You are on page 1of 1372

‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫كتاب العـين‬
‫الخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪ ....‬يتبع ‪...‬‬

‫بالقاف والشين والفاء معهما‬

‫ِ‬
‫ِّف‪ :‬ال يتعاهد الغسل والنظافة‪ ،‬فهو قَ ِش ٌ‬
‫ف‪،‬‬ ‫ف‪ :‬القذر على اجللد‪ ،‬ورجل ُمتَقش ٌ‬
‫ق ش ف‪ ،‬ف ش ق‪ ،‬ش ف ق‪ ،‬ق ف ش مستعمالت قشف‪ :‬ال َق َش ُ‬

‫وخيفف أيضاً فيسكن الشني‪.‬‬

‫ف قَ َشفاً فيمن ثعل أي ال يبايل ما تلطخ جبسده‪.‬‬ ‫ِ‬


‫ف قَشافةً وقَش َ‬
‫وقَ ُش َ‬

‫فشق‪ :‬ال َف َش ُق‪ :‬املباغتة‪ ،‬ويقال‪ :‬هو انتشار احلرص‪.‬‬

‫وال َف ْشق‪ :‬ضرب من األكل يف شدة‪.‬‬

‫الش َف ُق‪ :‬الرديء من األشياء وقلما جيمع‪ .‬وأَ ْش َف ْق ُ‬


‫ت أي جئت به َش َفقاً‪.‬‬ ‫شفق‪َّ :‬‬

‫وأَ ْش َف ْق ُ‬
‫ت العطاء وشفقته تَشفيقاً‪ :‬جعلته َش َفقاً‪.‬‬

‫وملحفة َش َف ٌق‪ ،‬وثوب َش َف ٌق سواء‪.‬‬

‫والش َفق‪ :‬اخلوف‪ ،‬وهو م ِ‬


‫شف ٌق أي خائف‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬

‫ت عليه أن يناله مكروه‪.‬‬


‫والش َف ُق والشفقة‪ :‬أن يكون الناصح من النصح خائفاً على املنصوح‪ ،‬وأ ْش َف ْق ُ‬
‫َّ‬

‫َّفيق‪ :‬الناصح احلريص على صالح املنصوح‪.‬‬


‫والش ُ‬

‫قني‪ ،‬أي خائفني من هذا اليوم"‪.‬‬ ‫ِ‬


‫وقوله تعاىل‪" :‬إنا كنا قبل يف أهلنا ُم ْشف َ‬

‫والش َف ُق‪ :‬احلمرة من غروب الشمس إىل وقت العشاء "األخرية"‪.‬‬


‫َّ‬

‫‪1‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫قفش‪" :‬ال َق ْفش‪ ،‬ساكن الفاء‪ ،‬ضرب من األكل يف شدة"‪k.‬‬

‫ش ال يستعمل إال يف االفتعال كالعنكبوت وحنوها إذا اجنحر وضم إليه جراميزه وقوائمه‪ ،‬قال‪:‬‬
‫وال َق ْف ُ‬

‫ت يف اجلحر‬
‫اقت َف َش ْ‬
‫كالنعكبوت‪َ k‬‬
‫ت‪.‬‬
‫اقت َف َش ْ‬
‫شت مكان َ‬
‫ويقال‪ :‬اق َفْن َش ْ‪k‬‬

‫القاف والشين والباء معهما‬

‫ب‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ق ش ب‪ ،‬ش ق ب‪ ،‬ش ب ق‪ ،‬ب ش ق مستعمالت قشب‪ :‬كل شيء قدرته فقد قَ َشْبتَه فهو قَش ٌ‬

‫ب اسم السم‪ ،‬وكذلك كل شيء خيلط به شيء يفسده فقد‬ ‫ِ‬


‫ب‪ :‬خلط السم بالطعام‪ .‬والق ْش ُ‬
‫وال َق ْش ُ‬

‫قَ َشْبتَه‪.‬‬

‫ب أي خولط بالقذر‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫ب الشيء فهو قَش ٌ‬
‫َّب أي ممزوج احلسب‪ .‬وقَش َ‬
‫ورجل ُم َقش ٌ‬

‫ب‪ :‬كل شيء حسن طري ناعم‪.‬‬ ‫ِ‬


‫وال َقش ُ‬

‫ب قَشابةً‪.‬‬ ‫ِ‬
‫يب‪ :‬اجلديد‪ ،‬وقد قَ ُش َ‬
‫َوالقش ُ‬

‫شيب‪ :‬حديث اجلالء‪.‬‬


‫وسيف قَ ٌ‬

‫الش َقبَةُ‪ k:‬مواضع دون الغريان‪ k‬يف هلوب اجلبال ولصوب األودية توكر فيها الطري‪،‬‬
‫ب‪ ،‬واجلمع ِّ‬
‫الش ْق ُ‬
‫شقب‪ِّ :‬‬

‫قال‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫مجة تيا ٍر إذا طما بـهـا‬ ‫فصبحت والطري يف ِشقاهبا‬


‫ب‪ :‬الطويل جداً من النعام والرجال واإلبل‪ ،‬قال ذو الرمة‪:‬‬
‫والش َّْوقَ ُ‬

‫ب‬ ‫ِ‬ ‫وح ِخ ٌّ‬


‫ِمن امل ُس ِ‬ ‫مثل ِ‪k‬‬ ‫ِ‬
‫قب َخش ُ‬
‫دب َش ْو ٌ‬ ‫ُ‬ ‫سائرهُ‬
‫البيت ُ‬ ‫شخت اجلزارة ُ‬
‫ُ‬
‫شبق‪ :‬الشَّبَ ُق‪ :‬شدة الغلمة‪ ،‬ورجل َشبِ ٌق‪ ،‬وامرأة باهلاء‪ ،‬وقد َشبِ َق َشبَقاً‪ ،‬قال رؤبة‪:‬‬

‫ال يرتك الغرية‪ k‬من عهد الشَّبَ ْق‬


‫يصف احلم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ار‪.‬‬

‫بشق‪ :‬ولو اشتُ َّق من فعل" ِ‬


‫الباشق" بَ َش َق جلاز‪ ،‬وهي فارسية عربت لألجدل الصغري‪.‬‬

‫القاف والشين والميم معهما‬

‫ق ش م‪ ،‬ق م ش‪ ،‬م ش ق‪ ،‬ش م ق مستعمالت قشم‪ :‬ال َق ْشم‪ :‬شدة األكل وخلطه‪ ،‬وهو ي ِ‬
‫قش ُم قَ ْشماً‪.‬‬‫َ‬ ‫ُ‬
‫والق َش ُم‪ :‬اللحم إذا نضج وامحر فسال ودكه‪ ،‬الواحدة قَ ْشمةٌ بلغة تغلب‪.‬‬ ‫ِ‬
‫وم‪.‬‬ ‫ِ‬
‫والق ْش ُم‪ :‬مسيل املاء يف الروض‪ ،‬واجلميع قُ ُش ٌ‬
‫وما أصابت اإلبل َم ْق َشماً أي ما ترعاه‪.‬‬
‫شام‪ :‬اسم ما يؤكل‪.‬‬ ‫وال ُق ُ‬
‫ش ‪ :‬مجع القماش‪ ،‬وهو ما كان على وجه األرض من فتات األشياء‪ .‬ويقال لرذالة الناس‪:‬‬ ‫قمش‪ :‬ال ُق ُم ُ‬
‫ماش‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ق ٌ‬
‫ش أي يأكل ما وجد وإن كان دوناً‪.‬‬ ‫ورأيته َيَت َق َّم ُ‬
‫وما أعطاين إال قماشاً أي أوتح ما قدر عليه وأردؤه‪.‬‬
‫وال َقميشةُ‪ :‬طعام للعرب من اللنب وحب احلنظل‪.‬‬
‫َّق‪ :‬مصبوغ باملِ ْش ِق‪ ،‬وهو طني أمحر‪.‬‬ ‫مشق‪ :‬ثوب مُمَش ٌ‬
‫أمش ُقهُ َم ْشقاً‪ ،‬قال‪:‬‬
‫وم َش ْقتُه ُ‬
‫واملَ ْش ُق‪ :‬الضرب بالسوط‪َ ،‬‬
‫والعيس‪ k‬حيذرن السياط املشَّقا‬
‫ُ‬

‫‪3‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وقال‪:‬‬

‫تنجو وأشقاهن تلقى َم ْشقا‬


‫ت الطعام َم ْشقاً أي أبقيت‬
‫وم َش ْق َ‪k‬‬
‫واملَ ْش ُق‪ :‬شدة األكل تأخذ النحضة َفتَ ْم َش ُقها بفيك َم ْشقاً أي جذباً َ‬

‫أكثر مما تأكل‪.‬‬

‫امش ُقوها أي دعوها تصيب‪ k‬من الكال‪.‬‬


‫واإلبل مَت ُش ُق الكال َم ْشقاً إذا تناولت وهي تسري بأمحاهلا‪ ،‬ويقال‪ُ :‬‬

‫وامل ْش ُق‪ :‬جذب الشيء ليمتد ويطول‪.‬‬


‫َ‬

‫َّق أي طويل‪.‬‬
‫وق ومُمَش ٌ‬
‫شيق ومَمْ ُش ٌ‬
‫والوتر مُيْ َش ُق حىت يلني وجيود كما ميشق اخلياط خيطه حبزقه وفرس َم ٌ‬

‫وامل ْشق‪ :‬جذب الكتان يف مِم ْ َش ٍ‬


‫قة حىت خيلص خالصه وتبقى‪ُ k‬مشا َقتُه‪ ،‬قال‪:‬‬
‫َ‬

‫أتبدل خزاً خالصاً مبُشاقٍَة‬


‫وكتاب َم ْش ٍق‪ ،‬مضاف جمرور‪ ،‬أي فرج وحد حروفه‪.‬‬

‫وام ُش ِق األلف أي مدها‪ ،‬واكتب َم ْشقاً أي غري مقرمط‪.‬‬


‫ْ‬

‫وجارية مَم ُشوقَةٌ أي حسنة القوام قليلة اللحم‪.‬‬

‫َّم ُق‪ :‬شبه مرح اجلنون‪ ،‬وقد مَشُ َق مَش اقةً‪ ،‬قال رؤبة‪:‬‬
‫?مشق‪ :‬الش َ‬

‫َّم ْق‬
‫كأنه إذا راح مسلوس الش َ‬

‫‪4‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫??القاف والضاد والراء معهما‬

‫أقرضْتهُ َق ْرضاً‪ ،‬وكل أم ٍر يتجافاه الناس فيما بينهم فهو من القروض‪.‬‬


‫ق ر ض مستعمل فقط قرض‪َ :‬‬

‫والقريض االسم كالقصيد‪.‬‬


‫ُ‬ ‫ض‪ :‬نطق الشعر‪،‬‬
‫وال َق ْر ُ‬

‫ريض‪.‬‬
‫املقروضةُ وهي ال َق ُ‬ ‫ِ‬
‫والبعري يقرض جرته‪ ،‬وهو مضغها‪ ،‬واجلرة ُ‬

‫ريض اجلرة ألنه اذا غص مل يقدر على قرض جرته‪.‬‬


‫صةُ‪ ،‬وال َق ُ‬
‫ريض الغُ َّ‬
‫ريض دون ال َقريض‪ ،‬يقال‪ :‬اجلَ ُ‬
‫وقوهلم‪ :‬حال اجلَ ُ‬

‫ويقال يف حديثه‪ k:‬إن رجالً نبغ له ابن شاعر فنهاه عن قرض الشعر فكمد الغالم مبا جاش يف صدره من الشعر حىت مرض وثقل‪ ،‬فلما حضره املوت‪ ،‬قال‬

‫ريض دون القريض مث قال الغالم‪:‬‬ ‫القريض‪ ،‬املمنوع‪ ،‬قال‪ :‬فاق ِر ْ‬


‫ض يا بين‪ ،‬قال‪ :‬هيهات! حال اجلَ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ألبيه‪ :‬اكمد يف‬

‫بيوت الشع ِر َعنّـي‬


‫فما يُغين ُ‬ ‫يضيق صدراً‬‫أبيك ُ‬ ‫ذيرك من َ‬ ‫َع َ‬
‫بأبيات ترجـيه َّـن ِمـنّـي‬ ‫ت حـياتـي‬ ‫ِ‬
‫َتأمرين وقد فَنيَ ْ‬
‫أ َ‬
‫أفوق به قوايف ك ِّـل ج ِّـن‬ ‫ـول قـوالً‬
‫بقيت أق ُ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫فأُق ُسم لو ُ‬
‫قراض‪ :‬اجللم الصغري‪.‬‬‫ِ‬
‫ض‪ :‬القطع بالناب‪ ،‬وامل ُ‬
‫وال َق ْر ُ‬

‫راضةُ‪ :‬فُضالةُ ما يَق ِرض الفأر من خب ٍز أو ثوب‪.‬‬


‫وال ُق َ‬

‫راضات الثوب‪ :‬ما ينفيها اجللم‪.‬‬


‫ُ‬ ‫وقُ‬

‫وابن ِم ْقَرض‪ :‬ذو القوائم األربع‪ ،‬طويل الظهر‪ ،‬قتال للحمام‪ ،‬بالفارسية‪" :‬من نكر" وتقول‪َ :‬قَر ْ‬
‫ضتُه مينةً ويسر ًة‪ ،‬إذا عدلت‪ k‬عن شيء يف سريك‪ ،‬أي تركته عن‬

‫اليمني وعن الشمال‪ ،‬قال ذو الرمة‪:‬‬

‫ـوارس‬ ‫ٍ‬ ‫إىل ظع ٍن َي ْق ِر ْ‬


‫أمياهنن الف ُ‬
‫َّ‬ ‫مشاالً وعن‬ ‫مشرف‬ ‫أجواز‬
‫ض َن َ‬
‫والتقريض يف كل شيء كتَ ِ‬
‫قريض عني اجلعل‪.‬‬ ‫ُ‬

‫‪5‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والضاد والنون معهما‬

‫وض‪ ،‬يعين اللنب إذا خرج منه‪.‬‬


‫ض‪ :‬البناء املْن ُق ُ‬
‫والن ْق ُ‬
‫ض‪ :‬إفساد ما أبرمت من حبل أو بناء ِّ‬
‫الن ْق ُ‬
‫ن ق ض يستعمل فقط نقض‪َّ :‬‬

‫والن ْقضةُ مها اجلمل والناقة اللذان هزلتهما األسفار وأدبرهتما‪ ،‬واجلميع األنقاض‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ض ِّ‬ ‫والن ْق ُ‬
‫َّ‬

‫إذا مطونا نِْقضةً أو نِْقضا‬


‫قائض جري ٍر والفرزدق‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ض‪ ،‬ومن هذا نَ ُ‬ ‫املُناقَضةُ يف األشياء‪ ،‬حنو الشعر‪ ،‬كشاع ٍر يْن ُق ُ‬
‫ض قصيدة أخرى بغريها‪ ،‬واالسم‪ k‬النَّقيضةُ وجيمع‪ k‬نَقائ َ‬

‫أنقاض‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ت منه‪ ،‬ومجعها‬
‫ضْ‬‫انت َق َ‬
‫ضتُها َن ْقضاً فَ َ‬
‫ض الكماة من األرض إذا أرادت أن خترج‪ ،‬و َن َق ْ‬
‫ض‪ُ :‬مْنَت َق ُ‬
‫والن ْق ُ‬
‫َّ‬

‫قاض األمور والثغور وحنوها‪.‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬


‫قاض‪ :‬أن يعود اجلرح بعد الربء‪ ،‬وكذلك انت ُ‬
‫واالنت ُ‬

‫ض أصابعه‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫والنَّقيض‪ :‬صوت األصابع واملفاصل واألضالع‪ k،‬وأ ْن َق َ ِ‬
‫ض‪ ،‬ويُْنق ُ‬
‫ضت األضالع واألصابع إنقاضاً‪ ،‬ورأيته يُْنق ُ‬ ‫ُ‬

‫اجلوانح لن يَزوال‬ ‫مقيم يف‬ ‫ض األضالعُ منه‬ ‫ِ‬


‫ِ‬ ‫وح ْزن تُْنق ُ‬
‫ُ‬
‫ت يعين أخذت األصابع إنقاضاً‪.‬‬
‫ضُ‬‫وقولك‪ :‬أ ْن َق ْ‬

‫ونقيض احملجمة‪ :‬صوهتا إذا شدها احلجام مبصه‪ ،‬قال‪:‬‬


‫ُ‬

‫نقيض احملاج ِم‬


‫كأمنا زوى بني عينيه‪ُ k‬‬
‫اض‪ :‬نبات‪.‬‬
‫والن ّق ُ‬
‫ُّ‬

‫ض الدمقس‪ ،‬وحرفته النِّقاضةُ‪.‬‬


‫الن ّقاض‪ :‬الذي َيْن ُق ُ‬
‫َّ‬

‫ت باحلمار إذا ألزقت طرف لسانك بالغار األعلى مث صوت حبافتيه من غري أن ترفع طرفه عن موضعه‪ ،‬وكذلك ما أشبهه من أصوات الفراريج‬
‫ضُ‬‫وأَْن َق ْ‬

‫إنقاض‪ ،‬قال‬
‫ٌ‬ ‫والعقاب والرحل فهو‬

‫الفراريج‬
‫ِ‬ ‫امليس إِ ُ‬
‫نقاض‬ ‫أواخ ِر ِ‪k‬‬

‫القاف والضاد والفاء معهما‬

‫ضيف أي قليل اللحم‪.‬‬


‫ف قَضافةً فهو قَ ٌ‬
‫ض َ‬
‫?ق ض ف‪ ،‬ض ف ق يستعمالن‪ k‬فقط قضف‪ :‬قَ ُ‬
‫‪6‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ا‬kk k k k k‫يلها من بينه‬kk k k k k k k‫ ال خيرج س‬،‫اف‬kk k k k k k k‫ف وقِض‬


ٍ kkkkkkk‫ض‬
َ َ‫ أكمة كأهنا حجر واحد وجتمع على ق‬k:ُ‫ َفة‬k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫وال َق‬

.‫ وضعه مبرة‬:‫وض َف َق به‬


َ ،‫ الوضع مبرة‬:‫الض ْف ُق‬
َّ :‫ضفق‬

‫القاف والضاد والياء معهما‬

:‫ قال يصف البستان‬،‫ الفصفصة الرطبة‬:‫ب‬


ُ‫ض‬ْ ‫ ال َق‬:‫ ق ب ض يستعمالن فقط قضب‬،‫ق ض ب‬

‫والسْنبُ ُل‬
ُّ k‫ضيُب‬
ْ ‫واعتم فيها ال َق‬
َّ ‫سامق جـبـا ِرهـا‬
ُ ‫فسيلها‬
.‫اهنا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بطت أغص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جرة س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ب‬
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ض‬
ْ ‫وال َق‬

.‫يب وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك للقض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطع‬:‫ب‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ْ ‫وال ُق‬

:‫ قال القطامي‬k،‫ قطع أغصان الكرم أيام الربيع‬:‫َّقضيب‬


ُ ‫والت‬

k‫ب األغصانا‬
ُ‫ض‬ِّ ‫شئز القيام يُ َق‬ ً‫فغدا صبيحة صوهبا متوجسا‬
.‫ب‬k ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب ومقض‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ّ َ‫ب وق‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يف قاض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وس‬،ً‫با‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ْ َ‫يف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اعده بالس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت س‬
ُ ‫ْب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ َ‫وق‬

:‫ قال‬،‫ت لسهام أو قسي‬


َ ‫ضْب‬
َ َ‫ب اسم ما ق‬
ُ‫ض‬ْ ‫وال َق‬

ِ‫ض‬
‫ب ما َت َقضَّبا‬ ْ َ‫وفارج من ق‬
ٍ
.‫وتر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس البائن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:‫ارج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف‬

.‫رض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عبة مل ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك داب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ركوب‬:‫اب‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالقتض‬

.ً‫ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عراً فاض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أو ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك كالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتح من ذات نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن تق‬:‫اب‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالقتض‬

ِ ُ‫ن ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يب من الغص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع القض‬،‫دقيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الس‬:‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقض‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م والكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بان بالض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬ ُ

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف على الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الك‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض جبم‬


ُ ‫ ال َقْب‬:‫قبض‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫كني أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ومن الس‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ع الي‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ جبم‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض علي‬ ٍ َ‫رف من ِم ْقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس أعم وأع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض الق‬
ُ َ‫و حيث يُقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ض‬ ُ ِ‫وم ْقب‬
َ

7
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وائم من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريع نق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الس‬:‫بيض‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

:‫ قال رؤبة‬،‫ض القوم أي أسرعوا يف السري‬


َ َ‫وان َقب‬

ِ
‫وانقباضي‬ ‫وعجلي بالقوم‬
ِّ
:‫ قال‬،‫ سوق شديد‬:‫ض‬
ُ ‫والقب‬
ْ

kُ ِ‫يف مائة يسري منها القاب‬


‫ض‬
.‫طك‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا بَ َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طين م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك ويبس‬ َ َ‫ا َقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يُن م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ليَقبِض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إن‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك عن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ َ‫ا َقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا فم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت عن‬ ْ َ‫ وان َقب‬.ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يَقبِض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طهُ والش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلري يبس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

.‫نج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التش‬:‫ض‬
ُ ُّ‫والت َقب‬
َّ

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي جمتمع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ألقي يف قبض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائم ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا مجع من الغن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ض‬
ُ َ‫وال َقب‬

ُ ِ‫ احلمار السريع الذي يَقب‬:ُ‫وال َقبّاضة‬


:‫ قال‬،‫ض العانة أي يعجلها‬

‫ واللبق‬k‫اضةٌ بني العنيف‬


َ َ‫َقب‬
‫القاف والضاد والميم معهما‬

.ً‫ما‬k k k k k‫ض‬
ْ َ‫ َم ق‬k k k k k‫ض‬
َ ‫متُه َف َق‬k k k k k‫ض‬
َ ْ‫د اق‬kk k k k k‫ وق‬،‫عري‬kk k k k ‫ ُم الش‬k k k k k‫ض‬
َ ‫ار َي ْق‬kk k k k k‫ واحلم‬.‫م‬kk k k k k k k‫يء دون اخلض‬kk k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k ‫ل ك‬kk k k k k k k‫ ُم أك‬k k k k k k k‫ض‬
ْ ‫ ال َق‬:‫م‬kk k k k k k ‫ط قض‬kk k k k k k ‫تعمل فق‬kk k k k k k k‫ق ض م يس‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف جنتزيء بالقلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا فس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُم" أي كل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ ‫وف َن ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُموا فس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ ‫ "اخ‬:‫ويف احلديث‬

:‫ الصحف البيض يف شعر النابغة قال‬:‫ضيم‬


ُ ‫وال َق‬

‫الصوانع‬ ‫قضيم منقته‬ ِ


ُ ٌ ‫عليه‬ ‫الرامسات ذيوهلا‬ ‫جمر‬
َّ ‫كأن‬

8
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والصاد والدال معهما‬

.‫د‬kk k k k k k k k k‫و قاص‬kk k k k k k k k k‫داً فه‬k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ


ْ َ‫ ُد ق‬k k k k k k k k k ‫ َد يقص‬k k k k k k k k k ‫ص‬
َ َ‫ وق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k‫تقامة الطريق‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ُد اس‬k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫ ال َق‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k‫ط قص‬kk k k k k k k k k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ص د ق يس‬،‫ق ص د‬

.‫رت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف وال تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أال تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُد يف املعيش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ْ ‫وال َق‬

ِ َ‫ال مقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "م‬:‫ويف احلديث‬


."‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ٌد وال يعي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ُ

.‫عر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه من الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫طرا أبنيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا مت ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫يد‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َقص‬

.‫رجت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عها وخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لت من موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت أي انفص‬


ْ ‫ َد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫رجت وان َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خمة العظم إذا خ‬:ُ‫يدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقص‬

:‫ قال‬،‫ص ِد‬ ِ ِ ٍ ِ‫ على ق‬k‫ وجيمع‬،ٌ‫صدة‬


ْ ‫ بني ال َق‬،‫ ورمح قَص ٌد أي قُص َم نصفني أو أكثر‬،‫صد‬
َ َ ِ‫ وكل قطعة منه ق‬،‫ص َد الرمح أي انكسر نصفني حىت يبني‬
َ ‫وان َق‬

‫صدا‬ ِ
َ ‫أقرو إليهم أنابيب القنا ق‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي قطع‬

ِ َ‫ ق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقلم‬،‫رمح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َد ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وان َقص‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k‫دوره من انفع‬kk k k k k k k k k k k k‫ع ص‬kk k k k k k k k k k k k‫ل ال ميتن‬kk k k k k k k k k k k k‫ل نعت على فع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َد إال أن ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ َ

.ً‫ َدة‬k k k k‫ص‬


ْ َ‫ا ق‬kk k k k‫دة منه‬kk k k k‫ل واح‬kk k k k‫مى ك‬kk k k k‫اص تس‬kk k k k‫ة رخ‬kk k k k‫ان غض‬kk k k k‫اه أغص‬kk k k k k‫ورق يف العض‬kk k k k k‫ظ ال‬kk k k k k‫د القي‬kk k k k k‫ف خترج بع‬kk k k k k‫ام اخلري‬kk k k k k‫اه أي‬kk k k k k‫رة العض‬kk k k k k‫ ُد مش‬k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

.‫ال‬kk k k k k k k k‫د من الرج‬k k k k k k k k ‫ص‬ ِ َ‫واملقت‬


َّ ‫ذلك امل َق‬kk k k k k k k k ‫ وك‬،‫ال‬kk k k k k k k k ‫ري الرج‬kk k k k k k k k ‫تعمل يف غ‬kk k k k k k k k k k k k‫يم ويس‬kk k k k k k k k k k k k‫ري وال جس‬kk k k k k k k k k k k k‫ذي ليس بقص‬kk k k k k k k k k k k k‫ال ال‬kk k k k k k k k k k k k‫ ُد من الرج‬k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ُ ُ

ُ ‫وا ِإل‬
:‫ قال‬،‫ القتل مكانه‬:‫قصاد‬

‫ خالِدا‬k‫ريب املنّية‬
ُ ‫ت‬ َ ْ‫وقد أَق‬
ْ ‫ص َد‬ ً‫الدمع جامدا‬
َ ‫عني ما بايل َأرى‬
ُ ‫يا‬
.‫ذب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نَقيض الك‬:‫ ْدق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ِّ ‫ ال‬:‫دق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي ص‬،‫ َد ٍق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذو مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إن‬:‫رس اجلواد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل اجلواد والف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬
k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اد ُق احلمل‬k ْ َ

.‫ ْد ٍق‬k‫وم ِص‬kk‫ وق‬k،‫دق‬


ٍ k‫رأة ِص‬kk‫ وام‬،‫و‬kk‫ل ه‬kk‫ىن نعم الرج‬kk‫ مبع‬،‫اف‬k‫ مض‬k،‫دق‬
ْ
ٍ k‫ل ِص‬kk‫ذا رج‬kk‫ وه‬.‫ َد ْقتُهم‬k‫ ص‬:‫د إذا أوقعتهم قلت‬kk‫ذلك من الوعي‬kk‫ وك‬،ً‫ ْدقا‬k‫ه ِص‬kk‫ قلت ل‬k:‫ َد ْقتَه‬k‫وص‬
َ َ

:‫ قال‬،‫قات‬
ٌ ‫ص ْد‬
َ ‫ ونساء‬،‫ص ْدقُو َن‬
َ ‫ وقوم‬،ُ‫الص ْدقَة‬
َّ ‫ وهي‬،‫الص ْد ُق‬
َّ ‫ هو الرجل‬:‫فإذا نعته قلت‬

‫قات احلَ َد ْق‬


ُ ‫ص ْد‬
َ ‫مقذوذة األذان‬

9
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ذة احلدق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي ناف‬

:‫ قال‬،‫ديق على التكرار جاز‬


ٌ ‫ص‬ َ ‫ هي له‬:‫ وإن قيل‬،‫ وفالنة صديقيت‬،‫صديقي‬
َ ‫وفالن‬

‫ف‬ ِ ‫وإذ أم عما ٍر صديق م‬


ٌ ‫ساع‬ ُ
.‫ الكامل من كل شيء‬:‫دق‬ ُ ‫والص‬ َّ
.‫ِّق بكل أمر اهلل والنيب عليه السالم ال يتخاجله شك يف شيء‬ ُ ‫صد‬ َ ُ‫والصدِّيق من ي‬ ِّ
.‫ص ُدقُه النصيحة واملودة‬ ْ َ‫صادقَه ُمصادقَةً أي ي‬ َ ‫ وقد‬،‫ديق‬ ِ ‫الص‬ َّ ‫والصداقةُ مصدر‬ َّ
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امله‬:ُ‫ ُدقَة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫ ْدقَةُ وال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫داق وال‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ِّ ‫وال‬

.‫دقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املعطي للص‬k:‫ِّق‬


ُ ‫د‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ َ‫واملُت‬

:‫ قال األعشى‬،‫ آخذ الصدقات من الغنم‬:‫َّق‬


ُ ‫وأصد‬
َ

‫القبائل كلهـا َغـْنـم‬


َ ‫أن‬ ‫صدِّق من بين عمر ٍو‬
َ ُ‫ود امل‬
‫?القاف والصاد والراء معهما‬

:‫ قال العباس بن مرداس‬،‫صارى‬


َ ‫ وهو ال ُقصار وال ُق‬،‫ الغاية‬:‫ص ُر‬
ْ ‫ ال َق‬:‫ ر ق ص مستعمالت قصر‬،‫ ق ر ص‬،‫ ص ق ر‬،‫ق ص ر‬

‫واملرجع‬ ‫قصرنا‬ ِ
ُ ُ ،‫وحيك‬
َ ،‫واملوت‬
ُ ‫درك مل تـمـنـى مـوتـنـا‬
َ ‫هلل‬
.‫خم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دن الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجملدل أي الف‬:‫ ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫وال َق‬

k.‫جد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام يف املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم اإلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و حيث يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور ِة مقاص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ‫ومجع املَق‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وغايت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وموت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُر َك أي أجل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ْ َ‫ذا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا أي قن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َر على ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َ َ‫واقت‬

.‫ريهم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة ال يعطى غ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه عليهم خاص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ر ب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة أي يُ ْقص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫ين عمي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك لب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والش‬k:‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال يف وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬

10
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اعين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري أي أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َر على أم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َ َ‫واقت‬

.ً‫را‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫رها ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا أقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ي على ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ت نفس‬
ُ ‫ ْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫ وق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك عن ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كف‬:‫ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫وال َق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريب من اخلاش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُر الط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وقا ِص‬.‫ا ال ينبغي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إىل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريف أي مل أرفع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ط‬
ُ ‫ْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫وق‬

.ً‫دال‬kk k k k k k k k k k k‫ردن ب‬kk k k k k k k k k k k‫ وال ي‬k‫ريهم‬kk k k k k k k k k k k‫رفعن إىل غ‬kk k k k k k k k k k k‫رفهن على أزواجهن ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْر َن ط‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ
َ َ‫رآن أي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫رف" يف الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫رات الط‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫"وقاص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت جلام الداب‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَص‬

.‫رهتا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راً وقص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ْ َ‫الة ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت الص‬
ُ ‫ر‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقَص‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َر عم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ


َ ‫ وأق‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َر عن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ َ‫يء ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقاص‬

.ً‫ه ذال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت إلي‬


ْ ‫َر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫وتقا‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ت عنه أي كففت‬


ُ ‫ص ْر‬
َ ْ‫ وأق‬،ً‫صرا‬
ْ َ‫صوراً وق‬
ُ ُ‫ص ُر ق‬
ُ ْ‫ت عن هذا األمر أق‬
ُ ‫ص ْر‬
َ َ‫وق‬

‫القلب عنها أي إقصا ِر‬


ُ ‫صَر‬ َ ْ‫ألق‬ ‫علقت هبـا‬
ُ ‫حبائل من نعم‬
ُ ‫لوال‬
.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k‫ب وحنو ذل‬kk k k k k k k k k k k k ‫ه إذا مل تغض‬kk k k k k k k k k k k k‫ب مثل‬kk k k k k k k k k k k k‫ين الغض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َر ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫ وق‬.‫وراً أي ذهب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ُ‫ع ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ين الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫وق‬

.‫وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د خط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر القي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ِّ ‫ذي يُ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بهت باملقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬،‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورةُ اخلط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة مقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬

.‫ىن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذا املع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به من ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري فيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والتَّقص‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خمسوس‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت بفالن أي أعطيت‬
ُ ‫ْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫وق‬

.ً‫وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و خالف ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،ً‫را‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ


َ ‫يء ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َر الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ َ‫وق‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريته قَص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْرتُه أي ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َّ َ‫وق‬

:‫ قال‬،‫ يف بيتها وخدرها ال خترج‬k‫ احملبوسة‬:ُ‫واملقصورة‬


ُ

‫ور عليها حجاهلا‬ ِ


ٌ ‫مقص‬
ُ ‫من الصيف‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف احلجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املرأة احملجوب‬:ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والقص‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور من نعت احلج‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ‫واملق‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه على عم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء إذا مل أبلغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت عن الش‬


ُ ‫ ْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وتقا‬

:‫ قال‬،‫ كل ناحية الدار على حياهلا حمصنة‬:ُ‫واملقصورة‬


ُ

11
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫دون ليلى مصمتات‬


‫املقاص ِر‬ ِ ‫ومن‬
ُ
.‫ائز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رى ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والقص‬،‫اكلة بني اجلنب والبطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت تلي الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫ْيَرى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫وال ُق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارةُ فِعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقص‬


ِ ،ً‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راً وقِص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب قَص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر الث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار يقص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقص‬
ْ ُ ُ َُ َ

:‫ قال‬،‫ وخيفف يف لغة‬،‫ وعاء للتمر من قصب‬:‫صَّرة‬


َ ‫وال َق ْو‬

ٍ ‫يأكل منها كل‬


‫يوم َمَّر ْه‬ ‫صَّر ْه‬
َّ ُ َ ‫أفلح من كا َن له َق ْو‬
َ
.ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k‫رى وال ُقص‬k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫ وهي ال ُق‬.‫ة من احلب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه بقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب وفي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي خيرج من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زرع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كع‬:‫ ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وال َقص‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َقص‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق النخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل العن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:ُ‫رة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقص‬
.‫رات‬ َ َ َ َ

‫األينق‬kk‫ط عليهم ك‬kk‫ل مث ينح‬kk‫اق النخ‬kk‫وقهم كأعن‬kk‫ع ف‬kk‫رر يرتف‬kk‫ر أن الش‬kk‫فر" ويفس‬kk‫ه مجاالت ص‬kk‫ كأن‬،‫ ِر‬k‫ص‬
َ ‫رر كال َق‬kk‫رمي بش‬kk‫رأ "إهنا ت‬kk‫ن يق‬kk‫ان احلس‬kk‫ ك‬:‫دة‬kk‫و عبي‬kk‫ال أب‬kk‫وق‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الس‬

ِ َ‫راً من ق‬k k k k k k ‫ر قَص‬k k k k k k ‫ص‬


ِ ِ
.‫زاز‬kk k k k k k‫و الك‬kk k k k k k‫ وه‬،‫ٌر‬k k k k k k ‫ص‬ َ ‫عر أق‬kk k k k k k k k ‫ وجيوز يف الش‬،‫ٌر‬k k k k k k k k k‫ري قَص‬kk k k k k k k k ‫ وبع‬،‫ظ‬kk k k k k k k k ‫ر ِة فتغل‬k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ َ‫د ق‬kk k k k k k‫ ق‬،‫ ُر‬k k k k k k ‫ص‬ َ ‫ذ يف ال َق‬kk k k k k k k k ‫ُر داء يأخ‬k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

:‫وجاءت نادرة عن األعشى وهي مجع قصرية على قِصارة قال‬

‫أيد إذا مدت قِصاره‬ ‫ال ناقِصي حسب وال‬


.‫ور‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ُ‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر مع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َقص‬

ِ ‫ك تقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مس ألن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فرار الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل اص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قب‬:‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقص‬


.‫مس مسيت هبذا‬kk k k k k k k k k k k k ‫روب الش‬kk k k k k k k k k k k k ‫ل غ‬kk k k k k k k k k k k k ‫ر قب‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ُر على أم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ُ ْ

.‫وقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رنا يف ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫رنْا‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأقص‬

.‫ائز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ني ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وبالس‬،‫ ْقُر من اجلوارح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َّ ‫ ال‬:‫قر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬

.‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مع إال بالص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مل يس‬k،‫ديدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النازل‬:‫اقُورة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ


ّ ‫اقرةُ وال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ّ ‫وال‬

.‫دنيا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ماء ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:ُ‫اقُورة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ّ ‫وال‬

.‫عة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه قع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫دماغ فوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف على ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف املش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطن القح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬:ُ‫اقُورة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ّ ‫وال‬

12
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املطرق‬:ُ‫اقُورة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ّ ‫وال‬

:‫ قال‬،‫ وهو شدة الوقع‬،‫السقر‬


َّ ‫والص ْقر لغة يف‬
َّ

‫ص َقراهِت ا‬
َ k‫إذا مالت الشمس اتقى‬
.‫يعين شدة وقع الشمس‬
‫ وصفت صفوته‬،‫ وما مصل من اللنب فآمنازت خثارته‬.‫ ما حتلب من العنب والتمر من غري عصر‬:‫قر‬ ُ ‫والص‬
َّ
.‫ وجيوز بالسني‬،ً‫فإذا محضت كانت صباغاً طيبا‬
.‫ يف صياحه تسمع حنو هذه النغمة يف صوته‬،‫ حكاية صوت طائر يُصوقُِر‬:‫رير‬ ُ َ‫والص ْوق‬
َّ
.‫وال تنكر السني يف كل صاد جتيء قبل القاف‬
.‫صه َق ْرصاً أي تقبض على اجللد بإصبعني غمزة توجعه‬
ُ ‫صه بلسانه وإصبعه َي ْق ُر‬
َ ‫ َقَر‬:‫قرص‬
:‫ قال‬،‫ تقرصين منهم َق ْرصةٌ أي كلمة مؤذية‬:‫وال تزال‬

‫فيفعم‬ ِ
ُ ‫القطر اإلناء‬
ُ ‫وقد ميأل‬ ‫وارص تأتيين وحتتقروهَن ا‬
ُ َ‫ق‬
ِ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬k،‫بهه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رص من اخلبز وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬
.‫ذكري أعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ والت‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫غرية ُق ْرص‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫دة الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫القَرص‬ ُ ْ

.‫روب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مس عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عني الش‬:‫رص‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

ٌ ‫ا ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولنب وش‬


.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حيذي اللس‬:‫ص‬

.‫ريس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريص لغ‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُقْرص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطعت‬:‫ت العجني‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَرص‬

.‫تَه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ْ ‫د َقَر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت أو قطعت فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئني وعص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يئاً بني ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذت ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

:‫ قال األخطل‬،‫ نبات‬:‫اص‬


ُ ‫وال ُقّر‬

ِ ‫كأنه من ندى ال ُقّر‬


k‫اص خمتضب‬
.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة ُقّراص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الواح‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ُن ثالث لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرقص‬


َّ ‫قص‬ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قص وال‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫رقص‬

13
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز ويقف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ينق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وى ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وم‬،‫ل وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص إال لالعب واإلب‬
ُ ُ‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ي‬.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال يق‬

:‫ قال‬،‫ واحلمار إذا العب عانته‬،‫ص‬


ُ ُ‫والسراب أيضاً يرق‬

‫ركامها‬ ِ
ُ ‫واجتاب أرديةَ السراب‬
َ ‫بالضحى‬
َ ‫ص اللوامع‬
َ َ‫حىت إذا َرق‬
:‫ قال حسان‬،‫ص‬
ُ ُ‫والنبيذ إذا جاش فهو يرق‬

ِ
‫مستعجل‬ ِ ‫ص ال َق‬
‫لوص براكب‬ ‫ت مبا يف َق ْع ِرهـا‬ ٍ
َ ْ‫َرق‬ ْ‫ص‬َ َ‫بزجاجة َرق‬
‫القاف والصاد والالم معهما‬

k.‫له‬kk k k k k k k k k k k k‫م إىل أص‬kk k k k k k k k k k k k‫اً أي انض‬k k k k k k k k k k k k ‫ص قُلوص‬ ِ


ُ ‫يء ي ْقل‬kk k k k k k k k k k k k‫لص الش‬
َ َ‫ ق‬:‫تعمالت قلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لقص مس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قص‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لص‬،‫قل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬،‫قلص‬

ٌ َّ‫رس ُم ًقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬


.‫م البطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وائم منض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طوي‬:‫ص‬

ٌ َّ‫وقميص ُمقل‬
.‫ص‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َقلَّص‬
.‫يها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تمرت يف مض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل تقليص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت اإلب‬ َ

:‫ وقال‬،‫ص‬ ِ ِ
ٌ ‫ وظل قال‬،‫ص‬
ٌ ‫وثوب قال‬

ً‫يطلب يف اجلندل ظالً قالصا‬


َ َّ‫و َقل‬
.ً‫اؤه إال قليال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ذهب م‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دير تقليص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص الغ‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k ‫م بع‬kk k k k k k k k k k ‫ا ومل جتس‬kk k k k k k k k k k ‫ول قوائمه‬kk k k k k k k k k k ‫ ومسيت لط‬،‫بزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ركب إىل أن ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل من حني ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ثى من اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫وص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وال َقل‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اري أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خمة من احلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي الض‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثى من النع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األن‬:‫وص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقل‬

:‫ قال لبيد‬،‫ الصدمة‬:‫لق‬


ُ ‫الص‬
َّ :‫صلق‬

‫صلقة‬
َ ‫فصلقنا يف مراد‬
َ
.‫ت أنياهبا‬
ْ ‫لَ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ْ ‫ وأ‬،‫ها ببعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫قها وض‬
َ َ‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ري إذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت أني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫لق‬
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ص‬
َّ ‫وال‬

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادم األني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تص‬:ُ‫لقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َّ ‫وال‬

14
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k ‫لَّ ُق على جنبي‬k k k k k k k k k k‫ص‬


َ َ‫ل ذي أمل إذا ت‬kk k k k k k k k k‫ذلك ك‬kk k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k ‫رة ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫رة وم‬kk k k k k k k k k k k k k‫ها م‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ألقت نفس‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k‫د الطل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫لَّقت املرأة عن‬k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫وت‬

:‫ قال أبو داود‬،‫ والسني لغة‬،‫ وجيمع أَصالِ َق‬،‫ فإن كان هبا شجر فقليل‬،‫ مستديرة ملساء‬:‫صلَ ٌق‬
َ ‫وقاع‬

‫الصلَ ِق اجلدب‬
َ ‫ل مثل‬ ‫ترى فـاه إذا أقــب‬
.‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عة فم الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يص‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ اخلبز الرقيق‬:‫الئق‬


ُ ‫والص‬
ِّ

‫ناب‬ ِّ ‫بالصالئِ ِق‬


kِ ‫والص‬ َّ ‫ومن يل‬ ٍ ‫تكلفـنـي مـعـيشة آل‬
‫زيد‬
ٍ ‫لقي‬
.‫دودها‬kk k k k k ‫فها يف ح‬kk k k k k ‫ياء نص‬kk k k k k ‫ا إال يف أش‬kk k k k k ‫ة وهي أقبحه‬kk k k k k ‫زق لربيع‬kk k k k k k k ‫ ول‬،‫س‬ ِ ِ
ْ ‫ن‬kk k k k k k k k‫ َق أحس‬k k k k k k k k‫ ولَس‬،‫ة متيم‬kk k k k k k k k‫ لغ‬،ً‫وقا‬k k k k k k k k‫ص‬
ُ ُ‫ ُق ل‬k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ َق يل‬k k k k k k k k‫ لَص‬:‫ق‬kk k k k k k k k‫لص‬

.‫دعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َ ‫واملُل‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً وحي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فله قطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طه أو أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء من وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قط‬:‫ ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ْ ‫ ال َق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قص‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رعة اقتِص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة لس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يل الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومسي قَص‬


.‫ته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اله من رخاص‬k ُ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٌل أيض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ


َ ‫اع ومق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أي قط‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ّ َ‫يف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

.ٌ‫الة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و قُص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب إذا نقي مث لني ثاني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زل عن ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

ِ ‫الص‬
:‫ قال‬،‫ القرنان من كل دابة‬:‫قالن‬ ُّ :‫صقل‬

‫الص ْقلَنْي ِ مههيم‬ ُّ ‫من خلفها الحق‬


.‫ائز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وبالسني ج‬،‫ اجلالء‬:‫قل‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫وال‬

َّ ‫قل هبا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اليت يص‬:ُ‫ َقلة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملِص‬


.‫يفه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْي َقل س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬

.‫ سريع إىل الشر‬k‫ كثري الكالم‬:‫ص‬ ِ ِ


ٌ ‫ص لََقصاً فهو لَق‬
ُ ‫ص الرجل َي ْل َق‬
َ ‫ لق‬:‫لقص‬

15
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والصاد والنون معهما‬

.‫ه‬kk k ‫م ل‬kk k ‫ اس‬،‫وص‬kk k ‫ من املنق‬.‫ذاهب‬kk k ‫يء ال‬kk k ‫در الش‬kk k ‫ون ق‬kk k ‫ ويك‬،‫در‬kk k ‫ان مص‬kk k k‫ والنُّقص‬،‫ران يف احلظ‬kk k k‫ اخلس‬:‫ص‬
ُ ‫ الّن ْق‬:‫ط نقص‬kk k k‫تعمالن فق‬kk k k‫ ق ن ص يس‬،‫ن ق ص‬

.‫ذي ذهب‬kk k k k k k k k k k k k k‫در ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذا ق‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذا وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫انه ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ونُقص‬،‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬،ً‫انا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ونُقص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء نقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص الش‬
َ ‫و َن َق‬

.‫ه الالزم واجملاوز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫توي في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يس‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تُه أن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ْ ‫و َن َق‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k‫د م‬kk k k k k k k k k k k ‫رة بع‬kk k k k k k k k k k k‫تُه م‬k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ


ْ ‫ه إذا نَ َق‬kk k k k k k k k k k k‫ت حق‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫ وانت َق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫اص الفع‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واالنتق‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ الوقيع‬:ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫والنَّقيص‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ يف عيش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


َ ‫ه َمْن َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ليس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫يد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫نيص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ص وال‬
ُ َ‫ ال َقن‬:‫قنص‬

.‫ريفها‬kk k k k k k k k k k k k k k‫توي تص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ت يس‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫طدت وا َقَتن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ت واص‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫دت و َقن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫ياد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫اص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ص وال َقن‬
ُ ‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.‫ني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيوز بالس‬،‫ائر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يف بطن الط‬k‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة كحج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هن‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقانِص‬

:‫ قال األخطل‬،‫نيص مجاعة القانص كاحلجيج مجع احلاج‬


ُ ‫وال َق‬

‫ من جرم وأمنار‬k‫كاجلن يقفون‬ ٍ َ‫آنس صوت ق‬


‫نيص أو أحس هبم‬

‫القاف والصاد والفاء معهما‬

.‫ وحنوها نصفني‬،‫ كسر قناة‬:‫ف‬ ُ ‫ص‬ ْ ‫ ال َق‬:‫ ف ق ص مستعمالت قصف‬،‫ ق ف ص‬،‫ ص ف ق‬،‫ق ص ف‬
.‫فت‬
ْ ‫انقص‬
َ :‫ فإذا بانت قيل‬،‫ص ْفتُها إذا انكسرت ومل تنب‬ َ َ‫ ق‬:‫يقال‬
.‫ سريع االنكسار عن النجدة‬:‫ف‬ ٌ‫ص‬ ِ َ‫ورجل ق‬
.ً‫ف القوم عن كذا إذا خلوا عنه فرتة وخذالنا‬ َ ‫ص‬َ ‫وان َق‬
.ُ‫فاء‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫ وثنية ق‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من النص‬k‫رت ثنيته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي انكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ف‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ْ‫واألَق‬

.‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اللعب والله‬:‫ف‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫وال َق‬

16
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رها‬kk k k k k k k k k k k k k k‫جرة أي تكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف الش‬ ِ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديدة َت ْقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريح الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ف‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقاص‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k‫ريف أنياب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهو ص‬،ً‫يفا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فاً وقَص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ


ْ َ‫ ُفها ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف البعري أنيابه يقص‬
َ kkkkkkkkkkkkkkkk k‫ص‬
َ َ‫وق‬

.‫قع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ْف ُق أي الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


َّ ‫ وأصل ذلك ال‬،‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْفقا العنق جانب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ و‬:‫فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬

.‫طرب‬kk k k k k k ‫ ْف ٍق أي يض‬k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ


َ ‫وب يف كل‬kk k k k k k k k k‫ف ُق الث‬kk k k k k k k k k‫ريح تَص‬kk k k k k k k k k‫ وال‬،ً‫اً ومشاال‬k k k k k k k k k ‫وم ميين‬kk k k k k k k k k‫ق الق‬kَ ‫ َف‬k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫وان‬

.‫طربوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اض‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط َف َق الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واص‬

.‫ربة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فقة أي ض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َ ‫ وعينه‬،‫دي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َفقت رأسه بي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ‫و‬

.‫فاق‬k k k k k k ‫ جلد البطن كله ِص‬:‫ال‬kk k k k k k k k k‫ ويق‬،‫واد البطن‬kk k k k k k k k k‫ذي يلي س‬kk k k k k k k k k‫اطن ال‬kk k k k k k k k k‫ اجللد الب‬:‫فاق البطن‬
ُ k k k k k k k k‫و ِص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيع والبيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب اليد على اليد يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬k:ُ‫فقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ًّ ‫وال‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k ‫ائز يف كل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ والسني ج‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وا علي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وم على أمري واحد أي اجتمع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫طََف َق الق‬k k k k k k k k k k k k k‫واص‬

.‫ والسني ال جيوز‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص للط‬


kُ ‫ ال َق َف‬:‫قفص‬

.‫بعض‬ ‫إىل‬ ‫بعضه‬ ‫منقبض‬ :‫ص‬ ِ


ٌ ‫قَف‬ ‫ورجل‬

.‫ الذي مل ينضج‬:‫ بلغة مصر‬،‫ البطيخ‬k:‫وص‬


ُ ‫ ال َف ّق‬:‫فقص‬

17
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والصاد والباء معهما‬

.‫يب‬
ُّ k k k k k k k‫ص‬
َ ‫د ق‬kk k k k k k k‫ والواح‬،‫اق‬kk k k k k k k‫ة رق‬kk k k k k k k‫ان ناعم‬kk k k k k k k‫اب من كت‬kk k k k k k k k‫ ثي‬:‫ب‬
ُ k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ ال َق‬:‫ب‬kk k k k k k k k k k‫تعمالت قص‬kk k k k k k k k k k‫ ب ص ق مس‬،‫ ق ب ص‬،‫ ص ق ب‬،‫ق ص ب‬

.ً‫يبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زرع تقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وقص‬،‫ب‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و قَص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابيب فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اقه ذو أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل نبت س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫وف‬kk k k k k k k k k k k k ‫تدير أج‬kk k k k k k k k k k k k k‫ مس‬k‫ل عظيم‬kk k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k ‫ف عظم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بةُ األن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ وق‬،‫رجلني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عظ‬:‫ب‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

.‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أو غريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اختذ من فض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫بَتِه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ري يف َم ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الكث‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ ال َق‬:ُ‫باء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫وال َق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي خمارج النفس وجماري‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روق غالظ فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الرئ‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ َ‫وق‬

.‫طه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫و أوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ىن في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف احلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر أو ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ج‬:ُ‫بة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

:‫ قال بشار‬،‫قاصيب‬
َ َ‫ ت‬k‫ وجتمع‬،ً‫صْبتَها كانت تَقصيبة‬
َّ َ‫وال َقصبةُ خصلة من الشعر تلتوي فإذا أنت ق‬

‫َّقاصيب‬
kُ ‫وزانته الت‬ ِ ‫وفرعٌ زا َن‬
‫متنيك‬
.‫يب‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بح َت َقاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دها فتص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لها وتش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً إىل أص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مها لي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أن تض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

.‫القبيح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكره ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ميزق‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب فالن‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفالن يقص‬

.ً‫يبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءها تقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اة ويفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب يقص‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ّ ‫ وال َق‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القط‬:‫ب‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ‫وال َق‬

.‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تطيالً أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ب من اجلوهر‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وال عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب أي ال داء في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وال نص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ال وص‬ َ َ‫ة من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وخلدجية بيت يف اجلن‬

.‫اب‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع أقص‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء كله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األمع‬:‫ب‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وال َق‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الزام‬:‫ب‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقاص‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رارة يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قب الطوي‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قب وال َّس‬
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ص‬
َّ ‫ ال‬:‫قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ني لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وبالس‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:‫ب‬


ُ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ِّ ‫وال‬

18
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ٌ‫ ْقبَة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب و َس‬


ٌ ‫ ْق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يلة َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يل والفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫ قال ذو الرمة‬،‫ب‬
ٌ ‫ويقال للغصن الطويل الريان َس ْق‬

‫َّجب‬
ُ ‫يتقشر عْنهما الن‬ kِ ‫َس ْق‬
ْ ‫بان مل‬
.‫ابع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أطراف األص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اول ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التن‬:‫ص‬
ُ ‫ ال َقْب‬:‫قبص‬

.‫ابعي‬kk k k k k k k k ‫أطراف أص‬kk k k k k k k k ‫رتاب ب‬kk k k k k k k k ‫ من ال‬.‫الم‬kk k k k k k k k ‫ه الس‬kk k k k k k k k ‫ل علي‬kk k k k k k k k k k k k‫ة جربئي‬kk k k k k k k k k k k k‫ر داب‬kk k k k k k k k k k k k‫ذت من أث‬kk k k k k k k k k k k k‫ أي أخ‬،"ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ت َقْب‬
ُ kkkkkkkkkkkk‫ص‬
ْ َ‫ " َف َقب‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k‫وي‬

:‫ قال‬،‫ هو الرشيق اخللق‬:‫ ويقال‬،‫وص أي إذا جرى مل يصب األرض إال أطراف سنابكه من قدم‬
ٌ ُ‫وفرس َقب‬

‫بوص‬
ُ َ‫سليم الرجع طهطاه ق‬
.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع النم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جمم‬،‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص أج‬ ِ
ُ ‫ والقْب‬،‫ص‬
ُ ‫وال َقْب‬

ِ ‫ ويف قِْب‬،‫دد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص من الع‬


.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تطاع ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثرة ال يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ى أي يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص احلص‬ ٍ ‫ إهنم لفي قِْب‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

ِ
ُ َ‫ص َقبَصاً فهو رجل أَق‬
:‫ قال‬،‫ ضخم مدور‬.‫بص الرأس‬ َ ‫ وقَب‬،‫ ارتفاع يف الرأس وعظم‬:‫ص‬
ُ َ‫وال َقب‬

‫َقْبصاءُ مل تنطح ومل تكتل‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق اجلراد لعاب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وبُص‬،‫ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َق لغة يف بَ َس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ َ‫ ب‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بص‬

.ً‫صقا‬
ْ َ‫ص َقها ب‬
َ َ‫صقةٌ كأن احلر ب‬ ُ ِ‫والب‬
ْ َ‫ الواحدة ب‬k،‫ هنات من احلرة تبدو منها إىل املستوى‬:‫صاق‬

‫القاف والصاد والميم معهما‬

:‫ قال‬،‫ص َم اهلل ظهره‬


َ َ‫ وق‬،‫ دق الشيء‬:‫ص ُم‬
ْ ‫ ال َق‬:‫ ق م ص مستعمالن فقط قصم‬،‫ق ص م‬

ِ ‫إذا نزلت‬
ِ ‫باملرء‬
‫قاصمةُ الظه ِر‬ ْ
ِ َ‫اة ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وفت‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريع االنكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عيف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ منكس‬k:ٌ‫مة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ َ‫ل ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
ٌ

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه من النص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت ثنيت‬


ْ ‫ َم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ذي ان َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف أي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر من األقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُم أعم وأك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ْ‫وأق‬

19
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ :‫قمص‬
ِ ‫راه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقر يف موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أال يس‬:‫اص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القم‬
.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يقمص فيثب من مكان‬ ُ

.‫اص‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه القم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أخ‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال للقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يق‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫دة قَ َم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫وق املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غار ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذب‬:‫ص‬
ُ ‫وال َق َم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا خيرج من بيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجلراد أول م‬:‫ص‬


ُ ‫وال َق َم‬

:‫ قال‬،‫وال َقميص مذكر وقد أنثه جرير وأراد به الدرع‬

‫حتت النطاق تشد بـاألزرار‬ ٌ‫ميص مفاضة‬


kُ ‫تدعو هوازن وال َق‬

‫القاف والسين والطاء معهما‬

.‫دواء‬kk k k k k k k k k k k k k‫ور وال‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ل يف البخ‬kk k k k k k k k k k k k k‫دي جيع‬kk k k k k k k k k k k k k‫ود هن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬:‫ط‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ُق ْس‬:‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت قس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط س ق مس‬،‫ س ق ط‬،‫ق س ط‬

:‫ قال‬،‫ط‬ ِ ‫ وقَس َط فهو‬،‫ امليل عن احلق‬:‫وال ُقسوط‬


ٌ ‫قاس‬ َ ُ

ِ ‫يشفى من الغيظ قُسو َط‬


‫القاس ِط‬ ُ
.‫ط خالف الفحج‬ ُ ‫ وال َق َس‬.‫ يف ساقها اعوجاج حىت تتنحى القدمان وتنضم الساقان‬:ُ‫ورجل قَسطاء‬
.‫ت إليهم‬
ُ ْ‫ط‬k k k k k k k k‫ت بينهم وأَق َس‬ُ ْ‫ط‬k k k k k k k k k k k‫ أَق َس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫مة واحلكم‬kk k k k k k k k k k k‫دل يف القس‬kk k k k k k k k k k k‫ الع‬:‫ا ُط‬kk k k k k k k k k k k‫وا ِإلقْس‬

‫ل‬kk ‫ط يف ك‬kk ‫دار قس‬kk ‫ل مق‬kk ‫وية فك‬kk ‫موه بالتس‬kk ‫يء أي اقتس‬kk ‫طوا بينهم الش‬kk ‫ وتقس‬،‫ه‬kk ‫يت تنوب‬kk ‫ة ال‬kk ‫ احلص‬:‫ط‬ ِ
ُ k ‫والق ْس‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

.‫اهني‬kk k k k k k k k k k k k‫ره الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم يفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وبعض‬،‫وم املوازين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أق‬:‫طاس‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طاس وال ُقس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقس‬

.‫واء‬kk k k k k k‫ه س‬kk k k k k k‫ثى في‬kk k k k k k k k ‫ذكر واألن‬kk k k k k k k k ‫ ال‬،‫ط‬


ٌ ‫ َق‬k k k k k k k k k‫د املس‬kk k k k k k k k ‫ الول‬k:‫ان‬kk k k k k k k k ‫ لغت‬،‫قط‬k k k k k k k k k‫قط وال ِّس‬k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫قط‬kk k k k k k‫س‬
ُ

:‫ قال‬،‫ ما َسق َط من النار‬:‫ط‬


ٌ ‫والسق‬
ِّ
20
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫أباها وهياناً ملوقـعـهـا وكـرا‬ ‫وسقط كعني الديك عاورت صحبيت‬


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع على أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬،‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أس والق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة والف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيت حنو اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ال‬
.‫قاط‬k ُ ‫ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

ُ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k‫وال َِّس‬


.‫ َق ٍط‬k k k k k k k k k ‫احب َس‬kk k k k k k k k k‫ ص‬:‫ال‬kk k k k k k k k k‫ل يق‬kk k k k k k k k k ‫ ب‬:‫هم‬kk k k k k k k k k ‫ال بعض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وق‬.‫ ّقا ٌط‬k k k k k k k k k k k k k k‫ه َس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وبياع‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫كر والتواب‬kk k k k k k k k k k k k k ‫بيع حنو الس‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ط من ال‬

.‫ابة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة واحلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أ يف الكتاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلط‬:‫ط‬


ُ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ًّس‬

.‫وم وحنوهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د والق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط من اجلن‬


ُ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

ُ ِ‫الساق‬
:‫ قال‬،ً‫ط أيضا‬ ِ
ّ ‫ وهو‬،‫ اللئيم يف حسبه ونفسه‬:ُ‫والساقطة‬
ّ

ُ ِ‫السواق‬
‫ط‬ ًّ ‫حنن الصميم وهم‬
.ُ‫قيطة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َس‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احلمق‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة الدنيئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ام وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب والطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً من رذال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه هتاون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ال يعت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫قاطات‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا حني يول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د من بطن أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َق َط الول‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قط ِه أي إىل حيث ول‬


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و حين إىل مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬
َْ

ُ ‫ق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط َمس‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْقطُه أيض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ و َس‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه طرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و حيث ينتهي إلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط الرم‬ ُ ‫ق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملس‬
َ

.‫وان على األرض‬kk‫ا ينح‬kk‫احي الظليم وحنوه إذا رأيتهم‬k‫ ْقط جن‬k‫ و ِس‬،‫ط اخلباء‬ ٌ ِ‫ طرف منه كأنه ساق‬:‫ط السحاب‬
ُ ‫ وكذلك ِس ْق‬،‫ط يف األرض من ناحية األفق‬ ِ
ُ ‫وس ْق‬

:‫قال‬

ِ ‫ِس ْق‬
ِ ‫طان من كفي ظلي ٍم‬
‫جافل‬ ‫عنس مذكرة كأن ِعفاءهـا‬
ٌ
.ً‫قاطا‬k k k k k k ‫دو ِس‬kk k k k k k‫اقِط الع‬kk k k k k k‫ يُس‬:‫ال‬kk k k k k k‫ ويق‬،‫دو‬kk k k k k k‫ والع‬،‫ي‬kk k k k k k‫رتخي املش‬kk k k k k k k k k‫اء مس‬kk k k k k k k k k‫ذلك إذا ج‬kk k k k k k k k k‫ وك‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k‫زال منكوب‬kk k k k k k k k k‫ أال ي‬:‫رس‬kk k k k k k k k k‫قا ُط يف الف‬k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

:‫ قال سويد بن أيب كاهل‬،‫ قد تَساقط‬:‫وإذا مل يلحق اإلنسان ملحق الكرام يقال‬

‫وصلع‬
ْ ‫مشيب‬
ٌ ‫الرأس‬
َ ‫لفع‬ َ ‫كيف يرجو َن ِسقاطي بعدما‬

‫القاف والسين والدال معهما‬

ِ :‫ د ق س مستعمالت قسد‬،‫ د س ق‬،‫ ق د س‬،‫ق س د‬


:‫ قال‬،‫ الغليظ الرقبة القوي‬:ُّ‫الق ْس َود‬

21
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ً‫الذفارى قاسياً قِ ْس َودا‬


ِّ ‫ضخم‬
ُ
.‫دَّس واملَتقَّدِّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ّدوس واملق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ه اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تنزي‬:‫دس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُق‬:‫دس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬
ُ ُ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان من فض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلم‬:‫داس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

k.‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْقتُه فَ َد َس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأد َس‬ َّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دس‬


ْ ،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت يفيض على جوانب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امتالء احلوض ح‬k:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الدس‬

:‫ قال رؤبة‬،‫ احلوض املآلن‬:‫والدَّيْ َس ُق‬

‫ِّس ْق‬
َ ‫يردن حتت األثل سياح الد‬
:‫ قال‬،‫ السراب إذا اشتد جريه‬:‫والدَّيْ َس ُق‬

ِ
‫العشيات يسمى الدَّيْسقا‬ ‫هايب‬
:‫ال‬kk k ‫ ويق‬،‫وش‬kk k ُ‫ َدقي‬:‫ال‬kk k k‫ ويق‬،‫ف‬kk k k‫حاب الكه‬kk k k‫جداً على أص‬kk k k‫ذي بىن مس‬kk k k‫ اسم امللك ال‬:‫وس‬
ُ ُ‫دُّقي‬kk k k‫ ال‬:‫دقس‬

.‫ لغات‬،‫َدقينوس‬

‫القاف والسين والتاء معهما‬

.‫ فرو طويل الكمني‬k:ُ‫ املستُقة‬:‫س ت ق يستعمل فقط ستق‬


ُ

‫القاف والسين والراء معهما‬

.ٌ‫ َورة‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ع قَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫راعي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ياد وال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫ور‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َقس‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت قس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س ر ق مس‬،‫ ق ر س‬،‫ س ق ر‬،‫ق س ر‬

.‫ ْرتُه أعم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واقتَ َس‬،ً‫را‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْرتُه قَ ْس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قَ َس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر على الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القه‬:‫ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق ْس‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َورة" أي رم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت من قَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و"ف‬

.‫رامي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ري‬
ُّ ‫ َو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َق ْس‬

22
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ديد املنيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خم الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫ري‬


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقي َس‬

.‫قر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْق ُر لغ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َّس‬:‫قر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وذ باهلل منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة جلهنم نع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م معرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ َق ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

:‫ قال العجاج‬،‫ أكثر الصقيع وأرده‬:‫س‬ ِ


ُ ‫ القْر‬:‫قرس‬

ِ ‫بعد‬
‫اللبس‬ ِ ‫دون ظها ِر‬
َ ‫اللبس‬ ‫تقذفنا بال َق ْر ِس بعد ال َق ْـر ِس‬
:‫ قال أبو زبيد‬،‫ من شدت اخلصر‬k‫ عمالً بيديه‬k‫ ال يستطيع‬:‫س املقرور‬ ِ
َ ‫وقَر‬

ِ ‫املقرور من‬
‫قرس‬ ُ ‫تصلى‬َّ ‫كما‬ ‫تصليت ح َّـر َحـربـه ُـم‬
ُ ‫فقد‬
.‫ربد‬kk k k k k‫ه ال‬k k k k k‫أقر َس‬ ُ k k k k k k‫ق‬kَ ‫ وإمنا مسي ال‬،‫ربد‬kk k k k k k k‫ه ال‬k k k k k k k‫وأَْقَر َس‬
َ ‫ىت‬kk k k k k‫اه ح‬kk k k k k‫اً وتركن‬k k k k k‫نا قَريس‬k k k k k‫ و َقَر ْس‬.‫ري ليس جبامس وال ذائب‬kk k k k k k k‫د فيص‬kk k k k k k k‫ه جيم‬kk k k k k k k‫اً ألن‬k k k k k k k‫ريس قَريس‬k

.‫ربد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اؤه من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ود أي مجس م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س الع‬


َ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

ِ ‫وال ُق‬
:‫ قال جرير‬،‫ وهذه باءات تزاد‬،‫ إمنا هي على بناء رباعية‬،ً‫ ليست نسبة أيضا‬:‫ ويف الفحول أعم‬،ً‫ وناقة قُراسيةٌ أيضا‬.‫ اجلمل الضخم‬k:ُ‫راسية‬

‫وجد ِمـدف ُـع‬ ِ ُ‫عز ق‬


ٌّ kٌ‫داسيَة‬ ٌّ ٍ ‫ بىن‬k‫يكفي‬
‫سعد إذا ما حاربوا‬
:‫ قال‬،‫ الوحدة َسَرقة‬،‫ أجود احلرير‬:‫السَر ُق‬
َّ :‫سرق‬

‫يرفلن يف َسَر ِق احلرير وخزه‬


َ
.‫ يف بيع العبد‬،‫والسَر ِق‬ ِ ‫ برئت إليك من‬:‫وتقول‬
َّ ‫االباق‬
.‫والس ِرقةُ اسم‬
َّ ،‫ مصدر‬:‫والسَر ُق‬
ًّ
‫ وكالكتبة‬،‫رجم‬kk‫ ي‬k‫ اخلتل كالذي يسرَتِ ُق السمع أي يقرب من السماء فيستمع مث يذيع واليوم‬k:‫اق‬ ُ ‫واالسرِت‬

.‫بات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رَتِ قون من بعض احملاس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يس‬

.‫ كاملسارقة‬،‫ أن حيبس إنسان نفسه من قوم ليذهب‬k:‫واالسرِت اق‬

23
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والسين والالم معهما‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k‫أكثرت علي‬kk k k k k k k k k ‫ره ف‬kk k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k‫ أمسعته م‬:‫ان‬kk k k k k k k k k‫لقتُه باللس‬k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬k:‫لق‬kk k k k k k k k k k k k k‫تعمالت س‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ل ق س مس‬،‫ ق ل س‬،‫ س ق ل‬،‫ ل س ق‬،‫س ل ق‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حدي‬:‫لَ ٌق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ِم ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولس‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نب‬:‫ْل ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الذئب‬:ُ‫ْل َقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر خيرج على اللس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬:‫الق‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

‫ذلك‬kk‫به ب‬kk‫ال ش‬kk‫ه احلب‬kk‫ا أحرقت‬kk‫ فلم‬،‫ره‬kk‫عر ويبقى أث‬kk‫وبر والش‬kk‫ذهب ال‬kk‫و أن ي‬kk‫ وه‬،‫يء باملاء احلار‬kk‫ت الش‬
ُ ‫لَ ْق‬k ‫ َس‬:‫تقاقه من‬kk‫ واش‬،‫ري‬kk‫ع يف دف البع‬kk‫ خمرج النس‬:‫ليقة‬k ‫وال َّس‬

