk k k k وبق.هkk k k k أول:يءkk k k kل شkk k k kر من كkُ k k k k k والبك.انk
.تهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ قضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخ: أي،ل املرأةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر الرجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ وابت
َّ
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واح:رkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر وأَبْ َكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ وب:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوبكر يف حاجت
ٌّ ِرk k k k k k كkْ َ ب:الواkk k k k k k kا قkk k k k k k kب إليهمkk k k k k k k "وإذا نس،ةkk k k k k k kاة بن كنانkk k k k k k k k k kد منkk k k k k k k k k kر بن عبkk k k k k k k k k kو بكkk k k k k k k k k k وبن.لkk k k k k k k k k kين ثعلب بن وائkk k k k k k k k k kوة بkk k k k k k k k k k إخ:رkk k k k k k k k kكkْ َو بkk k k k k k k k k kوبن
."ي
:هkk ومجع،ارkkل وأول النهkkر الليkkاري يف آخkkو السkk وه.ر يف أول الومسيkkو املبكkkاكور وهkk وغيث ب.اكورةkk ب:ثىkk واألن،يءkkل شkkر يف اإلدراك من كkk املبك:اكورk
ُ kوالب
: قال،بكر
: وقول الفرزدق. جاءته باكِر ًة، باكِرة: فمن جعل الباكر نعتاً قال لألنثى،ًوأتيته باكرا
226
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k ار من اجلواري تلينkk k k k kل األبكkk k k k k ب:الkk k k k k ويق،اkk k k k k أفتاؤه: أي،لkk k k k kار النحkk k k k kله أبكkk k k k kار يعسkk k k k kل أبكkk k k k وعس
.هkk k k k k k k تطيع اخلروج منkk k k k k k k k k k وال يس،هkk k k k k k k k k k ك فيkk k k k k k k k k k فريتب،لkk k k k k k k k k k اناً يف الوحkk k k k k k k k k k اؤك إنسkk k k k k k k k k k إلق:كk
ُ k k k k k k k k k kوالرب
َّ
ُ kِيد يرتَبkkوالص
ف ابنkkرايب خلkkلى أعk وص،هkkع فيkk تتعت:هkkل يف كالمkkك الرجkkا وارتبkkب فيهkk إذا نش،ةkkك يف احلبالk
وال،جكkا من نسkه واهلل مkرايب! إنkا أعk ي:رغkال حني فk فق،يخkك الشk ارتب:الk فق،هkمسعود فتتعتع يف قراءت
.زلkk k k k k k k k k k k k k k ز نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد عزيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز من عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه عزيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك ولكنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kج أبيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمن نس
.ةkالربيك َ ِذي ُربkم الk واس،هkه بkk ختوض: أي،الزيتkk أو ب،منkدقيق بالسk أو ال، أن تربك السويق:بك
َّ :كk ُ والر
َّ
."هkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاربكوا لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء غرثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ق:اهلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومن أمث
: قال. حكه ودكه ببركه: يقالk،كلكل البعري وصدره الذي يدوك به الشيء حتته
ُ :والب ْر ُك
َ
227
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k ربك عليkk k k k k ه يkk k k k k ألن،ريkk k k k k ربك البعkk k k k k تق من مkk k k k k اش.ةkk k k k k ل دابkk k k k k k k kدر من كkk k k k k k k kه من الصkk k k k k k k kا يليkk k k k k k k kد البطن ومkk k k k k k k kا ويل األرض من جلkk k k k k k k k م:ُ ةk k k k k k k kوالرِب ْ َك
: قال، شبه حوض حيفر يف األرض وال جيعل له أعضاد فوق صعيد األرض:والرِب ْ كةُ والرِب ْ ُك
واkk ركب مث اقتتلkk وا على الkk جث:رتكوا يف احلربkk واب.هkk د يف ذمkk إذا اجته،بهkk ر يقصkk ل يف اآلخkk الرجkرتكkk واب
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجتلي
." َبَر َكتانk والشاتان، "من كان عنده شاة كانت َبَركة: ويف احلديث.ومسيت الشاة احللوب َبَر َكة
228
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ر ٌمkَ رجل كرميٌ وقوم ك. شرف الرجل: ال َكَرم: ر م ك مستعمالت كرم، م ك ر، ر ك م، ك م ر،ك ر م
: قال الشاعر، وكثر ما جييء فعل يف مجع فعيل وفعول، وعمود وعمد، حنو أدمي وأدم، رامِ
ٌ وك
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا ورفعهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه عنهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرم نفسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأك،نزهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت: أي،ائناتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رم عن الشkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتك
.ادرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وحنوه من املصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة لإلطاعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل الطاعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مث،رامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم لإلكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َكرام
: قال أبو حمجن الثقفي، طاقة من ال َكْرم:ُ وال َك ْرمة، القالدة:وال َك ْر ُم
تروي عظامي بعد مويت عروقها ٍ إذا مت فادفين إىل أصل َكـر
مة ْ
k."لةkk k k k k ثر األرض مسنة وعسkk k k k k "هي أك:ولkk k k k k رب تقkk k k k k والع.ثرةkk k k k k k k kذلك الكkk k k k k k k kين بkk k k k k k k k يعk،ةkk k k k k k k kةٌ وخنلk k k k k k k kدة إمنا هي َك ْرمkk k k k k k k kذه البلkk k k k k k k k ه:ولkk k k k k k k kرب تقkk k k k k k k kوالع
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا َكرامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر َم فالن علينkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ و.رمkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ :لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحاب بغيثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاد السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا ج
.ارةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاة من احلجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارة منقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أرض مث:ر ُمkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ وال
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تفدت كرمياً فارتبطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس: أي،طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرمت فاربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أك:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق:ريرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال الضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق
:لkkز وجkkال اهلل عkk ق،ه على بعضkkيء املرتكم بعضkkحاب وحنوه من الشkkل والسkkام الرمkkكرك
ُ ًاkاً َمركومkه ُركامkkىت جتعلkk ح،يءkkوق شkkيئاً فkkك شkk مجع:كم
ُ رkِّ k ال:ركم
229
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
."ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ُركامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً" و"مث جيعلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ مجيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمkَ "فري ُك
.رامkkال حkkل حkkر يف كkk واملك،د يف احلرب حاللkk والكي،دkkو الكيkkدي هkkا يبkkري مkkال بغkk واالحتي،مرkkا يضkkري مkkال بغkk احتي:رkُ كkْ وامل،ةkkال يف خفيkk احتي:رkُ كkْ امل:رkkمك
َ َ
لkل الرغk مث،ورkمى املكkجر تسkروب من الشk وض،دةkجرة على حkان فهي شkور األغصkا ُم ُكkا وأمk ومسيت الرتوائه،ٌرةk َم ْك:دةk الواح،اتkرب من النبk ض:واملك ُْر
َ
.وحنوه
: كما قال، شبهت باملكْر من النبات، فهي مرتوية خدلة،واملك ُْر حسن خدالة الساق
َ
ُ والر ِام
: قال،ً شيء أسود كالقار خيلط باملسك فيجعل سكا:ك َّ
الر ِامكا
ّ واملسك قد يستصحب إن لك الفصل على صحبتـي
.ُورمكاء
َ أرمك
ٌ :والنعت
ُ . اإلبلk من ألوان، لون يف ورقة وسواد:ُوالرمكة
ُّ
ةkkة غالبkk لعجم،هkkذي ال يقيم عربيتkkو الkk ه:الkk ويق،ذكر املؤنثkk وي،ؤنث املذكرkkو يkk وه،ة األَلْ َكنkk عجم:ةkk اللُّ ْكن:تعمالت لكنkk ن ل ك مس، ن ك ل،ل ك ن
: قال،كلِ
ٌ وكل شيء يُنكل به غريه فهو ن، ضرب من اللجم والقيود:َّكل
ُ ِّكل والن
ُ الن:نكل
ويف السيف نِكْل للعصا غري أعزل عهدت أبا عمـران فـيه نـهـاكة
ِ
: قال، نَ َكل الرجل عن صاحبه إذا جنب عنه: يقال. ونَ َكل حجازيةk، متيميه:ونك َل َيْن َكل
230
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk k k k k k k k k k k kاع منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k االمتن: عن اليمنيkولkk k k k k k k k k k k k k k k k k والنُّ ُك،هkk k k k k k k k k k k k k k k k kاد عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k ح:ل عن اليمنيk
َ k k k k k k k k k k k k k k k كkَ َون
.هkk k k k k k k k k k اف أن يعمل عملkk k k k k k k k k k k k k k k إذا بلغه أو رآه خ،ريهkk k k k k k k k k k k k k k kاالً لغkk k k k k k k k k k k k k k k اسم ملا جعلته نَك:الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k kوالنًّك
وkkون يعلkو لkk وه،ةkkه خاصkذا يف الوجkkل هk ك، وبه ُكلفة،ف ِ
ُ َ وبعري أَكل.ًيكلف كلفا
ُ ف وجهه
َ َكل: ف ل ك مستعمالت كلف، ف ك ل، ل ف ل،ك ل ف
.واد خفيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ون يف خديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يك:فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َري أَ ْكلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وبع.رتهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري بشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د فيغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلل
.فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ال ُكل:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أو حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر يف نائبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا تكلفت من أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ُكلف
ُ َّوفالن يتكل
: قال زهير، والتَّكاليف،ف الخوانه ال ُكلَف
231
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
: تقولk. يوضع على سنام البعري، شيء مستدير يتخذ من خرق أو غري ذلك: والكفلk، النصيب:والك ْف ُل
ِ َؤتكم كِفلkk "ي:لkkز وجkkال اهلل عkk ق،عفkk الضk: ومن اإلمث،رkل من األجkفkْ والك
لkkه كفkk و"يكن ل."هkkني من رمحت ِ
ُ
لk كِ ْف:لkkردت فال تقkإذا أفk ف،يبk هذا كِ ْف ُل فالن حىت تكون قد هيأت مثله لغريه كالنص: وال يقال،"منها
k.ةkk k kو بني ال ُك ُفولkk k k k وه،رارkk k k kأخر والفkk k k kه التkk k k k إمنا مهت،ؤخر احلربkk k k k يف مkونkk k k kذي يكkk k k kل الkk k k k الرج:لk ِ
ُ k k kفkْ والك
k.تيمkk و زوج أم اليkk وه،"لkٌ k ربيب كافkk "ال: ويف احلديث.هkk ق عليkk ه وينفkk اناً يعولkk ل إنسk ِ
ُ kذي يَ ْك ُفkk ال:لkُ k والكاف
اتkا حني مkامهوا على نفقتهk حيث س،اkق عليهkرمي لينفkل مkو َك َفk ه: أي،"اkا زكريk "و َك َفلَه:ز امسهkوقوله ع
.اkk k k k k k k k k ا اهلل زكريkk k k k k k k k k k k k k َكفَّله:اهkk k k k k k k k k k k k k kل فمعنkk k k k k k k k k k k k k kرأ بالتثقيkk k k k k k k k k k k k k ومن ق.لkk k k k k k k k k k k k k k فبقيت بال كافkاk k k k k k k k k k k k k أبواه
دكم منkkربن أحkk "ال يش: ويف احلديث،لkkل يكتفkkل الرجkk اكتف:وهلمkkذ من قkk أخ.هkk مركب:يطانkkل الشkُ kوكِف
232
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kل :رعkk k k k k k k k k k kدة تعلkk k k k k k k k k k kو اإلنسkk k k k k k k k k k kان ،وال فعkk k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k kه .و جيمkk k k k k k k k k k kع :أفاكkk k k k k k k kل.
فكkk k k k k k k k kل :األَفْ َكُ k k k k k k k k k k k
kك :دوران الس kkماء .وه kkو اس kkم لل kkدوران خاص kkة .واملنجم يق kkول :الفل kkك س kkبعة أط kkواق kدون
فل kkك :ال َفل ُ k
الس kkماء ،ركبت فيه kkا النج kkوم الس kkبعة ،يف ك kkل ط kkوق جنم ،وبعض kkها أرف kkع من بعض ت kkدور فيه kkا ب kkإذن اهلل.
kك :السkkفينة k،يkkذكر ويkkؤنث kوهي واحkkدة ،وتكkkون مجعkاً .قkkال اهلل عkkز وجkkل" :جاءهتا ريح عاصkkف"
وال ُفلُ k
وقkkال" :فأجنينkkاه ومن معkkه يف ال ُف ْلkkك املشkkحون" ،أي :املوقر املفkkروغ من جهkkازه .والفلkkك :مجاعkkة السkkفن،
"ح kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىت إذا كنتم يف ال ُف ْل kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرين هبم".
ِ
و َفلَّ َكت اجلارية ،أيَ :ت َفلَّك ثديها أي :صار كال َف ْلكة فهي ُم َفلِّكةُ ،
وم َفلِّك أجود ،قال:
وال َف ْلك k kةُ :أكمة من حجر واحد مسkk kتديرة كأهنا َف ْل َك k kةُ مغkk kزل ،واجلميkk kع :ال َفلك وال َفلَكkk kات ،وهو على
تقkkدير النبكة kيف اخللقkkة ،إال أن النبكة أشد حتديد رأس من ال َف ْلكkkة ،ورمبا كkkانت النبكة من طني وحجkkارة
رخوة.
233
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اتkk k k k k k k k k k k k وكلبkة أكلبkk k k k k k k k k k k ثى باهلاء وثالثkk k k k k k k k k k k واألن،د الكالبkk k k k k k k k k k k k k k k k k واح: الكلبk:تعمالت كلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k ل ب ك مس، ب ك ل، ك ب ل،ك ل ب
.ذئابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعان هبا على الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ابن آدم فاسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الكالب بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أنس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كلب ال:ذئبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
ِ مجع:وال َكلِيب
.ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاحلمري والبقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك،الكالب ُ
هk وميزق ثياب،واء الكلبkوي عk أن يع،مى ال َكلَبkابه داء يسk أص: أيk،اناً إال َكلِبk فال يعض إنس،ونkبه جنkذه شk فيأخ،اسk يكلب بأكل حلوم النk:ب ِ
ٌ لب َكل
ٌ و َك
ف يفkkيء من ذراريح جيفkk دواؤه ش:الkk ويق.ربkkدة العطش وال يشkkوت من شkkاش فيمkkذه العطkkره إىل أن يأخkkر أمkkري آخkk مث يص،ابkkر من أصkk ويعق،هkkعلى نفس
قيkك سkابه ذلkإذا أصk ف،ارورةk أو ق، مث يرفع يف جرة خضراء، مث يداف بشراب صرف، مث جيعل فيه جزء من العدس املنقى سبعة أجزاء، مث يدق وينخل،الظل
: قال الفرزدق. يفعل به مراراً فيربأ بإذن اهلل، وال تدعه ينام حىت يغتم ويعرق، مث يقام يف الشمس، وإال فقرياط بشراب صرف،ً إن كان قويا،منه قرياطني
هم علىkدا بعضkواء ال َكلب وعkا واهلل أسkوا عليهk "إن الدنيا ملا فتحت على أهلها َكلِب: قال احلسن. إذا اشتد حرصه على الشيء،ً كلباk وقد كلب،ب ِ
ٌ ورجل َكل
.عرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مقش،ابسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك اليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان والشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاردة األغصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جرة عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة هي شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جرة َكلِبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وش
.دkk k k k k k k k k k k k k k ا من حديkk k k k k k k k k k k k k k kانت كلهkk k k k k k k k k k k k k k أو ك،دkk k k k k k k k k k k k k k ا أو من حديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ها عقافkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اً يف رأسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عص:وال ُكالب وال َكلُّوب
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكلبت
.دادينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان للحk
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الذؤابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال.يفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائم السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يف قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمار الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املس:ب
ُ وال َكْل
234
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.راعيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k kال لkk k k k k k k k k k k k k k k k k kه جنم أمحر يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وعلى طريقت،فلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدلو من أسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم حبذاء الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب من النج
ُ وال َكْل
: قال،ًب َكْلبا
ُ ُب ي ْكل
َ َ َكل، سري جيعل بني طريف األدمي إذا خرز:ب
ُ وال َكْل
.هkk k k k k k k k k k k k k خيلط: أي،ُُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُه َيْب ُكلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألن،طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوط األقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مسk:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k البَ ِكي:لkk k k k k k k k k k k k k k k k بك
ُّ والت.الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k االختي:َّبكل
.دهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ا عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبيع مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتبص بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:َّبكل ُّ والت
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اللَّب:كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لب
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد لتأكلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك الثريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجع:كk
235
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: أي.ومk ِ
ٌ k و َمكلkk وه،ٌاملkk ا كkk وأنk،ًاk ه َكلمkk أكلمkهk كلمت.ومkk ُ الكلk:عkk واجلمي، اجلرحk: ال َكْلمk:تعمالت كلمkk مسk م ل ك كلهن، م ك ل، ل ك م، ك م ل،ك ل م
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجرحت
ِ الركب به رجع
الكلَ ْم ُ َّ ال يسمع
.تنيkk k k k k k k k k k ل يف اللغkk k k k k k k k k k و كامkk k k k k k k k k k ل فهk
ُ k k k k k k k k k k يكم
ُ لkَ k k k k k k k k k k َك ُم:رىkk k k k k k k k k k k k k k k ة أخkk k k k k k k k k k k k k k k ولغ،ًاالkk k k k k k k k k k k k k k k ل َكمkk k k k k k k k k k k k k k kيكم
ُ يءkk k k k k k k k k k k k k k kل الشk
َ k k k k k k k k k k k k k k k َك َم:لkk k k k k k k k k k k k k k k كم
.هkk k k k k k k k k k k k k k ُه و َكمالkk k k k k k k k k k k k k k kفه وبعضkk k k k k k k k k k k k k k ك نصkk k k k k k k k k k k k k k ل:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق،زاؤهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي جيزأ منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التم:الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َكم
.رئ القيسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kين امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان لبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kابق كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرس سkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكام
لkل الكامkاعر أن جيعk وجيوز للش،هkه كلk أعطيت:كkو كقولk إمنا ه،در وال نعتk ليس مبص،واءkع سk يف الواحد واجلم، هكذا يُتَ َكلَّم به،ً أعطيته املال َك َمال:وتقول
ا دونkه مkkبيحون لkk وي،اجعهkر فتضkه البكkوا معkيف أن خيلk بلغ من برهم بالض. ومنازهلم من مكة على ثالث، شيء يفعله خوالن بن عمرو بن قضاعة:كيم
ُ والتْل
َّ
.لkk k k k k k k k kا قبkk k k k k k k k kد لَ َّكمهkk k k k k k k k k وق،اؤه فيزوجوهناkk k k k k k k k kا أشkk k k k k k k k k أن:اkk k k k k k k k k k k k kالت ألهلهkk k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k kإذا وافقهkk k k k k k k k k k k k k فk،يم ِ َّ كkk k k k k k k k k k k k kمون ذلkk k k k k k k k k k k k k يس.ةkk k k k k k k k k k k k kالفض
َ التْلك
.المkk k k k k k k k k k k k k k السkهk k k k k k k k k k k k k k kيب عليkk k k k k k k k k k k k k k و إدريس النkk k k k k k k k k k k k k k وه،وخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك بن اخنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالم
َ ابن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkَ َوح بن لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن:ملك
236
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللُّم
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُكح:اكk
ِ k k k k k k k k k kة وباملِْلkk k k k k k k k k kر بامللَكkk k k k k k k k k k أق:الkk k k k k k k k k kوبه أن يقkk k k k k k k k k k وأص.العبودةkk k k k k k k k k k k k k k kر بkk k k k k k k k k k k k k k kد أقkk k k k k k k k k k k k k k k والعب،ةkk k k k k k k k k k k k k k kر بامللُوكkk k k k k k k k k k k k k k kد أقkُ k k k k k k k k k k k k k k k العب:وكk
.كk ُ k k k k k k k k k k k k k k kوامل ْمل
َ ُ َ
ُ ِم:ب
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الك اجلس ِ
ُ وال َقْلk.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يعتمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومالك األم
: قال، شبه العروس باملِْلك، زوجوه: أي، قد أملكوه وملكوه.. التزويج:وا ِإلمالك
َملِكاkوس أن يكون
ُ الع ُر
َ كاد
واkk واجتمع،الةkkو الرسkkوك وهkkل من األلkkفع
َ و َمkk وه، مألك:الواkk فق،زةkkروا اهلمkkدموا الالم وأخkk فق،كkkل مألkk واألص،ف املألكkو ختفيkk إمنا ه،ةkkد املالئكkkك واحk
ُ kَواملل
َ
: قال، يف الشعر عند احلاجةkعلى حذف مهزته كهمزة يرى وقد يتمونه
237
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ويك
ْف ُن الدهر إال ريث يهتبـد يظل يف الشتا يرعاها ويعمتها
َ
ِ ل يكkk k k k k k k k k k k k ب:الkk k k k k k k k k k k k k k k فق.هkk k k k k k k k k k k k k k kبيت بعينkk k k k k k k k k k k k k k kذا الkk k k k k k k k k k k k k k kدقيش يف هkk k k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k k kالف أبkk k k k k k k k k k k k k k وخ
.اءkk k k k k k k k k kيع من الشkk k k k k k k k k k kة للمراضkk k k k k k k k k k خيتلي ال َك ْفن:ْف ُن َ
.اkk k k k k k k k ققت عن القنkk k k k k k k k ع شkk k k k k k k k كأهنا قط،داهناkk k k k k k k k لبت عيkk k k k k k k k k kت صkk k k k k k k k k k k k إذا يبس،دةkk k k k k k k k k k k k غرية جعkk k k k k k k k k k k k ص،جرkk k k k k k k k k k k k جرة من دق الشkk k k k k k k k k k k k ش:ةkk k k k k k k k k k k k وال َك ْفن
ف لعينك مدمع
ْ من اخللف مل يُن َك فبانوا ولوال ما تَذك ُـر مـنـهـم
. هبرج رديء: أي،وفk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kودرهم َمْنك
.زةkk k k k k k kة وعkk k k k k k kيء محيkk k k k k k kاض عن الشkk k k k k k k واالنقب،اعkk k k k k k kو االمتنkk k k k k k k k k k وإمنا ه.فk
ُ k k k k k k k k k k األن:ةkk k k k k k k k k kد العامkk k k k k k k k k kتنكاف عنk
ُ k k k k k k k k k k واالس.تنكافkk k k k k k k k k k االس:فk
ُ k k k k k k k k k كkَ َّوالن
238
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اطنkk k k k k k k k k k k k k k k اهر وبkk k k k k k k k k k k k k k k kدم من ظkk k k k k k k k k k k k k k k وم من قkk k k k k k k k k k k k k k k kانيب احللقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق من جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيني والعنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا بني اللحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّ َك َف
: قال. أنه يظفر هبا ففاتته، التلهف على حاجة:الت َف ُّك ُن
َّ :فكن
.هkk k k k k ها يف بطنها حىت ختدجkk k k k k k k ان يف احلمامة إذا كسر مل يستمسك بيضkk k k k k k k ان ملزقkk k k k k k k عظم:انkk k k k k k k وال َفنِيك
ِ k k وال َفنيك
ومن جعل.دغنيkk k دون الص،غkk k ان من املاضkk k ذان يتحركkk k ان اللkk k الطرف:ان من حلي كل ذي حلينيk
: قال،ُ قد أكنَبَت يده: وصلبت قيل، إذا جملت من العمل، غلظ يعلو اليد:ب
ُ َ ال َكن: ب ن ك مستعمالت كنب، ن ب ك، ن ك ب، ك ب ن،ك ن ب
نسوره وأ ْكنَباkوأكنَبَت
: قال،كابن نِب
ٌ َكنَبَ ي ْك ُ ُكبوناً و َكبناً فهوk، عدو لني يف اسرتسال: ُ ال َكنْب:كنب
239
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
حيي
ُّ كابن
ٌ مير وهو
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه مثلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وخبنت،وبk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت الث
ُ و َكَبْن
: قال،كاب عن احلق ِ
ٌ وإنه ملْن. شبه ميل:ب
ُ النَّ َك:نكب
أنكب
kُ عن احلق...
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مائ:أي
ب
ْ ب زياف وما فيه ن َك
kُ أنْ َك
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب عن َّ ِ
ُ ه وَتنَكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب عن
ُ َتْنتك.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجتناب:ْب
ُ والنَّك
.هkk k kةُ يف قومk k kه النِّكابkk k k ل:ولkk k k تق،ُةk k kه النِّكابkk k kاً ورتبتk k kذا عريفkk k kذا وكkk k k kاء على كkk k k k رأس العرف:ومkk k k kب الق ِ .ال أو األرضkk k k kة من اجلبkk k k kل ناحيkk k k k ك:واملْن ِكب
ُ ومْنك
َ ُ َ
.ائر وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kان والطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاتق من اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kل العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وحب،فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد والكتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عظم العضkعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جمم:ب ِ
ُ واملَنك
.وب ونكيبk ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ٌم َمْنكk k k k k k k k k k k k k k k k k k َمنس:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k يق.ًماkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kافراًَ أو منسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراً أو حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ظفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أن ينكب احلج:ْب
ُ والنَّك
:قال لبيد
ٍ َبِن
كيب مع ٍر دامي األظل وتصك املرو ملا هجرت
ُّ
.دهرkk رية من الkk وب كثk
ٌ kات ونُ ُكkk ةٌ ونَ َكبk ابته نَ ْكبkk وأص،دهرkk وادث الkk هُ حkk ونَ َكبَت، جمزومk،ْب
ٌ نَك:درkk واملص
.ارةkk k k k k k k k k kانت محراء ال ختلو من احلجkk k k k k k k k k k k k k kرأس رمبا كkk k k k k k k k k k k k k k ةٌ حمددة الk k k k k k k k k k k k k kمkَ أَ َك:ُةk k k k k k k k k k k k k k k النَّْبك:كkk k k k k k k k k k kنب
240
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٌ ه َك ِمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k في
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل ال يفطن لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه دغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k في: أيk،ني
.اkk k k k k k k kوالن ذنبهkk k k k k k k kا بشkk k k k k k k kرف محلهkk k k k k k k k وإمنا يع،لkk k k k k k k k مل تش: أيk،ذنبهاkk k k k k k k k k k k kر بkk k k k k k k k k k k k إذا لقحت مل تبش،احkk k k k k k k k k k k وم للقkk k k k k k k k k k k k كت: أيk،و ٌنkk k k k k k k k k k kمkُ ة َكkk k k k k k k k k k k kوناق
.ذkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع الفانيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويس،مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمل يف اهلواضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حب أدق من السمس:و ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالكم
kّ
ِ والُم َك. فتُكْمن وهي مكْمونة. جرب ومحرة تبقى يف العني من رمد يساء عالجهk:وال ُكمنة
: اخلايف املضمر قال الطرماح:تم ُن ْ ُ َ َُ ْ
ريف جمرىkk روه يف التصkk ثر أجkk غري أنه ملا ك،ةkk ألنه موضع للكينون،لkk مفع:لkk دير الفعkk ا ُن يف أصل تقkk واملك
انkk دليل على أن املكkk وال،كنيkk كن من املسkk أعجب من متسkk وليس ب، وقد متكن،هkk اً لk مكن:الواkk فق،الkk الفع
241
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وإذا امتنع الرجل من الكالم جهالً أو.ذي ال َيتَ َكلَّ ُمkk k kرس الkk k k األخ: األَبْ َك ُم:تعلم فقط بكمkk k kب ك م مس
. واألَبكم يف التفسري هو الذي ولد أخرس. إنه ألَبْ َك ُم: وقد يقال للذي ال يفصح،تعمداً فقد بكم عنه
.تَ َكىk k k َّكى وا ْشk k kد تَ َشkk k k وق،ريضkk k م:اكkk k و شkk k ه.دة واملرضkk k تكاء يف املوجkk k kتعمل االشkk k k ويس.كاةkk k k كو شkk k kكا يشkk k k ش:ولkk k kتكاء تقkk k k االش:ك َْوىk k k k ال َّش:كوkk k kش
.اهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذت مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخ: أي، َكْيتهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فأَ ْش،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكا إيل فالن فالنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوش
ٍ k k k k k k k "كمش:رآنkk k k k k k k ويف الق،ذةkk k k k k k k ري نافkk k k k k k k k k k إال أهنا غ،وةkk k k k k k k k k k دار كkk k k k k k k k k k ط على مقkk k k k k k k k k k غري يف حائkk k k k k k k k k k ق صkk k k k k k k k k k طوي:ُكاةk k k k k k k k k k kواملِ ْش
."باحkk k k k k k k ا مصkk k k k k k k كاة فيهk
.دة باهلاءkk k k k k والواح،ا ينبت يف األرضkk k k k k م، ْوكk k k k k وال َّش، ْوكk k k k k ذات َش: أي،ٌيكةkk k k k k k kومش
ُ ائكةkk k k k k k kجرة شkk k k k k k k وش. ْو ُكk k k k k k k k ال َّش:عkk k k k k k k واجلميk،ُ ْوكةk k k k k k k k ال َّش:وكkk k k k k k kش
. مل أوذه هبا: أي،اهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل معنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مث،كْتُه هباk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ُشk،ً ْو َكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكْتُهُ َشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا أَشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم
. وهي محرة تعلومها،دهkk k k k k k k k k k k ه ويف بعض جسkk k k k k k k k k k k يف وجهkٌ ْوكةk k k k k k k k k k k k k k k k kابته َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k أص: أي،وك َ k k k k k k k k k k k k k k k k kد ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k kوق
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k kو َم ُشkk k k k k k k k k k k k k k k k kل فهkk k k k k k k k k k k k k k k k kيك الرج
242
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.انkk k k kوكة الكتkk k k k مى شkk k k k تس،انkk k k kل خيلص هبا الكتkk k k k الء النخkk k k k ا سkk k k k k kرز فيهkk k k k k k مث يغ،طkk k k k k kىت ينبسkk k k k k kا حkk k k k k kز أعالهkk k k k k kة ويغمkk k k k k kدار رطبkk k k k k kة تkk k k k k k طين: ْوكةk k k k k k وال َّش
.ً ْوكاk k k k k k k و ُكين َشk k k k k k k ْو ُك يَ ُشk k k k k k k اكين ال َّشkk k k k k k k ش:ابك قلتkk k k k k k k ه أصkk k k k k k k k k k إن أردت أنkk k k k k k k k k k ف،هkk k k k k k k k k k إذا دخلت في،ُا ُكهkk k k k k k k k k k ْوك أَشk k k k k k k k k k kْت ال َّش ِ
ُ كk k k k k k k k k k k ش:ولkk k k k k k k k k k وتق
. ْوكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k به بال َّشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات ريشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو أول نبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ًويكاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رخ تَ ْشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َّو َك الفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َش
.وكkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالت أنيابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kازل إذا طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
. ْوكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kديد ال َّشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دة بأسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املقاتkُ ْو َكةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َش
:وشك
: قال، ال ُك َشى: واجلميع، إىل الفخذk من عنق الضب مستطيلةk شحمة:ُ ال ُك ْشية:كشي
ُ ْ َك َشأ:كشأ
. أكلته أكالً خضما: أي،ت القثاء
243
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الصأْ َكةُ ،جمزومة ،ريح جيدها اإلنسان من عرق ،أو خشب أصابه ندى ،فتغkريت رحيه .وال ّ
صkائك: ص ء ك ،ص و ك ،ك ي ص مستعمالت صأك :صوكَّ :
صأَكاً .قال:
صأ َُك َ الواكف إذا كانت فيه تلك الريح .والفعلِ ِ :
صئ َكت اخلشبة تَ ْ
َ
ك س و ،ك و س ،و ك س ،س و ك ،ك ي س ،ك س ء ،ك ء س ،ء س ك مستعمالت كسوِ :
الك ْس َوةُk
وال ُكسوةُ :اللباسَ .كسوته :ألبسته .وا ْكتَسى k:لبس ِ
الك ْسوةk. َ َْ ْ
واجلميع :ال ُك َسى.