:‫ قال‬،‫فسميت سالئق‬

‫تربق يف دفها َسالئ ُقها‬


:‫ قال‬،‫ أجودها‬:‫وقي من الكالب والدروع‬
ُّ ُ‫والسل‬
َّ

ُ‫املضاعف نَسجه‬
kَ ‫وقي‬
َّ ُ‫السل‬
َّ ‫تقد‬
.‫و‬kk k k k k k k k k k‫ور يف النح‬kk k k k k k k k k k‫مع عث‬kk k k k k k k k k k‫غ يف الس‬kk k k k k k k k k k‫يح بلي‬kk k k k k k k k k k‫ك فص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫و يف ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫د إعراب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ا ال يتعاه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫يقي من الكالم‬
ُّ ُ‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.‫ط أملس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عود على حائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫لُّ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتَ َس‬

k.‫الئِ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الطبيع‬:ُ‫ليقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

:‫ قال األعشى‬،‫ الواحد َسلَ ٌق‬،‫ معشبة‬:‫واألسالق من األرض‬


ُ

‫ـالق‬
ُ ‫َس‬ ٍ
ْ ‫ليث قفراً خاللـهـا األ‬ ?‫النواصف من تث‬
َ ‫كخذول ترعى‬
:‫ قال رؤبة‬،ً‫ لسقت لسقا‬:‫ إذا التزقت الرئة باجلنب من شدة العطش قيل‬:‫ اللَّ َس ُق‬:‫لسق‬

‫وبل برد املاء أعضاد اللَّ َس ْق‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي نواحي‬

ِ ‫اللُّز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق ك‬
.‫ريف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل التص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق يف ك‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّ ُس‬
ُ

24
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لغ‬،‫ ْق ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


َّ ‫ ال‬:‫ ْق ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫قل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫ه حرص‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ نازعت‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ه إىل الش‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ت نفس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولَِق َس‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احلريص على ك‬،‫ره النفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الش‬:‫س‬ ِ َّ
ُ ‫ اللق‬:‫لقس‬

."‫ت‬ ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولكن لَق َس‬،‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل خبثت نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ال تق‬:‫ويف احلديث‬

.‫وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف أو خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خم من لي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حب‬:‫لس‬


ُ ‫ ال َق‬:‫قلس‬

ِ ‫روج ال َق‬kk k‫و خ‬kk k‫ وه‬،ً‫ا‬k k ‫ل يقلِس قلس‬kk k‫ َقلَس الرج‬:‫ال‬kk k ‫ يق‬،‫و القيء‬kk k ‫إذا غلب فه‬kk k‫ ف‬،‫ وليس بقيء‬،‫ه‬kk k ‫ق ملء الفم أو دون‬kk k ‫رج من احلل‬kk k‫ا خ‬kk k‫ م‬:‫وال َقْلس‬
.‫ه‬kk k‫لس من حلق‬ َ ُ

:‫ قال‬k،‫س الندى إذا رمت به من غري مطر شديد‬ ِ


ُ ‫والسحابة تَقل‬

kُ ِ‫العهاد ال َقوال‬
‫س‬ ُ ‫ندى الرمل جمنه‬
.‫النون‬kk k k k k k ‫يةٌ ب‬k k k k k k ‫ و ُقلَْن ِس‬،‫اء‬kk k k k k k ‫ بالي‬kٌ‫يَة‬k k k k k k ‫ ُقلَْي ِس‬:‫غر‬kk k k k k k ‫ ويص‬،‫ي‬kk k k k k k ‫س وقَالس‬ ِ
ُ ‫ع قَالن‬kk k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫انعها‬kk k k k k k k k k‫احب وص‬kk k k k k k k k k‫والقالس ص‬
ُ ،‫وة‬kk k k k k k k k k‫ لبس القلنس‬:‫س‬ ُّ َ
ُ ‫والت َقل‬

:‫ قال‬،‫ وجتمع على ال َقلْنسي‬k،ٌ‫و َقلَْن ِسية‬

ِ ‫أهل‬
ِ ‫الرباط‬
k‫البيض وال َقلَْنسي‬
.‫جد‬kk k k k k k ‫راين قبل أن يكفر أي يس‬kk k k k k k k k k‫وعاً كفعل النص‬kk k k k k k k k k‫در خض‬kk k k k k k k k k‫دين على الص‬kk k k k k k k k k‫قليس وضع الي‬
ُ َ‫والت‬

.‫جدوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روا" أي س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا مث كف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ملا رأوه َقلَّ ُس‬:‫ويف احلديث‬

.‫ مار ما هي‬:‫ وهو مسكة على خلقة حية يقال هلا‬،ً‫ ويكسران أيضا‬،‫ بنصب الالم واأللف‬،‫س‬
ُ َ‫واألن َقل‬

‫القاف والسين والنون معهما‬

ِ :‫ مستعمالت قسن‬،‫ ن س ق‬،‫ س ن ق‬،‫ ق ن س‬،‫ ن ق س‬،‫ق س ن‬


:‫ قال الراجز‬،‫ الشيخ القدمي‬: ُّ ‫الق ْسنَي‬

ِ ‫وهم كمثل البازل‬


ِّ ‫القسنَي‬
َّ ‫اقسأ‬
:‫ قال‬،‫ ألن الياء ال جتيء يف عماد أواخر األفعال‬،‫َن‬ ِ
َ ‫وإذا اشتقوا من الق ْسنَي ِّ فعالً مهزوا فقالوا‬

25
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫إن تك لدناً ليناً فإين‬


‫ما شئت من أمشط ُم ْق َسئِ ِّن‬
:‫ قال العجاج‬،‫ اشتدت ظلمته‬:‫َن اللَّْي ُل‬
َّ ‫وأقْسأ‬

ِ ‫بت هلا يقظان واقْسأن‬


‫َّت‬ َ
.‫قس‬ِ ِ
ٌ ‫اس ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د األَنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واح‬:‫نقس‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بة القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلش‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والوبي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بة الطويل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و اخلش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقُوس وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫رب الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ض‬:‫ًّقس‬
ُ ‫والن‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقوس نَقس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ونقس الن‬


َ

.‫ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رس الراس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ميه الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س تس‬


ُ ‫ ال َقْن‬:‫قنس‬

:‫ قال العجاج‬k،‫ منبت كل شيء ومعتمده‬:‫س‬ ِ


ُ ‫والقْن‬

‫س‬ ٍ ‫س‬
ِ ‫جمد فوق كل َقْن‬ ِ ‫يف َقْن‬
.‫الح‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫س البيض‬
ُ َ‫ون‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َق‬k‫ذلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا بني أذني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س الف‬
ُ َ‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وق‬

.‫اس‬kk k k ‫تعمل يف الن‬kk k k‫ه إال أن األجم يس‬kk k k ‫و األجم بعين‬kk k k ‫ وه‬،‫م‬kk k k‫يبه كالبش‬kk k k k ‫اد يص‬kk k k k‫ىت يك‬kk k k k‫ة ح‬kk k k k ‫ل من الرطب‬kk k k k ‫نَقاً إذا أك‬k k k k k‫ة َس‬kk k k k‫ل داب‬kk k k k ‫ار وك‬kk k k k‫نِ َق اجلم‬k k k k k‫ َس‬:‫نق‬kk k k k‫س‬

:‫ قال األعشى‬،‫ بشم وديف‬:‫ فإذا مرض قيل‬،‫وسنِ َق الفصيل أي كاد ميوت من كثرة اللنب‬
َ

‫بقت وتعليق فقد كاد يسنَ ُق‬ ‫ويأمر لليحموم كل عشـية‬


.‫ياء‬kk k k k k k k k ‫ام يف األش‬kk k k k k k k k k k k k ‫ام واحد ع‬kk k k k k k k k k k k k ‫ان على نظ‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ما ك‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ُق من كل ش‬k k k k k k k k k k k k k‫ النًّ َس‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k ‫نس‬

.‫قت‬
ْ ‫ت هذه األشياء بعضها إىل بعض أي َتنَ َّس‬
ْ ‫ انتَ َس َق‬:‫ ونقول‬،ً‫ونَ َسقته نسقاً ونسقته تنسيقا‬

26
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والسين والفاء معهما‬

،‫ عماد البيت‬:‫ف‬ ُ ‫الس ْق‬


ًّ :‫ ق ف س مستعمالت سقف‬،‫ ف ق س‬،‫ س ف ق‬،‫ ف س ق‬،‫س ق ف‬
."‫ "السماء منفطر به‬:‫ قال تعاىل‬،‫ وبه ذكر‬،‫ف فوق األرض‬ ٌ ‫والسماء َس ْق‬
.‫ استقف‬:‫ أي‬،‫ ازدقف‬k:‫ يقولون‬،‫السقف‬ َّ ‫ لغة األزد يف‬:‫والزقف‬َّ
.‫ا بني األمساء‬k‫ة م‬k‫م لتفرق‬k‫ذا االس‬k‫زم ه‬k‫ أل‬،ً‫ارزا‬k‫ ب‬k‫ون‬k‫ف ٍَّة مما يك‬k‫ص‬
ُ ‫به‬k‫صفَّهٌ أو ش‬
ُ ‫ كل بناء سقف به‬:ُ‫والسقيفة‬
َّ

‫اد‬kk‫ والص‬،‫ا‬kk‫رتة أو غريه‬kk‫ه ق‬kk‫ف ب‬


َ ‫ َق‬k‫تطاع أن يُس‬kk‫ريض يس‬kk‫ر ع‬kk‫ وحج‬،‫اللوح‬kk‫ة ك‬kk‫ب عريض‬kk‫ل خش‬kk‫ ك‬:ُ‫قيفة‬k‫وال َّس‬

:‫ قال‬،‫لغة‬

‫ف‬ ِ ِ ‫الص‬
ُ ‫فيح َسقائ‬ َّ ‫لنا ُموسه من‬
.ٌ‫قيفة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الواح‬k،‫العُه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أض‬:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف جنب البع‬ ِ
ُ ‫قائ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

.‫اقِ َفة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أس‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫ارى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رأس من رؤوس النص‬:‫ف‬


ُ ‫ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واأل ْس‬

.ً‫وقا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قاً وفُ ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُق فِس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق يف ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وفَس‬،‫ر اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتك ألم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الف ْس‬
ِ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فس‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عن أم‬k‫ق إبليس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا فَ َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ية كم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل إىل املعص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك املي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

:‫ قال‬،‫يق‬ ِ
ٌ ‫سق وف ِّس‬
ٌ ُ‫ورجل ف‬

‫أبلج فِ ِّسيقاً كذوباً خاطئا‬ ِ


ً‫ائت غالماً كالفنيق ناشئا‬
:‫وقال سليمان‬

‫سق‬
ُ ُ‫ال يظهر اجلور فيهم آمناً ف‬ ‫عاشوا بذلك عرساً يف زماهنم‬
.‫ا يف احلرم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الم بقتله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يب علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫أرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الف‬:ُ‫ َقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُف َوي ِس‬

.‫فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْف ُق لغ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َّس‬:‫فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

.‫خيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فيق أي ليس بس‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فاقَةً فه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُف َق الث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

27
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل احلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أي قلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فيق الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب فأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الب‬


ُ ‫ َف ْق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

.‫موهنا‬kk k k k k k ‫ذا رأيتهم يس‬kk k k k k k ‫ هك‬،‫رة‬kk k k k k k ‫ل البص‬kk k k k k k ‫وح أه‬kk k k k k k ‫وق س‬kk k k k k k k k k‫واري ف‬kk k k k k k k k k‫ا الب‬kk k k k k k k k k‫ف عليه‬kk k k k k k k k k‫ تل‬،‫ة‬kk k k k k k k k k‫ة طويل‬kk k k k k k k k k‫ دقيق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k‫بة عريض‬kk k k k k k k k k‫ خش‬:ُ‫فيقة‬k k k k k k k k k ‫وال َّس‬

.‫فيقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فهي س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة طويل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربت دقيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واجلواهر إذا ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذهب والفض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريبة من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ود يف متن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كأهنا عم‬k‫طبته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قةٌ وهي ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة ِس ْف ِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫يوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُق الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وسفا ِس‬
َ

:‫ قال امرؤ القيس‬،ً‫ بل هو ما بني الشطبتني على صفحة السيف طوال‬:‫ ويقال‬،‫ممدود كاخلط‬

ِ ‫ ذي س‬k‫أقمت بعضب‬
‫فاس َق ميله‬ ‫ومستلئم كشفت بالرمـح ذيلـه‬
َ
‫اهبا‬k‫إذا أص‬k‫ ف‬،‫ركة‬k‫ا الش‬k‫ فوقهم‬k‫ع‬k‫ مث توض‬،‫دمها‬k‫ يش‬،‫يء‬k‫ا ش‬k‫ل بينهم‬k‫ مث جيع‬،‫دمها‬k‫ل أح‬k‫ مث يب‬،‫ط الفخ‬k‫ عودان يشد طرفامها خبيط كما يشد يف وس‬:‫فقاس‬ِ
ُ ‫ امل‬:‫فقس‬

.‫يد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ركة يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت أي وثبت مث علقت الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء فقس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

.‫دقيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا أخربني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هك‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س ُف ُقوس‬
َ ‫ َف َق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات امليت يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا م‬

:‫ قال‬،‫ يف جباهلا كاألكراد‬،‫ جبل بكرمان‬:‫س‬


ُ ‫ ال ُق ْف‬:‫قفس‬

ِ ‫س ُق ْف‬
‫س‬ ٍ ‫زط وأكراد و ُق ْف‬
.‫ نعت لألمة خاصة‬،ٌ‫وأمة َق ْفساءُ أي رديئة لئيمة‬

‫القاف والسين والباء معهما‬

.‫أ‬kk k k k k k k k k ‫اد خط‬kk k k k k k k k k ‫ والص‬،‫ابس يتفتت يف الفم‬kk k k k k k k k k ‫ متر ي‬:‫ب‬


ُ k k k k k k k k k k‫ ال َق ْس‬:‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت قس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ب س ق مس‬،‫ س ب ق‬،‫ ق ب س‬،‫ س ق ب‬،‫ق س ب‬

.ً‫وبة‬k k k k k k k k k k‫ب قُ ُس‬


َ k k k k k k k k k k‫ وقَ ُس‬،‫ب‬kk k k k k k k k k k‫لب العقب والعص‬kk k k k k k k k k k‫اء أي ص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ب العلب‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ل َق ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ إن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬k،‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k‫لب الش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫ب‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق ْس‬

:‫ قال‬،‫ صوت املاء حتت الورق أو القماش‬:‫سيب‬


ُ ‫وال َق‬

‫سيب‬
ُ َ‫للماء من حتته ق‬
:‫وقال‬

28
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫سب العاليب جراء األلغاد‬


ُ َ‫ق‬
.‫قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب لغ‬
ُ ‫ ْق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

:‫ قال‬،‫ عمود اخلباء‬:ُ‫والسقيبة‬


َّ

kِ ِ‫السقائ‬
‫ب‬ ِ ‫كس ْق‬
َّ ‫ف خباء خر فوق‬ َ
:‫ قال رؤبة‬،‫قاب‬ ِ
ٌ ‫ وهي م ْس‬،‫ وأسقبت الناقة أي أكثرت وضعها الذكر‬.‫ ولد الناقة‬:‫ب‬
ُ ‫والس ْق‬
َّ

‫غراءُ ِمسقاباً ل َف ْح ِل أس َقبا‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه نعت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومل جيعل‬،‫ب‬ ِ
ُ ‫ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب يُ ْس‬
َ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ين فعالً على أ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن الطوي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الغص‬:‫قب‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

:‫وسألت أبا الدقيش عن قول أيب داود‬

ِ ‫الس ْق‬
‫ب‬ َّ ‫كالقمر‬ ...
َ
.‫يء من حنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام يف كل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬،‫ذي امتأل ومت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هو ال‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ َقبِه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريب أحق ب َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلار الق‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:‫ب‬


ُ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّس‬

.‫ه‬kk k ‫اس إلي‬kk k ‫بَ َق الن‬k k ‫ابقهُ أي َس‬kk k ‫ْبقهُ وس‬k k ‫بق و ُس‬
ُ k k ‫ له يف اجلري ويف األمر َس‬:‫ول‬kk k ‫ وتق‬،‫ة‬kk k ‫ القدم‬:‫بق‬
ُ k k ‫ ال ًّس‬:‫بق‬kk k ‫س‬

.‫باق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجعه أس‬،‫باق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلطر يوضع بني أهل ال ِّس‬:‫بق‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ًّس‬

.‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائر اجلارح بسري أو خي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قيد أرجل الط‬:‫باقان‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زق لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق وبصق وب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َبَس‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بس‬

.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫از مما يلي الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جبل باحلج‬:‫اق‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبُس‬

29
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وبس‬
.‫الت وكملت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ط‬:ً‫وقا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت النخلة بُ ُس‬ ََ

.‫ويالت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قات" أي ط‬ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "والنخل باس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقوله تع‬

‫ ورمبا‬،‫ثر فتحلب‬kk‫هر أو أك‬kk‫والد بش‬kk‫زلت اللنب قبل ال‬kk‫اق أي ان‬k ِ ‫وق‬


ٌ k‫ومبس‬ ٌ k ‫ ٌق وبَ ُس‬k ‫اة فهي ُمْب ِس‬kk‫ت الش‬
kِ ‫ َق‬k ‫وأبْ َس‬

.‫ديها لنب‬kk k k k k k‫ وقد مسعت أن اجلارية تبسق وهي بكر ويصري يف ث‬.‫أنزلت اللنب‬kk k k k k k k k‫ ْقت وليس حبامل ف‬k k k k k k ‫بَ َس‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k ‫ أي تأخذ من معظم الن‬k‫ها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها وتقتبس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار تقبِ ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫علة من ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫س‬
ُ َ‫ ال َقب‬:‫قبس‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اراً أو خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واقتبست رجالً ن‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الن‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َقبَس‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت العلم فالن‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأقبس‬k.‫ته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت العلم واقتبس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َقبَس‬

ٍ ُ‫وأبو ق‬
.‫ جبل مشرف على مكة‬:‫بيس‬

‫القاف والسين والميم معهما‬

،ً‫ ال َق ْس ُم مصدر قَ َس َم َي ْق ِس ُم قَ ْسما‬:‫ س م ق مستعمالت قسم‬،‫ ق م س‬،‫ م ق س‬،‫ س ق م‬،‫ق س م‬


.ً‫ قَ َس َم بينهم قِ ْسمة‬:ً‫ ويقال أيضا‬،‫والق ْسمةُ مصدر االقتِسام‬ ِ
.‫ احلظ من اخلري وجيمع على أقسام‬:‫والق ْسم‬ ِ
.‫ َم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أقْ َس‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع على أقس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬،‫ اليمني‬:‫م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق َس‬

.‫لة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫م و"ال" ص‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىن أقس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م" مبع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "ال أقس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقول‬

30
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وبين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫االً بين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً أو م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يقامسك أرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫يم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َقس‬

.‫ذا وحنوه‬kk k k k k k ‫يم ه‬k


ُ k k k k k k k k k‫ قَس‬k‫ان‬kk k k k k k k k k‫ذا املك‬kk k k k k k k k k‫ وه‬،‫ا‬kk k k k k k k k k‫زلت منه‬kk k k k k k k k k‫ذه أي ع‬kk k k k k k k k k‫يمةُ ه‬kk k k k k k k k k‫ذه األرض قَس‬kk k k k k k k‫وه‬

.‫ ُم‬k k k k k k k k k k k k k k k‫و القا ِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ني بني الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُم األرض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من يَق ِس‬:‫ ُام‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق ّس‬

‫ل‬kk‫ام مث‬kk‫ور العظ‬kk‫ه من األم‬kk‫ون ب‬kk‫ا يهم‬kk‫نام فم‬kk‫د األص‬kk‫هام أي األزالم عن‬kk‫ون الس‬kk‫انوا جييل‬kk‫ أهنم ك‬:‫ام‬kk‫واالستِقس‬

‫ أي‬،‫ره‬kk‫نم بكف‬kk‫د الص‬kk‫د عن‬kk‫ مث يقع‬،‫تزوج‬kk‫ ال ت‬،‫ ال خَت ُرج‬،‫رج‬k‫أخ‬


kُ :‫دح‬kk‫ كتب على وجهي الق‬،‫فر‬kk‫زويج أو س‬kk‫ت‬

.ً‫ا‬k‫ماً وحظ‬kk‫ه قس‬k‫ياً ب‬k‫ل راض‬kk‫رج فع‬k‫وجهني خ‬k‫أي ال‬kk‫ ف‬،‫ مث جييل‬،‫األمرين كان خرياً إيل فأذن يل فيه حىت أفعله‬

‫واة‬kk‫ فيه تلك احلصاة أو الن‬k‫وحصاة ال َق ْس ِم ونواة ال َق ْس ِم أهنم إذا قل ماؤهم يف املفاوز عمدوا إىل غمر فألقوا‬

‫دار‬k‫ك املاء مبق‬k‫ربة من ذل‬k‫ان ش‬k‫ل إنس‬k‫ فيعطى ك‬k‫ا‬k‫توي بأعاله‬k‫ىت يس‬k‫ا ح‬k‫مث صبوا عليه من املاء قدر ما يغمره‬

.‫فت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د على م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واح‬

‫ة‬kk‫ة اجلماع‬kk‫ بل هي مجاع‬:‫ ويقال‬،ُ‫ الواحدة أُقْ ُسومة‬:‫ احلظوظ املقسومةُ بني العباد واختلفوا فقالوا‬:‫واألقاسيم‬
ُ

k.‫افري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار واألظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كاألظف‬

ِ ،‫ احلسن اخللق‬:‫وال َقسيم من الرجال‬


:‫ قال الشاعر‬،‫ الوجه‬:ُ‫والقسمة‬ ُ

‫وإن كان قد شف الوجوه لِقاء‬ ‫سماتـِه ْـم‬


َ َ‫كأن دنانرياً على ق‬

31
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫قام‬ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k ‫قيم م ْس‬k k k k k k k k k k k k k ‫و َس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل فه‬kk k k k k k k k k k k k k‫قم الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قام لغ‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َق ُم ال َّس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قم وال َّس‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫قم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ومَتََّق َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت نفس‬
.‫ثيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً نفس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت أيض‬ ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َمق َس‬:‫مقس‬

‫ة يف‬kk‫ال رؤب‬kk‫ ق‬،‫ت‬kk‫ قَمس‬:‫ل‬kk‫ا قي‬kk‫راب حواليه‬kk‫طرب الس‬kk‫اف إذا اض‬kk‫ام القف‬kk‫ان وهي أك‬kk‫ والقن‬،‫ذلك‬kk‫يزان ك‬kk‫ والق‬k،‫س‬
َ ‫د قَ َم‬kk‫ع فق‬kk‫ط يف املاء مث يرتف‬kk‫يء ينغ‬kk‫ل ش‬kk‫ ك‬:‫قمس‬

:‫نعت القيزان‬

‫بوازياً مراً ومراً قُْمسا‬ ‫بيداً تزى قيزاهنن قسا‬


.‫راب‬kk k k k k k k k‫ َن يف الس‬k k k k k k k k k k k k‫اً أهنن َيَت َق َّم ْس‬k k k k k k k k k k k k‫ يصف رؤبة قيزان‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k‫دما ختفى ك‬kk k k k k k k k k k k‫دت بع‬kk k k k k k k k k k k‫ أي ب‬...

.‫ى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره األقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اموس البحر أي قع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بلغ قوله ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويف املث‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ طويلة ج‬:ٌ‫امقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وخنلة س‬.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بلغ غاية الط‬:‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مَسَ َق النب‬:‫مسق‬

kِ k k k‫ وال َّس‬،‫دخلن يف اآللة اليت ينقل عليها اللنب‬kk k‫بات ي‬kk k‫ خش‬k:‫ميقان‬k k ‫وال َّس‬
‫وقي بني‬kk k‫ودان قد ل‬kk k‫ميقان يف النري ع‬

.‫ اليامسني‬:‫والس ْم َس ُق‬ ِ ‫ وجتمع‬،‫ الثور شداً خبيط‬k‫طرفيهما حتت غبغب‬


َّ ،ً‫أمسقة‬

‫القاف والزاي والدال معهما‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كلمة مياني‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزق‬


َّ :‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فقط زق‬k‫تعمالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ز د ق يس‬،‫ز ق د‬

.‫ وزدق لغة هلم يف صدق‬:‫زدق‬

32
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والزاي والراء معهما‬

‫رج‬kk ‫ وهو االسم أخ‬،‫ه‬kk ‫دوا علي‬kk ‫اً اعتم‬k k‫اد ِرزق‬kk ‫رزق العب‬k
ُ k َ‫ َر َزق اهلل ي‬:‫تعمالن فقط رزق‬kk ‫ ز ر ق يس‬،‫ر ز ق‬

.‫ َر ْز ِق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در وقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫على املص‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة أي م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا رزقة واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ارتزق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قي‬،‫وإذا أخذ اجلند أرزاقهم‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وازراقت ازريقاق‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وز َرق‬ ْ َ‫ َز ِرق‬:‫زرق‬


َ ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت عينُه ُزرق‬

‫ذا ُز ْر ٌق ال‬kk‫وهنم يف املنطق ك‬kk‫ "وحنشر اجملرمني يومئذ ُزرقاً" يريد عمياً ال يبصرون وعي‬:‫وقول اهلل عز وجل‬

.‫ور هلا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬

ٍ ‫اءٌ بل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة ُزريْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وثري‬


.‫نب وزيت‬ َ

.‫ طائر بني البازي والباشق‬:‫والز َّر ُق‬


ُ

‫القاف والزاي والالم معهما‬

َ ،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ز ُق ُلزوق‬kَ k k k k k k k k k k ‫يء يل‬kk k k k k k k k k k ‫يء بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِز َق الش‬k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ل‬:‫زق‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق ل ز مس‬،‫ ز ل ق‬،‫ ل ز ق‬،‫ق ز ل‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k ‫ز َق الْتزاق‬kَ k k k k k k k k k k ‫والت‬

.‫اجلنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الرئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِز ُق من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وى َتْلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و الل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫واللََّز ُق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه وبِلِْزقِه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دار لزيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬

.‫ربأ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رح يلزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دواء للج‬:‫وق‬ ُ َّ‫والل‬


ُ ‫زوق والالَُز‬

33
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ولص‬

.ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امل ْزلََق‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫الزل‬


ِّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زل‬
َ

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي تغل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫زالج‬k ِ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زالق وامل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬

:‫ قال‬،‫ العجز من كل دابة‬:‫والزلَ ُق‬


َّ

‫كأهنا حقباء بلقاء الزلق‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أتان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يري‬

ِ ‫وأ َْزلََق‬
.‫قط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً كالس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دها تام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألقت ول‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الف‬

ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kِ ‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬


.‫ري اإلزالق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كث‬:‫زالق‬k

.‫ريعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج أي س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق زل‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دن باألده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بغك الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫والتَزل‬


َ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة وإن مل يكن في‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار كامل ْزلَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ُمَزلَّ ٌق ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واملوض‬،‫ته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ملس‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وزلقت‬
َ
َ

:‫ قال مطيع بن إياس‬،‫ ضرب من الشرب‬:‫ ال َق ُلز‬:‫قلز‬

‫لز وال َق ْل ُز عتـيد‬ ?‫ كلهم يق‬k‫وندامى‬


.ً‫ وقَ ِزل َي ْقَزل َقَزال‬،‫أقز ُل‬
َ ‫ أسوأ العرج وهو‬:‫ ال َقَز ُل‬:‫قزل‬

‫القاف والزاي والنون معهما‬

ِ َ‫ْب والوث‬
.‫بان صعداً يف مكان واحد‬ ِ ‫والن َق‬
ِ ‫زان كالوث‬ َّ ‫الن ْقز‬
َّ :‫ ن ز ق مستعمالت نقز‬،‫ ز ن ق‬،‫ن ق ز‬
َ َ
.‫ الصغري من العصافري‬:‫والن ّق ُاز‬
َّ
.‫ والرذالة منهم‬،‫ الصغار من الناس‬:‫والن َقُز‬
َّ
:‫ قال الشماخ‬،‫ القوائم‬:‫والنَّواقُِز‬

‫أسلمْته النَّواقُِز‬
َ ‫ريغ منها‬
َ ‫وإن‬

34
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ه كاملدخل‬kk‫ون في‬kk‫وادي يك‬kk‫وب من ال‬k‫ أو عرق‬،‫دار‬k‫ أو يف ناحية من ال‬،‫ ميل يف جدار يف سكة‬:ُ‫الز َن َقة‬
َّ :‫زنق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م بال فع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬،‫واء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وااللت‬

.‫اق‬k‫و زن‬kk‫د فه‬k‫ك يف اجلل‬k‫اط حتت احلن‬kk‫ل رب‬k‫ وك‬،‫وح‬kk‫ل اجلم‬kk‫د يف راس البغ‬kk‫ط يش‬k‫ حلقة جيعل هلا خي‬:‫ناق‬
ُ ‫والز‬
ِّ

.‫ران‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف مثقوب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان يف األن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم‬

:‫ قال الشاعر‬،ً‫وز َن ْقتُه َز ْن َقا‬


َ ،‫نوق‬
ٌ ‫وبغل َم ْز‬

‫برأسك يف زناق أو عران‬ ً‫فإن يظهر حديثك بؤت عدوا‬


.‫ خفة يف كل أمر وعجلة يف جهل ومحق‬:‫ النََّز ُق‬:‫زق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن‬

.ً‫ وقد نَِز َق َنَزقا‬،ٌ‫ورجل نَِز ٌق وامرأة نَِزقة‬

‫القاف والزاي والفاء معهما‬

ِ k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫الن‬
.‫زان‬k ِّ ‫ثر من‬kk k k k k k k k k k k k k‫ان أك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وثب‬k:‫زا ُن‬kk k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫ز وال َق‬kُ k k k k k k k k k k k k‫ف‬kْ ‫ ال َق‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k‫تعمل فقط قف‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق ف ز يس‬

k.‫تقرارها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ازةٌ لقلة اس‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأمة َق ّف‬

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس للك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لب‬:‫از‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kّ ‫وال ُق‬

35
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وافُِز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫افِزةٌ وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫دوها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راع اليت تثب يف ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للخيل الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ وهو أيضاً مقدار من مساحة األرض‬،‫ مكيال‬:‫فيز‬


ُ ‫وال َق‬

‫القاف والزاي والباء معهما‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k‫ب في‬


َ َ‫ا ْنَزق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ره ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َز َقبَه يف جح‬:‫تعمالت زقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ز ب ق مس‬،‫ ب ز ق‬،‫ز ق ب‬

.‫ التََّزبُّ ُق‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وفعل‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يهمز ويلني يف لغ‬،‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫الزئب‬


ِّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ زاوبة منه معوج‬k‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء أو بيت تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به دغل يف بن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والزابُوق‬
ّ

k.‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زاق والبص‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ البصق وهو الب‬:‫زق‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الب‬
َ :‫زق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب‬

.‫ وهي ميانية‬،‫وبَزقُوا األرض أي بدروها‬


َ

‫القاف والزاي والميم معهما‬

.‫زٍم‬kَ k k ‫و ذو َق‬kk k ‫ وه‬،‫زام‬k


ٌ k k ‫ز ٌم وأق‬kَ k k ‫وم َق‬k
ٌ k k ‫ وق‬،‫ز ٌم‬kَ k k ‫رأة َق‬kk k ‫ وام‬،‫ز ٌم‬kَ k k ‫ل َق‬kk k ‫ ورج‬،‫ة‬kk k k ‫غري اجلث‬kk k k ‫ الص‬،‫دينء‬kk k k ‫ ال‬k‫ئيم‬kk k k ‫ الل‬:‫ز ُم‬kَ k k k‫ ال َق‬:‫زم‬kk k k ‫تعمالت ق‬kk k k ‫ م ز ق مس‬،‫ ز ق م‬،‫ق ز م‬

ِ ‫ ورجالن َقز‬،‫مات‬
:‫ قال‬،‫ ورجال َقَز ُمو َن‬،‫مان‬ ِ َ‫ رجل قَزم وامرأة َقزمةٌ وامرأتان َقزمت‬:‫ولغة أخرى‬
ٌ ‫ ونساء َقَز‬،‫ان‬
َ َ َ ٌ

‫ال خبل خالطه وال َقَز ُم‬


.‫ز ٌم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ز ٌم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ :‫ياء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من األش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للرذال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

ِ ُّ‫الزق‬
.‫وم‬ َّ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬:‫زقْ ُم‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫زقم‬

36
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ُ ُّ‫الزق‬
.‫التمر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الزب‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة إفريقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بلغ‬،‫وم‬ َّ :‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

‫ا‬kk‫ايت ي‬kk‫ ه‬:‫ل‬kk‫و جه‬kk‫ال أب‬k‫ فق‬.‫ر‬kk‫د والتم‬kk‫ الزب‬،‫ة‬kk‫ة إفريقي‬kk‫وم بلغ‬k ِ kّ‫الزق‬ ِ kّ‫الزق‬
ُ kّ‫الزق‬
َّ :‫ريقي‬kk‫ال اإلف‬k‫ فق‬،‫وم‬k َّ ‫ئل عن‬kk‫ة وس‬kk‫ل من إفريقي‬kk‫دم رج‬kk‫ فق‬،‫ريش‬kk‫ه ق‬kk‫وم مل تعرف‬k َّ ‫ة‬kk‫زلت آي‬kk‫وملا ن‬

‫جرة خترج يف‬k‫ إهنا ش‬،‫املني‬k‫ة للظ‬k‫ا فتن‬k‫ا جعلناه‬k‫ "إن‬:‫رى‬k‫ة أخ‬k‫بني اهلل يف آي‬k‫ ف‬k،‫د‬k‫ا حمم‬k‫ أهبذا خيوفن‬:‫الوا‬k‫ وق‬،‫ه‬k‫ه ويأكلون‬k‫و َن من‬k‫ فجعلوا َيَتَزقَّ ُم‬k،‫جارية متراً وزبداً َن ْز َدقِ ُمه‬

."‫ل اجلحيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أص‬

.‫اب وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق الثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ز ُق‬kْk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امل‬:‫زق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬


َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةً للقطع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِم ْزق‬:‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ادون يقول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً وال يك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً أي قطع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب ِمَزق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار الث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وص‬

.‫ز ٌق‬kَّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وق ومُم‬


ٌ ‫ز‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ز ٌق ومَم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ق ومَم‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب َمزي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وث‬

.‫ز ٌق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حابة ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وس‬،‫حاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز ُق من الس‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ذلك امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

ٌ ‫وناقة ِم‬
:‫ قال‬،‫ سريعة يكاد جلدها يتمزق من سرعتها‬:‫زاق‬

‫ساع فذاً وتَوأَما‬


ِ ْ‫نُدوباً من األن‬ ٍ ‫فجاء بشوشاة ِم‬
‫زاق َترى هلا‬
.‫ْت ُم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رض ال َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز َق الع‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم‬
َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫حله أي رمى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائر بس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز َق الط‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬
َ

.‫ومَزيقياءُ كان ملكاً من ملوك اليمن‬


ُ

‫القاف والطاء والراء معهما‬

.‫ر املاء‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در قَط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫را ُن مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ر وال َقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ ال َقط‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت قط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ر ق ط مس‬،‫ ط ر ق‬،‫ ق ر ط‬،‫ق ط ر‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها إىل بعض على نس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار اإلب‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقط‬
ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قط‬:‫ار‬k
ُ

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ة ال َقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ار‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقط‬

37
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫رق على‬k‫ل خ‬k‫ وك‬،‫روق‬k‫ل أرجلهم يف خ‬k‫ جتع‬،‫ق‬k‫ الفل‬:‫ال هلا‬k‫ ويق‬،‫ها إىل بعض‬k‫موم بعض‬k‫ مض‬،‫د‬k‫ا ٍر واح‬k‫ار على قِط‬k‫ا ص‬k‫ه الن من حبس فيه‬k‫ر ِة من‬kَ‫م املِْقط‬k‫تق اس‬k‫واش‬

ِ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬


.‫ذائب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اس ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النح‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫والقط‬

k.‫ه‬kk k k ‫ع يف خامتة عمل‬kk k k ‫ه يق‬kk k k ‫ع" أي على جنبي‬kk k k ‫ه يق‬kِ k k k ْ‫رى على أي قُطَْري‬kk k k k ‫ىت ت‬kk k k k ‫ل ح‬kk k k k ‫رى من الرج‬kk k k k ‫ا ت‬kk k k k ‫ك م‬kk k k k ‫ "ال يعجبن‬:‫عود‬kk k k k ‫ال ابن مس‬kk k k k ‫ ق‬،‫ق‬kk k k k ‫ الش‬:‫ر‬kُ k k k k ْ‫وال ُقط‬

.‫واحي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الن‬:‫ار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واألقط‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ود يتبخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ع‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْ‫وال ُقط‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زه ورأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وعج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل كائبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار الف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأقط‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أعالي‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأقط‬

.‫وادية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬،‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م نب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَط‬

kِ َ‫وال‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من‬k‫ يطبخ فيتحلب‬،‫جر األهبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يتحلب من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف يف لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وخيف‬،‫را ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قط‬

ُ ‫وقَطَّْر‬
:‫ قال‬،‫ صرعته صرعة شديدة‬:ً‫ت فالناً تقطريا‬

‫الفارس إال أنـا‬


َ ‫ما قَطََّر‬ ‫سلمى وجاراهُت ا‬
َ ‫علمت‬
ْ ‫قد‬
:‫وقال‬

‫يفاع ُم َقطَّ ُع‬


ٍ ‫َت َقطََّر من أعلى‬ ‫ كـأنـمـا‬... ... ... ....
.‫أي كأمنا خر‬
.‫قاطٌر ال يزال يقطر بوله‬ ِ ‫وبعري‬
.‫ واإلعوجاج قبل اهليج مث يهيج فيصفر‬k‫اقطراراً أي أخذ يف االنثناء‬ ِ ‫وأقطار النبت اقطرياراً واقطََّر‬
ّ
.ٌ‫ وجارية ُم َقَّرطة‬،‫ مجاعة القرط يف شحمة األذن‬:ُ‫القَرطة‬ ِ :‫قرط‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع أق ِرط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫راج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫علة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫را ُط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والق‬

‫ان من‬kk‫ان معلقت‬kk‫تيس زمنت‬kk‫نز أو ال‬kk‫ وهو أن يكون للع‬،‫ يف أوالد املعزى‬:‫ ويقال‬،‫ شبه حبة يف املعزى‬:ُ‫وال ُق ْرطة‬

‫ر ُط‬kَ k‫ ِر َط يَق‬k َ‫ ق‬:‫ل‬kk‫ والفع‬،ً‫ا‬k ‫ون مئناث‬kk‫ه يك‬kk‫ ألن‬k‫تيس‬kk‫تحب يف ال‬kk‫ يس‬،‫ر ٌط‬kَّ k‫ ُم َق‬،‫ر ُط‬kَ k‫ذكر أق‬kk‫ وال‬،ُ‫اء‬kk‫ فهي قَرط‬،‫ا‬kk‫أذنيه‬

38
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َقَرط‬

.ً‫ه ليال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نزالً أي جئت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قت م‬


ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وف باملطرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نت‬:‫والطَّْر ُق‬

.‫ة‬kk k k k k k‫ري من املطرق‬kk k k k k k k k‫الفطيس خ‬kk k k k k k k k‫ربك ب‬kk k k k k k k k‫ل ض‬kk k k k k k k k‫ وهي دون الفطيس ويف مث‬.‫دادين‬kk k k k k k k k‫ة للح‬kk k k k k k k k‫واملِطَْرق‬

ٌ k k‫دة ِط‬kk k‫نعة على ح‬kk k ‫ل ص‬kk k ‫ فك‬،‫اعداً أو حنوه‬kk k ‫ة أو س‬kk k ‫ل بيض‬kk k ‫دار فيجع‬kk k ‫رض مث ي‬kk k ‫د يع‬kk k ‫ احلدي‬:‫اق‬
.‫راق‬k ُ ‫ر‬kِّ k k‫والط‬

ٌ ‫و ِط‬kk‫واء فه‬k‫ذوها س‬k‫ ح‬k‫ون‬k‫ل فيك‬k‫ف هبا النع‬kk‫فة ختص‬k‫ل خص‬kk‫ وك‬،‫راك‬k‫ه الش‬k‫زل عن‬k‫وجلد البغل إذا ع‬
‫ال‬k‫ ق‬،‫راق‬k

:‫الشماخ يصف احلمري حني صلبت حوافرها‬

‫النواشز‬
ُ ‫ن‬kُ ‫راع والقنا‬
ِ ‫َحوامي ال ُك‬ ‫كساها من الصيداء نعالً ِطراقها‬
.‫ر ٌق‬kَ k k k k k k k ْ‫رس ُمط‬kk k k k k k k ‫ه ت‬kk k k k k k k ‫زق ب‬kk k k k k k k ‫رتس فتل‬kk k k k k k k ‫دار ال‬kk k k k k k k ‫د على مق‬kk k k k k k k k k k k‫ور جل‬kk k k k k k k k k k k‫ أن يق‬:‫رتس‬kk k k k k k k k k k k‫راق ال‬k kِ .‫ى‬kk k k k k k k k k k k‫ أرض حجارهتا احلص‬:ُ‫ْيداء‬k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ُ k k k k k k k k k k ‫وط‬ َّ ‫ال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k ‫و طريق‬kk k k k k k k k k ‫ه ببعض فه‬kk k k k k k k k k ‫زق بعض‬kk k k k k k k k k ‫يء مل‬kk k k k k k k k k ‫وب أو ش‬kk k k k k k k k k k k k k ‫نفة من ث‬kk k k k k k k k k k k k k ‫دود من أرض أو ص‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ل أخ‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ؤنث‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ق م‬kُ k k k k k k k k k k k k k ‫والطَّري‬

.‫وق بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق بعض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون طَرائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماوات واألرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والس‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يئة أي على ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نة أو س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة حس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفالن على طريق‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k‫اً بعض العس‬k k k k k k k k k ‫ه أحيان‬kk k k k k k k k k‫دأوة أي يف لين‬kk k k k k k k k k‫ة فالن لعن‬kِ k k k k k k k k k k k k k‫ إن يف طريق‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k‫ لني وانقي‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ةُ من خل‬k k k k k k k k k k k k k ‫والطريق‬

ِ
،‫ه على بعض‬kk‫قت بعض‬
ُ ‫ار‬k
َ k‫ وط‬،‫ار ٌق‬k َ k‫ياء املُط‬kk‫ق األش‬kk‫ة من طرائ‬kk‫ة الطريق‬kk‫ةُ مبنزل‬k ‫والطُّْرق‬
َ k‫و ُمط‬kk‫د فه‬kk‫ وإذا نض‬،‫ك‬kk‫ري ذل‬kk‫اء أو غ‬kk‫ي أو بن‬kk‫ها على بعض ممن وش‬kk‫ بعض‬،‫ارق‬k

.‫ه على بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ر ٌق بعض‬kَ k k k k k k k k k k k k k kْ‫اح ُمط‬kk k k k k k k k k k k k k k‫دامى اجلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه مبنزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت طَرائُِق‬
ْ َ‫رق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رق أي أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الالزم أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والفع‬

.‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رابه لس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ض‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ُق الفح‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وط‬

39
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب يف إبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اه فحالً ليض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فحالً أي أعط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تَطَْر َق فالن فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

.‫ك‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ف طروقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كي‬:‫تزوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ زوجه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة طَروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري فع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نعت هلا من غ‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ فحله‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة طَروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ناق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫ه‬kk k k k k k ‫ول فهي طروقت‬kk k k k k k ‫ا من الش‬kk k k k k k ‫ل فيختاره‬kk k k k k k ‫رب هبا الفح‬kk k k k k k k k k ‫يت ي‬kk k k k k k k k k ‫ وال‬،‫راب‬kk k k k k k k k k ‫يت بلغت الض‬kk k k k k k k k k ‫وص ال‬kk k k k k k k k k ‫ة للقل‬kk k k k k k k k k ‫ايل من الكالم أن الطَّروق‬kk k k k k k k k k ‫والع‬

k.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من القالئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والطّارق‬

.‫بح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكب الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارق ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الط‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،"‫ارق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ماء والط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "والس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

ُ ‫وا ِإل‬
:‫ قال‬،‫ السكوت‬:‫طراق‬

‫لص َّمـمـا‬ ِ ِ
َ ‫مساغاً لنابيه الشُّجاع‬ ‫الشجاع ولو َيرى‬
ِ ‫إطراق‬
َ ‫فأطَْر َق‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k ‫بع هاهن‬kk k k k k k k k k ‫ت الض‬kk k k k k k k k k ‫ق ليس‬kk k k k k k k k k ‫ ِرقي أم طري‬k k k k k k k k k ‫ أَط‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ا وجاره‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ل عليه‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ل الرج‬kk k k k k k k k k k k k k ‫بع إذا دخ‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ الض‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k ‫وأم طري‬

،‫ه‬kk‫افوا ب‬k‫د أط‬k‫ فإذا رأوه من بعي‬،‫ يقال هذا إذا صادوه‬،‫فأطر َق‬ ِ ِ ِ
َ ‫ ألنه إذا رأى أحداً سقط على األرض‬،‫يق‬
ٌ ‫ والكروان الذكر امسه طَّر‬.‫ كثري اإلطراق‬:‫يق‬
ٌ ‫ورجل طِّر‬

.‫ذه‬kk k k‫اً فيأخ‬k k k ‫ه ثوب‬kk k k‫ أو يلقي علي‬،‫ا‬kk k k‫ربه بعص‬kk k k‫ه فيض‬kk k k‫اً من‬k k k ‫ون قريب‬kk k k k‫ىت يك‬kk k k k‫ ح‬،‫رى‬kk k k k‫ا ك‬kk k k k‫ا أرى هاهن‬kk k k k‫رى م‬kk k k k‫ك ال ت‬kk k k k‫رى فإن‬kk k k k‫ ِر ْق ك‬k k k k k‫ أط‬:‫هم‬kk k k k‫ول بعض‬kk k k k‫ويق‬

:‫ قال‬،ً‫يطر ُق طَْرقا‬ َّ
ُ ‫ طََر َق‬:‫ تقول‬،‫ خط باألصابع يف الكهانة‬:‫والطْر ُق‬

‫من حتزى عاطساً أو طََرقا‬


ْ ‫ذا‬kk k k k k k k k ‫ذا وك‬kk k k k k k k k ‫ة ك‬kk k k k k k k k ‫ذه اجلاري‬kk k k k k k k k ‫رب ه‬kk k k k k k k k ‫ تض‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k‫ر ٌق على ح‬kْ k k k k k k k k k k k kَ‫ود وحنوه ط‬kk k k k k k k k k k k k‫وت من الع‬kk k k k k k k k k k k k‫ل ص‬kk k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫والطَّْر ُق‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k‫طرق‬

:‫ قال‬،‫ الشحم‬:‫والطِّْر ُق‬

َ ِّ‫كغابط الكلب يبغي الط‬


‫رق يف الذنب‬ ٍ ‫إين وأيت ابن غ‬
‫ـالق لـيقـرينـي‬
ُ ِّ‫والط‬
.‫الفخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحش تتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد هبا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حبال‬:‫رق‬

ُ َّ‫والط‬
:‫ قال رؤبة‬،‫ من مناقع املاء يكون يف حبائر األرض‬:‫رق‬

‫للعد إذ أخلفه ماء الطَّرق‬

40
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

:‫ قال‬،‫رق‬ ُ َّ‫والط‬
ٌ َ‫ وماء ط‬.ً‫ وطرقته اإلبل تطرقه طرقا‬،‫ ماء بالت فيه الدواب فاصفر‬:‫رق‬

ُ‫عن املاء ال يطرق وهن طَوارقُه‬ ‫وقال الذي يرجوا العاللة وزعـوا‬
‫بأصفر تذريه سـجـاالً أيانـقـه‬ ‫فما زلن حىت عاد طَْرقاً وشبـنـه‬
ِ َ‫رق‬kَّk k k k k k k k k َ‫وط‬
.‫ت‬kk k k k k k ‫رقت مث ختلص‬kk k k k k k k‫ ط‬:‫ال‬kk k k k k k ‫اس فيق‬kk k k k k k ‫فه مث احتبس بعض االحتب‬kk k k k k k k k k‫د نص‬kk k k k k k k k k ‫رج من الول‬kk k k k k k k k k ‫اً إذا خ‬k k k k k k k k k k‫ تَطريق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k ‫ل حام‬kk k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ت املرأة‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا مي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يف عقبه‬:‫ري فحج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومن غ‬،‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ معوج‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل طَْرق‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ِرج‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ الضرب باحلصى‬:‫والطَّْرق‬

‫وال زاجرات الطري ما اهلل صانـع‬ ‫لعمرك ما تدري الطَّوا ِر ُق باحلصى‬


َ
.‫ مربقشة‬:ُ‫ دجاجة َرقْطاء‬:‫رقط‬

‫القاف والطاء والالم معهما‬

.ً‫ القصري جدا‬:‫طي‬ ُّ َ‫ ال َقل‬:‫ ط ل ق مستعمالت قلط‬،‫ ل ق ط‬،‫ق ل ط‬


.‫ أوالد اجلن والشياطني‬:‫والقلَّو ُط‬ ِ
.‫ أخذ من األرض‬:ً‫ لََق َط يل ُقط لقطا‬:‫لقط‬
ِ ‫ الرجل اللَّ ّقاطةُ وبياع اللُّقاطات‬:ُ‫واللُّ َقطة‬
.‫يلتقطُها‬
َّ ‫اس‬kk‫ه الن‬kkُ‫ل يلتَ ِقط‬kk‫ه املناج‬kk‫نبل ختطئ‬kk‫ س‬:‫ا ُط‬kk‫واللَّق‬
.‫اد‬kk‫اد واحلِص‬kk‫ل كاحلَص‬kk‫ك الفع‬kk‫م ذل‬kk‫ا ُط اس‬kk‫ واللِّق‬،‫ه‬kk‫ويتلقطُون‬

.‫ذه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من ش‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان معروف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّقاط‬

ُ k k k k k k‫واللَّ َق‬
.‫وده‬kk k k k k‫و أج‬kk k k k k‫ وه‬،‫ادن‬kk k k k k k k‫د يف املع‬kk k k k k k k‫ توج‬،‫ذر وأعظم‬kk k k k k k k‫ال الش‬kk k k k k k k‫ة أمث‬kk k k k k k k‫ع ذهب أو فض‬kk k k k k k k‫ قط‬:‫ط‬

:‫ قال‬،‫ أي هجموا عليه بغتة ال يريدونه‬،ً‫ ذهب لقطي والتقطوا منهالً وغديرا‬:‫تقول‬

41
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ومنهل وردته التِقاطا‬


.‫ة‬kk ‫ه للقيط‬kk ‫ إن‬:‫الوا‬kk ‫ردوا ق‬kk ‫إذا أف‬kk ‫ ف‬،‫ط‬kk ‫اقط الق‬kk ‫ه لس‬kk ‫ وإن‬،‫ة‬kk ‫قيطة لقيط‬kk k‫ط وإهنا لس‬kk k‫قيط لقي‬kk k‫ه لس‬kk k‫ إن‬:‫ول‬kk k‫ وتق‬k،‫ذلك‬kk k‫ واملرأة ك‬،‫رذل‬kk k‫ل املهني ال‬kk k‫ الرج‬:‫ة‬kk k‫واللَّقيط‬

.‫دعاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال إال يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال يق‬،‫ثى باهلاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واألن‬،‫ل األمحق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ُن للغس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا َمْل َقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ي‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

.‫ذلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اِت تعيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اط لِلُّقاط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري االلتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه كث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة إذا رأيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به حكاي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫واللُّقَّْيطَى‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة لفعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لُقَّْيطَى ُخلَّْيطَى حكاي‬:‫ة قلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َط الكالم للنميم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإذا التَق‬

ِ ‫ طُلِ َق‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طل‬


.‫والدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق عن‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رهبا الطَّْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ إذا ض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت املرأة فهي َمطلُوق‬

ِ ‫ واملرأة تطلق طالقاً فهي طالِق‬،‫ ختلية سبيلها‬:‫الق‬


:‫ قال األعشى‬،ً‫وطالقة غدا‬ ُ َّ‫والط‬
ٌ

‫قه‬ِ
ْ ‫أيا جاريت بيين فإنك طال‬
ْ ‫وطَل َقت وطُلِّ َق‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت تطليق‬

‫ت هي أي‬ ِ
ْ ‫ة وطَلَ َق‬kk‫ت الناق‬
ُ ‫ وأطلَ ْق‬،‫رح‬kk‫ل إذا راحت وال تنحى يف املس‬kk‫ ال تعق‬،‫اءت‬kk‫والطال ُق من اإلبل ناقة ترسل يف احلي ترعى من جناهبم أي حواليهم حيث ش‬

.‫لتها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حللت عقاهلا فأرس‬

ِ ‫الق‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري الطّالق للنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق أي كث‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومطلي‬ ٌ ْ‫ل ِمط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫اره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق عن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري يُطل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األس‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والطَّلي‬

:‫ قال‬،‫ تَطَلَّ َق‬:‫وإذا خلى الظيب عن قوائمه فمضى ال يلوي على شيء قيل‬

‫متر كمر الشادن املتطَ ِلق‬


ُ
‫ مث‬k‫ه‬k‫ت علي‬k‫ وإذا استعص‬،‫ا‬k‫ طلَّقه‬:‫ل‬kk‫ا قي‬kk‫ مث خلى عنه‬،‫ا‬kk‫ف عليه‬kk‫ه وعن‬k‫از عانت‬k‫ري إذا ح‬k‫ وكذلك الع‬،‫ طلَّقها‬:‫وإذا خلى الرجل عن الناقة على ما وصفت لك قيل‬
َ ََ

ْ ‫ طَلَّ َق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت للق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً مث مض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب املاء قرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإذا أبت أن تق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ طَلَّ َقْت‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ادت قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫انق‬
.‫ت‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذهاب يف احملن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رعة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫الق‬ ِ


ُ ‫واالنط‬

:‫ قال رؤبة‬k،‫ نقيض النحس والنحسة‬:ُ‫ وليلة طَْلقة‬،‫لق‬


ٌ َ‫ ويوم ط‬،ُ‫ وقج طَلُ َق طالقة‬،‫وفالن طلق الوجة وطَلي ُقه‬

‫ طَْلقا‬k‫أيوم حنس أو يكون‬

42
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫هل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دواء فأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق البطن وأطلَ َق‬kَ َ‫تَطْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

.‫تمر‬kk k k k k k k k k k k ‫ق أي مس‬kk k k k k k k k k k k ‫ق ذل‬kٌ k k k k k k k k k k k ‫انه طَْل‬kk k k k k k k k k k k ‫ ولس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k‫ة وذالق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذو طالق‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق اللس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان وطَْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق اللس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل طَلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

:‫ قال حسان يف ربيعة بن مكدم‬،‫ مسح بالعطاء‬:‫ورجل طَْل ُق اليدين‬

‫ على طَ ِلق اليدين وهوب‬k‫بنيت‬ ‫نفرت قلوصي من حجارة حرة‬


.‫تمر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رح وال تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا تنش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي م‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي هلذا الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق نفس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ا تَطَّل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫ياء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل يف أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وط ف جيري اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والطَّل‬

ِ ‫وتَطَلَّ َق‬
:‫ قال‬،‫ت اخليل إذا مضت طَلَقاً مل حتتبس إىل الغاية‬

‫تداركه أعراق سوء فبـلـدا‬ ‫جرى طَلَقاً حىت إذا قيل قد دنا‬
.‫وء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راق س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تنازع‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وي‬

:‫ قال‬،ً‫ حىت يقوم قياما‬،‫ احلبل القصري الشديد الفتل‬:‫والطَّلَ ُق‬

‫حمملج أدرج إدراج الطَّلَ ْق‬


ٌ
‫القاف والطاء والنون معهما‬

.‫ل لعبس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م جب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ قَطَ ٌن‬:‫تعمالت قطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق ن ط مس‬،‫ ن ق ط‬،‫ ن ط ق‬،‫ق ط ن‬

.‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع من الثبج والعج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوض‬:‫وال َقطَ ُن‬

ِ
:‫ قال لبيد‬،‫ ال ُقطُ ُن‬k:‫ واجلميع‬،‫ شجار اهلودج‬:‫والقطا ُن‬

‫ قُطُناً تصري خيامها‬k‫فتكنسوا‬


:‫طن جيوز تثقيل كما قال‬
ُ ‫وال ُق‬

ِ ‫قُطُنَّةٌ من‬
‫أجود ال ُقطْنُ ِّن‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رببر ومص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دع يف لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املخ‬:‫و ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقيط‬

.‫فى هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راق يستش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زر قَطُون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب‬

43
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اإلقام‬:‫و ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وال ُقط‬

:‫ قال‬،‫طني سواء‬ ِ َ‫ قُطَّن وق‬:‫ ويقال أيضاً حلمام مكة‬،‫قاطنوها وقُطّاهُن ا‬


ِ :‫وجماور مكة‬
ٌ َ‫ والواحد ق‬k‫ واجلميع‬،‫واط ُن‬ ٌ

‫فال ورب اآلمنات ال ُقطَّ ِن‬


.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة دون القب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هن‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق ِطن‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دت زمعات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم وعطب إذا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَطَّ َن الك‬

k.‫غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق بلي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ِمنطي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق نطق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطق ينط‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ نط‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نط‬

ِ ّ‫والكتاب الن‬
:‫ قال لبيد‬،‫ البني‬:‫اط ُق‬

ِ
k‫الناط ُق املربوز واملختوم‬ ‫أو مذهب جدد على ألواحه‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َمْن ِط ُق‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكالم كل ش‬

.‫اص‬kk k k k k k k k k k k k ‫ اسم خ‬k:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kََ‫ واملِْنط‬،‫طك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ددت به وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كل ش‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واملِْنط‬

ِ ‫انت املرأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به إزار فيه تكة ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫اق‬k


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تنتط‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنِّط‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نَطََّقه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا بلغ املاء النصف من الش‬

.‫ط‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ َط يَقن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ و َقن‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلي‬:‫و ُط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُقن‬:‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قن‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ َط َي ْقن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ط و َقن‬

.‫والن ْقطةُ مرة واحدة‬


َّ ‫ والنُقطة االسم‬،ً‫ط نقطا‬
ُ ‫ َن َق َط َيْن ُق‬:‫نقط‬

‫القاف والطاء والفاء معهما‬

:‫ ق ف ط مستعمالت قطف‬،‫ ط ف ق‬،‫ق ط ف‬

44
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال ُقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار امل ْقطُوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م الثم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ف‬k


.‫وف‬k ِ
k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫القط‬
َ ُ

.‫ائم‬kk k k k k k‫د والق‬kk k k k k k k‫ة يتناوهلا القاع‬kk k k k k k k k‫ا قريب‬kk k k k k k k k‫ أي مثاره‬،"‫ة‬kk k k k k k k k‫ا داني‬kk k k k k k k k‫ "قُطُوفُه‬:‫ل‬kk k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k‫ول اهلل ع‬kk k k k k k‫وق‬

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وغ‬k‫ك العنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قطف‬:‫ف‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫وال َقط‬

.‫ها‬kk k k k k k k ‫ف رؤوس‬k ِ ِ
ُ k k k k k k k k k k‫ىت اجلراد َت ْقط‬kk k k k k k k k k k ‫ه ح‬kk k k k k k k k k k َ‫د قَطفت‬kk k k k k k k k k k ‫يء فق‬kk k k k k k k k k k ‫ه عن ش‬kk k k k k k k k k k‫يء تقط ُف‬kk k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k ‫وك‬

ِ k k k k k k k k k k k k k kْ‫م وقت ال َقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اف اس‬k


.‫ف‬k ِ ،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ أىن قِطاف‬:‫رم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وأقْط‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقط‬ َ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ان قِطافه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أينعت وح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إين أرى رءوس‬:‫اج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ دث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َقطيف‬

.ٌ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k‫دة قَطََف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ يطبخ‬،‫ورق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راض ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات رخص ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وال َقط‬

ً‫ا‬k k‫ف قِطف‬k ِ


ُ k ‫ت َت ْقط‬ ُ k ‫والِِقط‬
ْ ‫ وقطََف‬،‫و‬kk ‫ارب خلط‬kk ‫ وهي البطيء املتق‬،‫ل‬kk ‫دواب واإلب‬kk ‫وف من ال‬kk ُ‫در ال َقط‬kk ‫اف مص‬k

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقُطُوف‬

ٍ َ‫ صار صاحب دابة ق‬:‫وأقْطَف الرجل‬


:‫ قال ذو الرمة‬،‫طوف‬ ُ َ

‫ف عجل‬ ِ ‫كأن رجليه رجالً م‬


ٍ ‫قط‬
ُ
.‫ا‬kk k k k k k‫ات وما مجعهم‬kk k k k k k k k‫ وهو مثل ظل وب‬،‫ل‬kk k k k k k k k‫ أي جعل يفع‬،‫ة‬kk k k k k k k k‫ق لغة رديئ‬kَ k k k k k k k k‫ وطََف‬،‫ق‬kَ k k k k k k k k‫ طَِف‬:‫ق‬kk k k k k k k‫طف‬

kِ َّ‫ واقفاط‬:‫فقط‬
،‫فاد‬kk‫اً على الس‬k‫دت مؤخرها إليه حرص‬kk‫اً إذا حرصت على الفحل فم‬k‫ت العنز للتيس اقفيطاط‬
45
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ط إليها‬
.‫ك‬kk k k k k k ‫اً على ذل‬k k k k k k k k k k‫ تعاون‬:‫ا‬kk k k k k k k k k ‫ فتقافط‬،‫ا‬kk k k k k k k k k ‫ؤخره إليه‬kk k k k k k k k k ‫ويقتفطُها إذا ضم م‬ kِ ‫تيس‬kk k k k k k k ‫وال‬
ُ k k k k k k k k k ‫يقتف‬

‫بع‬kk ‫ وقل هو اهلل أحد س‬،‫ات‬kk k‫بع آي‬kk k‫رأ س‬kk k‫ تق‬.‫ ملحة حبري قفطي‬،‫ة‬kk k‫جة قرني‬kk k‫ ش‬:‫عت‬kk k‫رب إذا لس‬kk k‫ورقية للعق‬

.‫رات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬

.‫ يف عزائم أخذت على اهلوام‬:‫ وقال‬،‫ فلم ينه عنها‬k‫وسئل النيب عليه السالم عن هذه الرقية بعينها‬

‫القاف والطاء والباء معهما‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نب‬:‫طب‬
ُ ‫ ال ُق‬:‫تعمالت قطب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق ب ط مس‬،‫ ط ب ق‬،‫ق ط ب‬

ِ
ُ َّ‫ب يُقط‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k ‫ب تقطيب‬ َ َّ‫اً وقَط‬k k k k k k k k k k k k k ‫ب قَطْب‬
ُ ‫ب يقط‬
َ َ‫ وقَط‬،‫وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د العب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نني عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بني العي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زوي م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:‫طب‬
ُ ‫وب وال َق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وال ُقط‬

ِ ‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اءت الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل جي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬k‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م حيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقاطب‬
.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫قاطب‬ ِ

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ال يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املزاج ملا يش‬:‫اب‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقط‬

.ً‫يئا‬kk k k k k k ‫اجل ش‬kk k k k k k ‫ا وهي تع‬kk k k k k k ‫دخلت عليه‬kk k k k k k ‫ ف‬:‫ال‬kk k k k k k ‫ ق‬،‫يحة‬kk k k k k k ‫ فص‬،‫ائف‬kk k k k k k k k k‫رتاها من الط‬kk k k k k k k k k‫د اش‬kk k k k k k k k k‫ة ق‬kk k k k k k k k k‫ون جباري‬kk k k k k k k k k‫دم فريغ‬kk k k k k k k k k‫ ق‬:‫روة‬kk k k k k k k k k‫و ف‬kk k k k k k k k k‫ال أب‬kk k k k k k k k k‫ق‬

.ٌ‫لة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه ِغس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫الت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا? فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫فقلت‬

ِ ‫ آخذ الزبيب اجليد فألقي لزجه وأجلنه وأعثنه بالوخيف‬:‫ وما أخالطها? فقالت‬:‫فقلت‬
:‫ وقال‬،‫ التدخن‬:‫ والتعثن‬.‫وأقطبُه‬

ً‫يشرب الطرم والصريف قِطابا‬


ِ ِ ِ
:‫ قال الكميت‬،‫ب هو املازج‬ ُ ِّ‫والط‬
ُ ‫ والقاط‬،ً‫ وقطاباً أي مزاجا‬،‫ اللنب احلازر احلامض‬:‫ والصريف‬،‫ العسل‬:‫رم‬

‫ما صرف الشاربون اخلمر أو قَطَبُوا‬ ‫وال أعد كـأنـي كـنـت شـاربـه‬
.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي َمَز ُج‬

.‫رحى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫به بقطب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬،‫عه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ربح موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غري أبيض ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬،‫دين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكب بني اجلدي والفرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫طب‬
ُ ‫وال ُق‬

46
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وكب‬kk k k k k‫ذا الك‬kk k k k k‫واكب على ه‬kk k k k k‫دور الك‬kk k k k k‫ وت‬.‫ق األعلى‬kk k k k k‫ا الطب‬kk k k k k k k‫دور عليه‬kk k k k k k k‫يني ي‬kk k k k k k k‫فل من الرح‬kk k k k k k k‫ق األس‬kk k k k k k k‫يت يف الطب‬kk k k k k k k‫دة ال‬kk k k k k k k‫ احلدي‬:‫رحى‬kk k k k k k k‫طب ال‬
ُ ُ‫وق‬

.‫راض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه األغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غري مرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُقطب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أي أبان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يف عنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وطَبِّ َق بالس‬،‫ارين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بني الفق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عظيم رقي‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ الطَّب‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طب‬

.‫بهها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أطبقت احلق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫اء الزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل غط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والطَب‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إِطب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومثل‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابق بني حجريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يني أي ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق الرح‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ أطب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬
.‫اق احلنكني‬k

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ق واح‬kٌ k k k k k k k k k k k k k َ‫ طَب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ذكر فيق‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ وي‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة طبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫وق بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق بعض‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫موات طب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والس‬

.‫االت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ح‬،‫دنيا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان فالن على طبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫ احلال‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫والطََّب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم القيام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫االً عن ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق" أي ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً عن طب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتكنب طَبَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ل‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل مجاع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً مث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دلون طبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والطَّب‬

‫تحال ألن‬kk‫رب اس‬k‫ن من الق‬k‫ل الش‬kk‫ ومن جع‬.‫ك‬kk‫ل ذل‬k‫روهم فقي‬k‫اً قه‬k‫ادفوا قوم‬k‫وهلم فص‬k‫روا على من ح‬k‫د القيس أب‬k‫ة من عب‬kk‫ن قبيل‬k‫ وش‬،"ُ‫ه‬k‫ن طَبَق‬k‫ق ش‬k‫ "واف‬:‫ل‬kk‫ويف املث‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن ال طب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الش‬

.‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارت كلمتهم واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وا وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر أي اجتمع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم على ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وأطب‬

ِ ‫اب َق‬kk k k k k k k k k k ‫وط‬


."‫اء‬kk k k k k k k‫وق بالنس‬kk k k k k k k ‫به الن‬kk k k k k k k ‫ "ش‬،‫تقرت‬kk k k k k k k ‫ابقت واس‬kk k k k k k k‫ فتلكم ط‬،‫الت‬kk k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k ‫ور كم‬kk k k k k k k k k k ‫ل األم‬kk k k k k k k k k k ‫ه على ك‬kk k k k k k k k k k ‫ا إذا واتت‬kk k k k k k k k k k‫ت املرأة زوجه‬ َ

:‫ قال عدي‬،‫طاب َقةُ يف املشي كمشي املقيد‬


َ ُ‫وامل‬

‫قت يف احلجلني مشي املقيد‬


kُ َ‫وطاب‬
‫ شبه اللؤلؤ إذا‬:‫ واملطَبَّ ُق‬،‫ جعلتهما على حدو واحد وألزقتهما فيسمى هذا املطابَ َق‬:‫ت بني الشيئني‬ ُ ‫وطاب ْق‬
َ
ُ ُ
.‫قشر اللؤلؤ أخذ قشره فألزق بالغراء وحنوه بعضه على بعض فيصري لؤلؤاً أو شبهه‬
.‫وانطَبَ َق فعل الزم‬
ِ ‫ لو تَطََّب َق‬:‫وتقول‬
.‫ت السماء على األرض ما فعلت‬
.‫كطباق األرض" أي تغشى األرض كلها‬ ِ ‫ كل رمحة منه‬،‫ "هلل مائة رمحة‬:‫ويف احلديث‬