ت األرض بالنبات :تغطت به. وا ْكتَس ِ
َ
ساوي .وتثنيته k:كساءان وكساوان. ِ ِ ِ
سائي وك ّ والنسبة إىل الكساء :ك ّ
كوس:
وس :خشبة مثلثkة بقيس النجkار هبا تربيkع اخلشkب وتkدويره ،وهي كلمkة فارسkية .وال ُكkوس kوال َك ْkوس: ال ُك ُ
س :الغkkرق ،أعجميkkة .فkkإذا أصkkاب النkkاس خب يف البحkkر ،أي :ريkkاح ،فخkkافوا الغkkرق ،قيkkل :خkkافوا
وال َkك ْkو ُ
244
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.س
َ وkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ ال
.هkk k k k k k k k k k kاً مثلk k k k k k k k k k k k k k kاس َك ْوسkk k k k k k k k k k k k k k k k وك،هkk k k k k k k k k k k k k k k k قلبت: أي،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k kه تكويسkk k k k k k k k k k k k k k k kتُهُ على رأسk k k k k k k k k k k k k k k k kو َك َّو ْس
للنساءk،وسيات
َ وال ُك،وس
ُ وهن ال ُكk،وسى
َ وهي ال ُك،س
ُ َ هذا األَ ْكي: وتقول. األكياس: مجع الكيِّس:كيس
."رواحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
245
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاءkk k k k k k k k k k k k k k k و َزكkk k k k k k k k k k k k k k k و يزكkk k k k k k k k k k k k k k k يء ازداد ومنا فهkk k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك، ازداد ومنا:ًاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َزكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkُ زرع َي ْزkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ و َز
246
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ولkk تق،ادةkkوداً ومكkْ كkَ ودkكkُ اد يkkدر كkk مص:و ُدkْ كkَ ال:تعمالت ك و دkk ء ك د مس، ك ء د، ك د ء، د ي ك، ك ي د، ك د ي، و د ك، د و ك، و ك د،ك و د
.أkk k k k k k k k k kاداً وال مهمkk k k k k k k k k k k وال مك،وداً وال مهاkْ k k k k k k k k k k وال َك،ةkk k k k k k k k k k kادةً وال مهمk
َ k k k k k k k k k k k k k k k وال َمك، ال:هkk k k k k k k k k k k k k k kأىب أن تعطيkk k k k k k k k k k k k k k k فت،ًيئاkk k k k k k k k k k k k k k kك شkk k k k k k k k k k k k k k kملن يطلب إلي
.ودkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزة يف العقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واهلم،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أوثقت: أي،د واليمنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت العق َّ :دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
ُ وك ْد
k.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مى التّواكيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال تسk،دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k مى املواكِيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وس تسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د هبا القربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يت يشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يور الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والس
َ
.داوكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجع،ه الطيبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداك عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الية العطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:واملداك
ُ
.ًاk k k k k k k k k ه َت ْوديكkk k k k k k k k k وودكت،و َد ُكkْ k k k k k k k k kد َو ِدك َيkk k k k k k k k k وق،كkk k k k k k k k kيء َو ِد ٌك ووديkk k k k k k k k k k k k k وش.حمkk k k k k k k k k k k k kة الشkk k k k k k k k k k k k kو حالبkk k k k k k k k k k k k k وه،روفkk k k k k k k k k k k k k مع:و َد ُكkَ k k k k k k k k k k k k k ال:ودك
غkk أي بل،دى احلافرkk وأك. صالبة يف األرض: والكدية. وكادية شديدة من شدائد الدهرkً وأصابتهم ُك ْدية. أي رده يف األرض،ُ أصاب الزرع برد فَ َكداه:كدي
247
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ْدأُ ُك ُدوءاً.
كدأ :يقالَ :ك َدأَ النبت -باهلمز -من الربد .وكدأ الربد الزرع :رده يف األرضَ .ك َدأَ يَك َ
كأد :عقبة كأداء ،أي :ذات مشقة ،وهي أيضاً :كؤود ،ومهزهتا الجتماع الواوينk.
وتكاءدتنا هذه األمور إذا شقت علينا.
أكد:
دت لغة واهلمزة يف العقد أجود.
ت العقد واليمني :وثقته k،وو ّك ُ
أ ّك ْد ُ
ت ،وهي
و ك ت ،و ت ك ،ك ي ت ،ك ت ء ،و ك ء مسkk k k kتعمالت وكت :عني َم ْو ُكوتkk k k kة :فيها َو ْك ٌ
كت kkو :اكت kkوتَى الرجل ي َكْتkَ kويت ،إذا ب kkالغ يف ص kkفة نفسه من غري فع kkل .وعند العمل يَكَْتkْ kويت ،كأنه يتتعت kkع.
ت .ه kk kذه الت kk kاء يف األص kk kل :ه kk kاء الت kk kأنيث ،أطلقوها وخفف kk kوا،
ت و َكْي َ
كيت :يق kk kال :ك kk kان من األمر َكْي َ
واس kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتقبحوا أن يقولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواَ :كْيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهَ و َكْيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهَ يا هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا.
كتkk k k k k k k k k k kأ :ال َكْتkk k k k k k k k k k k k kأة kبkk k k k k k k k k k k k kوزن فعلkk k k k k k k k k k k k kة ،مهمkk k k k k k k k k k k k kوز :نبkk k k k k k k k k k k k kات كkk k k k k k k k k k k k kاجلرجري يطبخ فيؤكkk k k k k k k k kل.
تك kkأ :تُ َك k kأَة بkk kوزن فعلkk kة .أصل هkk kذه التkk kاء من الkk kواو k.والتkk kاء مسkk kتعملة يف هkk kذه الكلمة اس kkتعمال احلرف
األصلي :توكأت ،واتكأت على ُمتَ َكأ ،وأصل عربيته :وكأ يوكئ توكئة.
248
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ك ذ ا ،ك و ذ ،ذ ك و مسkk k k k k k k k k kتعمالت كkk k k k k k k k k kذا :كkk k k k k k k k k kذا وكkk k k k k k k k k kذا :الكkk k k k k k k k k kاف فيهمkk k k k k k k k k kا للتشkk k k k k k kبيه .وذا إشkk k k k k k kارة ،وتفسkk k k k k k kريه يف بkk k k k k k kاب الkk k k k k k kذال.
كkk k k k kوذ :الكاذَتkk k k k kان من فخkk k k k kذي احلمkk k k k kار يف أعالمها ،ومها يف موضkk k k k kع الكي من جkk k k k kاعريت احلمkk k k kار :حلمتkk k k kان هنkk k k kاك مكْتَنزتِ k k k k
kان بني الفخkk k k kذين والkk k k kورك. ُ
َّ
متام السن منه والذكاءُ يفضله إذا اجتهدوا عليه
والتَّذكيk k k k k k k k k k k k k k k k k kة kيف الصkk k k k k k k k k k k k k k k k kيد والkk k k k k k k k k k k k k k k k kذبح إذا ذكkk k k k k k k k k k k k k k k k kرت اسkk k k k k k k k k k k k k k k k kم اهلل وذحبتkk k k k k k k k k k k k k k k kه ،ومنkk k k k k k k k k k k kه قولkk k k k k k k k k k k kه تعkk k k k k k k k k k k kاىل" :إال مkk k k k k k k k k k k kا ذكيتم".
والوك kkاث :ما يس kkتعجل به قبل الغ kkداء .يق kkال :اس kkتوكثنا k،أي: ِ
و ك ث مس kkتعمل فقط وكث :الوك kkاث َ
249
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
،دةkk ة الواحkk ال َكَروان:الkk ويق.روانkَ k ذكر من ال َكkk ال:راkk ال َك:روkk تعمالت كkk k ء ر ك مس، ء ك ر، ك ي ر، ك ر ي، و ر ك، و ك ر، ر ك و، ك و ر،ك ر و
ِ :عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلمي
."القرىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرا إن النعkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkَ رقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "أط:اهلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن أمث.روانkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالك
ُ ر ْوkَ k k k k و َك.الكرةkk k k k ه بkk k k k ذي يلعب فيkk k k k k k ال:ر ُّوkُ k k k k kكkْ َان املkk k k k k k واملك. ِرينk k k k k k على ال ُكkعk k k k k k ان واو وجتمkk k k k k kا نقصkk k k k k kرةُ يف آخرهkَ k k k k k كkُ وال
.اkk k k k إذا طويته،ًرواkْ k k k kئر َكkk k k k ت الب
هkk ومن،ويتkk إذا ل،رةkk وذا على ذا م،ذاkkذا على هkkورت هkّ k وك.اkkا عليهkkاث خبمارهkk وتلت،اkkة فوقهkk وتعتم بعمام،ر هباkkعر ختتمkkزل أو شkkل من غkkوارة تعمkk الك:الkويق
."لkk k k k k k k k k k k k k k k k ار على الليkk k k k k k k k k k k k k k k k و ُر النهkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k ويُ َك،ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل على النهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و ُر الليkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "يُ َك:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ول اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق
.ذنبهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالت بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة إذا شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والناق،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رفعت ذنبه:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارت الدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواكت
kكتار ومنتقب
ُ باألحتمية ُم ًكأنه من يدي قبطية هلقا
. أن يصرع بعضه على بعض:واالكتياز يف الصراع ُ
.وال َك ْورةُ من كور البلدان
. القطيع الضخم من اإلبل:وال َك ْو ُر
ومن َك ْور العمامة. من النقصان بعد الزيادة: أي،" "أعوذ باهلل من احلور بعد ال َك ْو ِر. الزيادة:وال َك ْو ُر
. مجع ضوءها ولف كما تلف العمامة: أي،" "إذا الشمس كورت:قوله عز وجل
250
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والرك
ِّ واَتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالرك
َّ :عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلمي
.اkk k الركاي َّ دت إىل مجعkk k k وإذا قص،د مجعتkk k kركِ ّي فقkَّ k k k ال:إذا قلتkk k k ف،رkk k kئر حتفkk k k ب:ُةk k k kّوالركي
ّ :ة قلتkk k kّالركي ّ
.هkِ k k k k k k k k k k k k k k k ِه وو ِركkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ يف عنقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkّ ه رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كأن: أي،ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأ َْر َكى علي
لk مث جيع،أرkؤيرة تبk ب:دعثورkو والkُّ وامل ْر ُك.ًوراk أرك هلا دعث:الk ويق.ً حوض حيفر مستطيال:والر ْك ُو وامل ْر ُك ُّو
َّ
َ َ
: قال.الو َكَرى ِ
َ وقد َو َكرت الناقة تَك ُر َو ْكراً إذا عدت، ضرب من العدو:والو َكَرى
َ
عدت َو َكَرى حىت حتن الفراقد إذا احلمل الربعي عارض أمه
.هkk k k k k k k k k k ذلك َو َّكَر فالن بطنkk k k k k k k k k k وك.لتهkk k k k k k k k k k إذا مأل حوص،ائرkk k k k k k k k k k k k k k k و َّكر الطkَ k k k k k k k k k k k k k k k وَت.اkk k k k k k k k k k k k k k k مألهتم:ًرياkk k k k k k k k k k k k k k k ال َت ْوكkk k k k k k k k k k k k k k k اء واملكيkk k k k k k k k k k k k k k k ت اإلن
ُ وو َّك ْر
َ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الو ِرك:ورك
.دينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق العضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكتفني فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كk،ذينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق الفخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان مها فk َ
251
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اkk k k kه على عرفهkk k k kدى رجليkk k k kع إحkk k k k أو وض،اkk k k kه عليهkk k k kىن رجليkk k k k k إذا ثkذلكkk k k k k وك،هkk k k k k ا َو ْركkk k k k k ع علهkk k k k k وض: أي،اkk k k k k و َّرك عليهkَ k k k k kه وَتkk k k k k وو َّر َك فالن على دابت
َ
ُ ِوk k k k k k وال.لkk k k k kة الرحkk k k k kام قادمkk k k k kذي أمkk k k k kع الkk k k k k املوض:الkk k k k kةُ من الرحk k k k k kراك وامل ْو َرك
.و ُركkُ k k k k ال:عkk k k k واجلمي،لkk k k kرة الرحkk k k kى هبا آخkk k k kفة يغشkk k k kبه صkk k k k ش:راك ُ ِوk k k k k kوال
َ
.رىkk k k k k k k k k k k k k k k kا تkk k k k k k k k k k k k k k k k ٍر كمk k k k k k k k k k k k k k k kو َكkk k k k k k k k k k k k k k k k فه،رىkً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرى َكkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkْ َي ي
َ ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َك.اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k النع:رىkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ ال:ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
kِ
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة أو أرض وحنوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّتأجر من دار أو دابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر املسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أج: ممدود،ُراءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والك
.اهkk k k k k k k k k أطلن: أيk،"ا احلديثkk k k k k k k k kة فَأَكرينkk k k k k k k k k ذات ليلk،لمkk k k k k k k k kه وسkk k k k k k k k k k k k kلى اهلل عليkk k k k k k k k k k k k kيب صkk k k k k k k k k k k k kد النkk k k k k k k k k k k k kا عنkk k k k k k k k k k k k k "كن:عودkk k k k k k k k k k k k kديث ابن مسkk k k k k k k k k k k k kويف ح
.رkk k k k k k k k k k k k k كkَ ُ األk:عkk k k k k k k k k k k k k kا املاء واجلميkk k k k k k k k k k k k k kفى فيهkk k k k k k k k k k k k k kدير واحلوض ليصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر إىل جنب الغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة حتفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حف:ُرةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k كk ْ َ األ:رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أك
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوت
.ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه مسي األَ ّكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب.ر ًةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkْ ُأكرت أk
k.ربحkk k k k k k k k k زمت مكاهنا فلم تkk k k k k k k k k إذا ل، وهي أَوا ِر ُك،ًاk k k k k k k k k kاً وأ ُُروكk k k k k k k k k k k k k kأْ ُرك أ َْركk k k k k k k k k k k k k kَد أ ََر َكت تkk k k k k k k k k k k k k k وق.ل األَراكkk k k k k k k k k k k k k kادت أكkk k k k k k k k k k k k k k اعت:َوراك
ُ ل أkk k k k k k k k k k k k k kوإب
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أق:ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أْ ُرك أ ُُروكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَان يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل باملكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأ ََرك الرج
.ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أَريك:ريرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة والسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فاحلجل،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرير يف حجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألَ ِري َك
ٍ فجنبا أَ ِر
يك فالتالع الدوافـع عفا حسم من فرتىن فالفوارع
252
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ة يفkk k k لغ:وةkk k k ال ُكْلk:وkk k kتعمالت كلkk k k ء ل ك مس، ء ك ل، ل ك ء، ك ء ل، ك ل ء، ل ك ي، ك ل ا، ك ي ل، ك ل ي، ل و ك، و ك ل، ك و ل،ك ل و
.دواءkk k k ل يف الkk k k جيع،لهkk k k ل أصkk k k له مثkk k k وأص،هkk k k ظ منkk k k ه أغلkk k k إال أن،عدkk k k k kبه السkk k k k kاقه يشkk k k k kه وسkk k k k k وورق،ربديkk k k k kبه الkk k k k kات يف املاء يشkk k k k k نب:وال ُنkْ k k k k كkَ ال:ولkk k k k kك
.تهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فوض: أيk،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َه كِلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُك أَكِلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إليkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َكْلت:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
.رهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kيع أمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ريه فيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ل على غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يتكkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِو املواكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ وهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َوو َكل
ُ لk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ ل َوkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ُ
َّ ،ت باهلل
: قال، على اهللkوتوكْلت ِ
ُ َوكْل:وتقول
ت به كفاين ِ
ُ ل وإن َوك ْل إال ويسمـع مـا أقـو
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه إليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ أَكِل،اً إىل اهللk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت فالن
ُ َو َكْل:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِوك
.دوابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أخر خلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أن حتب الت،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال يف الدابk
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدره ال ِوكالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومص،ه الت ََّو ُّكلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فعلkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالوكي
َ
فأصبت ُكْليته فأنا، رميته: أي، َكلَْيت الرجل: وتقول. ال ُكلَى: واجلميع، جليدة مستديرة حتت العروة قد خرزت مع األدمي:وكلُيةُ املزادة والراوية وشبههما
253
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k kت ل ِ ِ
ُ ك ْل: أي،ًاk k k k k kه طعامkk k k k k kُ وك ْلت.هkk k k k k kت علي
ُ وا ْكَت ْل،ت من فالن
ُ وا ْكَت ْل.هkk k k k k kال بk ُ k k k k k kواملِ ْكي
ُ k k k k k kا يُكkk k k k k k م:الk
ايلت بنيkk وك.رkkه اآلخkkل لkkا يكيkkل مkkه مثkkه من جريkkل لkkه يكيkkاراه كأنkkه وبkkرس إذا عارضkkل الفkُ kِرس يُكايkkوالف
."يةkkفعاً بالناصkkه لنسkk "كالّ لئن مل ينت:لkkز وجkkه عkk وقول.ًاkون نفيkk وتك،ًاkون حقkk تك: كالّ على وجهني:ّكال
.و نفيkk k وه،"ّ كال... ة نعيمkk k k دخل جنkk k k ر ٍئ منهم أن يkk k k ل امkk k k ع كkk k k "أيطم:بحانهkk k k ه سkk k k وقول.ًاk k k k حق:أي
.وءkk k k k k k k k k k k k k k k k مكل:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملفع.كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك وحرسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حفظ: أي، َكألَك اهلل كالءة:كأل
.أخريkk k k k k k k k k k k k k التk:يئةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنس،يئةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k نسkأتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا استنس،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد تَ َّكألت تَكْلِئkk k k k k k k k k k k k k k k k وق
254
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال.ً وهو من التأخري أيضا، آخره وأبعده: أي، بلغ اهلل بك أَكألَ العمر:ويقال
كالكالئ الضمارkوعينه
.ع امل َكألَّتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي.فنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأ فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع ترفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k موض:ُوامل َكأل
ُ ُ
.تقت املخالةkk k k k kه اشkk k k k k ومن، خالة:دهتاkk k k k k واح،اتkk k k k kرطب من النبkk k k k k k k ال: واخللى،ًاk k k k k k k ون إال رطبkk k k k k k kب ال يكkk k k k k k k والعش.هkk k k k k k kه ويبسkk k k k k k k رطب،بkk k k k k k k العش:ُوال َكأل
. أكالء:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع ال َكألَ فيقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د جيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،رية الكألkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كث:ةٌ ومكألةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأرض ُمكْلِئ
.بيعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال للنس،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرعى لألكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألكول
. ذئبkةk أكيل:هkkه امساً جعلتkk وإن أردت ب،ثىkkذكر واألنkkه الkkواء فيkk س،ىن املأكولkkا إذا أردت معkkاة أو غريهkk ش:ذئبkkل الkُ k وأكيk.هkkُك وتُؤاكِلkkُذي يُؤاكِلkk ال:كkkَُوأكِيل
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ال حياسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل لإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا جعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َاملأْ ُكل
: قال، واجلل إذا اشتد غضبه يَأْتَ ِك ُل. ائتكلت النار: كأهنا يأكل بعضها بعضاً تقول،والنار إذا اشتد التهاهبا
255
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.امkk k k k k kاللنب عن الطعkk k k k k k ب: أيk،ةkِ k k k k k kدر عن الْ َمأْكلkk k k k k kتغنيا بالkk k k k k k اس:الkk k k k k k k k ويق،امkk k k k k k k k على طع: أي،ةkk k k k k k k kاتوا على َمأْكلkk k k k k k k k ب.امkk k k k k k k k الطعk:ُةk k k k k k k k kَةُ واملأَ ُكلk k k k k k k k kَواملأْ َكل
َ َ
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k kرجلني والثالثkk k k k k k k k k k k k k k k k k kبع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k kعة تشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قص:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملِثكل.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل فيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء يؤكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن:لk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملثْ َك
انkk دراً من كkk ون مصkk ويك،اسkk ون بني النkk احلدث يك:و ُنkْ k ال َك:ونkk kتعمالت كkk k ء ن ك مس، ن ك ء، ك ي ن، ن ي ك، ك ن ي، ن و ك، و ك ن،ك و ن
ةkk والكائن.نkkان أحسkkدر كkة يف مصkk والكينون.ونkkد كk ومن نقص بع،انkد أن كkوع بعkkوذ باهلل من رجkk نع: أي،ونkْ كkَ د الkkوذ باهلل من احلور بعkk نع:وهلمkkون كقkيك
ينk وفالن م.كنk متس:كنيkال من املسkا يقk كم، متكن:ًاkال أيضk ويق،ةkع على أمكنkلية فجمk فلما كثرت صارت امليم كأهنا أص، اشتقاقه من كان يكون:واملكان
.ادرkk k k k kك من املصkk k k k kري ذلkk k k k kه على غkk k k k k وال خيرجون،لkk k k k kرب على املفعkk k k k k k kه العkk k k k k k kذا مث خيرجkk k k k k k kري هkk k k k k k k وغ،ةkk k k k k k kع العمامkk k k k k k kين موضkk k k k k k kو مkk k k k k k k وه.ذاkk k k k k k kان هkk k k k k k kمك
.ارkk k د النkk k ه موقkk k ومسي ب.واوkk k وهي من الk،ليةkk k ه أصkk k األلف فيkk k ف،وسkk k k قرب:ديرkk k kوالً على تقkk k kه فعلkk k k وإن جعلت،اعولkk k kو فkk k kه من الكن فهkk k k إن جعلت:انُو ُنkk k kوالك
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانون بالروميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك،تاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهرا الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان مها شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو كانون
محام على بيضاهتن ُو ُكـو ُن تذكرين سلمى وقد حيل دوهنا
: قال. هو املوضع الذي تكون فيه على البيض:وامل ْوكِ ُن
َ
تراه كالبازي انتمى يف امل ْوكن
َ
256
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.لkk k ل وفعkk k أفع:اسkk k k على قي،وكkk k k ُوم نkk k k ق:عرkk k k وجيوز يف الش.ةkk k k اجلماع: والن َّْو َكى،قkk k k احلمk:ُّوك
ُ الن:وكkk k ن
: قال، احلماقةk:والنَّواكة
ِ من الن
َّواكة هتتاراً بتهتار ًإن الفزاري ال ينفك مغتلما
. وحنوه،رفثkk k k k k وال،طkk k k k k اع والغائkk k k k k حنو اجلم،هkk k k k k ه عليkk k k k k تدل بkk k k k k k k kريه مما يسkk k k k k k k kذا إذا تكلم بغkk k k k k k k kم كkk k k k k k k k وعن اس،ذاkk k k k k k k k يَ ْكيِن عن ك، َكىَن فالن:ينkk k k k k k k kك
،دkمى بزيkداً ويسkمى زيk يس:ولkك تقkرى أنk أال ت،طkذا غلk وه،د اهللk يُ ْكىَن بعب:ولk يقkريهمk وغ،د اهللk فالن يُ ْكىَن بأيب عب: وأهل البصرة يقولون،وال ُكْنية للرجل
.روkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أيب عمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويُ ْكىَن ب،روkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا عمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويُ ْكىَن أب
.ً أk k k k k k k k k k k k k kؤ نَ ْكkُ k k k k k k k k k k k k k كkَ ْأت أَنkk k k k k k k k k k k k k k نك:رىkk k k k k k k k k k k k k kة أخkk k k k k k k k k k k k k k k k ولغk.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه وغلبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا هزمت،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دو أَنْ ِكي نكايkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نَ َكْيت يف الع:نكي
.ةkk k k k k k k k وهبا مسيت الكوف،م أرضkk k k k k k k k اس:ا ُنkk k k k k k k k ُكوف:وفkk k k k k k k k kتعمالت كkk k k k k k k k k k k k ء ف ك مس، ء ك ف، ك ف ء، ك ي ف، ك ف ي، و ك ف،ك و ف
257
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ُّ ّ والت،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k ون إليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k يتطلع: أي،"ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون األخبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kور َيَت َو َّك ُفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل القبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "أه:ويف احلديث
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k التوق:وكف
ِ َك َفى يك:كفي
.األمرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا ق،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْفي كِفاي َ
.اكنانkk k k k k k k k k k k k k kاكنة لئال يلتقي سkk k k k k k k k k k k k k kاء السkk k k k k k k k k k k k k kراراً من اليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبوا الفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ونص،رف أداةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ح:فk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يkْ َك:فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكي
.أ ًةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ ُمكافkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ أُكافِئkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كافأت. جمازاة النعم:أةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملكاف
ِ
ُوروح القدس ليس له كفاء وجربيل أمني اللـه فـينـا
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري وال مثيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه نظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ليس ل،المkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k السkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أن جربي:ينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يع
258
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kأت القصkk k k k k k k k k k k kعة واإلنkk k k k k k k k k k k kاء ،واسkk k k k k k k k k kتكفأته إذا أردت َكف kk k k k k k k kأ م kk k k k k k k kا يف إنائ kk k k k k k k kه يف إن kk k k k k k k kائي.
فءُ :قلبkk k k k k k k k k k k kك الشkk k k k k k k k k k k kيء لوجهkk k k k k k k k k k k kه .كفُ k k k k k k k k k k k k
وال َك ْ
وا ِإلكفاءُ يف الشعر مبعنيني :أحدمها :قلب القوايف على اجلر والرفع والنصkب مثkل اإلقkواء ،قافيkة جkر ،وأخkرى نصkب ،وثالثkة رفkع .واآلخkر :يقkال بkل االختالط
يف القوايف ،قافية تبىن على الراء ،مث جتيء بقافية على النون ،مث جتيء بقافية على الالم ،قال:
له ثيل سقب يف النتاجني المس كال ُك ْفأََتْيها تنفضان kولـم جيـد
واستكفأتُه :سألته نتاج إبله سنة ألنتفع بألباهنا وأوالدها.
ِ
والكفkk k k k k k k kاءُ :شkk k k k k k k kقة أو ثنتkk k k k k k k kان kينصkk k k k k k k kح إحkk k k k k k k kدامها بkk k k k k k k kاألخرى ،مث حيمkk k k k k k k kل بkk k k k k k k kه مkk k k k k k kؤخر اخلب kk k k k kاء.
kك :الك kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذب .أف kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك يأف kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك أفكk k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً.
أف kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك :اإلف ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
وأَفَ ْكتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه عن األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر :صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرفته عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بالكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذب والباط kk k k k k k k k k k k k k k k kل.
259
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
: قال.ذي روح
.ه األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تقر على وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي ال يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ايبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتاب الكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اءً لغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأَ ْكىَب إكب،ورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مل ي: أي،ًواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َكْبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُد يَكْبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الزنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكب
.وابk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أكk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروة لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوز ال عk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ :وبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ ال:وبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
.زقkk k أل: أي،وب على بعضkk k ها كkk k ألن بعض،ةkk k ومسيت كوب،اkk k k ر فيهkk k k ويزم، مث خيرز هبا،ة أدميkk k k يف قطعkعk k k kبات جتمkk k k قص:ُةk k k k وال ُكوب.طرجنةkk k k الش:ُةk k k kوال ُكوب
k.و َّكبkَ k k ُم:ك احلالkk k وامسه يف تل.وادkk k وين السkk k ه تلkk k ذ فيkk k إذا أخ،ًاk k k ب العنب َت ْوكيب
َ د َو َّكkk k k وق،جkk k kريه إذا نضkk k k من عنب أو غ،ونkk k kواد اللkk k k سk:ب
ُ و َكkَ k k k ال:وكب
: قال، ومنه اشتق امل ْوكِب،ًب ُو ُكوبا ِ وقد و َكبk، وعنز وكوب، ظبية و ُكوب: يقال، مشية يف درجان:والو َكبا ُن
ُ ت تك
َْ َ ٌ ٌ َ َ
َ
260
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ًةk kاً و َكأْبk k أَب َكأْبk كkْ كئب الرجل ي.ةkk ار من احلزن يف الوجه خاصkk واالنكسk،ةkk وء اهليئkk س:ةkk ال َكأْب:أبkk ك
k.ًوءاkk k k k kاء ًة وبكkk k k k k k ؤ بكkُّ k k k k k kكkُ اة َتْبkk k k k k k kؤ ِت الشkَ k k k k k kكkُ َ ب. القليلة اللنب:لkk k k k k k kاء أو اإلبkk k k k k k k من الشkُةk k k k k k k البَ ِكيئ:أkk k k k kبك
.ومk
ٌ k k k k k k k k كkُ k:عkk k k k k k k k k واجلمي،ةkk k k k k k k k kنام عظيمkk k k k k k k k kة السkk k k k k k k k k طويل:اءkk k k k k k k k k k k k kةٌ َك ْومk k k k k k k k k k k k k ناق:ومkk k k k k k k k k k k k kتعمالت كkk k k k k k k k k k k k k ء ك م مس، ك م ء، ك م ي، م ك و،ك و م
فرونkراة يصkالبيت عkون بkانوا يطوفk كk،دينkفيق باليk التصk:ديةkدية" فالتصkاءً وتصkبيت إال ُمكkد الkالهتم عنkان صkا كk "وم:بحانهk يف قوله س، الصفري:ُ املكاء:مكو
ُ
261
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.هkk k k k k k k k k k k k k kفر بفيkk k k k k k k k k k k k k k ص: أي،ًاءkk k k k k k k k k k k k k kو ُمكkk k k k k k k k k k k k k كkُ ْان مَيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقk.ديهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فقون بأيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويصk،أفواههمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يتغطى ب: أي،الحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه َيتَ َك َّمى يف السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ألن،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مسي ب،جاعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الش:وال َك ِم ُّي
. ٍؤk k k k k k k مkُ أَ ْكkةk k k k k k k k وثالث،ُ أَةk k k k k k k مkْ ال َكk:عkk k k k k k k واجلمي،ٌ َك ْمء:دهاkk k k k k k k وأح،رkk k k k k k k k k k kا خيرج الفطkk k k k k k k k k k kرج كمkk k k k k k k k k k k فيخ،ات ينقض األرضkk k k k k k k k k k k نب: أُةk k k k k k k k k k مkْ ال َك:أkk k k k k k k k k k kكم
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالْمأْ َكمت
.آكمEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE الم:عEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE والجمي،ننيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز واملتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان بني العجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حلمت:انk َ َ
:قال
مآكِ ُمها والزل يف الريح تفـضـح إذا ضربتها الريح يف املرط أشرفت
262
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
و ك ي مستعمالت، ك ي و،ك و ي
.اةkk k k k k k k kدة حممkk k k k k k k k k k ار أو حبديkk k k k k k k k k k k ده بنkk k k k k k k k k k k رقت جلkk k k k k k k k k k k أح: أي،ًاk k k k k k k k k k k kّه كيkِ k k k k k k k k k k k َك َويْته أَ ْك ِوي:ويkk k k k k k k k k ك
،ًاkوةُ أيضkَّ كkَ و والkُّ كkَ ار" والkk يف النkواةkkرط واملِكkk "العري يض:لkkال يف املثkk ويق،وى هباkَ كkْ ُدة اليت يkk احلديk:ُواةkكkْ ِوامل
منk تأليفها:الkk ومنهم من ق،ةkk فعل:هkk k في.اف وواوينkk من كk تأليفها:ريkk kذكري للتكبkk kغري والتkk k للتصkأنيثkk الت
ألن كل واو تصري يف الفعل،اءkk دل على أهنا يف األصل يkk اء ال تkk إن اليkk ةً فk kوة وتَكْويkَّ k َكkبيتkk ويت يف الkَّ kَك
263
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وكي :ال ِوك kkاء :رب kkاط القرب kkة .أ َْو َكى يُ kkوكِي إيك kkاءً .قkkال احلس kkن :مجع kاً يف وع kkاء ،وش kkداً يف ِوك kkاء .جعل
و ك ء مستعمل فقط وكأ :أَوكkأت فالنkاً إيكkاءً :نصkبت له ُمتّ َkك أً k.وأَتْ َكأْتkه k:محلته على املتَّ َكأ kواالِّتكkاء.
kواكئ k:مجع املتَّ َkك kkأ k.وأصل املتَّ َكأ kمن الkk kواو ،وأصkk kلهُ :موتكkk kأ k،فحولkk kوا الkk kواو kتkk kاء وأدغموها يف التkk kاء
واملَُ k k
والت ََّو ُّك ُؤ :التحامل على العصkk k k k k k k k k kا ،قkk k k k k k k k k kال اهلل عز وجkk k k k k k k k k kل ،حكاية عن موسkk k k k k k k k k kى" :أ َّ
َتوكأُ kعليهkk k k k k k kا".