47
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ وهو ثياب بيض من‬،‫باطي‬ ِ ِ ِ


ّ َ‫ وجيمع على ق‬،ٌ‫طي وقْبطيّة‬ ُّ ‫ والنسبة إليهم قْب‬k،‫ القْبط أهل مصر وبنكها‬:‫قبط‬
.‫ وثوب ُقْب ِط ٌّي‬،‫ إنسان قبطي‬:‫ قالوا‬،‫كتان يتخذ مبصر فلما ألزمت هذا االسم غريوا اللفظ ليعرف‬
.‫ وإذا أنثوا قالوا ُقَّبْيطَى‬،‫ط وناطف‬ ٌ ‫ ُقَّبْي‬:‫ وإذا ذكروا قالوا‬،‫ الناطف‬:‫وال ُقَّبْيطَى‬

‫القاف والطاء والميم معهما‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫دة اغتالم‬kk k k k k k k k k k k‫و ش‬kk k k k k k k k k k k‫ وه‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ وقَ ِط َم يَقطَ ُم قَطَم‬،‫ه قُطْ ٌم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫ حنل قَ ِط ٌم‬:‫تعمالت قطم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ م ط ق مس‬،‫ ق م ط‬،‫ م ق ط‬،‫?ق ط م‬

:‫ قال‬،‫ الصؤول الفحل‬k:‫يم‬ ِ ‫والقطَ ُّم‬


ُّ َ‫والقط‬ ِ

ِ ‫أم كيف جد مضر‬


‫القطْيَ ُّم‬
.‫اهني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من أمساء الش‬:‫امي‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُقط‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ خِم ْلب‬:‫ازي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم ْقطَ ُم الب‬


ِ

.‫رأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ام‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَط‬

ٌ ‫ ومجعه ُم ُق‬،‫ حبل صغري قصري يكاد يقوم من شدة إغارته‬:‫ املِقا ُط‬:‫مقط‬
:‫ قال رؤبة‬،‫ط‬

‫من البياض شد باملقـاط‬ ‫على لياح اللون كالفسطاط‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫ط‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْق‬
َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل يف طري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رون املراح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذين يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أج‬:‫ا ُط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ّق‬
َ

.‫وىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وىل امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ط‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملاق‬
َ

:‫ قال الشماخ يصف الناقة‬،‫ ضربك الكرة على األرض مث تأخذها بيدك‬:‫ط‬
ُ ‫وامل ْق‬
َ

‫أوب املراح وقد نادوا برتحال‬ ‫كأن أوب يديها حني أدركـهـا‬
ِ ‫يف طرف حنانة النريين ِمع‬
‫وال‬ ٍ ‫ط الكرين على مكنوسة‬
‫زلق‬ ُ ‫َمق‬
ْ

48
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ ويلف عليه‬،‫ده‬kk ‫اؤه إىل جس‬kk ‫مت أعض‬kk ‫ريه إذا ض‬kk ‫ شد كشد الصيب يف املهد وغ‬:‫ط‬
.‫ا ُط‬kk ‫القم‬ ُ k k‫ ال َقم‬:‫ط‬kk ‫قم‬

ِ ‫ا ُط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقم‬
.‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلرقة العريضة تلف على الصيب إذا قم‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقماط‬ ِ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رجلني مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دين وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط إال شد الي‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقم‬k‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال يك‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقَ َمطَها َي ْق ِمطُها قَ ْمط‬،‫ا ُط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فاد الطري كله قِم‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وس‬

.‫وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللص‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اط يف لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق َم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقعت على قِم‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬


.‫وده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اط فالن أي بن‬k

.‫ إلصاق اللسان بالغار األعلى فيسمع صوته الستطابة أكل شيء‬:‫التمطلق‬


ُ :‫مطلق‬

‫القاف والدال والطاء معهما‬

:‫ قال أمية بن أيب الصلت‬،ً‫ودقِ َط يَ ْدقَط َدقَطا‬ ُ ِ‫ الدَّق‬:‫د ق ط يستعمل فقط دقط‬
َ ،‫ الغضبان‬:‫ط‬

‫قرأت يف صدرثه ما عاش َدقْطانا‬ ً‫من كان مكتئباً من سيء َدقِـطـا‬

49
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والدال والتاء معهما‬

.‫ود‬kk k k k k k k k kُ‫اد و ُقت‬kk k k k k k k k k k k k k‫ من أدوات الرحل وجيمع على أقت‬:ُ‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k kَ‫ ال َقت‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k‫تعمل فقط قت‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق ت د يس‬

.‫ادة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة قَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬،‫وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر له ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقت‬

."‫ "دون هذا خرط الَقتاد‬:‫ويف املثل‬

‫القاف والدال والثاء معهما‬

.‫ هو خيار باذرنق‬:‫ ال َقثَ ُد‬:‫ق ث د يستعمل فقط قثد‬

‫القاف والدال والراء معهما‬

.ً‫ديرا‬kk k k k k k k k k k k‫دره اهلل تق‬kk k k k k k k k k k kَ‫ ق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k‫اء املوف‬kk k k k k k k k k k k‫ القض‬:‫د ُر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق‬:‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ر ق د مس‬،‫ د ق ر‬،‫ ر د ق‬،‫ ق ر د‬،‫ق د ر‬

.‫د ِره‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اء على ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا واف‬

.‫د ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذبون بال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫وال َق َدري‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دار م‬k ِ ِ


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د املق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غ العب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در إذا بل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫دار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دار وأج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادير أي لك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ياء مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألش‬

ِ ‫نزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملط‬


.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومها لغت‬،‫ل وجمزوم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در مثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ّد ٍر وق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫دار أي ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مبق‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غ الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مبل‬:‫ ْد ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫فته‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق ص‬kk k k k k k k k k k k k k ‫فوه ح‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا وص‬kk k k k k k k k k k k k k‫ أي م‬،"‫دره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دروا اهلل ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "وم‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

50
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْدر ًة أي مل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫يء ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در على الش‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬
.‫اد ٌر‬k َ

.ً‫ ْدرا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جعلت‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الش‬


ُ ‫د ْر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واقت‬

.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ٍر الط‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ل ُمقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورج‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الوس‬:‫در‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واملقت‬


ُ

.‫ادر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ٍر" أي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ك ُمقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ملي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "عن‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ ْد ٍر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ُره أي جيعل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دراً يَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رزق ق‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َر اهلل ال‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ويثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ٌر خيف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وق‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْد ٌر وحنوه أي وس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫رج ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

kِ ‫غري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتص‬
.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويؤنث‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ديْر بال ه‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ ْد ِر ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الق‬

.‫بيخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫إن مل يكن بتواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بتواب‬k‫ا طبخ من اللحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫دير‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫وخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دور أي مطب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رق مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زر اجلزور وطبخه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يلي ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اخ ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الطب‬:‫دار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء أي هيأت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الش‬


ُ ‫د ْر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وق‬

.‫َّواقري‬
َ ‫د‬k‫ع ال‬k‫ وجتم‬،‫نزول هبا‬k‫ وهي أيضاً منازل اجلن يكره ال‬،‫ ال نبات فيها‬k‫ وهي بيضاء صلبة‬،‫ ويف الغيطان احنسرت عنها الشجر‬،‫ بقعة بني اجلبال‬:ُ‫ الدَّوقَرة‬:‫دقر‬

.‫دَّقاري ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا جئت إال بال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نع ذي األباطي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذب املستش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ قال الكميت‬k،‫ الداهية‬:ُ‫والدَّقرارة‬

‫قارير أحكيها وأفتعل‬


َ ‫على َد‬ ‫ من األسرار هينمة‬k‫لن أبيت‬
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ردة وأق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫رود وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ على ُق‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬،‫ثى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ردةُ األن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬
.‫راد‬k ِ :‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الق‬
ِ :‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬
ََ ُ ُ

.‫ ِر ْدا ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راد والق‬k ٍ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ردة مث األق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وثالث‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مع‬:‫راد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫راد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kُ ‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داً أي ألقيت عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري تقري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت البع‬
ُ ‫ر ْد‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وخن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أي ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َد الرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ ْق‬

51
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ق‬EEEEEEEEEEEEEEEEE‫الفة العن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة على س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهم جمثم اهلام‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رد أي العن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لغ‬:‫ر ُد‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

:‫قال‬

‫فطبق ما بني الذؤابة وال َق ْـر ِد‬ ً‫فجلله عضب الضريبة صارما‬

‫ذي‬kk‫رد ال‬kk‫عر الق‬kk‫ ِرد والش‬k‫الوبر ال َق‬kk‫به ب‬kk‫وهم ش‬kk‫اد يف ال‬kk‫به انعق‬kk‫راه يف وجهه ش‬kk‫ذي ت‬kk‫حاب ال‬kk‫ ِر ُد من الس‬k‫وال َق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دت أطراف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انعق‬

.‫غته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دت ممض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رد أي فس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رد أي قد ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وعلك ق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ما ارتفع من ثبج‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ردودةُ الظه‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُق‬

.‫ر َد ٌد‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه أرض َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قرنة إىل جنب وه‬:‫ر َد ُد من األرض‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

‫دنيا‬kk‫ مهدة ما بني ال‬:ً‫ا‬k‫دة أيض‬kk‫ والرق‬،‫ل‬kk‫وم باللي‬kk‫ الن‬:‫ود‬k


ُ k‫والرق‬
ُّ ‫اد‬k ُّ :‫د‬kk‫ر َد ِد رق‬kْ k‫اء ليست ب َق‬kk‫رة ملس‬kk‫ بقرق‬:‫ال‬kk‫وق‬
ُ k‫الرق‬

‫رمحن‬k‫ذا ما وعد ال‬k‫ "ه‬:‫ة‬k‫ردت املالئك‬k‫ ف‬،‫وا‬k‫ إذا بعث‬."‫ذا‬k‫دنا ه‬k‫ "من بعثنا من مرق‬:‫ركون‬k‫ول املش‬k‫رة ويق‬k‫واآلخ‬

."‫لون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دق املرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وص‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيمع رواقي‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يع داخله بالق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حب كهيئة األردبة يس‬:‫ود‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والراق‬
ّ

ِ ‫درق وأدراق‬
.‫ودراق‬ ٍ ‫ وجيمع على‬،‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رس من جل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الدَّرق‬:‫درق‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مكي‬:‫دَّورق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

52
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ وجيمع د‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومن اإلب‬،‫اهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس وأطف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غار الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫دَّرد ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬
.‫راد َق‬ َ َْ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k ‫فت عن رم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت كش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫إذا حف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫غري متلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دك ص‬:‫دَّرداق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫ريج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريق لغة يف الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ردج كالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دق لغة يف ال‬


ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ردق‬

.‫والر َد ُج عقي السخلة والصيب‬


َّ

‫القاف والدال والالم معهما‬

.‫ل‬EEE‫ري أن يس‬kk k k k‫ريعاً من غ‬kk k k k‫اً س‬k k k k ‫ َدلق‬،‫ه‬kk k k k‫رج من خمرج‬kk k k k‫يء خ‬kk k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k‫ وك‬k،‫ده‬kk k k k k k‫يف من غم‬kk k k k k k‫ق الس‬kَ k k k k k kَ‫ َدل‬:‫ق‬kk k k k k k‫تعمالت دل‬kk k k k k k‫ ق ل د مس‬،‫ د ق ل‬،‫د ل ق‬

:‫قال‬

‫كالسيف من جفن السالح ال ّدالِ ِق‬ ‫ خـراج مـن الـمـآزق‬k‫أبيض‬


:‫ قال‬،‫وبيناهم آمنون إذ َدلَ َق عليهم السيل‬

‫وغرداً يسنت سيالً ُدلقا‬


.‫ى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫حابه فمض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من بني أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دلَ َق الرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وان‬

.‫ت‬
ْ ‫دلََق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ة فان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت املخ‬
ُ ‫وادلَ ْق‬
ْ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا مل يكن ألوان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وم‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دقَ ُل من أردأ التم‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دق‬

.‫راع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فينة ميد عليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د يف وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بة طويل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خش‬:‫دقَ ُل‬kًّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

k.‫خمة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة َد ْوقَل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وكم‬،‫ذكر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من أمساء رأس ال‬:‫د َّْوقَ ُل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لنفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫اً تُ َد ْوقِل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء اختصاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل وأخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األك‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والدَّوقَل‬

.‫اً على قلب من احللي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك قلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إدرات‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َقل‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قل‬

53
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ ْدهَت ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫د َقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا على ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مث لويته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت حدي‬
َ ‫و َد َق ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول‬

.ً‫دا‬k‫داً واح‬k‫ان قل‬k‫ أو ك‬،‫رة‬k‫ان ب‬k‫ورة إذا ك‬k‫ك ببعض األس‬k‫ل ذل‬k‫ يفع‬.‫ك‬k‫ىت يستمس‬k‫ يثىن طرفها على الطرف اآلخر ويلوى لياً شديداً ح‬،‫والربة اليت فيها الزمام إقليد‬

.‫ويني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بني مل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذو قل‬:‫ود‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وار َمقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

:‫ قال تبع حيث حج‬،‫ ميانية‬،‫ املفتاح‬:‫واالقليد‬


ُ

‫وجعلنا لبابـه إقـلـيدا‬ ً‫وأقَ ْمنا به من الدهر سبتا‬


.ً‫تا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وي‬

.‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َمقالي‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلزان‬:‫قالد‬ِ


ُ ‫وامل‬

:‫ قال‬،‫وأ ْقلَ َد البحر على خلق كثري أي ضم عليهم‬

‫وما ضم من شيء وما هو ُمقلِ ُد‬ ً‫ والبحر زاخـرا‬k‫تسبحه احليتان‬


.‫ والبدنة والكلب وحنوه‬k‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هي قِالدةُ اإلنس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

‫رام‬kk‫دها وجب عليه اإلح‬kk‫ وإذا قل‬،‫دي‬kk‫زادة ونعل خلق فيعلم أهنا ه‬kk‫روة م‬kk‫وتقليد البدنة أن يعلق يف عنقها ع‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عند بعض العلم‬

k.‫ وقلدنيه فالن أي ألزمنيه وجعله يف عنقي‬،‫ ألزمته نفسي‬:‫وتقلدت السيف واألمر وحنوه‬

‫القاف والدال والنون معهما‬

ِ ِ ِ
َ ‫ق ودن‬kُ k‫ق َدواني‬kٍ َ‫ ومجع دان‬،‫ق‬kٌ ‫ق دوان‬kٍ k ‫ ومجع دان‬،‫ان‬kk‫ لغت‬،‫ق‬kٍ kَ‫ق ودان‬kٍ ‫دَّوانيق مجع دان‬kk‫ ال‬:‫ق‬kk‫تعمالت دن‬kk‫ ن ق د مس‬،‫ ق ن د‬،‫د ن ق‬
‫ه‬k‫دنيقاً إذا رأيت في‬k‫ه ت‬kk‫َّق فالن وجه‬

.‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رض أو نص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مر اهلزال من م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

54
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وم َقنَّ ٌد‬


ُ ‫ود‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k‫ويق َم ْقن‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذ وس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذ الفاني‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومن‬،‫كر إذا مجد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عص‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقْن‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قن‬

:‫ قال‬،‫ اخلمر‬:‫ديد‬ ِ ،‫ الورس اجليد‬k:‫ديد‬ ِ


ُ ‫والقْن‬ ُ ‫والقْن‬

ُ ‫كأهنا يف سباع الدن قِـْن‬


‫ـديد‬ ‫صهباء صافية يف طيبها أرج‬
ِ
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ومص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لغ‬k،‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حيفة للحس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫د ُأو‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقْن‬

ِ
.‫ذاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق والغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء اخلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫د ُاو‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقْن‬

.‫ذها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اناً وأخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا إنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دراهم وإعطاؤكه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يز ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ متي‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ‫الن‬
َّ :‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نق‬

:‫ قال خلف‬،‫ نقد أرنبته بإصبعه إذا ضرهبا‬:‫ ويقال‬،ً‫ ضرب جوزة باإلصبع لعبا‬:‫َّقد‬
ُ ‫قاد والن‬ِ
ُ ‫واالنت‬

ُ‫يكاد يفطرها َن ْق ُده‬ ‫وأرنبة لك حممرة‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قها عن دمه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي يش‬

.‫ه‬kk k k k k k‫بعك كنقد اجلوز فقد نقدت‬kk k k k k k k k k‫ربته بإص‬kk k k k k k k k k‫يء ض‬kk k k k k k k k k‫ وكل ش‬،‫ خزيفة تنقد عليها اجلوزة‬k:ُ‫دة‬kَ k k k k k k k k‫واملِْن َق‬

.‫اره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره مبنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر ينقد الفخ أي ينق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والط‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يء وهو مداومته النظر واختالسه حىت ال يقطن ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ينقد بعينه إىل الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلنس‬

.ً‫ودا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء نق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره ينقد إىل ذلك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما زال بص‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

ِ
.‫ذكر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حلفاة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬k:‫دا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫واال ْن‬

.‫ِّقاد‬
ُ ‫ ومجعه الن‬،‫ ضرب من الغنم صغار‬:‫والن َق ُد‬
َّ

55
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والدال والفاء معهما‬

:‫ ف ق د مستعمالت قدف‬،‫ د ف ق‬،‫ ق ف د‬،‫ق د ف‬


‫ة‬kk‫دى العماني‬kk‫ جلن‬k‫الت بنت‬kk‫ وق‬.‫ان‬kk‫ة عم‬kk‫ بلغ‬،‫ك‬kk‫به بكف‬kk‫يء تص‬kk‫ أو من ش‬.‫رف املاء من احلوض‬kk‫ غ‬:‫ف‬
ُ ‫ ْد‬k‫ال َق‬

:‫وم‬kk‫ادي الق‬kk‫احل وهي تن‬kk‫به على الس‬kk‫حني ألبست السلحفاة حليها فغاصت وأقبلت تغرتف من البحر وتص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ري حفن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي غ‬،‫داف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يف البح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مل يب‬،‫زاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ن‬

.‫دافق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ واملاء ال‬،‫ب مبرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً إذا انص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ودفق‬


َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق املاء ُدفوق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َدف‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دف‬

.‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k ‫ق م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ودف‬


َ ‫ مبرة‬k‫ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انص‬:‫وز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دفَ َق الك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وان‬،‫ ْدفُ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ةُ ت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنُّطْف‬

."‫ري‬kk k k k k k k k k k k k‫ق خ‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ "داف‬:‫وز وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫باب الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د انص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رية عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال يف الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ب مبرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در للص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ببته مبرة فكدرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وأد َف ْقت‬
ْ

:‫ قال‬،‫ ُد ْف َق ْة أي بدفعة واحدة‬k‫وجاء القوم‬

‫ُرفْقة ًمن بعد ُر ْف َق ْه‬ ‫نزل الفأر ببـيتـي‬


‫نزلوا بالدار ُدفقـه‬ ‫خلفاً بعد قـطـار‬
:‫ قال‬،‫ املرفق عن اجلنبني‬k‫ وهو شدة بينونة‬،‫فاق‬
ٌ ‫ود‬ُ ‫ ومجل أَدفَ ُق‬،ُ‫ ناقة َدفْقاء‬:‫ ويقال‬،‫ت يف سريها مسرعة‬
ْ ‫اند َف َق‬
َ :‫فاق‬
ٌ ‫وناقة ُد‬

‫ويف املرافق من حيزومها َدفَقا‬ ‫ ترى يف وردها رفقـا‬k‫بعنرتيس‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يف زوره‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وي‬

:‫ قال سليمان‬،‫واندفَ َق الدمع‬


َ

56
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فاندفَقا‬
َ ‫ني‬ ِ ‫ترقرق ماء الع‬
َ ‫حىت‬ ٍ ‫فؤادك من‬
‫طيف أمل بـه‬ َ ‫صبا‬
.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه َق ْف‬kk k k k k k k k k k k k kُ‫ َق َف ْدت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل القف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ف من قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأس ببس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقف‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قف‬

.‫اوب أو أدمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من مش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غالف املكحل‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق َفدان‬

.‫ والظليم‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتخاء من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من يف عنق‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫واألَ ْق‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دا ُن الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فِ ْق‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫ ال َف‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دها أو محيمه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ات ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ٌ‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫رأة فاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ام‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ل محيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ده اهلل ك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وأ ْف‬

.‫ده‬kِ k k k k k k k k k k k k k k‫رتث ل َف ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ري مك‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ود أي غ‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ود وال حمم‬k
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري مف ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وغ‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د وال محي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري فَ ِقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تطلب م‬:‫ُّد‬


ُ ‫والت َفق‬
َّ

.‫وش‬kk k k k k k k k k‫به الك‬kk k k k k k k k k‫و زبيب ش‬kk k k k k k k k k‫ وه‬،‫د‬kk k k k k k k k k‫ه ال َف َق‬kk k k k k k k k k‫ذ مث يلقى في‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل ينب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ال إن العس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k‫راب من زبيب وعس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k‫وال َف َق‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ بغري اهلاء‬،‫ امرأة فاق ٌد‬:‫ويقال‬

‫ناحت وجاوهبا نكد مثاكيل‬ ‫كأهنا فاقِ ٌد مشطاء معـولة‬

‫القاف والدال والباء معهما‬

،ً‫ا‬k ‫هُ َدبْق‬kk‫ودبَقت‬


َ ،‫ائر‬kk‫اح الط‬kk‫زج جبن‬kk‫ يل‬،‫الغراء‬kk‫جر من جوفه ك‬kk‫ محل ش‬:‫ِّبق‬
ُ ‫د‬kk‫ ال‬:‫ق‬kk‫تعمل فقط دب‬kk‫د ب ق يس‬

.ً‫ودبَّ ْقتُه تَدبيقا‬


َ

57
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والدال والميم معهما‬

.‫ه‬kk k k k k k k‫ا فوق‬kk k k k k k k‫غ فم‬kk k k k k k k ‫دن الرس‬kk k k k k k k‫ان من ل‬kk k k k k k k‫ اإلنس‬k‫ه‬k k k k k k k ‫أ علي‬kk k k k k k k k k k‫ا يط‬kk k k k k k k k k k‫ م‬:‫د ُم‬kَ k k k k k k k k k k‫ ال َق‬:‫دم‬kk k k k k k k k k k‫تعمالت ق‬kk k k k k k k k k k‫ د م ق مس‬،‫ د ق م‬،‫ م ق د‬،‫ ق م د‬،‫ق د م‬

.‫ر‬kk k k ‫د ُم ش‬kَ k k k َ‫افرين ق‬kk k k ‫ وللك‬،‫ري‬kk k k ‫د اهلل خ‬kk k k ‫بق هلم عن‬kk k k ‫ أي س‬،"‫د رهبم‬kk k k k ‫دق عن‬kk k k k ‫د ُم ص‬kَ k k k k َ‫ "هلم ق‬:‫اىل‬kk k k k ‫ه تع‬kk k k k ‫ وقول‬،‫ر‬kk k k k ‫ابقة يف األم‬kk k k k ‫ الس‬:ً‫ا‬k k k k k‫د ُم أيض‬kَ k k k k‫ة وال َق‬kk k k k‫وال ُق ْد َم‬

‫د ٌم‬kَ kَ‫ فهم قَ َد ُم اهلل للنار واملسلمون ق‬،‫َّمهم من شرار خلقه فيها‬
َ ‫ حىت جيعل اهلل الذين قَد‬:‫ قال احلسن‬،"‫ "إن جهنم ال تسكن حىت يضع اهلل قَ َدمه فيها‬:‫ويف احلديث‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫للجن‬

ِ
.‫د ُم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َم يَق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ق‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دمي من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ُم مص‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من هاهن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم القيام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ُم قوم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫ َي‬،‫امهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َم فالن قوم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وق‬

.‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دماً أي ال ينث‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ميض‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ي أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املض‬:‫د ُم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kُ ‫وال‬

.‫د ُم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َم َي ْق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وق‬،‫فر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وع من الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الرج‬:‫دم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫و خالف وراء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ ّد ٍام‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫غري ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ تص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقُ َديْ ِدم‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دام ووراء ذاك قريب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ذاك أي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ ذاك ووريث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه قُ َديْ ِدم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورأيت‬

:‫ قال‬،‫ امللك‬:‫وال ُق ّد ُام‬

‫جيش هلام من بين ال ُق ّد ِام‬


k.‫ؤنث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ت‬،‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت ينحت هبا اخلش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلدي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خمفق‬،‫دوم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ودب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر مبنزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د األخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ُم ض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.ً‫دما‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ي يف احلرب ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وميض‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّم الن‬


ُ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ياء يتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مقتحم لألش‬:‫د ٌم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ل ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫دغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يلي الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ واملؤخر‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يلي األن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫د ُم العني‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم ْق‬
ُ ،‫ؤخر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّم نقيض م‬
ٌ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومق‬
ُ

.‫ديد‬kk k k k k k k k k k k ‫ياء بالتش‬kk k k k k k k k k k k ‫ائر األش‬kk k k k k k k k k k k ‫ وس‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k ‫دم العني ومؤخره‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k‫التخفيف إال ُم ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤخر" ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫َّم وم‬
ٌ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫"مق‬
ُ ‫أت يف كالمهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومل ي‬

58
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امل َق ِّدم‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إهنا اللئيم‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للجاري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الناص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل َق ِّدم‬
ُ ُ

:‫ وقال يف رجل طعنه يف جبهته‬،‫ِّم‬ ِ


ٌ ‫ومقد‬
ُ ‫ الواحد ُمقدم‬،‫ ضربته فركب َمقادميَه أي وقع على وجهه‬:‫ يقال‬،‫ ما استقبلك من اجلبهة واجلبني‬:ُ‫واملَُقدِّمة‬

‫يوتده يف ُم ْق ِدِم الرأس واتـد‬ ‫تركت ابن أوس والسنان كأمنا‬


.‫َّم‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ت ْق َد َم أي َت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

ِ
k.‫طة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام الواس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الرح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقادم‬

ِ ‫ ومها‬،‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة للناق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ويل الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادم من األطب‬k
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قادم‬
.‫ران‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان وآخ‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

ِ َ‫ وكلها ق‬،‫ الريشة اليت تلي منكب اجلناح‬:ُ‫والقادمة‬


:‫ قال‬،‫واد ُم وقدامى‬

ِ ‫وما جعل ال َق‬


‫واد َم كاخلوايف‬
  :‫دقم‬
:‫ قال‬،‫ الريح واخليل وحنو ذلك‬.‫ت عليهم‬
ْ ‫ وانْ َدقَ َم‬،‫ َدقَ ْمتهُ عليهم‬:‫ وتقول‬،‫ دفعك شيئاً مفاجأة‬:‫َّقم‬
ُ ‫الد‬

‫مراً جنوباً ومشاالً َتْن َدقِم‬


.‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وي الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الق‬k:‫د‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kُ ‫ ال ُق‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قم‬

.ً‫دة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة قُ ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وام‬،‫د ٌد‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د قُ ْم‬kٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ‫ه ل ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به العس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود ش‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ‫وال ُق‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫امع يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:ً‫ودا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داً وقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د قم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يقم‬
ُ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ َ‫ ق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫ قال‬،‫دي مخر منسوبة إىل قرية بالشام‬


ُّ ‫ امل َق‬:‫مقد‬

‫س شراباً وما حتل الشمول‬ ‫َم َقدياً أحله الـلـه لـلـنـا‬

59
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اد تقتل اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أيت من كل أوب تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ثلج وريح ت‬:‫َّم ُق‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دم‬

ُ ‫د‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالن‬
.ً‫تما‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رباً وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َم َق عليهم بغتة ض‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ان‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ االخنراط‬:‫ماق‬

.‫واند َم َق منها أي خرج‬


َ ،‫واند َم َق الصياد يف قرتته‬
َ

‫القاف والتاء والراء معهما‬

ُ‫رت‬k‫و يُق‬k‫ وه‬.‫ق‬k‫اك رم‬k‫ أي مس‬،‫ة‬k‫ق عليهم إال رمق‬k‫ فالن ال ينف‬:‫ال‬k‫ ويق‬،‫الر ْمقةُ يف النفقة‬
ُّ : ‫ ال ُقرْت‬:‫ ت ر ق مستعمالت قرت‬،‫ ق ر ت‬،‫ ت ق ر‬،‫ ر ت ق‬،‫ق ت ر‬

ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ُم ِق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ُمقرِت ُ إذا أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واق‬،‫ور‬k


.‫ل‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫رتٌ و َقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫و ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬k،‫عليهم‬

.‫ والعظم وحنوه‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي حيرق في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ود ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وريح الع‬،‫وي واحملرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ريح اللحم املش‬:‫ار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُقت‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هتييج ال ُقت‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتَّقت‬

.‫رامي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اموس يَقتَرِت ُ فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هي الن‬:ُ‫رة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kْ‫وال ُق‬

.ً‫ون ُقرَت اً ُقرَت ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ى تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر أو حص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كثب‬:ُ‫رة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت‬kْ‫وال ُق‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k ‫ه واح‬kk k k k k k k k k k k k‫ كل‬،‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k‫يته َقرَت ةٌ و َقَت‬kk k k k k k k k k k k k ‫ غش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربة املوت والك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ى الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يغش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫وال َقرَت ة‬

k.‫ إبليس‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كني‬:‫و قِرْت َة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأب‬

k.‫ليمها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال ينج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حي‬:‫وابن قِرْت َة‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k ‫أخر وال ميي‬kk k k k k k k k k k k ‫دم وال يت‬kk k k k k k k k k k k ‫ه ال يتق‬kk k k k k k k k k k k ‫ذ مكان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع على الظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫روج إذا وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال والس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اتُِر من الرح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

ِ ‫ذاك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ثر ف‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ر أو أك‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ك إىل عش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أغالي‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غار هذلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هام ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقْت‬
.ُ‫رت‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫الق‬ ِ
ُ

k.‫ركم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كم جعلتم قِْت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

.‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو هي القص‬،‫رمى هبا اهلدف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هي ال ُقطْن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

60
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِرت ُار الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واالق‬k،‫ريهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اس وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يف الن‬،‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kَ‫ىت ا ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬k:‫ذيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.ً‫ر بأبواهلا قليالً قليال‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قت‬


kَ َ‫ل ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واإلب‬

.‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقت‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر التواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واآلخ‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دمها الكروي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أح‬،‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رةُ والتَّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التًّق‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تق‬

ٌ ‫ ومسك قا ِر‬k.‫ يبس بني اجللد واللحم‬:‫ت‬


:‫ قال‬،‫ أجوده وأخفه‬:‫ت‬ ٌ ‫ ودم قا ِر‬.ً‫قرت ُقُروتا‬
ُ َ‫ َقَرت الدم ي‬:‫قرت‬

‫بقرات من املسك قاتِ ِن‬


ٍ ‫يعل‬
.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال من ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفع‬:‫ات‬
ُ ‫ر‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َق‬

ِ k ‫ "والس‬:‫اىل‬kk ‫ال تع‬kk ‫ وق‬،‫ق‬kk ‫ رتقت فتقه حىت ارَتت‬:‫ال‬kk ‫ يق‬،‫الحه‬kk ‫ق إحلام الفتق وإص‬kk ْ‫الرت‬
ِ ‫ماء‬k
،‫ ِع‬k ‫ذات الرج‬ ََ ُ َّ :‫ق‬kk ‫رت‬

ِ ‫واألرض‬
،‫دع‬kk‫ فيها ص‬k‫ون‬kk‫اءُ ال يك‬kk‫ واألرض َرتْق‬،‫ع‬kk‫ أي كانت السماوات ال ينزل منها رج‬،"‫ذات الصدع‬ ِ

.‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً للعب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات رزق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دع حىت فتقهما اهلل باملاء والنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال خيرج منها ص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال خاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رق هلا إال املب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق أي ال خ‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫الرت‬
َّ ‫اءُ بينة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجارية َر ْت َق‬

.‫اتق يف اجلانبني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة النحر والع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو وصل عظم بني ثغ‬:ُ‫وة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الت ًّْر ُق‬:‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت‬

ِ ‫ياق لغة يف الدِّر‬


.‫ياق وهو دواء‬ ُ ‫والت ِّْر‬
ْ

61
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والتاء والالم معهما‬

.‫ اهلل" أي لعنهم‬k‫اتلهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط قت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق ل ت يس‬،‫ق ت ل‬

:‫ من قول األعشى‬،‫وقوم أقتال أي أهل الوتر والرتة‬

‫وأسرى من معشر أقتال‬


.‫رات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داء ذوي ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي أع‬

.ً‫قا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل عش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫َّل أي قُت‬


ٌ ‫وقلب ُم َقت‬

:‫ قال‬،‫وتكسرت يوصف به العشق‬ ‫وتثنت‬ ‫تقلبت فيها‬ ِ ِ َ‫وَت َقَّتل‬


ْ ْ ْ ً‫وم َشت مشيةً حسنة‬
َ ‫ت‬ْ َ‫ َتَزيَّن‬:‫ت اجلارية للفىت‬

ِ ‫ ما هذا بفعل الن‬،‫ْت‬


kِ ‫َّواس‬
‫ك‬ ِ ‫َتنَ ِّسك‬ ‫ حىت إذا ما َقَت ْلتِنـي‬،‫َّلت يل‬
ِ ‫َت َقت‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رح أو عل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب أو ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إذا أمات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َقَتل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقْت‬

.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة قاتِل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملني‬

.‫ا‬kk k‫ه وتزوجه‬kk k‫ فقتل‬،‫ك‬kk k‫ي ْقُتلُين من أجل‬kَ k k‫ين أي س‬kk kِ‫يف اهلل أقتتْلت‬kk k‫ س‬:‫د‬kk k‫د بن الولي‬kk k‫ا خال‬kk k‫ه حني رآه‬kk k‫ويرة المرأت‬kk k‫ك بن ن‬kk k‫ال مال‬kk k‫ ق‬،‫ل‬kk k‫ته لل َقْت‬kk k‫ عرض‬:ً‫ا‬k k k‫ت فالن‬
ُ ‫وأقتْل‬
َ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رن على العم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ذل وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّل من ال‬


ُ ‫واملَُقت‬

‫و قلت‬k‫لبة فه‬k‫ان يف األرض الص‬k‫ذلك إن ك‬k‫ وك‬،‫تديرة‬k‫ةً مس‬k‫اب َوقْب‬k‫ر األحق‬k‫ه على م‬k‫وقب في‬k‫ر في‬k‫ حفرة حيفرها ماء واشل يقطر من جبل على حج‬:‫ت‬
ُ ‫ ال َقْل‬:‫قلت‬

ِ ‫ك َقْل‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َو ْقبَتُه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت العني وه‬

.‫رة حتت اإلهبام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نق‬:‫ت‬


ُ ‫وال َقْل‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أنقوعته‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الثري‬


ُ ‫و َقْل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا فال حتم‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫لت رمحه‬ ِ ِ


ُ ‫داً مث َي َق‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ع واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت تض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي ال‬،‫ت‬
ٌ ‫ت فهي ُم ْقل‬
ْ َ‫د أقلَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ت‬
ٌ َ‫ وهبا َقل‬،‫قالت‬
ٌ ‫ة م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

:‫ قال‬،‫قاليت‬ ِ
ُ ‫ ونسوة َم‬،‫ ليس هلا إال ولد واحد‬:‫الت‬
ٌ ‫وامرأة م ْق‬

‫الت نزور‬ ِ
ٌ ‫وأم الصقر م ْق‬

62
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والتاء والنون معهما‬

.‫راد‬k
ُ k‫ ال ُق‬:‫تني‬
ُ ‫ وال َق‬،‫ القليل اللحم والطعم‬:‫تني‬
ُ ‫ ال َق‬:‫ ن ت ق مستعمالت قنت‬،‫ ق ن ت‬،‫ ت ق ن‬،‫ق ت ن‬

.‫دم واللحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قليل‬:‫تني‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫رأة ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫د َقنَتَ ُقتُون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دوة في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابس ال ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اتِ ٌن أي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومس‬

k:‫ االنتصاب يف قول األعشى‬k:‫واالقتِنا ُن‬

‫والرحل تفنت اقتِنا َن األعصم‬


.‫ورة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه املاء من اخلث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي جييء ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابة املاء يف الربي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رس‬:‫الت ْق ُن‬
ِّ :‫تقن‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا املاء اخلائر لتج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لوا فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم أي أرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا أرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وَتقَّن‬

:‫ قال‬،‫ اإلحكام‬:‫واإلتقا ُن‬

‫ولكنه بالسهل أتقن مولد‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف منه باجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هل أع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي هو بالس‬

k.‫ون‬kk k k k k k k k ‫انِتو َن أي مطيع‬kk k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k‫وت أي الطاع‬k


ُ k k k k k k k k k k k k‫ ومنه ال ُقن‬k،‫اعوه‬kk k k k k k k k k k k k‫ هلل أي أط‬k‫وا‬kk k k k k k k k k k k kُ‫ و َقنَت‬:‫قنت‬

‫اء‬kk‫ت آن‬ ِ ِ
ٌ ‫ان‬kk‫ أمن هو ق‬:‫ه‬kk‫ وقول‬،"‫تني‬
َ ‫ان‬kkَ‫وا هلل ق‬kk‫ "وقوم‬:‫اىل‬kk‫ ومنه قوله تع‬،ً‫ا‬k ‫وتر قائم‬kk‫دعاء يف آخر ال‬kk‫ ال‬k:‫وت‬k
ُ kُ‫وال ُقن‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً هاهن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دعاء قيام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهو ال‬،"‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اللي‬

ِ َ‫و َقنَت‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت املرأة لزوجها أي أطاعت‬
63
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ذبا‬kk k k k k k k k k k k k k‫ئر إذا اجتذبته مبرة ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الغ‬
ُ ‫ و َنَت ْق‬،‫ اجلذب‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النًّت‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫نت‬

ِ ‫وَتنََت َق‬
‫ال موسى‬kk ‫رائيل فق‬kk ‫كر بين إس‬kk ‫وه على عس‬kk ‫له حىت أطلع‬kk ‫وه من أص‬kk ‫ور أي اقتلع‬kk ‫ جبل الط‬k‫ت املالئكة‬

‫ "وإذا َنَت ْقنا‬:‫اىل‬kk ‫ال تع‬kk ‫ فق‬،‫ذوها‬kk ‫ فأخ‬،‫ل‬kk ‫ذا اجلب‬kk ‫ وإال ألقي عليكم ه‬،‫ا‬kk ‫ مبا فيه‬k‫وارة‬kk ‫ذوا الت‬kk ‫ خ‬:‫الم‬kk ‫عليه الس‬

."‫وقهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجلبل ف‬

:‫ال‬kk ‫ ق‬،‫ت‬
ْ ‫انتََت َق‬kk ‫دها وعراها ف‬kk ‫رتخت عق‬kk ‫ذهبا فاس‬kk ‫ وذلك إذا ج‬،‫ه‬kk ‫رى حبال‬kk ‫ق ع‬kَ k َ‫زع محله َنت‬kk ‫والبعري إذا تزع‬

ِ َ‫ األطط و َنت‬k‫وع‬kk ‫اد النس‬kk ‫يْنُت ْقن أقت‬


‫رعة احلمل‬kk ‫ثرة الولد يف س‬kk ‫ وهو ك‬،‫ا‬kk ‫ والناقة وحنوه‬،ً‫ا‬k ‫ق نُتُوق‬kُ k ُ‫قت املرأة َتْنت‬ َ َ

.‫فهي ناتِ ٌق‬

‫القاف والتاء والفاء معهما‬

.‫ق‬kٌ k k k k k k‫و َفْت‬kk k k k k k‫ل فه‬kk k k k k k‫إذا انفص‬kk k k k k k‫ق ف‬kk k k k k k‫و رت‬kk k k k k k‫تو وه‬kk k k k k k‫ل مس‬kk k k k k k k‫يء متص‬kk k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k‫ق ك‬kِ k k k k k k k kْ‫اق َرت‬k ِ :‫ق‬kk k k k k k k k‫ ال َفْت‬:‫ق‬kk k k k k k k k‫ط فت‬kk k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k‫ف ت ق يس‬
ُ k k k k k k k k‫انفت‬ ُ

.‫ان َفتَ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ه ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ َفَت ْقت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫داخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فاق ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الص‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه فينفت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راق بطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان يف م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يب اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يص‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kْ‫وال َف‬

:‫ قال‬،‫ من حرب وحنوه بني القوم‬k‫ انشقاق عصا املسلمني بعد اجتماع الكلمة‬:‫وال َفْت ُق‬

‫وال أرى َفْت َق ُهم يف الدين َي ْرتَتِ ُق‬


.‫درك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أن ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خمة ال يلبث العجني إذا جعلت في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مخرية ض‬:‫اق‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفت‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه فِتاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قت العجني أي جعلت في‬


ُ َ‫ َفت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

64
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وح رحيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ق وحنوه كي تف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫دهن الزئب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق أي خيل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ويُ ْفت‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مدقوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أخالط يابس‬:‫اق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفت‬

.‫رى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫دامها فتقت من األخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫أن إح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫عبتان فك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فرتني إذا جع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تيق الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ونص‬

:‫ قال ذو الرمة‬،‫ الصبح نفسه وال َفْت ُق انفالق الصبح‬:‫وال َفتَ ُق‬

‫على أخريات الليل َفْت ٌق مشهر‬

‫القاف والتاء والباء معهما‬

k.‫ة‬kk k k k k َ‫ ُقَتْيب‬:‫الوا‬kk k k k k ‫غر فق‬kk k k k k ‫وا املص‬kk k k k k ‫ذلك أنث‬kk k k k k ‫ ول‬،‫أنيث‬kk k k k k ‫ه أعم من الت‬kk k k k k k k k‫ذكري في‬kk k k k k k k k‫ والت‬،‫ل‬kk k k k k k k k‫اف اجلم‬kk k k k k k k k‫ إك‬:‫ب‬
ُ َ‫ ال َقت‬:‫ط قتب‬kk k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k‫ق ت ب يس‬

:‫ قال لبيد‬،‫ب صغري على البعري الساين‬


ٌ َ‫ب َقت‬
ُ َ‫وال َقت‬

‫ وألقي قِْتبُها احملزوم‬،‫زلف‬ ‫حىت حتريت الدبار كأنـهـا‬


.‫ب‬
َ َ‫ه ال َقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ددت علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت البع‬
ُ ‫وأقتَْب‬

.‫ب‬ ِ
ٌ ‫د قْت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ أي أمع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج جتر أقتاب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملَْب ُع‬

:‫ قال‬،‫ إبل يوضع عليها أقتابُ َها لنقل أمحال الناس‬:ُ‫وال َقتوبة‬

ٍ
‫بأقتاب تركن جلبا‬ ‫ظهري‬ ‫إليك أشكو ثقل دين أَْقتَبـا‬

‫القاف والتاء والميم معهما‬

.ً‫ا‬k k k‫ وقَتِ َم يقتم قتم‬،‫ال َقتَم‬kk k ‫در ك‬kk k ‫ ةُ مص‬k k ‫م‬kَ ‫ وال ُقْت‬،‫ازي‬kk k ‫ر الب‬kk k ‫واد ظه‬kk k k‫ كس‬k‫ديد‬kk k k‫واد ليس بش‬kk k k ‫وه س‬kk k k‫ذي يعل‬kk k k ‫ األَ ْقتَم ال‬:‫ط قتم‬kk k k‫تعمالن فق‬kk k k ‫ م ق ت يس‬،‫ق ت م‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كريه‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ريح ذات غب‬:‫وال َقتَ ُم‬

.ُ‫ره‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ تُك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َقتَم‬،‫تحب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د اخلمط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة كريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رائح‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقتَم‬

:‫ وقال رؤبة‬،‫تام‬
ُ ‫ وامسه ال َق‬،‫و َقتَ َم الغبار يقتم قتوماً أي ضرب إىل سواد‬

‫املخرتق‬ ِ
‫األعماق خاوي‬ ‫مِت‬
ْ ُ ‫وقا‬

65
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ازة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راف املف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واد أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يريد س‬

‫اً فهو‬k َ‫اس َم ْقت‬kk ‫وم َقتَه الن‬


َ ،َ‫ة‬k ‫اس َمقات‬kk ‫ وقد مقت إىل الن‬،‫قيت‬
ٌ ‫ فهو َم‬،‫ه‬kk ‫بيح ركب‬kk ‫ت بغض من أمر ق‬
ُ ‫ املَْق‬:‫مقت‬

.‫وت‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مَمْ ُق‬

.‫ احلافظ للشيء‬k:‫قيت‬
ُ ُ‫وامل‬

‫القاف والظاء والراء معهما‬

.‫ه‬kk k k k k k ‫ا ِر ُظ جامع‬kk k k k k k ‫ والق‬،ً‫ا‬k k k k k k ‫ه َق ْرظ‬kk k k k k k ‫ه أق ِرظ‬kk k k k k k ُ‫ َقَرظْت‬:‫ول‬kk k k k k k ‫ وتق‬،‫ه األدم‬kk k k k k k k k k‫ ب‬k‫دبغ‬kk k k k k k k k k‫ ي‬k،‫لم‬kk k k k k k k k k‫ ورق الس‬:‫ر ُظ‬kَ k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ ال‬:‫رظ‬kk k k k k k k k k‫ط ق‬kk k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k‫ق ر ظ يس‬

:‫ قال‬،ً‫ "حىت يؤوب العنزي القار ُظ" ألنه ذهب يق ِرظ ففقد فصار مثال‬:‫ويف املثل‬

‫إذا ما القار ُظ العنزي آبـا‬ ‫فرجي اخلري وانتظري إيايب‬


.‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫ذين كانا باملدين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫بطني الل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ود من الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يي اليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ هم أحد ح‬k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وبنو ُقَريْظ‬

.ً‫وقرظْتُه تقريظا‬
َّ ،‫ مدحك أخاك وشدة تزيينك أمره‬:‫والتّقريظ‬

‫القاف والذال والراء معهما‬

ُ ‫ذ‬kُّ k k k k k k k‫ ال‬:‫ط ذرق‬kk k k k k k k‫ فق‬k‫تعمالن‬kk k k k k k k‫ ق ذ ر يس‬،‫ذ ر ق‬


.ٌ‫ة‬k k k k k ‫دة ذَُرق‬kk k k k k‫ الواح‬،‫ة‬kk k k k k k k‫دقوق كالفسفس‬kk k k k k k k‫ احلن‬:‫رق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k ‫د من‬kk k k k k k k k k k k‫ َذقْاً أش‬k k k k k k k k k k k k k k‫ذق َخ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وخ‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫لحه َذ ْرق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ و َذ َر َق بس‬،‫لح‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫ذ ْر ُق‬kَّ k k k k k k k k k k k ‫وال‬

66
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ت كذا أي‬ ِ
ُ ‫ وقَذ ْر‬.‫ هم بنو بنت َقْي َذ َر ابن إمساعيل‬:‫ ويقال‬،‫ وهو جد العرب‬،‫ َقْيذار اسم ابن إمساعيل‬:‫قذر‬

:‫ قال العجاج‬،‫است ْق َذ ْرتُه‬


َ

‫وقَ َذري ما ليس بامل ْقذو ِر‬


ِ ِ َ
ُ ‫ذ ْر‬kَّ k k k‫وَت َق‬
.‫ذار ًة‬kk k k‫ ُذ ُر ق‬k k k‫ ُذ َر َي ْق‬k k k k َ‫ ق‬:‫ال‬kk k k k‫ ومن جيزم ق‬،ً‫ َذ َرا‬k k k k َ‫ َذ ُر ق‬k k k k‫ذ َر َي ْق‬kk k k kَ‫ وق‬.‫ ْذٌر‬k k k k َ‫ذٌر وق‬kk k k kَ‫يء ق‬kk k k k‫ وش‬.‫ه‬kk k k k‫ت من‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وء اخلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال من س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ ُر من الرج‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ املَت‬:ُ‫اذورة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والق‬
ُ

.‫ورجل قاذُورةٌ أي غيور‬

‫القاف والذال والالم معهما‬

ُ k k k k k k k k‫ةٌ مث ال ُق‬k k k k k k k k ‫دد أقْ ِذل‬kk k k k k k k k‫ والع‬،‫ا‬kk k k k k k k k‫أس القف‬kk k k k k k k k‫وق ف‬kk k k k k k k k k‫رأس ف‬kk k k k k k k k k k k k‫ؤخر ال‬kk k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ذال‬k
.‫ذل‬k ُ k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ ال‬:‫ذل‬kk k k k k k k k k k k k‫ط ق‬kk k k k k k k k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k k k‫ ل ذ ق يس‬،‫ق ذ ل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫جوج يف قَذال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املش‬:‫ذول‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملق‬
َ

:‫ قال زهير‬،‫ موضع ملتقى العذار خلف القونس‬:‫وقَذال الفرس‬

‫وال قدماه األرض إال أنامله‬ ‫وملجمنا ما إن ينال قَـذالَـه‬


.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ كأنه َذل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء َذلْ ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حد كل ش‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذل‬

ُ ‫ذ‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حددت‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ و َذلَقته وأ ْذلَ ْقت‬.‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دك إي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حتدي‬:‫لق‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k ‫ق اللس‬kُ k k k k k k k k k k k k k ‫ وهو َذل‬،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k‫انه َذالق‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ق لس‬kَ k k k k k k k k k k k k k ُ‫ وذَل‬،‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k k k k ِ‫ان ذَل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ق اللس‬kُ k k k k k k k k k k k k k ‫ورجل ذَلي‬

.‫ذلق أي مستخرج من حجره‬


ٌ ‫ وضب ُم‬.‫ سرعة الرمي‬:‫الق‬
ُ ‫واإل ْذ‬

67
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والذال والنون معهما‬

.‫يني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جمتمع اللح‬:‫ذقَ ُن‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫تعمالن فقط ذقن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ق ذ يس‬،‫ذ ق ن‬

.‫ريها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها يف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حترك رأس‬:‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وناقة َذق‬

.‫ فرس َن َق ٌذ إذا أخذ من قوم آخرين‬:‫نقذ‬

‫القاف والذال والفاء معهما‬

.‫ى والكالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هم واحلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رمي بالس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ف‬


ُ ‫ ْذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ ال‬:‫ذف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ذ ف يس‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واحي من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فات الن‬


ُ ‫ ُذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الناحي‬:‫ذف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫نيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املنج‬:‫اف‬
ُ ‫ ّذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.‫انب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اللحم من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ كأهنا رميت ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َم ْقذوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

ٍ ‫ ُذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وق‬،‫ذوف‬k


.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بعي‬:‫ أي‬.‫ف‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف وق‬
ٌ ‫ َذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ب ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وسبس‬

:‫ قال امرؤ القيس‬،‫ وهبا مسيت الشرف‬،‫فات‬ ٍ


ُ ‫ وثالث قُ َذف واجلمع ال ُق ُذ‬،‫ ما أشرف من رءوس اجلبال‬:ُ‫وال ُق ْذفة‬

‫تظل الضباب فوقه تتقصر‬ ‫منيف نزل الطري عن قُ ُذفاتِه‬


ِ ‫ وناقة مت‬،‫ سرعة السري‬:‫ذاف‬
:‫ قال جرير‬،‫ سريعة الركض‬:ٌ‫قاذفة‬ ِ
ُ ‫والق‬
َُ

‫علق بأجرد من جذوع أوال‬ ‫ف تئق كأن عنـانـه‬ ِ ‫مت‬


ٍ ‫قاذ‬
َُ
ِ ‫وقال الكميت يف‬
:‫القذاف أي سرعة السير‬

‫إىل ابن الوليد أبان سبارا‬ ‫ذاف لليل التمام‬ ِ ‫جعلت‬


َ ‫الق‬

68
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والثاء والراء معهما‬

.‫ه إذا أرطب‬kk k k k k k k‫ره عن حلائ‬kk k k k k k k‫ريع النقض لقش‬kk k k k k k k‫ود س‬kk k k k k k k‫ر أس‬kk k k k k k k k k k‫رب من التم‬kk k k k k k k k k k‫ ض‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k‫ ال َق ِريث‬:‫رث‬kk k k k k k k k k k‫ط ق‬kk k k k k k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k‫ ث ق ر يس‬،‫ق ر ث‬

.ً‫را‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر بُ ْس‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أطيب التَّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

:‫ قال‬،‫ الرتدد واجلزع‬:‫ التََّثق ُُّر‬:‫ثقر‬

‫فقف وال َتتََثقَّر‬ ‫إذا بليت بقرن‬

‫القاف والثاء والالم معهما‬

.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k ‫ان الثَّقي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ رحج‬:‫ل‬k ِّ ،‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k ‫و ثقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ثَِقالً فه‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k ‫والث َق‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ثَ ُق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق ث ل مس‬،‫ ل ث ق‬،‫ث ق ل‬

.‫ال‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫مه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫افر وحش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اع املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مت‬:‫ل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫والث‬
َّ

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اآلث‬:‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألثق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫آكم وكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أي ذات م‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة ثَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وام‬

.‫دره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال وزن معل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملِثق‬

ِ
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من مثل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ميزان‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومثق‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة غالب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نعس‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والث ْقل‬


ُ

." k...‫ت‬ ِ ِ
ْ َ‫ا أث َقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "فلم‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬،‫ل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثق‬k ‫وا ْث َقلَت املرأة فهي ُم‬

‫رأة‬kk‫ت للم‬kk‫ ليس‬،‫أنيث‬kk‫تعمل بالت‬kk‫م يس‬kk‫و اس‬kk‫ وه‬،‫ا‬kk‫ة أوزار وخطاي‬kk‫ أي هي حامل‬k،"....‫ا‬kk‫ةٌ إىل محله‬k َ‫دع ُمْث َقل‬kk‫ "وإن ت‬:‫ال‬kk‫ه تع‬kk‫ وقول‬،‫ه‬kk‫وق طاقت‬kk‫ذي محل ف‬kk‫ ال‬:‫ل‬k
ُ k‫واملُْث َق‬

.‫ وجيري جمرى النعت‬،‫ل على النفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه حيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولكن‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خاص‬

.‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تَْث َقلَه الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واس‬،‫ه املرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وأ ْث َقل‬

.‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ البطيء من ال‬:‫ل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫واملُث‬

69
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الثقي‬:‫تَْث َق ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْس‬


ُ

.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وطء املتَثاق‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ألطأن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫وطء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطؤ والتحام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من التب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫والتَّثاق‬
ُ
ِ :‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قث‬
.‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الثَّقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُّل من الرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫القث‬

ِ
ٌ ‫ فهو‬،‫ اللَّثَ ُق مصدر الشيء الذي قد لَث َق يلثق لثقاً كالطائر الذي يبتل جناحاه‬:‫لثق‬
:‫ قال األعشى‬،‫لثق‬

‫ممن الصقيع وضاحي جلده لَثِ ٌق‬ ‫قد بات يف دفء أرطاة يلوذ هبا‬
ُ ‫ وهو‬،‫ ماء وطني خمتلط‬:‫واللَّثَ ُق‬
.‫اللثق‬

‫القاف والثاء والنون معهما‬

.ً‫َّث يف سريه أي يسرع إسراعا‬


ُ ‫ وخرج َيَتَنق‬،‫ اإلسراع‬:‫التْنقيث‬
َّ :‫ن ق ث يستعمل فقط نقث‬

‫القاف والثاء والفاء معهما‬

.‫ف راو رام شاعر‬ ٌ ‫ف لَ ْق‬


ٌ ‫ إين لََث ْق‬:‫ قال أعرايب‬:‫ث ق ف يستعمل فقط ثقف‬
.ً‫ت فالناً يف موضع كذا أي أخذناه ثَقفا‬ ِ
ُ ‫وثَف ْق‬
.‫ حي من قيس‬:‫وثقيف‬ ٌ
ٌ k k k k ‫ خل ثِِّقي‬:‫ال‬kk k k k ‫ ويق‬.ً‫ة‬k k k k k‫ف قد ثقف ثَقاف‬k
.‫ن‬kk k k ‫ وليس حبس‬،‫ف‬kk k k k ‫ردل حري‬kk k k k ‫ خ‬:‫ه‬kk k k k ‫ف على قول‬k ٌ k k k k ‫لٌّ ثقي‬kk k k k‫وخ‬

ِ ‫دد أ‬kk k k k k k k k k k‫ والع‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k ‫اح وحنوه‬kk k k k k k k k k k ‫وى هبا الرم‬kk k k k k k k k k k‫دة تس‬kk k k k k k k k k k‫ حدي‬:‫اف‬k
.‫ف‬kk k k k k k k‫ ومجعه ثُ ُق‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k‫َثقف‬ ُ k k k k k k k k k k‫والثِّق‬

.‫ه‬kk k k k k k‫رعة تعلم‬kk k k k k k k ‫يء وهو س‬kk k k k k k k k ‫ت الش‬ ِ ِ


ُ ‫ وثَق ْف‬،‫زم‬kk k k k k k k k ‫ف إذا ل‬k
َ k k k k k k k k‫ وفعله ثَق‬،‫ة‬kk k k k k k k k ‫در الثَّقاف‬kk k k k k k k k ‫ف مص‬k
ُ k k k k k k k ‫والث ْق‬
َّ

.‫ف أي سريع التعلم والتفهم‬


ٌ ‫وقلب َث ْق‬

70
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والثاء والباء معهما‬

.‫ذ‬kk k k k k k k k k k k‫م ملا نف‬kk k k k k k k k k k k‫ب اس‬


ُ ‫والث ْق‬
َّ ،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k ‫ه ثَ ْقب‬kk k k k k k k k k k kُ‫يء أث ُقب‬kk k k k k k k k k k k k ‫ت الش‬
ُ ‫ ثَ َقْب‬:‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ب مص‬
ُ ‫الث ْق‬
َّ :‫ط ثقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب ث ق يس‬،‫ث ق ب‬

.‫هبا‬ ‫يثقب‬ ‫أداة‬ ‫ب‬ ِ


ُ ‫وامل ْث َق‬

.‫ب‬ ِ ِ
ُ ‫ وثَ َقب ي ْث ُق‬،‫ؤ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واكب وحنوه أي التألل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والك‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار الثاقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب مص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والث ُق‬
ُّ

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هور مرتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب مش‬ ِ


ٌ ‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحس‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ثَقاب‬


ُ ‫ب يث ُق‬
َ ‫د ثَ ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلم‬k‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة ثَقيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثقيب وام‬
ٌ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ قال النابغة‬،‫ موضع بالبادية‬:‫ب‬


ُ ‫ويث ُق‬

‫ب‬
ُ ‫عفت روضة األجداد منها فيث ُق‬
ُ ‫ وقد َبَث ْقتُه‬،‫ق املاء‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ق كسر شط النهر َفَيْنبَث‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ البَث‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بث‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أبث ُقه َبثْق‬

ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ ومجعه بُث‬،‫ره املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي حف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق اسم املوضع ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫والبِث‬
.‫وق‬k

.‫وانبَثَ َق عليهم إذا أقبل عليهم ومل يظنوا به‬

‫القاف والثاء والميم معهما‬

.‫ا‬kk k k k k ‫ام لتلطخها جبعره‬kِ k k k k k k k ‫بع قث‬kk k k k k k k ‫ال للض‬kk k k k k k k ‫ ويق‬،‫ لطخ اجلعر وحنوه‬:‫ثم‬
ُ ‫ ال َق‬:‫تعمل فقط قثم‬kk k k k k k k ‫ق ث م يس‬

.ٌ‫يقثم قثماً وقُثمة‬ ِ


ُ ‫ وقد قَثم‬،ُ‫ واسم فعله ال ُقثمة‬،‫ويقال للذيخ قُثم‬

71
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والراء والالم معهما‬

:‫ قال العجاج‬،‫ وأرقلت املفازة قطعتها‬،‫ اإلسراع‬:‫اإلرقال‬


ُ :‫ر ق ل يستعمل فقط رقل‬

‫الت كل سهب مسلق‬ ِ ِ‫واملرق‬


ُْ
ِ ‫وأرقل‬
:‫ قال الشاعر‬،‫ أسرعوا فيها‬:‫ وأرقل القوم يف احلرب‬،‫ أسرعت‬:‫ت الناقة‬ ََ ْ
ََْ

k‫إىل املوت إرقال اجلمال املصاعب‬ ‫ عنهن للطعن ْأرقَـلـوا‬k‫إذا استنزلوا‬

‫القاف والراء والنون معهما‬

ٍ ‫ل‬kk ‫ ولك‬،ً‫ا‬k ‫ر ٌن أيض‬kkَ‫ان ق‬kk ‫عه من رأس اإلنس‬kk ‫ وموض‬،‫روف‬kk ‫ور مع‬kk ‫ر ُن الث‬kْ k‫ َق‬:‫رن‬kk ‫تعمالت ق‬kk ‫ ق ن ر مس‬،‫ ر ق ن‬،‫ ر ن ق‬،‫ ن ق ر‬،‫ق ر ن‬
:‫ن‬kk ‫رن يف الس‬kْ k‫رأس وال َق‬

.‫ذة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الل‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األم‬:‫ر ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ل ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ عم‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫رن‬k


.‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تون س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رن س‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫د ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ٌن بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫رج من ثغره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫د خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫راه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اة والبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عفل‬:‫ر ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غري منف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جب‬:‫ر ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

:‫ قال‬،‫ وهي خشبة يدور عليها احملور‬،‫ توضع عليهما النعامة‬،‫ ما يبىن على رأس البئر من حجر أو طني‬:‫وال َق رنان‬

‫امدراً أم حجراً ترامهـا‬ ‫تبني ال َق ْر َننْي ِ وانظر ما مها‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق من ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طل‬:‫ر ُن‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ددته إىل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً أي ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه قرن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء أقرن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الش‬
ُ ْ‫رن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َق‬

ِ ‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رن ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلب‬:‫ر ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ران أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الق‬ َ

‫ع‬kk‫افراً فرج‬k‫رج مس‬k‫ وخ‬،‫ك‬k‫ع عن نفس‬k‫ امن‬:‫ وقال‬،ً‫ فأىب فعمد إىل صنمه فقلده سيفاً وركز عنده رحما‬k،‫ فجهدوا عليه‬k،‫ ابن له وأهله‬k‫وكان رجل عبد صنماً فأسلم‬

:‫ فقال‬،‫ فطلبه فوجده وقد قُِر َن إىل كلب ميت يف كناسة قوم فتبني له جهله‬،‫ومل يره يف مكانه‬

72
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫أنت وكلب وسط بئر يف َقَر ْن‬ ‫إنك لو كنت إهلاً لـم تـكـن‬
ٍّ
‫أف مللقاك إهلـاً يسـتـدن‬
k.‫لم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات وأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه األبي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فق‬

ِ
.‫ر ٌن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫وده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حب‬:‫را ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.ّ‫رين‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حي من اليمن منهم أويس ال َق‬:‫ر ٌن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َق‬

."‫ر ِن‬kَ k k k k k k k k k ‫ل يف ال َق‬kk k k k k k k k k k‫ة كالنب‬kk k k k k k k k k ‫وم القيام‬kk k k k k k k k k ‫اس ي‬kk k k k k k k k k ‫ "الن‬:‫ ويف احلديث‬،‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة الكب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫م إىل اجلعب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫غرية تض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ جعب‬:‫ر ُن‬kَ k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون جعب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون حبالً ويك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ِن" يك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دود يف ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "كاملش‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول جري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رن يف ق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫رون احلاجبني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املق‬:‫ر ُن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واأل ْق‬


.‫وة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دك يف الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ر ُن‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والق‬

.‫نان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يف والس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ظب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫ر ُن‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً مع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ديها ورجليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عت ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رت وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة إذا ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الناق‬:‫رو ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫غرية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رفة على وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف رابي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫ر ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

. ‫راىَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫رادى وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اءوا ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫رادى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راىَن تثني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

."‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل التم‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫تيش يف أك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫را َن وال تف‬kَ k k k k k k k k k k k k k kِ‫ "ال ق‬k:‫ ويف احلديث‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارن بني مترتني يأكلهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫را ُن أن يُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

ِ
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رة مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة وعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر َن حج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫را ُن أن تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رين من أطبائه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ادمني واآلخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ امل ْقرَت ن‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رو ُن من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬
ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت بعره‬


ْ َ‫ارن‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رت ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت إذا بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫رو ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

k.‫ه‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ربتني على َقْر َنْي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر َننْي ِ ألن‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومسي ذا ال َق‬

.‫ارنني‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتنني" أي ُمتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ "مق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقول‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ذي يقارن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احبك ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫رين‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

ْ َ‫ فالن إذا جاذبته قرينته وقرينه قهرها أي إذا قُ ِرن‬:‫وتقول‬


:‫ قال عمرو‬،‫ت به الشديدة أطاقها وغلبها إذا ضم إليه أمر أطاقه‬

73
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جند احلبل أو نقص ال َقرينا‬ ‫ حبـبـل‬k‫مىت نشدد قرينتَنا‬


.‫وقَرينهُ الرجل امرأته‬
:‫اىل‬kk‫ه تع‬kk‫ه قول‬kk‫ ومن‬،ً‫ا‬k‫ صرت له قريناً أي مطيق‬:‫ اشتق من قولك‬،‫ت هلذا البعري أو الربذون أي أطلعته‬
ُ ْ‫وأ ْقَرن‬

َ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُمق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا كن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫"م‬


.‫نني" أي مطيقني‬

.‫رون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء ذات الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءُ من الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ُن وال َق ْرن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واألَ ْق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رية ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ال غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َق ْرن‬

.‫ه‬k‫ف ب‬k‫ه فخس‬k‫دعا علي‬k‫ره ف‬k‫ كف‬k‫تبان‬k‫ى اس‬k‫ه موس‬k‫ا عاتب‬k‫وقارو ُن ابن عم موسى عليه السالم وكان منافقاً فلم‬

.‫ النفس‬:‫رو ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ًق‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ معرب‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القافل‬:‫ريوا ُن‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م مدين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬k:‫ريوا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َق‬

:‫ قال‬،‫ وترقني الثوب بالزعفران والورس‬،‫ تزيينه‬:‫رقني الكتاب‬


ُ َ‫ ت‬:‫رقن‬

‫ املَرقِّ ِن‬k‫دار كرقم الكاتب‬


ُ
.‫وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النق‬:‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرق‬
ُ ُّ

.‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ورن‬
َ ‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء رن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وم‬،‫ذى وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب يف املاء من الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫الرن‬
َّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رن‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ورنقت‬
َ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫د أرنقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬

:‫ قال‬،‫ويف عيشه َرنَ ٌق أي كدر‬

74
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫قد أرد املاء ال طرقاً وال َرنقا‬

.‫اح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫َّق اجلن‬


ُ ‫و ُمَرن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫قط من آف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اح الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر جن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كس‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والت َّْرني‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خم من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬،‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:‫و ُر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن‬kَ‫ ال َق‬:‫نر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ قال‬،‫ صوت اللسان يلزق طرفه مبخرج النون فيصوت به َفَيْن ُق ُر بالدابة لتسري‬:‫الن ْق ُر‬
ًّ :‫نقر‬

‫وخانق ذي غصة جرياض‬


k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ا تنبت النخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫واة منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ر الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف ظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نكت‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اض والنَّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِر واإلنق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫الن‬
َّ ‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫?راخيت ي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر فينب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بة ينق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل خش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّق‬

.‫ارة‬kk k k k k k k‫ه احلج‬kk k k k k k k‫ع ب‬kk k k k k k k k‫تدير تقط‬kk k k k k k k‫لك مس‬kk k k k k k k‫ف مس‬kk k k k k k k‫أس هلا خل‬kk k k k k k k k k k‫دة كالف‬kk k k k k k k k k k‫ار حدي‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k‫ واملنق‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k‫رحى وحنوه باملنق‬kk k k k k k k k k k‫رب ال‬kk k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫والن‬
َّ

.‫رحى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ركب واللجم وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ينقش ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ار‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّق‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور واألخب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يَُنق ُِّر عن األم‬:‫ار ُمَنقٌَّر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل َن ّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

."‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا يَُنقِّروا خيتلف‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ىت م‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وم‬،‫رآن يَُنقِّروا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر محل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "م‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وعن عم‬

.‫ا أمورمها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نني وبثهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الكالم بني اث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مراجع‬:ُ‫اقَرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملن‬

:‫ قال‬k،‫ "ما كان اهلل ُليْن ِقَر عن قاتل املؤمن" أي ما كان ليقلع‬:‫ويف احلديث‬

‫وما أنا من أعداء قومي مبُْن ِق ِر‬


.‫ك أي ينفخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور ين ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫ور‬
ُ ُ‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫والن‬

.‫رية يف األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري كب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حف‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنُّق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مذاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطع‬:ُ‫رة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ‫والن‬
ُّ

.‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة بني العن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقب‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة القف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ُ‫ون‬

:‫ قال‬،‫ بعيد القعر كثرية املاء‬:‫ بئر‬:‫واملِْن َقُر‬

‫نقر الدنانري وشرب اخلازر‬ ‫أصدرها عن ِمْن َقر السنابـر‬

75
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قبيل‬:‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومْن َق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طرف‬:‫ار الطري واخلف‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومْنق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k‫ان أيض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وباللس‬،‫وته‬kk k k k k k k k k k k k k k‫مع ص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ مث ينقر فيس‬،‫طى‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ضم اإلهبام إىل الوس‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫والن‬
َّ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ر أيض‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وانت‬


َ ،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حابه خاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اه من بني أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َنقََّر باسم رجل أي دع‬

.‫ربته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت رأس‬


ُ ‫ر‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َن َق‬

.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت نُ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ِت اخليل حبوافرها أي احتف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وانت َق‬


َ

.‫ حفر حيفر فيها املاء‬:ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يل نُ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر الس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وانت‬


َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نزل بالبادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫و َن‬

.‫ موضع بالشام ذكرهتا الشعراء‬:ُ‫وأنِْقَرة‬

‫?القاف والراء والفاء معهما‬

ٍ ‫ر‬kk k k k kِ‫ل ق‬kk k k k k‫ وك‬،‫در‬kk k k k k ‫ر الس‬kk k k k k‫ل وحنوه وقش‬kk k k k k ‫ر املق‬kk k k k k k‫ قش‬:‫ف‬
.‫ر‬kk k k k k ‫ف قش‬ ِ :‫رف‬kk k k k k k k‫تعمالت ق‬kk k k k k k k ‫ ق ف ر مس‬،‫ ر ف ق‬،‫ ف ق ر‬،‫ ف ر ق‬،‫ق ر ف‬
ُ ‫ر‬kْ k k k k k k k‫الق‬
ْ

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k ‫ه قِْرف‬kk k k k k k k k k k k k ‫ة من‬kk k k k k k k k k k k k ‫ والقطع‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k ‫ة من القرح‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ف اجللب‬


ُ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك َت ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أي حنيت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه َق ْرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫و َقَرفت‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k‫اه وفعل‬kk k k k k k k k k k‫اً أي أت‬k k k k k k k k k k ‫رف ذنب‬kَ k k k k k k k k k k‫واقت‬


َ ،‫ه‬kk k k k k k k k k k‫ه ويظن ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رمى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وء أي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ف بالس‬
ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ُ‫ وفالن ي‬k،‫ذنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ف من ال‬
ُ ‫ر‬kْ k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫ربه‬kk k k k k k k k k k ‫ع خ‬kk k k k k k k k k k ‫ةٌ أي موض‬k k k k k k k k k k k‫إهنم قِْرف‬kk k k k k k k k k k ‫ين فالن ف‬kk k k k k k k k k k k‫ل ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ وس‬،‫يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫دهم أظن بغي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يت أي هبم وعن‬kk k k k k k k k k k k k k k kَ‫اً قِْرف‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤالء مجيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

76
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وذكرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أي وقعت في‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬
ُ ْ‫رف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َق‬

.‫بت ألهلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت أي اكتس‬


ُ ْ‫رف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واقت‬
َ

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ من اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت تتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي ال‬،‫رف‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األوعي‬:‫روف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kُ ‫وال‬

:‫ قال‬،‫رف أي مداناة اهلجنة‬ ٌ ‫وفرس ُمق ِر‬


ُ ‫ ما خيشى عليه ال َق‬:‫ وتقول‬،‫ داين اهلجنة‬:‫ف‬

‫تريك غرة وجه غري ُمق ِر ٍفة‬


.‫أي مل ختالطها اهلجنة‬
.‫ موضع املف ِرق من الرأس يف الشعر‬:‫ ال َف ْر ُق‬:‫فرق‬
َ
.‫ويَت َفَّرقا‬ ‫قا‬ ِ
َ ‫َ رَت‬ ‫ف‬‫ي‬ ‫حىت‬ ً
‫أ‬ ‫فرق‬ ‫شيئني‬ ‫تفريق بني‬
ٌ :‫رق‬ ُ ‫وال َف‬
.ً‫وافتَرقوا أي فارق بعضهم بعضا‬ َ ‫ارق القوم‬
َ ‫وَت َف‬
.‫واألفر ُق يكون خلقة‬
َ ،‫األفلج ما َي ْفلَ ُج‬ َ ‫ إال أن‬،‫واأل ْفَر ُق كاألفلج‬
.‫ بعيد ما بني اخلصيتني‬:‫ واألَ ْفَر ُق من ذكورها‬،‫ بعيدة ما بني الطبيني‬:ُ‫وشاة َف ْرقاء‬
.‫ واألخرى مطمئنة‬،‫ الذي أحدى حرقفتيه شاخصة‬:‫واألفر ُق من الدواب‬ َ
.ً‫واملاشطة متشط كذا فرقاً أي ضربا‬
.‫ "كل فِْر ٍق كالطود العظيم" يريد من املاء‬:‫ وقوله تعاىل‬،‫رق طائفة من الناس ومن كل شيء‬ ِ
ُ ‫والف‬
ِ ‫وال َفريق من الناس أكثر من‬
.‫الف ْرق‬ ُ
.‫ وحده فُرقةٌ على فعلة مثل عذرة وحنوها‬،‫ وهذا ما خالف مصادر افتعل‬k،‫وال ُف ْرقةُ مصدر االف ِرت ِاق‬
‫اهرة‬kk‫ة ظ‬k‫اً" أي حج‬k‫نني فُرقان‬k‫ل اهلل للمؤم‬k‫ل "وجيع‬kk‫ر ُق اهلل بني احلق والباط‬kْ ‫ه َف‬k‫زل ب‬k‫ كل كتاب أن‬:‫وال ُف ْرقا ُن‬

.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وظف‬،‫ركني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫على املش‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم ال ُفرق‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫وي‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k‫ر َق اهلل بني احلق والباط‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َف‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در وأح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان ي‬k

‫ول اهلل‬kk‫ه رس‬kk‫ى ل‬kk‫اء قض‬kk‫ة عن قض‬kk‫ه رغب‬kk‫م إلي‬kk‫اً اختص‬k ‫ل منافق‬kk‫ه قت‬kk‫ك أن‬kk‫ وذل‬،ً‫ا‬k ‫اب فاروق‬kk‫ر بن اخلط‬kk‫ومسي عم‬

77
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫روا‬kk‫ "انظ‬:‫ول اهلل‬kk‫ال رس‬kk‫ فق‬،‫اروق‬kk‫صلى اهلل عليه وآله وسلم فقال جربئيل عليه السالم قد مسى اهلل عمر الف‬

."ً‫ا‬k k k k k k‫ل منافق‬kk k k k k k ‫د قت‬kk k k k k k k k‫دوه ق‬kk k k k k k k k‫ى فوج‬kk k k k k k k k‫ه رض‬kk k k k k k k k‫ هلل في‬،ً‫يئا‬kk k k k k k k k‫نع ش‬kk k k k k k k k‫د ص‬kk k k k k k k k‫ فق‬،‫ر‬kk k k k k k k k‫ل عم‬kk k k k k k k k‫ا فع‬kk k k k k ‫م‬

،‫رق‬kk‫وارق وف‬kk‫ع على ف‬kk‫ارق وجتم‬kk‫والناقة إذا خمضت تفرق فروقاً وهو نفارها وذهاهبا نادة من الوجع فهي ف‬

:‫ قال ذو الرمة‬،‫ ورمبا كان قبلها رعد وبرق‬،‫وكذلك تشبه السحابة املتفردة ال ختلف‬

‫تبوج الربق والظماء علجوم‬ ‫أو مزنة فا ِر ٌق جيلو غوارهبا‬


.‫ الظالم املرتاكم‬:‫وم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والعْل ُج‬
ُ

:‫ قال ذو الرمة‬،‫ لغتان‬،‫ وال َف ْر ُق هو ال َفْل ُق‬،‫وان َفَر َق الصبح أي ا ْن َفلَ َق‬

k‫هاديه يف أخريات الليل منتصب‬ ‫حىت إذا انشق عن إنسانه فَ َـر ٌق‬
.‫راق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خم أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مكي‬:‫ر ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َف‬

.‫ ِر ٌق من اخلوف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫و ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر َق َفَرق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫د ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة فَروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ وام‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فَروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم فَروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ وق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة َف ُرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ٌق وام‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

."‫ر حكيم‬kk k k‫ل أم‬kk k k‫ر ُق ك‬kَ k k ‫ف‬kْ ُ‫ا ي‬kk k k‫ "فيه‬:‫ه‬kk k k‫ كقول‬،‫اه‬kk k k‫اه أحكمن‬kk k k‫ فمعن‬،‫التخفيف‬kk k k k‫اه" ب‬kk k k k‫اً َفَرقْن‬k k k k ‫ "وقرآن‬:‫اىل‬kk k k k‫ه تع‬kk k k k‫ وقول‬،ً‫ا‬k k k k ‫رق إفراق‬k
َ k k k kَ‫ أف‬:‫ل‬kk k k k‫رأ قي‬kk k k k‫و ُن إذا ب‬kk k k k‫واملطع‬

.‫داوى هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ياء يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ متر يطبخ بأش‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َفريق‬

:‫ قال‬،‫ شحم الكلية‬:ُ‫وال َفروقة‬

ِ ‫يضيء هلا شحم ال َف‬


‫روقة والكلى‬ ‫فبتنا وباتت قدرهـم ذات هـزة‬
.ً‫ا‬k k k k‫ق ِرفق‬kk k k َ‫ورف‬ ِ ِ
َ k k k ‫ذلك نُص‬kk k k ‫ ول‬،ً‫ا‬k k k ‫ق رفق‬kْ k k k ُ‫اه ارف‬kk k k ‫اً معن‬k k k ‫ق وَتَرفَّ ْق ورفق‬kْ k k k k kُ‫ ارف‬:‫ول‬kk k k k k‫ وتق‬،‫ق‬kٌ k k k k k‫احبه رفي‬kk k k k k‫ل وص‬kk k k k k‫ة الفع‬kk k k k ‫ لنب اجلانب ولطاف‬:‫ق‬kُ k k k k ‫الرف‬
َ ،‫ب‬ ِّ :‫ق‬kk k k k k‫رف‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kِ َ‫ؤ على ِمرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التوك‬:‫اق‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واال ِرتف‬

.‫ركم‬kk k k‫الحاً لكم من أم‬kk k k‫اً وص‬k k k ‫ أي رفق‬،"ً‫ا‬k k k ‫ركم ِمرفق‬kk k k‫ "ويهيء لكم من أم‬:‫ل‬kk k k k‫ز وج‬kk k k k‫ال اهلل ع‬kk k k k‫ ق‬،‫ر‬kk k k k‫د واألم‬kk k k k‫أ والي‬kk k k k‫ من املتك‬،‫يء‬kk k k k‫ل ش‬kk k k k‫ق من ك‬kُ k k k kَ‫واملِْرف‬

78
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ
.‫نيف وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل والك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دار من املغتس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وم ْرف‬

.‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اءُ ومجل أرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة رفْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وناق‬،‫ق عن اجلنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال املرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انفت‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫والرف‬
ِّ

‫مني يف‬k‫وا منض‬kk‫ا دام‬k‫ة م‬k‫ وتسمى الرفق‬،‫ وال يذهب اسم الرفيق‬،‫ فإذا تفرقوا ذهب عنهم اسم الرفقة‬،‫رافقك‬
َ ُ‫ يف سفر ي‬،‫ الذي جتمعه وإياك ُرفْقةٌ واحدة‬:‫ك‬
َ ‫ورفي ُق‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ومس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جملس واح‬

.‫ة‬kk k k k k k k ‫اء يف اجلن‬kk k k k k k k‫اً" أي رفق‬k k k k k k k ‫ك رفيق‬kk k k k k k k‫ن أولئ‬kk k k k k k k ‫ "وحس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k‫ال اهلل تع‬kk k k k k k k k k k‫ ق‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k‫د رفي‬kk k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k‫وا فهم رفق‬kk k k k k k k k k k‫وا وارت َف ُق‬kk k k k k k k k k k‫د تَرا َف ُق‬kk k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك وعلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك وراف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر رفي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

"‫ وقال شاعرهم‬k،‫ كفه فمات فأخذت عاقلته بديته‬k‫واز ٍنة فوجأه جبمع‬
َ ‫ع رجالً من ُم‬
َ ‫وكان رجل من ربيعة نَ َاز‬

‫القاتل النفس على الدانـق‬ ‫يا قوم من يعذر من عجرد‬


‫وجاه بني األذن والعاتـق‬ ً‫ملا رأى مـيزانـه شـائال‬
‫كأمنا دهده مـن حـالـق‬ ً‫فخر من وجـأتـه مـيتـا‬
‫بالرافِ ِـق‬
ّ ‫ماذا على قومك‬ ‫فبعض هذا الوجء يا عجرد‬
.‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دن العجب إىل قحف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ببعض من ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار منض‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َفق‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فق‬

.‫ ِر ِه‬k k k k k k k ‫وه فَق‬kk k k k k k k‫اقَِره أي وج‬kk k k k k k k‫ىن اهلل َمف‬kk k k k k k k‫ وأغ‬.‫ة‬kk k k k k k k‫ة رديئ‬kk k k k k k k k‫ريُ لغ‬kk k k k k k k k k k‫ وال َفق‬،ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k‫و الفق‬kk k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ره اهلل‬kَ k k k k k k k k k k‫ر فالن واف َق‬kk k k k k k k k k k‫وافت َق‬
َ ،‫ة‬kk k k k k k k k k k‫ احلاج‬:‫ر‬kk k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫وال َف‬

.‫رات‬k ِ ِ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء ف َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دد بالت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والع‬،‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار والف َق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ال َفق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ وجيمع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارةُ والف ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َفق‬

.‫يل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رس فس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رياً لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان تفق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة يفقره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حف‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ‫وال ُف‬

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر كث‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا فُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فيه‬:‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأرض متفق‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار الظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الداهي‬:ُ‫اقِرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف‬

.‫ واملركب‬k‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه للحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أي أعرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه داب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وأف َق ْرت‬

.‫رة وحنوه‬kk k k k k k ‫دف أو حف‬kk k k k k k ‫ة أو ه‬kk k k k k k ‫ه من رابي‬kk k k k k k ‫د معلم يتعلمون‬kk k k k k k k k k‫ر ٍة أي من أبع‬kk k k k k k k k ‫ق‬kْ ِ‫د ف‬kk k k k k k k k k‫ر ٍة ومن أبع‬kk k k k k k k k ‫ق‬kْ ِ‫ك من أدىن ف‬kk k k k k k k k k‫ال أرامي‬kk k k k k k k k k‫ال يف النض‬kk k k k k k k k k‫ويق‬

79
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رس ُم َفقٌَّر‬kk k k k k k k k k k k k k‫اة ُم َفقَّرةٌ وف‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وش‬،‫ركب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ؤق إىل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط لألس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دواب وخمال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اض يف أرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بي‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتّفق‬

E:‫ قال لبيد‬،‫ وفقري الظهر‬،‫وهذا َمف ُقور الظهر‬

‫رفع القوادم كال َفق ِري األعزل‬ ‫ملا رأى لبد النسور تطايرت‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه كالٌّ قلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ورمبا ك‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر اخلايل من األمكن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقف‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قف‬

k‫م‬k‫اً هبذا االس‬k‫إذا مسيت أرض‬kk‫ ف‬،‫ر‬kk‫ه قف‬kk‫ع على حيال‬kk‫ل موض‬kk‫ ك‬،‫ع‬kk‫وهم املواض‬kk‫عتها على ت‬kk‫ع لس‬kk‫ وجتم‬،‫ار‬k ِ
ٌ k‫ر وقف‬kٌk‫ا فهي قف‬kk‫دار من أهله‬kk‫ وال‬،‫رت األرض من الكأل‬kَ k‫واق َف‬

.‫أنثت‬

E:‫وأ ْق َفَر فالن من أهله بقي وحده منفرداً عنهم كما قال عبيد‬

‫فاليوم ال يبدي وال يعيد‬ ‫أق َفَر من أهله عـبـيد‬

‫م من‬kk‫ر اجلس‬kk‫ه لقف‬kk‫ وإن‬،‫ه‬kk‫عر علي‬kk‫رأس أي ال ش‬kk‫ر ال‬kk‫ه لقف‬kk‫ وإن‬،‫عر‬kk‫ه من الش‬kk‫ ورأس‬،‫ده من اللحم‬kk‫ر جس‬kَ k‫وأق َف‬

:‫ قال‬،‫اللحم‬

‫ال قَِفراً عشا وال مهبجا‬


:‫وقال‬

‫ملة َق ْفر كشعاع السنبل‬


:‫ قال‬،‫ الطعام الذي ال أدم فيه وال دسم‬:‫فار‬
ُ ‫وال َق‬

‫قفار‬
ُ ‫والزاد ال آن وال‬
.‫اآلين البطيء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ين ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويع‬

.‫دمون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل" أي ال يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دهم خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫ا أ ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "م‬:‫ويف احلديث‬

:‫ قال‬،‫ من أفاديه الطيب‬:‫ُّور‬


ُ ‫وال َقف‬

‫ واملسك وال َق ّفو ِر‬k‫أهضامها‬ ‫ عطارين بالعطـور‬k‫مثواة‬

80
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ارين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيت العط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به ريح الكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

.‫رزدق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريةُ اسم أم الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقف‬

.‫يقتفر األمث‬ ِ
ُ ‫ف‬ ُ ‫والقائ‬

‫القاف والراء والباء معهما‬

‫ري‬kk ‫ريون بعض الس‬kk ‫وم بينهم وبني املورد وهم يس‬kk ‫رعى الق‬kk ‫ب أن ي‬
ُ ‫ر‬kَ k ‫ ال َق‬:‫رب‬kk ‫تعمالت ق‬kk ‫ مس‬k‫ ب ق ر كلهن‬،‫ ق ب ر‬،‫ ر ب ق‬،‫ ب ر ق‬،‫ ر ق ب‬،‫ق ر ب‬

.‫ل‬kk k k k k k k k ‫ربت اإلب‬kk k k k k k k k ‫ وق‬،‫وا إبلهم‬kk k k k k k k k ‫ واقرب‬،ً‫ا‬k k k k k k k k ‫ون قرب‬kk k k k k k k k ‫ وهم يقرب‬،‫وا‬kk k k k k k k k k k k k‫دلوا فقرب‬kk k k k k k k k k k k k‫ة ع‬kk k k k k k k k k k k k‫ية أو ليل‬kk k k k k k k k k k k k‫ وبني املاء عش‬k‫ان بينهم‬kk k k k k k k k k k k k‫ىت إذا ك‬kk k k k k k k k k k k k‫ح‬

:‫ قال‬،‫ومحار قارب يطلب املاء‬

ٍ
‫إلقراب وإصدار‬ ‫قد قدموين‬
:‫وقال‬

ُ ‫ سابقها احلادي هلا ال َق ِر‬k‫وانقض‬


‫ب‬ ‫هاج الصوادي واحلزان فاندلقـت‬
ٌ ‫ا ِر‬kk k k k k k k k k k k ‫ ق‬:ً‫الب املاء ليال‬kk k k k k k k k k k k ‫ال لط‬kk k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫ورود‬kk k k k k k k k k k k ‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب أي تعج‬
.‫ب‬ َ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ال َق‬
ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت َت ْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هي ال‬:‫وارب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫والعان‬

.ً‫ طلب املاء ليال‬:‫ب‬


ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

ُ ‫وا ِر‬kk k k k k k k k k ‫ع ق‬kk k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫تخف حلوائجهم‬kk k k k k k k k k ‫ة تس‬kk k k k k k k k k ‫فن البحري‬kk k k k k k k k k k k k k k‫حاب الس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع أص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ون م‬kk k k k k k k k k k k k k k‫غرية تك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫فينة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ب‬
.‫ب‬ ُ ‫ا ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k ‫اً قِراب‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ت أيض‬ ِ ‫رب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والفع‬،‫دمها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ غم‬:‫كني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يف والس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب للس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬
ُ ْ‫رب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k‫اً وأ ْق‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ت قراب‬
ُْ ُ
ِ

.‫ه‬kk k k k k k k k k ُ‫اء أو قُراب‬kk k k k k k k k k ‫دح م‬kk k k k k k k k k ‫ه ملء ق‬kk k k k k k k k k ‫ ومع‬،‫ك‬kk k k k k k k k k ‫راب ذل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k ُ‫ف درهم أو ق‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ه أل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ مع‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ةُ الش‬k k k k k k k k k k k k k k‫ ُمقارب‬:‫راب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب اللي‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وق‬،‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب العش‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأتيت‬

.‫ارب االمتالء‬kk k k k k k k k ‫ا ُن أي ق‬kk k k k k k k k ‫ و َق ْرب‬،‫ف‬kk k k k k k k k ‫فان فمن النص‬kk k k k k k k k ‫ا نص‬kk k k k k k k k k k k k‫ فأم‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k‫اء ومآلن م‬kk k k k k k k k k k k k‫فان م‬kk k k k k k k k k k k k‫اء ونص‬kk k k k k k k k k k k k‫ان م‬kk k k k k k k k k k k k‫دح قرب‬kk k k k k k k k k k k k‫ذا ق‬kk k k k k k k k k k k k‫وه‬

ِ ‫راب‬kk k k k k k kَ‫ا ٌن من ق‬kk k k k k k k‫ذا ُقرب‬kk k k k k k k‫وه‬


.‫وك‬kk k k k k‫تنفع هبم إىل املل‬kk k k k k‫ذين يس‬kk k k k k‫ وهم ال‬،‫ف‬kk k k k k‫اس خل‬kk k k k k‫و يف القي‬kk k k k k k k‫ وه‬،‫النون‬kk k k k k k k‫ون ب‬kk k k k k k k‫ذا جيمع‬kk k k k k k k‫ هك‬،‫ر‬kk k k k k k k‫ك أي وزي‬kk k k k k k k‫ني املل‬ ْ

81
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل حبق أو قَراب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين والتواص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الت‬:‫ب‬


ُ ‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والت َق‬
َ ،‫دنو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب ال‬ ‫رِت‬
ُ ‫ واالق‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ض‬
ُ ‫ر‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

k.‫يلة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً ووس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُق ْرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إىل اهلل تبتغي ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ب‬
َ ْ‫رب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ا َت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق ْرب‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً وال ُق ْرب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ُق ْربان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ه‬


ُ ْ‫رب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يها قربان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي غش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب فالن أهل‬


َ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫و‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ذوي القراب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ح‬: ‫رىَب‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kُ ‫وال‬

.‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا ه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا أدري م‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ربت أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول أو فع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زوه بق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راً أي يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وفالن يق‬

،‫عته‬k‫ ولكن لس‬،‫ان‬k‫رس قرب‬k‫ وإمنا للف‬،‫رب‬k‫ون الق‬k‫ جيمع‬،‫راب‬k‫ق األق‬k‫رس الح‬k‫ وف‬.‫انب‬k‫ل ج‬k‫ ومن الرفع إىل اإلبط من ك‬،‫ من لدن الشاكلة إىل مراق البطن‬:‫رب‬
ُ ‫وال ُق‬

:‫ وهلا خاصرتان كما قال‬،‫ شاة عظيمة اخلواصر‬:‫كما يقولون‬

‫ألبيض عجلي عظيم املفارق‬


.‫مجعه لسعته‬
.‫ للنساء‬،‫ وقريبة مجعها قرائب‬،‫ وجيمع أقارب‬،‫والقريب ذو القرابة‬ ُ
‫ وهي‬،‫ هو قريب‬،‫ والفرد واجلميع‬،‫ حتويالً يستوي فيه الذكر واألنثى‬k‫والقريب نقيض البعيد يكون‬ ُ
.‫ وهن قريب‬،‫ وهم قريب‬،‫قريب‬
.‫ وجيمع مقربات ومقاريب‬،‫ب مربطه ومعلفه لكرامته‬ َ ‫ َقُر‬:‫وفرس ُم َقرب‬
.‫ وأدنت الناقة فهي مدن ال غري‬،‫قرب‬ ٌ ‫ فهي ُم‬k‫وأ ْقَربَت الشاة واألتان‬
.‫ السمك اململح ما دام يف طراءته‬:‫ريب‬ ُ ‫وال َق‬
.‫ب دارك‬َ ‫ حياك اهلل و َقَّر‬:‫ب أي قال‬ َ ‫وقد حىي فالن و َقَّر‬
.‫ت الشيء أ َْر ُقبُهُ و ِرقباناً أي انتظرت‬ ُ ‫ َر َقْب‬:‫رقب‬
.‫ب قويل" أي مل تنظر‬ ْ ُ‫ "ومل تَرق‬:‫وقوله تعاىل‬
.‫ تنظر الشيء وتوقعه‬:‫ب‬ ُ ُّ‫والتَرق‬
َ
.‫ حيرس القوم‬،‫ احلارس يشرف على ِرقْ ٍبة‬:‫قيب‬ ُ ‫والر‬ ًّ
.‫ الرقيب السهم الثالث‬:‫ ويقال‬،‫ األمني املوكل بالضريب‬:‫ورقيب امليسر‬ ُ
.‫ احلافظ‬:‫قيب‬ ُ ‫والر‬ َ

82
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وب من األرامل والشيوخ‪ :‬الذي ال ولد له‪ ،‬وال يستطيع الكسب‪ ،‬ويقال‪ :‬هو الذي مل يقدم من‬ ‫والرقُ ُ‬‫َّ‬
‫ولده شيئاً‪ ،‬ومسيت األرملة َرقُوباً ألنه ال كاسب هلا وال ولد فهي َتَتَرقَّ ُ‬
‫ب معروفاً‪.‬‬
‫الرقَ ِبة‪.‬‬
‫والرقباينُّ الغليظ َّ‬
‫ب َّ‬ ‫والر َقبَةُ أصل مؤخر العنق‪ ،‬واأل َْرقَ ُ‬ ‫َّ‬
‫وأمة َرقَبانيِّةٌ َرقْباءُ وال تنعت‪ k‬به احلرة‪.‬‬
‫الرقاب أي يف املكاتبني‪.‬‬ ‫كالرقاب‪ ،‬واإلعطاء يف ِّ‬ ‫ب مجع ِّ‬ ‫والرقَ ُ‬
‫َّ‬
‫وأعتق اهلل ر َقبَتَه‪ ،‬وال يقال‪ :‬عُُن َقه‪.‬‬
‫ضرب من احليات‪ ،‬ومجعه ُرقُب ورقيبات‪.‬‬ ‫قيب‪ٌ :‬‬ ‫والر ُ‬ ‫َّ‬
‫الب ْر ُق دخيل يف العربية‪ ،‬وجيمع على بِرقان‪.‬‬ ‫برق‪َ :‬‬
‫والبَر ُق مصدر األ َْبَر ِق من احلبال‪ ،‬وهو احلبل الذي أبرم بقوة سوداء وقوة بيضاء‪.‬‬ ‫َ‬
‫ومن اجلبال‪ :‬ما فيه جدد بيض وجد سود‪.‬‬
‫والب ْرقاء من األرض‪ :‬طرائق بقع‪k‬ة فيه‪k‬ا حج‪k‬ارة س‪kk‬ود خيالطه‪k‬ا رمل‪k‬ة بيض‪kk‬اء‪ ،‬وك‪kk‬ل قطع‪k‬ة على حباهلا برق‪k‬ة‪،‬‬ ‫َ‬

‫ف‪kk k k k k k k k k k k‬إذا اتس‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ع فه‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬و األب‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬رق‪ ،‬واألب‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ارق مجع‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪ ،‬وجيم‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ع على ال‪kk k k k k k k k k k‬رباق‪.‬‬

‫واألبا ِر ُق‪ :‬األكام خيالطها احلصى‪ k‬والرمال‪ ،‬قال‪:‬‬

‫إىل اليمامة فاألجزاع فالـب ِ‬


‫ـرق‬ ‫لنا املصانع من بصرى إىل هجر‬
‫ُ‬
‫وهض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ب األب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا ِر ِق‪ :‬موض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع بعين ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫وأب‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر َق لغ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬


‫وب‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر َق ي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ربُ ُق بُروق‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً وبَريق ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪ْ ،‬‬
‫وق‪ :‬بيض الس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬حاب‪َ ،‬‬
‫والرُب ُ‬

‫‪k‬ارق‪ ،‬وي ‪kk k k k k k k k k‬ربُق بريق‪k k k k k k k k k k‬أً‪ .‬ويق ‪kk k k k k k k k k‬ال للس‪kk k k k k k k k k k‬يوف ب ‪kk k k k k k k k k‬وا ِر ُق‪.‬‬
‫والبارق ‪k k k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪ :‬س‪kk k k k k k k k k k k k k k‬حاب َيْ‪k‬ب ‪kُ k k k k k k k k k k k k k‬ر ُق‪ ،‬وك‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ل ش‪kk k k k k k k k k k k k k k‬يء يتألأل فه‪kk k k k k k k k k k k k k k‬و ب‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وأر َع َد‪ ،‬قال‪:‬‬


‫وإذا اشتد موعد بالوعيد يقال‪ْ :‬أبَر َق ْ‬

‫د فما وعيدك يل بضائر‬ ‫وأر ِعـ ْد يا يزي?‬


‫أَبْ ِر ْق ْ‬
‫ور َع َد لغة‪ ،‬قال‪:‬‬
‫وبَر َق َ‬
‫َ‬

‫وابَر ِق‬ ‫ِ‬


‫فارع ْد هنالك ما بدا لك ْ‬
‫ْ‬

‫‪83‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ َ‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأب‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة على عجزه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وم‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة على فرجه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذنبها م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الناق‬ َ ْ

:‫ قال‬،‫وق هو الفرق ال يزال‬


ُ ‫واإلنسان الرَب‬

ِ ‫يروغ لكل خوار ب‬


‫روق‬َ
.‫وت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫زع مبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬،‫ ِر ٌق أي هبت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫و ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر َق بص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ب‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من قول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كأن‬

."‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر َق البص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫إذا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "ف‬:‫رأ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك يفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

:‫ قال‬،‫ من شدة شخوصه وال يطرف‬k‫ تراه يلمع‬:‫"بَر َق" يقول‬


َ :‫ومن َقَرأ‬

‫أعطيته عيساء منها َفرَب ْق‬ ً‫ملا أتانا ابن عم ٍري راغـيا‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي رد هلا على اإلب‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة النظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً إذا ألأله‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تربيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َق بعين‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب‬
َ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا األنبي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يركبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ داب‬:‫اق‬


ُ ‫والرُب‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجع إبري‬:‫اريق‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألب‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فر وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وط ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ونت خبط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رادة تل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي ج‬،‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجع بُْرقان‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والب ْرق‬
ُ

َ k،‫ ةٌ أعم‬k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ َّ‫اة ُمَرب‬kk k k k k k k k k k k ‫ وش‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫دة ِربْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫و اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫الربْ ِق وه‬k
.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫ومربوق‬ ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اة َربْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫قت الش‬
ُ َ‫ َرب‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب‬

:‫ قال العجاج‬،‫ الشديدة‬k‫ واسم للداهية‬،‫وأم الربيق اسم للحرب‬

‫والو َريْ ِق األزمن‬ ِ ُّ ‫أم‬


ُ ‫الربَيق‬
.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والق‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع القب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:ُ‫رة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امل ْقرَب ةُ وامل ْقُب‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األزمل ق‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وي‬
َ َ

.ً‫ربا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رباً ومق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربهُ ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقَربت‬،‫ ِرب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربُ موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ وال‬،‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:ُ‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k‫ه حبال يق‬kk k k k k k k k k k‫أقربه" أي جعل‬kk k k k k k k k k k‫ه ف‬kk k k k k k k k k k‫ "مث أمات‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ال اهلل تع‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬،‫ة ذاك‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ه منزل‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫رباً وتنزل‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ أن هتيء ل‬:‫ار‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k ‫واالقب‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي حيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ابُِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملق‬


ُ

84
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫و جوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يتطيب ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتخى يف الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع متأك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

:‫ قال‬،‫ احلمري والضئني واجلامل‬:‫ والبَقريُ والباقُِر كقولك‬،‫الب َقر ِة‬


َ ‫ مجاعة‬:‫ َالب َق ُر‬:‫بقر‬

ِ ‫ري الد‬kِ ‫يكسعن أذناب البق‬


‫ُّلس‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع راعيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مجع اجلم‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذلك اجلام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع راعيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقُِر مجع البق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والب‬

:‫ قال الراج‬،‫ شق البطن‬:‫قر‬


ُ َ‫والب‬

‫ضرباً وطعناً باقِراً عشنزرا‬


.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يق إىل الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء اهلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه نس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به قميص تبلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريةُ ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والبَق‬

.‫ وهني عن التََّبقُّر يف املال‬،‫ر البطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع من بق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التفتح والتوس‬:‫والتََّبقُّر‬

.‫ة يلعب هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي لعب‬،‫البقَّْيَرى‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الالعب ب‬:‫واملُتََبقِّر‬

:‫ وقال طفيل الغنوي‬،‫ كم َب َقرمُت لغسيلكم أي كم حفرمت‬:‫ ويقال‬،‫َو َب َقروا حوهلم أي حفروا‬

‫هبا مثل آثار املَب ِّق ِر ملعب‬ ‫وملن فما ينفك حول متالع‬
ُ
‫القاف والراء والميم معهما‬

.‫عب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل املص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ُم الفح‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق‬:‫رم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مس‬k‫ ر م ق كلهن‬،‫ ر ق م‬،‫ م ر ق‬،‫ م ق ر‬،‫ ق م ر‬،‫ق ر م‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k‫ل علي‬kk k k k k k k k‫ ال حيم‬k‫ة‬k k k k k k k k‫رتك للفحل‬kk k k k k k k k‫ وي‬،‫رم‬kَّ k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫و امل‬kk k k k k k k k‫ وه‬،‫ر ُم‬kَ k k k k k k k k k k k‫و أ ْق‬kk k k k k k k k k k k‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k‫ار ُم ْقَرم‬kk k k k k k k k k k k‫ت ْقَر َم أي ص‬kَ k k k k k k k k k k k‫ىت اس‬kk k k k k k k k k k k‫رك ح‬kk k k k k k k k k k k‫ ِر َم أي ت‬k k k k k k k k k k k kْ‫وأَق‬
ُ

.‫د‬kk k k k k k k k k ‫ع بع‬kk k k k k k k k k ‫و راض‬kk k k k k k k k k ‫ وه‬،ً‫يئا‬kk k k k k k k k k ‫جر ش‬kk k k k k k k k k ‫راف الش‬kk k k k k k k k k k k k‫ ِر ُم أط‬k k k k k k k k k k k k k k‫ا يق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وأول م‬،‫يش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل واجلدي احلش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اول احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ تن‬:‫ر ُم‬kْ k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وال‬

‫ا‬k‫ ورم‬،‫روم‬k
ٌ ‫ري َم ْق‬kk‫ والبع‬.‫ة‬kk‫يت قطعت قُرام‬k‫ة ال‬k‫ والقطيع‬،ُ‫ة‬k‫ة وال َق ْرم‬kk‫مة القرم‬kk‫ك الس‬kk‫ فتل‬.‫ا‬kk‫ة فيبقى أثره‬k‫ع قطيع‬k‫ أي تقط‬k‫مة‬k‫دة للس‬kk‫ري جلي‬kk‫ف البع‬k‫ر َم من أن‬kَ ‫ أن يُ َق‬:‫ر ُم‬kْ ‫وال َق‬

.‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د القح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غ هبا أي يؤك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه يتبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه وأذن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وا من كركرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َقَرم‬

.‫رم‬kk k k k k ‫ على ق‬k‫ع‬k k k k k k‫ وجيم‬k،‫ة‬kk k k k k ‫ودج وكل‬kk k k k k ‫ه ه‬kk k k k k ‫ى ب‬kk k k k k ‫رتاً أو يغش‬kk k k k k k k k‫ذ س‬kk k k k k k k k‫ يتخ‬،‫فيق‬kk k k k k k k k‫ ص‬،‫ون‬kk k k k k k k k‫وان من العه‬kk k k k k k k k‫ه أل‬kk k k k k k k k‫ في‬،‫وف‬kk k k k k k k k‫وب من ص‬kk k k k k k k k‫ ث‬:‫رام‬k kِ
ُ k k k k k k k ‫والق‬

85
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫راش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ُم ب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ُ‫ه ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احملبس نفس‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملِْقَرم‬

ُ ‫ وقَ ِر ْم‬،‫ وباز قَ ِر ٌم‬k،‫ شدة شهوة اللحم‬:‫وال َقَر ُم‬


:‫ قال‬k،‫ت إىل اللحم أي اشتهيته‬

‫ويشفي َقَر َم الركب‬ ً‫ مربوطا‬k‫يزين البيت‬


k.‫ حروفه بالتنقيط‬k‫ بينت‬:‫وم‬ ٌ ُ‫ وكتاب َم ْرق‬،‫ تعجيم الكتاب‬:‫الرقْ ُم‬ َّ :‫رقم‬
.‫والتاجر َي ْرقُم ثوبه بسمته‬
‫ وينعت هبا محار الوحش‬،ٌ‫ كل واحدة َرقْ َمة‬،‫ الذي يكون على أوظفته كيات صغار‬:‫وم من الدواب‬ ُ ُ‫واملُرق‬
.‫لسواد على قوائمه‬
.‫ برد وشي مضاف‬:‫ خز َرقْ ٍم كما تقول‬:‫ يقال‬،‫ خز موشى‬:‫والرقْ ُم‬ َّ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرقْمت‬
.‫ابلتني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة متق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وائم الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رين يف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به ظف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ش‬k َ َّ

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرقَم‬


َّ

‫ال‬kk‫اء وال يق‬kk‫ رقش‬k‫ثى‬kk‫ واألن‬،‫ع األراقِ ُم‬kk‫ واجلمي‬،‫ة‬kk‫واد وبغث‬kk‫ة من س‬kk‫ وإمنا هي رقش‬،‫ة األ َْرقَم‬kk‫ون احلي‬kk‫ ل‬:ُ‫ ة‬k‫والرقْ َم‬
ُّ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َرقْم‬

.‫ ورمبا جعله نعتاً كما قال الباهلي‬،‫ واألَرقَ ُم امسه‬،‫واأل َْرقَ ُم إذا جعلته نعتاً قلت أرقش‬

‫الرقِ ْم‬
َّ ‫مترس يب من حينه وأنا‬
k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الداهي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يري‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال فع‬،‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة املَرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫رق‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امل‬:‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬


َ َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري مدخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلروج من ش‬:‫روق‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬
ُ

.ً‫ا‬k k k k k‫ر َق إمراق‬kَ k k k k ‫ أم‬k:‫ه‬kk k k k ‫دي عوت‬kk k k k ‫ذي يب‬kk k k k ‫ال لل‬kk k k k ‫ ويق‬.‫ا‬kk k k k ‫ه أن‬kk k k k ُ‫وأمر ْقت‬
َ ،ً‫ا‬k k k k k k ‫ة ُمروق‬kk k k k k k‫هم من الرمي‬kk k k k k k‫ر ُق الس‬kُk k k k k kْ‫ا مَي‬kk k k k k k‫دين كم‬kk k k k k k‫وا من ال‬kk k k k k k‫ذين مرق‬kk k k k k k‫ ال‬:ُ‫ة‬k k k k k k ‫واملارق‬

ِ ِ
.ً‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارت م‬k
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت فص‬
ْ ‫ َد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َذراً أي فَ َس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت َم‬ َ ،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َمَرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِرقَت البيض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬
ْ ‫ذ َر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬ َ

86
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وكر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتقت احلمام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫رعة املروق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫واالمرِت اق‬

.‫رة‬kk k k k k k k ‫ة إىل الس‬kk k k k k k k ‫راق البطن من العان‬kk k k k k k k ‫ وم‬k.‫ة‬kk k k k k k k ‫ت بعربي‬kk k k k k k k k k‫ ليس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫ة حمض‬kk k k k k k k k k k k‫ هي عربي‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫فر‬kk k k k k k k k k k k‫ العص‬k‫حم‬kk k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k‫واملِّري‬
ُ

.‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة احلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بقي‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫الر‬


َّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم‬

ٌ ‫ وما عيشه إال ُر ْم َقةٌ و ِر‬:‫ ويقال‬،‫ور َّم ُقوهُ ويَُر ِّم ُقونَه أي بقدر ما ميسك َر َم َقه‬
:‫ قال‬،‫ماق‬ َ

ِ
‫بالرماق‬ ‫ما زخر معروفك‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k‫ل النظ‬kk k k k k k k k k k k‫ري فأطي‬kk k k k k k k k k k k‫ه بص‬kk k k k k k k k k k k‫أتبع‬ ِ
ُ ‫ه أي‬kk k k k k k k k k k k‫ين وأرام ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫أرم ُق‬
ُ ‫ا زلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وم‬،‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ َ‫ةُ بالب‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رامق‬
َ ُ‫ امل‬:‫اق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرم‬
ِّ

‫ازي‬k‫ع الب‬k‫إذا وق‬k‫ ف‬،‫ل‬k‫ط طوي‬k‫اقها خي‬k‫د يف س‬k‫ ويش‬،‫ا‬k‫ود وختاط عيناه‬k‫يء أس‬k‫ا ش‬k‫د برجله‬k‫ة فيش‬k‫أ ببوم‬k‫ يوك‬،‫ا‬k‫والر ِام ُق الرامج أي امللواح الذي تصاد به البزاة وحنوه‬
ّ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ياد من قرتت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عليه‬

kِ ‫ة ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وليل‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ ‫وءُ ال َق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


.ٌ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قم‬ َ ُ‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kْ ‫ ال َق‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قم‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه وطعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذهبت حالوت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ربد ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْج ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ ‫ر أي مل ين‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّم‬kْ ‫ر الت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ َ‫واق‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب إىل اخلض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون يض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األقم‬
kَ ‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kْ ‫وال ُق‬

.‫دخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخل‬:ُ‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kْ ‫وال َق‬

ِ ‫ه من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ه ف َقمرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وقامرت‬


.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القم‬ َْ َْ

.‫از‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كنه احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائر كالفاخت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:‫ري‬k


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kْ ‫وال ُق‬

:‫ قال‬،ً‫ وامل ْق ُر أيضا‬،‫ شبه الصرب‬:‫ امل ِق ُر‬:‫مقر‬


َ َ

‫طلي املر عليه وامل ِق ْر‬ ‫إمنا الصرب ككنز بارز‬


َ
.‫ور‬
ٌ ‫ َم َق ْرتُه فهو مَمْ ُق‬:‫ وتقول‬،‫ السمك املاحل يف املاء‬k‫ إيقاعك‬:‫واملَْق ُر‬

87
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والالم والنون معهما‬

.‫فر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت من الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫به طس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫راب لكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللَّ َق ُن إع‬:‫ط لقن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ق ل يس‬،‫ل ق ن‬

:‫ قال‬،ُ‫ولَقَّنَين فالن تلقيناً أي فهمين كالماً ولَ ِقْنتُه و ُتلَقِّنُه‬

ُ‫ِّن وليدك َي ْل َقن? ما تُلَقِّنُه‬


ْ ‫لَق‬
.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومْل َق ٌن اس‬
َ

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫غار احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا نفي من ص‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وم‬،‫ل وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع جب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارة إذا قل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا بقي من احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الن َق‬
َّ :‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء إىل موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حتوي‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ‫والن‬


َّ

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع إىل موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم من موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انتق‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والن ْقل‬
ُّ

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق خمتص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طري‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملْن َق‬


َ

.‫فر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ازل الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مرحل‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ل واملنقل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملْنق‬


َ

.‫وائم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رعة نق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kْ ‫والن‬
َّ

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ونِق‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ َ‫ل أي ذو ن‬k ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫رس مْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬

.‫خب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اقَر ِة يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملن‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫به املناقض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نني ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر بني اث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الكالم يف الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مراجع‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملناقل‬
ُ

.‫وائم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريع نق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خفي‬:‫ال‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kّ َ‫رس ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬

:‫ قال الكميت‬،‫ اخلف اخللق واجلميع النِّقال‬:‫والن ْق ُل واملن َق ُل‬


َّ
َ

‫وشبه باحلفوة املنـ َق ُـل‬ ‫وكان األباطح مثل األرين‬


َ
.‫ل‬kk k k k k k k‫ النع‬:‫ل‬kk k k k k k k‫ واملن َق‬،‫ا‬kk k k k k k k‫وة احلف‬kk k k k k k k‫ واحلف‬،‫اء‬kk k k k k k k‫يب احلايف من الرمض‬kk k k k k k k k k k‫ا يص‬kk k k k k k k k k k‫احب اخلف م‬kk k k k k k k k k k‫يب ص‬kk k k k k k k k k k‫ يص‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k‫ يق‬،‫دة احلر‬kk k k k k k k k k k‫ف ش‬kk k k k k k k k k k‫يص‬
َ

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال إىل ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً من ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل قوم‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دهر َتْن ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من نواق‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنّاقل‬

.‫رى‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ورة أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ورة إىل ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ة أو ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ة إىل قري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راج قري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ا يُْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ل من اخلراج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫والنَّواق‬

88
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫يل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫وادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫و َن َقل‬

.‫غارها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راش العظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يُْن َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫جاج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ من الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملَن ِّقل‬
ُ

.‫تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب حنو الفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارب على الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يعبث ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والن ْق‬
َّ

:‫ قال‬،‫ الواحدة نقيلة‬،‫ رقاع نعال اإلبل‬:‫والنَّقائل‬

‫طاع الفراء بصحصح شأس‬ ?‫خذم نَقائِلُها يطـرن كـأق‬

‫القاف والالم والفاء معهما‬

.‫ مصدر األقلف‬:‫ف‬
ُ َ‫ ال َقل‬:‫ ل ف ق مستعمالت قلف‬،‫ ق ف ل‬،‫ ل ق ف‬،‫ ف ل ق‬،‫ق ل ف‬

.‫ جليدة القلف‬:ُ‫وال ُقْل َفة‬

ِ ‫ وال ُقْل‬k،‫ اقتالع الظفر من أصله‬:‫وال َقْلف‬


:‫ قال‬،‫فة من أصلها‬ ُ

‫ف األظفار عن بنانه‬ ِ
ُ ‫يقتَل‬
.‫ تناول شيء يرمى به إليك‬:‫ف‬ ُ ‫ اللَّ ْق‬:‫لقف‬
k."‫ف ما يأفكون‬ ُ ‫ "فإذا هي َت ْل َق‬:‫ قال اهلل تعاىل‬،‫والت َق ْفتُه أعم‬ َ ‫ولََّق َفين تلقيفاً فلَ َق ْفتُه وَتلَ َّق ْفتُه‬
.‫ أو رمي باليد‬،‫ثقف أي سريع الفهم ملا يرمى إليه من كالم‬ ٌ ‫ف‬ ٌ ‫ورجل لَ ْق‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر من جوانب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملاء ينفج‬،‫ف ميدر ومل يطني‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وض لَقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وح‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فل‬

.‫انفلَ َق‬kk‫داه ف‬kk‫حه وأب‬kk‫ه أي أوض‬kk‫ واهلل فلق‬،‫بح‬kk‫و الص‬kk‫ق" ه‬kkَ‫رب ال َفل‬kk‫وذ ب‬kk‫ل أع‬kk‫ "ق‬:‫اىل‬kk‫ه تع‬kk‫ وقول‬،‫ر‬kk‫ الفج‬:‫ق‬kُ kَ‫ال َفل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق عن نبات‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ق احلب َفيْن َفل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واهلل ِيفل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق مفرق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربته على َف ْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وض‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق في‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومسعته من َف ْل‬


89
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ت‬
ْ ‫ان َفلَ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقة ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الفس‬
ُ ‫و َفلَ ْق‬

ِ
.‫رة من اخلبز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكس‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف ْلق‬

ِ
k.‫دواهي‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائب وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من احلروب والكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م الداهي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف ْل‬

.‫ديدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املنك‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكتيب‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وال َفْيل‬

.‫خابة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق أي داهي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة َفْيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬

.‫ق أي عجب‬kٌ kِ‫ر مفل‬kٌ k‫ وأم‬.‫ة‬kِ k‫ذا الفليق‬kk‫اً من ه‬k ‫ا عجب‬kk‫ ي‬:‫رب‬kk‫ول الع‬kk‫ يق‬،‫ة‬kk‫العجيب والعجيب‬kk‫ة ك‬kk‫ق والفليق‬kُ k‫وال َفلي‬

ٌ ‫ل ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فالق رذل قلي‬

ِ k‫ وكالمها لِْفق‬،‫ق أعم‬k‫ والتَّلفي‬،ً‫ا‬k‫األخرى لفق‬kk‫دامها ب‬kk‫ق إح‬kk‫ خياطة شقتني َت ْل ِف‬:‫ اللَّ ْفق‬:‫لفق‬
،‫مني‬k‫ا منض‬k‫ا دام‬kk‫ان م‬k ُ ُ ُ

k.‫ة‬kk k k k k‫ل اخلياط‬kk k k k k‫ق قب‬kِ k k k k k k‫ف‬kْ َّ‫م الل‬kk k k k k k k‫ه اس‬kk k k k k k k‫ا فال يلزم‬kk k k k k k k‫ق لَ ْف ُقهم‬kk k k k k k k‫ انفت‬:‫ال‬kk k k k k k k‫ق يق‬kk k k k k k k‫د التفلي‬kk k k k k k k‫ا بع‬kk k k k k k k‫وإذا تباين‬

.‫ل‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه فاقت َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْفل أقفلت‬kِْ ‫ال من ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قف‬

.‫يء‬kk‫ديهما ش‬kk‫رأة باهلاء ال خيرج من أي‬kk‫ل وام‬k ِ ِ


ٌ k‫ل ُم َقتَف‬kk‫ ورج‬،‫ري‬kk‫ده خ‬kk‫ذي ال خيرج من ي‬kk‫اس ال‬kk‫ل من الن‬k
ُ k‫واملُقتف‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k ‫اً َق ْفل‬k k k k k k k k k k k‫ه ألف‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ أعطيت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ وتق‬،‫يء مبرة‬kk k k k k k k k k k k k k ‫اناً الش‬kk k k k k k k k k k k k k ‫اؤك إنس‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ إعط‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق ْفل‬

90
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫زمهم‬kk k‫م يل‬kk k‫ اس‬،‫د‬kk k ‫ة القع‬kk k ‫ل مبنزل‬kk k ‫ وهم القف‬،ً‫والً و َق ْفال‬kk k‫وا ُق ُف‬kk k ‫ َق َفل‬،‫زو‬kk k ‫د الغ‬kk k ‫ود بع‬kk k ‫وع اجلن‬kk k ‫ رج‬:‫ول‬k
ُ k ‫ف‬kْ ‫وال ُق‬

:‫ قال‬،‫ ومنه اشتق اسم القافلة لرجوعهم إىل الوطن‬،‫ يعين االنصراف‬، ‫ول‬
ُ ‫وجاءهم ال َق ْفل وال ُق ُف‬

‫تصلهُ كذا بالنها ِر من اإلياب‬ ٍ ‫فول وسـريُ ل‬


‫ـيل‬ ُ ‫سيدنيك ال ُق‬
.‫ابس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والً فهو قافِل أي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل قُف‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قاءُ يقف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال ِّس‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫و َق‬

.‫ ضمر‬:‫ و َق َف َل الفرس‬،‫وشيخ قافِ ٌل‬

‫القاف والالم والباء معهما‬

.‫ط‬k‫ه ق‬k‫ا رأيت مثل‬k‫ م‬:‫ك‬k‫ل قول‬k‫ ومها مث‬،‫وين‬k‫ان بال تن‬k‫د غايت‬kُ ‫ل ومن َب ْع‬kُ ‫ من َقْب‬:‫ل‬k‫ال اخللي‬k‫ ق‬:‫ل‬k‫ ب ل ق مستعمالت قب‬،‫ ب ق ل‬،‫ ق ل ب‬،‫ ل ق ب‬،‫ق ب ل‬

‫ل‬k‫ من قب‬:‫ك‬k‫د األمساء حنو قول‬k‫ار يف ح‬k‫ه من ص‬k‫ وإذا ألقيت علي‬.‫ادم‬k‫د ق‬k‫ل زي‬k‫و قب‬k‫ وه‬،‫د اهلل‬k‫ل عب‬k‫ جاء قب‬:‫ تقول‬،‫فإذا أضفته إىل شيء نصبته إذا وقع موقع الصفة‬

‫ار يف‬kk‫ من ألن من ص‬k‫ه‬k‫ وغلب‬.‫فتان‬kk‫ ص‬k‫ع‬k‫ه ال جتتم‬kk‫ ألن‬k،‫فيته إىل االمسية‬kk‫ وحتول من وص‬،‫اداً ب? من‬kk‫ل منق‬kk‫ار قب‬kk‫ل ب? من فص‬kk‫فة وخفض قب‬kk‫ارت من ص‬kk‫ فص‬،‫د‬kk‫زي‬

.‫در الكالم فغلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬

.‫رج املرأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال ُقْب‬،‫دبر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خالف ال‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫والقب‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫د غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ال تري‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ كأن‬k،‫ك‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ت ُقْبل‬
ُ ‫أقبْل‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك على الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من إقبال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُقْب‬

‫ت ْقبِ َل‬kُ k‫و اس‬kk‫ف أنت ل‬kk‫ كي‬:‫و‬kk‫ إمنا ه‬،‫ول‬kk‫د والنح‬kk‫در كالقص‬kk‫م وليس مبص‬kk‫ه اس‬kk‫اً ألن‬k ‫ أراه مرفوع‬:‫ال‬kk‫ ق‬،‫ك‬k
َ kُ‫ل ُقْبل‬kkَ‫و أَْقب‬kk‫ف أنت ل‬kk‫ كي‬:‫رب‬kk‫ول الع‬kk‫ل عن ق‬kk‫ئل اخللي‬kk‫وس‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك مبا تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجه‬

.‫ل هلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ ال قِب‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الطاق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫والقب‬


ِ

:‫ قال الكميت‬،‫ لقيته قِبَالً أي مواجهة‬:‫ تقول‬،‫ويف معىن آخر هو التلقاء‬

‫بالسجل منك إذا واضحته قِبَ ُل‬ ِ


‫بالشحناء وليس له‬ ٍ
‫ومرصد لك‬

91
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ده‬kk k k k k k k k‫ من عن‬:‫ىن‬kk k k k k k k k‫ ولكن على مع‬،‫اة‬kk k k k k k k k‫اء املالق‬kk k k k k k k k‫ وليس من تلق‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k ‫ه ومن لدن‬kk k k k k k k k k k k ‫ أي من تلقائ‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k ‫ذا من قبل‬kk k k k k k k k k k k ‫يب ه‬kk k k k k k k k k k k ‫ وأص‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k ‫أي طاق‬

.‫ل‬kٌ k k k ‫ل من اجلن واإلنس قُب‬kk k k ‫ل جي‬kk k k ‫ذلك فك‬kk k k ‫ن ك‬kَ ‫ت ْقَبلُو‬kْ k k k ‫ا أي يُس‬kk k k k k‫ عيان‬:‫ال‬kk k k k k‫ ويق‬،ً‫بيال‬kk k k k kَ‫بيالً ق‬kk k k k kَ‫يء قُبالً" أي ق‬kk k k k k‫ل ش‬kk k k k k‫ ك‬k‫رنا عليهم‬kk k k k k‫ "وحش‬:‫اىل‬kk k k k k‫ه تع‬kk k k k k‫وقول‬

.‫له‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان من نس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ومن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هُ" أي ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و وقَبيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راكم ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "إن‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ فمن قبائ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا القبيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأم‬

.‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫رة هلا قَبائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫األخرى والك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وبلت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ق‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فِْلق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقبَيل‬

k.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وم ْقَبل‬ ِ


ُ ‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مقبُول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ونع‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام النع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ زم‬:‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقب‬

:‫ قال‬،‫ واح ٌد ال فعل له‬،‫ وهو أفجى وأفحج‬،‫ شبه فحج وتباعد بني الرجلني‬:‫بال‬ ِ
ُ ‫والق‬

ٌ ِ‫حنكلة فيها ق‬
‫بال وفجا‬

:‫ قال الكميت‬،‫واألكمة وحنوه‬ ‫ رأس اجلبل‬:‫وال َقبَ ُل‬

‫واألخريان ملا أوىف هبا القبل‬


:‫ قال‬،‫ومن اجلريان مقابل ومدابر‬

‫ُمقاباليت ومـدابـراتـي‬ ‫محتك نفسي ومعي جارايت‬


.‫ ما كان مستقبل شيء‬:ٌ‫ومقابَلة وقُبالة‬
ُ

.‫ واملدابرة من خلف‬،‫ قطعت من أذهنا قطعة فرتكت ُم َعلَّقةً من قدم‬:ٌ‫وشاة ُمقابَلة‬

.‫ قابلته به‬:‫ تقول‬،‫وإذا ضممت شيئاً إىل شيء‬

.‫ وال يقال منه فعل يفعل‬،‫ املقبل‬:‫ العام القابل‬،‫ الليلة املقبلة‬:ُ‫والقابلة‬

ِ ‫والقابلةُ اليت تقبل الولد عن‬


.‫ وجتمع قوابل‬،‫الوالد‬

:‫ قال‬k،‫ وهي هتب مستقبل القبلة‬،‫ الصبا ألهنا تستدبر الدبور‬:‫ول‬


ُ ُ‫وال َقب‬

‫ـول‬
ُ ُ‫فإن الريح طيبة َقب‬ ‫فإن متنع سدوس درمهيها‬

92
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k ‫ل من‬kk k k k k ‫د أميت الفع‬kk k k k k k k ‫در وق‬kk k k k k k k ‫م للمص‬kk k k k k k k ‫و اس‬kk k k k k k k k‫ وه‬،‫ة‬kk k k k k k k ‫و والعافي‬kk k k k k k k k‫ل العف‬kk k k k k k k k‫ أن تقب‬:‫ول‬k
ُ k k k k k k k ُ‫وال َقب‬

k.‫تقبال‬kk k k k‫ أي من ذي اس‬،‫ل‬kk k k k k‫يء من ذي قب‬kk k k k k‫ذا الش‬kk k k k k‫ل ه‬kk k k k k‫ أفع‬:‫ول‬kk k k k k‫ وتق‬،‫يء‬kk k k k k‫تئناف الش‬kk k k k k‫ اس‬:‫ل‬kُ k k k k kَ‫وال َقب‬

:‫ قال‬،‫ وذلك إذا شربت ما يف احلوض فاستقيتم على رءوسها وهي تشرب‬،‫ أقبلنا على اإلبل‬:‫وتقول‬

k‫ل َقبَ ٍل بعد قراها املنتهـب‬ ‫قرب هلا سقاهتا يا ابن خدب‬
ِ
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة التقبي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من ال ُقبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفع‬

.‫ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ول حس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً من فالن بقب‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتقبلت فالن‬k،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك عمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل اهلل من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تقب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القب‬:‫والت َقبُّ ُل‬
َّ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه وأخوال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل أعمام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف من قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم والش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف الك‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ُمقاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

:‫ قال‬،‫ مل ير فيه أثر من الكرب بعد‬:‫ورجل ُمقتبَ ٌل من الشباب‬

‫لكن أثيلة صايف اللون ُم ْقتَبَ ُل‬ ‫بل ليس بعل كبري ال شباب له‬
.‫تقبلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل فالن أي ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لكن‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كقول‬،‫ة على طلب اهلاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع أثيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ت هبا أسوقها‬


kُ ‫است ْقَبْل‬
َ ‫ت اإلبل طريق كذا أي‬
kُ ‫واقتبْل‬
َ

‫إين ألزوي عليها وهي تنطلق‬ ‫أقب ْلتُها اخلل من شوران مصعدة‬
َ
.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اء جمرى املاء وحنو ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ت اإلن‬
ُ ‫وأقبْل‬
َ ‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ يف املش‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ددت علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أزوي من زويت علي‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

ِ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فعل‬،‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقَبي‬


.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القبال‬ ُ

‫داخل‬k‫ه ال‬k‫ فالوج‬،‫وة‬k‫وة على ق‬k‫ل ق‬k‫ ك‬:‫ل‬k‫وى احلب‬k‫ل يف ق‬k‫ الفت‬:‫ال‬k‫ ويق‬،‫ر‬k‫ل اآلخ‬kُ ‫دبري ال َفْت‬k‫ وال‬،‫ة‬k‫ه العام‬k‫ذي علي‬k‫ل األول ال‬k‫ الفت‬:‫ل‬kُ ‫ والقبي‬،‫بيل والدبري يف فتل احلبل‬
ُ ‫وال َق‬

.....‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اخلارج دب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والوج‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قبي‬

.‫وق وإن دقت‬kk k‫ه س‬kk k‫جر تبقى ل‬kk k‫ والش‬،‫اق‬kk k‫ه س‬kk k‫ق ل‬kk k‫ل إذا رعي مل يب‬kk k‫الب ْق‬
َ ‫جر أن‬kk k‫ل ودق الش‬kk k‫الب ْق‬
َ ‫ا بني‬kk k‫رق م‬kk k‫ وف‬،‫ل‬kk k‫جر دق وال ج‬kk k‫ا ليس بش‬kk k‫ م‬:‫ل‬k
ُ k k‫ البَ ْق‬:‫ل‬kk k‫بق‬

:‫ قال‬،‫الب ْق َل‬ ِ
َ ‫َّل أي تأكل‬
ُ ‫ واإلبل َتْبتَقل وَتْبَتق‬.‫وابت َق َل القوم إذا رعوا َالب ْق َل‬
َ

93
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫صعد مث انصب مث صلصال‬ ‫أرض هبا املكاء حيث ْابَت َقال‬


:‫وقال أبو النجم‬

ِ ‫ت يف أول التَبق‬
‫ُّل‬ ْ َ‫َتَن َّقل‬
‫ فذلك الباقل وقد ابقل‬،‫ ما خيرج يف أعراض الشجر إذا ما دنت أيام الربيع وجرى فيها املاء فرأيت يف أعراضه شبه أعني اجلراد قبل أن يستبني ورقه‬: ‫والباقِ ُل‬

.‫جر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الش‬

.‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر بقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الب ْق‬ ِ ِ


َ ‫ ذات‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ واملَْب َقل‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ أي أنبتت البق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واب َقلَت األرض فهي ُمْبقل‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه اجلرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول وحب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫وادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقِلَّى اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل وجه‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َب َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج وجه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رد إذا خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال لألم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫يب وذهب‬k‫أفلت الظ‬k‫ر درمهاً ف‬k‫د عش‬k‫انه أي أح‬k‫ه ولس‬k‫ بكم اشرتيت? فأخرج أصابع يدي‬:‫ وبلغ من عيه أنه اشرتى ظبياً فقيل له‬،‫وباقِ ٌل اسم رجل يوصف بالعي‬

:‫ قال‬،‫لب مضغة من الفؤاد معلقة بالنياط‬


ُ ‫ ال َق‬:‫قلب‬

‫ أطوار‬k‫والرأي بصرف واإلنسان‬ ‫ب إال من َت َقـلُّـبـه‬


ُ ‫ما مسي ال َق ْل‬
.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وبه ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً ال يش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أي حمض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َقْلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك هبذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجئت‬

.ً‫ا‬k k k k ‫ أي حمض‬،ً‫ا‬k k k k‫ياً َقْلب‬kk k k k‫ان قرش‬kk k k k‫باعاً وك‬kk k k k‫ون إش‬kk k k k‫ع الن‬kk k k k‫بع رف‬kk k k k k‫تعني" فيش‬kk k k k k‫اك نس‬kk k k k k‫ "وإي‬:‫رأ‬kk k k k k‫الم يق‬kk k k k k‫ه الس‬kk k k k k‫الب علي‬kk k k k k‫ان علي بن أيب ط‬kk k k k k‫ ك‬:‫ويف احلديث‬

.‫د قلب‬kk k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫واه‬kk k k k k k k k k k k k‫ ومن أج‬،‫وده‬kk k k k k k k k k k k k‫يت تق‬kk k k k k k k k k k k k‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً من عروق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان رخص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا رخص فك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫جر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب الش‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫و ُقل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k‫اً لبياض‬k k k k k k k k k ‫ة رخص مسي َقْلب‬kk k k k k k k k k‫ب فض‬


ُ ‫طها كأهنا ُقْل‬kk k k k k k k k k k‫اء خترج يف وس‬kk k k k k k k k k k k k k‫طبة بيض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫ب النخل‬
ُ ‫ وقْل‬،‫حمتها‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ش‬k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫ب النخل‬
ُ ‫و َقْل‬

.‫لب‬
ٌ ُ‫دها ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف ي‬،‫ب‬
ٌ ‫وار ُقْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داً واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان قل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ورة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب من األس‬
ُ ‫وال ُقْل‬

ِ ‫ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بهت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة البيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلي‬:‫وال ُْقلب‬
.‫لب‬ ُ

."‫رآن "يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب الق‬


ُ ‫ و َقْل‬،‫ب‬
ٌ ‫يء َقْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ولك‬

َ َّ‫ه َفتَقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ و َقلَّْبت‬،‫ب‬


.‫ب‬ َ َ‫ان َقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ و َقلَْبت‬،‫وب‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وكالم َمقل‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك عن وجه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حتويل‬:‫ب‬
ُ ‫وال َقْل‬

94
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رفته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أي ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً عن وجه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬


ُ ‫و َقلَْب‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريك إىل اآلخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫ب‬


ُ َ‫واملُْن َقل‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هي العادي‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫ على قلب‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫وى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل أن تط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ئر قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الب‬:‫ليب‬
ُ ‫وال َق‬

ِ ِ
:‫ قال‬،‫ب‬
ٌ ّ‫ قال‬:‫ ويقال‬،‫لوب‬
ُ ‫ وكذلك ال َق‬،‫ ميانية‬،‫الذئب‬
ُ ُ ‫والقلَّ ْو‬
:‫ب‬

k‫قتيلة قِلَّوب بإحدى املذانـب‬ ‫أيا جحمتا بكي على أم واهب‬


.‫ وشفة قلباء‬،‫الب‬ ِ
ٌ ‫ من يف شفتيه انق‬:‫ب‬ ُ َ‫واألَ ْقل‬
.‫وما به َقلَبَةٌ أي ال داء وال غائلة‬
،‫ب دخيل‬ ُ َ‫ب محالقيه قد كاد جين والقال‬ ُ َ‫ قال‬:‫ قال‬،‫ب عينه ومحالقه عند الوعيد والغضب‬ َ َ‫ َقل‬:‫ويقال‬
.‫ب‬ ِ
ٌ ‫ قال‬:‫ويقال‬
ِ
.‫ صاحب حيل‬:‫ول‬ ُ ُ‫ واحل‬،‫ب األمور‬ ُ ‫ الذي َي ْقل‬:‫ب احلول‬ ُ َّ‫وال ُقل‬
ِ
‫ أي ال تدعوا الرجل‬،"‫باأللقاب‬ ‫ "وال تنابزوا‬:‫ وقول اهلل عز وجل‬،‫ نبز اسم غري ما مسي به‬:‫ب‬ ُ ‫ اللَّ َق‬:‫لقب‬
.‫إال بأحب األمساء إليه‬
.‫األبلق‬ِ ‫لق والبُل َقةُ مصدر‬ ُ َ‫ الب‬:‫بلق‬
.‫ق‬kٌ k k k k k k k k k‫ل بُْل‬kk k k k k k k k k k k‫ وخي‬،‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k kَ‫ق َيْبل‬kَ k k k k k k k k k k k k kِ‫ بَل‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k‫وب ْلق‬
َ ‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k kَ‫ة ْأبل‬kk k k k k k k k k k k k k‫ال للداب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫رف من األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ف أ َْبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ونع‬

.‫جر‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال ينبت فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي مواض‬،‫ق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع بَاللي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجتم‬،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والبلُّوق‬
َ

:‫ قال‬،‫ت الباب فانبلق أي فتحته فانفتح‬


ُ ‫وبلَ ْق‬
َ

‫فاحلصن منثلم والباب ُمْنبَلِ ُق‬

95
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت الب‬
ُ ‫ ْابلَ ْق‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويف لغ‬

.‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وحبل ْأبل‬

ٌ kَ‫ ل‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫ق‬kٌ kِ‫ رجل لَب‬:‫ق‬kk‫لب‬


‫ق هبا كل‬kُ kَ‫ يَلب‬،‫ة‬kk‫ةٌ أي لطيفة رفيقة ظريف‬k‫رأة لَبيق‬kk‫ وام‬،‫ل‬kk‫ وهو الرفيق بكل عم‬،‫بيق‬k

.‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ث‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق بك أي يزكو بك ويوافق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ذا األمر َي ْلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬

.‫ ملني‬،‫وثريد ُملَبَّ ٌق أي شديد التثريد‬

‫?القاف والالم والميم معهما‬

:‫ قال رؤبة‬،‫ الطريق‬:‫ اللَّ َم ُق‬:‫ مستعمالت ملق‬k‫ م ل ق كلهن‬،‫ م ق ل‬،‫ ق ل م‬،‫ ق م ل‬،‫ ل م ق‬،‫ل ق م‬