وتوكأ ِ
َت الناقة :وهو تصلقها عند خماضها. َّ
ك ي ء ،ء ي ك مسkتعمالن كيkأ :كkاء يكيءُ َكْيئkاً :ارتkدع .وال َكأْ َkك أَةُ :النكkوص ،كأكأتُه kفتكأكأ kعنkا،
264
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. مثمرة: أي، أيْكةٌ أيَّكة: يقال. السدر واألَراك وحنومها من ناعم الشجرk غيظة تنبتk:ُ األَيْ َكة:أيك
الرباعي من الكاف
الكاف والجيم
الكاف والضاد
الكاف والصاد
.ك ِ
ُ مالk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
َّ ال
.ولkk ال والفحkk رفت الغضب يف وجهه من الرجkk k إذا غضب وع،عرkk kوزن اقشkk k ب،لkk k َمأ ََّك الرجk k ص
ْ ا:مأكkk ص
265
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
أنه ال يلتقي يف كلمة عربية:كkk k ودليل ذل،ةkk k ليست بعربي، بلغتهم:دkk k اسم هنر باهلن:د َككصkَّ k k ال:دككص
الكاف والسين
:ذkk k لكسر الفخ:الkk k ويق.ر ُدوسkْ k كkُ ته فهوkk k فكل عظم عظمت حنض،لkk kرة من فقر الكاهkk k فق:وس
ُ ر ُدkْ k كkُ وال
.طkk k k k k k kاً لعظمه فقk k k k k k k k k k kمى الكسر األعلى ُك ْر ُدوسkk k k k k k k k k k يس:الkk k k k k k k k k k ويق،ذkk k k k k k k k k k يعين رأس الفخ،ر ُدوسkْ k k k k k k kُك
َّ :هkk k k k k k ومجع،وتkk k k k k k حوله بي،رkk k k k k kبه قصkk k k k k kاء شkk k k k k k بن:ُ َكرةk k k k k k الد ْس
.وكkk k k k للملkونkk k k k k تك،اكرkk k k k k kالدس َّ :كرkk k k k دس
266
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. القطن:ف
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُك ْر ُس:فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كرس
ِ :رنسkk k k k ك
.ةkk k k k أو البالوعk،نيفkk k k k k kات تنصب على رأس الكkk k k k k k إردب:رانيسkk k k k k k ال َك:عkk k k k k k واجلمي،اسkk k k k k kالك ْرن
ِ :ربسkk kك
k.يkّ k k َكرابيس:الkk k فيق،هkk k ينسب إليه بياع،يkk k فارس:اسkk k والكرب،يةkk k وهي فارس،وبkk k ث:ُةk k الكرباس
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امل ْسرَت سkونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويك،دلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املعت:بَ ِكُّرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امل ْس:بكرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس
ُ ُ
الكاف والزاي
: قال، فأس َم ْفلولةُ احلد: ال َكْر َز ُم: كرزم: ز و ن ك مستعمالت كرزن، ز ن ك ل، ز م ء ك، ك ز ب ر، ك ر ز م،ك ر ز ن
267
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
إن الدهور علينا ذات كِ ْر ِزي ِن ماذا يريبك من خل علقت به
.ارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف النهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة نصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أكل:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َك ْرزم
مه
ْ لوال عذار هلجوت َك ْر َز
وجه له حممض كالسلجمه
.ًاk k k k k k k k k k kان رطبkk k k k k k k k k k k k k k kان إذا كkk k k k k k k k k k k k k k kات اجللجkk k k k k k k k k k k k k k k نب:ربةkk k k k k k k k k k k k k k kرةُ لغة يف الكسkk k k k k k k k k k k k k k kَ ال ُك ْزب:رkk k k k k k k k k k k k k k kكزب
. القصري الدميم:َّك
ُ الز َون
َّ :زونك
الكاف والدال
يkار الوحشk احلم:د ُرkُ وال ُكْن.رومkاب الkرب من حسkk ض:د ُرkُ وال ُكْن، اسم للعلك: ال ُكْن ُدرk: د م ل ك مستعمالت كندر، د ر م ك، ك ر د م، د ر ن ك،ن د ر
268
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دخي،درkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب أو مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه من خشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأ لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جمثم يهي:ازيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدرةُ البkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ُكْن
: قال، وبه تشبه فروة البعري، املناديلk ضرب من الثياب له مخل قصري كخمل:وك
ُ ُ الد ُّْرن:درنك
َ ِعن ذي َدران
ولبداً أهدبا،يك
: قال. الدقيق الحوارى:ك
ُ الد َّْر َم:درمك
: قال، تَ َد ْملَق: وال يقال، وقد تَ َد ْملَك ثديها.ك امل َد ْملَ ُق
ُ َ احلجر امل َد ْمل:وك
ُ ُُّمل
ْ الد:دملك
ُ ُ
الكاف والتاء
k.درkk k k k k k فر وأكkk k k k k k اً أبيض وأصk k k k k k ار كِرْب يتkk k k k k k ا صkk k k k k k إذا مجد ماؤهkk k k k k k k k k ف، عني جتري:الkk k k k k k k k k يق،الكرْب يت
ِ :ربتkk k k k k k k k kتعمالت كkk k k k k k k k k ك م ت ر مس،ك ب ر ت
.المkk k k k kه السkk k k k kليمان بن داود عليkk k k k kه سkk k k k kر بkk k k k kذي مkk k k k kل الkk k k k k يف وادي النم،ف بالد التبتkk k k k k k kه خلkk k k k k k k ومعدن،و من اجلوهرkk k k k k k k ه:الkk k k k k k k يق،يت األمحر ِ
ُ والكرْب
.الkk ال إىل حkk ل من حkk k نق:عدkk صk.هkk ُيء ذهب كِرْبِ يتkk عد الشkk إذا صkk k ف،رkk kه ال ينكسkk kة فإنkk kذهب والفضkk kا خال الkk kه مkk kو يبسkk k وهk،يء كِرْب يتkk kل شkk k يف ك:الkk kويق
ِ
ُ ِوالكرْب
: قال، الذهب األمحر:يت يف قول رؤبة
يت ِ ِ ِ
ُ هل يُْنجييِّن حلف س ْخت
ِ
ُ ِ أو ذهب كرْب،أو فضة
يت
. مشية فيها تقارب:ُالكمَتَرة
ْ :كمرت
269
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الكاف والثاء
، ومل تلزمها جهومة القبح،هولة اخلدkk فاتتها س،هkkنة دوائر الوجkk حس.تنيkk ذات وجن:ةkkرأة ُم َك ْلثَمkk ام:كلثم
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الفيk:ومk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُوال ُك ْلث
الكاف والراء
.ًربِالkْ k k k k k kي ُم َكkk k k k k k اء ميشkk k k k k k ج:الkk k k k k k يق،دمنيkk k k k k k اوة يف القkk k k k k k رخ:ُةk k k k k k k k k k ال َك ْربَل:لkk k k k k k k k k تعمالت كربkk k k k k k k k k ب ر ك ن مس، ك ر ك م، ك ر ن ف،ك ر ب ل
.المkk k k k k k k k k k k k k k k ا السkk k k k k k k k k k k k k k k kالب عليهمkk k k k k k k k k k k k k k k ني بن علي بن أيب طkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه احلسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي قتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوض:ربالءkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكkَ و
.ربته هباkk k k k k k k k k k k k k k ض:اkk k k k k k k k k k k k k k kه بالعصkk k k k k k k k k k k k k k ُ و َك ْرنفت.ةkk k k k k k k k k k k k k k زق جبذع النخلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عفة امللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أص:افk ِ :فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كرن
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الكرن
k."ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه كال ُك ْر ُكمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاد لونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "ع:ران ويف احلديثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو الزعفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k هk:ر ُك ُمkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ُك:ركمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك
: فقال. الشاعر أنه الكمونk وتوهم، وهو نبت شبيه بالكمون خيلط باألدوية، دواء منسوب إىل ال ُك ْر ُك ِم:ّوال ُك ْر ُكماين
270
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالكم
ّ اينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أم،الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كما يق،ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوه
الكاف والالم
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل اللحيkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رجل َكْن َفلِي:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعمل فقط كنفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك ن ف ل مس
الكاف والباء
.ماءkk k k k k k k k k وكب السkk k k k k k k k k به بكkk k k k k k k k k يش،ًاk k k k k k k k k kور َك ْو َكبkk k k k k k k k k مى الثkk k k k k k k k k k k k k k ويس. النجم:كب
ُ وkْ k k k k k k k k k k k k k k الكk:وكبkk k k k k k k k k k k k k kط كkk k k k k k k k k k k k k kتعمل فقkk k k k k k k k k k k k k kك و ك ب مس
: قال األعشى. القطرات اليت تقع بالليل على احلشيش: والكوكب.ًوالبياض يف السماء يسمى َك ْوكبا
^ وصلى اهلل على حممد وآله وسلم،مت حرف الكاف حبمد اهلل ومنه
حرف الجيم
271
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
باب الثنائي
جش:
يش. ِ
والبِّر إذا مل جُي َعل دقيقاً ،واجلَش ُ السويق ُ ش طَحن َّ اجلَ ُّ
ش هبا اجلَشيشkk k k k k k kة ،وال يقkk k k k k k kال لل َّسk k k k k k kويقَ :جشيشk k k k k k kةٌ ولكن َجذيkk k k k kذةٌ.
حى صkk k k k k k kغريةٌ جُتَ ُّ ِ
وامل َج َّشk k k k k k kةَُ :ر ّ
ِ
ور ِة ،قال َ
الع ّجاج: واجلَ َّشةُ واجلُ َّشةُ ،لغتان :،اجلماعة من الناس يُقلبو َن َمعاً يف ثَ َ
ش َّ ِ
وت يعـبٌ ٍ
احلي من الغَز ِوَ ،
ص َهل طََرق ُّ ـوب ،إذا الص َ بأج َّ
َ
خيرج من اخلَياشkkي ِم ،فيه
kرأس ُ وت من الِ k
صُ kبش َ
األح ُّ
األصوات اليت تُصاغ منها األحلا ُن ثالثةٌَ :
ُ قال اخلليل:
kوت َبعينkkه ،مث ِ ظ وحُبَّةٌ فيُتبَkُ kع خبد ٍر موضٍ k
الوشkkي k،مث يعkkاد ذلك الصُ k
kوع على ذلك الصkkوت بعينه kيُقkkال له َ غلٌَ k
ش.
األج ُّ
وت َ يُتبَ kُ k k k k k k k k k k k k k k k kع َبوشٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kي مث kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل األول فهي ِصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kياغته ،فه kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا ال َّ
صُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k
272
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:شج
ِ ِاملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراب ب
.زاج َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َّج ال َّشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َش
ِ َّجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َش
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر إذا قَطَعتkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k البَحkُفينةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت الس
.وعلَوهُت ا ِ
َ َركبتُها:َجت الفالة
ُ وش َج
َ
273
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ج ض مستعمالن،ض ج
:ضج
َضججا
َ َّجاج األ
َ الناس الض
ُ ت kَ وأغش
َ
.أظهر التَّضعيف
:جض
.ُوجاض ِمثله
َ :حاد عنه
َ ض عن الشَّيء أي
َّ َج
k س ج ج مستعمالن،ج س س
:جسس
.هk k k k k k k k k k k k k k k k kه أي مَمَ َّسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر جَمَ َّسkَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُتُه ألنظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدي أي ملسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتُه بيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَجسس
.َّجال
ّ دkk k k k k k k k k k k k k k kأيت الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار وتkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس األخب
ّ رة البحر جُتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دابَّةٌ يف َجزي:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلَ ّساس
. ويقال باحلاء،ُجاسة
َّ ُ الواحدة،َّم
ُّ والعينان وال َف ُم والش ِ
َ اليَدان:واس من اإلنسان
ُّ َواجل
:سجج
."ردk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَؤذي وال بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر يkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحkَ ال فيها. ٌجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "اجلَنَّةُ َسج َس:ويف احلديث
.لنب رقيق
ٌ :جاج
ُ والس
َّ
ز ج مستعمالن،ج ز
:جز
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
.ريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوف وغ ُّ عر والk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز ال َّشkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز َجkُّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّاجل
ِ
.واألوان ِ ِع على احلkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاد يَقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزاز كاحلَصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجل
ني
275
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالب
ُ َدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
َ ل مثل أحkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز النخkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأج
ّ
:زج
276
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ويقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال للظلم إذا َعkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداَ :ز َّج برجلي kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه.
kوارير و "وأقلها الكسkk k k k k k k k k k kر" ،فأما يف القkk k k k k k k k k k kرآن فهي "القناديkk k k k k k k kل".
kاج ،لغkk k k k k k k k k k kات :،ال َقُ k k k k k k k k k k k
والزجُ k k k k k k k k k k k
ُّ
َّد الkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز ّج ،وهو َمن ِسُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمه ،ومُسِّ َي َأز َّج َلز َّجه.
واألرج من النَّعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام k:املُ َkحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ُ
وال kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز ُج :مجاعة األزج ،وهو البعيد اخلَطِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو.
ِ
اإلنسان. طرف ِمرفَ ِق
والز ُجُ :
ُّ
ج د ،د ج مستعمالن
جد:
277
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
سيل َج ّد ُادها
َ وإن......
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ُدةkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجل
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاح ُل البحر مبكk ُ
.هkkِتَحلَ َفه جبدَّه أي ببَختk اس، وإذا َفتَح اجليم،هkِدِّه وحقيقتkتحلفه ِجبkk فإنه يس، بكسر اجليم،َّك kِ :ومن قال
َ أج د
278
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. ٌدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدج
َ ازةٌ َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومف،ف األملسk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الفي:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدج
َ َواجل
.ًراk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ صر
َ
.ُّدkk k k k k k k َج
kَ ام أk
ٌ k k k k k k k k k ع:الkk k k k k k k k k k k وال يق، ّداءk k k k k k k k k k kجkَ ٌنةkk k k k k k k k k k k ذلك سkk k k k k k k k k k k وك،ٌةk k k k k k k k k k k kازة يابسkk k k k k k k k k k k مف:ُ ّداءk k k k k k k k k k َواجل
.ُ ّداءk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ َجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وناق، ِ ةُ اللّنَبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّداءُ" يابسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاةٌ َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوش
.ُّدkk k k k k k k k k k k k k k k k kُال له اجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةٌ يقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو ٌط خمتلفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فيه خط:دَّدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُاء جمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوكس
279
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:دج
ِ
ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k جkُ ل َدkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ولي،ين الظالمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k يعkدَّجيُوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تقاق الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه اشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومنk،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دَّة الظُّلّمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ُالد َّجة
.زجيk ُ
رأيت عُضاال
ُ خن قد َ مل يُ َفِّر ُ وع ُجوزاً أَتَت
ًتبيع َدجاجـا َ
.د ُّجون على األرضkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَداج أي ي
ٌ ومk ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،ريk k k k k k k k k k k k k k k k k k kَّبيب يف ال َّس
ُ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:َّججا ُن
َ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k وال
.احلاج وحنوهم
ِّ راء معkk k k k k k k k k k k k kاألج
kَ داجk
ُّ k k k k k k k k k k k k k kباحلاج" فال
ِّ واk k k k k k k k k k k k k k داج لي ُسk
ُّ k k k k k k k k k k k k k kؤالء الkk k k k k k k k k k k k k k "ه:ويف احلديث
ِ وبذلك مَسِّي:قال
.ت الدَّجاجة َ
ج ذ مستعمل فقط
280
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جذ
ِ ِ ِ ِ ِ
ُ k كما ُجعلت األص،ٌذاذةkkدةُ ُجkk الواح،َرk ع ما ُكسkُ kَ قط:ُذاذkkُوح ُّي واجلkَ k الkلkُ kع املُستأصkُ k ال َقط:ذkُّ kَاجل
ًذاذاkجkُ نامk
ث ج،ج ث
:جث
ِ
.األرض ل هلا يفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةٌ ال أصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َجرةُ جُم تثk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو َش
ِ k k k k k k k k k بالزح
.افk ِّ ّول إالkk k k k k k k k k ه وال أطkk k k k k k k k k و أنقص منkk k k k k k k k k ذا النَّحkk k k k k k k k k k k k k k وال جَي يء من ه.رتنيkّ k k k k k k k k k k k k k kاعالت مkk k k k k k k k k k k k k kتفعلن فkk k k k k k k k k k k k k kروض ُمسkk k k k k k k k k k k k k kالع
َ جتث من
ُّ وامل
ُ
281
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ الو
: قال رؤبة،حش ِ ِ
َ من َمرات ِع،ستاك ُبع ُروقها
ُ ُ ي،يح
ِ الر
ِّ ُ طيِّيبة،والصيف هي شجرةٌ ال تزال خضراءَ يف الشِّتاء: زائدة:قال
.الس َوق ِ
ُّ جبثجاث راع ِيه ِ
َ تَرمي ذ
.ي ِمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ِن اجلَ ِسkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق البkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خل:ُواجلُثَّة
:ثج
ِ ِ ِ
.ثجاج َ ، شدَّة انصباب املَطَ ِر والدَّم:الثَ ُّج
ٌ ومطٌَر
ر ج مستعمالن فقط،ج ر
:جر
.اkk k k k k k k kاً مل خُتَبِّط جهضk k k k k k k k k k k رت مِت َامkَّ k k k k k k k k k k جkَ :الkk k k k k k k k k k k ق،ةkk k k k k k k k k k kى الغايkk k k k k k k k k k kدها إىل أقصkَ k k k k k k k k k k kَر َولkُّ k k k k k k k k k k kُيت جنkk k k k k k k ال
282
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ األصوات
عاف من األثَر ِ َخالءٌ من لَ ِمن طلَ ٌل بني اجملر ِة والـ َق َـمـر
.رkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ اجل:رkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج
kَ وامل
َ
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِع على َجرائkkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجُت َم،ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةً أي جنايkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه َجريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل على نفسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالرج
العني من َجّراها
َ ُفاضت ُدموع
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيكظ ُمه ُ ُّ ِريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َّرةُ البعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجk kِ ُرةkَّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِواجل
ِ ها مثk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا فيق ِرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجيتزه
: قال،فيهدر
ُ رجه ُ نجرته وشقشقته مث خُي ِ
َ تردُّد َهدير البعري يف َح:ُرجرة
َ َواجل
ِّ ُنجر ٍة كاحل
ب َ رجَر يف َح
َ َج
.ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رار البُقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kات من أحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نب:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلرج
.اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نب:ارk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلرج
.كk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك املاءَ يف َحلّق
َ َّبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ :رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرج
kُ والتَ َج
.ادk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي ال ينقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kس ال
ُ رkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َف:رورk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجل
283
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.امkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالزم
َّ لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َحب:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلري
رجور
ُ مائةً من عطائكم ُج أسقتموه فـأث َـرى
ُ وم ِق ٍّل
ُ
:رام كقول األع َشى ِ
ُ رجور الك
ُ ُ اجل:ويقال
:رج
.ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجر َج َّ ومن،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَط َد َككتkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئاً كحائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك شk
َ الر َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حَت ري ُك:ر ّجkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال
k.ًديداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزاالً شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِز َل ِزلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو أن تُزلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،رجkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k طاوع
َ ُم:اج جِت
ُ واالر
284
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعيف من النk
.لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس واإلبk ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الض:اجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالر ّج
َّ
اج
ِ اج وعلى َر َج
ٌ فه ْم َر َج
ُ
باب الجيم مع الالم
ل ج يستعمالن فقط،ج ل
:جل
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kظم ٍ
ُ يء ُعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل كk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج
ُ
.اkkلجلِه ِ ِ ِ ِ ٍ ِ
ُ َيح وجَت
ِ رkَّ k ةُ الk وحرك،واال ُنkَ k َر ُك واجلkُّ kؤوخ يف األرض والتَ َح
ُ k ال ُّس:لk ُ ع أجلَّة والتkُ k ٌد واجلَمk و واحkk وه،بههاk ة وشkk k كاحلَ َجل.اؤهkk غط:يءkkل شkِّ kالل ك
ُ kَّجلج ُ وج
.امkk k k kذلك من األنعkk k k kا وكkk k k kاع بظهرهkk k k kىت االنتِفkk k k k ا حkk k k k ا ولَبنهkk k k k k k ِر َه حَل ُمهk k k k k k ُك،َذرةkِ k k k k k kالع ِ
َ لkk k k k k kةٌ أي تأكk k k k k kلٌّ َجالّلkk k k k k kِ إب.ربkَ k k k k k kالع
ِ ِ k kِ
َ ان منkk k k k k kّ َحي: لٌّ وجالّ ُنk k k k وج
285
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
."البتهاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص ِ ِ
َ ل لkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من أن نكk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأج
َ ةٌ جَت ُّل عن "ال َكالل أيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوناق
k ِ ومَح َل ُج
.قkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kايف النَّهيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص: ٌلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالج
ليل
ُ وجَ إذجٌر
َ وحويل......