‫ساوى بأيديهن من قصد اللَّ َم ْق‬


.‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مقل‬،‫و اللَّقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق فالزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك بلَ َقم الطري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ علي‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقيمه ومنفرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مس‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لََق ُم الطري‬:‫لقم‬

ِ
.‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k‫ وأكلت لُْق َمتَنْي ِ بِلَ ْقم‬،‫تني‬kk k k k k k k k k k‫ةً بلقم‬k k k k k k k k k k‫ أكلت لُقم‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ا مبرة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ أكله‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ واللُّ ْقم‬k،‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ةُ االس‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ واللُّ ْقم‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ولق َم َيْل َق ُم لَ ْقم‬

.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لقم حج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كت كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه فس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وأَلْ َق ْمت‬

.‫ة القلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َقالم مجاع‬


ُ ‫ األ‬:‫قلم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ال َقلَ ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وب‬، ِ ‫لمنْي‬ ِ


َ ‫ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع الظف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قط‬:‫واملقلَ ُم‬

:‫ قال‬،‫ ما يُ ْقلَ ُم منه‬:ُ‫وال ُقالمة‬

96
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ملا أبيتم فلم تنجوا مبظلـمة‬


kِ ‫قيس ال ُق‬
‫المة مما جزه اجللم‬

.‫رمي‬kk k‫ل م‬kk k‫امهوا أيهم يكف‬kk k‫هامهم حيث تس‬kk k‫أقالمهم" أي س‬
َ ‫ون‬kk k‫ "إذا يلق‬:‫اىل‬kk k‫ه تع‬kk k‫ وقول‬،‫ه‬kk k‫ان َقلَ ُم‬kk k‫ل إنس‬kk k‫ع ك‬kk k‫ وم‬،‫وم‬kk k‫ه بني الق‬kk k‫ذي جيال ب‬kk k‫هم ال‬kk k‫ الس‬:‫وال َقلَ ُم‬

.‫وراة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون هبا الت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫انوا يكتب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أقالمهم ال‬
ُ ‫ل هي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫ قال‬k،‫ الود واللطف الشديد‬:‫ امللَ ُق‬:‫ملق‬


َ

‫إياك أدعو فتقبل َملَقي‬


.‫رعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائي وتض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي دع‬

.‫ل إال على مَتَلَّ َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه فع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال يق‬،‫ق‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ق ذو َمل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لَ َمالَّ ٌق ُمتَ ِّمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإن‬

ٍ ‫ية‬kk k k k k k k k ‫ "خس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k k k ‫ وقول‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k‫ورث حاج‬kk k k k k k k k k k k k‫ىت ي‬kk k k k k k k k k k k k‫ذير ح‬kk k k k k k k k k k k k ‫اق املال والتب‬kk k k k k k k k k k k k‫ثرة إنف‬kk k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫مالق‬
.‫ة‬kk k k k k k k k ‫ر واحلاج‬kk k k k k k k k ‫إمالق" أي الفق‬ ُ ‫وا ِإل‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأور َق واح‬


َ ‫ق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وأمل‬
ْ ‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأخف‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k َ‫دة ُم ْقل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع حاالت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل يف مجي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جر كالنخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫دوم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ محل ال‬:‫ل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املُْق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مق‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دور يف العني كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ها ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وادها وبياض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ةُ العني‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وم ْقل‬
ُ

.ً‫ه مقال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اي مثل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لت عين‬


ْ ‫ا َم َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

:‫ قال‬،‫ ضرب من الرضاع‬:‫وامل ْق ُل‬


َ

‫كثدي كعاب مل ميرث بامل ْق ِل‬


َ
.‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ميرث على طلب الن‬
َ ‫نصب‬

.‫اطي يف املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتَّماقُل من التع‬

.‫دواء‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ود وجيعل يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دخن به اليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكن‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملق‬
ُ

97
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مع‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kْ ‫ ال َق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قم‬

‫انوا‬kk‫و" وذلك أهنم ك‬kk‫اء مث ال خيرجها إال ه‬kk‫ذفها اهلل يف عنق من يش‬kk‫ل يق‬k ِ
ٌ ‫م‬k َ‫اء غل ق‬kk‫ "من النس‬:‫ويف احلديث‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون األسري بالقد في ْق َمل القد يف عنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يغل‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رية ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ أي قص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة قَ ِمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وام‬

.‫ له جناح أكدر أمحر‬،‫ هو شيء أصغر من الطري الصغري‬:‫ ويقال‬،‫ الذر الصغار‬:‫وال ُق َّم ُل‬

‫القاف والنون والفاء معهما‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫اء عمل‬kk k k k k k k k k k ‫ه واستقص‬kk k k k k k k k k k ‫يء مجاعت‬kk k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k ‫ان ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ َق ّف‬:‫ت?عمالت قفن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ف ق مس‬،‫ ف ن ق‬،‫ ن ق ف‬،‫ ق ن ف‬،‫ق ف ن‬

‫د من أن‬kk‫ه ب‬kk‫ان مل يكن ل‬kk‫ه إذا أب‬kk‫ إال أن‬،‫ا‬kk‫ع إىل ال َق َف‬kk‫ىن يرج‬kk‫ واملع‬،‫ق‬kk‫ان من احلل‬kk‫ وإن ك‬،‫ذبح‬kk‫ها بال‬kk‫ان رأس‬kk‫يت يب‬kk‫ هي ال‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫ا‬kk‫ذبح من ال َق َف‬kk‫يت ت‬kk‫اة ال‬kk‫ الش‬:ُ‫ة‬k‫وال َقفين‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال َق َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يقط‬

:‫ قال‬،‫ ال َق َف ّن يف موضع ال َقفا‬:‫وقد قالوا‬

‫وموضع األزرار وال َق َف ِّن‬


.‫فزادوا النون‬

.‫ ومن اإلنسان إذا مل يكن له أطر‬،‫ األذن ال َقْنفاءُ إذن املعزى إذا كانت غليظة كأهنا نعل خصوفة‬:‫قنف‬

.ُ‫وكمة َقْنفاء‬

.‫ طويل اجلسم غليظه‬:‫ ويقال‬،‫ناف أي ضخم األنف‬


ٌ ُ‫ورجل ق‬

.‫ف‬ ِ ِ
َ ‫ قَنان‬k‫ وجيمع‬،‫ إذا نش عنه املاء يتطاير مثل الفراش‬.‫ وهو القالع الذي ييبس‬،‫ القنع‬:‫َّف‬
ُ ‫والقن‬

98
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ف الظليم احلنظل عن حبه‬


ُ ‫ كما َيْن ُق‬،‫ كسر اهلامة عن الدماغ وحنو ذلك‬:‫ف‬
ُ ‫الن ْق‬
َّ :‫نقف‬

.‫ املضاربة بالسيوف على الرءوس‬:ُ‫واملناقَفة‬


ُ

.‫ له مشق يف وسطه‬،‫ عظم دويبة تكون يف البحر تصقل به الصحف‬:‫واملِْنقاف‬

.‫اف أي صاحب تدبري لألمر ونظر يف األشياء‬


ٌ ‫ورجل َن ّق‬

:‫ قال‬،‫أفناق‬
ٌ ‫ واجلميع‬،‫ وبعري َفنَ ٌق‬،‫ حسنة اخللق‬k‫ جسيمة‬:‫ ناقة َفنَ ٌق‬:‫فنق‬

‫أفناق‬
ُ k‫الشراب منهم مصاعب‬ ‫ بيض الوجـوه كـأن‬k‫وندامى‬
.‫ الفحل املقرم الذي ال يؤذي وال يركب‬:‫ينق‬ ُ ‫وال َف‬
ُ ‫ وهي ِم‬،ً‫ وفِناقا‬kً‫ فنقها أهلها تَفنيقا‬:‫وجارية ُمن َقةٌ و ُفنُ ٌق‬
.‫فناق‬
:‫ قال‬،‫ت الدابة تن ُف ُق نُفوقاً أي ماتت‬ ِ ‫ َن َف َق‬:‫نفق‬
‫وبغَ ْل‬ َ ‫يف سبيل اهلل سرجي‬ ‫َن َف َق البغل وأودى سرجـه‬
.‫رتوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر مش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً إذا ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق نفاق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kُ ‫عر َيْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َن َف‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه خملص إىل مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب يف األرض ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والن َف‬
َّ

.‫ا‬kk‫انت َف َق منه‬kk‫ه ف‬kk‫اءَ برأس‬kk‫ فإذا أخذ من قبل القاصعاء ضرب النافِق‬،‫ موضع يرققه الريبوع يف جحره‬:‫والنافِقاء‬

ُّ ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مي النّافِق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وبعض يس‬


.َ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الن َف َق‬

.‫ق وذهب‬kَ k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kَ ‫انت‬


َ ‫ىت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريبوع إذا مل يرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬k‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن َف ْقن‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫راويل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نيف‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ دخي‬k:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّي َف‬

:‫ قال‬،ً‫نافق نِفاقا‬ ُ ‫ وهي فأرة املسك والن‬،‫ دخيل‬:ُ‫والنافِقة‬


َ :‫ والفعل‬،‫ اخلالف والكفر‬k:‫ِّفاق‬

99
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫للمؤمنني أمور غري حمزنة‬


‫وللمنافِ ُق سر دونه َن َف ُـق‬

.‫أي سر خيرج منه إىل غري اإلسالم‬

‫القاف والنون والباء معهما‬

.‫ا‬kk k k k k ‫ ُقْنبُه‬:‫ل‬kk k k k k‫ا خيفض من املرأة قي‬kk k k k k‫ين عم‬kk k k k k‫ وإذا ك‬،‫ة‬kk k k k k‫يب الداب‬kk k k k k k k‫راب قض‬kk k k k k k k‫ ج‬:‫ب‬
ُ ‫ ال ُقْن‬:‫تعمالت قنب‬kk k k k k k k‫ مس‬،‫ ن ب ق‬،‫ ب ن ق‬،‫ ن ق ب‬،‫?ق ن ب‬

.‫فينة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رع الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خم من أعظم ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راع ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ب‬


ُ ‫وال ُقْن‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ثالث مئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّب زه‬ ِ


ُ ‫واملقن‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من الكت‬:‫َّب‬ ِ
ُ ‫والقن‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلماع‬:‫نيب‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق‬

ِ ‫املِْن َق‬kk‫ة ب‬kk‫ار ينقب يف بطن الداب‬kk‫ والبيط‬k.‫د‬kk‫ه من قلب أو كي‬kk‫ا حتت‬kk‫ه إىل م‬kk‫د خيلص في‬kk‫ ويف اجلس‬،‫ا وراءه‬kk‫ه إىل م‬kk‫ط وحنوه خيلص في‬kk‫الن ْقب يف احلائ‬
‫رته‬kk‫ب يف س‬ ُ َّ :‫نقب‬

:‫ قال‬،‫حىت يسيل منه ماء أصفر‬

‫ومل يسعه ومل يلمس له عصبا‬ ‫كالسيد مل َيْن ُقب البيطار سرته‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها من داخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلنب هتجم على اجلوف يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة خترج ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قرح‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنّاقِب‬

.‫ال لغريمها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال يق‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف فرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ونقب خ‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب نَ َقب‬ ِ


ُ ‫ خترق َيْن َق‬:‫قب اخلف‬
َ ‫ون‬

:‫ قال‬،‫ب‬
ٌ ‫ واجلميع نُ ْق‬k،‫ أول اجلرب حني يبدو‬:ُ‫والن ْقبَة‬
ُّ

ِ ‫الن ْق‬
‫ب‬ ُّ ‫يضع اهلناء مواضع‬ ‫متبدالً تبدو مـحـاسـنـه‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل والناق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للخي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k ‫ة أيض‬kk k k k k k k k k‫و املْن َقب‬kk k k k k k k k k‫ وه‬،‫ار‬kk k k k k k k k k‫زوغ عن األبص‬kk k k k k k k k k‫روايب ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k‫ام وال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ال واألك‬kk k k k k k k k k k k k k‫اهر على رءوس اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق ظ‬kk k k k k k k k k k k k k‫ طري‬:‫ب‬
ُ ‫والن ْق‬
ِّ ‫ب‬ ُ ‫والن ْق‬
َّ
َ

.‫ائز‬k ِ ‫ ونَ َقب ين ُق‬،‫ه وعليهم‬kk k k k k ‫دق علي‬kk k k k k ‫ ويص‬،‫ه‬kk k k k k k k k‫مع قول‬kk k k k k k k k‫ يس‬،‫بيلهم‬kk k k k k k k k‫ريفهم أو ق‬kk k k k k k k k‫ع ع‬kk k k k k k k k‫ون م‬kk k k k k k k k‫وم يك‬kk k k k k k k k‫اهد الق‬kk k k k k k k k‫ ش‬:‫والنَّقيب‬
ٌ k k k k k ‫ ونقب ج‬،ُ‫ة‬k k k k k k‫ب نقاب‬
ُ َ ُ

100
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫دقون هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم فيص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور للق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار واألم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون األخب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ذين ينقِّب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والن َقب‬
ُّ

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون النَّقيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه مليم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإن‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مين العم‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والنَّقيب‬

k.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دات وغريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقِب من النج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رمي املن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه لك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأن‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم الفع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملنقب‬
َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة النَّقاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بين‬،ً‫نا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً وحس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رعها عظم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املؤتزرة بص‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ من الن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّقيب‬

.‫ن‬kk k k k‫التخفيف حلس‬kk k k k‫ل ب‬kk k k k‫و قي‬kk k k k‫ ول‬،ً‫ا‬k k k k‫رتجون حميص‬kk k k k‫ان قبلكم ف‬kk k k k k‫اص من ك‬kk k k k k‫ل ح‬kk k k k k‫انظروا ه‬kk k k k k‫ريوا ف‬kk k k k k‫ أي س‬،"‫وا يف البالد‬kk k k k kُ‫ل " َفَنقِّب‬kk k k k k‫ز وج‬kk k k k k‫ول اهلل ع‬kk k k k k‫وق‬

:‫ قال‬،‫ وجهه‬:‫ ونُ ْقبةُ الثور‬.‫ ما أحاط به دوائرها‬:‫ونُ ْقبةُ الوجه‬

‫والح أزهر مشهور بنقبته‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه املرأة على حمجره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا انتقبت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫اب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنِّق‬

.‫رفني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اق حمي‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إمنا النِّط‬،‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ليس بالنط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اإلزار في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ث‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والنِّقب‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةً من النِّق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت املرأة نِْقب‬


.‫اب‬k ِ ‫وانت َقب‬
َ ََ

.‫امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلرب الع‬:‫اب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kّ ‫والن‬
َّ

:‫ قال‬،‫ واجلميع بَنائِ ُق‬،‫ البَني َقةُ كل رقعة يف الثوب حنو اللبنة وشبهها‬:‫بنق‬

‫ بيض بَنائ ُق ْه‬k‫قميص من القوهي‬


:‫وقال‬

ِ ‫قد أغتدي والصبح ذو‬


‫تبنيق‬
k.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اض البَنيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بح ببي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اض الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش‬

.‫ شجرة‬،‫ محل السدر‬:‫ النِّبِ ُق‬:‫نبق‬

101
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والنون والميم معهما‬

.‫رض‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر ومل ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أي أنك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اً ونقيم‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ونَِق َم َيْن َق ُم َن َقم‬،َ‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َن َق َم ينقم نقم‬:‫تعمالت نقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق م ن مس‬،‫ ن م ق‬،‫ن ق م‬

.‫نع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مبا ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عقوب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كافأت‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت من‬


ُُ ‫وانت َق ْم‬
َ

.‫اليمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وحي ب‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ متر بعم‬:‫اقِ ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والن‬

ُُ ‫ مَنَّْق‬:‫منق‬
.‫ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫التخفيف حس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وب‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نته وجودت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حس‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب تَنميق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الكت‬

:‫ قال النابغة‬،‫ نقشته وصورته‬:‫ومَن قتُه‬

k‫عليه قضيم مَنََّقْته الصوامع‬ ‫كأن جمر الرامسات ذيوهلا‬


.‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي وهم ومها وهن قَ ِم ٌن أن يفع‬،‫دير‬k ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و قَم ٌن أي ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫قمن‬

:‫ قال‬،‫ وجيوز يف كله قمني‬،ً‫وهذه األرض من فالن موطن قمن أي جدير أن تكون مسكنه كثريا‬

‫فاألقحوانة منها منزل قَ ِم ُن‬

‫?القاف والفاء والميم معهما‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنعت أَْف َقم وف ْقم‬،‫ذقن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ردة يف ال‬:‫ ال َف َق ُم‬:‫ط فقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ق م يس‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان ُف ْقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ورمبا مسي ذقن اإلنس‬،‫رف خطم الكلب وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:‫قم وال ُف ُقم‬
ُ ‫وال َف‬

.‫وج خمالف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أع‬:‫ر أف َق ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأم‬

:‫ قال‬،ً‫ َف َق َم األمر لكان صوابا‬:‫ ولو قيل‬،ً‫وفَِق َم األمر َي ْف َقم َف َقماً و ُف ُقوما‬

‫فإن األمر قد فَِقما‬ ‫فإن تسمع بألمهما‬


.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ماع واستحس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس غال بس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وليس يف فعل يفعل قي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َف َقم‬:‫ومسعت‬
ُ

.‫ فهو فاقِ ٌم ُمتَفاقِ ٌم‬،‫ البضع‬:ُ‫واملفاقَمة‬


ُ
102
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫?القاف والباء والميم معهما‬

:‫ قال‬،‫ وهو صبغ يصبغ به‬،‫ شجرة‬:‫َّم‬


ُ ‫البق‬
َ :‫ب ق م يستعمل فقط بقم‬

‫َّم ْه‬
ُ ‫ جاش َبق‬k‫كمرجل الصباغ‬
‫اء لوجد هلا نظري إال‬kk ‫انت عربية البن‬kk ‫ ولو ك‬.‫ل‬kk ‫اء فع‬kk ‫رب كلمة على بن‬kk ‫وإمنا علمنا أنه دخيل ألنه ليس للع‬

.‫ وهم بنو العنرب بن عمرو بن متيم‬،‫ما يقال من بذر وخصم‬

‫الثالثي المعتل من القاف‬

‫القاف والجيم و"وايء" معهما‬

.‫ كل قطيع من الرعاة أمرهم واحد‬:‫وق‬


ُ َ‫ اجل‬:‫ج و ق فقط جوق‬

‫القاف والشين و"وايء" معهما‬

.‫ ٍّو‬k k ‫و َمق ُش‬kk k ‫اش وه‬kk k ‫ا ق‬kk k ‫واً فأن‬k k ‫وه قَ ْش‬k k ‫ا أق ُش‬kk k ‫ وأن‬،‫ه‬kk k ‫ خرطت‬:‫يب‬kk k ‫ت القض‬
ُ ‫ ْو‬k k k ‫ قَ َش‬:‫و‬kk k k‫تعمالت قش‬kk k k‫ ش ق و مس‬،‫ و ش ق‬،‫ ش و ق‬،‫ ش ق ء و ق ش‬،‫ق ش و‬

.‫وادية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لغ‬،‫رديء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفلس ال‬:‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقاش‬

:‫ وأنشد‬،‫ قفة يكون فيها طيب املرأة‬:‫ال َق ْش ُوة‬

‫إذا عزب أسرى إليها تطيبا‬ ‫شوةٌ فيها مالب وزنبق‬


َ َ‫هلا ق‬
.‫وات‬ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءٌ وقَ َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قش‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومجعه‬

ِ ِ
ُ ْ‫ َقأ‬k k k k k k ‫ و َش‬.‫درى‬kk k k k k k ‫ امل‬:‫قاء‬kk k k k k k‫ واملش‬،‫ده‬kk k k k k k k k‫ع ح‬kk k k k k k k k k‫اقئ أي طل‬kk k k k k k k k k‫و ش‬kk k k k k k k k k‫ ْقأ فه‬k k k k k k k k k‫ ُقوءاً و َش‬k k k k k k k k k‫قؤه ُش‬kk k k k k k k k k‫اب يَش‬k
.‫ه‬kk k k k k k‫ فرقت‬:‫عري‬kk k k k k k‫ت ش‬ ُ k k k k k k k k k‫ َقأ الن‬k k k k k k k k k‫ َش‬:‫قأ‬kk k k k k k k k k‫ش‬

103
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م رج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ وقَيش وأقيش‬:‫وقش‬

،‫ل واو‬k‫و يف األص‬k‫ وه‬،‫قيان‬k‫ ومها يش‬،‫رة‬k‫ ِقي بالكس‬k‫اء يف َش‬k‫ار ي‬k‫ وإمنا ص‬،‫ل‬k‫د قي‬k‫ل ق‬k‫ ك‬،‫ ْق َو ِة‬k‫قاء وال ِش‬k‫ل ال َّش‬k‫س أص‬k‫ تأس‬:‫قو‬ ِ
ُ k‫ وال ِّش‬.‫ َشقي شقاء وشقو ًة‬:‫ يقال‬:‫شقو‬

،‫ل‬k‫الع الطوي‬k‫ الط‬:‫ال‬k‫ود اجلب‬k‫اقي من حي‬k‫ والش‬.‫دودة‬k‫ران يف األمساء املم‬k‫واو إمنا يظه‬k‫اء وال‬k‫ ألن الي‬،‫ذا‬k‫األلف ك‬k‫الشقاء مدة الحقة ب‬
ّ ‫ وتضمر يف‬،‫وتظهر يف الشَّقاوة‬

.‫واقي‬k k k k k k k k k k k k k k k‫اقيات و َش‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ع ش‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫داً لإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در مقع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عوداً وأق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أيس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع طول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم‬

.‫تقت‬kk k k k k k k k k k k k k‫ فاش‬،‫ ْوقي‬k k k k k k k k k k k k k ‫ أي يهيج َش‬،‫وقين‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وذكره‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اقين حبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وش‬،‫زاع النفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫وق‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ِّش‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

.‫تاق‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار فاش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اجلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذكرت‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬
ُ ْ‫ َّوق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬

.‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تطاع ارتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال يس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق يف هلب اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تو دقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قع مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫يِّ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّش‬

.ٌ‫يقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الواح‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر ذنب الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫يق‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

:‫ قال‬،ً‫َّش ْقتُه اتِّشاقا‬


َ ‫ وات‬،ً‫وو ْشقا‬ ِ ِ َ :‫ وتقول‬،‫ حلم يقدد حىت يقب وتذهب ندوته‬:‫ الوشيق‬:‫وشق‬
َ ً‫وش َقتهُ أش ُقه شقة‬ ُ َ

ِ ‫فال هتدمنها وات‬


‫َّش ْق وجتبجب‬ ‫إذا عرضت منها كهاة مسينة‬
ِ ‫وبه مسي الكلب‬
.ً‫واشقا‬

‫?القاف والضاد و"وايء" معهما‬

.‫يّةً أي حكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫اءً وقَض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ي قَض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ى يَقض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ َ‫ ق‬:‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت قض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض ي ق مس‬،‫ ق و ض‬،‫ ق ي ض‬،‫ث ض ي‬

.‫ أي أتى‬،"‫ه املوت‬kk k k k k‫ينا علي‬k k k k k‫ض‬


َ َ‫ا ق‬kk k k k k‫ "فلم‬:‫ه‬kk k k k k‫ وقول‬."‫رائيل‬kk k k k k‫ين إس‬kk k k k k k k‫ينا إىل ب‬k k k k k k k‫ض‬
َ َ‫ "وق‬:‫اىل‬kk k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k‫ه قول‬kk k k k k k k‫ ومن‬k،‫ية‬kk k k k k k k‫اه الوص‬kk k k k k k k‫داً معن‬kk k k k k k k‫ه عه‬kk k k k k k k‫ى إلي‬k k k k k k k‫ض‬
َ َ‫وق‬

:‫ قال‬،‫ضى الشيء وَت َقضَّى أي فين وذهب‬


َ ‫وان َق‬

‫ضي وقاض ومقرض‬


ٌّ ‫وم ْق‬
َ ‫وبان‬ ‫َت َقضَّى ليايل الدهر والناس هادم‬
‫ضـوا‬
ُ ‫وتباً ألقوام بنوا ثـم قَ َّـو‬ ‫فتاً ملن مل ينب خرياً لنـفـسـه‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي وحي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت تقض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املني‬:ُ‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القاض‬

ِ َ‫وق‬
.‫د وبلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ففس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه يف مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ترك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و قض إذا ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قاء قض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َى الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

104
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نقض‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويض البن‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تَق‬:‫وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
.‫فوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت الص‬ َ ‫فوفهم وَت َق َّو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
ُ ‫و َق َّو‬

ِ ‫ض‬
:‫ قال‬،ً‫انقضاضا‬ َّ ‫ وإذا هوى وسقط ال يقال إال ان َق‬،‫وانقاض احلائط أي اهندم من مكانه من غري هدم‬
َّ

k‫نقاض ومنكثب‬
ٌ ‫من هائل الرمل ُم‬ ‫بغشى الكناس بروقيه ويهـدمـه‬
k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اؤه كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رج فرخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيض ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ض‬
ُ ‫ ال َقْي‬:‫قيض‬

.‫قت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت أي انش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


َ ‫رخ فانقا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دها عن الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رخ إذا ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر والف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها الط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫وقا‬

.‫رية املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كث‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ئر َمقيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت عن احلبل‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ْ َّ‫و َقي‬

. ‫نْي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫ني قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً بفرس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فرس‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأعطيت‬

.‫ته‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ْ َ‫ين وقاي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ َ‫وقاي‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ياطني للكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض الش‬


ُ ِّ‫ا ُقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وء كم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رين س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُقيِّض ل‬

.‫يق‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ِّ ‫م ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واالس‬،‫يِّ ٌق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فه‬،ً‫ْيقا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫يق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق األم‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

:‫ قال‬،‫ تزعم العرب أنه حنس‬،‫ منزل للقمر بلزق الثريا مما يلي الدبران‬:ُ‫َّيق والضَّي َقة‬
ُ ‫والض‬

‫بضْي َقةَ بني النجم والدبران‬


َ
.‫ضْيقةَ ألنه معرفة ال ينصرف‬
َ ‫ونصبت‬

‫القاف والصاد و"وايء" معهما‬

،ُ‫صواء‬
ْ َ‫ وناقة ق‬k،‫ قطع أذن البعري‬:‫ص ُو‬
ْ ‫ ال ًق‬:‫ ص ي ق مستعمالت قصو‬،‫ ق ي ص‬،‫ و ق ص‬،‫ق ص و‬
.‫عت من طرفها قطعة‬ ُ َ‫ قَط‬:‫ت األذن‬
ُ ‫ص ْو‬ َ ْ‫ والقياس أَق‬،‫ص ُّو‬
َ َ‫ وق‬،‫ ومل يقولوا‬،‫صى‬ ُ ‫وبعري َم ْق‬

105
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ هي‬:‫ال‬kk ‫ يق‬،‫ املتنحي‬:‫ع‬kk ‫اس ومن املواض‬kk ‫ية من الن‬kk ‫ والقاص‬،‫يء‬kk ‫ل ش‬kk ‫ ّواً أي تنحى يف ك‬k k‫ص‬
ُ ُ‫و ق‬k k‫ص‬
ُ ‫ا َي ْق‬k k‫ص‬
َ َ‫وق‬

‫ري‬kk‫ غ‬k‫باهه‬kk‫وت وأش‬kk‫دنيا من دن‬kk‫ ال‬:‫اء حنو‬kk‫واو حيول إىل الي‬kk‫ات ال‬kk‫اء من ُف ْعلَى من بن‬kk‫ا ج‬kk‫ وم‬،‫يا‬k‫ص‬
ْ ‫ َوى وال ُق‬k‫ص‬
ْ ‫ال ُق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫إن الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬،‫وى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُقص‬

‫ة‬kk ‫ل املدين‬kk ‫ أله‬k‫وى‬kk ‫ة يف الفت‬kk ‫ لغ‬k‫ا‬k ‫اءت الفتي‬kk ‫ وج‬.‫رب‬kk ‫الكربى واألك‬kk ‫ى ك‬k ‫ص‬
َ ْ‫ َوى واألَق‬k ‫ص‬
ْ ‫ وال ُق‬،‫اص‬kk ‫و ق‬kk ‫ا فه‬kk ‫وقص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خاص‬

:‫ قال‬،‫ ومنهم منم ميد‬،‫ فناء الدار‬:‫ور‬


ٌ ‫مقص‬
ُ ،‫صا‬
َ ‫وال َق‬

‫قريباً حيث يستمع السرار‬ ‫صا ولقد رأونا‬


َ ‫فحاطونا ال َق‬
.‫ق‬k‫ه العن‬k‫دقت من‬k‫ديداً ورمبا ان‬kk‫زاً ش‬kk‫ه غم‬kk‫ غمزت‬:ً‫ا‬k‫ت رأسه َوقْص‬
ُ‫ص‬ْ َ‫ َووق‬.ُ‫ص واألنثى َوقْصاء‬
ُ َ‫ فهو ْأوق‬،‫ كأنه رد يف جوف الصدر‬،‫ قصر يف العنق‬:‫ص‬
ُ ْ‫الوق‬
َ :‫وقص‬

.‫ا‬kk k k k k k‫ها بقوائمه‬kk k k k k k‫ر رءوس‬kk k k k k k‫ام أي تكس‬kk k k k k k‫ص رءوس األك‬ ِ ِ
ُ ‫دواب تَق‬kk k k k k k k k‫ وال‬.‫ه‬kk k k k k k k k‫ربه فتقتل‬kk k k k k k k k‫ أي تض‬،‫ذنبها‬kk k k k k k k k‫اً ب‬k k k k k k k k k‫ذباب َوقْص‬kk k k k k k k k‫ا ال‬kk k k k k k k k‫ص عنه‬
ُ ‫ة تَق‬kk k k k k k k k‫والداب‬

.‫ت‬ ِ
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ انقا‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫قيص إذا حتركت‬
ُ َ‫ن ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ قا‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬:‫قيص‬

ِّ ‫ ?ترتك ترب البيد جمنون‬:‫ قال رؤبة‬،ٌ‫ ِصي َقة‬:‫ ويقال‬،‫ الغبار اجلائل يف اهلواء‬:‫يق‬
:‫الصيَ ْق وقال‬ ُ ‫الص‬
ِّ :‫صيق‬

‫الص ِيق عوار‬


ِّ ‫ حتت‬k‫كما انقض‬
.‫يعين اخلفاش‬

‫القاف والسين و"وايء" معهما‬

.‫ ٌّي‬k k k ‫اس وقِ ِس‬kk k k‫واس مث قِي‬k


ٌ k k k‫دد أق‬kk k k‫ والع‬،‫ويس‬k ِ
ٌ k k kُ‫وس ق‬kْ k k k‫غري ال َق‬kk k k‫ تص‬:‫وس‬kk k k k‫تعمالت ق‬kk k k k‫ و س ق مس‬،‫ س و ق‬،‫ س ق ي‬،‫ ق ي س‬،‫ و ق س‬،‫ ق س و‬،‫ق و س‬

ِ ‫ مما ينعطف انعطاف‬:‫س وحنومها‬


:‫ قال‬،‫القوس‬ ٌ ‫ ونوى ُمَت َق ِّو‬،‫ِّوس‬
ٌ ‫ وحاجب ُمَتق‬،‫س ظهره‬
َ ‫ وَت َق َّو‬،ً‫س تقويسا‬
َ ‫ و َق َّو‬،‫ منحين الظهر‬:‫س‬
ُ ‫َقو‬
َ ‫وشيخ أ‬

106
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وال من رأين الشيب فيه و َق َّو َسا‬


:‫وقال‬

‫وم ْسَت ْق ِوس قد خرم الدهر جدره‬


ُ
.‫ومعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رأس الص‬:‫س‬
ُ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة وال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يف اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة التم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بقي‬:‫س‬
ُ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة وذكره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الفاحش‬:‫س‬


ُ ْ‫وق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫وقس‬

ٍ k k k k k k k k k‫و ق‬kk k k k k k k k k k k k‫و فه‬k k k k k k k k k k k k k k‫ا َي ْق ُس‬k k k k k k k k k k k k k k‫ وقَ َس‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k‫البة يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫وة‬k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق ْس‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k‫قس‬
k.‫ة‬kk k k k k k k k k‫ديدة الظلم‬kk k k k k k k k k‫ ش‬:ٌ‫ية‬kk k k k k k k k k‫ة قاس‬kk k k k k k k k k‫ وليل‬،‫اس‬k

ِ k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ جتري جمرى املقاس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملقايس‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ومكابدت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ معاجلة األم‬:ُ‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملقاس‬
.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ون من القي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وتك‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k ‫اة أحيان‬k
ُ ََ ُ

.‫دار‬kk k k ‫ املق‬:‫اس‬kk k k ‫ واملِقي‬،ً‫ا‬k k k k‫اً وقَيس‬k k k k‫ذاك قِياس‬kk k k ‫ذا ب‬kk k k ‫ وقِس ه‬،‫بع‬kk k k ‫در إص‬kk k k k k‫بع أي ق‬kk k k k k‫يس إص‬
ُ َ‫ود ق‬kk k k k k‫ وع‬،‫در‬kk k k k k‫ة الق‬kk k k k k‫يس مبنزل‬
ُ ‫ وال َق‬.‫ت‬
ِ
ُ k k k k k‫در ق ْس‬kk k k k k‫س مص‬
ُ ‫ ال َقْي‬:‫قيس‬

ُ ‫ا ِو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملُق‬
.‫وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي جتري في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملك‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫س‬

k.‫ة‬kk k k k k ‫ هذلي‬،‫اظ‬kk k k k k ‫و ٍس أي على حف‬kَ k k k k k ‫ام فالن على ِمق‬kk k k k k ‫ وق‬.‫اس‬k


ُ k k k k k k kّ‫ا ِوس وال َقي‬kk k k k k k k ‫ املُق‬:‫ال‬kk k k k k k k ‫ ويق‬،‫ل‬kk k k k k k k ‫ه اخلي‬kk k k k k k k k‫ل من‬kk k k k k k k ‫ل ميد فرتس‬kk k k k k k k k‫و احلب‬kk k k k k k k ‫ل ه‬kk k k k k k k ‫ ب‬:‫ال‬kk k k k k k k ‫ويق‬

.‫قي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م ال ًّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قيا اس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫قى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

.‫اء واللنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القرب‬:‫قاء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م وغريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب يف املواس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوض‬:‫قاية‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واع يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الص‬:‫قاية‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.‫زرع وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واقي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اقِيةُ من س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ّس‬

.‫قي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وقت ال َّس‬:ُ‫قاة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملِس‬

.‫ئر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر والب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ من النه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقاءُ األخ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واال ِس‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َقى لغت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َقى وأ ْس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ و َس‬،‫ ْقيا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اه ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً هنراً أي جعلن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َقْينا فالن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واس‬

.‫حم البطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫افيخ بيض يف ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون يف نف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ ْقي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.ً‫ ْقيا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قي بطن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قى يَ ْس‬


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

107
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ع يف البطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فر يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫قي‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.‫رع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زف أو ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب أو خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اختذ من خش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راب" أي م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قيت الش‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ " ُس‬:‫ويف احلديث‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إال من اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال أعلم‬k:‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال القاس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ف ٍر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً من عص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َقْيتُه من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬:‫بغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب إذا ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال للث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رر علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِقيةً إذا ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قِّي قلب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ ال يفوهتا املاء‬،ٌ‫قية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ربدي‬k


ًُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫قي‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.‫ين املوت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً يع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نزع نزع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ياقاً أي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورأيت‬،ً‫وقا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قتُه س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُس‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

.‫ائر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان وط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر وإنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق لك‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ّس‬

:‫ قال‬،‫الس َو ُق‬ ِ ‫ الطويل عظم الس‬:‫ واألسو ُق‬.‫وامرأة سوقاء أي تارة الساق ِ ذات شعر‬
َّ ‫ واملصدر‬،‫اق‬ ّ َْ ‫نْي‬ ُ َْ

‫قب من التعداء حقب يف َس َو ْق‬


.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكر من احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫اق‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ّس‬

k.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق موضع البياع‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال ُّس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق معروف‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُّس‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حومة القت‬:‫وق احلرب‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُس‬

.‫روج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب للس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ سري الرك‬:ُ‫اقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألس‬

.‫ َو ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلميع ال ُّس‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اط الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أوس‬:ُ‫وقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

ِ k‫ كاتِّس‬k‫تواء‬kk‫مام واالس‬kk‫ االنض‬:‫اق‬kk‫ واالتِّس‬.‫هما إىل بعض‬kk‫يء بعض‬kk‫يء إىل الش‬kk‫مك الش‬kk‫ ض‬:‫ق‬k ‫ الوس‬:‫ق‬kk‫وس‬
‫اق‬k َُْ

.‫توى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القمر إذا مت وامتأل فاس‬


108
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ "والليل وما َو َس َق" أي‬:‫ وقوله تعاىل‬،‫ والراعي يَ ِس ُقها أي جيمعها‬k،‫ اجتمعت وانضمت‬:‫ اإلبل‬k‫واست ْو َس َقت‬
َ

.‫مجع‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أوقرت‬k:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت البع‬


kَ ‫ ْق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأو َس‬
ْ

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يقةُ من اإلبل كالرفقة من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والوس‬


َ

.‫ عانته‬:‫ووسيقةُ احلمار‬
َ

‫القاف والزاي و"وايء" معهما‬

:‫ أ ز ق مستعمالت زوق‬،‫ ز ق ي‬،‫ ز ق و‬،‫ ز ي ق‬،‫ ق و ز‬،‫ز و ق‬


.‫زين‬kk k k k ‫زو ُق أي م‬k
َّ k k k k k k‫ ُم‬:‫ال‬kk k k k k k‫ه يق‬kk k k k k k‫ ومن‬،‫اوير‬kk k k k k k‫دخل يف التص‬kk k k k k k‫ وي‬k،‫ة‬kk k k k k k‫ل املدين‬kk k k k k k‫ق أله‬kk k k k k k‫ الزئب‬:‫وق‬
ُ ‫ز ُاو‬kّ k k k k ‫ال‬

‫ذا‬kk‫ وه‬،‫معقف‬
ٌ ‫ هو طويل طويل‬:‫ قال القاسم‬،‫ تشبه به أرداف النساء‬،‫وز من الرمل مستدير صغري‬
ُ ‫ ال َق‬:‫فوز‬

.‫يزا ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واز وق‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬k،‫ثيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه‬

.‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق للجيب مكف‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزي‬


ِّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زي‬

.‫مس‬kk k k k k k k k k k k k‫اب الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫مى لع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري يف اهلواء يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء يط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫يطان ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الش‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ِزي‬

:‫ قال‬،‫ ُزقاء الديك واملكاء‬:‫وزقاءً أحسن حنو‬ ِ


ُ ً‫وزقَى يَزقي ُزقيّا‬
َ ،ً‫ َزقَا َي ْزقُو َزقْواً أو ُز ُق ّوا‬:‫ يقال‬:‫زقو‬

109
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫لثق الريش إذا زف َزقَا‬ ً‫وترى املكاء فيه ساقطا‬

.‫يحة‬kk k k k k k k k k k k k k ‫دة" أي ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ واح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انت إال زقْي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "إن ك‬:‫عود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأ ابن مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ ومنه املأْ ِز ُق وهو املفعل‬،‫ الضيق يف احلرب‬:‫األز ُق‬


ْ :‫أزق‬
َ

‫القاف والطاء و"وايء" معهما‬

.‫اء‬kk k k k k k‫و واالقطيط‬kُ k k k k k kْ‫يها ال َقط‬kk k k k k k‫ ومش‬،‫اة‬kk k k k k ‫دة قط‬kk k k k k k‫ والواح‬،‫ري‬kk k k k k k k‫ ط‬:‫ا‬kk k k k k k k kَ‫ ال َقط‬:‫ قطي‬،‫و‬kk k k k k k k k‫تعمالت قط‬kk k k k k k k k‫ أ ق ط مس‬،‫ و ق ط‬،‫ ق و ط‬،‫ ق ط و‬،‫ط و ق‬

ِ ‫و‬kk k k k َ‫ اقط‬:‫ال‬kk k k k ‫يق‬


.ُ‫ة‬k k k kَ‫وهتا ال َقط َقط‬kk k k ‫ ص‬:‫ول‬kk k k ‫ وبعض يق‬،‫وهتا‬kk k k ‫ من ص‬:‫ول‬kk k k ‫ وبعض يق‬،‫يها‬kk k k k ‫ من َمش‬:‫ول‬kk k k k ‫و فبعض يق‬kk k k k ُ‫ا قطت تقط‬kk k k k ‫ وأم‬،‫وطي‬kْ k k k k َ‫اةُ تقط‬kk k k k ‫طت القط‬ ْ

:‫ قال‬،‫والرجل َي ْقطَْوطي إذا استدار وجتمع‬

‫ميشي معاً ُم ْقطَْو ِطياً إذا مشى‬


:‫ قال‬،‫ وهي لكل خلق‬،‫ موضع الردف‬:‫وال َقطاةُ من الدابة‬

‫وكست املرط قَطا ًة رجرجا‬


ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وثالث قَط‬
.‫وات‬k

.‫دينء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل كال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ليس النبي‬،"‫طي‬


ِّ ُ‫ل ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً مث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "ليس قط‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ال يف املَث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫وقال ابن األسلت‬

k‫ كالراعي‬k‫مرعي يف األقوام‬ ?‫ليس قطاً مثل قُطَ ٍّي وال ال‬


ِ k k k k k َ‫و ٌق كط‬kk k k k k k k kَ‫و ط‬kk k k k k k k k‫تدار فه‬kk k k k k k k k‫يء اس‬kk k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k‫ وك‬،‫ق‬kk k k k k k k k‫ل يف العن‬kk k k k k k k k‫ل جيع‬kk k k k k k k k‫ حب‬:‫ الطَّوق‬:‫وق‬kk k k k k k k k‫ط‬
.‫ك‬kk k k k k ‫دير القطب وحنو ذل‬kk k k k k ‫ذي ي‬kk k k k k ‫رحى ال‬kk k k k k ‫وق ال‬k ْ ْ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع على أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ل وأكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من جب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تدار ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائق ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وط‬
.‫واق‬k ُ

ِ ّ‫والطَّو ُق مصدر من الط‬


:‫ قال‬k،‫ والطّاقةُ االسم‬،‫اقة‬ ْ

110
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫واملرء يأيت حتفه من فوقه‬ ‫وقد وجدت املوت قبل ذوقه‬

‫كالثور حيمي جلده بروقـه‬ ‫كل امرئ جماهد بطَ ْـوقِـه‬


.‫ه‬kk k k‫اً يف عنق‬k k k‫ك احلد طَوق‬kk k k‫ل ذل‬kk k k‫ أي جع‬،"‫ار‬kk k k‫ه يف الن‬kk k k‫وي ب‬kk k k‫ مث يه‬،‫ني‬kk k k k‫ أرض‬k‫بع‬kk k k k‫ة إىل س‬kk k k k‫وم القيام‬kk k k k‫ه اهلل ي‬kk k k kَ‫داً طََّوق‬kk k k k‫اره ح‬kk k k k‫ب ج‬kk k k k‫ "من غص‬:‫ويف احلديث‬

ِ َّ‫الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارت ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة على عنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت احلي‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق في‬ ِ َ‫وق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وتط‬

.‫واق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلماع‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء حيث م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د البن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عق‬:‫اق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫والط‬

.‫عبة من رحيان وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والطاق‬

.‫وا ٌط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلم‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يس‬،‫ع من الغنم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطي‬:‫وط‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ ال‬:‫وط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وقُوط‬

.‫رش‬kk k k k k‫ة مما يلي الك‬kk k k k k‫ة دون القب‬kk k k k k‫ةُ هن‬k k k k k ‫ واألقِط‬.‫ل‬kk k k k k‫ىت ميص‬kk k k k k ‫رتك ح‬kk k k k k k k‫ يطبخ مث ي‬،‫ذ من اللنب املخيض‬kk k k k k k k‫و يتخ‬kk k k k k k k‫ وه‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k ‫ط أقِط‬kِ k k k k k k kِ‫دةُ األق‬kk k k k k k k‫ واح‬:‫ط‬kk k k k k k k‫أق‬

.‫يق يف احلرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املض‬:‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واملأْق‬


َ

‫ه‬k‫ ومجع‬k،‫ع‬k‫ط أوس‬kْ‫الوق‬


َ ‫ إذا أن‬،‫ذ‬k‫ل الوج‬k‫و مث‬k‫ وه‬،‫ط‬
ٌ kْ‫ع أمجع َوق‬k‫ك املوض‬k‫م ذل‬k‫ واس‬.‫ر هبا‬k‫اض حتبس املاء إذا م‬k‫ه حي‬k‫ موضع يستنقع فيه املاء يتخذ في‬:‫ط‬
ُ ْ‫الو?ق‬
َ :‫وقط‬

:‫ قال‬،‫ال ِوقطان والوجذان‬

ِ ‫واخلف ال ِوقطا َن‬


‫واملاجال‬
.ً‫ا‬k k k k‫ذا ألف‬kk k k ‫ريون كل واو جييء يف مثل ه‬kk k k k k‫ وهم يص‬،‫اط‬kk k k k k‫ ولغة متيم إق‬،ً‫اذا‬kk k k k k‫اً ووج‬k k k k k ‫اً وقِط‬k k k k k ‫وجيمع أيض‬

.‫ وهو الوقيط واملوقوط‬،‫والوقيط على حذو فعيل يراد به املفعول وصرف إىل فعيل‬
َ

111
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والدال و"وايء" معهما‬

‫ر‬kk ‫ وبعض يكس‬،‫داء‬kk ‫ه االقت‬kk ‫عب من‬kk ‫ذي انش‬kk ‫ل ال‬kk ‫ األص‬:‫دو‬k
ُ k ‫ ال َق‬:‫دي‬kk ‫ ق‬:‫دو‬kk ‫تعمالت ق‬kk ‫ و د ق مس‬،‫ و ق د‬،‫ د ق ي‬،‫ ق و د‬،‫ ق د ي ق د ء ق ي د‬،‫ق د و‬

:‫ قال الكميت‬،‫ قِ ْدوة أي به يُ ْقتَ َدى‬:‫فيقول‬

‫وكان حذواً يف الشعر واخلطب‬ ِ


ُ‫واجلود من راحتـيك قـدوتـه‬
.‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نن الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زم ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي يل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دى بفرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر فالن يتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه دابت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دو ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫ َت‬:‫عر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيوز يف الش‬،‫يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّيت على داب‬
ُ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَت َق‬

:‫ قال‬،‫ و َقْي َد رمح‬،‫ مقصور‬،‫وقِ َدى رمح أي قَ ْدر رمح‬

‫قِ َدى الشرب أمحي األنف أن أتأخر‬


‫وأين إذا ما املوت لـم يك دونـه‬
.‫ وهي الناقة الصلبة الشديدة اخللق‬،‫ صلة‬k‫ زائدة والواو‬k‫ والنون‬،‫القْن َدأوةُ واشتقاقها من قداء‬ ِ :‫ يقال‬:‫قدأ‬
‫ فلما مل جييء على‬،‫ واحتج بأنه مل جييء بناء على لفظ قِْن َدأو إال وثانيه نون‬،‫ومجل قِْن َدأٌْو وسندأو كذلك‬
.‫ زائدة فيه‬k‫هذا البناء بغري نون علمنا أن النون‬
َ ِ‫ندأو وامرأة ق‬
.‫ وهو شدة يف الرأس وقصر يف العنق‬،ٌ‫نداوة‬ ِ
ُ ‫ورجل ق‬
.‫ املمدود يف أصول احلمائل متسكه البكرات‬:‫ َقْي ُد السيف‬:‫قيد‬
‫ وكذلك كل شيء أسر بعضه‬،‫ ورمبا جعل للسرج َقْي ٌد‬،‫ قِ ٌّد مضفور بني حنويه من فوق‬:‫و َقْيد الرحل‬
.‫إىل بعض‬
:‫ قال‬،‫يد األوابد أي إذا رآه حلقه كأمنا هو ُم َقيَّد له‬
ُ َ‫ ق‬:‫ويقال للفرس اجلواد‬

‫مبنجرد َقْي ِد األوابد هيكل‬


:‫ قال‬،‫ واخللخال من املرأة‬،‫ موضع ال َقْي ِد‬:‫وامل َقيَّ ُد من الساقني‬
ُ

‫هركولة ممكورة امل َقيَّ ِد‬


ُ ِ
.‫دار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القيس يف املق‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقي‬
ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقها من خلفه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ويس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من أمامه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود نقيض الس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ ال‬:‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

112
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫لس‬kk k k k k k k k‫ه لس‬kk k k k k k k k k k‫ إن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k‫ ويق‬،ً‫يئا‬kk k k k k k k k k k‫ة أو ش‬kk k k k k k k k k k‫ه داب‬kk k k k k k k k k k‫ود ب‬kk k k k k k k k k k‫ذي تق‬kk k k k k k k k k k‫ل ال‬kk k k k k k k k k k‫ احلب‬:‫اد‬kk k k k k k k k k k‫والقي‬
.‫ه‬kk k k k k k k‫دت ل‬kk k k k k k k‫ادي أي انق‬kk k k k k k k‫ مق‬k‫ه‬k k k k k k k ‫ وأعطيت‬.‫اد‬kk k k k k k k‫القي‬ ِ

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا لنفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقاده‬


َ ،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا لنفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واقتاده‬
َ

ِ
.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در القائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ادةُ مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقي‬

.ً‫ذا ميال‬kk k k k k k ‫اد ك‬kk k k k k k ‫ود وينق‬kk k k k k k ‫ر من األرض يق‬kk k k k k k ‫ وظه‬.‫ ٌد‬k k k k k k ‫تطيل على األرض قائ‬kk k k k k k k k k‫ مس‬،‫ناة‬kk k k k k k k k k‫ل أو مس‬kk k k k k k k k k‫ل جب‬kk k k k k k k k k‫ وك‬.‫ه‬kk k k k k k k k k‫ أنف‬:‫ل‬kk k k k k k k k k‫د من اجلب‬kُ k k k k k k k k k‫والقائ‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اد ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق الكلب أو الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري يف عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط أو س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُد خي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملِق‬

:‫ قال‬،‫ الذي إذا أقبل على شيء مل يكد يصرف وجهه عنه‬:‫ ومن الناس‬،‫ الطويل القرى والعنق‬k:‫واألَ ْق َو ُد من الدواب واإلبل‬

‫وإن اللئيم دائم الطرف أ ْق َو ُد‬ ‫إن الكرمي من تلفت حولـه‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ أَقَ ْدت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل بالقتي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القت‬:‫و ُد‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫ا أتى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه مبث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انتقمت من‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ت َق ْدت احلاكم وأقَ ْدت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الوق‬
ُ ‫حيح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والص‬،ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ووق‬
َ ً‫ودا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ار وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الن‬
ُ ‫ ْد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ وق‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ألن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى من هلبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوق‬
َ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار" أي حطبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ك هم َوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "أولئ‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫َت ْوقَ ُد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د وامل ْس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واملوق‬


ُ َ

.‫يء‬kk k k k‫ل ش‬kk k k k ‫ ويف ك‬،‫ه‬kk k k k ‫ إذا تألأل بصيص‬،‫د‬kُ k k k k‫د احلافر يَِق‬kَ k k k kَ‫ووق‬ ِ ‫ريع الت‬kk k k k k k‫ س‬:‫اد‬kk k k k k kّ‫ وقلب وق‬،‫وري‬kk k k k k k‫ريع ال‬kk k k k k k‫ س‬:‫اد‬kk k k k k k‫د ِميق‬kk k k k k k‫وزن‬
َ .‫اء‬kk k k k k k‫اط واملض‬kk k k k k k‫د يف النش‬kk k k k k kُ‫َّوق‬
ُ ٌ َ ٌ

.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يف أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دةُ الص‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ووق‬


َ

‫ أو على‬،‫وكب‬kk‫ وَت َوقَّ َد رده على الك‬،‫ار‬kk‫د رده على الن‬kk‫د فق‬kُ َ‫رأ تُوق‬k‫ ومن ق‬،‫قد‬
َ ‫وتو‬
َ ‫ "يُوقَ ُد من شجرة" رده على النور وأخرجه على التذكري من أوقَ َد‬:‫وقوله تعاىل‬

.‫ديل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راج يف القن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫باح وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املِص‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى ورده على الزجاج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءين يف األخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دى الت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اه َتت َوقَّ ُد رغم إح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ معن‬:‫دال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَت َوقَّ ُد برف‬

ٍ َ‫ل ف‬k‫و مث‬k‫ وه‬،‫ثرة اللنب‬k‫ من ك‬k‫لحه‬k‫رب س‬k‫ه وك‬k‫د بطن‬k‫ةٌ أي فس‬k‫ثى َدقِي‬k‫ واألن‬،‫و َد ٍق‬k‫اً فه‬k‫ َدقِ َي الفصيل يَ ْدقَى دق‬:‫دقي‬
:‫ال‬k‫رح فق‬k‫ان على ف‬k‫ل فرح‬k‫ فمن أدخ‬،‫ة‬kٍ ‫رح وفَ ِر َح‬k

:‫ قال‬،‫ود ْق َوى‬
َ ‫ َدقْوا ُن‬:‫فرحا ُن فرحى قال‬

113
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ مييل كأنه ربع َدقِي‬...

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ديده وهين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املطر كل‬:‫و ْد ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ودق‬

ِ ‫حابة‬kk ‫ وس‬،‫ديدتني‬kk ‫رتني ش‬kk ‫حابة ذات مط‬kk ‫به بس‬kk ‫ديدة تش‬kk ‫رب ذات ود َق ِ أي ش‬kk ‫وح‬
:‫ال‬kk ‫ وقلما يق‬،ٌ‫ة‬k k‫وادق‬ ‫َ ْ نْي‬

.‫د ُق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ت ت‬


ْ َ‫َو َدق‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ حر نصف النه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوديق‬


َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مع‬:‫ود ُق‬k
َ

‫ت‬ ْ ،‫ل‬kk k k k‫اً أي حرصت على الفح‬k k k k k k‫و َد ُق ِو َداق‬kْ k k k k k‫ت َت‬
ْ َ‫وأو َدق‬ ِ ‫الو‬kk k k k k ‫افر توصف ب‬kk k k k k ‫وكل ذات ح‬
ْ َ‫ وقد َو َدق‬،‫ديق‬ َ

.‫ت‬
ْ َ‫ت ْو َدق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

.‫ داء يأخذ يف العني وعروق الصدغ‬:ُ‫والو ْدقة‬


َ

‫القاف والتاء و"وايء" معهما‬

:‫ قال‬،‫ هو يَُْقتو امللوك أي خيدمهم‬:‫ تقول‬،‫ حسن اخلدمة‬:‫ ال َق ُتو‬:‫ ق و ت مستعمالت قتو‬،‫ ت ء ق و ق ت‬،‫ ت و ق‬،‫ق ت و‬

ِ ‫أحسن َقْتو‬
‫امللوك واخلببا‬ ‫ ال‬... ... ... ... ...
َ
ِ
:‫ قال‬،‫وين مثل أشعرين‬ ّ ‫ والواحد َم ْقتَ ِو‬،‫واملَقاتيةُ هم اخلدام‬
َ َ‫ ويف اخلفض َم ْقت‬،‫ َم َقت ُوو َن‬:‫ وإذا مجع بالنون خفف فقيل‬،‫ي‬

114
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k‫مىت كنا ألمك َم ْقتَوينا‬ ً‫هتددنا وتوعدنـا رويدا‬


.ُ‫دما‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين ُخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

.‫تاقة‬kk k k k k k k k k k‫ مش‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k kَ‫ ونفس َت ّواق‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k‫ي إلي‬kk k k k k k k k k k‫ت نفس‬ ِ


ْ َ‫اق‬kk k k k k k k k k k k k‫ وت‬،َ‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َت ْوق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وق إلي‬kk k k k k k k k k k k k k kُ‫ َتت‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k‫زاع النفس إىل الش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫ الت ًّْو ُق‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ت‬

.‫دة االمتالء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫َق‬


ُ ‫ التَّأ‬:‫أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬

.‫اد يبكي‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫اً وك‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ق فالن إذا امتأل حزن‬kَ k k k k k k k k k k k k k kِ‫ وتَث‬.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ل إتاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأتْأَقَه‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫َق تَأَق‬ ِ ‫وتَثِ َق‬
ُ ‫أ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َتْت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت القرب‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ممتلئ جري‬:‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫رس تَئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬

ُ ْ‫أَق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫وأت‬
.‫هم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أغرقت الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نزعته‬:‫وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الق‬

ٌ َّ‫وق‬kَ k k k k k k k k k k k k‫و ُم‬kk k k k k k k k k k k k ‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k ‫ة أو حين‬kk k k k k k k k k k k k ‫ه غاي‬kk k k k k k k k k k k k ‫درت ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫وان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دار من الزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مق‬:‫ت‬
.‫ت‬ ُ ْ‫وق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫وقت‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات اخلل‬k ِ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة ميق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واألخ‬،‫وقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫ات‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامليق‬

.‫هر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ات الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واهلالل ميق‬.‫واقيت احلاج‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫رام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع اإلح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومواض‬

.‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واو فهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت" من ال‬


ْ َ‫"وقِّت‬
ُ ‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إمنا ه‬k،"‫ت‬
ْ َ‫ل أُقِّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "وإذا الرس‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقول‬

.‫وقت‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقت م‬
ُ :‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k‫رزق قلي‬kk k k k k k k k‫ه ب‬kk k k k k k k k‫ه أي أعول‬kk k k k k k k kُ‫ا أقُوت‬kk k k k k k k k‫ وأن‬،ً‫ا‬k k k k k k k k ‫وت قوت‬kk k k k k k k k k k k ‫ات يق‬kk k k k k k k k k k k ‫ وق‬،‫رزق‬kk k k k k k k k k k k ‫ق من ال‬kk k k k k k k k k k k ‫ك الرم‬kk k k k k k k k k k k ‫ا ميس‬kk k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫وت‬k
ُ k k k k k k k k k k k‫ ال ُق‬:‫وت‬kk k k k k k k k k k k ‫ق‬

:‫ قال‬،‫ تأمره بالرفق والنفخ القليل‬،ً‫ت هلا نفخ قِيتة‬


ْ َ‫ واقت‬.ً‫ انفخ نفخاً قويا‬:‫وإذا نفخ نافخ يف النار تقول له‬

ً‫بروحك وا ْقتَْتهُ هلا قِيتةً قدرا‬ ‫فقلت له خذها إليك وأحيهـا‬

‫القاف والظاء و"وايء" معهما‬

:‫ ي ق ظ مستعمالت وقظ‬،‫ ق ي ظ‬،‫وق ظ‬


.‫ا ٌن‬kk k k k k k k k k k ‫ ومجعه ِوقظ‬،‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ليس له أعض‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اء كث‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫وض جيتمع فيه م‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ح‬:‫ظ‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k ْ‫الوق‬
َ

k.‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً بني متيم وبكر يف اإلس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم الوقيظ حرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬
115
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ات أخضر يبقى‬kk‫ نب‬:‫ة‬kk‫ذا واملقيظ‬kk‫ قِظنا مبوضع ك‬:‫ول‬kk‫ وتق‬،‫يف‬kk‫ املص‬k:‫ظ‬
ُ k ‫ واملقي‬،‫يف‬kk‫ميم الص‬kk‫ ص‬:‫ظ‬
ُ k‫ ال َقْي‬:‫ظ‬kk‫قي‬
َ َ

k.‫واه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ علقة لإلبل إذا يبس ما س‬k‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إىل ال َقْيظ يك‬

.‫اظَى‬kk k k k‫اء يق‬kk k k k‫ ونس‬،‫ا ٌظ‬kk k k k k ‫وم أيْق‬kk k k k k ‫ وق‬،‫رأة َي ْقظَى‬kk k k k k ‫ وام‬،‫ا ُن‬kk k k k k ‫ فهو َي ْقظ‬،‫ه‬kk k k k k ُ‫وأي َقظْت‬
ْ ‫ْتَي َقظ فالن‬k k k k k k‫ ا َس‬:‫ظ‬kk k k k‫يق‬

.‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نقيض الن‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والي َقظ‬


َ

.‫ريش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اسم أيب حي من ق‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وي َقظ‬


َ

ْ ‫ َي َّق َظ‬:‫ويقال للمثري الرتاب‬


.‫واي َق َظ‬

‫القاف والذال و"وايء" معهما‬

‫وذةٌ أي مقتولة‬kk ُ‫ذةٌ َم ْوق‬kk ‫اة َوقي‬kk ‫ وش‬،‫رب‬kk ‫دة الض‬kk ‫ ش‬:‫ ُذ‬k ْ‫الوق‬
َ :‫ذ‬kk ‫تعمالت وق‬kk ‫ ق ذ ي مس‬،‫ و‬،‫ ذ و ق‬،‫وق ذ‬

‫ فنهى اهلل عنه‬،‫أكلون‬kk‫ون مث ي‬kk‫انوا يفعل‬kk‫ذلك ك‬kk‫وج ك‬kk‫ وهذا فعل العل‬،ً‫ وقَ َذها ِيقذها َوقْذا‬:‫ وتقول‬،‫باخلشب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحرم‬

.ً‫فيا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً مش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذاً أي ثقيالً دنف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومحل فالن َوقي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذاقاً و َذواق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬


َ ‫ومذاقة‬
َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذوق َذ ْوق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذاق ي‬
َ :‫ذوق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومذاقُه طيب أي طعم‬


َ ‫و َذواقُه‬

116
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ "ذُ ْق إنك أنت العزيز‬:‫ل‬kk‫ال اهلل عز وج‬kk‫ وق‬،‫ه‬kkَ‫روه فقد ذُ ْقت‬kk‫زل بك مك‬kk‫ وما ن‬،‫ده‬kk‫ت ما عن‬
ُ ْ‫اً وذُق‬k‫ت فالن‬
ُ ْ‫وذُق‬

."‫رمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الك‬

ِ ‫ذو‬kَّ k k k k k‫ذواقني وال‬kَّ k k k k k‫ "إن اهلل ال حيب ال‬:‫ويف احلديث‬


.‫دا أعينهما إىل غريمها‬kk k k k k‫قات" أي كلما تزوجا كرها وم‬ ّ ّ

.‫ وهو الرخو رانف األذن‬،‫و‬kٌ k k k k k k k k k k k k k‫ واجلميع ذُ ْق‬،‫واء‬kk k k k k k k k k k k k kْ‫ َذق‬k‫ثى‬kk k k k k k k k k k k k k‫ واألن‬،‫رس ومحار أ ْذقَى‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ف‬:‫و‬kk k k k k k k k k k ‫ذق‬

.‫اء‬kk‫ديد الي‬kk‫ قَ ِذيَّةٌ بتش‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫ف‬kk‫ةٌ خمف‬kَ‫ذى فهي قَ ِذي‬k ِ


ً kَ‫ق َذى ق‬kْ ‫ذيَت عينه َت‬kkَ‫ وق‬،‫ ما يقع يف العني‬:‫ َذى‬k‫ ال َق‬:‫ذي‬k‫ق‬

.‫وى‬kk k‫احب ه‬kk k‫رأة هوية أي ص‬kk k‫ رجل هو وام‬:‫التخفيف فيه أحسن حنو‬kk k‫اقص على فعلة ف‬kk k‫اء من الن‬kk k‫وما ج‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ فيه‬k‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:ُ‫ذاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وا ِإلق‬، ‫العنْي‬ ِ َّ


َ ‫ َذى من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫راج ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إخ‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والت ْقذي‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ْذياً بالي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ذي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذت تَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َذى قي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫العني بال َق‬ ِ
ُ ‫وإذا َر َمت‬

.‫ أقذاء‬:‫ الواحدة وجتمع‬:‫وال َقذاة‬

‫القاف والثاء و"وايء" معهما‬

ٌ k k k ُ‫ وهو َم ْوث‬،‫ه‬kk k k k k‫ق ب‬kٌ k k k k kِ‫ةً وأنا واث‬k k k k k ‫ت بفالن أثق به ثِق‬
.‫ه‬kk k k ‫وق ب‬k kُ ‫ َوثِْق‬:‫ق‬kk k k k k‫تعمالن وث‬kk k k k k‫ ق ث ء مس‬،‫و ث ق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ةٌ وجيمع على ثِق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفالن وفالنة وهم وهن ثَِق‬


.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال والنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات للرج‬k

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق َوثاق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ق َي ْوث‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ َوث‬،‫ احملكم‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوثي‬


َ

117
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووثاق‬ ِ
َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أ َْوثَ ْقتُه إيثاق‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

.‫ق‬kٌ k k k k k k k‫ ومجل َوثي‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k‫ وناقة وثَيق‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k‫اط ورب‬kk k k k k k k k k k‫ق مثل رب‬kٍ k k k k k k k k k kُ‫ وجيمع على ُوث‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k‫ احلب‬:‫اق‬k
ُ k k k k k k k k k ‫وال ِوث‬

.‫ائِ ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلميع َوث‬،‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إحكامه واألخذ بالثِّق‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ يف األم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والوثيق‬
َ

.‫ذا‬kk k k k k k k k ‫باهلل ألفعلن ك‬ ُ َْ ُ k k k k k k k k k k k ‫واملِيث‬


ِ ‫ وا َث ْقتُه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k ِ‫ ومنه املوث‬k،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k ‫ة واملعاه‬kkِ k k k k k k k k k k k k ‫ من املواثَق‬:‫اق‬k
ُ

.ٌ‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وأرض َم ْقث‬،ٌ‫اءَة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫دة قِث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلي‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫القث‬


ِ :‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قث‬

ِ
.‫ بالكسر والضم‬،‫والقثّاء وال ُقثّاء لغتان‬

‫القاف والراء و"وايء" معهما‬

ُّ ‫ ِر‬k ‫ع ال َق‬kk ‫ واجلمي‬،‫ا‬kk ‫رة ومثعبه‬kk ‫يل املعص‬kk ‫ مس‬،‫ر ُو‬kْ k‫ ال َق‬:‫رو‬kk‫تعمالت ق‬kk‫ ومس‬،‫ ر ق ى‬،‫ ق ر ء‬،‫ ر و ق‬،‫ و ق ر‬،‫ ق و ر‬،‫ ق ي ر‬،‫ق ر و‬
.‫ه‬kk ‫ل ل‬kk ‫راءُ وال فع‬kk ْ‫ واألق‬،‫ي‬

.‫ب‬kk k k k k k k k k‫ون من خش‬kk k k k k k k k k‫ ويك‬،‫ل والغنم‬kk k k k k k k k k‫رده اإلب‬kk k k k k k k k k‫خم ت‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه املاء من احلوض الض‬kk k k k k k k k k k k k k‫رغ في‬kk k k k k k k k k k k k k‫خم يف‬kk k k k k k k k k k k k k‫وض ض‬kk k k k k k k k k k k k k‫به ح‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ر ُو‬kْ k k k k k k k k k k k k k‫وال َق‬

.‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء على طريق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ر ُو‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫وال‬

:‫ قال‬k،‫اقرو َق ْرواً أي قصدت حنوهم‬


ُ ‫وت إليهم‬
ُ ‫و َقَر‬

‫أقرو إليهم أنابيب القنا قصدا‬


.‫زج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فله مما يلي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أس‬:‫رمح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقاري‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روه أي يتب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لكاً ويَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويقرَت ي مس‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتي رجالً بقول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفالن يق‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر حاهلا وأمره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ينظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا إذا س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قروه‬
ُ َ‫ت ْقر هبا وي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ويس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويقرَت ي أيض‬

ِ ،ً‫وما زلت أستقري هذه األرض َقريةً َقرية‬


‫بة إىل‬kk‫ والنس‬،‫ى‬kk‫وة وكس‬kk‫ كس‬:‫ ومن مث اجتمعوا يف مجعها على ال ُق ْرى فحملوها على لغة من يقول‬.‫والق ْريةُ لغة ميانية‬ ْ ْ

118
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأم الق‬.‫وي‬


ٌّ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َق ْري‬

.‫ار واملدائن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور واألمص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهم" أي الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى أهلكن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ال ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "وتل‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫نام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رواءُ أي طويل‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وناق‬،‫رى‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومجل أَْق‬

.‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع األق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬k،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ام وغريه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ىت األك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫را ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووس‬

.‫ر ٌو‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون‬

:‫ قال يصف الجيش‬،‫ وهو دخيل‬،‫ معظم العسكر والقافلة‬:‫وال َقْيَروا ُن‬

ٍ‫ض‬
‫ب وخرصان‬ ْ ُ‫صحيحاً فيهوي بني ق‬ ‫ن يدخل الطـري وسـطـه‬kٌ ‫له َقْيَروا‬
:‫ قال‬،‫رى‬ِ
ً ‫ قَراه يَقريه ق‬،‫ اإلحسان إىل الضيف‬:‫ى‬
ُ ‫ وال َقْر‬:‫قري‬