: قال، وهذه من املضاد،وج َّل يف عيين أي احتُِقر وهتاون
َ
ُ
ٍ أال ُكل
َجلَلkُشيء ِسواه ُّ
.لk
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألج
َ ىنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل مبعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجلَل
ٍ
َ بساهكات ُرقُ ٍق
وجلجال
ِ الل
.القماش َ يعين ِج
:?لج
286
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جلالج
ٍ بلسان غري ِ
ٍ ومنطق
: قال، يعين يُقلبُها يف فمه،لجلج اللُّقمةُ يف فَ ِم األكل من غريه َمض ٍغ
kُ َ ورمبا ت:قال
ُشح داء
ٍ حتت ال َك
َ أصلت فهي
َ ـيض ْ يُلَجلِ ُج ُم
ّ ضغةَ فيهـا أن
.ط
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خُم تل:وكالم ُملَجلَ ُج
ٌ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذها منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َتلَجلَ َج داره أي أخ:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق، ُذk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه فيؤخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادر بk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء أي يُبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوفال ٌن يل ُّج بالش
.و اللُّ ُّجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإمنا ه،يفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k امي السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم من أسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللُّجم
:لج ِة اللسان
َ َوقال يف جل
ن ج مستعمالن،ج ن
287
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جن
k.لهkk k k ق نَسkk k k ار مث ُخلkk k k ق من نkَ k k k ِو اجلِ ِّن ُخلkk k k واجلان أب
ُّ .رو َنkk k k ُاس فال يkk k k k kتِجناهِن م من النkk k k k kه ال سkk k k k k مُسُّوا ب،ا ُنkk k k k kّ ومجعهم اجلِنَّةُ واجلِن،ِّد اجلانkِ k k k k kَة َولkk k k k k مجاع:اجلن
ُّ
."ًدبِراkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُ ا ُن َويلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل "هَت ُّتز كأهَّن ا جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز وجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال اهلل عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حيَّةٌ بيض:واجلان
ُّ
.انني
ُ و ٌن وهم جَمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُو جَم نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأجنَّه اهلل فه
َ ،لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج َّن الرج
ُ ،ونkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ اجلن:ُواملَ َجنَّة
.س
ُ الرُّت :واملِ َج ُّن
ِ د ِر وعظمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
.القلب َّ الع مما يلي الk ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلنجن واجلن
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراف األضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أط:اج ُنk
َ َ َُ َ
288
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kُ ِّ وقيل لل َك َف ِن أيضاً ألنه جُي ُّن فيه املي، القرب:واجلَنَ ُن
.ت أي يُ َكفَّن
:نج
.ب ٌ ِر:وجk
ٌ ِّبح طي ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُواألجن
ف ج مستعمالن،ج ف
:جف
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف ُج ُفوفk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَف جَيk
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجkَ
ِ ضرب من الد:ف
: قال،ِّالء ٌ َ ُّ ُواجل
289
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الرقاةُ اجلُُفوفا
ُّ َّق عنه
َ ِع شق وتبسم عن َنرِّي كـال َـولـي
ُ
.افيفkk k k k k k k k k k k k k k k k ع على التَّجkk k k k k k k k k k k k k k k k وجُي م،روفkk k k k k k k k k k k k k k k k اف معk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والتِّجف.اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة من النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجاع:فk
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوةُ واجلkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلُف
َّ k kا َجkk k ه عن نَ ِديَّه أي مkk k زل ُجفافkk k اع:الkk k اً ويقk k kاً أي جَت فيفk k k kاف جَت فافk
.هkk k ف منk َ k k kَّفت التِّجف
ُ َجف:ولkk k k وتق،فkk k kد َل التَّجفيkَ k k kَدر بkk k k مص:اءkk k kب التkk k kاف بنصkk k kوالتَّجف
:الواسع وأنشد
ُ املستدير
ُ ُ القاع:فيجف
َ َواجل
فجفا
َ فجفاً فَ َج
َ يَطوي ال َفيايف َج
:فج
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجُي مع فِجاج،ُل وحنوهkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ ُع يف ُقبُل َجبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الطَّريق الوا ِس:ال َف ُّج
.ال الظَّليمkk ل إجفk ِ ُّ أ:ةkk kال ابن القربkk k ق،ومهاkk kاً إذا رمت بصk k ةُ تُِف ُّج إفجاجk k والنَّعام
ُ k kاج النَّعامة وأجفk
َ k kُفج إفج
.لف
ُ الص
َّ :ُوال َفج َف َجة
ب ج مستعمالن،ج ب
290
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جب
ِ بذ
ناب َع ٍيق ِ ونأخ ُذ بعده
ُ ب الظَّهر ليس َس
نام ِّ َج
َأ َ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا هنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k استِئص:ىk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
.اكk َ ُب اخل
ُّ وج
َ
.لبةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ُّ هُ األرض الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َوج:وبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُواجلب
.ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الغَلَب:ب
ُّ َواجل
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُمدخل ِ
َ نان أو حنوه أيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة ال ِّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ هي ُجب:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتق
:بن منقذ
ُ املر ُار
ّ : قالk،والنعت جُم بَّب
ُ ، بياض تَطَأ يف الدابَّة حبافرها حىت تبلُغ األشاعر:واجلُبَّة
ك يف ُرس ِغ َع ِجز
ِ السنب ِِ
ُ ُّ َسلط
ٍ ببع
ٍ َـيد قـدره ذي َجـب
ـب ُ
:وقال
بيب
kُ الحت هلم غُّرةٌ منها وجَت
َ ٍ َن من َكثkَ إذا تأملتها الراؤو
ب
.دkk ا اهلَبيkk ع فيهkُ k ويُن َق،ريkk ا البعkk قى منهkk ة اللَّ َقن يُسkk ذ من أ ََدم كهيئkُ k kيءٌ يٌتَّخkk شk:ُةk kبجب ٍ
ُ ُاب واجلkk اب وأجبkk ة وجبkk َ على جببkعk k وجيم،رkk دة ال َقعkk ري بعيkk ئر غkٌ k ب:ب
ُّ ُواجل
ِ بج
ب ِ ِ
َ َفال هُت د منها واتَّشق وجَت ٌت منها َكهاةٌ مسينة
ْضَ إذا َعَر
291
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ب َّ ِ ِ
َ َّ َجب:الkk يق،ذهابkk ار والkk النَّف:بيبk
ُ k َر ُمها والتَّجk ص
َ َجبُّوا جَنَلَهم أي:الkk يق،لkk رام النَّخk زمن ص:ابk
ُ k واجلَب
.ذهبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف
."الفار ِ
ُّ بطاعة اللِّه إذا َجبَّب عنها ُ "امل ِس:ويف احلديث
ّ الكبار بعد ك
ُ
:بج
ِ نَقخاً على
ًاهلام وجَبَاً وخضا
.يب ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد مناغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء يفعلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kج
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َّ اة الk ُ kَ َوالبَجب
ج م م ج مستعمالن
292
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جم
.رkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كث
ُ نَ َج َّم أيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيءُ واسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َج َّم الش
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مت املِكي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّال مَجk kُ َول مَجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق،الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل إىل رأس املِكيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َكي:امk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُ ُواجل
.ريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً ال غk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جتميمkهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ مَجَّ ْمت:دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال زائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق
ًاkهم بعضkر َغطَّى بعضkَ ذي َغ َفkريُ الk والغَف،ٌةkأهنم ُخزمk ك،احبهkِّم لص
ٌ دk ليس فيهم متق،ًالkض ٍ هم علىkرى لبعضkَىت ال تkاس حkتِواءُ النkاءُ اسkقال أبو سعيد اجلَ ّم
ّ بعض ف
َّمـوا
ُ أخ ُروه وما قَـد
َّ فما
َلعمري لقد طاملا مَج ْ َج ُموا
k.الkk لح ُم هبا املِكي ُ k ذي عليه اللَّحkk ام "بكسر امليم" أي املوضع الk
َ ُدةُ اليت يkk وهي احلدي،امk
ِ
ُ k اجلم:دةkk ال زائkk ق
ِ :ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلمجم
.امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالقحف وما تعلَّق به من العظ ُ ُّ
293
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الراح:امk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلم
.هkk kَرف لk k ذي ال ُشkk k kاء الkk k k البن:واألجم ِ k kمk ِاة اجلk k k ذ َكر من الشkَّ k k k ال: واألَج ُّم.هkk k kذي ال رمح لkk k k ال:واألج ُّم
.اءk
ّ َّ ّ َ َ َ
.وحاجت ِ َّوأمَج
ت احلاجةُ أي َدنَت
َ
:مج
.املاش
ُ وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:ريرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال الضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
ِ ِاج الع
.نب ٌ راب جَمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّش،ا مَتُ ُّجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:اجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملُج
حم َجا
َ َو َك َفالً َريّان قد مَت
:وقال آخر
294
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
kاج :الكثري اللَّحم ،والبَجبُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
kاج مثلُkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه. وامل َجمُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
الثالثي الصحيح
ش ج ذ يستعمل فقط
شجذ:
أشج َذ ِت َّ
السماءُ إشجاذاً إذا أقلعت باملطر. يقالَ :
295
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:شجر
ِ kجر فصkا ِد ٌّق ال َّشkk وأم،تاءk فأما ِج ُّل الشَّجر فعِظامه وما بقي على ال ِّش،والشَّجر أصناف
دمها تبقىk أح،نفانk َ ّ ُ َ َُ
اkkرق مk
ٌ kَ وف،لkk من البقkا يَنبتkkب كم
ِّ َا يَنبت من احلkk وم،عkkنبت يف الربي
kٌ ُ وي،تاءkkةٌ يف األرض يف الشk وأروم
ُ هkkل
ِ ألن،ذهبkَّ kر" وهي الkk "وهي التَّم،عريk وهي ال َّش،رkُّ kذه البkk وه،جرk ذه الشkk ه:ونkkاز يقولkkل احلجkkوأه
ةkkالقطع ُ ُ ُ ُ َُ َ
296
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
مر َمـا
َ جاهل َتَر
ٌ ينحي إذا مت
ِحمطَماkإلعناق الدَّواهي
ِ ًَشجرا
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دح لk ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي ال قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ريب الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الغ:ُجريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّش
رفع من:اجkkال العجkk ق،ور ُ k وهو َمش، َجرتُهk َش:وب فرفعته وأخفيته قلتkk َج ٍر أو ثk ان َشkkدلَّت أغصkَ kَوإذا ت
ٌ جk
.ًاk k k k k k k k k k ودج ِ
َ ار َهkk k k k k k k k k k k k k k kاو ًة صkk k k k k k k k k k k k k k k َي غشk k k k k k k k k k k k k k k إذا غُ ِّشkk k k k k k k k k k k k k k kو َد ِج فkَk k k k k k k k k k k k k k kَب اهلk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k خش:جار
ُ k k k k k k k k k k k k k k kوال َّش
.هkk k k k k k k k k k ِاح يف َجنبk ِّ تَ َجَر ِتkk k k k k k k k k k k k k k k واش،بعض ِ k k k k k k k k k k k k k k k اح شkk k k k k k k k k k k k k k kوالرم
ٍ ها يفkk k k k k k k k k k k k k k kواج ُر خيتلف بعض
ُ k k k k k k k k k k k k k k kالرم َ ِّ
.فينةkk k k k k k k k k k k k k k k k k kراعُ السk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبة فيها ِشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي َخ َش،وكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجور املم ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملش
َ
.ديقk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومها اخلليط والص، ٌدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجريُ واحk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجريُ وال َّشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
297
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
زقkk ورمَّب ا اجتمع فل،كkk ذلkباهkk داف وأشkk راره من احلصى واألصkk واحل البحر وقkk ون يف سkk ما يك: ُرk kواجلَ َش
. ِعk k رؤوس البالليkk k kل لkُ k k k فيُجع،لح للطَّحنkk k kرة ال تصkk k kةٌ بالبصk k k ت منه أرحي
ُ نح
َ ُراً تkk k kار حجkk k kبعضه ببعض وص
ٍ k k k k k k k k k k k k k kر من بقkk k k k k k k k k k k k k kاً به جشk k k k k k k k k k k k k k دنا أرضkk k k k k k k k k k k k k k وج:دةkk k k k k k k k k k k k k kال زائkk k k k k k k k k k ق
.روبهkk k k k k k k k k ول أي خليط من ضk ُ ٌ َ
."التِكمkk k k k k ر ُكم عن صkk k k k k k k رنَّكم َجشkَّ k k k k k k k ُ "ال َيغ:ا َنkk k k k k k k وعن عثم، انكشط عنه الظَّالم:بح
ُ k k k k k k k kص
ُّ َر الk k k k k k k kوج َش
َ
.خم
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َّ ق الkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلُوال:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلَش
.ٌمنسوبة ِ
ُ ٌ امرأة:ُواجلاشريَّة
:شرج
298
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.امkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k للحم
َ بkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة من قصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َجديل:ُرجيةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّش
ِ دري وج
ون ُ ٍّ رائج بني ُك
َ َش
. يُدعى الشَّريجkيشق منه القوسان ُّ ود الواحد ُ ُوالع
. أعطين شرجيةً منه: يقال، العقب:َّريج ُ والش
:العجاج ٍ ٍ
ّ قال،أشراج أودية يف موض ٍع واحد ُ ورمبا اجتمعت ُ ،َّرج َشَر ُج الوادي إذا َبلَ َغ ُمنفسحه
ُ والش
. ويَت َفَّرقانk َشَر َجا أي حبيث يلتقيانkحبيث كان الواديان
ُ
يتُه يفkkذي ُخصkk هو ال:الkدةٌ ويقkkواألشر ُج الذي له ٌخصيَةٌ واح
َ وملتقاه
ُ َشَر ُج الوادي ُمنعرجة:قال زائدة
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةَ سk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َرجت الثَّوب ومَش رجته إذا ِخطته ِخياطk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وش
.وء ُ ُ ُ َ ُ َ َ
ِ
.دُّه للنَّدفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ما تع:اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأدوات النِّس رجيةُ منk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّش
.بات
ٍّ أصاهبا انكسار غري:ُالقوس والقناة
ُ وانشَرج
َ
299
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جرش
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األك:رشk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجل
.اط ٍنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه ٍر وبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاطها من ظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش حيث انتفخ أوس ِ ٌّ ِوجُم َرئ
ّ وزن جُم َرعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يني بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َش اجلَب
.الِ ٌغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ٌد بk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو جيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رش وهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجkُ وب إىلk ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kي منسkٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومن العنب ُجَرش
.القمح
ِ ابk ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذ من لُبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريش يتخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجل
ُُ َ
ِ
عل َحنينـهـا َ إليه اجل ِرشَّي
َّ وارم بكى جزعاً من أن ميوت وأجهشت
:شجن
300
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َجناً أي وطنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانت يل َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً مk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kووردت أرض
.يف kُ ِجk k k k k k k k k k k k k k k k k kه َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع، َج ٍنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مجع َش،زا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األح:جا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألش
َّ َج ُنk k k k k k k k k k k k k k k k k kار ال َّشkk k k k k k k k k k k k k k k k k kنت أي ص
هي كالغُصن من:الkk k ويقk،ٌتبِكةkk k ةً ُمشk k جنة قرابk k ويعين بال ُّش،العرشkk k ةٌ بk k رجم معلقkَّ k k جنة الk k ُش:ُجنةk k وال َّش
:نشج
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k د ال َفزعkk k k k k k k k k k k k k k k k k kه عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k اءُ يف َحلقkk k k k k k k k k k k k k k k k k ى البُكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيجاً إذا َغصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُج نَشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاكي يَن ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َج البk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنَ َش
ِ k k k k k k kل نعkk k k k k k kة قيkk k k k k k kوت كالنَّفخkk k k k k k kدا صkk k k k k k k وإذا ب،اkk k k k k k k k k kوتاً يف جوفهkk k k k k k k k k kمع هلا صkk k k k k k k k k k تس:دَّمkk k k k k k k k k kروج الkk k k k k k k k k kد خkk k k k k k k k k kج عنk k k k k k k k k kة تَن ِشkk k k k k k k k k kوالطَّعن
.ُةk k k k k k kرت الطَّعنk ٌ َ ُ
ِ
ِ َوالقدر ت
: قال، والناشج الذي ينزع نفسه.نش ُج عند الغليان
ِ
ُ ٌوناش ٌج عينه ُمنَّهلَّة
تكف
301
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جشن
:شنج
وإذا،ًنيجاkkد تشkُّ kَّج أش ِ َ َشنِج أشنَج: ورمَّب ا قالوا، تَ َشنُّج األصابع كلَّها واجللد:الشَّنَج
ُ نk واملُ َش،َّج
ٌ نkوشن ٌج ُم َش ُ ٌ ُ
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد لرجليهkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وى هلا و أشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نِ َج نسا ال ّدابَّة فهو أقk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَش
:نجش
.اkk k k k k اظر فيقع فيهkk k k k k k k kاومه بثم ٍن كثري ينظر إليه نk
ُ k k k k k k k kةً فيُسk k k k k k k k بيع بياعkk k k k k k k kا ُن أن يkk k k k k k k k إن يُريد اإلنس:َّجش
ُ الن
k."المkk k k k k k k k k k k k k k k k ش يف اإلس
َ " ال جَن: ومنه احلديث،ياءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً واألشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتزويج أيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويف ال
302
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkk k k k رفها إىل احلِبالkk k k k k kيد أي يأخذ من حواليها ليصkk k k k k kوش الصk ِ
ُ k k k k k kُش جَن
ٌ اجkk k k k k kل نkٌ k k k k k k ورج،ًاk k k k k k kها جَن شk k k k k k kوجَنَ َش
.يسوقُه َّ ُ ينج
ُ ش الطري أي ُ :قال زائدة
ف ش ج يستعمل فقط
:شج
َف
:جشب
ِ k k k k k k k k k k k k k k kوبةٌ أي مل يبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب ج ُشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ج ُشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kب املأكk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ج ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ٍ ري أkk k k k k k k k k k k k k k kل بغkk k k k k k k k k k k k k k kا أكkk k k k k k k k k k k k k k kال مk
.ُدم ُ ُ َ َ ُ َ ٌ
303
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ب مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا مل ينخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل من الطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام مثkk k k k k k k k k k k k k k k k k kل ُخkk k k k k k k k k k k k k k k k k kب ِز ال َّش k k k k k k k k k k k k k k k k k kعري وشkk k k k k k k k k k k k k k k k k kبههk. ِ
ويقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :اجلَشُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
شجب:
ب َش kجيباً ِ
kج ُ
ب يَش ُ k
kاج ٌ
kراب ش َ k
بت ل kkه َش َ kجباً وغُ ٌ k
ك ه kkذا األم kkر فَ َش kج َ
kجبَ َ
اهلم واحلزن ،وق kkد أش َ k
بُّ :ال َّش َ kج ُ
304
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جشم
:جمش
305
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
شمج:
kرص ِغ ٍ
الظ. األرز وحنوه أي اخت kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربزوا ش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبه قٍُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
مَشَ ُجوا من ال َّشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعري ومن ِّ
مشج:
والراء معهما
ضاد ّباب الجيم وال ّ
ضرج:
kود ِ
املرعkّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزاء. اإلضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريج أك ِس k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيةٌ تُتَّخ kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ من أجِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
ُ
أجويلٌّ ذو ٍ
ميعة إضريج َ ولقد اغتدي يُافِ ُع ُركنـي
306
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ
َ َربه فقد تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدم وغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء تلطَّخ بالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوط
.َّر َجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
.دتkk k k k وبkرجت عنها لفائفها وأكمامها كأهنا انفتحتkk k k k k انض:لkk k k k kوأكمامها قي
ُ ولkk k k k kدت مثار الب ُقkk k k k kوإذا ب
:ضجر
. ِجٌرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َ ورجل
.الرغاء
ُّ كثرية:ور
ٌ ض ُج
َ وناقة
:جرض
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهم وح
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k kاً أي يبتلعk k k k k k k k k k k k k k k k k ق غيظkk k k k k k k k k k k k k k k k kوجيرض على الري
ُ ،زنk ِّ ق علىkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالري
ِّ ضُ ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ليَجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إن:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
307
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اعرk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kش
ِ كل ُج
راض ٍّ ليل
َ للمنايا َس دائبات تُريِّب ُ راضيع
ُ َوامل
.جرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه لل َّشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل بأنيابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kديد القصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أك:رائِضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومجل ج
َ ٌ ُ ٌ
ِ ِ
: قالk،ظ شدي ٌد ُ ذو ُع ٍنق ج:رواض
ٌ رواض أي غلي ٌ وبعريٌ ج
ض ل ج يستعمل فقط
:ضلج
308
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ن ض ج يستعمالن فقط،ض ج ن
:ضجن
ِ k k k k k k k k k k k k k k k kص
.لب ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَّواب واإلب
ُّ ابس الk ِّ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجا ُن من الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َّ وال
.صا ِ َّ ُكزة
َ والع
َ السعف َّ ضوجانةٌ أي يابسة
َ ٌوخنلة
:نضج
. ٌجk k k k k k ض
َ يج ُمنk
ُ k k k k k k k kاهي" وأتى به هو نَضkk k k k k k k k kجه الطk
َ k k k k k k k k kحم "وقد أنضَّ
ُ ذا اللkk k k k k k k k kج هk
ُ k k k k k k k k kاد نُضkk k k k k k k k k ج:الkk k k k k kيق
ف ض ج يستعمل فقط
309
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فضج:
ضَ k k k kج اجلس kk k kد بال َّشk k k kجم وه kk k kو أن يأخ kk k kذه فتنش kُّ k k kق ع kk k kروق اللَّحم يف م kk k kداخل ال َّشk k k kح ِم بني املض kk kائِغ.
َت َف َّ
ض ج م يستعمل فقط
ضجم:
ض َ k kج ُم يف خطم الظَّليم ،ورمبا ك kk kان مع األنف أيض k kاً يف الفم ،ويف العُن kِ k kق مي kٌ k kل ض kk kجماً فهو أض َ k k
kج ُم وال َّ
ضجماءُ.
واألنثىَ k
ص ر ص يستعمل فقط
310
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:صرج
ص ل ج يستعمل فقط
:صلج
.ٌوجلةkk k k k k k k k k k k kوجلٌ وصk k k k k k k k k k k k k k k k k kص َّ ِذه فkk k k k k k k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k يق،ة اجليَّدةk k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k kض َّ الف:ُوجلk k k k k k k k k k k k k k k k k ص
َّ وال
.لkٌ k k ار فهو دخيkk k kنج ذو األوت ِ دkk k kون يف الkk k kذي يكkk k kريب الkk k kنج العk k k ص
ُ kkkص
َّ فأما ال،اkk k kُّفوف وحنوه ُ َّ ال:ُوجلةk k kص
َّ وال
.ب
ٌ والصوجلا ُن ُم َعَّر
َّ
ن ج ص مستعمالن،ص ن ج
311
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:صنج
.نج معروف
ُ والص
َّ ،نج العبد
ُ الص
َّ :قال زائدة
:نجص
.ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواإلجان ِ
ّ ان كاإلجنانةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاص لغتk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواإلج
kّ اإلجناص
ُ
ص م ج يستعمل فقط
:صمج
الروميات
ُّ الص َم ِج
َّ ثل ِ والن
ُ َّجم م
ُ ـس ِّـريات
ُ تَسرى إذا نام بنو ال
باب الجيم والسين والدال معهما
312
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جدس
: قال، وكانت منازهلم اليمامة، وهم إخوةُ طَس ٍم،ًحي كانوا يناسبون عادا
ٌّ ديس
ٌ َج
ِ واجلن مما ي
. ٌدk k و َج َسkk kل فهkk kعقَ ِّ ةkk kرب من حنو املالئكkk kل وال يشkُ k kق ال يأكkٍ k k kل خلkk k k وك.ق األرضkk k k ٌد من خلk k kان َج َسkk k kري اإلنسkk k kال لغkk k k وال يق،انkk k k ُد لإلنسk k kاجلَ َس
تغنني عنkkاً مسk اهم خلقkkا جعلنkkام" أي مkk الطَّعkأكلونkkداً ال يk اهم َج َسkkا جعلَّنkk "وم:اىلkkه تعkk وقول،يحkkرب ويصkkل وال يشkkداً ال يأكk رائيل َج َسkkين إسkkل بkُ kان ِعجkkوك
.امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالطَّع
ِ ودم جس ُد
: قال،جاس ٌد أي قد يبس ََ ٌ
يع ِ
ُ منها جاس ٌد وجَن.....
:وقال
.فرةk k k k k k k k k k kص
ُّ ديد الkk k k k k k k k k k k k k k kفر الشkk k k k k k k k k k k k k k kبغ األمحر واألصk k k k k k k k k k k k k k k kص
ِّ ران وحنوه من الkk k k k k k k k k k k k k k kالزعف
ُّ :ادk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k kواجلس
313
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
سجد:
ٍ
سكون. واإلسجاد :إدامةُ النَّظر مع
ُ
سدج:
س ت ج فقط
314
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:ستج
:جسر
.شجعُه
ِّ ُجس ُر فالناً أي ي
ِّ ُ وألن فالناً لي.ًسر جَي ُسُر ُج ُسورا
َ وقد َج
315
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:سجر
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kم
.جراء
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجعه ُس،ُفيّةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َ خليل الرجل و:ُجريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
ٍ k k k k k k k k kمير بش
.َاءkk k k k k kار واألحسkk k k k k k k k kيل اآلبk k k k k k k k k َجَر ال َّسk k k k k k k k k َس:ولkk k k k k k k k k وتق،ؤهkk k k k k k k k kيء فيملk ُّ يل ِ
ُ k k k k k k k k k ال َّس:اج ُرkk k k k k k k kوالس
.ُةk k k k k k k َالزرق ِ َالَطkk k k k k k k k k k إلذا خ:الkk k k k k k k k k k يق،اض العنيkk k k k k k k k k k مُح رة يف بي:جرk k k k k k k k k k kجرةُ وال َّسk k k k k k k k k k وال َّس
ُّ ُرةkk k k k k k k k k ت احلُم َ َُ
:جرس
ِ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkص
.وت َّ ة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نغم:رفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَرس احلk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج ُ َّ تكل:ت الكالمk
َ .هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مت ب ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجَرس
َ
k.ٌةk k k k k k k k k ائر احلروف جَم ُروسkk k k k k k k k k وسk،ةkk k k k k k k k kف اللَّينkk k k k k k k k kاء واأللkk k k k k k k k k k kواو واليkk k k k k k k k k k k k k وهي ال،رسk
َ k k k k k k k k k k k kجkَ وت هلا والk
َ k k k k k k k k k k k k kوف ال صk
ُ k k k k k k k k k k k k kُة اجلkk k k k k k k k k k k k kواحلروف الثالث
316
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ورهتاk k k k k k k k k k k k k يلُه يف َشkk k k k k k k k k k k k k مث تعس،اهkk k k k k k k k k k k k kّها إيk k k k k k k k k k k k k اه مث لع ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kّها إيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو حلَ ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َل َجرسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالع َس
َ جترس
ُ لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّح
.س ِ
ُ ل اجلوارkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمى النَّحkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتُس
: قال العجّاج،رس ِ
ِ َكصوت اجل ت
َ صو
َّ احللي وحنوه إذا
ُ وأجرس
َ وأجرسوا اجلرس أي ضربوا
َ
وأجرسا ِ
َ وارتَ َّج يف أجيادها للحلي إذا ما وسوسـا
َ سم ُع
َ َت
احلصاد اليَبَ َسا
َ يح
ِ الر
ِّ زفزفة
ِ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kللكالم مع رحk ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروس لفالن أي أنه إمنا يَنش
ٌ فال ٌن جَم:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
:رجس
.جس ٍِ
ٌ َذر رk k k k k k k k k k k k k k k k k َل قkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،الرجزk
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذاب كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرآن العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجس يف الق
ُ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
.دkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kللرع
َّ ديدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوت الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الص،جس
ُ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
.اسk ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kور ّج
َ سٌ رجk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والبع
317
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي ص
.وتk ُّ جس
ُ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
:سرج
.ُر َجةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه املسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي توضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوض:ر ُجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملس
ُ َ
.جت الدابَّة
ُ رkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأس
ِ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّش
.ننيk ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واهلدى س،ا ِرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراج النَّه
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراج املؤم ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مس س
ُ
ِ وفامِح اً وم
رسناً ُم َسَّرجا َ
.َةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن والبهجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر ُج الواسط لكن عىن به احلُسkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أفطس ُمس
ُ مل يَغ ِن به أنه
.السيوف
ُّ رب من
ٌ ضَ رجيي وهو
ِّ الس ِ َشبَّه حسن:قال القاسم
َّ األنف وامتداده بالسيف ُ
ج ل س مستعمالت، س ل ج،س ج ل
318
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:سجل
. ِجالّ ٍتk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع ِسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيم،دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب العهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كت: ِج ُّلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس
للعامة
َّ ُلkيء م َّسkkذا الشkk ه:الkkل ويقkٌ kب دخي
ٌ رkَّkر أنه ُمعk ويُف َّس،حجر وطني
َ وهو،ارةٌ كاملذرkk حج:يل
ُ والس ّج
ِّ
:سلج
:جلس
319
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
واجلَل ِسُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kي :م kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول احلَ َدقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة ،ويق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :ظ kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهر العني.
ِ
واملرزجوش ُمنمنما.
ُ يسنرب
وس َ لنا ُجلَّسا ٌن عندها وينـفـس ٌ
ـج
نسج:
جنس:
ِ
والعروض واألشياء وجيمع على أجناس. كل ٍ
ضرب من الشيء والناس والطَّري ،وحدود النَّحو نسُّ :ِ
اجل ُ
320
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
نجس:
س. ِ
جَن ٌ
سجن:
بس. ِ
جن :احلَ ُ
س ،وال َّسُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
جن املَحب ُ
ال ِّسُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
سنج:
ناج :أثر دخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ال ِّسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراج على شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء أو اجلدار.
ال َّسُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
كل ما لطخت شيئاً فقد َسنَّجته. قال مزاحم :سنَّجت الشيء إذا كهبته ٍ
بلون سوى لونه ،وهو ُّ ُ َ ُ
321
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
سجف:
"جيش" لفظ واح ٌد كما تقول :غّري وحنوه قال الفرزدق: قبل ومل تقلُ :مقبلو َنَّ ،
ألن لفظ َ جيس ُم ٌ
تقولٌ :
وهو املعيي k،وذكر ذلك على تذكري اللفظ ألن اجليف على لفظ العِنَ ِ
بk.
فسج:
راب ،وقد يقkk kال يف ال ّش ِ k kاء وهي تف ُسُ k kخ kوص فا ِس َ k kجةٌ :أعجلها الفحkُ k kل فضkk kرهبا قبل بلkk kوغ وقت ال ِّ
ضٍ k k
َقلُ ٌ k
فُ ُسوجاً.
322
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فجس:
َّفج ِ
س وهو العظمة kوالتَّطاول ،قال العجّاج: جس من الت ُّ
ال َف ُ
الكسل
ُ تقوم إىل جاراهتا،
إذا ُ يكاد يصرعها لوال َت َف ُّجسهـا
جبس:
الريبة.
اجلبس من أوالد ِّ
ويقالُ :
323
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:بجس
.املطرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبجس ب
ُ َحاب َيت
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َّس
.ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َّ وعُ للعني خاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُعلم والنُّب
ٌّ اسk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواإلنبج
:سبج
ٍ
: قال العجّاج،بكساء أو ثوب َّج اإلنسان
َ ورمبا تَ َسن
التف أو تَ َسبَّجا
َّ كاحلبشي
ِّ
البحرية وهو رأس مالّحيkفينةk السkتيامk مع اشkواkkند يكونkداءُ من ال ِّسkوم ُجلk
ٌ ق:ياجبةkيبجي وجيمع ال َّس
ُّ kوال َّس
ِ
" وهو بالنَّبطيّة "اشتيامي،السفينة
324
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:سجم
.العني ِ
ُ جمتهk
َ k k k k k k k k k k k أس:الkk k k k k k k k k k k k k وال يق،ًجماk k k k k k k k k k k k k k َجمته العني َسk k k k k k k k k k k k k k و َس،وم
ٌ جk
ُ k k k k k k k k k k k k kاج ٌم ومسkk k k k k k k k k k k k kودمع س
.َّمع
ُ الد:جم
ُ والس
َّ
:جسم
ِّ دkk kاس واإلبل والkk k من النkاءهkk kدن وأعضkk kم جيمع البkُ k kاجلِس
:لkk k والفع،يمkk kَّواب وحنوه ممّا عظم من اخللق اجلس
325
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
سمج:
جمس:
وس ونظَّ ُ
ف ......وأيديهم مُجُ ٌ
الود ُك.
س عليها َ أي مَجَ َ
مجس:
kوم.
س القُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
kتق من املَ ُkجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس ،وجَمَّ ُسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا أوالدهم ،ومَتَ َّج َ
جس يشُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
املَ ُ
يهودانِه". ولد على الفطرة حىت يكون kأبواهُ مُيَ َّجسانِه أو ِّ
ينصرانه أو ِّ "كل ٍ
مولد يُ ُ ويف احلديثُّ :
326
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:زجر
:الkk فعند ذلك يق،ذاkkون كkk أن يكk ينبغي:اً أو حنوهk ائراً أو ظبيkkان إذا رأى طkkول اإلنسkkر الطَّري أن يقkُ kوزج
َ
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والطِّريةُ اش
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تق منk
. ِرk k k k k k k k k k k k k ز ُر يف الظَّهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َف،ز ِرkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر من اإلبل مثل األفkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k األزج
kَ :زاحمk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال ُمkk k k k k k k k k k k k k k k ق
.رkُ k k k k k k k k k k k أزج
kَ ومجل،زرk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k kوم فkk k k k k k k k k k k k k k k k kذلك قkk k k k k k k k k k k k k k k k k وك،رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k kوق ُزجk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k kراءُ ونkk k k k k k k k k k k k k k k k kوناقة َزج
327
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جزر
.ثر ِة املاءkk k k k k k k k k k k k k k ِر يف كk k k k k k k k k k k k k k kر والنَّهkk k k k k k k k k k k k k k د البحkُّ k k k k k k k k k k k k k k هنر أو م ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ واجل، ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزر البحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج
ٌ :زرk َ ،ِّاع املدkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k انقط:زرk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َاجل
.دهناkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kها ومعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي أرض،ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ِة العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاطت جبزيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرات قk ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةَ وال ُفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kودجل
َ رون النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانوا ينحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kثر مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وا ألهنم أكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور أنَّث
.ُّوق َ زkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َردوا اجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا أف
. من الغن ِمkُمينةk k k k k k k k k k k k k k k زرةُ ال َّسkَ k k k k k k k k k k k k k k kَ اجل:الkk k k k k k k k k k k k k k k ويق.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائر العمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا لسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ألهّن مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة واجلمkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز َرةُ على الناقkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَاجل
.ُريةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وعُ أي الكثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُةُ والقلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمينةُ وهي القلعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َّس:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزورة من اإلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجل
: قال،السلطان
ُّ ينزل هبم قبل ِ الس
ُ رجل خيتاره أهل القرية ملا ينويهم من نفقات من:واد َّ زير بلغة
ُ َواجل
328
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
َّ ،ور
ان فيهم رجل ثقيلkkإذا كk فkواkوم رمَّب ا اقتتلkkألن الق ٌ وكل ما كان ثقيالً فهو َجُز
ُّ ،زور أي مسني
ٌ ورجل َج
.للسيوف
ُّ ور
ٌ فادمنا هو َجُز
:زرج
ِ الزرج
ون ِ
يا اب َـن أُذي ٍنkاسقنـي
ُ َّ من شراب
:جرز
: قال،جيرز
ُ وجَر َز َّ :رز
َ ،شدةُ األكل ُ َاجل
.روزk ِ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِواجل
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُع اجلkkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أو مس،وبرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاء من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس للنِّسk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لب:رزk
ُ
.وقت وحنوه
ِّ ةُ منk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلُزم:ُرزةk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُواجل
329
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رجز:
330
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ k k يء من وسkk k و شkk k وه،لkk k ل احلمkk k ه ميkk k دل بkk k يء يعkk k ش:ُازةkk k والرج
ٍ ادة أوk
َ k kمى ِرجkَّ k kتوي تُسkk kر ليسkk k ِّق اآلخk k ع يف ال ِّشkk kقَّني وضk k د ال ِّشkُ k k ال أحkk k أدم إذا م
.لkk kاز َة امليk ُ ِّ
.نم
ُ الص
َّ ويُراد به،وضمها ومها واح ٌد
ِّ فاهجر" بكسر الراء
ُ "والرجز
ُّ :وقرئ
:جزل
.الراءkk k k k k k k k k k k k k k kرل بkk k k k k k k k k k k k k k kَو اجلkk k k k k k k k k k k k k k k إمنا ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k ويق،زالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع على أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجتم،ارةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرية احلجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أرض كث:زلk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَاجل
ٍ
.يز ٍةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أرداف وعج ذات:ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأة َجزلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام.زلk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاءٌ َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وعط
: قال ال ُكميت،أجزل
ُ ٌ بعري: ويقال،ٌ بعري: ويقال،يد البعري
ُ وتغضف
ُ عظم فينخسف مكانه
ٌ دبرةٌ على كاهل البعري فال تربأ حىت خيرج منها:واجلََز ُل
331
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:زجل
ٍ
.هkk k k ل بk ُ َ ي:لkk k k k k والفع،دkk k k k kل بعيkٍ k k k kزج
َ k k k َز َج:رم ِيkَّ k k k k k ويف ال،هkk k k k kُزجل kَ ام اهلادي من َمkk k k k kال احلمkk k k k k إرس،لkُ k k k k kوالزج
َّ
.بk ُ k ِ والز
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِةُ احلk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حلق: لk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاج
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزام من خشk ّ
kِ والز
.ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُل من البيضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاج ّ
. اجلماعة:ُوالزجلة
ُّ
332
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جلز
.الزِ ٍ ٍ
ُ اجلkمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واالس،زkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه اجللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء ففعلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وى على شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يء يُلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك
الئز
ُ َوصفراء من نب ٍع عليها اجل
.ابk ِ ِ ِ
ٌ به فهو عصkيء يُعصبkوكل ش
ُّ ،خاصة
َّ عل للرأس
َ اسم للشيء ُج
ٌ k أال ترى أ ّن العصابة،أعم
ُّ الز
ُ واجل
دل منk
ٌ k بالسني ب،لس ِ ِ َّ َّ ِ َ معص
ٌ ناقةٌ َج: ومنه أُخذ، إنه جمللُوز اللحم واخللق:وب اخللق واللحم قلت ُ وإذا كان
. سبقين:وجالزين
:لزج
.ٌةk k k k k k k k kةٌ لَ ِزجk k k k k k k k k k k وزبيب،هkk k k k k k k k k k k kاً أي علق بk k k k k k k k k k k k kبعي لََزجkk k k k k k k k k k k kزج بإصk
َ k k k k k k k k k k k kيئاً فلkk k k k k k k k k k k k أكلت ش:الkk k k k k k k k k k يق
333
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:زلج
ِ ِ َزجَل:الkkيه يقkض
ِ سرعة ذهاب الشيء: جمزوم،الزجل
ِّ رعت كأهَّن ا الkkزل ُج أي أسkة تkkت النّاق
اkkحترك قوائمه َ ُ وم ُ ٌ َّ
.رعتهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k من س
: قال،ًوزليجا
َ ًوالسهم يزجلُ على وجه األرض مث ميضي مضياً َزجلا
َّ
وهز ًة
َّ ًفوقّعتها ُملسا
.همk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت ال َّس
َ أزجَل:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قي،د الرميَّةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألرض ومل يقصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإذا وق،هم
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأزجلت ال َّس
ِ
: قال ذو ال ُر ّمةk،الشديدة ِ املدافع:العيش
البلغة ِ واملَزجَّلُ من
ُ ُ
زليج
ِ َ وعيش غري ت....
.لkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ليس بكام:ٌزجَّلkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ُمkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
ز ن ج مستعمالت، ن ج ز،ج ن ز
334
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جنز:
العامة اجلِنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kازة بنصب اجليم والنَّحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارير ينكرون kk k k k k k k k k k k k kه.
وقد َkجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرى يف أفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواهّ k
نجز:
kاج ُز بن kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاج ٍز" أي يٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد بي kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد ،يع kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kين :تعجي kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل بتعجي kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل.
ويف املث kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل" :ن ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
واملناجزة يف ِ
احلرب أن يتبارز الفارسان حىت يقتل أحدمها صاحبه قال َعبيد kبن األرض: َ
ِ
باحلدثان عاجز يغتُّر
َ هَن نِه ُد ُموعك َّ
إن مـن
الزال ِز َل واهلرائِز
به َّ ـريك
كونن فيما يعـت َ َّ
زَّه قر ٌن من ِ
ـاجـز كاهلُندواينِّ املهنَّـد ه
ُ ُ
طلب شيء قد وعدته.
والتنَ ُّج ُزُ :
َ
335
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
زنج:
ج ز ف يستعمل فقط
جزف:
اجلُ kk kزاف يف ال ِّشk k k kراء والkk k kبيع دخيkk k kل ،وهو باحلدس بال كيل وال وزن ،تقkk k kول :بعتُه واش kَ k kتَريتُه باجلُزاف kِ k kة
ج ب ز يستعمل فقط
جبز
بيز أيضاً.
الضرير :واجلَ ُ
ُ قال
336
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
مزج:
kزاج اجلسم ما أسس عليه البkk k k k kدن من املِ kَّk k kرة وحنوه. kزاج االسkk k k k kمkِ ،
ومُ k k k k
ِ
kزج :مصkk k k k kدر مزجتkk k k k kه :وامل ُ k k k k k
املَ ُ k k k
ويق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :قد م kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزج ال ُّسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنبل أي لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون من خضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ٍة إىل ص kk k k k k k k k k k k k k kفر ٍة.
ُّهد.
زج :الش ُ
واملَ ُ
زمج:
قمته مُح رةٌ غالبة تُسkَّ k kميه العجم دوبkk kراد ،وترمجته أنه إذا عجز عن صkk kيده
kائر دون العُقkk kاب يف َّ
الkُّ k kز َّم ُج طٌ k k
جمز:
بالر ٍ
حال ٍ
جازىء ِّ على مجزي كأينّ ورحلي إذا ُزغـتُـهـا
337
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ًةk kالتّني ِخلقkk جرة كkk kول اجلُ َّميزى شkk kِّث فيق
ُ ؤنkk kُ ومنهم من ي، ِر والنَّخل واجلُ َّميزk k رب من التَّمk
ٌ k k ض:زا ُنkk kواجلُم
ِ
همkkميه بعضkِّ kالغو ِر يسkkو ُن بkk ِصغاراً يك، وحيمل تيناً أصفر وأسود، ورقة أصغر من التّني،ًوكالفرصاد عظما
.دميkk k k k k kُود يkk k k k k k k واألس،وkk k k k k k k kفر منه ُحلkk k k k k k k k فاألص،اkk k k k k k k kهم محلة احلُمkk k k k k k k kمي بعضkِّ k k k k k k k kذ َكَر ويسkَّ k k k k k k k kتني الkk k k k k kال
:جزم
338
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
زجم:
مجة أي ٍ
بنسبة. يقال :ما تكلَّم فال ٌن بز ٍ
َ
وز َج َم له َزمجَةً أي ألقى إليه كلمةً أو سبباً من األسباب.َ
ٍ
بشديدة. سي :اليت ليست ِ
وم من الق ِّ والز ُج ُ
َّ
ج د ث يستعمل فقط
جدث:
ث.
واحدها َج َد ٌ
األجداث :ال ُقبورُ ،
ُ
جدر:
الب ،ف kkإذا أطلعت رؤوس kkها يف أول الربي kkع يق kkال :أج kَ kد َر ِت ِّق ينبت يف ِ
القف kkاف وال ِ
صِ k k ومن ال ِّشk kجر :ال kkد ُّ
339
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رتقت أمساؤهkk k ال افkk k إذا طkk k ف،ولkk k ىت يَطkk k جُم ِدٌر ح:خةk
ٍ k k ويف نُس،درkِ k kو جkk k فه،در ِت األرضkَ k kجرة وأجk k ال َّش
ٌ َ َ
: قال،دور ِ
ٌ دار جَم
ٌ مكا ٌن بُين حواليه ج:دير
ُ َواجل
ٍ ويبنون يف كل
واد جديرا ِّ
:وقال
ِ
أعضاد البِناء املجتدر تشييد
ُ
ُ
.دkk k k k k k k k k kط عن اجلِل
ُ k k k k k k k k k k k k k k kروح تنفk
ٌ k k k k k k k k k k k k k kُ وهو ق،جمدور وجُمٌَّر
ٌ ُاحبهkk k k k k k k k k k k k k k وص،روفkk k k k k k k k k k k k k kدري معkk k k k k k k k k k k k k kُواجل
.هkk kربت أعاضkk kدراً إذا انتkَ k kد َرت عُُن ُقه َجkِ k k وج،دمk
ِ k k ار الكkk k ان آثkk k ورمَّب ا ك،ا ِرkk k ق احلمkِ k k ار يف عٌنkk k انتِب:درkَ k kواجل
ٌ ُ َ
.قkٌ k k k k k k k k k k در به أن يفعله أي َخليkِ k k k k k k k k k k k k k k k وأج،دار ًةkk k k k k k k k k k k k k k kد َر َجkُ k k k k k k k k k k k k k k k وقد َج،ذاكkk k k k k k k k k k k k k k kدير لk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k kوفال ٌن َج
:دجر
340
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ودk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار األسk ُ َّ الظ:ور
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالم والغُب ُ ُدَّجيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
ومنهم من جيعله،ٌةk kرة لغkk k وبالكسk، ّدانk kدةُ ال َفkk kد عليها حديkُّ k kبة اليت تُشkk k اخلش:ِّجر َّ
ُ دkk kاءُ والkk k اللوبي:َّجر
ُ دkk kوال
،ق الثَّورkِ kبة على عُنkk والنَّري اخلش،هkkِن اسم جلميع أدواتkُ داkk وال َف،ُبَّةkدةُ امسها ال َّسkk واحلدي،انk
ِ kرين كأهَّن ما أذنkkدج
ُ
kَ وهي ال ُق،ويجkk ا ُن الkk د هبا ِعنkُّ k طه يُشkk يةُ اليت يف وسkk واخلش،قkk دَّتا يف العنk kبتان قد ُشkk ميقان خش
،ُ ةk ناح kِ k kوال َّس
kو ُمkَ k kاث هي املِق ُ ِبة اليت يَقبkk k واخلش،بة الطويلة بني الثَّورينkk kل باليَمانيّة اسم اخلشkُ k kويج وامليk
ُ رkَk kَض عليها احل ُ k kوال
:جرد
.ًداkk k kط جتريkk k ا القحkk k رده َ ،ًرداkَ k k ِر َدت َجk k جkَ دkk k k وق،ردk
َ وج ُ k k ان أجkk k k ومك،ُرداءkk k k أرض ج:ه قُلتkk k k نعت ب
َّ إذاkk k k ف،اءkk k k م للفضkk k k اس،هkk k k kات فيkk k k اء ال نبkk k k ر ُد فضkَ k k k َاجل
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رتكوه يف مكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاس فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر َده النkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ر ُدkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملج
ُ
ِ
:ِّللجارود العبدي جاروداُ كما قيل يف اهلجاء
ُ املشؤوم
ُ فلذلك مُس َي،ًالشيء جرفاً وسحفا
ّ أخذك الشَّيء عن:واجلرد
ُ
341
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ذهبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجنرد ف:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،ريه فمطىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد الرجل يف سkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جkَ وإذا
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بkامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادة أي أخذ يف القيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا أو للعبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجَت َّر َد ألمر ك
. طائفةُ من اجلند:ُواجلريدة
342
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ردج:
kال.
الرج ُ k k k k k k k k k k
وال kk k k k k k k k k k k kدَّراجات شkk k k k k k k k k k k k k k kبه ال ّ k k k k k k k k k k k k k k kدبّابات تتخkk k k k k k k k k k k k k k kذ يف احلروب يkk k k k k k k k k k k k k k kدخل فيهkk k k k k k k k k k k k k k kا ِّ
343
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kًاk kال عنيفkk ةُ سk kك الدُّرجkk لُّون تلk kها مث يَسkk ئرت يُغطى رأسkk ة إذا ظkk اء النّاقkk ل يف َحيkk فتجع ِ
َ ٌةk k خرق:ةkk والدُّرج
.ور ِ
ُ يقال هلا اجلَُر
ُ واليت جتاوز،تنتج
َ ضربت فيه حىت
ُ النّاقة ال جتاوز يومها الذي:ًدراج أيضا
ُ وامل
:جدل
: ِر ِدkالع
َ ذ َك ِرkَّ kال للk ويق،هkkَُر عتkص
َ َجدَّلته جتديالً أي:الkkثر ما يقkk وأك،ًريعاk فاجتَ َد َل ص،جمزوم
ٌ ،ًوج َدلتُه جدال
َ
344
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k kالف األش
ِ k k kراف من املنk
k.اكبk ُ أطٌُؤ ِخkk k k kد ُل املكب أي يف تطkَ k k k k ورجل أج،قرk k k kص ِ k k k k من ِص:د ُلkَ k k k kواألج
َّ فة ال
َ
وإذا.دلk
ٌ kور ُج
ٌ ًقkص
ُ و،دلkkقر أجk
ٌ k ص:اً قلتkإذا جعلته نعتkk ف،بنيkkدل املنكkkذلك أجkkان كkkائر إذا كkkال للطkkويق
ِ k kذه أجkk kدل وهkk kذه أجkk k ه: قلت،ثرk k تركته امساً للص
،لkk kل" جتمع على أفاعkk k ألن األمساء اليت على "أفع،ادلk َ
."لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل" جيمع على "فُعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان على "أفعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنعت إذا ك
ُ ِوامل
. وجيمع جَم ِاد َلk القصر املنيف:جذل
345
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:دجل
.واإلدالج
ُ اإلدالج
ُ لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريٌ وارجتال باللَّيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ُدجَلُ والدُّجلةkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:دجل
.وادجَلَ كلَّه
َّ ،لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر اللَّيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أدجل من آخ:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
: قال، بيدهk الساقي بأخذ الدَّلو فيدجُلُ هبا من رأس البِئر إىل احلوض قابضاً عليه:والدالِ ُج
.اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دةَ العني وحنوهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِجل:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،وانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِد احليk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاءُ َج َسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k غشk:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلِل:دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجل
.اkk k k k k k k k k k k k k k kاجللود عنهkk k k k k k k k k k k k k k kىن بkk k k k k k k k k k k k k k k فك،روجهمkk k k k k k k k k k k k k k kر لفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يغ،"ودهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُالوا جلُلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k "وق:k-هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجلَّت عظمت-
َ هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.أجالد
ٌ kعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتوى متنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلب من األرض واسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجلَل
: قال،الب ِّو ِجلدةُ واجلمع ِجلَ ٌد ِ الب َّو جتليداً أي حشوته بالت
َ والقطعةُ من،نب َ دتُ َّوجل
َ
346
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
."ب والتَّائِب
ِ ُلk k k k k k k k k k k k k k k k kص
ُّ "بني ال:رئkk k k k k k k k k k k k k k k k د قkk k k k k k k k k k k k k k k k وقk،لًبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ُ لب وk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص
ُ ىنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد على معkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَروي جبَلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوبعض ي
.راب ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
ِّ يوف الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالد بال ُّس
ُ واجل
لود
ُ آل وجَم
ٌ بعدها
َ هلاkيبقى
.دهاkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َا بقيَّة َجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لوده
ُ وجَم،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kألواحه
ُ هلا:دُّقيشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال أبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
.د َجالد ًةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُد َجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقk، ٌدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َجلي:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل َجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ وهي من جل، ٌدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دها جِم لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واح،ل املآيلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد مثkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِواملجال
.ودk ُ َ
ٍ كأنه يف ج
لد ُمرفَّ ِل َ
باب الجيم والدال والنون معهما
:جدن
ٍ اسم:رجل ذو َج َدن
.رجل يف مقاولة اليمن ٍ َج َدن اسم
:دجن
347
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال
k.انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األلف:د ُجونkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاد والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املعت:داج ُنk
.ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاملخالط
ُ
.وج َنk
َ kادج
َ ُّجون وقد ٌ k والتخفيف ج،اءkk الظَّلم:ُُّجنَّة
ُ دkk ول مُح يد حىت إذا اجنلت ُدجى الkk اعر كقkk ائز للشk ُ والد
ِ واحروروف منk، ما خُي رجون فعلها على افعوعل مثل اعصوصبkًوإذا غربت الكلمة فكثريا
.االحنراف
:نجد
: قال،ٌوصالبة
ِ ِ
َ رمني بالطَّرف الن
kجاد األبعدا َ قالئص إذا علـو َن فـدفـدا
ُ
.رkِّ k k k kق الشkk k k kق اخلري وطريkk k k kدي ِن" أي طريkk k k kاهُ النَّجkk k k k "وهين:اىلkk k k kه تعkk k k k k وقول،ًمى جنداkk k k k k ح يُسkk k k k k ق الواضkُ k k k k k والطري،حk
ُ k k k k k ق الواضkُ k k k k k ا الطريkk k k k k ا هنkk k k k k ه:الkk k k k k ويق
.اكن املقيم k kِ
k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ّس: ُدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالناج
ُ ُ
348
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.اجلواهرkkزيَّ ٌن بkkلي ُمكلَّ ٌل ُم ِ k ِ ا َمkk رأة عليهkkه رأى امkk "أن: ويف احلديث،ناج ٌد
ٌ ها" وهي َحk ا عن لُبسkkناج ٌد من ذهب َفنَهاه k ِ وkkتبا َن فهkk د جنوداً أي اسkُ kينج
ُ رkُ kد األمkَ kَوجَن
ِ
.ودkk k k ة داخالً يف النُّجkk k k kالزين
ِّ ا يلي األرض منkk k k ان مkk k k ك كkk k k ل ذلkk k k k kإذا فعkk k k k kبيت فk ُ k k k k kقوفه يkk k k k kه وسkk k k k k ُّد على حيطانk k k k kتور تُ َشk k k k kوده ُسk
ُ k k k k kزين هبا الk ُ k k k k kُنج ٌد وجُن
َّ وبيت ُم
ٌ
.واقkk k k k k k k k k k k k k k k kاألجر يف األسkk k k k k k k k k k k k k k k kا بkk k k k k k k k k k k k k k k kوها وخييطهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kائد حيشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرش والوسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجل الفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ادk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِّج
ّ والن
َّج ِد
ِ عند املحج ِر الن
َ َ
.انوينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kتعنتهم فأعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k فأجندوين أي اسkتنجدهنمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واس،داkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِادا جَنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار ِمنجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ص:تنِد فالنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواس
ً ً ٌ
k kِ ُ ت:ود
.ري اللَّنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةُ الكثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والغزي،زرنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزر إذا َغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل فتغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُد اإلبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kناج ٌ ةٌ جَنk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوناق
.دي
ٌّ د جَنkُ k k k k k k k k k k k والواحk،ةkk k k k k k k k k k kّدات والنَّجديk
ُ k k k k k k k k k k َّج ِّ "احلرو ِر
kَ ؤالء النkk k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k ي" يق ُ بون إىل جَن َد َةkk k k k k k k k k k k k k k k kوم من احلروريَّة يُنسk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k ق:داتk
ُ k k k k k k k k k k k k k k kَّج
kَ والن
:جند
."فkk k k k k kاكر منها اختلkk k k k k k k kارف منها ائتلف وما تنkk k k k k k k kدةٌ فما تعkk k k k k k k kود فما جُم نk
ٌ k k k k k k k kُ"األرواح ُجن
ُ :ويف احلديث
349
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.واجليش
ُ كرk
ُ kذلك العسkk وك، وهؤالء ُجن ٌد قد اقبلوا خيرج على الواحد واجلميع،ند قد أقبل
ُ هذا ُج:ويقال
.به الطِّنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kارة شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حج:دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ واجلَن.اليمنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k موضع ب: ٌدk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوجن
َ
.حي من اليمن
ٌّ :ُوجناده
ُ
ف د ج يستعمالن فقط،ج د ف
:جدف
ٍ k k k k k k k k k k اج معه إىل شkk k k k k k k k k k k k k k kاليمن يأكله األكل فال حيتkk k k k k k k k k k k k k k k بkونkk k k k k k k k k k k k k k kات يكk
.رابk ُ k k k k k k k k k k k k k k k نب:ف
ُ دkَ k k k k k k k k k k k k k kَاجل
َ
ِ
.فينةk k k k kدفع هبا ال َّسkk k k k k kريض يk
ٌ k k k k k kوح عk
ِ ُ واملالّ ُح جَي ِد
ٌ k k k k k kها لkk k k k k kبة يف رأسkk k k k k k وهو خش،دافkk k k k k kدفاً باملجkk k k k k kف َج
.الkk k k k k k k k k يئاً مث مkk k k k k k k k k k k k k kق ِر إذا كسر من جناحيه شk k k k k k k k k k k k k k ص ِ k k k k k k k k k k k k k kائر عند الفkk k k k k k k k k k k k k kف الط
َّ رق من الk َ دkَ k k k k k k k k k k k وج
kَ
350
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فدج:
واد ِج.
ود ِج وال َف َ
األرفاغ :واسعة اهلَ َ
ِ ود ُج العروس مركبها ،ورمبا قالوا للنّاقة الواسعة
فَ َ
جدب:
والسنةُ.
ب القوم واألرض َّ وأجد َ
دبَ . ب املكا ُkن ُج ُدوبةً فهو َج ٌ َج َد َ
kاتب.
واجلادب :العُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
ُ kاذب ،مل أمسع لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه فعالً،
واجلادب :الكُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
ُ
الر ّمة:
ذمه وعايه ،قال ذو ُ
الس َمر أي َّ
ب عُ َم ُر َّ
وج َد َ
َ
351
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:دجب
:دبج
:أغثر
ُ :وضرب من طري املاء يقال له
ٌ ، ضرب من اهلام:وامل َدبَّ ُج
ّ
:بجد
352
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جدم:
دجم:
مجد:
ق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال زائ kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدة :أحس kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبنا وأجمدنا واهلل اجملي kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد.
ومتجد "بفعالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه" ،وجَمَّ َده ُخلُ ُقه متجيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداً أي تعظيمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً.
kوم إبلهم، ِ وجَمَ َkد ِت اإلب ُkل جُمُkوداً إذا نkالت من
kرف ذلك يف أجسkامها ،وأجمَ َkد الق ُ
الكالء قريبkاً من ال ِّشkبع وعُ َ
353
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جمد
ٍ ذاب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق أي وجب وظهkٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك حkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلفالن علي
.ٌلبةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ُ دةٌ أيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجُمَّةٌ جام
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدمع
ُ لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق:د العنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.بk ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا وال خصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدةٌ ال كأل فيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جام:اد
ٌ نة مَجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس
.ع على أمجاد ومِج ادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجيم، ِعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز املرتفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األرض كالنَّش
ِ ِ د ُد منkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجل
أعالم ُ
.اkk k k k k k k k k k k k فرت ذوائبهkk k k k k k k k k k k kطة املرأة إذا ضkk k k k k k k k k k k kطةُ ِمشk k k k k k k k k k k k ا مُتِج املا ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k k kت كمkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاءٌ مدجمة كأهنا أدرجت وملَّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kدمج وأعضk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k مkُ ومنت
.ًداkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمى َدجماً واحkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا على جياهلا تُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفرية منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ضkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوك
موج
ُ محراء يف حاركها ُد
354
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ًاk k وقد جتر جتارة وارص،اجرkk k ار مجاعة التkk k والتجر والتج:تعمالت جترkk k ت ر ج مس، ر ت ج،ت ج ر
.ٌتتعتع وإعياء
ُ رتج أي
ٌ ويف كالمه.وأرتج عليه يف املنطق
: قال،القطع
ُ :اجلتل
ُ : ج ت ل يستعمالن فقط جتل،ت ل ج
ن ت ج يستعمل فقط
355
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نتج
ِ نُتِج:الkk ومنه يق،ًاk اً ونِتاجk َنتَجها نَتج:لkk قي،عkk اً ونِتاجها حىت تضk ماخض
،ُةk ت الناق ِ ًةk وإذا ويل الرجل ناق
َ َ
عت إبلهمkk kوم إذا وضkk k َنتَ َج الق:الkk k ولكن يق،اkk kاناً يلي نِتاجهkk kون إنسkk kاة إال أن يكkk kت الش
ِ نَتِج:الkk kوال يق
َ
.اؤهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وش
.محل ِ
ٌ اج أيk
ٌ k k k k k k وهبا نت،تبانkk k k k k k k k ٌد قد اسk k k k k k k kَل يف بطنها َولkٌ k k k k k k k kوج أي حامk
ُ k k k k k k k kُا ٌن َنتkk k k k k k k kَوج وأتk
ٌ k k k k k k k kرس نَتk
ُ k k k k k وف
."الفقر
َ جز والتَّواين تزوجا فأنتجا
َ الع
َ "إن:ويف املَثَل
ت ج ب يستعمالن فقط،ج ب ت
356
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جبت:
الساجر. ِ
فسر ّ
يفسر الكاهن ،ويُ َّ
بت َّ
اجل ُ
تجب:
جذر:
kذر أصل اللِّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان وأصل الkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذكر ،وأصل كل ش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء.
اجلَ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
وأصل احلِساب الذي يقال :عشرة يف عشرة أو كذا ،نقول :ما جذره? أي ما مبلkُ kغ متامه فتقkkول :عشkkرة،
kذر مخسkٍ k k kة وعش kk kرين مخس k kةٌ. kذر مائkٍ k k kة عشkk k kرةkَ ،
وجُ k k مائ k kةٌ ومخس k k kةٌ يف مخسkٍ k k kة ،ومخس k k kةٌ وعشkk k kرونkَ ،
فجُ k k
ويقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kال لِ ِسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقي املاء إذا ُسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقيت الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدَّبَرةُ :قد َبلَkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kغ املاء َجkk k k k k k k k k k k k k kذره.
357
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.دبغ هباkk k k k k k جرة يkk k k k k k k k k وهي ش،مى اجلذرةkk k k k k k k k k والغربة تس.ذرkَّ k k k k k k k k ح
kَ امل:ظkk k k k k k k k kال للرجل القصري الغليkk k k k k k k ويق
ُ
َّ
.والذغرةُ تسمى اجلذرة لسوادها
:جرذ
.اجملرب لألمور
َّ k:س وامل َقتَّل ضَّر
َ وامل َجَّرذ واملجَّرس وامل
ُ ُ ُ ُ َُ ُ
ج ذ ل يستعمالن فقط،ج ل ذ
:جذل
358
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ُ k k k k k k ِواجل
.لهkk k k k k يء إىل جذله أي أصkk k k k k k k ار الشkk k k k k k k وص،هاkk k k k k k k ذهب رأسkk k k k k k k جر ٍة حني يkk k k k k k k ل شkُّ k k k k k k k أصل ك:ذلk
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالع
.ودk ُ
. إحكام الدُّروع:ذل
ُ َواجل
:جلذ
ِ واجل
ِ ّ الشديد من الن:ُلذيَّة
k.وق ُ
ن ج ذ فقط
359
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجذ
.ًباk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض ِ
َ حكاً أو َغkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذلك منه ض
ب ذ ج مستعمالت، ج ب ذ،ج ذ ب
:جذب
360
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جبذ
:بذج
ج ذ م يستعمل فقط
:جذم
َّ ابعk
.هkk k k k k k k k k k kكفي ِ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k kذي ذهبت أصkk k k k k k k k k k k k k k k k وهو ال،دkk k k k k k k k k k k k k k k kَ َذم اليk k k k k k k k k k k k k k k k kدر األجkk k k k k k k k k k k k k k k k مص: َذ ُمk k k k k k k k k k k k k k k َواجل
ِ ِ
ُ k k k k k k kَذ َم? واجلkk k k k k kجkَ ذي أج َذ ّمه حىتkk k k k k k kه? وما الkk k k k k k kذم يَ َديkَّ k k k k k kجkَ ذيkk k k k k k k ما ال:الkk k k k kويق
.ائمkk k k k k القk املنتصب:ذومk
ِ َذمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأج
. ارتفعت:ُت امل َح َّجة
َ َ
361
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ذامk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ واالسم اجل، َذ ُمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَنزل به اجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ذومk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملَج
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذم ِ ِ ِ
ُ جkيء يُقطع طرفه ويبقىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ تبقى من الشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k القطع:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلذم
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذم القk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوج
.لُهمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أص:ومk kِ
ُ
.ُ القطعة:ُواجلُذمة
ج رث يستعمالن فقط،ث ج ر
:ثجر
.ُريkk k k k k k k k k k k وهي الثَّجk،هkk k k k k k k k k k k k k k k k ُال َفتُهُ وبقيت بقيَّتk k k k k k k k k k k k k k k k kرجت ُسkk k k k k k k k k k k k k k k k خk، ما عُعِر من العِنب:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k الثَّج
."رواkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kثج
ُ َ "ال ت:ويف احلديث
362
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َالرث kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحر بقصk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جمتمع أعلى ال َّس:اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةُ احلشkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوثُج
ِّ بk
.راض ِ ِ
ٌ سهام غالظ األصول ع
ٌ :ُّج ُر
َ والث
:جرث
ث ل ج مستعمالت، ث ج ل،ج ث ل
:جثل
.ةkِ k k ل بنِّي ُ اجلُثُولِة واجلَثالkٌ k k وهو َجثk،ريkk k ل الكثkُ k k اجلَثي:الkk k ويق،ًاk k kوغلظ
ِ ًواداkk k دُّه سkk k أش:ع ِرk k kل من ال َّشkk k اجلث
ُ َ
363
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:ثلج
.لج ِ
ٌ َابنا ثkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال منه ثُلجنا أي أصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،َّلج
ُ الث
.خيرج املاء
ِ دى وملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أثلَ َج إذا ظهر النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر فkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وح َف
َ
.دكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k فين مِم ّا عنkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أَثلِجين أي اش:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق، ٍفي من خَرَبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأَثَلَ َج إذا ُش
.َّج ُل
َ أثج ُل أي عظيم البطن ومصره الث
َ رجل
ٌ :ثجل
ن ج ث يستعمالن فقط،ج ن ث
:جنث
ِ k k kوق العkk k k ان يف األرض فkk k k ا كkk k kجرة مk k k اق ال َّشk
.روقk ُ ُ k k k k ِو العkk k k k وه،جرةk k k k kل ال َّشkk k k k نث أص
ِ k k k و من سkk k k ل هkk k k k ال بkk k k k ويق،مارkk k k k ه يف األضkk k k k ُتقيم أرومتkk k k k رق املسk
ُ ُ ِاجل
ٍ كل ِح
رباء إذا أكره صلى اهلل عليه َّ
أحكم اجلُـنـثِ ُّـي عـن عـوراتـهـا
َ
وسلم
364
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجث
ُ ِتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواالس
.هkk k k k k k k k k k k k k kوعُ بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُال عليه والولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيء واإلقبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدِّي لل َّشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k التص:نجاث
ٍ جيث أي خرب س
.وء ٌ َ إ ّن هذا لن: وتقول،السوء
ُّ ُ اخلرب:والنَّجيث
ُ ُ
ث ب ج يستعمل فقط
:ثبج
ث ج م يستعمالن فقط،ج ث م
365
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جثم
.رب ُحkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَاً ال يk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِز َم مكانk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَاُ أي لk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَجثِ َم جَي ثِ ُم ُجثُوم
. ّداءk k k k k k k k k k kذف بالkk k k k k k k k k k k k k k kدة مث قkk k k k k k k k k k k k k k kِ َجثَ َم على املع،لkk k k k k k k k k k k k k k kب على العس
َ ِرk k k k k k k k k k k k k k k kويف بعض الوصف إذا ُش
.يد احلليم
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال ِّس،دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الرجل البلي:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلَثّام
إنkk ف،اkkدت عليهkَ kَ وهي املصبورة من الطَّري واألرنب وأشبههما مما جَي ثِم باألرض إذا لِِز َمتها ولَب،َّمة
ِ عن املجث
َُ
.ٌ قيل َجثَ َمت فهي جامِث ة، فإن فعلت هي،ٌ َجث ََّمها فهي جُمَثَّمةٌ أي حمبوسة:َحبَسها إنسان قيل
:ثجم
366
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ر ج ل يستعمالن فقط،ج ر ل
:جرل
ٌ :مكا ٌن َج ِر ٌل
: قال،صلب غليظ خشن
.باع
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اسم لبعض ال ِّس:رو ُلk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َواجل
.لkk k k k k k k k k k k k kوك ال بطkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرهٌ أخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُمك:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ٍع الk k k k k k k k k k k k k k k k k k kرو ُل بن جماشk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k وج
kَ
ُ ِواجل
. اللَّو ُن األمحر:ريال
:رجل
:الر ُج ِلة اليت المرأة ِ هذه رجلَة وهذا رجل أي: ولغة طي ٍء، وهذا رجل أي كامل،هذا رجل أي ليس بأنثى
ِّ وقال يف،ٌ وهي َر ُجلةٌ أي راجلة،راج ٌل ٌُ َ َُ ِّ ٌ ُ ٌ
الر ُجلَه
َّ َمل يُبالوا َسوءَة يب فَتاتِ ُـه ُـم
َ َخرقُوا َج
:وقال يف الرجالة
367
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ًأي َرواجال
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اآلخ
َ ت يفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه ُر ُجوليَّةٌ ليسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر ُجلَني أي فيkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أرج
kَ ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوه
: قال،ال
ُ والر ّج
ُّ ُالر ّجالة
َّ وهو
. ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاألم
368
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
ٌ ه بيkدى ِرجلَيkَّواب بإح
ه إالkاءَم بk يُتَش،لkٌ ةٌّ وتَرجيkه ُرجلkال بk ويق،اضk ِّ والرجلةُ أيضاً مصدر األرجل من الد
ُّ
.قkٌ k k k k k k k k k k k ُمطل:الkk k k k k k k k k k k k k k k kك فيقkk k k k k k k k k k k k k k k kري ذلkk k k k k k k k k k k k k k k k ٍع غk k k k k k k k k k k k k k k k kاض يف موضkk k k k k k k k k k k k k k k kه بيkk k k k k k k k k k k k k k k kون فيkk k k k k k k k k k k k k k k kأن يك
ٍ kدق وروجيل س
هkkتِقاقَه منkkل ألن اشkِ kون إىل الراجkkُوء يرجعk ٍ k روجيل ِص:ولkk تقkُوالعامة
َّ ،لkٌ k ُر َجي:لkٍ kغري َرجkkوتص
َُ ُ َُ
.عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ارتف:ارk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وَتَر َّجل النَّه
.لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالرج
ِّ العظيم:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل من الرجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَرج
َ واأل
.د ٍّلkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َري تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا من غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kئر أي نزلتهkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِلت الب
ُ ر َّجkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوَت
369
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جرن
.ر ُنkُ k k k ُع اجلkk k k واجلمي،ًاk k k kر َجرينkk k k ه التَّمkk k k ون فيkk k k ذي جيمعkk k k ع الkk k k مون املوضkُّ k k k k kاس يسk
ٌ k k k k k ون،ر اجليمkk k k k kامتُهم بكسk
َّ k k k k k وع،ة اليَمنkk k k k kدر بلغkk k k k kع البيkk k k k k موض:رينk
ُ k k k k kَواجل
ُ ُ جا ِر ٌن َمسل.....
وم
.وب جا ِر ٌن
ٌ َوت
:رجن
ِ
: قال رؤية، األلف من الطَّري وحنوه:الراج ُن
370
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ َ ِزلت مع احلk k k k k k k k k k k هkُ اء علفها حىتkk k k k k k k k k k k ةٌ إذا أسk k k k k k k k k k k kرجون
.بس ُ راجن و َم
ٌ اً فهيk k k k k k k k k k k kور َج َن فال ٌن دابَّتَه َرجن
َ
.َّ اشتَد:األمر
ُ وارجَت ن عليه
:نرج
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد أو خشkkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام من َحديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه الطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kداس بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُذي يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:النَّورج والنَّريج
.بk ُ ُ ُ
.ث هبا
ُ يت حُي َرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k نَّةُ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َّريج ال ِّس
ُ الن:دةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال زائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ق
:نجر
ِ َخشبةٌ ندور عليها ِرجل: والنَّجرا ُن.ُ عمل النجا ِر وحَن ته:والنَّجر
: قال،الباب ُ ّ ُ
ل فهي جَن رىkر ِت اإلبkَ َ وجَن،اkلوده ُّ أي يش،َّه ِرkك الشkر يف ذلkتنج ِ احلر ن
ِّ kميمkه ٍر يف صkكل ش ِ
ُ بيس ُجk
َ َىت تkها حkتد عطشk َّ اجٌرk
ُ لkألن اإلب ٌ وشهر ناج ٍز َر َج
ُّ : ويقال،ب ُ
.وجَن ارى
371
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍعk اطها يف موضkk د أوسkُّ k وتُش،هاk الف بني رؤو ِسkk بات فيخk
ٌ kذ خشkkو أن تؤخkk وه، ٍزk َل من أجنkk فال ٌن أثق:اهلمkk ومن أمث،راقيk
ِ
ٌّ kم عkk و اسkk وهk،فينةk اة ال َّسkk مرس:واألجنز
ُ
.امتkkفينة فأقk ال َّس،تkk أرس،تkkإذا رسkk ف،ل يف املاءkkال مث ترسkkد هبا احلِبkُّ kة تشkkب ناتئkkورؤوس اخلش ،ٌخرةkkري كأهّن ا صkkذاب فتصkk اص املk َّ اkkرغ بينهkk مث يف،دkٍ kواح
kالرص
ُ ُ ُ
.طحk k k k k k k k k k kيت على ال َّسkk k k k k k k k k k kرةُ الkk k k k k k k k k k kه احلُجkk k k k k k k k k k kّ أن:د جييءُ يف كالمهمkk k k k k k k k k k k k k k k k وق،طحk k k k k k k k k k k k k k k kو ال َّسkk k k k k k k k k k k k k k k k وه،ارkk k k k k k k k k k k k k k kاإلج
kّ ة يفkk k k k k k k k k k k k k k k kةٌ ميانيk k k k k k k k k k k k k k k kواإلجنار لغ
ُ
ٍ كل
:كرمي أو لئي ٍم قال ُ ِ واملَنب،َّجار وهو أصل احلسب
ٍّ ت من ُ الن:َّجر
ُ والن
.بس
ُ ََّرب واحل
ُ الض:َّجر
ُ والن
:جرف
372
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال القk
.ومk ُ جَتkٌؤم أو بَلِيَّةk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رتف م ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:واجلارف
ُ
:رجف
ِ ئة منkِ ِّيk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار ال َّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وا يف األخبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خاض:واkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأرج ُف
.اkk k k k k k k k k k k k k k ة وحنوهkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الفتن َ
.السماء
َّ ترد ُد هديه يف
ُّ وهو،ًورجيفا
َ ًيرجف َرجفا
ُ عد
ُ والر
َّ
373
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:فرج
: قال، و ّفَّر َجه اهلل تفرجياً فانفرج، ذهاب الغَ ِّم:وال َفَر ُج
: قال،فرج ٍ ُّ
ٌ وكل فَرجة بني شيئني فهو
.راريجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ ومجعها ف،َّجاج
ِ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وج
kَ و َفّر
.ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُهذلِي،اردk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الب:ريجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َف
374
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جفر
ٍ k kعةٌ جk k k kار له بطن وسkk k kتج َفر أي صkk k k ِاء ما قد اسk k kرة من أوالد ال ّشkk k اجلفر واجلِف
.لkk k وف وأقبل على األكk َ َ َ ٌ َ َ
ِ k k k kض
.عkُ k k kاؤه أي ينقطkk k k kر مkُ k k k kل جيفkٍ k k k k وكل فَح،راب ُ k k k k فُت:لkِ k k k kور الفحk
ِّ رية الkk k k kاع مائه من كثkk k k kوره وانقطk ُ k k kوجف
ُ
:فجر
.بح
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ُّ ال:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َفج،باحk
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوءُ الصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال َفج
375
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.ُه املاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُر منk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجkِ ذي يَن َفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املوض:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kفج
َ َوامل
.ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k kا بغيkk k k k k k k k k k k k k k k k k kريُ منهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاءهم الكثkk k k k k k k k k k k k k k k k k دَّواهي إذا جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرت عليهم الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم وانفجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر عليهم القkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوانفج
:جرب
َّ ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k لِفاف:ب
.لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالرج ُ ورk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َواجل
َجوفها من َّأوهلا إىل:ئ ِرkk ِراب الب kِ ب ِ ِ k وهو من إه،هkk وعى فيkk اء يkk ِوع:رابkk ِواجل
ُ وج ٌ رkُ k واجلميع ُج،اءk اب ال ّشk ٌُ ُ
.آخ ِرها
:رجب
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الرجب
.انk َ َّ اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عبان فهمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kموا إليkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kإذا ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،ب
ٌ ذا َر َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،هرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب َش
ٌ رج
َ
ٍ ائِح يف ر َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكاً وذبk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك هلم نُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان ذلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،ر ِّجبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُرب تk
.ب ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kانت العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك
َ َ ُ ُ َ
.لنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا بني املِفصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:المىk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن ال ُّس،ب ٍعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل إصkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا بني الرُب مُج تني من كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَوالر ِاجب
ّ
.رجلنيkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ينِّي من الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دائرةَ من اجلانبني الوح ِشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت تلي الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kبع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اإلص:ائرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةَ الطk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ور ِاجب
َ
: قال،والعفو
ُ احلياء:جب
ُ والر
َّ
رجب
ُ َفغريك يستحيي وغريك ي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومهاب ِ ِ
َ ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه مرجبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُه أي خبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ َرجبت:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق
.لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِآك
:وأما قوله
377
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ َأنصاب ت
رجيب ُ كأن أعناقها
.رفk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واألو ُل أع
َّ ،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرجب
َّ بَّهه بالنَّخيل املk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوبعض يق
ٌ
ُ
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األمع:ابk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألرج
:برج
: قال العجّاج،السور
ُّ وج
kِ صور تغيه تصاوير كرُب
ِّ :وثوب ُمربج
. ٍرk kَن نَظkَ k ِري من َعينيها ُحسk k ُ ومع ذلك ت،رجتkَّ k k قد َتَب:لkk k قي،اkk kدها ووجههkk kدت املرأة حَم اسن ِجيkk kوإذا أب
ذرهkوج
kَ ،هkkُ َمبلغ:داؤهkفج
kُ ،ذاkkذا وكkkذر كk ِ ِ
ُ جkَ وما،ذاkkذا يف كkkداءُ كkجkُ ما:كkkُ وهو قول،انkkاب الرُب جk
ٌ kوحس
378
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جبر
.ذاkk k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ جَرَب يَّةً على كk k k k k k k k k k k k k k k k k د وتُكرهkk k k k k k k k k k k k k k k k k ا ال يُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اناً على مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و أن جترب إنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهk،مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k االس:ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َاجل
فحرَب
َ ُقد َجَبَر الدِّين األله
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنت إليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة فأحسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه فاقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزلت بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجترب أي نk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً فk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت فالن
ُ وجَرَب
:َّك كقوله
َ ألجب ُرن
ُ َّك مث
َ ألدينن
َ ألستنصرنَّك مثَّ ألجرُب نَّك أي
ُ : كقولك،بتعاه ٍد حىت غايةَ اجلَ ِرب
ُ إذا كان ذلك منكkواستجربته
: قال،لي ِ
َّ ُ َدستيقةُ املرأة من احل:ُواجلبارة
379
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الن ِ
َّخلة ،قال:
بجر:
أجبر ،وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد جَبَ kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراً وجُب ر ًة. ِ ِ
البُجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةُ :ال ُّس َّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرةُ الناتئ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ ،وص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاحبُها ُ
وق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد تُس kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمى ُسَّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة البَعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kري جُب رةً عظمت أم مل تعظم.
ٍ
وداهية نُك ٍر" ،وقال: "جئت بأم ٍر جُب ٍر جر :األمر العظيم ،ويقال:
ُ والبُ ُ
380
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جرم
.ُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجثمان ِ ِ
ُ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواح اجلَسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أل،رمk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجل
: قال الشاعر،اجلارم ِ
وهو،ًوقومه شرا وهو مضدر اجلا ِرم الذي جَي ِر ُم على نفسه،رم
ُ ٌ وفُال ٌن له َجرميةٌ أي ُج
: وقال أبو طالب، أي حوالً تاماً حىت انقضى،ًوأقمت عنده حوالً جًمََّرما
ُ
381
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:رجم
.المkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه السkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوح عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُأن نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل يف شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرآن القتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجم يف الق
ُ رkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال
.ُرهkk k kا تكkk k kك مkk k kولن فيkk k kاً" أي ألقk k k رين َملِيkk k kواهج
ُ كk َ k k k "ألَرمجن:اىلkk k k kه تعkk k k kه قولkk k k k ومن،الظنk
ِّ k k k kالغيب وبkk k k kذف بk
ُ k k k k الق:رجمkَّ k k k k وال،ارةkk k k kمي باحلج
ُ رkَّ k k k k ال:جم
ُ رkَّ k k k kوال
ٍ ِ
.ًه ُرمحةkk k k k k k k k k k k k kعلت فوق
ُ َج:ربkk k k k k k k k k k k k kت الق َ ،ًاk k k k k k k k k k k k k ع ِرجامkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجتم،ادkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kور عk
ُ ورمَج ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا قُبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kة كأنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kارةٌ جمموعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k حج:ُوالرمجة
ُّ
ِ ِ ِّ
: وقول زهير،عر وحنوه من املساقي
َ ُ ُ خشبتان تُنصبان على رأس البئ ِر ي:والرجامان
ُ نصب ال َق
:مرج
: قال ال َعجاج،َّواب
ُّ نبت كثريُ مُت َر ُج فيها الد
ٌ أرض واسعة فيها
ٌ :رج
ُ َامل
382
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ ِذب واملk
.اآلخرkk k k k k kدمها بkk k k k k kط أحkk k k k k k ال خيتل،اkk k k k k kا فلتقيkk k k k k kد َمَرجkk k k k k kلح ق ِ k k k k k k k k ر العkk k k k k k k k ان" أي القى بني البحkk k k k k k k k رين يلتقيkk k k k k k k k زج البحkَ k k k k k k k k "م:اىلkk k k k k k k k ه تعkk k k k k k k k وقول
َ َ
:ريجk
ٌ ن َمkٌ اً و ُغصkرج َمَرجk ِ ٌ ر َمkٌ ا ٍر" وأمkِج من ن ٍ ذات،اطعةkواملارِج من النّا ِر الشُّعلة الس
َّ َق اجلkَ "وخل:اىلkه تعkه قولk ومنk،ديدkهلب ش
َ د َمkس ق
ٌ ريج أي ُملتبk ٍ ارkان من مk ّ ُ
ـريج
ُ فَ َخَّر كأنَّه ُخو ٌط َم فجالت فالتَ َمست به َحشاها
.وأمر ُجوها" أي مل َي ُفوا هبا وخلطُوها
َ ود ُهمُ "قد َم ِر َجت عُ ُه:ويف احلديث
:رمج
.ِح الطَّري
ِ وارkk k k k k k k k k k k k k k k kجkَ ُقورةُ منk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص ِ امل:رامجk
ِ
ُ اد به الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي تُصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kواح الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل ُ k k k k k k k k k k k k k k k k kال
:جمر
.حم ِ
ٌ َو فkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرد فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kإذا بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف،دkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املُتَّق:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاجلَم
.ابk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دج ُن هبا الثَّيk
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُيت تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي ال،َّث kَ ِوامل
ُ ؤنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر قkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجم
ِ ورجل
: قال، مَجََر: من غري أن يقال،جامٌر أي يلي ذلك ٌ
ِ ذكيه
جام ُر ِّ ُوج ي
ُ لنج
ُ َوربح ي
ُ
. وقد هُن ي أن جُيَ ِّمر غُزاةُ املسلمني يف ثُغو ِر املشركني،العدو فال يُفعلون ِ ترك
ِّ اجلند ُ :ُوالتَّجمري
ُ
383
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ kف فkkا ألkkّنني كنkkري املؤمkkا أمkk ي:الkk فق،أل عن ذاكkkاب سkkّر بن اخلطkَ مkَ ُا أن عkkوبلغن
ةٌ محراءُ الk ا ذهبkkارس كأنَّنk
ِ
ُ تَجم ِر وال حُت الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتَس
.ف
ٍ k k k k k k k kة فkِ k k k k k k k kا ثالمثائkk k k k k k k kع فيهkk k k k k k k kة إذا اجتمkk k k k k k k kانت القبيلkk k k k k k k k ك:ولkk k k k k k k kاس يقkk k k k k k k kوبعض الن
.ارت مَج َر ًةkk k k k k ارس صk ُ
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل حصk
k.ٌريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اة تكبk ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ
.ب ِ ِ
َ ُلk k k k k k k k ص
َ ارةُ وkk k k k k k k k k k k k احلجkهk k k k k k k k k k k k ذي نَكبتkk k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k وه،رkٌ k k k k k k k k k k k مkَ ٌم جُمk k k k k k k k k k k k ومنس،رkٌ k k k k k k k k k k k kافر جُم مk
ٌ k k k k k k k k k k وح
.رىkَّ k k k k k وهو ال ُكف،ع َفتنيkk k k k k k k وهو الس،عفتنيk k k k k k k kق ال َّسkِّ k k k k k k kار بني َمشkk k k k k k kوف اجلُ ّمkk k k k k k kرج من َج
ُ افور خُيk
ُ k k k k k k والك
384
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:مجر
k ِ به وأجمرت فهي مُمkزل فتالميkk k k k k k k k kلم أن يعظُ َم بطنها فتهkk k k k k k k k kل ما تسkَّ k k k k k k k k kاةٌ جَم ٌار إذا مَح لت فقkk k k k k k kوش
. ٌرk k k k k ج
.ُاجرةk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفعل منه املُمk،واملالقيح
ِ امنيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع املضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بي:رkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملج
َ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k العِق:ارk
.الk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملج
وحk ِ ِ kِ َ احلk:واملالقيح
ٌ k k ُد مل ُقk k والواح،البkk k k ما يف األص:امنيk
ُ k k k واملض،لk
ُ k k وام ُ ،ًبي ِع إجماراkk k kرت يف الk
ُ k k kَ أجم:الkk k ويق
.ومضمو ٌن
ُ
385
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جلن
.ُضة ِ :واللُّجني
َّ الف
:نجل
مَّن
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل ينسkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والنَّس،لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب إىل ال َفحk
.لkٍّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ب إىل كk ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإ ا يُنس،لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k النَّس:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k النَّج
ِ كرمي الن:ناجل
:َّجل كثريه وأنشد ٌ وفحل
ٌ
386
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
.لkk k k kع النُّجkُ k k k k واجلمي،احلمض من،جرk k k k رب من ورق ال َّشk
ٌ k k k k ضk:لkُ k k k k k kرمى والنَّجيkk k k k k kُه أي يkk k k k k kل بkُ k k k k k k فينج، َجرk k k k k k ود من ال َّشk
ُ k k k k k kه العkk k k k k kب ب
ُ k k k k k kض kَ ِوامل
َ ا يُقkk k k k k k م:لkk k k k kنج
جل ِ ِ
ُ َسناهُن ا مثل القدامى من
:لنج
kوأهضام
ٌ وج
ٌ لنج
ُ َريح ي
ٌ : قال،عود جيِّد
ٌ :وج
ُ نج
ُ َاأللنجوج واليل
ُ
:لفج
: قال رؤية،لفج
ُ ُامل
387
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
واإللفاج
ِ أحساهُب م يف العُس ِر
ب املِـزاج ٍ kِشيبت
kِ ِّبعذب طي
:جلف
ٌ رkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ وجُم،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدَّهر إذا أتى على مالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قد َجلَّفه ال:ف
.ًاk k k k k k k k k k k k k k kف أيض ٌ َّل جُمَلkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.الk
ُ k k k k k k k k k k ال ُفح:هkk k k k k k k k k k k k k k kال لkk k k k k k k k k k k k k k kذي يلقح بطلعه ويقkk k k k k k k k k k k k k k kذكر الkk k k k k k k k k k k k k k k ال:لkk k k k k k k k k k k k k k kف من النَّخk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k واجلل
ٍ
.ووعاء ٍ كل:واجلِلف
ظرف ُ
:لجف
388
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:فلج
: قال العجّاج، ماء َفلَ ٌج، وعني َفلَ ٌج، املاء اجلاري من العني وحَن وه:ال َفلَ ُج
َّ
تذكرا َعيناً َرواءً َفلَجا
.َّفليج َ ِّإن تُ ُكلkk k k k k k k k k k k k k k ف،أفلج
ُ و التkk k k k k k k k k k k k k kف فه ُ ُاحبهkk k k k k k k k k k k k k k وص،اتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالرباعي
َّ اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا بني الثَّنايkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد مkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تباع:نانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال َفلَ ُج يف األس
.ًةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kض
َّ ا بني الثَّنيَّتني خاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عةٌ مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرق فسk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا الفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأم
ِ
.وجk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُاحبهُ َمفلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وص،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرتعش منهk ٌ ِر:ال ُجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالف
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ي،انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذ اإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيح تأخ
ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه اع ِوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يف رجليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:واألفح ُج
.اجk َ ،اجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه اعوجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يف يديkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:واألفلج
ُ
ِ ُّقةُ من بي
: قال،وت األعراب َّ الشk:ُوال َفليجة
ُُ
الفليجة باخلِالل
ِ سوى َخ ِّل ِ تشىَّت غري م
ِ شتم ٍل بث
ـوب ُ
: قال ابن ُمقبل، يقلح الكتب أي يكتبها،وفلجت اجلِزيةَ القارئ
ُ
389
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:فجل
:ً وهو جُم ّهز السفينة يهجو رجال: وإياه عىن بقوله،خبيث ٍ أرومة:ال ُفجل
ٌ ٌ ُجشاءkنبات يكون آلكله ُ
ِ شيء جب
ِ شاء ال َف
جل ٍ أشبه
ُ ُ
ِ ِوأي ث
قل ٍ ثِقالَ على
ُّ ثقل
:جفل
ِ ِ َّ ُ َج َف
ِ
.األرض َ ِّ والط،دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حم عن اجلل
ني عن َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وال َّش،حم عن العظم
َ لت الل
ِ k k k k k k k k k ك ال َّسkk k k k k k k k kم ذلkk k k k k k k k k واس،هkk k k k k k k k kي بkk k k k k k k k k تخفُّه فتمضkk k k k k k k k k k k k k أي تس،امkk k k k k k k k k k k k kف من اجلهkk k k k k k k k k k k k kحاب اخلفيk k k k k k k k k k k k k ل ال َّسkk k k k k k k k k k k k kريح جَت ِفkِّ k k k k k k k k k k k k kوال
.لkُ k k k k k k k k kحاب اجلَف ٌ َ ُ ُ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k اهُ على ال ّسkk k k k k k k k k k k k k k k أي ألق،ًرياkk k k k k k k k k k k k k k kل مسكاً كثkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد َجفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kده قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر فأجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إين آليت البح:لkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال قائkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
.احل
.يح
ِ رkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرد للkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kف وانطk ِ
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:الكالء ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال من ال َّسk
حاب ومن ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلُف
: قال،أجود
ُ وأج َف َلk،ليمَّ َ ، سرعة َعد ِو:ول
ُ وج َفل الظ ُ واجلُفال واجلُُف
.واkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذهب
ِ على املتنني م
نسدالً ُجفاال ُ َ
.ودق ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َّ ال وحسنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ما ط:وف ُّ ال من الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلُف
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
.وف ُّ ةٌ من الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k عليه ُجفال:الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيق
ِ وج،ناد
kُفلت النَّعامة َ َّ إذا َشَر َدت،ً فَ َج َفلَت ُج ُفوال،ًَّل ال َفَزع اإلبل جتفيال
َ وجف
َ k. اجلَبا ُن:واإلجفيل
ُ
390
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جلب
.ياح وحنوه
ِ kkkkص
ِّ وا من الkk k k k أجلب:لkُ k k k k والفع،اسkk k k k ّات النkk k k k ةُ يف مجاعk k k k k k َب واجلَلَب ِ ِِ
ُ َ واجلَل.نتهمkk k k k k kامهم وسkk k k k k kوا من أيkk k k k k k إذا جلب،ُاءkk k k k k kد ُجلَبkُ k k k k k k وعبي،ليب
ُ ٌد َجk k k k k k وعب
.اكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدِّقها هنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنيتهم فيصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأيت أفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وإمنا ينبغي أن يk،دهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأي جيمعه
ِ
.ٌةk k k k k k k k k k k وجالبkٌةk k k k k k k k k k k فهي جُم لب،ُةk k k k k k k k k k kوأجلبت القرح الرُب ِءkk k k k k k k k k k k kا بkk k k k k k k k k k k k k k k kومه ِ k:ةkk k k k k k k k k k k k k k k kواجللب
ِ د مُهkk k k k k k k k k k k k k k k kد عنkk k k k k k k k k k k k k k k kر على اليkk k k k k k k k k k k k k k k kيت تنتشkk k k k k k k k k k k k k k k kةُ الk k k k k k k k k k k k k k k kالقرف
ُ
: قال،ب ِ
ُ روح َجوال
ٌ ُوق
: قال،صنَقه وأنْساعه
َ ويُش ّد سوى،ؤسر به
َ ُ وما ي،الرحل وأحناؤه
ْ شب ِ ش َخ ِ الر
ُ َن ْق:حل َّ لب
َ وج
ُ
391
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. يُطبخ،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِجرم
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k kاالت جتي بآفkk k k k k k k k k k k k k k k k k ح:دهرkk k k k k k k k k k k k k k k k kدائد الkk k k k k k k k k k k k k k k k kة واجلوالب من شkk k k k k k k k k k k k k k k k kواجلالب
.اkk k k k k k k k k k k ات وجَتْلبهk
. اجلُلَب:اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجعهk،دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا اجللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت خُي َرز عليهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوذة الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الع:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلُلب
.ٌغريةkk k k k k k k k k k k k k k k k k دةٌ صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهي حدي،دحkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ دة يُرقَع هبا الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k احلدي:ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلُْلب
.َّواب
ُّ طريق تأخ ُذ فيه الد ٍ الصخ ِر على
ٌ فلم يكن يف،بعض َّ بعض
ُ إذا تراكم،واجلُلبَةُ يف اجلبل
392
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:لجب
قد وىَّل:ٌةk kاة جلَبkk وش.ب ِ َّ حابkk وس.وتهkk واللَّجب ص،كر جلبkk عس
ٌ َ وبه جَل،ذلكkk واج كk
ُ k واألم،دkk بالره ٌ ُ ٌَ ٌ
:بلج
.د ِةkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kادي البُلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهو الب،م من األبلَ ِجkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اس:ُ ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلج
kَ ُوالب
393
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
لبج:
kرج فتوضع يف وسkkطها حلمkةٌ ،مث تُشkُّ kد إىب وتkٍ kد، اللَّبَ َج kةُ :حديkkدةٌ ذات ُشَ kع ٍ
ب ،كأهَّن ا كٌّ k
kف بأصkkابعها ،تنفُ k
ئب التَبَ َجت يف خطمه فقبضت عليه وص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرعته ،واجلمي kk k k k k k k k k k k k k k kع :اللَّ ُ
بج. فkk k k k k k k k k k k k k k k k kإذا قبض عليها الِّ ُ
بجل:
حسب ،قال:
ُ جَبَل أي
جَبَلي اآل َن من ِ
العيش جَبَل
وه kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو جمزوم العتِم ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
kاده على حركkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة اجليم ،وألنَّه ال َّ
يتمك ُن يف التص kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريف. ٌ
بسـبَـد
إن رآين آلبوءَن ُ بن أروى ُمولياً أمرؤ ال َق ِ
يس ُ
394
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
ٍ بجل أي
: قال ال ُك َميت،كاف ٌ وهذا أمر ُم
ِ والصدر امل
بج ُل َّ ي ُّ الر
ِّ هلا
َ ُ
:َ وأنشد،الكف ِ ِعرقا األكحلني من لَ ُدت املk:واألجبالن يف اليدين
ِ نك
ِّ ب إىل ِ
َ َ
ِ ُ"عاري األشاج ِع مل ي
"بجل
.دkِ k k k k k k k k kِّراع يف املفص
ِ دkk k k k k k k k k k k k kدا منه يف الkk k k k k k k k k k k k kل ما بkُ k k k k k k k k k k k k k األكح:الkk k k k k k k k k k k k kهُ ويقkk k k k k k k k k k k k kد أجبَلk k k k k k k k k k k k k ص
َ أي مل يُف
َ
.اسk ِ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألكحالن من الن ،َّواب ِ مُه ا األجب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق
ِّ دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالن من الَ
. ٍرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل أي عظيم ُمنكkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأم ٍر جَب يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جئت ب:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
.سري
ّ قبيلةُ ال َق:ُوجَب يلة
:جبل
ِ
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل خملkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ كk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجبل
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذي طُبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تو ُس:وقk
ِ
.رتُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بَش:هkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ الواجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجبل
395
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
املرد
ِّ باق على ٍ ف ٍ مُب ق َذ إذا َر َمينا َجبـلةَ األش ِّـد
ِ شد أسر
.خلقهم َّ اجلابل اجملالبِال أي حيث َّ حبيث
شند k، فهم جمبولون، َجبلَ ُهم اللُّه،اخللق
ُ ُ :وأنشد َ ُ :واجلبل ُّ
ٍ k k k k k k kةٌ على حk k k k k k kل َّأم ٍة مضت فهي ِجبلkُّ k k k k k k k وك،ُةk k k k k k k اجلبل:قkk k k k k k kواخلل
َّ "واجلِبِلَّة:اىلkk k k k k k kال تعkk k k k k k k وق،دةk
."األولني ُ
ِ
.لkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُل و ُقبkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالالم مثل قبي
َ َّف َ فمن َخف،لkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِوأما اجلب
ُ لkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجبي
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق أيضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وهو اخلل،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوجب َ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي طُبع علي، ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذا األمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان على هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل اإلنسkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِوجب
ُ
.س ِ
ُ َّجر الياب
ُ الش:بل
ُ ُ اجل:ويقال
هن مستعمالت
ّ ّ ل ج حممد كل، ل م ج، م ل ج، ج م ل،ج ل م
396
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جلم
: قال:فر بالقلمُّ ِ
َ وقلمت الظ،وف والشَّعر باجلَلَم
َ الص
ُّ مت
ُ َوجل
َ
:لجم
.قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالعن
ُ فقيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف اخلدَّين إىل ص،لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب من مسات اإلبk ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواللِّج
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:امk
ٍ لعدي بن
:ًزيد يصف فَ َرسا ِ
ِّ وأنشد،العظاسة دابَّةٌ أصغر من:واللُّجم
: وقال األخطل،واجلدد
َ السهل
َّ ما بني:واألجلام
397
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:ملج
.اختالف
ٌ وفيه،احk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فال حُي َّرم به النِّك،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مث تقطع ذلك عن،ًرياkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرباً يسk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُش
:لمج
ُ َّالل
E: قال لبيد، تناول احلشيش بأدىن الفم:مج
ٍ من مرابيع
رياض ورجل يلم ُج البارص ملاً يف النَّدى
ُ
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kملاج أكل مِش
ٌ اج أو
ٌ دكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وتق
k.لبتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رنت وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل إذا مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا العمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وأجماه،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِده فهي جملkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جَمِ لَت ي:?جمل
ِ ًرهصا
ماجال
.ربكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k دران املاء والkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُغ:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملج
َ
َّ :وامل َجلَّة
: قال النابغة،الصحيفة يُكتب فيها
َ
kقوميٌ فما يرجو َن خري العواقب جمَلَّتهم ذات اإلل ِـه ودينُ ُـهـم
398
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:?جمل
ِ
.هايب
ِّ k k k k k k kص
ُ ايل حنوk ُ و إىل نعتkk k k k k k k k k kذا النحkk k k k k k k k k kيئاً من هkk k k k k k k k k kوا شkk k k k k k k k k k وإذا نعت،لkٍ k k k k k k k k k kَق مَجkk k k k k k k k k kةٌ مُج اليَّةٌ أي يف خلk k k k k k k k k k وناق