‫أقريهم وما حضرت قراها‬


ُ
.‫ وجيوز يف الشعر قرى‬،ً‫ت املاء فيه َق ْريا‬ ُ ْ‫ َقَري‬:‫ تقول‬،‫ جيب املاء يف احلوض‬:‫ي‬ ُ ‫وال َق ْر‬
.‫ واجلماعة َمقاري‬،‫ شبه حوض ضخم يُ ْقَرى فيه من البئر مث يفرغ منه يف قرو ومركن أو حوض‬:ُ‫واملِقراة‬
.‫راة‬kk k k k k k k ‫دة ِمق‬kk k k k k k k k k ‫ الواح‬،‫ياف‬kk k k k k k k k k k ‫ا األض‬kk k k k k k k k k k ‫رى فيه‬kk k k k k k k k k k ‫ان يق‬kk k k k k k k k k k ‫عار جف‬kk k k k k k k k k k ‫اري يف بعض األش‬kk k k k k k k k k k ‫واملق‬
َ

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء كث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى جمتم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫وامل‬


َ

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري يف اجلرح أي جتتم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملدة تَق‬

ٍ ‫ر ق ْل‬kk‫رآن عن ظه‬kk‫ت الق‬


‫ه من‬kk‫رت في‬kk‫ا نظ‬kk‫رأت إال م‬kَ k‫ َق‬:‫ال‬kk‫ال وال يق‬kk‫ذا يق‬kk‫ هك‬،‫ه‬kk‫رت في‬kk‫ب أو نظ‬ ُ ْ‫رأ‬kَ k‫ و َق‬:‫رء‬kk‫ق‬

.‫ديث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر أو ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

ٌ ‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأن‬،ٌ‫روء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القرآن مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راءةً حس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫رأ فالن ق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫و‬
.‫ئ‬

119
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه التَّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك وفعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ناس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ئ عاب‬


.‫راءة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫والق‬ ٌ ‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
ّ

ِ
ْ ‫رأ‬kَ k ‫ أَق‬:‫ال‬kk ‫ وال يق‬،‫ئ‬
‫رأة‬kk ‫َت إال للم‬ ْ ‫رأ‬kk ‫ وأَق‬،ً‫ا‬k ‫رءاً إذا رأت دم‬kk ُ‫رأت املرأة ق‬kَ k‫ َق‬:‫ول‬kk ‫وتق‬
ٌ ‫ر‬kk‫ت فهي ُم ْق‬kk ‫َت إذا حاض‬

:‫ قال عمرو‬،ً‫ فإذا محلت قيل ُقرؤت قُروءة‬،‫ فأما الناقة‬،‫خاصة‬

‫هجان اللون مل َت ْق ُر ْؤ جنينا‬ ‫ذراعي هيكل أدماء بكـر‬


‫م‬kk‫ا اس‬kk‫ا ذهب عنه‬kk‫دها يف بطنه‬kk‫تبان ول‬kk‫إذا اس‬kk‫ ف‬k‫ل‬k‫ا حتم‬kk‫ك أول م‬kk‫ وذل‬،‫ام قروءهتا‬kk‫ة أي‬kk‫ وللناق‬،‫ل‬kk‫ا أي مل حتم‬kk‫ام إقرائه‬kk‫دت أي‬kk‫ قع‬:‫رأة‬kk‫ال للم‬kk‫ ويق‬،‫ل‬kk‫ احلام‬:‫ارئ‬kk‫والق‬

.‫روءة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ة ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "ثالث‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬


.ٌ‫رء‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اس أَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والقي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روء" لغ‬k

ِ ‫ ال ُقور‬:‫قور‬
:‫ قال‬،‫ وهي متفرقة خشنة كثرية احلجارة‬،‫ وهي اجلبل الصغري واألعاظم من األكام‬،‫ مجاعة القار ِة‬:‫والقريا ُن‬ ُ

‫قد أنصف القار َة من راماها‬


ٌّ k ‫ال الق‬kk ‫ فق‬k،‫ة‬kk ‫اة احلدق يف اجلاهلي‬kk ‫انوا رم‬kk ‫وم يف اليمن ك‬kk ‫ وهم الي‬،‫دي‬kk ‫ر أس‬kk ‫ واآلخ‬،‫ار ٍة‬kk ‫وب إىل ق‬kk ‫اري منس‬k
‫ئت‬kk ‫ إن ش‬:‫اري‬k ٌّ k ‫دمها ق‬kk ‫ا أح‬kk ‫وا أن رجلني التقي‬kk ‫زعم‬

:‫ لقد أنصفتين وأنشأ يقول‬،‫ وأبيك‬:‫القاري‬


ُّ ‫ فقال‬،‫ قد أخرتت املراماة‬:‫ فقال اآلخر‬،‫ وإن شئت راميتك‬،‫ وإن شئت سابقتك‬،‫صارعتك‬

‫قد أنصف القارةَ من راماها‬


‫إنا إذا ما فئة نَلقاها‬
‫نرد أوالها على أخراها‬
.‫ؤاده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هماً فش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تزع ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مث ان‬

.‫ه‬kk k kَ‫د َق َّو ْرت‬kk k k‫تديراً فق‬kk k k‫اً مس‬k k k‫طه خرق‬kk k k‫يء قطعت من وس‬kk k k‫ل ش‬kk k k‫ وك‬،‫وار ِة البطيخ واجليب‬k
َ k k k k‫ه ك ُق‬kk k k k‫طه ورمي من حوالي‬kk k k k‫ور من وس‬kk k k k‫ا ق‬kk k k k‫ م‬:‫وارةُ من األدمي‬k
َ k k k k‫وال ُق‬

.‫عة اجلوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وراءُ واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ودار ق‬

ُ ‫واألقْ ِو‬
:‫ قال رؤبة‬،ً‫ تشنج اجللد واحنناء الصلب هزاالً وكربا‬:‫رار‬

‫بعد اق ِورا ِر اجللد والتـشـنـن‬ ‫وانعاج عودي كالشظيف األخشن‬

120
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫زلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دها وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور جل‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُق‬:ٌ‫ورة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ُم َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وناق‬

ِ ‫ار‬kk k k k k‫والق‬
.‫ار‬kٌ k k k kّ‫احبه َقي‬kk k k k‫ وص‬،‫ورة‬kk k k k‫ل واألس‬kk k k k‫ه اخلالخي‬kk k k k‫ى ب‬kk k k k‫ وحتش‬،‫فن‬kk k k k‫ه الس‬kk k k k k‫ود تطلى ب‬kk k k k k‫و أس‬kk k k k k‫ وه‬،‫ار‬kk k k k k‫ه الق‬kk k k k k‫تخرج من‬kk k k k k‫ذاب فيس‬kk k k k k‫عد ي‬kk k k k k‫ ص‬:ُ‫ري‬kk k k k k‫والق‬ ُ

.‫واده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اراً لش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫رس مسي قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف‬

:‫ قال‬،‫ت أذين عن كذا تَِق ُر َوقْراً أي ثقلت عن مسعه‬


ْ ‫ َو َقَر‬:‫ تقول‬،‫ ثقل يف األذن‬:‫الو ْق ُر‬
َ :‫وقر‬

‫أذين عنه وما يب من صمم‬ ‫ت‬


ْ ‫وكالم سـيء قـد َوقَ َـر‬
.‫ت‬ ِ ِ
ْ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َوق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫رت دواب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُوق‬k:‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال القاس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ ْأو َق ْرت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتق‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق للبع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل كالوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رذون وبغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ محل محار وب‬:‫ ِو ْق ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

:‫ قال‬،‫واقري‬ ِ
َ ‫ َم‬k‫ وجتمع‬،ً‫وخنلة ُموقرة محال‬

ُ‫كأهنا بالضحى خنل َمواقري‬


.‫ها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت نفس‬
ْ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫وقَرةٌ كأهنا ْأو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُم‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ة‬kk k k k k k k‫و ْقَرةُ أعظم من الوكت‬kَ k k k k k k k‫ وال‬،‫ة‬kk k k k k k k‫ موكوت‬:ٌ‫ورة‬kk k k k k k kُ‫ وعني موق‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k‫ون يف العني واحلافر واحلج‬kk k k k k k k k k k‫رة تك‬kk k k k k k k k k k‫ة إال أن هلا حف‬kk k k k k k k k k k‫به وكت‬kk k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫وقْرة‬kَ k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذو حلم ورزان‬:‫وقِِّر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومَت‬


ُ ‫ار‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ووق‬
َ ‫ور‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل َوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورج‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كينة والوداع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫ار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوق‬
َ

ُ ‫وو َّق ْر‬


k.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التبجي‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والت َّْوق‬،ً‫ة وإجالال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه هيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورأيت ل‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جبلت‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬ َ

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اداً ألول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره عم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل آخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جع‬:ٌ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري َوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

:‫ قال أبو النجم‬،‫قري صغار الشاء‬


َ ‫الو‬
َ ‫ كما أن‬،‫ يعىن به ذلته ومهانته‬:‫ويقال‬

‫نبح كالب الشاء عن وقريها‬


.‫دين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره ال‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ ْأو‬:ٌ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري َوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ذه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أخ‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً وحنو ذل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره طعام‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ْو َقَر فالن ِو ْق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

:‫ قال العجاج‬،‫ور لغة يف الت َّْوقري‬


ُ ‫والتَّْي ُق‬

121
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ور‬
ُ ‫فإن يكن أمسى البلى َتْي ُق‬
‫رى أهنم‬k‫ أال ت‬،‫اء‬kk‫الف البن‬kk‫ول فيخ‬k‫ فأبدل تاء كي ال يشبه فوع‬،‫ يفعول مثل التذنوب وحنوه فكره الواو مع الواو‬:‫ ويقال‬،‫أي أبدل الواو تاء ومحله على فيعول‬

.‫ريوز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ن‬:‫الوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دلوا حني أعرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أب‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k‫ر يَِق‬kَ k k k k k k k k k k k k‫الفتح من و َق‬kk k k k k k k k k k k k‫ر َن ب‬kْ k k k k k k k k k k k k‫ و َق‬،‫رى‬kَ k k k k k k k k k k k k‫ر ومن َق‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ِيق‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتكن" من َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر َن يف بي‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫"و َق‬
َ :‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقول‬

:‫ قال‬،‫الوق ِري‬
َ ‫ مر بنا أهل‬:‫ فيقال‬،‫ فإذا أجدب السواد سيقت إىل الربية‬،‫الوقري شاء أهل السواد‬
َ :‫ ويقال‬،‫ القطيع من الضأن‬:ُ‫والوقري‬
َ

‫يدمن أجواف املياه َوقريُ َها‬ ‫مولعة أدماء ليس بنـعـجة‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ذي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رن من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:‫ر ْو ُق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫روق‬

:‫ قال‬،‫ أَلْ َقى عليه أرواقه‬:‫ يقال‬،ً‫ور ْوق اإلنسان مهه ونفسه إذا ألقاه على الشيء حرصا‬
َ

ِ
‫باألرواق‬ k‫واألركب الرامون‬
‫يف سبب منجرد األحلـاق‬
ِ ‫وأَلْ َق‬
:‫ قال‬،‫ باألرض‬k‫ت السحابة أرواقها أي أحلت باملطر وثبتت‬


‫بأرواق علينا َسواريا‬ ‫وباتت‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األ َْر ِوق‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫طه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫د يف وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طاع واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل على س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طاط حيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يب كالفس‬:‫واق‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k‫ري عص‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه من غ‬kk k k k k k k k k k k k k‫راب َيرَت َّو ُق من‬kk k k k k k k k k k k k k‫ والش‬،‫فى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َّو ُق فيص‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجود الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫وق‬
ُ ‫ر ُاو‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

،ٌ‫ة‬k َ‫فاء ُروق‬kk‫ةٌ ووص‬k ‫يف ُروق‬kk‫ وص‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫فاء‬kk‫ائف والوص‬kk‫ن من الوص‬kk‫ا حس‬kk‫و م‬kk‫ وه‬،ُ‫ة‬k َ‫الر ْوق‬
ُّ ‫ه‬kk‫ ومن‬،‫وق‬
ٌ ‫ر‬kُ ‫م‬kَ ‫ا‬kk‫ق وأن‬kٌ k‫و رائ‬kk‫ين فه‬kk‫ أعجب‬:‫ين‬kkَ‫ وراق‬،‫اب‬kk‫ االعج‬:‫ر ْو ُق‬kَّ k‫وال‬

.‫عر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتوص‬

:‫ قال‬،‫َرو ُق‬
َ ‫ والنعت أ‬،‫ طول األسنان وإشراف العليا على السفلى‬:‫والر َو ُق‬
َّ

‫كس القوم ُروقا‬


ُّ ‫إذا ما حال‬
.‫ل الفم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة على داخ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه مقبل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ون في‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ول تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نان م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء يف األس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ انثن‬:‫ر َو ُق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫اح وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه األرض من الضحض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ردد املاء على وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫الري‬
َّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري‬

122
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رج‬kk k k k k k k k k k k k k‫رب املخ‬kk k k k k k k k k k k k k‫ف من ق‬kk k k k k k k k k k k k k‫ دخلت اهلاء على األل‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وهَر ْقت‬
َ ،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا إراق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وأ ََر ْقت‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق َريْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وراق املاء يري‬
َ

.‫وق األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ح ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً إذا تصحص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق َريْق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راب يري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وراق الس‬
َ

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق املط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫باب وري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وري‬،‫له‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء أفض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والريِّ ُق من ك‬
َّ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل األك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك يف خالء النفس قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وذل‬،‫عر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤنث يف الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء الفم وي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والري‬
ِّ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال إال للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال يق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دوة بال ثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يش‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء رائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رجت ورقه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أخ‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت إيراق‬ ِ


ْ َ‫وأو َرق‬
ْ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جرة تَوريق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َو َّرقَت الش‬:‫ورق‬

ِ ‫ وقت خروج الو‬:‫راق‬


:‫ قال‬،‫رق‬ ُ ‫والو‬
َ َ

ِ ‫إذا شكرت عند الو‬


‫راق جالمها‬ ‫ حيتلب ناب جعفـر‬k‫قل لنصيب‬
َ
.‫و َر ِق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رية ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كث‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جرة َوريق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً قطع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات علق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قط من اجلراح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دم ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫و َر ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ورق‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أدم ِرق‬:‫و َرق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬


َ ‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والواح‬،‫احف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ورق املص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ منه‬،‫اق‬k

.‫وراق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نعة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِوراق‬

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k ‫يء من املال غ‬kk k k k k k k k k k ‫ا ش‬kk k k k k k k k k k ‫ ال خيالطه‬،َ‫ة‬k k k k k k k k k k kَ‫ف درهم ِرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اه أل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ أعط‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬k،‫دراهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫م لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ اس‬k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والرق‬
ِّ ‫و ِر ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة َو ْرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وأثفي‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة َو ْرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومحام‬،‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون الرم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربة كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واد يف غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والو ْرق‬
ُ

.‫ا ُن‬kk k k k‫اهبا َاليَرق‬kk k k k‫ أص‬:‫ت‬ ٌ ‫ أْ ُر‬k k k k k‫م‬kَ ‫ زرع‬:‫ال‬kk k k k k‫ يق‬،‫زرع‬kk k k k k‫يب ال‬kk k k k k‫ة تص‬kk k k k k‫ آف‬،‫ن‬kk k k k k‫ا ُن أحس‬kk k k k k‫واليَرق‬
ْ َ‫ وأ ََرق‬،‫ة‬kk k k k‫ َمرْي وق‬:‫ال‬kk k k k‫ وال يق‬،‫ة‬kk k k k‫ مأروق‬k‫ة‬k k k k k‫وق وخنل‬ َ ،‫ا ُن‬kk k k k k‫ األ ََرق‬:‫أرق‬

.‫ ومها دخيالن‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورة النس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان من أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ُن واليارج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واليا ِرق‬

:‫ قال األعشى‬،‫ؤر ٌق‬ ُ ْ‫ أَ ِرق‬:‫ وتقول‬،‫ ذهاب النوم بالليل‬:‫واألرق‬


َّ ‫ وأرقه كذا فهو ُم‬،ً‫ت فأنا َآر ُق َأرقا‬

‫وما يب من سقم وما يب معشق‬ ‫ت وما هذا السهاد امل َـؤ ِّر ُق‬ ُ ْ‫أَ ِرق‬
ُ
.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫وءا إذا انقط‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫أً ورق‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫أ رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫دم يرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أ ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورق‬،‫وءا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دمع رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أَ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رق‬:‫ رقي‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رق‬
ً ُُ َْ َ َْ ََ ً ُُ ََ

:‫ قال‬،‫ورقَأَ العرق إذا سكن‬


َ

123
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ من الذل دوبل‬k‫إال إمنا يبكي‬ ‫بكى دوبل ال يرقئ اهلل دمعه‬


.‫عد وارتقى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫رقَى ُرقِي‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورقِي َي‬
َ :‫رقي‬

.‫رَت َقى‬kْ k k k k k k k k k k ‫ه وال ُم‬kk k k k k k k k k k ‫رقَى في‬kْ k k k k k k k k k k ‫ل ال َم‬kk k k k k k k k k k ‫ذا جب‬kk k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ل والدرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫راقِي يف اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫دة من امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ الواح‬:‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫واملِْرق‬
َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غ غايت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت بل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رقَّى ب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا زال فالن َيَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫قى‬ ِ ٍ
ً ‫َت ْر‬k k k k k k k k k k k‫رق ُّي ُم ْس‬kْk k k k k k k k k k kَ‫ وامل‬،‫اءٌ وراق‬kk k k k k k k k k k kّ‫احبه َرق‬kk k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وذ ونفث يف عوذت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫اً إذا ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورقْي‬
َ ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫رقي ُر ْقي‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k‫راقي َي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ورقَى ال‬
َ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دعص من الرم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وةُ فوي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الر ْق‬


َّ :‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رق‬

:‫ قال‬،‫ أكثر ما يكون إىل جنب األودية‬،‫ بال هاء‬،‫والر ْق ُو‬


َّ

‫الر ْق ُو مرتعها الربير‬


َّ ‫حبيث‬ ‫هلا أم مـوقـفة ركـوب‬
.‫ وخشفها‬k‫يصف ظبية‬

‫?القاف والالم و"وايء" معهما‬

.‫لني‬ ِ
َ ُ‫ع على ق‬kk k ‫ وجتم‬،‫ة‬kk k َ‫ك بال ُقل‬kk k ‫ك ولعب‬kk k ‫ رمي‬:‫و‬kُ k k ‫ ال ُقل‬:‫و‬kk k ‫تعمالت قل‬kk k k‫ ل ق ي مس‬،‫ و ق ل‬،‫ ق ي ل‬،‫ و ل ق‬،‫ ل ي ق‬،‫ ل و ق‬،‫ ق و ل‬،‫ ل ق و‬،‫ق ل و‬

ٍ ‫رهبا مبِ ْق‬kk k k k k k k ‫رمي هبا يف اجلو مث تض‬kk k k k k k k ‫و أن ت‬kk k k k k k k ‫وه‬


.‫بني عن األرض‬kk k k k k ‫ا ناش‬kk k k k k ‫ان طرفاه‬kk k k k k ‫إذا وقعت ك‬kk k k k k ‫ ف‬،ُ‫ة‬k k k k k َ‫تمر ال ُقل‬kk k k k k k k ‫در ذراع فتس‬kk k k k k k k ‫بة ق‬kk k k k k k k ‫ وهي خش‬،‫الة‬

.‫رعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ديها ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫و تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،ً‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َقْل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه دابت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫اء فالن يقل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬

ِ َ‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واقل‬
.‫رعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دواب يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت احلم‬ ْ

:‫ قال‬،ً‫وكان ابن عمر ال يرى إال ُم ْقلَ ْولِياً أي منكمشا‬

‫ملا رأتين خلقاً ُم ْقلَ ْولِيا‬


.‫ املتجايف املستوفز‬:‫ امل ْقلَ ْويل‬:‫ويقال‬
ُ ِ
.‫ اجلحش الفيت الذي يركب‬:‫والق ْلو‬
.ً‫ت اللحم واحلب على املقالة قلياً أي قلبته قلبا‬ ُ ‫وقَ ْلي‬

124
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ ورجل ملقو قد لُقي‬.‫ اللَّ ْقوةُ داء يأخذ يف الوجه يعوج منه الشدق‬:‫لقو‬
.‫ العقاب السريعة السري‬:‫واللًّ ْقوة واللِّقوة‬
.ٌ‫ ولغة متيم لِقاءة‬،‫ولَقيته لَ ْقيةً واحدة ولقاءة واحدة‬
.‫ والواحد ال َقْيل‬،‫ وهم املقا ِولة واألقيال واألقوال‬،‫ ال َقْيل‬:‫ واملِْق َول بلغة أهل اليمن‬.‫ اللسان‬:‫ املِْق َو ُل‬:‫قول‬
َ
.‫ول‬kْ k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ري ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ أي كث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ٌال و َق ّوال‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ و َق‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ أي منطي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل تِْقوال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫ا مل يكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطالً أي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َل ب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَت َق‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k‫ري أو ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والً من خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت إىل نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والً أي اج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ق‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واقت‬

:‫ والقالة تكون يف موضع القائلة كما قال بشار‬،‫وانتشرت له قالةٌ حسنة أو قبيحة يف الناس‬

‫أنا قاهلا أي قائلها‬


.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اش يف الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الق‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقال‬

‫ل مها امسان‬k‫ ب‬:‫ال‬k‫ ويق‬،‫ل‬kَ ‫ال وقي‬k


َ ‫ ق‬:‫ون‬k‫ا يقول‬k‫ثرة م‬k‫تقاقهما من ك‬k‫ اش‬:‫ال‬k‫ ويق‬،‫ال‬k‫ل والق‬kُ ‫ه القي‬k‫ثر في‬k‫ ك‬:‫ول‬k‫رب تق‬k‫ والع‬،‫مع‬k‫مع من الس‬k‫م كالس‬k‫يل من القول اس‬ ِ
ُ ‫والق‬

.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقان من الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مش‬

:‫ وقال أبو األسود‬،‫ كالمها من الواو‬،‫يل على بناء فُعِ َل‬ِ ِ ِ‫ قِيل على بناء ف‬:‫ويقال‬
َ ‫ وق‬،‫عل‬ ٌ

‫وال تسمع به قـيالً وقـاال‬ ‫وصله ما استقام الوصل منه‬


.‫ه بني اللََّو ِق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األمحق يف كالم‬:‫و ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ األل‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل‬

:‫ قال رؤبة يف السفر‬،‫ وبه أ َْولَ ُق أي مس من جنون‬،‫ ورجل مأَلُوق‬،‫ املمسوس‬:‫ األ َْولَ ُق‬:‫ ألق‬،‫ولق‬

ِ
‫املألوق‬ ‫يوحي إلينا نظر‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وألوق‬،‫الرطب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هي الزب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الزب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّوق‬

:‫ قال‬،‫ أي لني من الطعام فصار كالزبدة يف لينه‬،"‫ "ال آكل إال ما لُِّو َق يل‬:‫ويف احلديث‬

125
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وإين ملن عاديتم سم أسودا‬ ٌ‫وإين ملن ساملتم ألَلُـوقَة‬

:‫ قال‬،ً‫ َولَ َق يَلِ ُق َولْقا‬:‫ وتقول‬،‫ سرعة سري البعري‬:‫والولْق‬


َ .‫واأللْ َقةُ توصف هبا السعالة والذئبة واملرأة اجلريئة خلبثهن‬

‫تنجو إذا هن ولَ ْق َن َولْقا‬


.‫كم عن بعض‬kk k k k k k ‫ذ بعض‬kk k k k k k ‫ه أي يأخ‬kk k k k k k َ‫ وتَلِقُّون‬،‫ه‬kk k k k k k ‫نتكم" أي تريدون‬kk k k k k k k k k‫ه بألس‬kk k k k k k k k kَ‫ "إذ تَلِ ُقون‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k‫ه تع‬kk k k k k k k k k‫ وقول‬،‫ده‬kk k k k k k k k k‫ يري‬:‫ق الكالم‬kُ k k k k k k k k kِ‫ان يَل‬kk k k k k k k k k‫واإلنس‬

.‫ق ومسن ولنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام من دقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طع‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوليق‬


َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أْتَلِ ُق ائْتِالق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ق ي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ا ْئَتل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ربق وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤ من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التألل‬:‫أَلُّ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والت‬

‫ واألول‬،ً‫ ة‬k‫ا لَِق‬kk‫ةً ولِقتُه‬k ‫دواة إِالق‬kk‫ت ال‬ ِ ِ


ُ ‫ وأَلَ ْق‬.‫ا‬kk‫واد مبائه‬kk‫ا من الس‬kk‫ع يف وقبته‬kk‫ا اجتم‬kk‫ م‬:‫دواة‬kk‫ةُ ال‬k ‫ وليق‬،ٌ‫ة‬k ‫ه ليق‬kk‫ة من‬kk‫ والقطع‬،‫ل‬kk‫ل يف دواء الكح‬kk‫يء جيع‬kk‫ ش‬k:‫ق‬kُ k‫ اللِّي‬:‫ق‬kk‫لي‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k‫ق ب‬kk k k k k k k k k‫ك قلت ال يلي‬kk k k k k k k k k‫ق ب‬kُ k k k k k k k k kَ‫اه ال َي ْعل‬kk k k k k k k k k‫ان معن‬kk k k k k k k k k k k k k‫إذا ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫و‬kk k k k k k k k k k k k k‫ك أي ال يزك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ق ب‬kkُ k k k k k k k k k k k k k‫ر ال َيلَب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وه‬.‫رف‬kk k k k k k k k k k k k k‫أع‬

.‫ال‬k‫ة اجلب‬k‫اعد بني حزون‬k‫ الص‬:‫ل‬kُ ِ‫ والواق‬،‫ة‬k‫ل لغ‬kٌ ُ‫ل ووق‬kٌ ِ‫رس وق‬k‫و ف‬k‫ل َوقْالً وه‬kِ ِ
ُ ‫ل يَق‬kَ‫ َوق‬:‫ول‬k‫ وتق‬،‫ال‬k‫دخول بني اجلب‬k‫ن ال‬k‫ وهو حس‬،‫ وفرس َوق ٌل أحسن من وغل‬:‫وقل‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة َوقَل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬،‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الوق‬


ُ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة واجلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلج‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والوق‬
َ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وى املق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ن‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫والوق‬


َ

:‫ قال‬،‫ ال َقْي ُل رضعة نصف النهار‬:‫قيل‬

‫ وال َقْي ْل‬k‫من الصبوح والغبوق‬


.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف النه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ربة نص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل هن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال َقْي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جع‬

.ً‫ل مقيال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وفالن يَقي‬.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوض‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ واملقي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وهي القائل‬


َ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أي تتارك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دما تبايع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ايَال بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتَق‬،‫ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةً أحس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إِقال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وأ َقْلت‬،ً‫بيع َقْيال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وقِْلت‬

ِ ‫يء على املِْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َقْلي‬:‫ ال َقْلي‬:‫قلي‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ من حلم اجلزور وأكباده‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َمَرق‬k:ُ‫ وال َقلِيَّة‬،‫الة‬ َ ُ ُ

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ايل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املوض‬:ُ‫ وال َقالّءَة‬k.‫بيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يَقلي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:ُ‫وال َقالّء‬

.‫ته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أبغض‬:‫قلي‬ ِ ِ
ً ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أقلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ و َقلَْيت‬،‫ البغض‬:‫والقلًى‬

126
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا لَِقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫احبه فهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دمها ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئني يْل َقى أح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللُّقي‬:‫لقي‬
.‫ان‬k َ

.‫قية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة لَ ِقيَّة أي ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وام‬،ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زال يَل َقى ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ي‬:‫قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل لَ ِق ٌّي ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫عره‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫رف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫الرخيص وال يع‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ه متاع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اع من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دوي فيبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫التلَ ّقي أي َيَتلَقَّى احلض‬
َ ‫وهنى عن‬

.‫ة وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس من خرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أَلْ َقى الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫واللَّ َقى‬

:‫ وقال يف اللَّقَى‬،‫َالقي من عسر وشر أي أفاعيل‬ ِ ِ


َّ ‫ لَق َي فالن األ‬:‫ واحدة من قولك‬:ٌ‫واألُلْقيَّة‬

‫لقى بني أيدي الطائفني حرمي‬ ‫كفى حزناً كري عليه كأنـه‬
.‫أي ال ميس‬

.ٌ‫تِلقاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اح في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه كاالنبط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تِلقاءُ على ال َق َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واالس‬

.‫ه‬kk k k َ‫د لَِقي‬kk k k ‫ادفه فق‬kk k k ‫يئاً أو ص‬kk k k ‫تقبل ش‬kk k k ‫ياء إذا اس‬kk k k ‫يء من األش‬kk k k ‫ل ش‬kk k k k ‫ وك‬،‫ا‬kk k k k ‫ا واجتمع‬kk k k k ‫ىت تالقَي‬kk k k k ‫يب وحنوه ح‬kk k k k ‫ريف القض‬kk k k k ‫ وبني ط‬،‫والقيت بني فالن وفالن‬

:‫ قال صخر الهذلي‬،‫ إشراف نواحي اجلبل ميثل عليها الوعل فيستعصم من الصياد‬:‫واملْل َقى‬
َ

ِ ‫إذا ساقت على امل‬


‫لقاة ساما‬
َ
‫راءة‬kk ‫ والرجل يُلقي الكالم والق‬،ً‫ا‬k ‫عب دون ذلك أيض‬kk ‫ وش‬،‫رحم‬kk ‫عب رأس ال‬kk‫ ش‬k،‫ واجلميع املالقي‬،ُ‫اة‬kk‫وامل ْلق‬
َ َ

.‫ أخذته عنه‬:‫ت الكالم منه‬


ُ ‫ وَتلَقَّْي‬.‫أي يُلقِّنه‬

‫القاف والنون و"وأيء" معهما‬

:‫ أ ق ن مستعمالت قنو‬،‫ أ ن ق‬،‫ ق ن أ‬،‫ ي ق ن‬،‫ ن ي ق‬،‫ ن و ق‬،‫ ق ي ن‬،‫ ق و ن‬،‫ق ن و‬


.‫بيع‬kk k ‫ اللل‬،‫ه‬kk k ‫ اختذه لنفس‬:‫ أي‬،ً‫اء‬kk k k‫ وا ْقَتىَن َي ْقتَيِن اقتن‬.ً‫ا‬k k k k‫ و ُقْنيان‬kً‫ا‬k k k‫واً وقُنوان‬kّ k k ‫وي ْقىَن ُقُن‬
َ ‫و‬kk k ‫ا يقن‬kk k k‫ا فالن غنم‬kk k ‫قن‬

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال للتج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اختذها للنس‬:ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واختذها قِْني‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه قِْني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬

127
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k‫ اختذه لنفس‬:‫ أي‬،‫افة‬kk k k k‫ري إض‬kk k k k‫ةٌ بغ‬k k k k kَ‫ال قِْني‬kk k k k‫ةٌ وم‬k k k k kَ‫ غنم قِْني‬:‫ال‬kk k k k‫ان ويق‬kk k k k‫ة وقِْني‬kk k k k‫ال قِْني‬kk k k k‫ وم‬،‫ة‬kk k k k‫وغنم قِْني‬

:‫ قال عنرتة‬.‫ وأنت كهل‬، ‫ أال َت ْقىَن‬:‫ ويقال‬.‫ استحياء‬:‫ أي‬،‫ىن‬‫ق‬


َ ‫ق‬
ْ َ
‫أ‬ ،‫لزمته‬ :‫أي‬ ،‫حيائي‬ ‫يت‬
k ِ‫ قَن‬:‫ومنه‬
ً ‫ىَن‬ ُ

‫أين امرؤ سأموت إن مل أقتل‬ ‫فا ْقيَن ْ حياءك ال أبالك واعلمي‬


ِ
:‫ قال يصف السيف‬،‫ القنِ ْوان ُواألَقْناُء‬:‫ واجلميع‬.‫ من الرطب‬k‫ العذق مبا عليه‬:‫والقْن ُو‬

‫يدق كل طبق عن مفصله‬


‫دق العجوز قِْن َوهُ مبنجله‬
.‫تاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مس يف الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يبه الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حيث ال تص‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من الظ‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خفيف‬،ُ‫وة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْقُن‬
َ
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وثالث َقن‬.‫ا واو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ألفه‬:ُ‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقن‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وات وال ُقيِن ُّ مجعه‬k

:‫ قال‬،ً‫ صاحب قنا‬:‫ أي‬،‫وم َق ٍّن‬


ُ ٌ‫ورجل َقنّاء‬

‫عض الثقاف خرص امل َقيِّن‬


ُ
،‫ازي‬kk ‫ والب‬،‫ك‬kk ‫ان حنو ذل‬kk ‫ىن إذا ك‬kk ‫رس أق‬kk ‫ وف‬.‫ري قبح‬kk ‫ من غ‬،‫بة واملارن‬kk ‫ف بني القص‬kk ‫اع يف أعلى األن‬kk ‫و ارتف‬kk ‫ وه‬،‫وف‬kk ‫در األَق من األن‬kk ‫ مص‬:،‫ور‬kk ‫ مقص‬،‫ا‬kk ‫والقن‬ ‫ْ ىَن‬

:‫ قال‬،‫ أَْقىَن حلجنة يف منقاره‬،‫والصقر وحنوه‬

‫ الطل أزرق‬k‫من الطري أ ْقىَن ينفض‬ ‫نظرت كما جلى على رأس رهوة‬
.‫ىن‬k ‫يِن‬
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ قَ َ َي ْقىَن ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفع‬

ِ ‫وامل‬
:‫ قال‬،‫ أشرب أحدمها باآلخر‬:‫ أي‬،،‫ قُويِن َ هذا بذاك‬:‫ يقال‬،‫ إشراب لون بلون‬:‫قاناة‬
ُ

‫غذاها منري املاء غري حملل‬ ‫ بصفر ٍة‬k‫ البياض‬،‫قاناة‬ ِ ‫كبكر امل‬
ُ
. ‫ قيِن‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلم‬،‫اط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء األنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر حتت األرض جملرى م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة حتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كظيم‬:‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقن‬
ٌّ ُ ُ َ

ِ
.‫كن‬kk k k k k k k k k ‫ه وس‬kk k k k k k k k k ‫ع ب‬kk k k k k k k k k ‫ قن‬:‫ أي‬،‫ع‬kk k k k k k k k k ‫ى وأقن‬kk k k k k k k k k ‫ أرض‬:‫ أي‬k،" ‫ىن وأَْقىَن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫و أغ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ "وأن‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل وع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ال ج‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الرض‬: ‫والقىَن‬

.‫عان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ موض‬:‫ويْن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون و ُق‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َق‬:‫ قني‬:‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ه ُقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬،‫ احلداد‬: ُ ‫وال َقنْي‬

128
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫ وهي‬،‫ه أو مل يكن‬kk‫ناعة ل‬kk‫اء ص‬kk‫ان الغن‬kk‫ ك‬k،ٌ‫ة‬k َ‫ َقْين‬:‫اس‬kk‫ل املتزين باللب‬kk‫رب للرج‬kk‫الت الع‬kk‫ ورمبا ق‬k،‫ة‬kk‫ املغني‬:َ‫ة‬k َ‫ة أن ال َقْين‬kk‫رى يف العام‬kk‫ وج‬.‫ة‬kk‫د واألم‬kk‫ العب‬:ُ‫ة‬k َ‫وال َقنْي ُ وال َقْين‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هذلي‬

ِ َ‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واقت‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ألوان الزين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تزين ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬: ‫والت َقنُّي‬


.‫ألوان زهرهتا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة إذا ازدانت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت الروض‬ ُ َّ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقين‬
.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ذي أرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وظيف‬:‫ان‬k ْ

.ٌ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ أنق‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫و‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k‫ نِْق‬:‫ذين‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫رجلني والفخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل عظم من قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫و‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫الن‬
َّ :‫نقى‬

.‫ول‬kk k k k ‫ة اللحم يف ط‬kk k k k ‫ قليل‬،‫م‬kk k k k ‫ة اجلس‬kk k k k ‫ حنيف‬،‫ب‬kk k k k ‫اهرة العص‬kk k k k ‫ ظ‬،‫ب‬kk k k k k k‫ة القص‬kk k k k k k‫ دقيق‬:ُ‫واء‬kk k k k k ‫ق‬kْ ‫رأة َن‬kk k k k k k‫ وام‬.‫رجلني‬kk k k k k k‫دين وال‬kk k k k k k‫ق عظم الي‬kk k k k k k‫ دقي‬:‫ل أَْن َقى‬kk k k k k k‫ورج‬

.ٌ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أنق‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حم العني من الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وش‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫حم العظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫والن ْق ُي‬
ِّ

ٍ ‫ ونوق م‬،ٌ‫وناقة مْن ِقية‬


:‫ قال‬،‫ناق يف مسن‬ َ َ ُ

ْ ‫ال يشتكني عمالً ما أ ْن َقنْي‬


‫ما دام مخ يف سالمى أو عني‬
‫ إذا‬،‫يء‬k‫ وانتقيت الش‬،‫ خمه‬:‫ أي‬،ُ‫ة‬kَ‫ إذا أخرجت نِْقي‬،‫وانتقيت العظم‬ ِ
ُ َ ‫ أفضل ما ا ْنَت َقْي‬:ُ‫ والنُّقاوة‬،ً‫ وأَْن َقْيتُهُ إِنقاء‬،‫ونَق َي َيْن َقى نَقاو ًة‬
‫ جتوده‬:‫ واالنتقاء‬،‫ت من الشيء‬

.‫اره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذت خي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أخ‬

.ٌ‫اء‬kk k k ‫ نِق‬:‫يء الن َِّق ّي‬kk k k ‫ة الش‬kk k k ‫ال جلماع‬kk k k ‫ ويق‬،ٌ‫اء‬kk k k ‫ أنق‬k:‫ع‬kk k k ‫وان واجلمي‬kk k k k‫ق‬kَ ‫ َن‬:‫ان‬kk k k k k‫ واالثن‬،‫ل‬kk k k k k‫ان الرم‬kk k k k k‫ من كثب‬:‫ور‬kk k k k k‫ مقص‬،‫ا‬kk k k k k‫ والنَّق‬.‫در الن َِّق ّي‬kk k k k k‫ مص‬:‫ ممدود‬،ُ‫اء‬kk k k k k‫والنَّق‬

:‫ قال‬k،‫ على قلب أَْن ُوق‬،‫ أ َْينُ ٌق وأيانِ ُق‬،‫ والدد‬،‫ياق‬


ٌ ِ‫وق ون‬
ٌ ُ‫ ن‬:‫ النَاقةُ مجعها‬:‫ نيق‬،‫نوق‬

ِ ِ‫خيبكن اهلل من ن‬
‫ياق‬
‫إن مل تنجني من الوثاق‬
‫ ويف أصل‬،‫ وكذلك كل موضع مثل ذلك يف باطن املرفق‬،‫ يف مستقبل بطن الساعد بلزق الراحة‬،‫ وأصل ألية اخلنصر‬،‫ شبه مشق بني ضرة اإلهبام‬: ‫اق‬
ُ ّ‫والن‬

.‫العصعص‬

.‫ مذلل ذلول‬:‫ أي‬،‫وبعري ُمَن َّوق‬

.‫ لغة‬k‫ وَتَنيَّق‬،‫ تنوق فالن يف مطعمه وملبسه وأموره إذا جتود وبالغ‬.‫ من التََّن ُّوق‬:ُ‫والنَّيقة‬

129
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ِّيق‪ :‬حرف من حروف اجلبل‪.‬‬


‫والن ُ‬

‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫ت به‪ ،‬كله‬
‫واسَتْي َقْن ُ‬ ‫ني‪ ،‬وهو إزاحة الشك‪ ،‬وحتقيق األمر‪ .‬وقد أيقن يُوقن إيقاناً فهو ُموق ٌن‪ ،‬ويَق َن َيْي َق ُن َي َقناً فهو يَق ٌن‪ ،‬وَتَي َّقْن ُ‬
‫ت باألمر‪ْ ،‬‬ ‫الي َق ُن‪ :‬اليَق ُ‬
‫يقن‪َ :‬‬

‫واحد‪ .‬قال األعشى‪:‬‬

‫ن من قطع يأس وال من َي َق ْن‬ ‫وما بالذي أبصرتـه الـعـيو‬


‫قنأ‪َ :‬قنَأَ الشيء َي ْقنأُ ُقنُوءاً‪ :‬اشتدت محرته‪ .‬أمحر قانِ ٌئ‪ ،‬و َقنَّأَه هو‪.‬‬
‫وحلية قانِئةٌ‪ :‬شديدة احلمرة‪.‬‬
‫آنق به أَنَقاً‪ ،‬وأنا به أَنِ ٌق‪ :‬معجب‪.‬‬
‫ت به‪ ،‬وأنا ُ‬
‫ِ‬
‫أنق‪ :‬األَنَ ُق‪ :‬اإلعجاب بالشيء‪ ،‬تقول‪ :‬أَن ْق ُ‬
‫ألنيق ُم ْؤنِ ٌق‪ ،‬إذا أعجبك حسنه‪.‬‬ ‫ِ‬
‫وآنَقين الشيء يُ ْؤتقين إيناقاً‪ ،‬وإنه ٌ‬
‫أنيق‪ ،‬قال‪:‬‬‫أنيق‪ ،‬ونبات ٌ‬‫وروضة ٌ‬

‫ال آمن جليسه وال أَنِ ْق‬


‫أقن‪ :‬األَقْنةُ‪ :‬شبه حفرة يف ظهور ِ‬
‫القفاف‪ ،‬وأعايل اجلبال‪ ،‬ضيِّقة الرأس‪ ،‬قعرها قدر قامة أو قامتني خلقة‪ ،‬ورمبا كانت مهواة بني نيقني‪ .‬قال الطرماح‪:‬‬

‫عرة الطري كصوم النعام‪k‬‬ ‫يف شناظي أُقَ ٍن بينـهـا‬

‫القاف والفاء و"وايء" معهما‬

‫ق ف و‪ ،‬و ق ف‪ ،‬ف و ق‪ ،‬و ف ق‪ ،‬ف ء ق‪ ،‬ف ق ء‪ ،‬ء ف ق مس‪kk k k k k k k k k k k k‬تعمالت قف‪kk k k k k k k k k‬و‪ :‬ال َق ْف‪kَ k k k k k k k k‬وةُ‪ :‬رهج‪kk k k k k k k k‬ة تث‪kk k k k k k k k‬ور عن‪kk k k k k k k k‬د أول املط‪kk k k k k k k k‬ر‪.‬‬

‫وال َق ْف‪kُ k‬و‪ :‬مص ‪kk‬در قول ‪kk‬ك‪ :‬قف ‪kk‬ا َي ْق ُف‪kk‬و‪ ،‬وه ‪kk‬و أن يتب ‪kk‬ع ش ‪kk‬يئاً‪ ،‬و َق َف ْوتُ ‪kk‬ه أَْق ُف‪kk‬وه َق ْف‪kk‬واً‪َ ،‬وَت َقفَّْيتُ ‪kk‬ه‪ ،‬أي‪ :‬اتبعت ‪kk‬ه‪ .‬ق ‪kk‬ال اهلل ج ‪kk‬ل وع ‪kk‬ز‪" :‬وال َت ْق‪ُ k‬‬
‫‪k‬ف م ‪kk‬ا ليس ل ‪kk‬ك ب ‪kk‬ه علم"‪k.‬‬

‫و َق َف ْوتُ‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ه‪ :‬قَ َذ ْفتُ‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ه بالزني‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬ويف احلديث‪" :‬من قف‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ا مؤمن‪k k k k k k k k k k k k k k k‬اً مبا ليس في‪kk k k k k k k k k k k k‬ه َو َق َ‪k‬ف ‪kk k k k k k k k k‬هُ اهلل يف ردغ‪kk k k k k k k k k k‬ة اخلب‪kk k k k k k k k k k‬ال"‪ .‬أي‪ :‬قَ َذف‪kk k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫‪k‬ين وقُيِن ّ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫في‪ ،‬وقُف ُّي‪ ،‬مث‪kk k k k k‬ل‪ :‬ق‪ّ k k k k k‬‬
‫وال َقف‪kk k k k k k k‬ا‪ :‬م‪kk k k k k k k‬ؤخر العن‪kk k k k k k k‬ق‪ ،‬ألفه‪kk k k k k k k‬ا واو‪ ،‬والع‪kk k k k k k k‬رب تؤنثه‪kk k k k k k k‬ا‪ ،‬والت‪kk k k k k k k‬ذكري أعم‪ k،‬يق‪kk k k k k k k‬ال‪ :‬ثالث‪kk k k k k‬ة أقف‪kk k k k k‬اء‪ ،‬واجلمي‪kk k k k k‬ع‪ k:‬ق ُّ‬

‫ويقال للشيخ إذا هرم‪ :‬رد على قَفاه‪ ،‬ورد قَفاً‪ .‬قال‪:‬‬

‫ال أبك منك على دين وال حسب‬ ‫إن تلق ريب املنايا‪ k‬أو ترد قفـاً‬
‫يك‪ ،‬بإبدال األلف ياء لغة طيء‪ ،‬قال‪:‬‬
‫و َق َف َ‬

‫‪130‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫يا ابن الزبري طاملا عصيكا‬


‫لنضربن بسيفنا قفيكا‬
.‫ربته هبا‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ف وض‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ه من خل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ إذا جئت‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫تقفيته بعص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واس‬.‫اه هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربته قَف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ أي‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بعص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَت َقفَّْيت‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بيت كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي خل‬،‫بيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ألهنا تقف‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر قافي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومسيت قافي‬

:‫ قال‬،‫ القفا‬:‫والقافيةُ وال َق َف ُّن‬

‫أحب منك موضع القرطن‬


‫وموضع اإلزار وال َق َف ِّن‬
.ُ‫اوة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َقف‬:‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واالس‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا آثرت‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هُ ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ وأَْق َفْيت‬،ً‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه قف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫و َق َف ْوت‬

:‫ قال‬.‫ ذو لطف وبر به‬:‫ أي‬،‫ وهو مقتف به‬،‫ يكرمه‬:‫ أي‬،‫وي ْقتَفي به‬ ِ
َ ،ً‫ إذا كان له مكرما‬،‫وفالن قَف ٌّي بفالن‬

k‫تلطف كف برة واقتفاؤها‬ ‫ عين إذ فقدت مكاهنم‬k‫وغيب‬


:‫ قال‬،‫ يف موضع َم ْق ُف ّو‬،‫وقَِف ُّي السكن هو ضيف أهل البيت‬

‫يسقى دواء قَِف ِّي السكن مربوب‬ ‫ليس بأسفى وال أَْق َفى وال سغل‬
:‫ت‬
َ ‫ ُقْل‬k‫ة‬k‫ل على كلم‬k‫ت الرج‬ َّ ‫إذا‬k‫ ف‬.ً‫ا‬k‫ت ُوقُوف‬
َ ‫وق ْف‬ ُ ‫ َو َق ْف‬:‫اً قلت‬k‫ان الزم‬k‫إذا ك‬k‫ ف‬،‫ذا جماوز‬k‫ وه‬،ً‫ا‬k‫ة َوقْف‬k‫ت الكلم‬
ُ ‫وو َق ْف‬
َ ‫ة‬k‫ت الداب‬
ُ ‫ َو َق ْف‬:‫ك‬k‫در قول‬k‫ مص‬:‫ف‬k
ُ ْ‫الوق‬
َ :‫وقف‬

:‫ قال الطرماح‬،‫ت عن األمر إذا أقلعت عنه‬


ُ ‫ أ َْو َق ْف‬:‫ت إال يف قوهلم‬ َّ
ُ ‫ أ َْو َق ْف‬:‫ وال يقال‬،ً‫وق ْفتُه توقيفا‬

‫ وذو الرب راضي‬k‫ت رضاً بالتقى‬


ُ ?‫ـف‬
ْ َ‫فتأييت للـهـوى ثـم أ َْوق‬
.‫وف‬kk k k k k k k k k kُ‫الوق‬
ُ :‫ع‬kk k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫وار‬kk k k k k k k k k k‫ل الس‬kk k k k k k k k k k‫اً مث‬k k k k k k k k k k‫ان أو قرن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اً ك‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ عاج‬،‫دي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل لألي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذي جيع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ك ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ املس‬:‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k kْ‫والوق‬
َ

:‫ قال‬.‫ هو السوار‬:‫ويقال‬

‫ترمي به احلدب اللماعة احلدب‬ ِ ْ‫مث استمر كوق‬


‫ف العاج منصلتـا‬ َ
.‫بهه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذلك م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫تدير حبافتي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رن يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أو من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتس من حدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ووق‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وط س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خط‬:‫وحش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة وبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وائم الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف يف ق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والت َّْوقي‬

ٌ ّ‫ وق‬:‫ عن القتال‬k‫ ويقال للمحجم‬."‫ وليس كحاطب الليل‬،‫ متأن‬،‫اف‬


:‫ قال‬.‫اف‬ ٌ ّ‫ "إن املؤمن وق‬:‫ويف حديث احلسن‬

131
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فما كان وقّافاً وال طائش اليد‬ ‫وإن يك عبد اهلل خلى مكانـه‬

:‫ فقلت‬،‫ه‬k‫ريته امساً رفتع‬k‫ وإن ص‬،‫فة‬k‫ه ص‬k‫ب ألن‬k‫ نص‬،‫د‬kk‫و َق زي‬kْ ‫ حتت عبد اهلل و َف‬:‫ فقلت‬،‫ فإن جعلته صفة نصبته‬k،‫ وهو صفة واسم‬،‫ نقيض التحت‬:‫ ال َف ْو ُق‬:‫فوق‬

.‫احبه‬kk k k k k k k k k k‫ا بص‬kk k k k k k k k k k‫د منهم‬kk k k k k k k k k k‫ل واح‬kk k k k k k k k k k‫ رفعت ك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k‫رأس نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ألن‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اً ههن‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ار رفع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه رأس‬kk k k k k k k k k k k k k kُ‫َف ْوق‬

.‫وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يعل‬:‫ أي‬،‫طح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق الس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kُ ‫وي‬
َ k،‫وهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يعل‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق قوم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kْ ‫ فالن َي‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقت يف اجلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬:‫ أي‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ اجلم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فائق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وجاري‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k‫ و ُف ُؤوق‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k‫وق فُواق‬kk k k k k k k k k k k k ‫ َي ُف‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k ‫يبه البه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذي يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هقة الغالب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ترجي‬:‫واق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُف‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k‫واق ناق‬k


َ k k k k k k k k kُ‫دي ف‬kk k k k k k k k k‫ام عن‬kk k k k k k k k k‫ا أق‬kk k k k k k k k k‫ م‬:‫رب‬kk k k k k k k k k‫ول الع‬kk k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k‫د حلبه‬kk k k k k k k k k k k k k‫رعها بع‬kk k k k k k k k k k k k k‫وع اللنب يف ض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ رج‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫واُق الناق‬kk k k k k k k k k k k k kُ‫وف‬

ِ k k k k k k k k k k‫ أف‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k‫ الفيق‬:‫واق درة فامسها‬kk k k k k k k k k ‫ف‬kُ ‫ع من ال‬kk k k k k k k k k k‫ا اجتم‬kk k k k k k k k k k‫وكلم‬


.‫ درهتا‬k‫ع‬k k k k k k k‫ىت جتتم‬kk k k k k k k‫ا ح‬kk k k k k k k‫وا حلبه‬kk k k k k k k‫ إذا نفس‬،‫ا‬kk k k k k k k‫تفاقها أهله‬kk k k k k k k k k k‫ واس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k‫اقت الناق‬k

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k ‫ةً وفواق‬k k k k k k k k k k k k ‫ق إِفاق‬kُ k k k k k k k k k k k k‫اق يُِفي‬k


َ k k k k k k k k k k k k‫ أَف‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k‫ي علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة املغش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كإفاق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىن ا ِإلفاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة مبع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واق ناق‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ ف‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

،‫ك‬k‫ه ذل‬k‫كران إذا اجنلى عن‬k‫ أو س‬،‫ه‬k‫ي علي‬k‫ل مغش‬k‫ وك‬.ً‫ا‬k‫ وال فواق‬،ً‫ة‬k‫وا إفاق‬k‫ فلم يُفيق‬،‫در‬k‫وم ب‬k‫ من تلك الصيحة أصابتهم ي‬:‫ أي‬،"‫ "ما هلا من فَواق‬:‫وقوله جل وعز‬

.‫تفاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أف‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قي‬

:‫ قال الكميت‬،‫ ما اجتمع من املاء يف السحاب‬:‫واألفاويق‬

‫سجال النطاف عليه غزارا‬ ‫فباتت تـثـج أفـاوي َقـهـا‬

‫ال‬kk ‫ ق‬، ِ ‫و َقنْي‬kk‫ ال ُف‬:‫مي الزمنتني‬kk ‫ذيل تس‬kk ‫ وه‬،‫اه‬kk ‫ زمنت‬:‫اه‬kk ‫ وحرف‬،‫وتر‬kk ‫ع ال‬kk ‫هم حيث يق‬kk ‫ق رأس الس‬kk ‫ مش‬:‫وق‬kk‫وال ُف‬

:‫شاعرهم‬

‫خالل الرأس سيط به هشيح‬ ‫كأن النصل وال ُفو َقنْي ِ مـنـه‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أراد حرفي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولكن‬،‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ملا ثن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق بعين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الف‬:‫و أراد هبذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول‬

ِ ‫ إذا كان يف ال ُف‬،‫ وأَُفو ُق‬،‫وسهم أَْفيق‬


:‫ قال‬:ُ‫ الفَ َوق‬:‫ وفعله‬،‫ يف إحدى زمنتيه ميل أو انكسار‬،‫وق‬ َ َُ

132
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫كسر من عينيه تقومي ال ُف َو ْق‬


.‫ل هلا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال فع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلاج‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفاق‬

:‫ قال‬،ً‫ اجلفنة اململوءة طعاما‬:‫والفاق‬


ُ

‫ترى األضياف ينتجعون فاقي‬


ٍ ِ‫ كل شيء متسق متَّفق على ت‬:‫ الوفْق‬:‫وفق‬
:‫ قال‬،‫ َوفْق‬:‫يفاق واحد فهو‬ ُ ُ َ

‫يهوين شىت ويقعن َوفْقا‬


.ً‫ا‬k k ‫ه مع‬kk ‫ا علي‬kk ‫ اتفقن‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk ‫ر ك‬kk ‫اً على أم‬k k‫ ووافقت فالن‬.‫ادفته‬kk ‫ ص‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk k‫ع ك‬kk k‫اً يف موض‬k k ‫ وافقت فالن‬:‫ول‬kk k‫ تق‬.‫اق‬kk k‫ادفة واالتّف‬kk k‫ىن املص‬kk k‫ة يف مع‬kk k‫ املوا َف َق‬:‫ه‬kk k‫ومن‬
ُ

.‫اق‬kk k k k k k k k k k k k ‫ا على ِوف‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا يف من أمرن‬kk k k k k k k k k k k k ‫ وكن‬.‫يد‬kk k k k k k k k k k k k ‫و ُم َوفَّق رش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬،‫ه اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت يوفّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق عب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ ال يتوف‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وتر حمز ال ُف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل من ُموافَق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذا الفع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تق ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واش‬،‫وتر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ جعلت فُوق‬:‫هم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الس‬
ُ ‫وأ َْو َف ْق‬

:‫ قال‬،‫ الفائق‬:‫العظْم‬ ِ ِ ِ
َ ‫واسم ذلك‬
ُ ،‫ فَئ َق الرجل فَأقاً فهو فَئ ٌق ُم ْفئ ٌق‬..‫ داء يأخذ اإلنسان يف عظم عنقه املوصول بدماغه‬:‫َق‬
ُ ‫ ال َفأ‬:‫فأق‬

ْ ‫? ْأو مشتك فائَِقهُ من ال َفأ‬


‫َق‬
.‫رج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مف‬:‫أَّ ٌق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اف ُم َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإك‬

.‫ ُّق‬k k k k k ‫ َيْن َش‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k‫ان َيْن َف ِق ُئ بطن‬kk k k k k‫ىت ك‬kk k k k k‫ل ح‬kk k k k k‫ وأك‬،ُ‫ة‬k k k k k ‫أت ال ُق ْرح‬k
ِ k k k k k k k‫ وانفق‬،ُ‫رة‬kk k k k k k kْ‫أت البث‬k
َ
ِ ‫ فُِق‬:‫أ‬kk k k k k k k‫فق‬
ِ k k k k k k k‫ وانفق‬،‫أت العني‬kk k k k k k k‫ وانفق‬.ً‫ أ‬k k k k k k k‫ق‬kْ ‫ أُ َف‬k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ئت العني تُ ْف‬

ِ ‫ وت َف َّقأ‬.‫ انش ّقت لفائفها عن نورها‬:‫َت البهمى‬


ِ
:‫ قال‬،‫ سليت ماءها وانبجعت عن مائها‬:‫ أي‬،ُ‫السحابة‬
َّ ‫َت‬ ْ َ ْ ُ ‫وَت َف َّقأ‬

‫وجن اخلازباز به جنونا‬ ‫َت َف َّقأَ حوله القلع السواري‬


.‫اجلر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي‬

.‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ى يف اآلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه فمض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ركب رأس‬:‫ أي‬،‫أْفِ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ل ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ أَف‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أف‬

‫ل على‬k‫ول وال فعي‬k‫ ليس فع‬،‫اب وأهب‬k‫ وإه‬،‫د‬k‫ود وعم‬k‫ وعم‬،‫ أدمي وأدم‬:‫ل‬k‫دير مث‬k‫و يف التق‬k‫ وه‬،‫ق‬kَ‫ أَف‬k:‫ واجلميع‬،‫ ورحيه فيه بعد‬،‫ األدمي إذا فرغ من دياغه‬:‫يق‬ِ
ُ ‫واألَف‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف األربع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه األح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فع‬

:‫وقول األعشى‬

133
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ يعطي الفطوط ويَأْفِ ُق‬k‫بأمته‬ ‫وال امللك النعمان يوم لقيته‬


.‫ا‬kk‫ماء نواحيه‬kk‫اق الس‬k ُ k‫ذلك آف‬kk‫ وك‬،‫ من األرض‬k‫ وهي النواحي‬،‫ أُفْ ٌق‬:‫ وواحد اآلفاق‬،‫ يأخذ من اآلفاق‬:‫أي‬

.‫ ما دون مسكه‬:‫راب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت األع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيت من بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫وأُف‬

.‫ َم ْرقَةٌ من مراق اإلهاب‬:ُ‫واألََف َقة‬

‫القاف والباء و"وايء" معهما‬

.‫تعمالت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أ ب ق مس‬،‫ ب ق ي‬،‫ ق ب ا‬،‫ ب و ق‬،‫ و ق ب‬.‫ق و ب‬

.‫ابت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ا فانق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ُقْبتُه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫وير‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kْ ‫الت‬


َّ ‫به‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رة ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو حف‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب أرض‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أن تق‬:‫ب‬
ُ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق‬:‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

:‫ قال‬،‫ أثروا فيها مبواطئهم وحملهم‬:‫ أي‬،‫وقد ّقوبُوا َمنْت َ األرض‬

‫وجرد أثباج اجلراثيم حاطبه‬ ‫به عصات احلي َق َّوبْ َن متنه‬


:‫ قال‬،‫بالريق‬
ِّ ‫ وبه مسيت القوباء اليت خترج يف جلد اإلنسان فتداوى‬،‫ب اجلرب جلد البعري فرتى فيه قوباً قد جردت من الوبر‬
َ ‫ أن يُ َق ِّو‬:‫ب‬
ُ ‫وال َق ْو‬

‫يا عجبا هلذه الـ َفـلـي َقة‬


‫بالري َقة‬
ِّ ‫وهل تداوى القوبا‬
.‫ عجب‬:‫ أي‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ر ُم ْفل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأم‬،‫ر العجب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األم‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والفليق‬

.‫ية‬kk‫ا بني املقبض والس‬kk‫ ومها م‬،‫ان‬kk‫و ٍس قاب‬kْ k‫ل َق‬kk‫ لك‬:‫ل‬kk‫ال ُمقات‬kk‫ وق‬،‫ني‬kk‫ول قوس‬kkُ‫ ط‬:‫ن‬kk‫نْي أو أَدْىَن " عن احلس‬k ‫اب َق ْو َس‬kk‫ان ق‬kk‫ "فك‬:‫ل‬kk‫ز وج‬kk‫ول اهلل ع‬kk‫ني يف ق‬kk‫اب قوس‬kk‫وق‬

ِ ْ‫ وكوق‬،‫ت يف فِ ْه ٍر‬
:‫ قال‬k،‫ب املدهنة‬ ٍ ‫ ك َقْل‬،‫ أو حفرة‬،‫ت‬
ٍ ‫ كل َقْل‬:‫ الوقْب‬:‫وقب‬
َ ُ َ

‫يف وقب خوصاء كوقب املدهن‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أنقوعت‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الثري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وو ْقب‬
َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب وقيب‬ ِ ِ ِ ِ


ُ ‫ة تَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َو َقبَت الداب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت ُقْنب الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫يب‬
ُ ‫وق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

134
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووقُوب‬ ِ
ُ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب َوقْب‬
ُ ‫ل يَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخ‬:‫ أي‬،‫ب الظالم‬
َ َ‫ووق‬
َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الوقْب‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا ِإليق‬


َ ‫يء يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إدخ‬:‫اب‬k

:‫ وقول رؤبة‬.‫ أصاهبا َب ْو ٌق من املطر‬:‫ يقال‬،‫ الكثري‬:‫الب ْو ُق من املطر‬


َ :‫بوق‬

‫الب َوق‬
ُ ‫من باكر الومسي تضاخ‬
:‫ وهذا كما قال‬.‫ االلتواء‬k‫ شجرة من ِد ِّق الشجر شديدة‬:‫ بل البُوقة‬:‫ ويقال‬،‫ هو مجاعة َب ْوق املطر‬:‫ ويقال‬.‫ أ َُوق‬:‫مجع بُوقَة كما قالوا يف مجع األوقة‬

‫منهتك الشعران نضاخ العذب‬


.‫ِّق‬
ّ ‫ شجرة من الد‬:‫ب‬ ُ ‫والع َذ‬ َ
.‫ نزلت هبم نازلة شديدة‬:‫ أي‬،ً‫وبا َقْت ُه ْم بائقة َتبُوقُهم بُ ُؤوقا‬
.‫ وكذلك البوائج‬k:‫ الدواهي‬:‫والبوائق‬
‫ ويقال ملن ال‬،‫ ويعلم املراد به‬،‫ فيعلو صوته‬،‫ ورمبا نفع فيه الطحان‬،‫ شبه منقاف ملتوي اخلرق‬:‫والبُوق‬
.‫ إمنا هو بُوق‬:ً‫يكتم شيئا‬
.ُ‫اءَه‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ لبس قَب‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وَتقَىَّب الرج‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أَقْبِي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وثالث‬،‫اءُ ممدود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقب‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة باملدين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قري‬:- ‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مقص‬- ‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقُب‬

:‫ قال شاعرهم‬.‫ املفازة بلغة محري‬:ُ‫وال َقبابَة‬

ٍ ‫وما كان عنز ترتعي ب َق‬


‫باية‬
.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك للئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء وقابع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقابي‬

:‫ قال‬،‫ البقيّة‬:‫ وهي‬،‫والب ْقيا‬


ُ "‫ "نشدتك اهلل‬:‫ تقول العرب‬:‫بقي‬

‫وما صد عين خالد من بَقيّ ٍة‬

135
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

،ً‫ا‬k‫ل جيعلوهنا ألف‬kk‫ورة يف الفع‬k‫اء مكس‬kk‫ وكل ي‬،‫ لغة‬:‫ وبقى يبقى‬.‫ وال وقاهم من اهلل واقية‬،‫ت منهم باقية‬ ِ ِ
ْ َ‫ ما بَقي‬:‫ يقال‬.‫ وهو ضد الفناء‬،ً‫وبَق َي الشيء َيْب َقى بقاء‬

. ‫ى و َفىَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َب َقى ورض‬:‫حنو‬

:‫ قال‬،‫ عفوت عن زهلل واستبقيت مودته‬:‫ واستبقيت فالناً يف معىن‬،‫ إذا أوجبت عليه قتالً وعفوت عنه‬،ً‫واستبقيت فالنا‬

?!!‫ أي الرجال املهذب‬،‫على شعث‬ ‫ت مبُ ْستب ٍـق أخـاً ال تـلـمـه‬


َ ‫ولَ ْس‬
.ُ‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ ‫تبقيت بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ قلت‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت بعض‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً َو َحبَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا أعطيت ش‬

:ً‫ قال يصف حمارا‬k،ُ‫ص ُده‬


ُ ‫وي ْر‬
َ ‫وفالن يُبقيين ببصره إذا كان ينظر إليه‬

‫تُبقيه باألعني املخزومة العذب‬ ‫ظللت وظل عذوباً فوق رابـية‬


.‫مس‬kk k k k k k k k k k k‫روب الش‬kk k k k k k k k k k k ‫ر غ‬kk k k k k k k k k k k‫ وانتظ‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫وق رابي‬kk k k k k k k k k k k ‫ف هبن ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ فوق‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫رد بأتن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫د أن ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ار يري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن ه‬:‫أراد‬

:‫ قال الفزاري‬k،‫ ينظر إليه من أين يلمع‬:‫ أي‬،‫وبات فالن يُْبقي الربق‬

‫برق المع‬
ٌ ‫قد هاجين الليلة‬
‫ رامع‬،‫فبت أبقيه لعيين‬
.‫ قشر القنب‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ األَب‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أب‬

‫ان من كد عمل أو‬kk ‫إذا ك‬kk ‫ ف‬،‫رد‬kk ‫ واحلكم فيه أن ي‬،‫ل‬kk ‫ وال كد عم‬،‫وف‬kk ‫اب العبد من غري خ‬kk ‫ ذه‬:‫اق‬kk ‫وا ِإلب‬

.‫خوف مل يرد‬

‫القاف والميم و"وأيء" معهما‬

‫ى أن‬kk ‫ عس‬،‫وم‬kk ‫و ٌم من ق‬kْ k ‫خر َق‬kk ‫ "ال يس‬:‫ز‬kk ‫ل وع‬kk ‫ال اهلل ج‬kk ‫ ق‬،‫اء‬kk ‫ال دون النس‬kk ‫ الرج‬:‫و ُم‬kْ k‫ ال َق‬:‫وم‬kk ‫تعمالت ق‬kk ‫ ق م ء مس‬،‫ م ء ق‬،‫ م و ق‬،‫ و م ق‬،‫ و ق م‬،‫ق و م‬

:‫ وقال زهير‬،"‫ وال نساء من نساء عسى أن يكن خرياً منهن‬،‫يكونوا خرياً منهم‬

!?‫أقوم آل حصن أم نـسـاء‬


ٌ ‫ وسوف أخال أدري‬،‫وما أدري‬

136
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬وم ك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل رج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ :‬ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يعته وعش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ريته‪.‬‬
‫وق‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وال َق ْو َ‪k‬م ‪ k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪ :‬م‪kk k k k k k k k k k k k‬ا بني الركع ‪kk k k k k k k k k k k k‬تني من القي ‪kk k k k k k k k k k k k‬ام‪ .‬ق‪kk k k k k k k k k k k k‬ال أب ‪kk k k k k k k k k k k k‬و ال ‪kk k k k k k k k k k k k‬دقيش‪ :‬أص‪kk k k k k k k k k‬لي الغ ‪kk k k k k k k k‬داة قوم ‪kk k k k k k k k‬تني‪ ،‬واملغ ‪kk k k k k k k k‬رب ثالث قَوم ‪kk k k k k k k k‬ات‪.‬‬

‫‪k‬دار قي ‪kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ام الرج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ ،‬أقص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر من الب ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اع بش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رب‪ ،‬وثالث قِيَ ٍم وقام ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ات‪.‬‬ ‫ِ‬
‫والقام‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪ :‬م ْق‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫والقامة‪ :‬مقدار قي ِ‪k‬ام الرج‪k‬ل‪ ،‬كهيئ‪k‬ة الرج‪k‬ل يُب‪k‬ىن على ش‪k‬فري ب‪k‬ئر لوض‪k‬ع ع‪k‬ود البك‪k‬رة علي‪k‬ه‪ ،‬واجلمي‪k‬ع‪ k:‬الق‪k‬ام‪ ،‬وك‪k‬ل ش‪k‬يء ك‪k‬ذلك ب‪k‬ين على س‪k‬طح وحنوه فه‪k‬و قام‪k‬ة‪.‬‬

‫وفالن ذو قومية على ماله وأمره‪ .‬وهذا األمر ال قومية له‪ ،‬أي‪ :‬ال قوام له‪ ،‬قال‪:‬‬