ٍّ k k k k k k kه على فُعkk k k k k k kا جييئون بkk k k k k k kر مkَ k k k k k k kكث
.اقرkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالبقر والبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا وأرباهبا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل برعائِهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kع من اإلبkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k قطي:لk kِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلام
.يتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه ومضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k أو إذا ركبتk،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k َرى ُكلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل مجالً إذا سkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اخِّت ذ فال ٌن اللَّي:ربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال العkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن أمث
ِّ :الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواالجتِم
.لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ان باجلميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاإلده
.ًةk k k k ٍرب مث أعدته ثانيk k k k k خkُ تودقته علىkk k k k k فكلّما وكفت إهالتُه اس،ًاk k k k k kوى حلَمkk k k k k أن تَش:ًاk k k k k kال أيضk
ُ k k k k k واالجتم
ُ k k k k k k k k k k k k k k k kل جَي ُمkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُل منه مَجkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع،لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدر اجلميkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مص:الk
.لk ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلَم
.نkٌ k k k k k k k kوحس
ُ ٌرحون" أب هباءk
ُ k k k k k k k k k k k و َن وحني تسkk k k k k k k k k k k ُ "ولكم فيها مَج ال حني تُرحي:اىلkk k k k k k k k k k k ال اهلل تعkk k k k k k k k kوق
399
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ َّلت يف الط
.لب ُ َ أمَج:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k روف أيب جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k حk ع علىkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k طkِ ُ ما ق:لkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب اجلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوحس
.ادk ِ
ُ َ ُ ُ
.ظ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kلس الغلي
ُ ال َق:لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلُم
.للحِّر
َ اسم
ٌ ميل
ُ َ اجل:بتكر
ٌ قال ُم
:جنف
ٌبيهkk وهو ش،هkk ف يف ُحكمk َ k َ َجن:ولkk تق،اkk ور ُكلِّهkk ويف األم،ل يف الكالمkُ k املَي:فkk َاجلَن
َ k َ وأجن،اkk ف فال ٌن علينk
400
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجف
لذاك اهلِجار
َ جتدُّ ِط فكادت ِ
منجاف الغَبـي ًَرأَت َهلكا
.الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي العِق
.كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رف امللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ٌد ومل يعk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَل هلا َولkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أراه ظ:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kق
.ط ِ kkkkkkص
ٌ k k k k k k و َغبيkk k k k k k انت فهkk k k k k k فة حيث ك ِّ ك الkk k k k k k ون على تلkk k k k k k k ٍع يكk k k k k k k k k ل موضkُّ k k k k k k k k k وك،وعk ِ ط يف
ٍ k k k k k k k k kين يربkk k k k k k k k kبالد ب ُ k k k k k k k k k والغبي،كk
ٌ k k k k k k k k kَ َهل:ريح
ٌ k k k k k k k k k ال ُشkk k k k k k k k kق
.وفk
ٌ k k k k k k kري كأنَّه منجkk k k k k k kه فيصkk k k k k k kاح فتنجفk ِّ ف ُقهkِّ k k k k k k kذي تُصkk k k k k k k k k kع الkُ k k k k k k k k k kو املوضkk k k k k k k k k k وه،تيبkk k k k k k k k k k ةٌ الكk k k k k k k k k kفkَ َتيب جَنkk k k k k k k k k kط الكkk k k k k k k k k kال إلبkk k k k k k k k k kد يقkk k k k k k k k k kوق
ُ k k k k k k kالري
.روحk
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ري َمضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k و غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ر يف عرضkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي حُي َفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،وفk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنج
ُ ربٌ َمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوق
: وأنشد،موس ٌع
َّ :وغار منجوف
ٌ
ِ ِ ُ وجِن
.وفk
ٌ k k kنج ٌ َ ت:الkk k k k ويق،فادk k k k kدر على ال َّسkk k k k فال يق،يبkk k k k د بني بطنه والقضkُّ k k k k ٌد يُشk k k k k جل:اف التَيس
ُ يس َم
401
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نفج
.رهkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kخواص
ِ
ُ رkِّ k k k k k k k k k و َن َفجت ال.ُةk k k k k k k k k وهو تلك املرتَّب،ةٌ للقميص حتت ال ُك ِّمk k k k k k k k k رقع:ُ ةk k k k k k k k kَّفاج
.ًةk k k k k k اءت بَغيkk k k k k k k ج:يح َ والن
.ٌنافج ونافِجة
ٌ الواحد
ُ ،ُّلوع
ِ مؤخرات الض ِ
َ :والنَّواف ُج
:فجن
.ذاب
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َّس:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيجن وال َفيج
ُ ال َف
402
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جفن
.ة اليمنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رِم بلغkْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو نفس ال َكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،رب من العتبk
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ض:اجلَ ْف ُن
.ا ُنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا اجلِفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومجعه،امkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت للطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ الk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َواجلَ ْفن
األعز األجلل
ّ قرب ابن مارية أوالد َج ْفنَةُ حول قرب أبيهـم
:جنب
نب
ُ نب واألمريُ َج
ٌ النّاس َج
403
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. أي جنِّين،"نامk
َ k k k k k k k k k k k k د األصkُ k k k k k k k k k k k k يت أن نعبk
َّ k k k k k k k k k k k k ين وبيkk k k k k k k k k k k k "واجنُب:اهkk k k k k k k k k k k k k k k k k kّراهيم إيkk k k k k k k k k k k k k k k k k kاء إبkk k k k k k k k k k k k k k k k k kل خُم رباً عن ُدعkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k kز وجkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k kه عkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوقول
.انk ِ ّ الن:انk
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاحيت ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلناب
َ
.اتk مِه ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k ع اجلَنَبkُ k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،ر وحنو اkk k k k k k k k k k k k k k k كر والنَّهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيت العسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كجنَب
َ يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ناحيت:انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلَنبت
.ادk ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل دابَّة تُقkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلَنيب
."نامk َّ k k k k k k k k k k kَين وبkk k k k k k k k k k k "واجنُب:لkَّ k k k k k k k k k k k k k kز وجkk k k k k k k k k k k k k k k kال اللُّه عkk k k k k k k k k k k k k k k k ق،هkk k k k k k k k k k k k k k k kب أي جَت نَّب
َ k k k k k k k k k k kد األصkَ k k k k k k k k k k k ُين أن نعبk َ َاجتنk
َ k k k k k k k k k k k k k k k kذا فkk k k k k k k k k k k k k k k kه عن كkk k k k k k k k k k k k k k k kُوجنَّبت
َ
.ب هلم ِ ٍ ٍ
ٌ فُجتن،اسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتزال عن النkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ة أي ذو اعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل ذو َجنبkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kورج
.كk ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد اجتنب قُربkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وق،اطعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال:ب
ُ انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواملُج
: قال العجّاج،ور
ُ َّعيف احمل ُق
ُ جتنب الض
ُ ُ امل:واجلانب
ُ
سق بالغمر
ًّ ب وال ُم ِ
ٌ ال جان
ٍ كل
.واحد من اآلخر ُّ فيعتصم kِ ُجانب الغ
المان
ُ ُ َ لُعبةٌ هلم َيت:واجلُناىب
ِ
:ُ قالت اخلنساء،األجناب ٍ وقد جيمع يف، فيه سواءkوالذكر واألنثى
لغة على َّ ، وقد أجنب، ورجل أجنيِّب
ٌ ُ َ ٌ
ِ
جاورت أجنابا ِ وأبكي
أخاك إذا ِ عني جودي بدم ٍع
منك تَسكابا ُ ُ يا
ِ ُ واجلا ِر اجلُن،رىبkk "واجلا ِر ذي ال ُق:لkَّ k ز وجkَّ k ال اللُّه عkk ق،بk
."ب ٍ k kاور َك من قkk kذي جkk kواجلار اجلنب ال
ِ k وال يف النَّس،دا ِرkk kه يف الkk kةَ لk k ة ال قرابkٍ k kرين ذو َجنايkk kوم آخk
ََ ُ ُُ ُ
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k ب ُجنوب ِ ِ
ُ ُريح جَت نkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k د َجنَبَت الkk k k k k k k k k k k k k k k k k وق،ائبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اجلَنk:عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ريح جتيء عن ميني القبل
ٌ :وبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُواجلَن
404
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.رب من حَمَلَّتهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب القk َ ،احتهاkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س: ّدا ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاب الk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجن ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجن
َ
ِ
.رينkk ك ليغلب اآلخkk ركب ذلk َ ِرk ر َعkُ k رس آخk
ُ k ُة يkk اً من الغايk غ قريبkk إذا بلkk ف،ي ٌ k ه فkkابق عليk
ُ k ذي يُسkkرس الkkف الفkk و أن جُي نب خلkk وه،"المkk ب يف اإلس
َ َ "ال َجن:الkk ويق
.وبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ املَجن:نيبk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجل
.ب ٍ
ُ ُ جَي ن،ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kزل فيهم غريبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا ن،حي فالن
ِّ ب فال ٌن يف
َ َوجن
َ
ٍ وجنَّب بنو
:ُ قال الجُميج، إذا مل يكن يف إبلهم لنب،فالن فهم جُمَنِّبون َ َ
kِ عام جَت
نيب ٍ ُّ ملا رأت إبلي قلَّت حلوبتُها
ُ وكل عام عليها
ُّ امkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل عkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ويق،اب اللنبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ام ذهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يُري
ِ ام جَتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمير هبا ه
k.نيب
ِيلط امل
ُّ قاب كما ٍ السيوب
ـب
ُ َجن َ ُتُنيب الع بطغية ُ َّب الل
َ ُّ هيف هلا َ ضَر
َ
ٍ أرضk
.جند ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل جنkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وب ألهk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k منس:ايبk
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اب بk َ ُ ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل َجنkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ذا ألجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
405
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ انبk
.فالن ِ ُنب ف
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k وإىل ج،الن ِ أي،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kريون ِجنابتيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kروا يسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kمk :الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kويق
ِ د فُال ٌن إىل َجkk k k k k k k k k k k k k k k k k وقع.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kناحيتي
ّ َ
جأنب ِ ذات
خلق إن تأملت ُ وال
ُ
.ةkِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك يف ال َقرابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k د منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو البعيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وه،ب
ُ َل أجنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
:وقال علقمة
.ب ِ ِ ِ
ٌ َان جَنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر األغصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا الن من قشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال ملkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال يق
: قال ذو ال ُر ّمة،ب ِ ِ ِ
َ َّج
َ النk أي جيمعk،جب
ُ َ وذهب فال ٌن يَنت،ً وقد جَنَّبتُه تَنجيباk،ٌ جَنَبة:ُ والقطعة،ب العروق
ُ َ ولكن جَن،العروق
ُ شرُ ق:وال يقال
النجب ِ صق
نب مل يتقشَّر عنهما ِ
رجليه ممّا كان من عش ِر كأنه
ُ
.ريهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاراً على غkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطفيته اختيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kته واصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي استخلصk،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُوانتجبت
ِ وأجنب
: وقال األعشى،ًت املرأةُ إذا َو َلدت َولَداً جنيبا ََ
406
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.مناجيب ٍ ِ
ُ ٌ ونساء،َ أي ذات أوالد جُنَباء،نجاب ٌ وامرأةٌ م
:والفعل ، ِ ب إذا خرج خروج أبيه يف
الكرم ِ وهو الكرميُ ذو احلَس، مصدر النَّجيب من الرجال:ُوالنَّجابة
ُ َ ُُ َ ََ َ
.ب َ ُجَن
.سابق عليها ُ ُ وهي عتاقُها اليت ي،ب اإلبل ِ ِ وكذلك النَّجابة يف جنائ،ًينجب جنابة
ُ ُ
. دخيل، إذا خرجت من ُجحرها،ُت القبجة ِ نبج:?نبج
َ
. ضرب من الضُّراط:َّتج ُ والن
.ويقال ملن تكلَّم مبا شاءَ َنبَ ٌح ُ
لب إىل العراق ويف جوفه ُ جُي،ف الرأس ٌ جُمََّر،وج ِ َب بالعسل على ِخ ِلقة اخل ُ َّمحل شجرة باهلند ترب
ٍ
ُ :واألنبج
.واألهليلج ِة وحنوها األترج ب بالعسل من ِ َّ ومنه،اخلوج ِ نواة
َ ِّ ُ َّاشتق األجنبات اليت تُرب ٍ kكنواة
:?بنج
.ب
ٌ رkَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُمع،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالبنج من األدوي
ُ
.اتk
ٌ k k k k k k k k k kاءٌ َجبانkk k k k k k k k k k k k k k kاءُ ونسkk k k k k k k k k k k k k k kال ُجبنkk k k k k k k k k k k k k k k ورج،ٌةk k k k k k k k k k k k k k kرأة َجبانkk k k k k k k k k k k k k k kا ٌن وامkk k k k k k k k k k k k k k kل َجبkٌ k k k k k k k k k k k k k kورج
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جبين
.انk َ
407
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجم
ِ k k k k k k k k k k k k k k kنزل من منk
.ًاk k k k k k k k k k kازل القمر مسِّي جنمk ٍ k k k k k k k k k k k k k k kل مkِّ k k k k k k k k k k k k k k k وك،اkk k k k k k k k k k k k k k kع على الثُّريkk k k k k k k k k k k k k k k اسم يق:النَّجم
ُ ُ
وم ِ ِع النk م مبواقkk "فال أقس:لkkز وجkَّ kال اهلل عkk ق،ة جنمkkٍ k وكل وظيف،ياءkk ائف األشkk وظ:ومkkوالنُّج
َ يعين جُن،ومkkَّج
ُ ُ َّ
408
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
. بدت جُنُومها:ُالسماء
َّ تِ وأجنم
ََ
:منج
. يعين الغِطَّة،دخيل
ٌ ،إعراب املنك
ُ املنج
ُ
:جمن
نظامها
:مجن
.واجنk ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اء مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ومن النسk،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ع جُم ا ٌن وجَمَنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ معروفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاملاجن واملاجن
ُ
.ُاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k جَمَ َن مَي ُج ٌن جُمُون:لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا قيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنع ومkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا صkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kايل مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أال يُب:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجملان
: قال األعشى،س ِ
ُ الرُّت:وامل َج ُّن
409
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:شجو
.هتم
ٌّ أي ُم، ٍجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و َشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجواً فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجوه شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهلم يش
ُّ جاهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهلم وش
ُّ :جوk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال َّش
. ِرk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ريُ الظَّهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرجلني قصkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جوجى أي طويل الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ورج
.شجوها ِ
ُ ُودعت احلمامة
َ ،جوه
َ بكى فال ٌن َش:ويقال
410
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:مشج
ٍ بعضه يف
: قالk، وهو من ال َقنَا أصلبُه،بعض ُ َد َخ َل،ًينبت يف األرض ُمعرتضاً ُملتفا
ُ صب ما
َ شيج من ال َقنَا وال َق
ُ والو
َ
ِ بعقد
شديد ٍ حُم كمات القوى ـات ِ
ُ ٌ واشجkرابات بيننا
ُ وال َق
ٍ k ك من شkk بِه ذلk kا يشkk ود ومk kر احملصkُّ kه البkk ل بkk بتني ينقkk د بني خشkُّ k وى مث يشkk ج القkk ف ينسk
.يح وحنوهkk ل الكسkk مثk،ٌيجةkk بتني فهي وشkk بكة بني خشk ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ٌ k ليk:ُيجةkk والوش
َ
ُ ِّاب والط
.ني ُ ه الرُّتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل فيkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ا يُنقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً مk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و أيضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوه
. وهو اسم دواء،ةkِ k k k k k k k k من املعجمkتقاقهkk k k k k k k k ومها واحد واش،قkِّ k k k k k k k kتعماالً من األشkk k k k k k k kثر اسkk k k k k k k k ُّج أكk k k k k k k k kواأل َش
ُ
:جيش
ٍ جند يسريون:اجليش
.حلرب وحنوها ُ ُ َ
ٍ ِ
.اهلم والغُصةُ يف الصدر
ُّ جييش حىت ُ فهو، وكل شيء يغلي، َجيشا ُن القد ِر:واجليش
ُ
.هاج ومل يُستطع ركوبه
َ والبحر جييش إذا
ُ
ِ رواع:َّفس
ِ kواهيkk k إنه ل:الkk k يق،زعkk kطرب عند الفkk kالقلب إذا اض
إنه:لkk k قي،إذا ثبتkk k ف،اجلأش ُ ِ أش النk
ُ k kوج
ِ َط اجل
.أش ُ لراب
411
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جشء:
وأقطع
ُ أجش
يف كفَّع َجشءٌ ٌ
جوش:
ض و ج ،ج ي ض مستعمالت
ضوج:
الص ِ
لب ،قال: كل يابِ ِ
س ُّ َّواب ُّ
الضَّوجان من اإلبل والد ِّ
للممتطي ضري َ ِ
ضوجان القرى ُ يف َ
فحالً. يصف
الكزةُ السع ِ
ف ،الطويلة. ضوجانةٌ ،وهي اليابِسةُ َّ َ َ
خَن لةٌ َ
412
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جيض:
طامي:
ُّ جييض َجيضاً إذا مال ،قال القُ
جاض َُ
سوج:
kوح عليه
ود منه ص kkنعت س kkفينةُ kنُ ٍ k
kرب من اخلش kkبُ ،سٌ k k واج :اسم َجبَ kٍ kل وال ّسُ k k
اج :ض ٌ k وج :موضع و ُسُ k k
ُس ُ k
جوس:
وجيسا ٌن اسم.
413
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:وجس
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوتوجس
.ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت األذن إذا مسعت فزعk
.اخلفي
ُّ وت ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
َّ ال:جس
ُ وkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال
ُ قال،الدهر
:الكميت ُ :واألوجس
ُ
السماكا
ِّ مك
ُ الس
ِّ جاوز ِ
َ األوجس ما آخر
ُ
:جسء
ِ ٌ جافيةk:جاسئةُ القوائم
.ٌخشنَة ِ ً ودابَّة،ٌجاسئة
ِ
:سجو
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوعني س
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ن يف النسkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رتى احلُسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kر يعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاترةُ النَّظkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أي ف،ٌاجيةk ٌ
ٍ يح غري م
: قالk،ظلمة ُ ُ ِ الر
ِّ ُ ساكنة:ٌوليلةٌ ساجية
الساج
ّ والليل
ُ ُيا حبَّذا القمراء
َّساج ِ ِ وطُر ٌق
ّ ثل ُمالء الن
ُ م ُ
: قال،البحر أي سكنت أمواجه
ُ سجا:ويقال
414
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
كما،هkkِ َجا" أي إذا أظلم وركد يف طولk "والليل إذا َس:زkَّ kل وعkَّ kال اهلل جkkباها وقkkفة أعقبها ص
ِ kوأنشد يف ِص
،هkkنزأت بkk واج،ذاkkاين وجترأت بكkk كف:وز أيkk مهم،يءkkزأين الشkk أج:زأkkتعمالت جkk ز و ج مس، و ج ز، ز ج و، ج و ز، ج ز ي، ء ج ز، ج ء ز،ج ز ء
:قال
415
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ومثل قوله:
ص ِردا
أصبح قليب َ
ال يشتهي kأن يردا
ذهب منه اجلزء الثالث.
جأز:
أجز:
اإلجازة :ارتفاق والعرب وكانت العرب حتتيب وتَستأجز على وسادة ،وال تتَّكيءُ على ميني ومشال.
جزي"
416
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جوز
.اkk k k k k k k k تروجيُه: ّدراهمk k k k k k k k k k k kو ُز يف الkٌّ k k k k k k k k k k k والتَّج.ٌرعةk k k k k k k k k k k kالة والعمل و ُسk k k k k k k k k k k kص ِ
ّ ةٌ يف الk k k k k k k k k k k k خ ّف:وزkّ k k k k k k k k k k k والتّج
.الف لوهنا
ُ وهو لو ٌن خُي.جتويز
ٌ اليت بصدرها:واملُ َج َّووزةُ من النغم
417
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
زجو:
ِ
وصاحب ذي غمر ٍة َ
داجيتُه ٍ
بايتُه. ِ
ج َ
وجز:
بالر ِ
ماق ك ِّ ِ
ما َوجز معروف َ
وقال رؤبة:
418
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:زوج
ٍ ل ُف:الkkيق
."ننيkkل زوجني اثkِّ kلك فيها من كkk "فاس:بحانهkkال سkk ق.ثىkk ذكر وأن: أي،امkkان من احلمkkالن زوج
.ً أزواجا:وج
ُ الز
َّ وجيمع
:أجد
.عظم واحد
ٌ وهي اليت َف َق ُار ظهرها متَّصل كأنّه،أج ٌد
ُ ناقة:ويقال
ُ .ؤجدةُ ال َقرى
َ وناقة ُم
:جدي
419
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ من:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلداي
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أوالد الظِّب َ
: قال،الزعفرا ُن
َّ :واجلادي
ُّ . الطّريقة من ال ّدم:ُ واجلَديّة.اصفرت َجديَّةُ وج ِه ِه ُ . لو ُن الوجه: فعيلةk،ُواجلَ ِديّة
َّ :تقول
:جيد
:جدو
هام حوائم
ٌ صاح من األفراط ُ ُ جُنkيل أدجى واستقلَّت
ومه َّ
ُ إذا الل
.ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املطاول:ُداجاةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واملk.ُهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه وجاملتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا يف قلبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kحتُه على مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ماس:ًاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوداجيت فالن
ُ
ُ ُ
: قال.راد به الخَفض
ُ ُ كأنه ي،دجي
ّ داج
ٍ وإنه لفي عيش
ِ
ُداج كنفاً جلبابُه
ٍ kوالعيش
. أي واسع. إن خريه لدجاء على الناس:وتقول
420
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جدو:
اجلَkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدا :العطيّkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة .جkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدا علينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا فال ٌن جَي دو ،أي :أعطى .واجلَkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدوى هي العطيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة.
مبلغ ِح ِ
ساب الضَّرب :ثالثة يف اثننيُ ،جداء ذلك :ستّة. واجلُداء ،ممدودُ :
جود:
ود
جواد وجاد اجلواد من الناس جَيُ ُ
ود ًة فهو جيِّد .وجاد الفرس َس ُجود ُجود ًة فهو ٌ ود َج َ
الشيء جَيُ ُ
جاد ّ
أجواد.
ٌ وقوم
ُجوداًٌ .
وج َّو َد يف عد ِوه جتويداً ،وعدا عدواً جواداً.
َ
kاد إىل حتفkkه ،أي: ٍ
kاد إىل فالن ،وإنه ليُجُ k
ود بنفسه .معناه يسوق نفسه ،ومن قوهلم :إن فالناً ليُجُ k وهو جَيُ ُ
ساق إليه.
يُ ُ
وجد:
421
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ودج:
ودج.
قيلِّ :
ج و ظ مستعمل فقط
جوظ:
جعنظر ِجنعي ُ
ظ ٌ جواظةٌ
ّ
422
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ج ذ و مستعمل فقط
:جذو
.اkk k kومة وحنوهkk k k للخص،هkِ k k kا على ركبتيkk k kان إذا جثkk k kل اإلنسkk k kو إال يف عمkَّ k k k kتعمل اجلُُثkk k k kرب ال تسkk k k kري ألن العkk k k kوا غkَّ k k k kو ُج ُثkk k k kُا جيثkk k k kل جثkk k k kذووا مثk
ِّ k k k جkُ ذا جيذوkk k k kج
باحلد من جمذائه
ِّ ًومرة
ّ
.ا ِرهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيش مبنk
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kنزعُ احلشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيصف الظّليم أنَّه ي
423
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جأث:
اجلأث :ثِق kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل املش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kي .يق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :أثقل kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ احلِم kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل حىت ج kk k k k k k k k k k k k k k kأث.
ُ
واجملؤوث واجملثُوث k:الفزع املرعوب .ويف احلديث" :فلما رأيت جربيل ُجئثتُ kرعباً".
ُ
تأج:
جوث:
أجوث وجوثاء.
ُ عظيم يف أعلى البطن ،كأنه احلُبلى ،والنّهتk:
اجلوثٌ :
وثج:
و ج، ر ج و، ج و ر، ج ر و، ج ي ر، ج ر ي، ي ر ج، ء ر ج، ر ج ء، ء ج ر، ج ء ر،ج ر ء
ور وجرأتهkk َجس: أي،ٌريءkk وهو ج،راء ًةkجkَ .ٌرأةkجkُ وبه،دمkkريء املقkجkَ فالن:زأkkتعمالت جkk ر و ج مس،ر
:جأر
.متضرعني
ِّ القوم إىل اهلل جؤاراً وهو أن يعرفوا أصواهتم إىل اهلل
ُ وجأر
:أجر
.تأجرk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k املُس:ُريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواألج
425
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
رجأ:
أرج:
اخلراج. يف
يرج:
426
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جري:
مس جتري جريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً إال املاء فإنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه جيري ِجريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةً.
والريkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاح جتري ،وال َّشُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k
اخليkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جتريّ .
جير:
ميني للعkk k k k k k k k k k k k k kرب .فقولkk k k k k k k k k k k k k kك :جري ال أفعل ذلkk k k k k k k k k k k k k kك ،كقولkk k k k k k k k k k k k k kك :ال أفعل ذلك واهلل.
َجkk k k k k k k k k k k kريٌ :
جرو:
أبطال من ٍ
ليث أيب أجري أشج حني تتّجـهُ ال
ُ وألنت ُ
واجلِروةُ :النَّفس.
427
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جور
.ور
ُ ار جَيkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ج:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل منkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والفع.ريk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيد يف ال َّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رك القصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ت:واجلور
ُ
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kك يف كkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kذي يعمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kكk األ:وارkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجل
.تانkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرم أو بُسk ّ ّ َ
:رجو
.اءkو رجk إمّن ا ه،أkد أخطkذا فقkون كkاة أن يكk رج:الk ومن ق،ًاkترجي
ِّ .رتجىk
َّ رجى يk
َّ وارجتى ي.رجيk
ِّ ُ ورجى ي.ً رجا يرجو رجاء.. نقيض اليأس: ممدود،الرجاء
.اءkk k k k k k k k k k k k k k k k أرج:عkُ k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،وانkk k k k k k k k k k k k k k k k رج:انkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k واالثن.يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ل شkِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ةُ كk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ناحي:ورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مقص،اkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k والرج
ّ
: وقال أبو ذؤيب، ال ختافون وال تُبالون، "مالكم ال ترجون هلل وقاراً" أي:وجل
ّ عزّ من قول اهلل، ما أبايل: أي، ما أرجو: يقال. املباالة:جو
ُ والر
َّ
ِ
عوامل ٍ ُوخالفها يف بيت ن
وب يرج لسعها
ُ إذا لسعته النّحل مل
. مل يكرتث:أي
428
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
وجر:
الزحال ِ
ـيق لعب َّ
هذي املرةُ ال ُ قلت له
مح شزراً مث ُ
الر َ
أوجرتُه ُّ
آلوجر ،أي :خائف ...وقد َو ِجَر َو َجراً .وفالنة منه وجراؤ.
اخلوف ،تقول :إين منه َ
ُ والرجر:
ُ
روج:
جأل:
429
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
لجأ:
جلأ فالن إىل كkk k k k k k kذا َملجأ وجلأ وهو يلجk k k k k k kأُ ويلتجىءُ .وأجلأنا األمر إىل كkk k k k k k kذا أي :إضّ k k k k k
kطرين إليkk k k k kه.
أجل:
الردى
وغاية األجيل مهواة ُّ
عدي بن زيد: ِ
فعلت ذاك أجل كذا ،وال فعل له .قال ّ
وتقول :فعلت ذاك من أجل كذا ومن جراء كذا أي :من أجله ،وإن شئت طرحت:من :فقلتُ :
بص ٍ
لب وإزار فوق من أحكى ُ أجل أ ّن اهلل قد فـضـلـكـم
َ
وتقkk k kول :أجنَّك مبعkk k kىن :أجل أنك فحkk k kذفت الالم واأللkk k kف ،كما قkk k kال اهلل عز امسه" :لكنّا هو اهلل ريب"
معن kkاه ،واهلل أعلم :لكن أن kkا ،فح kkذفت األلف ف kِ k
kألتفت النّون kkان .فج kkاء التش kkديد .ويف احلديث" :أجنك من
أص kk kحاب رسkk k kول اهلل" أي :من أجل أنkk k kك .ومثلkk k kه :هلنك لرجkٌ k k kل عاقkٌ k k kل ،أي :واهلل إنك لرج kٌ k kل عاق kٌ k kل.
صk k k k kوار :ص kk k k kار قطيع k k kاً قطيع kk k kا.
kال .وتأج kَ k k k kل ال ّ
واإلج kُ k k k kل :القطي kُ k k k kع من بقر ال kk k k kوحش ،واجلمي kُ k k k kع :األج ُ k k k k
واألجل kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة :اآلخkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرة ،والعاجل kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة :الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدُّنيا.
ض kيق أيض kاً. واألج kkل :مص kkدر قول kkك :أجل kkوا إبلهم ِ
يأجلُوهنا أجالً ،أي :حب ُس kوها يف املرعى ،واألج kُ kل :ال ِّ ُ ُ
وتق kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kول :أج kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل عليهم ش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kراً أجالً ،أي :جن kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه وحبث kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kه.
وجع يف العُنُق.
واألجلٌ :
ً
جيل:
وجيال ُن: ِ صِ k اجليkkل :كkُّ kل صٍ k
kرب :جيkٌ kل ،ومجعُkkه :أجيkkالَ ..
ني :جيkٌ kل والعُ k
kنف من النkkاس ،الرُّت ُك :جيkٌ kل ،وال ِّ ُ ُ
جلو:
جلي :واضkk k k k k k k k k k k k k kح .وتقkk k k k k k k k k k k k k kول :أجkk k k k k k k k k k k k k kل لنkk k k k k k k k k k k k k kا هkk k k k k k k k k k k k k kذا األمkk k k k k k k k k k k k k kر ،أي :أوض kk k k k k k k k kحهُ.
وأمkٌ k k k k k k k k k k k kر ِّ
431
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
لkدا للجبk ب: أي، جتلّى:نkال احلسk ق،انkر وبk ظه: أي."لkا جتلَّى ربُّه للجبk"فلم
ّ :لkز وجkال اهلل عk ق.هkرت إليk
ُ نظ،َوجتليت الشَّيء
ُ ..الصيد فرفع طرفه ورأسه
َّ إذا
.رشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الع
َ ورk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُن
.ل أجلىk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالر ُج
َّ ..نةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kعة احلسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواس:ُواءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kةُ اجللk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلبه
.اkk k k k k k k k k k k k k k k kوا وتركوهkk k k k k k k k k k k k k k k k حتول: أي،واkk k k k k k k k k k k k k k k kاهم عن بالدهم فجلkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أجلين:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يقk..وم عن بالدهمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أن خيل:ُواجلَالء
.هkk k k k k k k k k k k k k k k حُم ِدقني بk،هkk k k k k k k k k k k k k k kانوا ُمقبلني عليkk k k k k k k k k k k k k k kا كkk k k k k k k k k k k k k k k kد مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kه بعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوا عنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أفرج، أي،يءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوم عن الشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوأجلى الق
.االنكشاف عن اهلموم
: قال، اسم:وجالل
.هورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k أنا ابن الواضح األمر املش: أي، أنا ابن جال:هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فقولk،بيتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال
432
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ض k k k k k kاللة. ِ
kوم القصد واهلُkk k k k k k k k kدى قيل اجتkk k k k k k k k kاهلم ال َّشk k k k k k k k kيطا ُن ،أي :جkk k k k k k k k kالوا معه يف ال ّ
وإذا تkk k k k k k k k kرك القُ k k k k k k k k k
وجkkاال كkِّ kل شkkيء جانبkkاهُ واجلاال الkkوادي :ناحيتkkاه وجانِبا مائkkة .وجkkاال البحِ kر :شkطّاه .واجلميkkع :األجُ k
kوال
واجلِيال ُن.
وأجkk kالوت ال ِّس k kهام بني القkk kوم ،إذا ُkح kِّ kركت مث أفضى هبا يف القسkk kمة .وأجkk kالوا الkَّ k kرأي واألمر وحنوه فيما
بينهم.
وجل:
أول
على أيِّنا تغدو املـنـيّةُ ُ ألوجل
ُ لعمرك ما أدري وإينّ
َّخذوا من دون اهلل وال رسوله الرج ِل ِ
ودخلتُه .قال جل وعز" :ومل يت ِ
ّ ّ ُ والوليجة :بطانةُ َّ ُ
الولوج :الدُّخولَ .
كِناسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ.
جنأ:
ِ
العائدات على ِوسادي ِ
شهدت َغداةَ بِتتُم
ُجنُوءَ أغاضر لو
وقال اآلخر:
كل ِ
مرام ياض املوت َّ ور ِ جَنَالك ِمنّا بعدما ملـت جـانِـئاً
مت ح َ
ُ َ
واملجنأةُ :القربُ .قال ساعدهُ:
ُ
قالَ :جنواءُ..
أجن:
434
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
أجن ِ
كينء اللَّحم مل يُشيَّط
وقال ابن عبدة:
نأج:
kأج نَأح kاً .وت kkأج اإلنس kkا ُkن إذا تض kَّ kرع يف ُدعائ kkه .ن kkأج إىل اهلل ين kkأج ،وه kkو أض kkرع م kkا يك kkونk
kوم ين ُ k
َج الب ُ k
نَ kأ َ
قال: وأحزنُه،
خملج
كل ِ اخلاجلني القول َّ
وقال العجاج:
نئاج
الركن ِ ٍ
بصوت ضعيف ُّ نادى ضطر يف ٍ
كرب أنت الغِ ُ
ياث إذا امل ُّ
ُ
435
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجأ
:جني
: قال، جيين، أو على قومه، َجَّر ِحريرةً على نفسه: أي،ًجىن فال ٌن جناية
رب
ُ ُ اجل،فتجرب
ُ الصحاح
ِّ تُعدي جانيك من جيين عـلـيك وقـد
ٍ وفال ٌن جُي اين على.ريءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ه علي وأنkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا تقول،ُاk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجَت ىَّن فال ٌن علي ذنب
k.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يتَّجىَّن علي: أي،فالن ٌ َّ َّ
.ورkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مقص،ىنk ٍ
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جkَ وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kىن فهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل مثرة جُت تkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وك،لkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kطب والعس
ُ رkُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ال: واجلَىَن
وخيارهُ فيه
ُ هذا َجناي
يده إىل فيه ٍ كل
ُ جان ُّ إذ
:جون
وهk أخرج.دريk
ٌّ وينٌّ و ُكk ُج:ربانk ٍ أو س،ونk ج:ًرب مُح رةk
ِ ض:اk والقط.اkةُ مُح رة القطkُواد خمالطk ٍ
ٍ واد مشk
َ ُ ون سkل لk وك.ةkمى َجونk
َّ َّمس تُسkوعني الش
ُ .َجو ٌن من بعيد
.ةkk k k k k k k k k k k k k k دراء وجونkk k k k k k k k k k k k k k َك:الواkk k k k k k k k k k k k k k وا قkk k k k k k k k k k k k k k وإذا نعت،بةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال النِّسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدري يف حk
ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k كkُ وينٌّ وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جkُ :الواkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k فق.على فعلي
: قال، اجلَُو ُنk: واجلميع، مستديرة مغشاة ادما تكون مع العطارينk سليلة:واجلونة
436
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نجو
.اجk
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kو نkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جناءً فه،رعةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يف ال ُّس،وkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وجنا ينج،و جَن ا ًةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِّر ينجk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k جنا فال ٌن من ال َّش
ِ ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوناق
.ريعةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k س:ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kناجي
: قال، استنهكته:وجَنَوته
.واkk k k k k k k k k k k انتج:ذلكkk k k k k k k k k k k وكk،ا بينهمkk k k k k k k k k k kاجوا فيمkk k k k k k k k k k kاجيتهم وتنkk k k k k k k k k k k k k k k k ن:ولkk k k k k k k k k k k k k k k k تق.ارk
ّ k k k k k k k k k k k k k k k kِّر والتَّسk k k k k k k k k k k k k k k k نني كال ِّسkk k k k k k k k k k k k k k k k كالم بني اث:وkُ k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّج
ِ َّجاد من الوجـ
ني ِ مُت ُّر على ال ِو
َ سن الن
َ َتقاي راك إذ الكطايا
437
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ونَج:
الصنج ذو أوتار.
ضرب من َّ
الونجٌ :
َ
مستعمالت
جفأ:
kأت ِ
القkkدر زب kkدها ،وجف kkأت ب kkه ،أي :رمت به وطرحت kkه. الزبد جيفأ جف kأً ،واالس kkم :اجلف kkاء .وأجف ِ k
َج َف kأَ َّ
ُ ُ
جأف:
الفزع واخل ِ
وف .قال العجّاج:ضرب من ِ َ اجلأفٌ :
ُ
438
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فجأ:
فج kkأه األم kُ kد يفج kkؤه فج kkأ ًة ....وفاج kkأه ي ِ
فاجئ kkهُ مفاج kkأ ًة ..وفجئ kkهُ لغ kةُ .وكل ما هجم عليك من أم ٍ kر ملُُ ُ ُ
جيف:
ويف احلديث.
فيج:
جوف:
439
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ
اجلوفاء .واجلُوفkkا ُن :مجاعة األجkkوف. ِ
كالقصبة وف :خالءُ اجلوف، واجلائفة :الطَّعنةُ تدخل اجلَ َ
وف .واجلَ ُ
جفو:
ِ
الظراب األسر فوق
كتجايف ِّ إن جنيب عن الفراش لنابـي
وقال العجّاج:
ملق.
فعالته .إذا مل يكن له ٌ
فجو:
فَجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا قوسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kهُ يفجوهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا .وقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوس فج kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواءُ :بkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kان وترهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا عن َكبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدها.
كالفحج ،قال:
ِ خاصة
وال َفجا يف الفخذين ّ
حنكةٌ فيها قِ ٌ
بال وفجا
440
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
احلنكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة :اللّثيمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة ،وال َفجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا :تباعٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kد يف ُركبتيهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kا.
وجف:
وراكب
ُ راكب البعري يوضkُ kع،
ُ وأوج َفها راكِبُهkkا .ويقkkال:
جتف وجيفkاًَ .
الوجkkفُ :سkرعةُ ال َّسkريَ ..و َج َفت ُ
َ
ف. ِ
الفرس يُوج ُ
فوج:
األفواج.
ُ واجلميع:
ُ وج :القطيع من الناس،
ال َف ُ
جبأ:
َجبَأت عنه أجبأُ َجبأً :أي ارتدعت عنه وتقاعست .قال الشاعر:
441
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
.الحهEEEEEEEEEEEدو صk
ِّ k k k k k k k k k k k k k k kل بkk k k k k k k k k k k k k k kزرع قبkَّ k k k k k k k k k k k k k k kع الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k بي:ُاءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واإلجب.راءkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأة احلمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل الكمkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مث:ُأةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَواجلَب
. ُانEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE ال َجب:ُأEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEوالجُب
:قال
طريقة:داً أيkk اً واحk kداً" أي بيانkk اً واحk k"ألجعلن بأنا بأج
َّ :ابkk ال عمر بن اخلطkk وق.انkk البي:أجk
ُ k الب:أجkk ب
جبي
.رب منه اإلبل يف مركؤ من األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ع تشkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k خم واسkk k k k k k k k k k k k k k k k k kوض ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k ح:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k kواجلابي
.ُ أي َّقربه،" "فاجتباهُ ُّره: قال اهلل تعاىل،ُ إذا قربه،الر ُج َل
َّ الرجل
َّ واجتىب
442
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جيب
:جوب
.جموب ٍ
ٌ وكل جُم وف وسطه فهو،ب
ٌ وجمو
َّ جموب
ٌ يب
ٌ َج: يُقال،اب اجلَيب
ُ الشيء كما جُي
ّ قطعك:وب
ُ َاجل
.جييب
ُ ابkk k k k k k k k k من أج.ًةk k k k k k k k k k k k k kاءَ جابkk k k k k k k k k k k k kاء مسحاً فأسkk k k k k k k k k k k k k أس:ولkk k k k k k k k k k k k k تقk.د الكالمkُ k k k k k k k k k k k k k ردي:واجلواب
ُ
رائب منkk k الغk: اجلوائب:الkk k ويقk، اجلوائب:عkk k واجلمي.ابتkk kربٌ ثkk k خ:رب? أيkk kةُ خk k دك جابيkk k هل عن:الkk kويق
ٍ أرض إىل
kازعونkk يتن:الkk ق،ابت البالدkk k قد ج: أي،دةkk kأرض بعي ٍ حممولة من: أي،ربkk kةُ خk k وجابي،ارkk األخب
.جوائب األمثال
443
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:وجب
.يء يقع على األرضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مثل ش.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وقع: أي،ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kومسعت هلا وجب
.قطت جلُنُوهباkk k k k k س:اهkk k k k k k معن:الkk k k k k k ويق،هاkk k k k k kرجت أن ُفسkk k k k k k خk:اهkk k k k k k معن:الkk k k k k k يق،"اkk k k k k kوا منهkk k k k k kُجنُوهبا فلك
.ةkk k k k k kوم وهي الوجبkk k k k k k k k kد ًة يف اليkk k k k k k k k kةً واحk k k k k k k k kام إذا جعل لنفسه أكلkk k k k k k k k kل على نفسه الطَّعkُ k k k k k k k k kالرج
َّ ووجب
َ
:بوج
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وج الk
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رق يف وجهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k إذا تف،حابk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kربق يف ال ِّسk ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k تَب:وجk
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َالب
444
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
أجم:
أمج:
وعطش .واإلنسkk k k k k k k k k k k k k k k k kان ك kk k k k k k k k k k kذلك. kأمج أجماً :اشkk k k k k k k k k k k k k k k k kت ّد هبا حkٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k kر ِ
ٌ أجمت اإلبkُ k k k k k k k k k k k k k k k k kل تُ k k k k k k k k k k k k k k k k k
وتقول :بغريٌ ِأم ٌج ،أي :يشرب فال يكاد يروى حىت ميوت.
جيم:
حرف ِه ٍ
جاء تؤنث kوجيوز تذكريها .ويقال :جيَّمت جيماً إذا كتبتها. اجليم ُ
445
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:جوم
.وجملسهم واحد
ُ وكالمهم
ُ ،ُالرعاة
ُّ وهم، كأهنا فارسية:اجلوم
ُ
:وجم
:موج
:مأج
.أجkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ؤود ًة فهو مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kؤج املاء ميؤج مkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k م:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،امللح
ُ املاء:واملأج
ُ
.وىk
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kأن فيه ضkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ك،قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kرب اخللkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k األمحق املُط:واملأج
446
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
لَّفيف من الجيم
مستعمالت
:جو
: قال.ًتسمى جوا
َّ ُ وكانت اليمامة،ُاجلو اهلواء
ُّ
جبو طَلَال
ٍّ َّهر
ُ أخلق الد
.هkk k k k رقعت: أي،قاءk k k k k kويت ال ِّسkk k k k k k ج:الkk k k k k k يُق.قاءk k k k k kوةُ يف ال ِّسkk k k k k kُ واجل. من األرضkأنkk k k k k k كل ما اطم:واجلو
ُّ
. واء بين فالنk k k k k k k k k k k k جk kِ نزلنا يف:ولkk k k k k k k k k k k k k k k تق،بيوتkk k k k k k k k k k k k k k kوم وسط الkk k k k k k k k k k k k k k kةٌ بني حملة القk k k k k k k k k k k k k k k فرج:واجلواء
ِ ُ خياطة:واجلِواء
.حياة النّاقة ُ
:جوى
.ةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k خم ّفف،ٌةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رأة َجويkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k وام، ٍوk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل جkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k رج:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق
447
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
واسkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتجوينا الطَّعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kام ،واجتوينkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاه ،وصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kار االجتkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kواء أيضk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاً ملا يكkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kره ويبغض.
نَس ِ
وعندي لو أردت هلا دواءُ ويت عنها
وج ًأت بنيئهاَ k
َ َ
جأي:
سواد.
السري الذي خُي اط به ،واجلُؤوة :لو ُن األجأى .وهو ٌ
اجلًؤوةُ بوزن اجلُعوةَّ :
وجي:
وجى ،بال مهز مقصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kور ،من الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجى وهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kو اخلَفkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kا. ِ
يت ال ّدابkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kة وهي تkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوجى ً
يقkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال :وج َ
وج وم ِ
سقط الرذليا من ٍ ُ
به َّ
الرجل عن األمر ،تقول :أوجيته فرجع .واإلجياءُ :أن يسأل فال يُعطي السائل شيئاً ،ويقال ربيعة بن مقروم:
تزجَر ُ
واإلجياءُ :أن ُ
وبج:
448
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:وج
ّ
:أج
ّ
.يفk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص
ّ تدت أجه الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اش:احلر
ّ وائتج
ّ
.رkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kالبح
:جأجأ
رهkk فطلب إليهم أن يش، فشكوا قلّة مائهم.رجل من العراق على قومه بإبله
ٌ ورد: ويقال. جأجأت به: جىء جىء ليشرب ويقال: من قولك للبعري:اجلأجأة
: فقال، فأوردها وجعل نرجو هبا وهم ال يفطنون، هو ذاك: قال، على أال جُت اجئ هبا فتنهك ماءنا: فقالوا،ًبإبله فيسقيها سقية
449
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
العرفج
ِ بشيء من ضرام حش ٍ
ُ ّ
أنزلته ِ
للقوم لـمـا ينـض ِـج
فجعل جُي أجئ وهم ال يفطن kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kون.
الجيم والشين
شرجب:
الرجال :الطويل.
َّرجب :نعت الفرس الكرمي اجلواد ،ومن ّ
الش ُ
جرشب:
جرشم:
450
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
شمرج:
ال َّش k k k k k k kمرجةُ :حسن قي kk k k k k k kام احلاض kk k k k k k kنة على الص kk k k k k k kيب ،واسم الص kk k k k k k kيبُ :مش kk k k k k k kمرج ،من ذلك اش kk k k k kتق.
الجيم والضاد
جرضم:
الواسع البطن ،ومثله :اجلِْرضم ،وهو األكول ج ّدا ،ذا جسم كان أو حنيف.
ُ األكول
ُ اجلُراضم:
الجيم والسين
جسرب:
451
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جرفس:
سمرج:
مرجة ،قال العجّاج: مر ُج :يوم ِجباية اخلراج ،وهو َّ
الس َّ الس َّ
َّ
مرجا
الس َّ
رج َّ
اخلراج خُي ُ
ِ يوم
سجلط:
اليامسني.
ُ الس ِجالّط:
ِّ
سفنج:
سومه َس َفنَّجا
واستبدلت ُر ُ
ُk
سملج:
452
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
سلجم:
والسلجم :شبه ِ
الف ِ
جل. السالجم :النِّضال الطوال ،والواحد :سلجمُ ُ َّ .
َّ
برجس:
نرجس:
معرب.
َّرجس :معروف ،وهو َّ
الن ُ
الجيم والزاي
زنجر:
زرجن:
الزرجون ،بلُ ِ
غة الطّائف ،وأهل الغور :قضبا ُن الكرم. َّ
453
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
زرنج:
زرنج
خيلهم قصور ِ
وردت ُ جلبُوا من هتـامةَ حـتـى
زبرج:
ٍ
بسواد ومُح رة يف وجهه ،قال: السحاب النَّمر
والزبرجَّ :
برج :الذهبِّ .
الز ُ
َّ
الزبرج املزبرجا
سفر الشَّمال َّ
ُ
والزبرج :الوشيk.
السالحِّ .
برج :زينةُ ِّ
والز ُ
ِّ
جمرز:
وفر.
مَج َر َز فالن ،أي :تكص ّ
جرمز:
kاع أو روضkk k k k k k k k k k k k kة ،مرتفkk k k k k k k k k k k k kع ،األعض kk k k k k k k k k k k kاد يسkk k k k k k k k kيل فيهkk k k k k k k k kا املاء ،مث يفkk k k k k k k k kرغ بعkk k k k k k k k kد ذلkk k k k k k k k kك.
kوض يتخُ k k k k k k k k k k k k k kذ يف قٍ k k k k k k k k k k k k k
kوز :حٌ k k k k k k k k k k k k k
ِّجرمُ k k k k k k k k k k k k k
وجرمkَ k k k k k k k kز فال ٌن ،أي أخطkk k k k k k k kأ .واجلَرمkk k k k k k k kزةُ :االنقبkk k k k k k k kاض عن ال ّشk k k k k k k k kيء .ويقkk k k k k k k kال ضkّ k k k k k k k kم فال ٌن إليkk k k k k kه إذا رفkk k k k k kع م kk k k k kا انتشkk k k k k kر من ثياب kk k k k kه ،مث مض kk k k k kى.
َ
وإذا قلت :ضم الثَّور إليه جراميزه ،فهي قوائمه ...والفعل منه :اجرمَّز ،إذا انقبض يف ِ
الكناس ،قال: ََ ُ ّ ُ
كض ِ
جعة املاسو ِر رمزاً ِ
جُم ِّ
وقال بعضهم :اجلَراميز اجلسد .قال أميَّة بن أيب عائذE:
454
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ٍ
حزابية َحيَ َدى بالدِّحال ٍ
راميزهُ
أصح َم حام َج َ
أو َ
جربز:
الرجال .دخيل.
اخلب من ِّ
اجلُربُُزُّ :
جلفز:
فنزج:
عكف الن ِ
َّبيط يلعبون ال َفنزجا
الجيم والطاء
جلفط:
اجللفkk k k k k k k k k k k k kا ُط :الkk k k k k k k k k k k k kذي يسkُّ k k k k k k k k k k k k kد دروز ال ُّس k k k k k k k k k k k k kفن اجلُkُ k k k k k k k k k k k k kدد بkk k k k k k k k k k k k kاخليوط واخلرق ،مث يُ َقرِّي هkk k k k k k k k kا.
455
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الجيم والدال
بردج:
يب .دخيل.
الس ُ
دجَّ :
الرَب ُ
رندج:
أعوص ٍ
دارس ُمتخدِّد َk راس ِ ِ
ود ُ الريندج قبلهـا
ِ نسج
مل تدر ما ُ
دردج:
رج ِد
ظهر بُ ُ ٍ
على الحب كأنَّه ُ أم ٍن كألواح اإلران نسأهتـا
جردب:
456
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جندل:
الصخ ٍر َجلمدا
س َّفكن حجراً من يابٍ ٍ إذا أنت مل حُت بِب ومل تدر ما اهلوى
ود أصغر من اجلندل.
لم ُ
الشديد .وقال بعضهم :اجلُ ُ
لم ٌد ،وهو ّ
وج ُ
ورجل َجلم ٌد ُ
ٌ
دملج:
جندف:
جندب:
457
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الجيم والثاء
جرثم:
وجرثُومة العkkرب: kوم :أصل كkِّ kل شkkجر ٍة جيتمع إليها الرُّت ابُ .
وجرثومة كkِّ kل شkkيء :أصkkله وجُم تمعُkkهُ ، اجلُرثُ k
زوم موض ٍع وجمتمع .تقول :اجرنثموا ،أي :اجتمعوا ولِموا موضعاً. واالج ِر ُ
رنثام :لُ ُ
جنثر:
جناثر
وم إذا ما فصلتُ ،
ُك ٌ
ثبجر:
ٍ ِ
kرداد الق kkوم يف مس ٍ kري إذا ت ّ k
kرادوا. kرار :ارت kkاعُ فزع kkة ،أو تَ ُ k
اثبج kَّ kر الرج kkل ،إذا ارت kkدع عند الف kkزع .واألثبج ُ k
458
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
الجيم والذال
جذأر:
والراء
الجيم ّ
فرجل:
تقح َم ِ
الفيل إذا ما فرجال ُّ
نرجل:
مرجل:
459
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ِ عصب من م
هلهلة ُ ٍ ِ
وأخياش ٍ
مراجل
اليمن ـرت سـلـمـى بـني بُـردى
ُ وأبـص
:برجم
.دkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kقkَ ُابع كالعkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kاهر يف األصkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّالربمجة للمفصل وهو الظ
اجليم والاّل م
:جنبل
460
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
جلنف:
أدم فيه.
القفار الذي ال َ
طعام َجلَنفاةٌ ،وهو ُ
ٌ
جرنفش:
سفرجل:
زبرجد:
مرد ،قال:
الز ُّ
برجدُّ :
الز َُّ
ِ
األعيد تأوي إىل ِمثل الغزال
كالرشأ املقلِّ ِد مَخ صانةٌ َّ
ُ
والز ِ
برجد وت َّ درا مع الياقُ ِ
ُّ
أحصنها يف ياف ٍع مُمََّر ِد
متّ حرف اجليم حبمد اهلل ومنه.
461
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
حرف الشين
الثنائي من الشين
ّ
ش ص يستعمل فقط
:شص
.هkk k k k k k k k k k k k k k k k k در عليkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kيئاً قkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدعُ شkَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَذي ال يkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kص ال
ُّ ّ الل: ُّمk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوال ّش
.ص ِ
ُ وهن َشصائ
ّ ،وص
ٌ ص
ُ فهي َش،ً قل لبنُها جدا: أي،تشيص
ُّ ُوشص الناقة
َّ
462
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
والسين
باب الشين ّ
ش س يستعمل فقط
شس:
وجتمع ِشساساً ُ
وش ُسوساً. ُ الصلبة ،اليت كأهنا َح َجٌر واح ٌد،
َّس :األرض ُّ
الش ُّ
والزاي
باب الشين ّ
ش ز يستعمل فقط
شز:
شز شزيز.
الشديد ،الذي ال ينقاد للتَّثقيف ،يقالٌّ :
ُ بس
الشزازةُ :اليُ ُk
ّ
ش ط ،ط ش مستعمالن
463
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:شط
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ش:ط
ِّ k k k k k k k k k k k k k kد شkk k k k k k k k k k k k k kطاً بعkk k k k k k k k k k k k k kر شkk k k k k k k k k k k k k kوب البحkk k k k k k k k k k k k k k k رك:الkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k يق،هkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k و جانبkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ر وهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ط البحk
.طk ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kال َّش
ُ
: قال،ونوق شطائط
ٌ الشطني
ّ kالضخمة ِ
ّ وهي.شطان وناقةٌ شطو ٌط سنام َّ ِش ُّق:َّط
ٍ ولكل،السنام ُّ والش
ٍ وأشطُّوا يف طلب
. فيهk أمعنوا: أي،فالن
:طش
ك بالطّشيش ِ
َ وال َجدا وبل
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوطَ َّش
.ًرت قليالkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k مط: أي،ماءُ املاءk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kت ال ّس
464
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
فياح
وقلنا بالضُّحى فيحي ِ شددنا ش ّدةً ال عيب فيهـا
kتد وال ِّشk kدَّة :الص kkالبة .وال ِّشَّ k kدةُ :النّج kkدة ،وثب kkات القلب .وال ِّش َّ kدةُ :اجملاعk kةُ.
وال َّشk kدُّ :الع kkدو والفع kkل :اش َّ k
ورجkٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل شkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kديدُ :شk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kجاع .وال َّشk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kدائد ِk
اهلزاه kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kز.
ش ت يستعمل فقط
شت:
465
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ظ يستعمل فقط
شظ:
ت الغkk k k k k k k kرارتني ب ِشk k k k k k k kظاظَنْي أو شkk k k k k k k kظاظ .وال ِّشk k k k k k k kظاظ :خشkk k k k k k k kبة َع ْقفkk k k k k k k kاء حُمَ kk k k k kدَّة الطََّرف.
َش k k k k k kظَظْ ُ
الرج kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ،أي :أنعطظ والشَّظشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kظةُ :فِعkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kل ُر ِّ
ب الغُالم عند البkk k k k k k k k k k k k k k k k k k kول.
ش ذ يستعمل فقط
شذ:
466
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ث يستعمل فقط
شث:
مر الطَّعم ،ينبت يف جبال الغور وجند k،قاله أبو الدُّقش ..قال يف صفة النِّساء:
الريحّ ،
شجر طيِّب ِّ
ثٌ :الش ُّ
ّ
ش ر ،ر ش يستعمالن
شر"
ش kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kررته.
467
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
kاؤه .ويقkkال :ال ُّش kقَّة من شkkقاق الkkبيت يُشkَّ kر ُر عليهkkا ِ
kرح عليهkkا األقkkط فيمصkkل ،ويkkذهب kمُ k
kارير ،والواحkkدةُ :إ ّش kرارة ،هي مثkkل اخلصkkفة يُطُ k
وقkkال بعضkkهم :األشُ k
أشارير ِم ٍ
لح لـدى ُ كأن اجلميم هبا قافالً
والشَّرارةُ والشَّرر :ما تطاير من الناس ،قال يصف الشراب:
تنزو إذا َّ ِ
شرار مطّري اللَّه ُ
ـب طار ٌ زاج كمـا
شجها امل ُ
ـب ٍ أو كشرا ِر ِ
كل وجهة يث ُ قني على ُِّ العالة يضرهبا ال
وال َّش kرا ُن ،فعالن ،من كالم أهل ال َّس kواد ،وهو ش kkيء تُس kِّ kميه الع kkرب :األذى ،ش kkبهُ البع kkوض يغشى وجه
ويقال :ألقى علي شراشره ،أي :ألقى علي نفسه حرصاً .ويقال :شرشره ،أي قطع ِ
شراشره. ُ
ُ ّ ُ ّ
رش:
رشkk k k k k k k k k k k k kثت الkk k k k k k k k k k k k k kبيت باملاء ر ِّشk k k k k k k k k k k k k kا فهو مرشkk k k k k k k k k k k k k kوش .ور َّشk k k k k k k k k k k k k kتنا ال َّسk k k k k k k k k k k k k kماءُ ،أي :بلَّتن kk k k k k k k k kا.
دمه kk k k k k k k k k k k k k k k k kا ،وك kk k k k k k k k k k k k k k k k kذلك رش kk k k k k k k k k k k k k k k k kاش الkk k k k k k k k k k k kدَّمع. وأرشت الطَّعنة ت ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k
kرش ،ورشا ُشk k k k k k k k k k k k k k k k k kهاُ :
ماؤه. ِ
وشواء رشراش ،أي :يقطر دمسُه ويرتشرش ُ
468
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ل ،ل ش يستعمالن
شل:
شلل يوماً ٍ
لغانية :تص ِرم وال ِ إين أقول ملن ج ّدت صرميتُه
kيب يُشلشkُ k k k k k k kل ببولkk k k k k k kه.
لقح يصkk k k k k k k k k kيب الثَّوب ،فيبقى فيkk k k k k k k k k kه أثkk k k k k k k k k kر .والشَّلشkk k k k k k k k k kلةُ :قطkk k k k k k k k k kران املاء ،انشkّ k k k k k k kل املاء ،وشلّشkk k k k k k kل k،والصّ k k k k k k k
للٌ :
وال َّش ُ k k k k k k k k k k
العيس يف األشلَّه
إليك سار ُ
َّليل :الدِّرع القصرية ،ومجعها :أشلّة k،قال ُدريد بن الصِّمة:
وقال بعضهم :الش ُ
ِ
وقونس إذا جاء يعدو يف ٍ
شليل ٍ
غمامة خارج من هالل
تقول ٌ
ُ
ٌ
لش:
ِ
واضطراب األحشاء يف موض ٍع بعد موضع ،يقالَ :جبان لَشالش. اللَّشلشةُ :كثرةُ الرَّت ُد ِد عند الفزع
469
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
ش ن ،ن ش يُستعمالن
شن:
ِ
الشنان اهلزائ ِم جباماً كتشنانk الس ِ
واجم أعيين ُجودا بالدُّموع َّ
َّ
ُّج يف اجللد عند اهلرم ،قال:
ُّن :التَّشن ُ
والتَّشن ُ
شنشنة أعرفها من ِ
أخزم ُ
مني ،ويقال :هو الذي ليس بسمني وال مهزول ،قال:
الس ُ
والشَّنُو ُن :املهزول من الدواب ،ويقال :هو َّ
اهق الزهم
الز ُ
منها الشَّنو ُن ومنها ّ القائد اخليل منكوبـاً دواب ُـرهـا
ُ
ئب اجلائع ،قال الطِّرماح: والشَّنُو ُنِّ :
الذ ُ
الذ ِ
ئب الشَّنُونk شج خبصومة ِّ
ٍ يظل غُراهُب ا ضرماً شـذاه
ُّ
470
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:نش
.لي َّ ُ k ونش.دها باملاءkkال عهkkاخرة طkkببته يف صkkوت املاء إذا صkk صk:يشk
َ ُوتُه إذا قkk ص:يش اللحمk ُ kَّش والنَّش
ُّ الن
نش فال
َّ "إذا: ويف احلديث،هkkان عند إدراكkkتنش يف الغلي
ُّ واخلمرk.وبk ض
ُ ُّاؤهُ يف النkkدير إذا أخذ مkkونش الغ
َّ
."ربهkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kتش
.َّثر
ُ َّفض والن
ُ النk:ُةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kوالنَّشنش
ف ش يستعمالن،ش ف
:شف
.كkk k k k kه ذلkk k k k kيء قلت لkk k k k kه بشkk k k k k إذا غبطت،ا فالنkk k k k kك يkk k k k kف لk
ِّ k k k k k k k ش:ولkk k k k k k k تق،أkk k k k k k k من املهن:ف
ٌّ k k k k k k k وال ِّش.لkُ k k k k k k kادةُ والفضkk k k k k k kالزي
ِّ وkk k k k k k k وه،يح
ُ رkِّ k k k k k k k ال:ف
ُّ k k k k k k k وال ِّش
471
كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي
:درkk واملص،ربدkk ريح الطَّيبة الkِّ k ال:افkk والشَّفش. ّفانk ش:ريحkِّ k واسم تلك ال،دوةkk ريح يف ن
ٍ ردk
ُ k ب:فيف
ُ k وال َّش
.الشَّفشفة
:فش
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k محل الينب:الفش
.اشkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الفشk،عkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k واجلمي،ةk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ف ّش:ُدةkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k الواح.وتk ُ ُّ
: قال،السرقة الدُّون
َّ تتبُّ ُع:والفش
ُّ
ِ كيف ي
واتيه وال يؤشُّه فال تفشُّـهkُحنن وليناه
ُ
عةkkةُ الواسk الناقk:وشkkاً والفشk أيضkتهاkk وافتشش،اkk َحلبته:ةkkت النّاقk
ُ k فشش،احللب
ُ : والفش.ُاءkk ال ُفس:والفش
ّ
.لkk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k اإلحلي