‫وأمراً جلياً به يهتدى‬ ‫أمل تر للحق قُومـيّةً‬


‫قام واملقامةُ‪ :‬املوضع الذي تقيم فيه‪.‬‬‫قام‪ :‬موضع ال َق َد َمنْي ِ ‪ ،‬وامل‬
‫ومقاماً‪ .‬واملَ ُ‬ ‫ومقاماً‪ ،‬وأَقَ ْم ُ‬
‫ت باملكان إقامةً ُ‬ ‫ت قياماً َ‬
‫وتقول‪ :‬قُ ْم ُ‬
‫ُ ُ ُ‬

‫قيام‪ ،‬ونساء ُقيَّم‪ ،‬وقائمات أعرف‪.‬‬


‫ورجال ٌ‬

‫ودنانري ُق َّوم و ُقيَّم‪ k،‬ودينار قائم‪ ،‬أي‪ :‬مثقال سواء ال يرجح‪ .‬وهو عند الصيارفة ناقص حىت يرجح فيسمى مياالً‪.‬‬

‫وعني قائمةٌ‪ :‬ذهب بصرها‪ ،‬واحلدقة صحيحة‪.‬‬

‫وإذا أصاب الربد شجراً أو نبتاً‪ ،‬فأهلك بعضاً وبقي بعض قيل‪ :‬مكنها هامد‪ ،‬ومنها قائم‪ ،‬وحنوه كذلك‪k.‬‬

‫وقائم السيف‪ :‬مقبضه‪ ،‬وما سواه‪ :‬قائمة باهلاء حنو قائمة السرير‪ ،‬واخلوان والدابة‪.‬‬
‫ُ‬

‫وقام قائِ ُم الظهرية‪ ،‬إذا قامت الشمس وكاد الظل يعقل‪.‬‬

‫وإذا مل يطق اإلنسان شيئاً قيل‪ :‬ما قام به َو َقيِّ ُم ال َق ْوم‪ :‬من يسوس أمرهم ويُ َق ِّو ُم ُه ْم‪ .‬ورمح قَ ِوميٌ‪ ،‬ورجل قوميٌ‪.‬‬

‫ويف احلديث‪ :‬وال أخر إال قائماً‪ ،‬أي‪ :‬ال أموت إال ثابتاً على اإلسالم‪.‬‬

‫القائم املمسك به‪.‬‬


‫والقائم يف امللك وحنوه‪ :‬احلافظ‪ .‬وكل من كان على احلق فهو ُ‬
‫ُ‬

‫والقيِّمة‪ k:‬امللة املستقيمة‪ .‬وقوله‪ :‬وذلك دين ال َقيِّمة‪ k،‬أي‪ :‬املستقيمة‪.‬‬

‫ِ‬
‫والقيِّامةُ‪ :‬يوم البعث‪ ،‬يقوم اخللق بني يدي ال َقيُّوم‪ ،‬والقيام لغة‪ ،‬اللهم قيام السماوات واألرض‪ ،‬فهمنا أمر دينك‪.‬‬

‫يمك‪ ،‬ويغنيك‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫وام من العيش‪ :‬ما يُق ُ‬
‫والق ُ‬

‫والقيام‪ :‬العماد يف قوله سبحانه‪" k:‬جعل اهلل لكم قِياماً"‪.‬‬


‫ُ‬

‫‪137‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ ما استقام به‬:‫وام كل شيء‬ِ ِ


ُ ‫ وق‬.‫ متامه وطوله‬:‫وام اجلسم‬
ُ ‫وق‬

.‫ نازلته‬:‫ أي‬،‫وقاومته يف كذا‬

k.‫تقاوموا فيما بينهم‬ ِ


َ :‫ تقول‬.‫بالت ْقومي‬
َّ ‫ مثن الشيء‬k:ُ‫والقيمة‬

.‫ فقد استقام لوجهه‬،‫ واستمرت طريقته‬،‫وإذا انقاد‬

:‫ قال‬.‫ لتكف منه‬،‫ جذبك العنان إليك‬:‫الوقْ ُم‬


َ :‫وقم‬

‫ والفارس منه واقِ ُم‬،‫تراه‬


:‫ومق‬
.‫ة‬kٍ k ‫ك ذو ثق‬kk ‫ وب‬،‫ة‬kٍ k k‫ك ذو ِمق‬kk k‫ه ل‬kk k‫ وإن‬.‫وق‬kk k‫و َم ْو ُم‬kk k‫ وه‬،‫ق‬kٌ k‫وام‬
kِ ‫ا‬kk k‫ وأن‬،ً‫ ة‬k k‫هُ ِم َق‬kk k‫ا أ َِم ُق‬kk k‫ه وأن‬kk k‫ أحببت‬:ً‫ا‬k k ‫ت فالن‬ ِ
ُ ‫وم ْق‬

.‫واق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع على ْأم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫اف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب من اخلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬k:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املوق‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬
ُ

.‫تماق‬kk k k k k ‫ واس‬،ً‫ا‬k k k k k k k k ‫وق َم ْوق‬k


ُ k k k k k k k kُ‫دماق مي‬kk k k k k k k k‫ وق‬،‫ة‬kk k k k k k k k‫ ومائق‬،‫ائق‬kk k k k k k k k‫ م‬:‫ والنعت‬k،‫اوة‬kk k k k k k k k‫ محق يف غب‬:‫ؤوق‬kُk k k k k k ‫وامل‬
ُ

.‫دمها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مق‬:‫دقيش واملاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول أيب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤخر العني يف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬k:‫وق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬
ُ

.‫ا‬kk‫ مقادميه‬:‫ا‬kk‫ ومآقيه‬،‫ا‬kk‫ مآخريه‬:‫اق العني‬kk‫ وآم‬.‫ف‬kk‫ا يلي األن‬kk‫ م‬:‫دم العني‬kk‫ ومق‬،‫دغ‬kk‫ؤخر العني مما يلي الص‬kk‫وم‬

.‫دمها‬kk k k k k k k k k k ‫ؤخر العني ومق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وق من م‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k‫دمع م‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال أب‬kk k k k k k k k k k k ‫ق‬

‫ل من‬kk‫ان يكتح‬kk‫ "أن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم ك‬:‫قد وافق احلديث قول أيب الدقيش جاء يف احلديث‬

.‫رة‬kk k k k k k‫ا م‬kk k k k k k‫ ومن مؤخره‬،‫رة‬kk k k k k k k k‫ه م‬kk k k k k k k k‫ مقدم‬:‫ أي‬،"‫رة‬kk k k k k k k k‫ه م‬kِ k k k k k k k kِ‫ل ماق‬kk k k k k k k k‫ ومن قب‬،‫رة‬kk k k k k k k k‫ه م‬kِ k k k k k k k kِ‫ل ُموق‬kk k k k k k‫قب‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k‫د البك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يب بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رتي الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و م‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫وز‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ مهم‬،‫أْ ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ امل‬:‫أق‬kk k k k k k k k k k k‫م‬
َ
138
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k ‫ول غيبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إلي‬k‫اكي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به التب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َق إلي‬
kَ ‫أ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامت‬

.‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k‫ه على َمأْق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أمنت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راً تؤبن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الت أم تأب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬

‫ة من‬k‫ الغامض‬k‫واحي‬k‫ الن‬:‫اق‬k‫ع األ َْم‬k‫ واجلمي‬،‫ق من األرض‬kُ ‫ؤ‬kْ ‫ق!? وامل‬k‫ف نتف‬k‫ق فكي‬kِ‫ وأخي َمئ‬،‫ق‬k‫ أنا تئ‬:‫ويف املثل‬
ُ

:‫ قال‬،‫أطرافها‬

‫ إىل نازحة األ َْماق‬k‫تقضي‬


،‫ذلك‬k‫غر ب‬k‫ يص‬،‫ القميء‬:‫اغر‬k‫ والص‬.ً‫اءة‬k‫ؤ الرجل قَم‬kَ ‫ قَ ُم‬.‫ل‬k‫ قصري ذلي‬:‫ أي‬،‫رأة باهلاء‬k‫ وام‬،‫ رجل قميء‬:‫قمأ‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإن مل يكن قص‬

.ً‫ مسنا‬k‫ امتألت‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ فهي قامئ‬،ً‫وءا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kُ ُ‫ أُ ق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ ‫ َت ْق‬kُ‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أَت املاش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ َ‫وق‬

.‫ أذللته‬:‫وأَقْ َمأْته‬

‫اللفيف من القاف‬

‫القاف والواو والياء‬

،‫ك يف احلزم‬k‫ال ذل‬k‫ يق‬،ً‫ا‬k‫ة أيض‬k‫ة وقَواي‬k‫ قِواي‬:‫ة‬k‫ والغعال‬.‫مة‬k‫ري الض‬k‫ة تغي‬k‫ كراهي‬،‫واو‬k‫اء يف ال‬k‫أدغمت الي‬k‫ة ف‬k‫ محلت على فعل‬،‫ من تأليف قاف وواو وياء‬،‫القوة‬
ّ :‫قوي‬

:‫ قال‬،‫وال يقال يف البدن‬

ِ ‫وإين على أمر‬


‫القواية حازم‬ ‫ الكرى غالباهتا‬k‫ومال بأعناق‬

139
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ّ ‫ ِو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫در ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جع‬


.‫ه يف النعت الالزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عراء تتكلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والش‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي على فعال‬

k‫نة‬kk‫دين س‬kk‫ذهب ال‬kk‫ "ي‬:‫ ويف احلديث‬.‫وى‬kَ k‫ ال ُق‬:‫ع‬kk‫ واجلمي‬،‫ل‬kk‫ات احلب‬kk‫ة من طاق‬kk‫وةُ طاق‬kّ k‫ وال ُق‬.‫ل‬kk‫وى احلب‬kkُ‫ذ من ق‬kk‫ أخ‬،‫ق ممره‬kk‫ر اخلل‬kk‫ أس‬k‫ديد‬kk‫ ش‬:‫ أي‬،‫وى‬kَ k‫ ال ُق‬k‫ديد‬kk‫ل ش‬kk‫ورج‬

:‫ وقال‬،"‫ احلبل َّقو ًة ُق َّو ًة‬k‫ كما يذهب‬،‫سنة‬

‫يؤوده ّقوة إذا اجنـذمـا‬ ‫ال يصل احلبل بالصفاء وال‬


‫ه‬kk ‫ة مثن‬kk ‫ه غاي‬kk ‫وا ب‬kk ‫ىت بلغ‬kk ‫هم ح‬kk ‫زاودوا هم أنفس‬kk‫ ت‬:‫ أي‬،ُ‫او ْوه‬k ِ
َ k‫اً مث تَق‬k ‫اً رخيص‬k ‫رتوا بيع‬kk ‫ركاء إذا اش‬kk ‫اوي بني الش‬kk ‫اواة والتّق‬kk ‫تققت املق‬kk ‫ه اش‬kk ‫ ومن‬،‫رتاء‬kk ‫ االش‬:ُ‫واء‬kk ‫واالقت‬

.‫واه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د اقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه دوهنم قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل لنفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه رج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إذا استخلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫دهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عن‬

‫و ِت‬kَ ‫ وأَْق‬،‫وت األرض‬k ِ


ِ ‫ أق‬:‫ل‬k‫ والفع‬.‫ا‬k‫ل فيه‬k‫ ال أه‬:‫واء‬k‫ أرض ق‬:‫ال‬k‫ يق‬،‫واء‬k‫تق من الق‬k‫ اش‬،‫اء‬k‫توية ملس‬k‫ أرض مس‬:‫والقي‬
ُّ .‫وا يف قي من األرض‬k‫ إذا وقع‬،‫وم‬k‫وى الق‬kَ‫َوأْق‬

:‫ قال العجاج‬،‫ خلت من أهلها‬:‫ أي‬،‫الدار‬

‫يف تناصيها بالد قي‬


ِ .‫ ُت َقوقِي قوقا ًة وقيقاء فهي م َقوقية‬،‫ وهي صوهتا‬،‫ت الدجاجة قوقا ًة خفيفة‬
:‫ قال‬،‫ جيعل منه مشربة كالتلتلة‬،‫ قشر الطلع‬:ُ‫والقيقاءة‬ ِ َ‫ َقوق‬:‫قوقى‬
ُْ ْ ْ

ٍ ‫وشرب‬
‫ وأنت بغري‬k‫بقيقاة‬
.‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اد ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أكثر فال يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫أي‬

:‫ قال رؤبة‬.‫ ممدودة‬،‫ قِيقاء‬:‫ ويقال‬،‫ القاع املستديرة يف صالبة من األرض إىل جنب السهل‬:ُ‫والقيقاة‬
ِ

‫إذا جرى من آهلا الرقـراق‬


k‫ريح وضحضاح على القياقي‬
:‫وقد قصرها فقال‬

ِ ‫وخب أعراف السفا على‬


‫القيَ ْق‬
ِ ‫ه مجع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كأن‬
.‫ذلك خمرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيت األول فك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اقي مجاعته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والقي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القيق‬

:‫ قال‬،‫ األمحق الطائش‬:‫والقاق‬


ُ

‫قاق وال عيي‬


ٌ ‫ال طائش‬
:‫ قال أبو النجم‬،‫ األهوج الطويل‬:‫وق‬
ُ ‫وال ُق‬

140
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫قوق وال حزنبل‬


‫أحزم ال ٌ‬

‫والدنانري ال ُقوقيّة من ضرب قيصر كان يسمى قوقاً‪.‬‬

‫وق‪ :‬طائر من طري املاء‪ ،‬طويل العنق‪ ،‬قيل اللحم‪ k،‬قال‪:‬‬


‫وال ُق ُ‬

‫قوق‬
‫كأنك من بنات املاء ُ‬
‫والو ْق َوقةُ‪ :‬نباح الكلب عند الفرق‪ ،‬قال‪:‬‬
‫َ‬

‫حىت صفا ناحبهم َف َو ْق َوقا‬


‫والكلب ال ينجح إال فرقا‬
‫وقى‪ :‬وكل ما َوقَى شيئاً فهو ِوقاء له ووقاية‪ ،‬تقول‪َ :‬ت َو َّق اهلل يا ذها‪ ،‬و"من عصى اهلل مل تَِق ِه منه واقية‬
‫تقي وقي مبعىن‪.‬‬ ‫إال بإحداث توبة"‪ .‬ورجل ٌّ‬
‫ت‪ ،‬فلما فتحت أبدلت تاء فرتكت يف تصريف الفعل‪ ،‬يف‬ ‫والت ْق َوى يف األصل‪َ :‬و ْق َوى‪ ،‬فعلى‪ ،‬من َو َقْي ُ‬
‫ّ‬
‫والت ْق َوى‪ ،‬والتُّقاة والتَّقيّة‪ k،‬وإمنا التُّقاة على فعلة‪ ،‬مثل هتمة وتكأة‪ k،‬ولكن ففت فلني ألفها‪ ،‬والتقاة‪k‬‬
‫الت َقى َّ‬
‫ُّ‬
‫مجع‪ ،‬وجتمع على تُِق ٌّي‪ ،‬كما أن األباة‪ k‬جتمع على أيب‪.‬‬
‫وسرج ٍ‬
‫واق‪ ،‬غري معقر‪ ،‬بني ال ِوقاء‪ ،‬وما أ َْوقاهُ‪.‬‬
‫واق إذا كان ظالعاً‪ ،‬وقى يَِقي َوقْياً‪ ،‬أي ظلع‪ .‬قال‪:‬‬ ‫وفرس ٍ‬

‫نعاهلم يف هيكل الرحل تنـقـب‬ ‫تقي خيلهم حتت العجاج‪ ،‬وال ترى‬
‫واق‪ :‬الواق ‪kk‬ة من ط ‪kk‬ري املاء‪ ،‬عراقي ‪kk‬ة‪ .‬ومنهم من يهم ‪kk‬ز األل ‪kk‬ف‪ ،‬ألن ‪kk‬ه ليس يف كالم الع ‪kk‬رب واو بع ‪kk‬دها أل ‪kk‬ف أص ‪kk‬لية‪ k‬يف ص ‪kk‬در البن ‪kk‬اء إال مهم ‪kk‬وزة‪ ،‬حنو‪ ،‬الوأل ‪kk‬ة‪،‬‬

‫والوأقة‪ ،‬فلني اهلمزة‪ ،‬قال‪:‬‬

‫أبوك هناري وأمك واقةٌ‬


‫ويق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬قاق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬

‫والواق‪ :‬الصرد‪ ،‬قال‪:‬‬


‫ُ‬

‫واق وحامت‬
‫يقول‪ :‬غدا يب اليوم ٌ‬ ‫ولست هبياب إذا شد رحـلـه‬

‫‪141‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫جرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫اة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ا ِإلق‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أق‬

‫تقاء‬k‫اً الس‬k‫ه قائم‬k‫ا علي‬k‫ارب م‬k‫و يعلم الش‬k‫ "ل‬:‫ ويف احلديث‬.‫غ‬k‫والت َقُّي ُؤ أبل‬
َّ ،‫ذلك‬k‫ف ل‬k‫و التكل‬k‫تقاء ه‬k‫ واالس‬.‫ىن‬k‫تقاء مبع‬k‫ وتقيأ واس‬،ً‫ قاء يَقيءُ قيئا‬،‫ مهموز‬،ُ‫ ال َق ْيء‬:‫قاء‬

."‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬

ِ ‫وتقي‬
:‫ قال‬،‫ وتعرضت له‬k،‫ وألقت نفسها عليه‬،‫ تكسرت له‬:‫ أي‬،ً‫أت املرأة لزوجها تقيُؤا‬ّ

‫ ذات الدالل واخلفر‬k‫تقيّأت‬


‫لعابس جايف الدالل مقشعر‬
:‫ قال‬،‫ُوق‬
ُ ‫ األ‬k:‫ واجلميع‬.‫ فيها املاء‬k‫ هبطة جيتمع‬:ُ‫ األُوقة‬:‫أوق‬

‫واغتمس الرامي هلا بني األ َُو ْق‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بعة مثاقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي س‬k،‫ذهب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وزن من أوزان ال‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫واألُوقي‬

:‫ قال‬،‫ أشرف‬:‫ أي‬،‫وآق فالن علينا‬

‫آق علينا وهو شر آيِ ِق‬


:‫ قال‬،‫ وعظمه‬،‫ وشدة األمر‬،‫ الثقل‬:‫واأل َْو ُق‬

ً‫واجلن أمس أ َْوقُهم جممعا‬


:‫ قال‬،‫ املشقة واملكدوة‬k‫ محلته‬:‫وأ ََّوقْته تأويقاً أي‬

‫عز على قومك أن ُت َؤ َّوقي‬


k‫أو أن تبييت ليلة مل تغبقي‬
:‫ قال الطرماح‬،‫ الوظيف‬:‫ األَيْ ُق‬:‫أيق‬

‫كما رص أيقا مذهب اللون صافن‬ ‫وقام املها يُ ْق ِف ْل َن كـل مـكـبـل‬

142
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الرباعي من القاف‬

‫القاف والجيم‬

‫جنبق‪ :‬اجلُْنبُقة‪ :‬املرأة السوء‪ ،‬ويقال‪ُ :‬جْنبَثْقة‪ ،‬قال‪:‬‬

‫علي بلؤمكم تتواثبونا‪k‬‬ ‫بين جْنبثْ ٍ‬


‫قة ولدت لئاماً‬ ‫َُ‬
‫قنفج‪ :‬ال ُقنِ ُف ُج‪ :‬األتان العريضة القصرية‪.‬‬

‫وجرامقةُ الشام‪ :‬أنباطها‪ .‬واحدهم ُجْر ُمقاينّ‪.‬‬


‫جرمق‪ :‬اجلُْرموق‪ :‬خف صغري‪َ .‬‬

‫وق لغة يف املنجنيق‪ k،‬ومجعه‪ :‬منجنوقات‪ ،‬قال‪:‬‬


‫جمنق‪ :‬جنّقوا اجملانيق‪ ،‬ويقال‪ :‬جَمْنقوا‪ .‬واملْن َجنُ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫ِ‬
‫جنوقات وباألمائم‬ ‫باملْن‬
‫َ‬
‫والتأنيث فيه أحسن‪ .‬واملنجنيق‪ k‬ليس من حمض العربية‪ ،‬ويقال‪ :‬إهنا بوزن فنعليل‪ ،‬امليم فيها‪ ،‬من قولك‪:‬‬

‫منَجقت منَجنيقا‪ ،‬وقال بعضهم‪ :‬هي على وزن منفعيل‪ ،‬امليم والنون‪ k‬زائدتان من قولك‪ :‬جنّقت‪.‬‬

‫وجابلَص‪ :‬مدينتان‪ k،‬إحدامها بامل ْشرق‪ ،‬واألخرى باملغرب‪ ،‬ليس خلفها أنيس‪ ،‬وأمر معاوية‬
‫َ‬ ‫جابلَق‬
‫َ‬ ‫جبلق‪:‬‬
‫َ‬

‫احلسن بن علي بن أيب طالب عليهما السالم‪ ،‬أن خيطب الناس رجاء أن حيصر فيسقط من أعني الناس‬

‫حلداثته‪ ،‬وصعد املنرب‪ k،‬ومحد اهلل وأثىن عليه‪ ،‬وصلى على النيب صلى اهلل عليه وآله وسلم‪ .‬مث قال‪ :‬إنكم لو‬

‫ص رجالً جده نيب ما وجدمتوه غريي‪ ،‬وإن أدري لعله فتنة لكم ومتاع إىل‬
‫وجابلَ َ‬
‫جابلَ َق َ‬
‫طلبتم ما بني َ‬

‫حني‪ ،‬وأشار بيده إىل معاوية‪.‬‬

‫‪143‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ دخيل‬،‫ القصر‬:‫ اجلَْو َس ُق‬:‫جوسق‬

ِ ‫ اجل‬:‫جهلق‬
.‫ دخيل‬،‫ البندق الذي يرمى به‬:‫اله ُق‬ُ

‫القاف والشين‬

.‫روف‬kk k k ‫رب مع‬kk k k ‫ل الع‬kk k k k‫ول إب‬kk k k ‫ل من فح‬kk k k ‫و فح‬kk k k ‫دقَهم وه‬k k k k‫وب إىل َش‬kk k k k k‫و منس‬kk k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k‫ ويق‬.ً‫ا‬k k k k k‫دقم أيض‬k k k k k‫ وال ّش‬،‫ ْدق‬k k k k k‫ع ال ِّش‬kk k k k k‫ الواس‬:‫قمي‬
َ ‫ ْد‬k k k k k‫ ال َّش‬:‫دقم‬kk k k k k‫ش‬

ِ .‫ريعة‬kk k k k k k k k k k‫ الس‬،‫وق‬kk k k k k k k k k k‫ة من الن‬kk k k k k k k k k k‫ اخلفيف‬:‫ق‬k k k k k k k k k k‫ الدَّمش‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k‫دمش‬


.‫ا‬kk k k k k k k‫ورة من كوره‬kk k k k k k k ‫م ك‬kk k k k k k k‫ واس‬،‫ام‬kk k k k k k k‫اد الش‬kk k k k k k k‫د من أجن‬kk k k k k k k k k‫م جن‬kk k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ ُق‬k k k k k k k k k k‫ود َم ْش‬ ُ َْ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ برقش‬:‫ون األرقش مسي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإذا اختل‬،‫ىت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ألوان ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به تنقيش ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َالب ْرقش‬:‫رقش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬

ِ
ُ ‫والرِب ْ ق‬
:‫ قال‬،‫ منقش بسواد وبياض‬،‫ش طويئر من احلمر صغري‬

‫وبِرقِشاً يغدو على َمعالق‬


.‫ات غض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نب‬:‫رْبِ ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ِّش‬:‫ربق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومتزيق‬k،‫ازي اللحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هنش الب‬.‫ ِربقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّش‬

:‫ قال‬،ً‫ قطعا‬:‫ أي‬،‫ وصار الثوب شباريق‬.‫ أَفْ ِس َد نَ ْسجاً وسخافة‬:‫ أي‬،‫وثوب ُمشَرْب ٌق‬

‫ سابري ُم َشْبَر ُق‬k‫على عصويها‬ ‫فجاءت بنسج العنكبوت كأنـه‬


:‫ قال‬،‫ وهو شدة تباعد قوائمها‬k،‫والدابة تُشَرْبِ ُق يف عدوها‬

ُ ‫من جذبه ِشرْب‬


‫اق شد ذي عمق‬
.‫ املرأة اليت ال حتيض‬:‫ور‬
ُ ُ‫ ال ُق ْشب‬:‫قشرب‬
k.‫ وذلك أهنا مأواها‬،‫ القردان‬k‫ أهنا تنبت‬،‫ زعموا‬،‫ شجرة‬:‫ ال ُق ْر ُشوم‬:‫قرشم‬
‫ النخل كقدر‬k‫ يف منابت‬،‫ بأرض احلرم‬k‫ طائر يكون‬:‫ لغات‬،‫راق‬ ُ ْ‫والش ِرق‬
ِّ ،‫رقاق‬
ُ ‫ِّق‬ِ ‫ والش‬،‫اق‬ ِ ‫ الش‬:‫شقرق‬
ُ ‫ِّقّر‬
:‫ قِ ِر ْر ششقل‬:‫ صوت ُش ُقّر ٍاق إذا قال‬:‫ قال‬،‫ مرقط خبضرة وبياض ومحرة وسواد‬،‫اهلُْد ُهد‬

144
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫قلناها أي‬kk ‫د شش‬kk ‫ ق‬k:‫ون‬kk ‫ يقول‬.‫دينار‬kk ‫ري ال‬kk ‫راق يف تعب‬kk ‫يارفة الع‬kk ‫ هلج هبا ص‬،‫ة‬kk ‫ة عبادي‬kk ‫ة محريي‬kk ‫ كلم‬:ُ‫ َقلَة‬k ‫الش ْش‬
َّ

.‫ة‬kk k k k k k k k‫ة حمض‬kk k k k k k k k k k‫ت بعربي‬kk k k k k k k k k k k k‫ ليس‬.ً‫ارا‬kk k k k k k k k k k k k‫اراً دين‬kk k k k k k k k k k k k‫ا دين‬kk k k k k k k k k k k k‫ إذا وزنوه‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k‫ عريناه‬:‫ أي‬،‫دنانري‬kk k k k k k k k‫ال‬

k.‫ متقبضة‬:‫ وعجوز قِْن ِفشة‬k.‫الت َقبُّض‬


ّ :ُ‫ ال َقْن َف َشة‬:‫قنفش‬

‫القاف والضاد‬
.‫اع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قط‬:‫ب‬ ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب ُم َق ْرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يف قرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة القط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫بَة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ ‫ ال َق ْر‬:‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قرض‬

:‫ قال سالمة بن جندل‬،‫ الصعلوك‬k:‫ ال َقراضبة‬k:‫ واجلميع‬،ً‫ضوب أيضا‬


ُ ‫ورجل ُق ْر‬
ٌ

ِ ‫ض‬
‫وب‬ ُ ‫مأوى اليتيم ومأوى كل ُق ْر‬ ‫ بيوتـهـم‬،‫قوم إذا صرحت كحل‬
.‫وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عاليك واللص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:ُ‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َقراض‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫بة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقُرا ِض‬

:‫ قال الفرزدق‬،‫ اللئيمة‬،‫ اخللق والوجه‬k‫ الدميمة‬:ُ‫ ال ُقْنبُضة‬:‫قنبض‬

‫ـف‬ ّ ‫َرقَ ْد َن َعلَْي ِه ّن احلجال املس‬


ُ ‫ـج‬ ‫ُّحى‬
َ ‫طوفْ َن بالض‬
ّ ‫ضات السود‬
ُ ُ‫إذا ال ُقْنب‬
‫القاف والصاد‬

.‫ناديق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ندوق وجيم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف ال ُّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ندوق لغ‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫ ال‬k:‫ندق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫ ِرين‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قُنا ِص‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قنص‬

.‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k‫ان الص‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k‫تدفئ فيه‬kk k k k k k k k k k k k k‫رأس يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يّقةُ ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬،‫عة اجلوف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةٌ واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُحف‬:‫وص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ‫ ال ُق ْر‬:‫رمص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ش الذي فيه احلمام قال األَ ْع َشى‬


ُّ ‫الع‬
ُ :‫وص‬
ُ ‫وال ُق ْر ُم‬

‫ترى للحمام الورق فيه قرامصا‬ ‫وذا شرفات يقصر الطري دونـه‬
:‫وقال‬

145
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫قراميص صردى نارها مل تؤجج‬


.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلف‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىن ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دوهنم وثاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يش‬:‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يُ ْقرفِص‬،‫وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اللص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقرافِص‬:‫رفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ قال الشاعر‬."‫ وبيده قضيب مقشو‬،‫ القرفصاء‬k:‫ وسلم‬k‫ "كان أكثر جلوس رسول اهلل صلى اهلل عليه‬:‫ ويف احلديث‬.‫ شد اليدين حتت الرجلني‬:ُ‫وال َق ْرفَصة‬

k‫فما تنساح نفسي النبساطي‬ ً‫جلوس ال ُق ْرفُصاء كذا مكبا‬


:‫ قال‬،‫ الضخم من اإلبل‬:‫قام‬
ُ ‫والصْل‬
ِّ ،‫ تصادم األنياب‬k:ُ‫الصْل َقمة‬
َّ :‫صلقم‬

‫ص ْل َق ُم ْه‬
َ ‫القيم العظام‬
َ ‫الص‬ ّ ‫يعلو‬
:‫ قال يصف الدهر‬،‫ص َملَى‬
ْ ‫ ألقاه يف فيه فالتقمه ال َق‬:‫ ويقال‬،‫ شدة األكل والعض‬k:ُ‫صملة‬
ْ ‫ ال َق‬:‫قصمل‬

‫والدهر أخىن يقتل املقاتِال‬


ِ َ‫جارحة أنيابه ق‬
‫صامال‬
:‫وقال أبو النجم‬

‫ص ِم ِل‬ ْ ‫وليس بالفيّادة املَُق‬


.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك فم اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت هتت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِملها ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نان فال تلبث أن تقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع يف األس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دويب‬:‫ملة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والقص‬
َ ْ َُ ْ َ

:‫ قال‬،‫ ُق ْرنُوص‬،‫ الواحد‬،‫ اخلرز يف أعلى اخلف‬:‫رانيص‬ ِ ِ


ُ ‫ ال َق‬:‫ قرنص‬:‫ طوط الربدي‬:‫ف‬
ُ ‫ القْنص‬:‫قنصف‬

‫ بطرن صدعا‬k‫ترى ال َقرانيص‬

‫القاف والسين‬

.‫امية‬kk k k k k k k k k‫ان ش‬kk k k k k k k k ‫ القب‬:‫طُون‬k k k k k k k k k‫ وال َقَر ْس‬.‫اهني‬kk k k k k k k k k‫و الش‬kk k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫وم املوازين‬kk k k k k k k k k k k k k‫ أق‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫طاس لغ‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُقس‬،‫طاس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k‫ القس‬:‫طس‬kk k k k k k k k k k k k k‫قس‬

:‫ قال امرؤ القيس‬.‫ صالية الطيب‬:‫وال ُق ْسطَناس‬

‫كال ُق ْسطَناس عليه الورس واجلسد‬ ‫ردي علي كميت اللون صافـية‬
:‫ قال‬،‫ قساطرة‬k:‫ وجيمع‬.‫ قَ ْسطَر وقِ ْسطار‬:‫ الواحد‬:‫ ويقال‬،‫ساطرة‬
ِ ‫ وهم ال َق‬.‫ شامية‬k،‫ اجلهبذ‬:‫ ال َقسطَرى‬:‫قسطر‬
َ ْ

146
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫من الذهب املضروب عند ال َق‬


‫ساطره‬ ‫دنانرينا من قرن ثـور ولـم تـكـن‬

.‫طن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قس‬

:‫ قال‬.‫ عوجه‬:‫ أي‬،‫ ندأة قوس قزح‬:‫وال ُق ْسطانيّة‬

‫ونؤي ك ُق ْسطانيّة الدجن ملد‬


.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ متلب‬:‫أي‬

.ً‫ديدا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طوعاً ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طع س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا س‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طالن أيض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال َق ْس‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الغب‬:‫طل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َق ْس‬:‫طل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قس‬

:‫ قال‬،‫ قَ ْسطالنيَة‬:‫ الواحدة‬k.‫ قطف منسوبة إىل عامل أو بلد‬:ُّ‫وال َق ْسطالين‬

k‫إذا ما اتقت شفانه باملناكب‬ ً‫كأن عليه ال َق ْسطالينّ خممال‬


.‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلهب‬:‫طال‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والق ْس‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k ‫ قِرط‬:‫ال فامسه‬kk k k k k k k k k k k ‫ب للنض‬kk k k k k k k k k k k ‫ل أدمي ينص‬kk k k k k k k k k k k ‫ وك‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ردي مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ من ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يتخ‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اس مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫القْرط‬
ِ :‫رطس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫ة‬k k k k k k k k k k k ‫ امل َق ْرطَ َس‬:‫يبها امسها‬kk k k k k k k k k k k‫يت تص‬kk k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k‫ والرمي‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ز إذا أخط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجرم‬.‫اب األدمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫رامي إذا أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫س ال‬
َ َ‫رط‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يق‬
ُ

.‫م أيب حي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ردوس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ ق‬:‫ردس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫ردق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k ‫تمل على الش‬kk k k k k k k k k k k k ‫ط املش‬kk k k k k k k k k k k k ‫ أو احلائ‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k‫قة يف املض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء حنو الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اط بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫رادق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُّس‬

.‫رادقات‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ على ال ّس‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رادق جيم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

:‫ قال‬k،‫ مشدود كله‬k:‫وبيت ُم َس ْر َد ٌق أعاله وأسفله‬

‫ بعد بيت ُم َس ْر َد ِق‬،‫حنور الفيول‬ ‫هو املدخل النعمان بيتاً مسـاؤه‬


َّ :‫دنقس‬
:‫ قال‬.‫ وخفض البصر‬،‫ تطأطؤ الرأس ذالً وخضوعا‬:ُ‫الد ْن َق َسة‬

‫إذا رآين من بعيد دنقسا‬


:‫ قال جرير‬،‫ ال َقداميس‬k:‫ اجلميع‬k،‫ الصخرة العظيمة‬:ُ‫ وال ُق ْد ُموسة‬،‫ امللك الضخم‬:‫وس‬
ُ ‫ ال ُق ْد ُم‬:‫قدمس‬

147
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

kِ ‫يف رأس أرعن عادي ال َق‬


‫داميس‬ ‫وآبنا نزار أحالين بـمـنـزلة‬
:‫ قال العجاج‬.‫ اإلبريسم‬:‫س‬
ُ ‫ِّم ْق‬
َ ‫ الد‬:‫دمقس‬

‫خوداً ختال ريطها امل َد ْم َقسا‬


ُ
:‫وقال‬
ِ ‫ِّم ْق‬
‫س املفتل‬ َ ‫وشحم كهداب الد‬ ‫يظل العذارى يرمتني بلحمها‬
:‫ قال العجاج‬،‫ الكبري السن‬:‫ري‬ ِ ِ ِ
ّ ‫َّس‬
ْ ‫ والقن‬،‫ِّسر‬
ْ ‫ قن‬:‫ وبعضهم يقول‬،‫َّس ُر‬
ْ ‫ القن‬:‫قنسر‬

‫ري‬
ُّ ‫َّس‬ِ
ْ ‫أطرباً وأنت قن‬
.‫ديدها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون وتش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بنص‬

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورة بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫رين‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قِنَّ ْس‬

‫ الشيء تتخذه النساء على صيغة الورد يغرزنه يف‬:‫يس‬ ِ ِ ِ ِ ِّ :‫نقرس‬


ُ ‫ والنِّقر‬.‫ وطبيب ن ْقرس‬،‫ دليل ن ْقرس‬:‫ يقال‬.‫ الداهية من األدالء‬:‫ِّقرس‬
ُ ‫ والن‬.‫ داء يف الرجل‬:‫س‬
ُ ‫الن ْقر‬

:‫ قال‬.‫رؤوسهن‬

‫س‬ ِ
ُ ‫ومن صنعه الدنيا عليك النّقار‬ ‫فحليت من خز وبز وقـرمـز‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دم من اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف يتق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ُق ْرن‬:‫رنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اه أول م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وخيطت عين‬،‫رز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا ك‬،‫ه الزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فع‬،‫ازي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رنس الب‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َق‬

.‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكر الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ي‬


ّ ‫رُب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق ْس‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قس‬

.‫أ‬kk k k k k k k‫د خط‬kk k k k k k k‫و أش‬kk k k k k k k‫ وه‬،‫ابيس‬kk k k k k k k‫ َقَرب‬:‫ه‬kk k k k k k k‫ وجيمع‬.‫أ‬kk k k k k k k‫و خط‬kk k k k k k k k k k‫ه وه‬kk k k k k k k k k k‫ام يثقل‬kk k k k k k k k k k‫ل الش‬kk k k k k k k k k k‫ وبعض أه‬،‫رج‬kk k k k k k k k k k‫و الس‬kk k k k k k k k k k‫ حن‬:‫وس‬k
ُ k k k k k k k k k kُ‫ ال َقَرب‬:‫ربس‬kk k k k k k k k k k‫ق‬

.‫رس‬kُ k k k k k k k k k k k k ‫ب‬kْ‫ ُق‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k k k k ‫ع يق‬kk k k k k k k k k k k k k‫ام موض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ور الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف ثغ‬.‫وده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س من النح‬ ِِ
ُ ‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب‬kْ‫س وال ُق‬
ُ ‫ القرْب‬:‫ربس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ قال‬،‫ اجلرجس‬:‫س‬ ِِ
ُ ‫ القْرق‬:‫ ويقال‬.‫ القف الصلب‬:‫ ال َقَرقُوس‬:‫قرقس‬

ِ ِ‫والق ْرق‬
‫س‬ ِ ‫مكان الرباغيث‬ ‫فليت األفاعي يعضضننـا‬
‫ويؤذين جسمي إن أجلس‬ ‫حيرمن جنيب نوم الفراش‬

148
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ ولكن‬،‫رؤ القيس‬kk‫ ام‬:‫وا‬kk‫ وال ينبغي أن يقول‬،‫ان إبليس‬kk‫عر على لس‬kk‫ول الش‬kk‫ان يق‬kk‫ه ك‬kk‫ ألن‬،‫ذلك‬kk‫رؤ القيس ب‬kk‫ ومسي ام‬.‫ة اهلل‬kk‫ لعن‬k‫ه‬k‫اهلي علي‬kk‫م إلبليس ج‬kk‫ اس‬:‫رقس‬kk‫م‬

.‫نتهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذا على ألس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولكن ج‬،‫رؤ اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام‬

.‫ملي‬
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قَ ْس‬k:‫بة إليهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنس‬،‫ حي من اليمن‬:ُ‫املة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القس‬:‫مل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قس‬

:‫ول‬kk‫ فيق‬،‫ة‬kk‫د مجرة العقب‬kk‫ عن‬k‫ة‬k‫ف يف اجلاهلي‬kk‫ان يق‬kk‫ ك‬.‫د‬kk‫هور على مع‬kk‫أة الش‬kk‫اين من نس‬kk‫س الكن‬
ُ ‫ان ال َقلَ َّم‬kk‫ وك‬.‫ور‬kk‫د الغ‬kk‫ البعي‬،‫ر‬kk‫ املنك‬،‫ة‬kk‫ل الداهي‬kk‫ الرج‬:‫س‬
ُ ‫ ال َقلَ َّم‬:‫قلمس‬

‫عبان‬kk‫ ش‬،‫بني‬kk‫ذلك يف الرج‬kk‫ وك‬،‫فر املؤخر‬k‫رمت ص‬kk‫ ح‬،‫فرين‬kk‫د الص‬kk‫ إين أحللت أح‬k‫ اللهم‬.‫اب‬k‫اب وال أج‬kk‫ وإين ال أغ‬،‫عها‬kk‫عها مواض‬kk‫ واض‬،‫هور‬kk‫ئ الش‬kk‫ إين ناس‬k‫اللهم‬

."‫ر‬kk k k k k k k k k k k ‫ادة يف الكف‬kk k k k k k k k k k k ‫يئ زي‬kk k k k k k k k k k k ‫ "إمنا النس‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k ‫ل وع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك قول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫م اهلل ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫روا على اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انف‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث يق‬،‫ورجب‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلل‬k‫يئة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬k:‫لق‬


ٌ ْ‫ز مَس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وعج‬.‫اع األملس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الق‬:‫ْل َم ُق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫مسلق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف البض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الرديئ‬:ُ‫ ْملَقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.‫قة‬k‫ ِس ْف ِس‬:‫دة‬k‫ والواح‬.ً‫وال‬k‫يف ط‬kk‫فحة الس‬kk‫طبتني على ص‬kk‫ا بني الش‬k‫و م‬k‫ل ه‬k‫ ب‬:‫ال‬k‫ ويق‬.‫ط‬k‫ ممدودة كاخلي‬،‫ه‬k‫ود يف متن‬kk‫يوف كأهنا عم‬kk‫طب الس‬k‫ ش‬:‫ ُق‬k‫السفا ِس‬
َّ :‫ق‬k‫سفس‬

:‫قال امرؤ القيس‬

ِ ‫ ذي س‬k‫أقمت بعضب‬
‫فاس َق ميله‬ ‫ومستلئم كشفت بالرمـح ذيلـه‬
َ
.‫ اليامسني‬k:‫تُقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملس‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مسس‬
ُ

.‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ من الف‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من الثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬k:ُ‫تُقة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امل ْس‬:‫تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مس‬


ُ

.‫ دخيل معرب‬،‫ وهي املزمار‬،‫ نوع من املالهي‬:‫واملستُقة‬


ُ

‫القاف والزاي‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف القي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫زردق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال‬.‫ط ميد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خي‬:‫ز ْردق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫زردق‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وبالربوبي‬،‫اآلخرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤمن ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أال ي‬:‫ديق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزن‬


ِّ ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َزنْ َدق‬.... ‫ديق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزن‬
ِّ :‫دق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زن‬

149
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k‫ها كالقنزع‬kk k k k k k ‫وق رأس‬kk k k k k k ‫ذه املرأة ف‬kk k k k k k‫انت تتخ‬kk k k k k k‫يء ك‬kk k k k k k k‫ وش‬.‫ة‬kk k k k k k k k k‫ان يف اجلاهلي‬kk k k k k k k k k‫رس ك‬kk k k k k k k k k‫م ف‬kk k k k k k k k k‫دمها اس‬kk k k k k k k k k‫يئان؛ أح‬kk k k k k k k k k‫ ش‬:‫ر ُز ُل‬kْ k k k k k k k k k‫ ال ُق‬:‫رزل‬kk k k k k k k k k‫ق‬

ِّ ‫ة‬kk k k k k‫ ليل‬:‫ال‬kk k k k k‫ يق‬.‫رة‬kk k k k k‫ة مخس عش‬kk k k k k‫ ليل‬:‫ان‬kk k k k k‫الزبْ ِرق‬


.‫مس‬kk k k k‫وع الش‬kk k k k‫ا طل‬kk k k k‫ادر فيه‬kk k k k‫ر يب‬kk k k k‫ ألن القم‬،‫در‬kk k k k‫ة الب‬kk k k k‫ ليل‬:‫رة‬kk k k k k‫ع عش‬kk k k k k‫ة أرب‬kk k k k k‫ وليل‬.‫ان‬kk k k k k‫الزبرق‬ ِّ :‫رق‬kk k k k k‫زب‬

k.‫ذهب‬kk k k k k k k k k‫بهت بال‬kk k k k k k k k k‫ه ش‬kk k k k k k k k k‫فرة وجه‬kk k k k k k k k k‫ ص‬:‫ال‬kk k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k‫فرة وجه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه لص‬kk k k k k k k k k k k k k‫ان ب‬kk k k k k k k k k k k k k‫الزبْ ِرق‬
ِّ ‫ مسي‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫ذهب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k‫والزب ِرق‬
ِّ

.‫فرها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َق عمامت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬kْ ‫وز‬


َ

‫رِب‬
َ ‫رتدد‬kk k k k k k k‫يت ت‬kk k k k k k k‫ق ال‬kُ k k k k k k k‫ذه الرَب ازي‬kk k k k k k k‫ا ه‬kk k k k k k k k k k‫ م‬:‫اد‬kk k k k k k k k k k‫ال زي‬kk k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k‫ كم‬k،‫ل دون املوكب‬kk k k k k k k k k k‫ة خي‬kk k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k‫ ال ْ ِزي‬:‫رزق‬kk k k k k k k k k k‫ب‬
.‫ات‬kk k k k k k k‫ نب‬:‫رزق‬kْْ k k k k k k k‫والب‬

ِ :‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قرم‬
.‫امهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة دود يف آج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من عص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال إن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ين أمحر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بغ أرم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kِ ‫الق ْر‬

.‫ حتت ال ُق ْم ُقم‬،‫رقُم‬kْ k k k k k k k k‫ديها َت‬kk k k k k k k k‫ بي‬،‫اءُ ُز ْرقم‬kk k k k k k k k‫ زرق‬:‫رب‬kk k k k k k k k‫ال بعض الع‬kk k k k k k k k k k k k‫ ق‬.‫اءُ ُز ْرقُ ٌم‬kk k k k k k k k k k k k‫ل إهنا لَزرق‬kk k k k k k k k k k k k‫ة يف العني قي‬kk k k k k k k k k k k k‫تدت الزرق‬kk k k k k k k k k k k k‫ إذا اش‬:‫زرقم‬

.‫ه املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تقى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ظ‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫الز ْرن‬


ُّ :‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زرن‬

:‫ قال‬.‫ هو الذي إذا هم بالبضع دفق ماؤه قبل الوصول‬:‫ ويقال‬،‫ اخلفيف الطائش‬:‫الز َّملِ ُق‬
ُّ :‫زملق‬

‫الز َّملِ ْق‬


ُّ ‫يدعى اجلليد وهو فينا‬
.‫ دهن اليامسني‬:‫الز ْنبَ ُق‬
َّ :‫زنبق‬

‫القاف والطاء‬

.‫ معروفة‬:‫ ال َقْنطَرة‬:‫قنطر‬
‫ وعن‬.‫ مثانون ألف درهم عن ابن عباس‬:‫ ويقال‬،‫ أوقية من ذهب أو فضة‬k‫ أربعون‬:‫والقْنطار؛ يقال‬ ِ
:‫ وبالرببرية‬.‫ هو بالسريانية مثل ملء جلد ثور ذهباً أو فضة‬:‫ ويقال‬،‫السدي رطل من ذهب أو فضة‬
.‫ألف مثقال من ذهب أو فضة‬
‫ كل أوقية‬،‫ كل قطعة أربعون أوقية‬،ً‫ ألن الرجل يُ َقنطر قِنطارا‬،‫ويف التصريف خمرجه على قول العرب‬
.‫وزن سبعة مثاقيل‬

150
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫راهيم أوالداً من‬k‫دت إلب‬k‫ ول‬،‫الم‬kk‫ه الس‬kk‫ إن َقْنطُوراء كانت جارية إلبراهيم علي‬:‫ ويقال‬،‫ الرتك‬:‫وبنو َقْنطُور‬

.‫ني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والص‬k‫رتك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لهم ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نس‬

.‫عايل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكر من الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ب‬


ُ ‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ ال ُقط‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قط‬

:‫ قال‬k.‫ غضب‬:‫ب‬ ِ
َ َ‫ و َق ْرط‬.‫ الغضبان‬k:‫ب‬
ُ ‫ املَُق ْرط‬:‫قرطب‬

‫ َق ْرطَبا‬k‫إذا رآين قد أتيت‬


‫وجال يف جحاشه وطربا‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دعو احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ب‬ ِ
ُ ‫رط‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫املُط‬

.‫روم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القائ‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والبِطري‬.‫روم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العظيم من ال‬:‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ البِطْ ِري‬:‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بط‬

ّ ‫ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ ال ُقْبط‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قبط‬


.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من الثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ي‬

:‫ قال‬.‫ قطيفة مخملة‬:‫طف‬


ُ ‫ ال َق ْر‬:‫قرطف‬

‫ف املخمل‬
ُ َ‫من الوهن وال َق ْرط‬ ‫عليه املنامة ذات الفـضـول‬
ِ :‫قمطر‬
:‫ قال حميد‬.‫ اجلمل الضخم‬:‫الق َمطُْر‬

‫إذا أرزمت من حتته الريح أرزما‬ ‫قِ َمطٌْر يلوح الودع حتت لـبـانـه‬
.‫ قال أبو طالب‬.‫وم ْق َم ِطّر‬ ِ ِ
ُ ‫ وق ْمطَر‬،‫ وشر قُماط ِر‬.‫ فاشي الشر‬:‫ويوم قَ ْمطَرير‬

‫مبسقطة األمحال فقماء قِ ْمطَ ِر‬ ‫وكنت إذا قوم رموين رميتهـم‬
:‫ قالت الخنساء‬،‫ تراكمت‬:‫ أي‬،‫ اقْ َمطََّرت عليه احلجارة‬:‫وتقول‬

‫ات وأحجار‬ ِ ِ ‫يف جو‬


ٌ ‫طر‬
ّ ‫يف رمسه ُم ْقم‬ ‫ف حلد مقيم قد تضمنه‬ َْ
ِ .‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫ه وتراكم‬kk k k k k k k k k k k‫ إظالل‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k‫رار الش‬kk k k k k k k k k k kْ‫وأقْ ِمط‬
.‫ر‬kk k k k k k k ‫ا من التم‬kk k k k k k k ‫ع إذا أخرجته‬kk k k k k k k ‫ع القم‬kk k k k k k k ‫واة م‬kk k k k k k k ‫ه الن‬kk k k k k k k k k‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k‫ذي تعل‬kk k k k k k k k k k k‫ ال‬k:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k‫والق ْمط‬ ُ

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واة والتم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون بني الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت تك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حاة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

151
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ
.‫رعتها وقوهتا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة لس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الناق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً يوص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر أيض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْ‫والق َمط‬

ِ
.‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف من قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فط يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫والق َمط‬

.‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ي القط‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ةُ يف مش‬k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وال َق ْر َمط‬.‫طور‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫داين احلروف والس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وت‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الكتاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دق‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقْر َمط‬:‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قرم‬

:‫ قال‬.‫ كالرمان‬،‫ مثرة الغضا‬:‫رمو ُط‬


ُ ‫وال ُق‬

‫مخيل كقرموط الغضا اخلضل الندي‬ ‫وينشز جيب الدرع عنها إذا مـشـت‬
.‫ديها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ث‬:‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

ِ :‫ر‬kk k k k k k‫قطم‬
.‫ر‬kk k k k‫واة والتم‬kk k k k‫ون بني الن‬kk k k k‫يت تك‬kk k k k‫حاة ال‬kk k k k ‫و الس‬kk k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k‫ ويق‬.‫ر‬kk k k k k k‫ا من التم‬kk k k k k k‫ع إذا أخرجته‬kk k k k k k‫ع القم‬kk k k k k k‫واة م‬kk k k k k k‫ه الن‬kk k k k k k‫ق ب‬kk k k k k k‫ذي تعل‬kk k k k k k‫ ال‬:‫ري‬kk k k k k k‫القطْم‬

.‫فر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حب العص‬:‫رطُ ُم‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُق‬:‫رطم‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ق‬

:‫ قال‬.‫طمارقة‬
ِ ُ ‫ الطُّ ْم ُر‬:‫طمرق‬
:‫ وجمعه‬،‫ اسم من أمساء اخلشاف‬:‫وق‬

‫كما طارت طمارقةٌ ذراعا‬ ‫دنا منه الشتاء فطار عنهـا‬

‫القاف والدال‬

ِ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫دَّرد ُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دردق‬


.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل والن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غار اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬:‫ِّرادق‬ َْ

k.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غري متلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دك ص‬:‫د َّْرداق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

ٌ ‫ودمالِ ٌق ُم َد ْملَ ٌق ُد ْم‬


:‫ قال‬،‫ االستدارة‬k‫ شديد‬:‫ أي‬.‫لوق‬ ِ
ُ ‫ حجر ُد َمل ٌق‬:‫دملق‬

‫يرفض منه اجلندل الدُّمالِ ُق‬


.‫الزعفران والطيب‬kk k k k k k k k k k k ‫ ٌد ب‬k k k k k k k k k k k ‫وب ُم َقْر َم‬kk k k k k k k k k k k‫ ث‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k‫ىت يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬،‫ حنو اجلص‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يء يطلى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َق ْر َم‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫قرم‬

ِ
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م األروي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الق ْرمي‬

:‫ قال لبيد‬.‫ ضرب من الدروع‬:ّ‫ ال ُق ْر ُدماين‬:‫قردم‬

‫ وتركاً كالبصل‬،ً‫ُق ْردمانيّا‬ ‫فخمة ذفراء ترتى بالعرى‬

152
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به األرميني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ثي‬:‫ِّرقْ ُل‬


َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫درق‬

:‫ قال‬.‫َّخ ُم والرأس من اإلبل والدواب‬


ْ ‫ الض‬:‫ ال َقْن َد ُل‬:‫قندل‬

‫شذب عن عاناته القنابال‬


ِ ‫أثناءها والربع القن‬
‫ـادال‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي طائف‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫دها َقْنَبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابال واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قن‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قول‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القنادي‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مع‬:‫ديل‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقن‬

.‫تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر عن لب كالفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يكس‬k‫دق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كالبْن‬


ُ ‫دحرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جرة م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ محل ش‬:‫دق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفن‬:‫دق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فن‬

.‫اب‬kk k k k k k ‫حيفة احلس‬kk k k k k k ‫ ص‬:‫داق‬kk k k k k k ‫ وال ُفن‬.‫ام‬kk k k k k k ‫ه الش‬kk k k k k k ‫ بلغ‬،‫رق واملدائن‬kk k k k k k k k k‫اس يف الط‬kk k k k k k k k k‫نزل هبا الن‬kk k k k k k k k k‫يت ي‬kk k k k k k k k k‫ات ال‬kk k k k k k k k k‫ذه اخلان‬kk k k k k k k k k‫ان من ه‬kk k k k k k k k k‫ خ‬:‫دق‬kk k k k k k k k k‫وال ُفْن‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رمى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بُْن ُدق‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬k،‫دق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬kْ‫الب‬


ُ :‫دق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بن‬

:‫ قال‬،‫ الورس اجليد‬:‫القْن ِديد‬


ِ :‫قندد‬

ُ ‫كأهنا يف سياع الدن قِْن‬


‫ديد‬
.‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الش‬:‫َّد‬
ُ ‫ ال َق َفن‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قفن‬

.‫ الكرويا‬:‫الن ْق ِر ُد‬
ِّ :‫نقرد‬

‫القاف والذال‬

.‫دم‬kk k k k k ‫ك يف ال‬kk k k k k ‫ون ذل‬kk k k k k‫د يك‬kk k k k k‫ وق‬،‫ه‬kk k k k k ‫اخليوط يف مائ‬kk k k k k ‫ه ك‬kk k k k k k‫ري خثارت‬kk k k k k k k ‫ل فتص‬kk k k k k k k‫ىت ينفص‬kk k k k k k k ‫ع ح‬kk k k k k k k‫ تقط‬:‫ر اللنب‬kَّ k k k k k k k‫ وا ْذ َم َق‬،‫ َذ َقَّر‬k k k k k k k‫ام‬kْ :‫ر‬kk k k k k k k‫ ذمق‬:‫ذقر‬kk k k k k k k‫م‬

:‫ قال‬... ‫ البئر الكثرية املاء‬:‫ ال َقلَْي َذ ُم‬:‫قلذم‬

‫إن لنا َقلَْي َذماً قَ ُذوما‬


.‫ ُقْن ُفذة‬k‫ واألنثى‬،‫ معروف‬:‫ ال ُقْن ُف ُذ‬:‫قنفذ‬

153
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫القاف والثاء‬

.‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيح املش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ُ الق‬:‫ل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ ال َق َمث‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قمث‬

.‫ والقمع‬k‫ عالقة ما بني النواة‬:‫ الثفروق‬:‫ثفرق‬

‫القاف والراء‬

k.‫ محل شجرة هندية‬:‫ ال َقَر ْن ُف ُل‬:‫قرفل‬

:‫ قال‬،‫ َقَر ْن ُفول‬:‫ وجيوز للشاعر أن يقول‬،‫ فيه َقَر ْن ُفل‬:‫وطيب ُم َقْرفل‬

‫خود أناة كاملهاة عطبول‬


‫ول‬
ْ ‫كأن يف أنياهبا ال َقَر ْن ُف‬
.‫ ثقب الفقحة‬:ُ‫ ال ُفْن ُقورة‬:‫فنقر‬
.‫ دخيل معرب‬:‫ ال ُفرانِق‬:‫فرنق‬
:‫قرقف‬
:‫ قال الفرزدق‬،‫ ويصف به املاء البارد ذو الصفاء‬،‫ اسم للخمر‬:‫القرقف‬

‫ف‬
ُ َ‫ َق ْرق‬،‫ من ماء الغمامة‬،‫وأبيض‬ ‫ سـالفة‬،‫وال زاد إال فضلـتـان‬
.‫درهم األبيض‬kk k k k‫ين ال‬kk k k k ‫ يع‬.‫وف‬kk k k k‫د يط‬kk k k k‫ل بل‬kk k k k‫ بك‬،‫وف‬kk k k k‫عر وال ص‬kk k k k k k‫ ال ش‬،‫وف‬kk k k k k kُ‫ا أبيض ُق ْرق‬kk k k k k ‫ م‬:‫راب‬kk k k k k k‫ال بعض األع‬kk k k k k k‫ ق‬.‫ا‬kk k k k k k‫درهم ُقْرقُوف‬kk k k k k k‫مى ال‬kk k k k k k‫ويس‬

.‫ربد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف من ال‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إين ألُقرق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الرع‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kَ ‫وال َق ْر َق‬

.‫ديث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روف يف ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائر مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫وال َق ْر َق َفن‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيض من كت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ثي‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ ال ُف ْرقُبي‬:‫رقب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬

:‫ قال‬،‫ هي دويبة تكون يف الرمل‬:‫ ويقال‬.‫ شيء شبيه باخلنفساء طويل القوائم‬: ‫ ال َقَر ْنىَب‬:‫قرنب‬

154
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫إىل سوداء مثل عصا املليل‬ ‫ يزحف كال َقَر ْنىَب‬k‫ترى التيمي‬
‫يت على‬kk‫ ال‬:‫ ُقْنرُب هُت ا‬:‫دقيش‬kk‫و ال‬kk‫ال أب‬kk‫ ق‬.‫ا على رأس ال ُقْنرُب ة‬kk‫ل م‬kk‫ مث‬،‫ائم‬kk‫ل ريش ق‬kk‫ فض‬،‫ أي‬،ٌ‫ها ُقْنرُب ة‬kk‫ على رأس‬:‫ة‬kkّ‫ة ُقْنرُب اني‬kk‫ ودجاج‬.‫ر‬kk‫رب من احلم‬kk‫ ض‬:‫ر‬kُ k‫ ال ُقْنُب‬:‫رب‬kk‫قن‬

.‫ها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأس‬

.‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دواء املش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فيمش‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ البق‬:‫راق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أه‬k‫ميه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ات يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نب‬k: ‫وال ُقَنْيبِرُي‬

.‫ذاؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا أس‬،‫رقَ ٌم‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫و ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رقِ َم الغالم فه‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُق‬:‫رقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ وقول رؤبة‬،‫ مُنُْرقة‬:‫ ويقال‬،‫ الوسادة‬:‫ الن ُّْم ُر ُق‬:‫منرق‬

‫أعد أخطاالً له و َن ْر َمقا‬


.‫ ليس يف كالم العرب كلمة صدرها نر نوهنا أصلية‬.‫الن َّْرمق فارسية معربة‬

‫?القاف والالم‬

:‫ قال‬،‫ من دق الشجر‬،‫ لني‬،‫ نبات طويل الفروع‬:‫ ال َق ْر َم ُل‬:‫قرمل‬

‫خيبطن مالحاً كذاوي ال َق ْر َم ِل‬


.‫عرها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما تصل املرأة به ش‬:‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر والص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من الش‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َقرامي‬

.‫نامني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إبل كلها ذو س‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫وال َق ْر َملي‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اض وغريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وع يف احلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املاء اجملم‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ املالن‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ملن‬
َ

.‫ الطائفة من اخليل والناس‬:‫ ال َقْنبَلة‬:‫قنبل‬

155
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الخماسي من القاف‬

.‫جنفلق‬

:‫شفشلق‬

:‫ قال‬،‫ املرأة العظيمة‬:‫والش ْف َشليق‬


َّ ‫اجلَْن َفليق‬

َّ ‫على ابن اجلَْن َفلِ ِيق‬


‫الش ْفشليق‬ ً‫فيا هلفي ويا أسفي مجيعـا‬
ُ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َقْن َف‬:‫رش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قنف‬
.‫وز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العج‬:‫ش‬

:‫ قال‬،‫ الذكر‬:‫وال َقْنف ِرش‬

‫هل لك فيما قلت يل وقلت لش‬


‫فتدخلني اللذ معي باللذ معش‬
ْ ‫يف وافر يدخل فيه ال َقْن َف ِر‬
‫ش‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َقْنف‬:‫ال هلا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رة يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ألن الكم‬

:‫ قال‬،‫ وأبوه ليس بعريب‬،‫ الذي أمه عربية‬:‫س‬


ُ ‫ ال َفلَْن َق‬:‫فلنقس‬

‫ثالثة فأيهم يلتمس‬


‫العبد واهلجني وال َفلَْن َقس‬
.‫ات اخلبز‬kk k k k k k k k k ‫ال هو فت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وال َفَر ْز َدقَة الواح‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الرغي‬:‫ر ْز َد ُق‬kَ k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫ ال‬:‫رزدق‬kk k k k k k k k k k k‫ف‬

.‫رأس‬kk k k k k‫خم ال‬kk k k k k k‫ هو الض‬:‫ال‬kk k k k k k k‫ ويق‬k،‫ هو األبيض‬:‫ال‬kk k k k k k k‫ ويق‬،‫ل‬kk k k k k k k‫خم من اإلب‬kk k k k k k k‫ الض‬:‫د ُر‬kَ k k k k k k k‫ ال َق َفْن‬:‫در‬kk k k k k‫قفن‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k ‫دمت اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫واد َر ْن َف َقت الناق‬


ْ .‫دما‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ اقتحم ق‬:‫ أي‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ْادرنف‬:‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k‫درتف‬

156
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫خمة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ديدة ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫يس‬ ِ


ٌ ‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ناقة َقْنط‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قنط‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k‫ة حي‬kِ k k k k k k k k k k‫ مسكة على ِخ ْلق‬:‫رمها‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ومنهم من يكس‬،‫ والالم‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k‫س بنصب األل‬
ُ ‫ األَْن َقلَْي‬:‫تقلس‬

.‫ وصلواته على حممد وآله‬،‫مت حرف القاف حبمد اهلل ومنه‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬

‫حرف الكاف‬

‫باب الثنائي الصحيح‬

‫باب الكاف والشين‬

‫ ش ك مستعمالن‬،‫ك ش‬

:‫كش‬

ِ ِ‫وت بني ال َكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يكش كشيش‬


.‫يت واهلدير‬ ِ
ّ ‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كش البك‬
ّ

ِ ِ ِ
ْ ‫ بِك‬،‫ش‬
:‫ كما قال‬.‫ش بزيادة شني‬ ْ ‫ إِلَْيك‬،‫ َعلَْيكش‬:‫ يقول عند كاف التأنيث‬،‫ لغة لربيعة‬:ُ‫وال َك ْش َك َشة‬

‫رش‬ ِ ِ ِ
ْ ‫ولو حرشت لكشفت عن ح‬
ْ ‫عن واسع يغيب فيه ال َقْن َف ِر‬
‫ش‬

157
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬اش أفاعي‪kk k‬ه‪:‬‬


‫وك ّش‪k k k‬ت األفعى تكش كشيش‪k k k‬اً‪ ،‬إذا احتكت مسعت جلل ‪kk k‬دها مثل ج ‪kk k‬رش ال ‪kk k‬رحى وبلد تَك‪ُّ k k‬‬

‫واجلدب‪.‬‬ ‫باحملل‬ ‫يوصف‬

‫ك‪ :‬نقيض‪ k‬اليقني‪ .‬وال ِّش‪َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬كةُ‪ :‬ما يلبس من الس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬الح‪.‬‬
‫ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ :‬ال َّش‪ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫ك ش‪ّ k k‬كاً‪ ،‬وخيف ‪kk‬ف‪ ،‬فيق ‪kk‬ال‪ :‬ش ‪ٍ k‬‬


‫‪k‬اك يف‬ ‫ك يَ ُش‪ُّ k k‬‬ ‫وال ِّش‪َّ k k‬كةُ‪ :‬ما يلبس من الس ‪kk‬الح‪ ،‬وهو ش ‪ٌّ k‬‬
‫‪k‬اك يف الس ‪kk‬الح‪َ ،‬ش‪ّ k k‬‬

‫السالح‪ ،‬ويقال‪ :‬إمنا هو شاكِ ٌ‬


‫ك‪ ،‬فحذفت الكاف األخرية‪ ،‬وتركت األوىل على حاهلا مكسورة‪ .‬ويقال‪:‬‬

‫بل هو ش‪kk‬ائك‪ ،‬من الش‪kk‬وكة‪ ،‬فحمل على لغة من ق‪kk‬ال‪ :‬أنا قال‪kk‬ه‪ ،‬يري‪kk‬د‪ :‬قائل‪kk‬ه‪ ،‬وكبش ص‪kk‬اف‪ ،‬وي‪kk‬وم راح‪،‬‬

‫أي‪ :‬ص‪kk k k k k k k k k k k‬ائف ورائح فط‪kk k k k k k k k k k k‬رح الي‪kk k k k k k k k k k k‬اء ومل حيدث يف األع‪kk k k k k k k k k k k‬راب ش‪kk k k k k k k k k k k‬يئاً‪ ،‬وتركه على رفع ‪kk k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫وش َككْتُه بالرمح‪ :‬خرقته‪.‬‬

‫?الكاف والضاد‬

‫ضكْضاكةٌ‪ ،‬أي‪ :‬مكتنزة‪ ،‬صلبة اللحم‪.‬‬


‫ض ك مستعمل فقط ضك‪ :‬امرأة َ‬

‫الكاف والصاد‬

‫ك ص‪ ،‬ص ك مستعمالن كص‪ :‬الكصيص‪ :‬التحرك وااللتواء من اجلهد‪ .‬قال امرؤ القيس‪:‬‬

‫يص‬ ‫ِ‬
‫جنادهبا صرعى هلن َكص ُ‬ ‫تغالنب فيه اجلزء لوال هواجر‬

‫‪158‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

."ً‫ "مسعت ألهل النار َكصيصا‬:‫ويف احلديث‬


:‫صك‬
‫ إذا‬،ً‫ا‬k ‫ها بعض‬kk‫يب بعض‬kk‫ارب ركبتيه يص‬kk‫ من تق‬،‫ك‬k
ّ k‫ وظليم أص‬،‫ك‬kk‫ رجل أص‬.‫رجلني‬kk‫طكاك ال‬kk‫ اص‬:‫ك‬
ُّ k ‫ص‬
ّ ‫ال‬

.‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع‬

.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أشد اهلاجرة ح‬:‫ أي‬،‫ ّكة عمي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولقيته يف ص‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لطم‬:‫ أي‬:‫ك فالن حروجه فالن‬k


ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وص‬

.ً‫ ضرب الشيء بالشيء شديدا‬:‫ك‬


ُّ ‫والص‬
َّ

‫الكاف والسين‬

:‫ قال‬،‫س‬
ٌّ ‫ وقوم ُك‬.‫س‬
ُّ ‫ أ َك‬:‫ والنعت‬.‫ وتَقاعُس احلنك األعلى‬،‫ خروج األسنان السفلى مع احلنك األسفل‬:‫س‬
ُ ‫ ال َك َس‬:‫ س ك مستعمالن كس‬.‫ك س‬

‫س القوم ُروقا‬
ُّ ‫إذا ما كان ُك‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري خلق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تكل‬:‫س‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والت َك ُّس‬

.‫ك مسعه‬
َّ َ‫ت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ا ْس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬.‫ماخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يق الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وض‬،‫وف األذن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غر ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ك‬
ُ ‫ َك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

:‫ قال‬،‫ س َكاء‬:‫ وللقطاة‬،‫ك‬


ُّ ‫أس‬
َ k:‫ويقال للظليم‬

‫سود قوادمها كدر خـوافـيهـا‬ ‫س ّكاء خمطومة يف ريشها طرق‬


.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ورام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ من مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طيب يتخ‬:‫ك‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

.‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من الزق‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أوس‬:ُ‫ َّكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

159
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫دراهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب عليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تض‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة كتب عليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حدي‬:ُ‫ َّكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّس‬

:‫ قال‬،‫ تصبيك الباب واخلشب باحلديد‬:‫ك‬


ُّ ‫والس‬
َّ

‫الس ِّك ِّي يف الباب فيتق‬


َّ ‫كما جوز‬ ‫وال بد من جار جييز سبيلـهـا‬
k.‫كي‬k
ٌّ k k k k k k k k k k k k ‫ س ْكس‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إلي‬k‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والنس‬،‫ حي من اليمن‬:‫كة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والسكاس‬
َّ ‫ك‬ kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والسكا ِس‬
َّ

.‫ اهلواء‬:‫كاك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

.‫ ليس بطيب النفس‬:‫ أي‬،‫الس ّكة‬


ِّ ‫وفالن ليس على‬

‫الكاف والزاي‬

.‫اة‬kk k k k k k k k k k k k‫ل اخلري واملوات‬kk k k k k k k k k k k k‫ قلي‬،‫لب‬kk k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ز‬kٌّ k k k k k k k k k k k k‫ ورجال َك‬.‫اض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اليبس واالنقب‬:ُ‫زازة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ز مس‬

.‫ب فال‬kk k k k k k‫ا يف اخلش‬kk k k k k k ‫ فأم‬،‫اس‬kk k k k k k‫ز يف الن‬kk k k k k k‫ الك‬:‫رير‬kk k k k k k‫ال الض‬kk k k k k k k k ‫ ق‬.ً‫دا‬kk k k k k k k k ‫لب ج‬kk k k k k k k k ‫ ص‬:‫ز‬kk k k k k k k k ‫ وذهب ك‬.‫اج‬kk k k k k k k k ‫ا يبس واعوج‬kk k k k k k k k ‫ أي فيه‬.‫زة‬kk k k k k k k k ‫بة ك‬kk k k k k k k k ‫وخش‬

:‫ قال‬،‫كزوز‬
ٌ ‫ ضيقته فهو َم‬:‫ت الشيء‬
ُ ‫و َكَز ْز‬

‫يا رب بيضاء ت ُكُّز الدملجا‬


‫تزوجت شيخاً كبرياً كوسجا‬
.‫ رجل مكزوز‬:‫ يقال‬.‫ تعرتي منه الرعدة‬،‫ داء يأخذ من شدة الربد والعفز‬:‫زاز‬
ُ ‫وال ُك‬

‫الكاف والدال‬

.ً‫ ّدا‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ك‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ ي‬..‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وطلب الكس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة يف العم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الش‬:ُّ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ د ك مس‬،‫ك ج‬

:‫ قال‬k،‫ واإلشارة باألصابع‬،‫ اإلحلاح يف الطلب‬:ُّ‫والكد‬

160
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫أكد ْد ُك ُم باألصابع‬
ُ ‫وحجت ومل‬ ‫أرد ْد ُك ُم عند بغـية‬
ُ ‫ فلم‬k‫غنيت‬

.‫يف إذا جاله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يقل املدوس على الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:ُ‫دة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال َك ْد‬

ُ ‫وال َك ِد‬
:‫ قال‬،‫ الرتاب املدقوق املكدود املركل بالقوائم‬:‫ والكديد‬.‫ موضع باحلجاز‬k:‫يد‬

ِ ‫أثرن غباراً بال َك‬


‫ديد املـركـل‬ ‫مسح إذا ما الساحبات على الوىن‬
.‫دد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأدك ألدىن الع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ ِد َك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به الت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ُّك‬
ُّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دك‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kّ ‫ د‬:‫رأ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،"‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kّ ‫ه َد‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ "جعل‬:‫زه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اهلل عظم ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط واجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر احلائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كس‬:‫دَّك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

َّ
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫هُ احلمى دك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ودكْت‬

:‫ قال‬،ً‫ تاما‬:‫ أي‬،ً‫وأقمت عنده حوالً دكيكا‬

‫أروح وأغدو اختالفاً وشكا‬ ‫أقمت جبرجان حوالً دكيكا‬


ِ ‫والد‬
:‫ قال‬،‫كاد ُك مجاعة‬ َّ ،‫ الرمل املتلبد‬:‫كداك‬ َّ
ُ ‫والد‬

‫يدع احلزون دكاكاً ورماال‬


.‫د ْكن‬kَّ k k k k k k k k k k k‫ال من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ هو فع‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫ ّد ّك‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هو فعالن من ال‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫د ّكا ُن‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رد له واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تالل خلقة ال يف‬:‫د ّكاوات‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

َّ ‫ ال ّدكادك مجاعة‬:‫ قال الضرير‬.‫ شديد الوطء‬:‫ورجل ِم َد ٌّك‬


.‫الد ْك َدك‬

161
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والتاء‬

.‫در‬kk ‫ش مث يه‬ ِ ‫ث مث‬


ُّ ‫يك‬ ِ ،،‫يش‬kk k‫ قبل الكش‬:‫ر‬kk k‫وت البك‬kk k‫تيت من ص‬k
ُّ ‫يك‬ kُ k k‫ الك‬:‫تعمالن كت‬kk k‫ ت ك مس‬،‫ك ت‬

ُّ ِ‫ ويَ ْستَت‬.‫ك باحلرير‬


.ً‫ك باإلدغام أيضا‬ kُ ‫ وفالن يَ ْستَْت ِك‬.‫ مجع التّ َّكة وهي تِ َّكةُ السراويل‬:‫ك‬
ُ ‫ التَّ َك‬:‫تك‬

‫الكاف والظا‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k kّ‫ وجيوز َكظَّهُ َكظ‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫ل وكثرت‬kk k k k k k k k k k k‫دة األك‬kk k k k k k k k k k k‫ من ش‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غم‬:‫ كِظَّةٌ أي‬،‫ه ي ُكظُّه‬kk k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ كظ‬:‫ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ط ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ظ مس‬

ُّ ُ‫ والقوم ي‬،‫الضيق عند املعركة‬


:‫ قال رؤية‬،‫كاظ بعضهم بعضاً يف احلرب وحنوها‬ ّ :‫واملكاظّة يف احلرب‬
ُ

‫قد كرهت ربيعة الكظاظا‬


.‫توي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قاء حىت يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امتالء الس‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكظْ َكظ‬

k‫ فكلما امتأل بطنه تكظكظه حىت ميتليء بطنه فينتصب‬،ً‫ا‬k k k‫راه منحني‬kk k ‫ ت‬.‫ل‬kk k ‫ظ عند األك‬
ُ k k k‫ان يتكظك‬kk k ‫واإلنس‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حينئذ قاع‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يله من كثرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق بس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫يل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ظ املس‬


ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واكت‬

.‫ وت ُكظُّهُ ويعجز عنها‬،‫ وهو الذي تبهظه األشياء‬،‫كظ‬


ٌّ ‫ورجل‬

‫الكاف والذال‬

:‫ قال العجاج‬،‫ الواحدة باهلاء‬.‫ ورمبا كانت خنرة‬،‫ حجارة فيها رخاوة كأهنا املدر‬: ‫ ال َك ّذا ُن‬:‫ك ذ مستعمل فقط كذ‬

162
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫َك ّذانُهُ أو يرأم احلري‬

.‫ فعالة‬:‫ ويقال‬،‫ فعالنة‬:‫ ك ّذانة‬:‫يقال‬

‫الكاف والثاء‬

:‫ك ث مستعمل فقط كث‬


‫أكث وحلية‬
ّ ‫ رجل‬:‫رية‬kk k ‫ال أبو خ‬kk k‫ ق‬.‫ث‬
ُ َ‫ةُ وال َكث‬k k k‫ ال ُكثُوث‬:‫دره‬kk k‫ ومص‬،‫ة‬kk k‫ نعت للكبري اللحي‬k:‫واألكث‬
ّ ‫ث‬
ُّ ‫ال َك‬

.‫ث‬
ٌّ ‫وم ُك‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ث ُكثُوث‬
ُّ ‫ث ي َك‬
َّ ‫ َك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬k،‫اءُ بينة ال َكثَث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫كث‬

.‫ دقاق الرتاب‬:‫ث‬
ُ ‫وال َكثْ َك‬

‫الكاف والراء‬

:‫ قال أبو الوازع‬،‫ وهو أيضاً حبل يصعد به على النخل‬،‫ احلبل الغليظ‬:‫ ال َكُّر‬:‫ ر ك مستعمالن كر‬،‫ك ر‬

‫بيانع معوها أثر الرقي‬ ‫فإن يك حاذقاً بال َكِّر يغنم‬


:‫وقال أبو النجم‬

‫ رفيق يفتله‬k‫كال َكِّر واتاه‬


.‫رار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه التَّك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومن‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وع علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الرج‬:‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وال‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتي من الغب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حبة تع‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال َكري‬.‫رجة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق كاحلش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت يف احلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكري‬

.‫دروع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب جيلى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رقني وت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:ُ‫رة‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُك‬

163
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه يف أرمين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال إن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر هنر يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والك‬.‫راق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مكي‬:‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُك‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجعه‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ وال َكراك‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رحى زور البع‬:‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫والك ْرك‬
ِ

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وق ال َقْرق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حك ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة يف الض‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال َك ْر‬

:‫ قال‬،‫ َكراديس من اخليل‬:‫وال َكراكِ ُر‬

‫وخيل جياد ما جتف لبـودهـا‬ ‫راكر‬


ٌ ‫وحنن بأرض الشرق فينا َك‬
.‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حاب إذا مجعته بعد تف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريح الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تعريف ال‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ْر َك‬

.‫يل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ِّك أقل الس‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املطر القلي‬:‫ر ُّك‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫رك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫ قليل‬:‫ك العلم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورجل َركي‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ القلي‬:‫ أي‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫الركي‬
َّ ‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫والركاك‬
ّ

ِ ‫ ور َّك‬،‫ه‬kk k k k k k ‫ ر َككْت احلق يف عنق‬:‫ول‬kk k k k k k ‫ تق‬،ً‫انا‬kk k k k k k ‫يء إنس‬kk k k k k k ‫ إلزامك الش‬:‫ر ُّك‬kَّ k k k k ‫وال‬
.‫اقهم‬kk k k k ‫ت األغالل يف أعن‬ ُ ُ ُ

.‫ ماء بفيد وملا مل يستقم الوزن لزهري جعله َر َكك‬:‫ور ّك بالتّشديد‬


َ

‫الكاف والالم‬

ِ ‫ كل‬:‫ والفعل‬،‫ الرجل الذي ال ولد له‬:‫ وال َك ُّل‬.‫ اليتيم‬:‫الكل‬


:‫ قال‬،‫ وقلما يتكلم به‬k،ً‫يك ّل َكاللة‬ ُّ :‫ ل ك مستعمالن كل‬،‫ك ل‬

‫إذا كان عظم ال َك ِّل غري شديد‬ ‫الكل قبل شبابـه‬


ِّ ‫أكول ملال‬
ٌ
.‫احبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل على ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال وثق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و عي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل أيض‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ على ُكل‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬،‫ايل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ عي‬:‫ أي‬،‫ذا َكلِّي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬

k.‫ة وكِلَّ ٍة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذو َكالل‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان كلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولس‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ل‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ال ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكلي‬

ِ ،‫يي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املع‬:‫ال‬k
k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل كالل‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يك‬ ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والك‬

164
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د يف النس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أبع‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من ه‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب البعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النس‬:‫ل‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

ِ
.‫وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء من ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ غش‬:ُ‫والكلَّة‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ازل القم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من من‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واإلكلي‬.‫اجلواهر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابة مزين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به عص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬k:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلكلي‬

:‫ قال‬،‫ حفت بالنور‬k:‫وروضة ُمكلّلة‬

‫حف هبا األيهقان والذرق‬ ٌ‫ روضة ُم َكـلَّـلة‬k‫موطنه‬


.‫يعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مبض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َك عيال‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kَ‫ إذا ذهب و‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َكلَّ َل الرج‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k‫التخفيف والتثقي‬kk k k k k k k k k k k k k‫ع ب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ة واجلم‬kk k k k k k k k k k k k k‫وا بني التثني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولكنهم فرق‬،‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الق‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقاقه من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اش‬.‫رجلني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكِال ال‬

.‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬:‫ل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وال َكل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب ليس جبد طوي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الرج‬:‫ل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫وال ُكل‬

:‫ قال رؤبة‬.‫ كال َكراكِر من اخليل‬،‫وال َكالكِ ُل من اجلماعات‬

‫حىت حيلون الرىب َكالكِال‬


.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلل‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وع اجملتم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املرب‬k:‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُكالكِل‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل واجلمي‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫وال ُكالك‬

ِ ‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود البق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه جل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ُغ ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ٌغ أمحر يص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِص‬:‫ك‬
.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫اف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫للخف‬ ُّ ُّ‫ الل‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل‬
ُ َ ُْ ْ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k‫رب أيض‬kk k k k k k k k k k k k k ‫و مع‬kk k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫بها‬k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ُّ ُّ‫والل‬


ُ ُ‫كاكني يف ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د امللك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ينحت من اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ك‬

:‫ قال‬،ً‫ ازدمحت ازدحاما‬:‫ أي‬،ً‫ت مجاعتهم لِكاكا‬ َّ ْ‫ وعسكر لكيك وقد ال‬k،‫ فرس لِكيك اللحم‬:‫ املكتنز يقال‬:‫كيك‬
ْ ‫تك‬ ٌ ُ‫والل‬

‫ورداً على خندقه لِكاكا‬

‫الكاف والنون‬

.‫ه يف كِ ٍّن‬kk k k k k k k k‫ جعلت‬:ً‫ا‬k k k k k k k k ‫ه كن‬kk k k k k k k k‫ه أكن‬kk k k k k k k k‫ كننت‬.‫ه‬kk k k k k k k k‫ه وكنان‬kk k k k k k k k k k k‫و كن‬kk k k k k k k k k k k‫يئاً فه‬kk k k k k k k k k k k‫يء وقى ش‬kk k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫الك ُّن‬
ِ :‫ط كن‬kk k k k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k‫ك ن مس‬

ِ
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ للنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غرية تتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري أهنا ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة كاجلَ ْعب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكنان‬

165
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا حي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت َو ْج َهه‬ ِ


ْ ‫َتَر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬:‫ وا ْكَتنَّت املرأة‬.‫ار يف ك ّن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬: َّ ‫ل وا ْكنَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت َك َّن الرج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا ْس‬

ٍ ِ‫ وكل فَعلَ ٍة أو ف‬.‫ وال َكنّات‬،‫ الكنائِن‬:‫ واجلمع‬،‫ أو األخ‬،‫ امرأة االبن‬:ُ‫وال َكنَّة‬
‫ارت‬kk‫ ألن الفعلة إذا كانت نعتاً ص‬،‫ على فعائل‬k‫ أو فُعلَة من باب التضعيف جيمع‬،‫علة‬ ُ

:‫ كقول الراجز‬،‫ فردوا املؤنث من هذا النعت إىل ذلك األصل‬k،‫ وصلب وصليب‬k،‫ جلد وجليد‬:‫ حنو‬،‫ والتصريف يضم الفعل إىل الفعيل‬،‫بني الفاعلة والفعيل‬

ِ ْ ‫خَي‬
‫ضنْب َ باحلناء شيباً شائبا‬
‫َي ُق ْل َن كنا مرة شـبـائبـا‬
‫ ردها من‬k،‫الشبائب‬ ّ ‫ مث مجعها على‬،‫ َشبّة‬:‫ قصر شابَّة فجعلها‬.‫ يَ ُشوب السواد بياضه‬:‫ أي‬،‫شائب‬ ٌ ‫ب‬ ٌ ‫َشْي‬
.‫فاعلة إىل َف ْع ٍلة‬
k:‫ والكانو ُن‬.‫ الضمري‬:‫ "أو أَ ْكَنْنتم يف أنفسكم" يعين‬:‫ قال اهلل عز وجل‬،‫ ما أضمرت يف ضمريك‬:‫وا ِإل ْكنا ُن‬
ِ
.‫ رومية‬،‫ شهران يف قلب الشتاء‬k:‫والكانونان‬ .‫املصطلى‬
:‫ قال النابغة‬.‫ ال تريد به كِ َّن الوقاء‬،‫ إخفاء الشيء بالشيء‬:‫وا ِإلكنان‬
‫شرعن إليه يف الرهج امل ِك ِّن‬ ‫غداة تعـاورتـه ثـم بـيض‬
ُ
.‫ فصلة خيرجها الرجل من حائطه كاجلناح‬:ُ‫وال ُكنَّة‬

‫الكاف والفاء‬

.‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ُك ُف‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ف‬k


ّ k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ وثالث أ‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف الي‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ف‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف ك مس‬،‫?ك ف‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول الثغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا على أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا احندر منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُك َّفةُ اللث‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نواحي‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حاب وكفاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكِ ّف‬

.‫دراهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت توض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ة امليزان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكِ ّف‬

ِ
.‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اد ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والك ّف‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أة مواجه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مفاج‬:‫ أي‬،‫ و َك َّفةً عن َكف ٍَّة‬،‫ ةً لِ َكف ٍَّة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َك ّف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولقيت‬

.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بس‬:‫ائل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كف الس‬


ّ َ‫ت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وا ْس‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دقوا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أح‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كف الق‬
ّ ‫ْت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

166
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫تويان‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ الالزم واجملاوز مس‬،ً‫ ا‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه َك ّف‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ و َك َف ْفت‬،ً‫ ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kّ ‫ف َك‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا ي ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل عن أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف الرج‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذاهب البص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫وف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملكف‬

.‫وف‬kk k k k k k k ‫و مكف‬kk k k k k k k ‫ ه‬:‫ل‬kk k k k k k k ‫ال اخللي‬kk k k k k k k ‫ ق‬،‫ون‬kk k k k k k k ‫ا ذهبت الن‬kk k k k k k k k‫ فلم‬،‫اعيلن‬kk k k k k k k k k k ‫ مف‬:‫له‬kk k k k k k k k k k ‫ان أص‬kk k k k k k k k k k ‫ل ك‬kk k k k k k k k k k ‫ مفاعي‬:‫روض‬kk k k k k k k k k k ‫ل الع‬kk k k k k k k k k k ‫وف يف عل‬kk k k k k k k k k k ‫واملكف‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكِف‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نواحي‬k:‫اف الث َّْوب‬k

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د خياطت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kّ ‫دخريص إذا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ال‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اط ي ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واخلي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ يف الكاف‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ داخ‬k‫ كلهم‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫اس كاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والن‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء عن الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ردك الش‬:‫ أي‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كف‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والكفكف‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وكففت‬:‫ع العني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وكعكفت دم‬


ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k ‫ل بينهم‬kk k k k k k k k k k k ‫ك احلنكني تفص‬k


ّ k k k k k k k k k k k ‫ا ت ُف‬kk k k k k k k k k k k ‫ وكم‬،‫ك خامته‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kُ ‫وم َت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب خمت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ككت‬.‫ك‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء فانف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْت الش‬
ُ ‫ ف َكك‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬

.‫رتخاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أناث‬:‫ أي‬،‫ك‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ َ‫ ويف فالن ف‬.‫دقني من اجلانبني‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُمْلَت َقى ال ِّش‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫والف‬

َّ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و جمم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دير أفع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ على تق‬،‫ اخلطم‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جمم‬:‫ك‬k


. ِ ‫الفكنْي‬ ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واألَف‬

َّ
.‫اكني‬kk k k k k k k k k k ‫عة املس‬kk k k k k k k k k k ‫ قص‬:‫بيان‬kk k k k k k k k k k ‫ميها الص‬kk k k k k k k k k k ‫يت يس‬kk k k k k k k k k k k‫ وهي ال‬،‫ات نعش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫انب بن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يت إىل ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬،‫تديرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وم املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ النج‬:ُ‫والفكة‬

:‫ كما قال زهير‬،ً‫ فككت األسري فَ ّكاً وفِ َكاكا‬..ً‫ الشيء الذي تفك به رهناً أو أسريا‬:‫اك‬ ِ
ُ ‫والف َك‬

‫يوم الوداع فأمسى الرهن قد غلقا‬ ‫وفارقتك برهن ال فِـ َكـاك لـه‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أعتقت‬:‫ة فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْت رقب‬
ُ ‫وفكك‬

:‫ ويف فالن فكك قال‬،‫ أفك‬:‫ والنعت‬،‫ انفراج املنكب عن مفصله ضعفاً أو اسرتخاء‬:‫ك‬
ُ ‫وال َف َك‬

‫أبد ميشي مشية األفك‬

167
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والباء‬

.‫ه‬kk k k k k‫ وأكب فالن على فالن يطالب‬.‫ه‬kk k k k k‫يء يعملون‬kk k k k k‫وم على الش‬kk k k k k k‫ وأكب الق‬.‫ه‬kk k k k k k k‫ قلبت‬:‫ أي‬،‫انكب‬k
ّ k k k k k k k‫ه ف‬kk k k k k k k‫ه لوجه‬kk k k k k k kُ‫ َكبَْبت‬:‫تعمالن كب‬kk k k k k k k‫ ب ك مس‬،‫ك ب‬

:‫قال لبيد‬

‫ُم ِكبّاً جيتلي ثقب النصال‬ ‫جنوح اهلالكي على يديه‬


:‫ قال‬،‫ب الوحش إذا طعنها فألقاها على وجهها‬
ُّ ‫والفارس ي ُك‬

‫ب العيط منها للذقن‬


ُّ ‫فهو ي ُك‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والكبكب‬

k.ً‫ه ُكبَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جعلت‬:‫زل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الغ‬


ُ ‫و َكبَْب‬

.‫ حي من اليمن‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫وقيس ُكب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فعل‬:‫بيب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ‫ والت‬.‫اهج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الطب‬:‫اب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َكب‬

:‫ قال‬،‫ ال ينصرف‬،‫ جبل‬:‫َكْب َكب‬

‫يكن ما أساء النار يف رأس َكْب َكبا‬ ‫وتدفن منه الصاحلات وإن يسـئ‬
ِ ‫ "ف ُك‬،‫دهورة‬kk k k k k k‫ ال‬:ُ‫ة‬k k k k k k k‫والكبكب‬
.‫ار‬kk k k k ‫وة من الن‬kk k k k k k‫ مث رمي هبم يف ه‬،‫وا‬kk k k k k k‫وروا ومجع‬kk k k k k k‫ ده‬."‫ا‬kk k k k k k‫وا فيه‬kk k k k k k‫بكب‬

.‫دمتها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت اخلي‬


ُ ‫و َكبَْب‬

‫هم‬kk‫دفع بعض‬kk‫ ي‬:‫ أي‬،‫واف‬kk‫يبك بعضهم بعضاً يف الط‬


ًّ ‫ ألن الناس‬،‫ ب ّكة‬:‫ ومسيت مكة‬،‫ دق العنق‬:‫ك‬
ُّ َ‫ الب‬:‫بك‬

.‫ابرة إذا أحلدوا فيها بظلم‬kk k k k k k‫اق اجلب‬kk k k k k k‫انت تبك أعن‬kk k k k k k‫ ألهنا ك‬،‫ بل مسيت‬:‫ال‬kk k k k k k‫ ويق‬.‫ام‬kk k k k k k‫اً باالزدح‬k k k k k k‫بعض‬

.‫ شيء تفعله العنز بولدها‬:ُ‫والبَكْبَ َكة‬

168
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والميم‬

‫ا‬kk‫ وإن تبعه‬.‫ين هبا رمبا رفعت‬kk‫ وإن ع‬،‫دها‬kk‫ا بع‬kk‫رت م‬kk‫رب ج‬
ّ ‫ين هبا‬kk‫إن ع‬kk‫ ف‬،‫ب‬
َّ ‫ىن ُر‬kk‫رباً مبع‬kk‫ون خ‬kk‫ وتك‬،‫دد‬kk‫ألة عن ع‬kk‫رف مس‬kk‫ ح‬k:‫ كم‬:‫تعمالن كم‬kk‫ م ك مس‬،‫ك م‬

:‫دد قلت‬k‫ألة عن الع‬k‫ري املس‬k‫ذلك غ‬k‫ين ب‬k‫إن ع‬k‫ ف‬.‫كنت امليم‬k‫ا فأس‬k‫رت م‬k‫ مث قص‬،‫ا‬k‫مت إىل م‬k‫بيه ض‬k‫اف التش‬k‫أليف ك‬k‫ هي من ت‬:‫ال‬k‫ ويق‬.‫بت‬k‫دها انتص‬k‫ا بع‬k‫ع م‬kٌ ‫فعل راف‬

.‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذا وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ك? فيجيب اجليب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كم ه‬

.‫القالنس‬ ‫من‬ :ُ‫وال ُك َّمة‬ .‫القميص‬ ‫ُك ُّم‬ :‫وال ُك ُّم‬

.‫رذون لئال يعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري أو ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف فم البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء جيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ام‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكم‬

‫ا خترج من مثرات من‬kk ‫ "وم‬."‫ام‬kk ‫ل ذات األَ ْكم‬kk ‫ "والنخ‬:‫ز‬kk ‫ل وع‬kk ‫ال اهلل ج‬kk ‫ ق‬،ً‫ا‬k ‫ اً و ُك ُموم‬k‫ة َك ّم‬kk ‫د ُك َّمت النخل‬kk ‫ وق‬.‫ه‬kk ‫و برعومت‬kk ‫جرة كم وه‬kk ‫ل ش‬kk ‫ لك‬.‫ع‬kk ‫ الطل‬:‫وال ُك ُّم‬

E:‫ قال لبيد‬."‫أكمامها‬

‫محلت فمنها موقر مكموم‬ ‫خنل كوارع يف خليج حملم‬


:‫وقول العجاج‬

‫بل لو شهدت الناس إذ تُ ُك ُّموا‬


.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجتمع‬:‫أي‬

:‫ قال األخطل‬.‫ طينته‬:‫ت الشيء‬


kُ ‫و َك َم ْم‬

‫حىت إذا صرحت من بعد هتدار‬ ‫ت ثلثة أحوال بطـينـتـهـا‬


ْ ‫ُك َّم‬
‫ حىت ال تنكسر‬،‫ تبسر العناقيد‬:‫ أي‬،‫ والكرم إذا ثقل محله ومسخ‬،‫ت النخلة إذا مسخت مثرهتا‬ُ ‫وكم ْم‬
َّ
k.‫القضبان‬
.‫مك‬
.‫ أم القرى‬:ُ‫م ّكة‬
.‫ أخرجت املكاكة ومتككتها‬:‫ وإذا أخرجت املخ قلت‬،‫ مصصته‬:‫ْت املخ‬ َ ‫وامتكك‬

169
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬وك‪ِ :‬مكي ‪ٌ k k k‬‬


‫‪k‬ال أله ‪kk k k‬ل الع ‪kk k k‬راق‪ ،‬واجلمي ‪kk k k‬ع‪ :‬مكاكي ‪kk k k‬ك‪ ،‬ومك ‪kk k‬اكي‪.‬‬ ‫وامل ُّكوك‪ k:‬ط ‪kk k k‬اس يش ‪kk k k‬رب ب ‪kk k k‬ه‪ .‬وامل ّك‪ُ k k k‬‬
‫َ‬

‫مكاكي‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫وامل َكاءُ‪ :‬طائر ال يكون‪ k‬إال يف الريف‪ ،‬ومجعه‪:‬‬
‫ُ‬

‫فويل ألهل الشاء واحلمـرات‬ ‫إذا قوقأ امل ّكاء يف غري روضة‬
‫ُ‬
‫الثالثي الصحيح من الكاف‬

‫الكاف والجيم والسين معهما‬

‫ك س ج يستعمل فقط كسج‪ :‬ال َك ْو َس ُج معروف دخيل‪.‬‬

‫الكاف والجيم والراء معهما‬

‫ك ر ج يستعمل فقط كرج‪ :‬ال ُكَّر ُج دخيل معرب‪ ،‬وهو شيء يلعب به‪ ،‬ورمبا قالوا‪ :‬كرق‪ .‬قال جرير‪:‬‬

‫عليها وشاحاً ُكَّر ٍج وجالجله‬ ‫لبست سالحي والفرزدق لعبة‬

‫الكاف والشين والسين معهما‬

‫س‪ :‬املص ‪kk k k k k k k k k k‬در‪.‬‬ ‫ِ‬


‫س‪ :‬الس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬يء اخلل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬ق يف املبايع‪kk k k k k k k k k k k‬ة وغريه ‪kk k k k k k k k k k‬ا‪ ،‬وال َّش ‪َ k k k k k k k k k k k‬ك ُ‬
‫ش ك س يس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬تعمل فق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ط ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬كس‪ :‬ال ِّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك ُ‬

‫واللي‪kk k k k k k k k‬ل والنه‪kk k k k k k k k‬ار يتشاكس‪kk k k k k k k k‬ان‪ ،‬أي‪ :‬يتض‪kk k k k k k k k‬ادان‪ ،‬وال يتوافق‪kk k k k k k k k‬ان‪ ،‬وك‪kk k k k k k k k‬ذلك ال َش ‪k k k k k k k k‬ركاء الش ِ‬
‫َّك ُس‪k k k k k k‬ون‪ ،‬ويف الق ‪kk k k k k‬رآن‪" :‬ش‪kk k k k k k‬ركاء متشاكس‪kk k k k k k‬ون"‪.‬‬ ‫ُ‬

‫الش َك ِ‬
‫س‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫س بني َّ‬ ‫ِ‬
‫ورجل شك ٌ‬

‫إين امرؤ خلقت َشكْساً أشوسا‬

‫‪170‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والشين والزاي معهما‬

‫ش ك ز مستعمل فقط شكز‪ :‬األُ ْش ُكُّز كاألدمي إال أنه أبيض يؤكد به السروج‪.‬‬

‫الكاف والشين والطاء معهما‬

‫ط‪ :‬رفعك ش‪kk k k k‬يئاً عن ش‪kk k k k‬يء قد غط‪kk k k k‬اه وغش‪kk k k‬يه من فوق‪kk k k‬ه‪.‬‬
‫ك ش ط مس‪kk k k k‬تعمل فقط كش‪kk k k k‬ط‪ :‬ال َك ْش‪ُ k k k k k‬‬

‫والكش ‪kk‬ا ُط‪ :‬جلد اجلزور بع ‪kk‬دما يُ ْكش ‪kk‬ط‪ .‬ورمبا غطي عليها ب ‪kk‬ه‪ ،‬فيق ‪kk‬ال‪ :‬ارفع كِ َش‪k k‬اطها ألنظر إىل حلمه ‪kk‬ا‪،‬‬
‫ِ‬

‫يق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال ه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذا يف اجلزور خاص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬

‫وال َك َش‪k‬طَةُ‪ :‬أرب‪kk‬اب اجلزور املكش‪kk‬وطة‪ ،‬وانتهى أع‪kk‬رايب إىل ق‪kk‬وم قد كش‪kk‬طوا ج‪kk‬زوراً وقد غطوها بكش‪kk‬اطها‪.‬‬

‫فق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬من ال َك َش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬طَة? يريد أن يس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬توهبهم ‪...‬‬

‫فقيل ل‪kk k‬ه‪ :‬وع‪kk k‬اء املرامي‪ ،‬ومث‪kk k‬ابت األق‪kk k‬ران وأدىن اجلزاء من الص‪kk k‬دقة‪ ،‬يعين فيما جيزى من الص ‪kk‬دقة‪ ،‬فق ‪kk‬ال‬

‫األعرايب‪ :‬يا كنانة ويا أسد‪ .‬ويا بكر أطعموا من حلم اجلزور‪.‬‬

‫‪171‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والشين والدال معهما‬

‫ َدها‬k k ‫ َك َش‬.‫ابع‬kk k ‫رب من احللب بثالثة أص‬kk k k‫ ض‬:‫ ُد‬k k k‫ ال َك ْش‬:‫د‬kk k k‫تعمالت كش‬kk k ‫ ش ك د مس‬،‫ ك د ش‬،‫ك ش د‬

.ً‫دا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُدها َك ْش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يك ِش‬

.‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فت‬،ً‫دا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي اليت حتلب َك ْش‬،‫ود‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناقة َك ُش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقد َك َدشت إلي‬.‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْدش من الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫دش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

‫ ما أعطيت من‬:‫رب‬kk‫ لسائر الع‬،‫ْد‬ ُّ ‫شاكر شاكِ ٌد‬


ُ ‫والشك‬ ٌ ‫ هو‬:‫ يقال‬،‫ لغة أهل اليمن‬،‫كالشكْر‬
ُّ ‫ْد‬ُ ‫الشك‬
ُّ :‫شكد‬

.‫استَ ْش َكدين فالن فأَ ْش َك ْدته‬


ْ :‫ يقال‬،‫ ومن احلزم عند احلصد‬،‫ال ُك ْدس عند الكيل‬

‫الكاف والشين والثاء معهما‬

،‫وك‬kk‫أطراف الش‬kk‫فر يتعلق ب‬kk‫ أص‬،‫ل‬kk‫ نبات جمتث مقطوع األص‬:‫وث‬


ُ ‫ ال َك ُش‬:‫ك ش ث مستعمل فقط كشث‬

.‫ َك ُشوثاء‬:‫ يقولون‬.‫ وليست بعربية حمضة‬،‫ من كالم أهل السواد‬،‫وجيعل يف النبيذ‬

‫الكاف والشين والراء معهما‬

.‫داها‬kk‫نانه إذا أب‬kk‫َر عن أس‬k‫ َك َش‬،‫حك‬kk‫ري ض‬kk‫ال يف غ‬kk‫ ويق‬،‫م‬kk‫د التبس‬kk‫نان عن‬kk‫دو األس‬kk‫ ب‬:‫ ُر‬k‫ ال َك ْش‬:‫ر‬kk‫تعمالت كش‬kk‫ ر ش ك مس‬،‫ ش ر ك‬،‫ ش ك ر‬،‫ ك ر ش‬،‫ك ش ر‬

:‫قال المتلمس‬

172
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫حني ألقاه وإن غبت شتـم‬ ِ ‫إن شر الناس من يك‬


‫ْش ُر يل‬ َ

:‫وقال‬

‫وإخوان كيف احلال والبال كله‬ ‫ إخوان كِ ْشر ٍة‬k‫وإن من اإلخوان‬


‫ون من‬kk‫ا يك‬kk‫يس فيم‬kk‫ذا التأس‬kk‫ون ه‬kk‫ وإمنا يك‬،‫ر ًة‬k‫ر ِعش‬kk‫ وعاش‬،‫ هاجر ِهجر ًة‬:‫ تقول‬،‫الفعلةَ جتيء يف مصدر فاعل‬
ِ ‫ ألن‬،‫الك ْشرة يف هذا البيت خلف من املكاشرة‬
ِ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اعال مجيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال على تف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫االفتع‬

.‫دقيش‬kk k k k k k k k k k ‫ل عن أيب ال‬kk k k k k k k k k k ‫ه فع‬kk k k k k k k k k k ‫تق من‬kk k k k k k k k k k ‫ ال يش‬،ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k‫عاً كاش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫عتها بض‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ باض‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رب من البض‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k‫والكاش‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت جلماع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِرش ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جمتم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال لك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫رش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫تد أكل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويش‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ىت يعظم بطن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫تكرش ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خل يَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عظم بطن‬:‫تكرش اجلدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

‫روج‬k‫اع البطن وخ‬k‫و اتس‬k‫ وه‬،‫ائز‬k‫ا ج‬k‫ياء كله‬k‫ ويف األش‬،‫تجفر‬k‫ اس‬:‫يب‬k‫الوا للص‬k‫ وق‬،‫ك‬k‫امتهم ذل‬k‫ر ع‬k‫ وأنك‬،‫ استكرش‬:‫ وأخذ يف األكل‬،‫ويقال للصيب إذا عظم بطنه‬

.‫بني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلن‬

ٌ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غار ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عيال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش الرج‬
.‫غار‬kk k k k k k k k k k k k k k‫بيان ص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ أي‬،‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ش منث‬ ُ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫و‬

.‫دها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثر ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬،‫ أي‬،‫ها‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا و َك ِر َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بطنه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثرت ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زوج فالن فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k‫ إهنا لكرش‬:‫واحي‬kk k k k k k k k k k k k‫ة الن‬kk k k k k k k k k k k k‫دلو املنتفخ‬kk k k k k k k k k k k k‫ال لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬.‫رتني والبطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫خمة اخلاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان كرش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأت‬

k.‫ذلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف ك‬،‫رش فالن‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا تقبض جل‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من النب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ْرش‬

:‫ قال‬،‫وكان رجل يُ ْكىَن أبا كرشاء‬

‫ولكن مما يسرق القوم يأكل‬ ‫وإن أبا َك ْرشاء ليس بسارق‬
‫ "ال نريد‬:‫ قال اهلل عز وجل‬،ً‫ور أيضا‬
ُ ‫الش ُك‬
ُّ ‫ وهو‬،‫ عرفان اإلحسان ونشره ومحد موليه‬:‫ الشُّكر‬:‫شكر‬
."ً‫منكم جزاء وال ُش ُكورا‬

173
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k‫ري ويكفي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫العلف اليس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫من ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫كور من ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

‫وم‬kk‫زل الق‬kk‫إذا ن‬kk‫ ف‬،‫ة اللنب‬kk‫د قل‬kk‫ه بع‬kk‫زر علي‬kk‫ فتغ‬،‫رعى‬kk‫ل أو م‬kk‫اً من بق‬k ‫يب حظ‬kk‫يت تص‬kk‫ات ال‬kk‫ ِكرةُ من احللوب‬k ‫وال َّش‬

ِ ‫ك‬k
‫رت‬ ِ k‫ وش‬.‫زم‬kk‫كْرة ج‬k ‫ون ش‬kk‫ وإهنم ليحتلب‬،‫وم‬kk‫ َكر الق‬k ‫ أَ ْش‬:‫ل‬kk‫درت قي‬kk‫ل ف‬kk‫يئاً من بق‬kk‫اب نعمهم ش‬kk‫نزالً وأص‬kk‫م‬
َ

:‫ قال‬،ً‫احللوبة ش َكرا‬

‫ والرخاف نسلؤها‬،‫بأقطها‬ ‫ت‬ ِ


ْ ‫نضرب دراهتا إذا شكَر‬
.‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الزب‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرخف‬

:‫ قال‬،‫ الشكر‬:‫ واجلميع‬،‫ قضبان غضة خترج بني القضبان القاسية‬،‫ ومن النبات ما ينبت من ساق الشجر‬،‫ ما ينبت بني الضفائر‬:‫والشَّكري من الشعر‬

‫كعسلوجة يهتز منها َشكريُها‬ ً‫وبينا الفيت يهتز بالعيش ناضرا‬


:‫ الفرج يف قول األعشى‬:‫والشك ُْر‬
َّ

‫خلوت بشكرها ليالً متاما‬ ‫وبيضاء املعاصم إلف هلو‬


.‫ة من اليمن من مهدان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قبيل‬:‫اكر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وش‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من ربيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قبيل‬:‫ ُكر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يَ ْش‬

.‫ريكني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خمالط‬:ُ‫ ْركة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال ِّش‬k.‫ ظلم عظيم‬:‫ ْرك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ِّش‬:‫رك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش‬

E:‫ قال لبيد‬.‫وأشراك‬


ُ ُ‫ ُشَركاء‬:‫ ومجع شريك‬،‫وا ْشَتَر ْكنا مبعىن تشار ْكنا‬

‫ووتراً والزعامة للغـالم‬ ‫تطري عدائد األ ْشراك شفعا‬


k.‫ ْه ِركم‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ْركِ ُك ْم و ِص‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يف ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ رغبن‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهرة تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف املص‬،‫ريكيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ول ألم املرأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.ً‫ريكا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل تَش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ركت النع‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري النع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫راك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّش‬

:‫ قال‬،‫ األقدام والقوائم‬k‫ أخاديد الطريق الواضح الذي َتْل َحبُه‬:‫والشََّر ُك‬

‫مراري خمشي به املوت ناضد‬ ‫عمى َشَرك األقطار بيين وبينه‬

174
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وة لألب‬k‫َرك بني اإلخ‬k‫ر فأَ ْش‬k‫ا عم‬k‫ى فيه‬k‫يت قض‬k‫رتكة ال‬k
َ ‫ة املُش‬k‫ كالفريض‬،‫ وكل شيء كان فيه القوم سواء فهو ُم ْشَتَر ٌك‬،‫ الناس فيه ُشَركاء‬،‫ أي‬،‫والطريق ُم ْشَتَر ٌك‬

.‫وة لألم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واإلخ‬،‫واألم‬

:‫ قال‬،ً‫ والذي ينصب للحمام أيضا‬،ٌ‫ َشَر َكة‬:‫ الواحدة‬،‫ حبالة يرتبك فيها الصيد‬:‫والشََّرك‬

‫فحل عنا الشباك والشركـا‬ ‫يا قانص احلب قد ظفرت بنا‬


‫هام‬kk‫ علينا بيان الس‬:‫ وكان احلسن إذا سئل عن فريضة قال‬،‫ اسم رجل على عهد احلسن‬:‫ك‬
ُ ‫الر ْش‬
َّ :‫رشك‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الر ْش‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان أحسب أهل زمان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك احلس‬ ِّ ‫وعلى يزيد‬

.‫ الذراع‬:‫والر ْشك‬
ِّ ،‫الرشك‬
ِّ ‫ كان معه حبالة يذرع هبا األرضني فغلب عليه‬:‫ويقال‬

‫الكاف والشين والالم معهما‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش وال َفْيش أيض‬kْ k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َك‬:‫ وهي‬،‫خمة‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫لة الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الفيش‬k:ُ‫لة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك ْو َش‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت كش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش ك ل مس‬،‫ك ش ل‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إهنا لَش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫ن دهلا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وحس‬،‫ غنج املرأة‬:‫كْل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّش‬:‫كل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬


.‫كْل‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫نة ال ّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ حس‬:ٌ‫كلَة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k‫كلَةٌ ُمش‬k ُ

.‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ على مث‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كْل ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا على َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املث‬:‫كْل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

،‫اق أزواج‬kk‫ والغس‬k،‫كْل احلميم‬k‫ذاب على َش‬kk‫رباً من الع‬kk‫كل ض‬k‫ين بال ّش‬kk‫ يع‬."‫كْلِ ِه أزواج‬k‫ر من َش‬kk‫ "وآخ‬:‫ز‬kk‫ل وع‬kk‫ه ج‬kk‫ وقول‬،‫ه‬kk‫ه يف حاالت‬kk‫ مثل‬:‫ أي‬،‫ْل فالن‬
ُ ‫ك‬k‫وفالن ش‬

.‫وان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أل‬:‫أي‬

،‫ذا‬kk‫ون ك‬kk‫كْلةٌ من ل‬k ‫ه ل ُش‬kk‫ إن في‬:‫وان‬kk‫ك من األل‬kk‫ري ذل‬kk‫ول يف غ‬kk‫ وتق‬،‫ه‬kk‫كل لون‬k ‫د أَ ْش‬kk‫ ق‬k‫ه‬k ‫ كأن‬،‫ربة‬kk‫واد محرة وغ‬kk‫ع الس‬kk‫ون م‬kk‫ أن يك‬:‫ل والغنم‬kk‫وان اإلب‬kk‫ َك ُل يف أل‬k ‫واألَ ْش‬

.‫واد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كْلةٌ من س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أمسر في‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كقول‬

:‫ قال جرير‬،‫ بياض ومحرة قد اختلطا‬:‫واألَ ْش َك ُل يف سائر األشياء‬

‫بدجلة حىت ماء دجلة أَ ْش َك ُل‬ ‫فما زالت القتلى متور دماؤها‬
:‫وقال‬

175
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الجيج‬
ِ ‫مناخر العجرفيات امل‬ ‫أشكل خملوطاً تقمصه‬ َ ‫ينفخن‬
َ
.‫ريهن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن يف س‬k ‫ الاليت يلجج‬:‫املالجيج‬
َْ َ

:‫ قال العجاج‬.‫ وكذلك احلوائج املختلفة فيما يتكلف منها‬،‫الش ُكول‬


ُّ ‫ وهي‬،‫ األمور املختلفة‬:‫ْشكال‬
ُ ‫واأَل‬

‫كال‬
ْ ‫األشكال دون األَ ْش‬
ُ ‫وختلج‬
:‫وقول أيب النجم‬

َّ ‫إذا جاوبوا ذا وتر ُم‬


‫شك ِل‬
.‫ط‬kk k k ‫ الربب‬:‫ ّكل‬k k k k‫ئت جعلت املش‬kk k k k ‫ وإن ش‬،‫ه‬kk k k k ‫ابعه علي‬kk k k k ‫ارب أص‬kk k k k ‫ذي ينقل الض‬kk k k k ‫تانقه ال‬kk k k k ‫ دس‬:ُ‫ ِكيلُه‬k k k k‫تَ ْش‬
ُ

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا اختل‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك َل األم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأَ ْش‬

.‫تبه ملتبس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مش‬:‫اكل‬k ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ٌل ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأمر ُم ْش‬

.‫اهبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وافقه وش‬:‫ أي‬،‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا ذاك من األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا َك َل ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َش‬

:‫كال‬k‫ وال ِّش‬.‫بيهه‬kk‫ ش‬:‫ أي‬،‫راب‬kk‫كل الغ‬k ِ َّ


ُ k‫راب ش‬kk‫ والغ‬k.‫بيهة‬k‫ ش‬:‫ أي‬،ٌ‫كيلة‬k‫ وهي ش‬.‫ يشبه‬:‫ أي‬،‫وهذا يُشك ُل به‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وائم الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كل به ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫حبل يش‬

.‫روه‬kk k k k k k k k k k k k‫دة وهو مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وائم وإطالق واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حتجيل ثالث ق‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كال يف الف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قيدت‬:‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الكت‬


ُ ‫ َك ْل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬

ِ ‫والش‬
.‫ ظاهر الطفطفتني من لدن مبلغ القصريى إىل حرف احلرقفة من جانيب البطن‬:‫اكلتان‬ ّ

176
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والشين والنون معهما‬

:‫ أي‬،‫ت منه‬
kُ ‫ نَ َك ْشته ون َك ْش‬.‫ والفراغ منه‬،‫ شبه األيت على الشيء‬:‫ْش‬
ُ ‫ النَّك‬:‫ن ك ش مستعمل فقط نكش‬
.‫ وفرغت منه‬،‫أتيت عليه‬
k.‫استنهد‬
ْ :‫ أي‬،‫ش‬
َ ‫واسَتْن َك‬
ْ
‫الكاف والشين والفاء معهما‬

.‫يء‬kk‫اء عن الش‬kk‫ كرفع الغط‬،‫ه‬kk‫يئاً عما يواريه ويغطي‬kk‫ رفعك ش‬:‫ف‬


ُ k‫ ال َك ْش‬:‫ف‬kk‫تعمل فقط كش‬kk‫ك ش ف مس‬

،‫ف‬kk‫ أكش‬k:‫ والنعت‬.‫اءم هبا‬kk‫ يتش‬،ً‫عدا‬kk‫عريات نبتت ص‬kk‫انت ش‬kk‫ ورمبا ك‬،‫ية‬kk‫اص الناص‬kk‫رة يف قص‬kk‫ دائ‬k:‫فة‬k‫وال َك َش‬

k.‫فة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َك َش‬:‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬

.‫فت كِشافا‬
ْ ‫ وقد َك َش‬،‫ الناقة اليت يضر هبا الفحل وهي حامل‬:‫وف‬
ُ ‫وال َك ُش‬

‫الكاف والشين والباء معهما‬

:‫ قال‬.‫ شدة أكل اللحم‬:‫ب‬


ُ ‫ ال َك ْش‬:‫ ب ش ك مستعمالت كشب‬،‫ ش ب ك‬،‫ ك ب ش‬،‫ك ش ب‬

‫ نُ َكشِّبُ ْه‬k‫ملهوج مثل ال ُك َشى‬


k.‫ليم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رار ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دى ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إح‬:‫ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َك ْش‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ىت خترج رباعيت‬kk k k k k k k k k k ‫ ح‬:‫ ال‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k ‫هم يق‬kk k k k k k k k k k ‫ وبعض‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫و مل خترج رباعيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ول‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار كبش‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ىن احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا أث‬:‫كبش‬

.‫دها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قائ‬k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش الكتيب‬


ُ ‫و َكْب‬

.‫ت‬
ْ ‫بَّ َك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بَّكْتُها فتش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ و َش‬،‫تبكت‬k
ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها يف بعض فاش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابعي بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْت أص‬
ُ ‫بك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َش‬:‫بك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

177
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫بَك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َش‬:‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نان املش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ألس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ه يف بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخ‬:‫راب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تبك الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واش‬

.‫بكة رحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبينهم‬

.‫باكة‬kk k k k k k k k k‫ة ش‬kk k k k k k k k k‫ل طائف‬kk k k k k k k k k‫ ك‬،‫واري‬kk k k k k k k k k‫نعة الب‬kk k k k k k k k k‫ل على ص‬kk k k k k k k k k k k k k‫يت جتع‬kk k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫بة احملبك‬kk k k k k k k k k k k k k‫يء كالقص‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k‫م لك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫بّاك‬k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّش‬

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يدة يف املاء وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املص‬:ُ‫بكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫باك البص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كنح‬،‫ وال تنبت‬،‫بخة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت بس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع من األرض ليس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مواض‬:‫باك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّش‬

ُ ِ‫ ورجل شاب‬،‫شابك األنياب‬


:‫ قال‬،‫ إذا رأيته من ثقافته يطعن به يف الوجوه كلها‬،‫ك الرمح‬ ُ ‫ وبعري‬.‫ خمتلط بعضه يف بعض‬:‫شابك‬
ٌ ‫وطريق‬

ً‫كمي ترى رحمه شابكا‬


.‫ها ببعض‬kk k k k k ‫داخلت واتصل بعض‬kk k k k k k k k‫ إذا ت‬،‫وم‬kk k k k k k k k‫تبكت النج‬kk k k k k k k k‫ واش‬.‫ط‬kk k k k k k k k‫ اختل‬:‫ أي‬،‫ الظالم‬k‫تبك‬kk k k k k k k ‫واش‬

ِ k k k k k k k k ‫ك ويب ِش‬
.ً‫كا‬kk k k k k ‫كاً وبَش‬k k k k k k k k‫ك بَ ْش‬ َْ ُ k k k k k k k k ‫ وهو َيْب ُش‬،‫وائم‬kk k k k k k k k‫ خفة نقل الق‬:‫ري‬kk k k k k k k k‫ك يف الس‬
ُ k k k k k k k k ‫ البَ ْش‬:‫ك‬kk k k k k k‫بش‬

.‫ريعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ أي‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين والعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكى الي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة بَ َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وام‬

.‫ كذب‬:‫ أي‬،‫ك بَ ْشكا‬


ُ ‫ك َيْب ُش‬
َ ‫ بَ َش‬،‫ الكذب‬:‫ك‬
ُ ‫والبَ ْش‬

‫الكاف والشين والميم معهما‬

‫ ُمه‬k‫ يَ ْك ِش‬k‫مه‬k‫ و َك َش‬.‫م واجلدع‬k‫ ابتاله اهلل بال َك ْش‬:‫ يقال‬.‫ وال َك ْش ُم واجلدع امسان يف قطعن األنف‬.‫ الفهد‬:‫ ال َك ْش ِم‬k:‫ ش ك م مستعمالت كشم‬،‫ ك م ش‬،‫ك ش م‬

.‫ما‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َك ْش‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وانكمش يف أم‬k،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش َكماش‬


ُ ‫ْم‬
ُ ‫ش يك‬
َ ‫ َك ُم‬.‫اض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زوم م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬:‫ل كميش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رج‬:‫كمش‬

178
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ش‪ ،‬جمزوم‪ ،‬إن وصف ب‪k‬ه ذك‪k‬ر من ال‪k‬دواب فه‪k‬و القص‪k‬ري الص‪k‬غري ال‪k‬ذكر‪ .‬وإن وص‪k‬ف ب‪k‬ه األن‪k‬ثى فهي الص‪k‬غرية الض‪k‬رع‪ ،‬وهي‪ :‬كمش‪k‬ة‪ k.‬ورمبا ك‪k‬ان الض‪k‬رع‬
‫وال َك ْم ُ‬

‫ال َك ْمش‪ ،‬مع ُك ُموشته‪ k‬دروراً‪ ،‬قال‪:‬‬

‫كِ ٍ‬
‫ماش مل يقبضها‪ k‬التوادي‬ ‫يعس جحاشهن إىل ضروع‬
‫الت ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وادي‪ :‬مجع التودي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة وهي خش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بة تع ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رض مث تش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د على الط‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يب‪.‬‬

‫الش ُك ُم‪ ،‬والشكائم‪ .‬قال القطامي‪:‬‬


‫شكم‪ :‬شكم الفرس يَ ْش ُك ُمه َشكْماً‪ ،‬أي‪ :‬أدخل الشَّكيمة يف فمه‪ ،‬وهي احلديدة اليت يف الفم من اللجام واجلميع‪ُّ :‬‬

‫تصلصل يف أشداقهن الشَّكائِ ُم‬ ‫ألفراسه يوماً على الدرب غارة‬


‫وفالن ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ديد ال َّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬كيمة‪ ،‬أي‪ :‬ذو عارض ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة وج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‪.‬‬

‫قال‪:‬‬ ‫ْمى والُّ ْش ُكم‪ :‬النعمى‪،‬‬


‫والشك َ‬
‫ُّ‬

‫الش ْك ِم‬
‫منه الثواب وعاجل ُّ‬ ‫أبلغ قتادة غـري سـائلـه‬
‫يعين‪ :‬النعم‪.‬‬

‫الكاف والضاد والراء معهما‬

‫الك‪kk‬راض‪َ .‬كَرض ‪kk‬وا كِراض ‪k‬اً‪ ،‬وه ‪kk‬و جنب يتحلب‪ k‬عن ‪kk‬ه م ‪kk‬اؤه فيمص ‪kk‬ل‪.‬‬
‫ك ر ض‪ ،‬ركض‪ ،‬ض‪kk‬رك‪ .‬مس ‪kk‬تعمالت ك ‪kk‬رض‪ :‬ال َك‪kk‬ريض‪ :‬ض‪kk‬رب من األق ‪kk‬ط‪ ،‬وص ‪kk‬نعته‪ِ :‬‬

‫ِ‬
‫والكراض‪ :‬ماء الفحل‪ ،‬قال‪:‬‬

‫راض‬ ‫ة أمارت بالبول ماء ِ‬


‫الك ِ‬ ‫سوف يدنيك من مليس سبنتـا‬
‫وه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذه مدخل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة يف التش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بيه‪ ،‬كق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وهلم‪ ،‬يأك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل الطني كأمنا يأك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ب ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه س‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬كراً‪.‬‬

‫كض ذيوهلا برجليها إذا مشت‪ ،‬قال النابغة‪:‬‬


‫ض‪ :‬مشية الرجل بالرجلني معاً‪ ،‬واملرأة ُتر ُ‬
‫الر ْك ُ‬
‫ركض‪َّ :‬‬

‫برد اهلواجر كالغزالن باجلرد‬ ‫ِ‬


‫اكضات ذيول الريط فنقها‬‫والر‬
‫ّ‬

‫‪179‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ يا‬:‫الت‬k‫دري مث ق‬k‫ت برجليها يف ص‬


ْ k‫ض‬
َ ‫يء فرك‬kk‫دي ش‬kk‫ تزوجت جارية شابة فلم يكن عن‬:‫قال أبو الدُّقيش‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما أرجو من‬:‫ أي‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يخ ما أرجو ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش‬

‫الوا هي‬kk ‫ فق‬،‫نتهم‬kk ‫دواب لكثرته على ألس‬kk ‫تعملوه يف ال‬kk ‫ مث اس‬،‫ه‬kk ‫رب جنبيها برجلي‬kk ‫ض دابته يض‬
ُ ‫ر ُك‬kْ k ‫وفالن َي‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كض منه‬


َ ‫ر‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أن ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬،‫ض‬
ُ ‫ر ُك‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kَ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دي الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارس من مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ موضع عقيب الف‬:‫اِن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والَ ْمَركض‬

.‫رت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ية فيها ترقل وتبخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مش‬:‫ى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ ‫والت َّْر َك‬

ِ k‫ كاض‬،‫طراب‬kk‫ االض‬k:‫اض‬k ِ
‫طراب‬kk‫ حىت جعل للطري يف اض‬،‫اة إذا ذحبت‬kk‫ والش‬،‫طراب الولد يف البطن‬k ُ k‫واال ِرتك‬

.‫طرياهنا‬

.‫ريكة‬kk k k k k k k‫ ض‬:‫رأة‬kk k k k k k k k k k‫ال للم‬kk k k k k k k k k k‫ وقلما يق‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k‫وء ح‬kk k k k k k k k k k‫ائس اهلالك بس‬kk k k k k k k k k k‫ الب‬:‫ريك‬k k k k k k k k k k k‫ض‬
ّ ‫ ال‬:‫رك‬kk k k k k k k ‫ض‬

.‫م‬kk k k k k k k k k ‫ديد عصب اخللق يف جس‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ اسم لألسد الش‬:‫راك‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ُ ‫ و‬.‫ذكر‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ النسر ال‬:‫ريك‬k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
ّ ‫وال‬

.ً‫ضرا َكة‬
َ ‫ض ُرك‬
ْ َ‫ضُرك ي‬
َ :‫والفعل‬

‫الكاف والضاد والنون معهما‬

:‫ض ن ك مستعمل فقط ضنك‬

180
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ْنك وإن‬k‫ض‬
َ ‫و‬kk‫ا مل يكن حالالً فه‬kk‫ل م‬kk‫ ك‬:"ً‫ْنكا‬k‫ض‬
َ ‫ة‬kk‫ه معيش‬kk‫إن ل‬kk‫ز "ف‬kk‫ل وع‬kk‫ه ج‬kk‫ر قول‬kk‫ ويفس‬.‫يق‬k‫ض‬
ِّ ‫ ال‬:‫ك‬
ُ ‫ْن‬k‫ض‬
َّ ‫ال‬

:‫ قال‬.‫ضْنك عيشة‬
َ ‫ وقد‬.‫كان موسعاً عليه‬

‫ك خيري بني السيف واألسد‬ ٍ ‫ضْن‬ َ ‫لقد رأيت أبا ليلى بـمـنـزلة‬
k.‫نوك‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬ َ ِ‫ن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ْ ‫ك فهو َم‬ ُ ،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الزك‬:‫ناك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ُّ ‫وال‬

.‫ناك‬kk k k ‫رأة ض‬kk k k ‫ناك وام‬kk k k k k‫ رجل ض‬،‫ه‬kk k k k k‫ثى في‬kk k k k k‫ذكر واألن‬kk k k k k‫توي ال‬kk k k k k‫ ويس‬،‫ديد‬kk k k k k‫ املوثق اخللق الش‬k:‫ناك‬
ُ k k k k k‫ض‬
ِّ ‫وال‬

.‫لبة اللحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نزة ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مكت‬:‫ أي‬،‫ناك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة ِض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬

.‫ضْنأَ َكة‬
ُ :‫ واملرأة‬،‫ اللحم‬k‫ وهو الصلب املعصوب‬،‫ضْنأ ٌَك على بناء فعلل مهموز األلف‬
ُ ‫ورجل‬

‫الكاف والصاد والطاء معهما‬

.‫ العلك الرومي‬k:‫صطُ َكى‬


ْ ُ‫ امل‬:‫ص ط ك مستعمل فقط صطك‬

‫الكاف والصاد والنون معهما‬

‫وي‬kk ‫ديد الق‬kk ‫ الش‬:‫ا‬kk ‫ من اإلبل واحلمر وحنوه‬kُ‫ة‬k k‫ وال ُكناص‬k،‫اص‬k


ُ k ‫ ال ُكن‬:‫ كنص‬k‫تعمالن‬kk ‫ ن ك ص مس‬،‫ك ن ص‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫على العم‬

ِ .‫ ن َكص هو وأَنْ َكصه غريه‬.‫ اإلحجام‬k:‫ النُّ ُكوص‬:‫نكص‬


.‫ التأخر عن الشيء‬:ُ‫والنكيصة‬ َُ َ ُ

181
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والصاد والميم معهما‬

‫ َك َمْته‬k k ‫ص‬
َ ‫ و‬.‫ديدة حبجر أو حنوه‬kk k‫دمة ش‬kk k‫ ص‬:ُ‫ْمة‬
َ ‫ك‬k k ‫ص‬
َّ ‫ ال‬:‫كم‬kk k‫تعمالت ص‬kk k‫ م ص ك مس‬،‫ ص م ك‬،‫ص ك م‬

.‫الب‬kk k k k k k k k ‫ إذا عض على جلامه مث مد رأسه يريد أن يغ‬،‫ ُك ُم‬k k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ


ْ َ‫رس ي‬kk k k k k k k k k k k k‫ والف‬.‫دهر‬kk k k k k k k k k k k k‫واك ُم ال‬kk k k k k k k k k ‫ص‬

.‫ه‬kk k k ‫أك مثل‬kk k k ‫ وازم‬،‫ول‬kk k k ‫ال والفح‬kk k k ‫ من الرج‬k‫رفت فيه الغضب‬kk k k ‫ إذا ع‬،‫عر‬kk k k ‫وزن اقش‬kk k k ‫ ب‬،‫ َمأ َّك‬k k k ‫ص‬
ْ ‫ ا‬:‫مك‬kk k k‫ص‬

َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
.‫ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجلنب يف الغل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فص‬،‫ثر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماك اللنب إذا خ‬ ْ ‫وا‬

.‫ القوي الشديد اجلسيم من الرجال‬:‫ املصك‬:‫مصك‬

‫الكاف والسين والدال معهما‬

‫د‬k ‫ َك َس‬:‫ال‬kk‫ ويق‬.ً‫دا‬kk‫ار كاس‬kk‫ ص‬:‫يء‬kk‫د الش‬k ‫ وتك َّس‬.‫دة‬kk‫وق كاس‬kk‫ وس‬.‫اق‬kk‫اد خالف النَّف‬k
ُ k‫ ال َكس‬:‫د‬kk‫تعمالت كس‬kk‫ د س ك مس‬،‫ س د ك‬،‫ د ك س‬،‫ ك د س‬،‫ك س د‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل مطم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در مث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫د‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم ْك َس‬


َ ،ً‫دا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َم ْك َس‬

.‫َّس‬
ٌ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫س ُم َك‬
ٌ ‫ ْد‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ا جيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬k:‫دراهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ومن ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س من الطع‬
ُ ‫ ْد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُك‬:‫دس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

:‫ قال‬،‫ كأنه يتكبب إذا مشى‬،‫ مشي للخيل كمشي الوعول‬:‫والتَّ َكدُّس‬

‫ل نازلت بالسيف أبطاهلا‬ k‫َّس مشي الوعو‬


ُ ‫وخيل ت َكد‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اءم ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يتش‬.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي جييء من خل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د من الظب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القعي‬:‫س‬ ِ
ُ ‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والك‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م لألس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫د َّْو َكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دكس‬

.‫ من الغنم والنعم‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة عظيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطع‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والدِّي ْكس‬

:‫ قال‬،‫ يف لغة طيئ‬،‫ُ املولع بالشيء‬:‫الس ِدك‬


َّ :‫سدك‬

182
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وودعت القداح وقد أراين‬


‫هبا َس ِدكاً وإن كانت حراما‬

.‫ريع‬kk k k k k k k k k k‫ رفيق به س‬:‫ أي‬،‫الرمح‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ِد ٌك ب‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإنه َس‬.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ خفيف العمل بي‬:‫ ِد ٌك‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجل َس‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كاءُ لغة يف الدِّي ْكس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الدِّيَ ْس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دس‬

.‫ك لغة يف الد َّْو َكس‬


ُ ‫والد َّْو َس‬

‫الكاف والسين والتاء معهما‬

.‫اه‬kk k k k k k k k‫كن مبعن‬kk k k k k k k k k k k k‫ وس‬،ً‫كوتا‬kk k k k k k k k k k k k‫ت عنه الغضب س‬


َ ‫ َك‬k k k k k k k k k k k k‫ َس‬:‫كت‬kk k k k k k k k k k k k‫تعمل فقط س‬kk k k k k k k k k k k k‫س ك ت مس‬

.‫ ُكوت‬k k k k‫اكت طويل ال ُّس‬k ِ


ٌ k k k k k‫ وس‬،‫ق‬kk k k k k‫ إذا رأيته ال ينط‬،‫ت‬
ٌ ‫اك‬kk k k k k‫ وهو س‬،‫موت‬kk k k k k‫ ص‬:‫ أي‬،‫اكوت‬k
ٌ k k k k k‫ورجل س‬

ِ k k k k k k ‫ريت بقي مس‬kk k k k k k k k k ‫ إذا أج‬،‫ا‬kk k k k k k k k k ‫ذي جييء يف آخره‬kk k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k ‫ من اخلي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k ‫ خفيف‬k،‫ َكيت‬k k k k k k k k k ‫وال ُّس‬
.ً‫كتا‬k ُ ُْ

kْ َ‫ َكت‬k k k‫ وقد أَ ْس‬.‫رق فلم يتكلم‬kk k ‫ أط‬:‫ أي‬،‫ت‬


:‫ أي‬،‫ه‬kk k‫ت حركت‬ َ ‫ َّك‬k k k‫ َس‬:‫ال‬kk k‫ويق‬
َ ‫ َك‬k k k‫ربته حىت أَ ْس‬kk k ‫ وض‬.ً‫كيتا‬k k k‫ت تَ ْس‬

.ُ‫كتَه‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكتَهُ اهلل وس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أَ ْس‬.‫ت‬


ْ َ‫ َكن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َس‬

..‫ربة أو داء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كوتُه من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا ط‬.‫كات‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبه ُس‬

.‫ا‬kk k k k ‫ذلك فصل ما بينهم‬kk k k k k k ‫ يريد ب‬،‫تني من غري تنفس‬kk k k k k k ‫ تنفس بني نغم‬:‫ول األحلان‬kk k k k k k‫ من أص‬k:‫ْت‬
ُ ‫ك‬k k k k k k‫وال َّس‬

183
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ِ‬
‫وال ُّس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬كْتة‪ :‬كل ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يء أُ ْس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك َ‬
‫ت به صيب أو غ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ريه‪.‬‬

‫ت بعد االفتتاح سكْتَةً‪ ،‬مث تفتتح القراءة‪ ،‬فإذا ف‪kk‬رغت من الفاحتة‬ ‫والسك ِ‪k‬‬
‫ْتتان يف الصالة‪ k‬تستحبان‪ ،‬أن تَ ْس ُك َ‬ ‫َّ‬

‫سكت َسكْتةً مث تفتتح ما تيسر من القرآن‪.‬‬


‫ّ‬

‫الكاف والسين والراء معهما‬

‫ت من‬
‫ك س ر‪ ،‬ك ر س‪ ،‬س ك ر‪ ،‬ر ك س مستعمالت كس‪k‬ر‪َ :‬ك َس‪ْ k‬رته فانكس‪k‬ر‪ .‬وك‪k‬ل ش‪k‬يء يف‪k‬رتُ عن أم‪k‬ر يعج‪k‬ز عن‪k‬ه‪ ،‬يق‪k‬ال في‪k‬ه‪ :‬انكس‪k‬ر‪ ،‬ح‪k‬ىت يق‪k‬ال‪َ :‬ك َس‪ْ k‬ر ُ‬

‫ب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رد املاء فانكس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر‪.‬‬

‫ال َكس ‪k k k k k k k k k k k k k k‬ر ِ‬


‫والك ْس ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k‬ر‪ ،‬لغت‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ان‪ :‬ال ُّش ‪ّ k k k k k k k k k k k k k k‬قةُ الس‪kk k k k k k k k k k k k k k‬فلى من اخلب‪kk k k k k k k k k k k k k k‬اء ومن ك ‪kk k k k k k k k k k k k‬ل قب ‪kk k k k k k k k k‬ة‪ ،‬وغش ‪kk k k k k k k k k‬اء يرف ‪kk k k k k k k k k‬ع أحيان‪k k k k k k k k k k‬اً وي ‪kk k k k k k k k k‬رخى‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬

‫ويقال لناحييت الصحراء‪ :‬كسراها‪ ،‬قال يصف القطاة‪:‬‬

‫أقامت عزيزاً بني كِ ْسَر ْي تنوفة‬


‫وقال األخطل‪:‬‬

‫على الزاد ألقته الوليدة ِ‬


‫بالك ْس ِر‬ ‫وقد غرب العجالن حيناً إذا بكى‬
‫والك ْسرة‪ :‬قطعة خبز‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ساسرة‪ ،‬والقياس‪ :‬كِ ْس ُرو َن مثل عيسون‪ k‬وموسون‪،‬‬ ‫َكاسرة و َك ِ‬ ‫و َكسرى لغة يف كِسرى‪ ،‬مث مجع فقالوا‪ :‬أ ِ‬
‫َْ‬ ‫َْ‬
‫ذهبت الياء ألهنا زائدة‪.‬‬
‫وأرض ذات ُك ُسور‪ ،‬أي‪ :‬كثرية الصعود واهلبوط‪.‬‬
‫ور اجلبال واألودية‪ :‬معاطفها وجرفتها وشعاهبا‪ ،‬ال يفرد منه الواحد‪ ،‬ال يقال‪ :‬كِ ْسر الوادي‪.‬‬ ‫و ُك ُس ُ‬
‫وال َك ْس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر من احلس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬اب‪ :‬م ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ا مل يكن س ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬هماً تام‪k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪ ،‬ومجع ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪ُ :‬ك ُس‪k k k k k k k k k k k‬ور‪.‬‬

‫و َك َس ‪k‬ر الط‪kk‬ائر ُك ُس ‪k‬وراً‪ ،‬ف‪kk‬إذا ذك‪kk‬رت اجلن‪kk‬احني قلت‪َ :‬ك َس ‪َk‬ر جناحي‪kk‬ه َك ْس ‪k‬راً‪ ،‬وذل‪kk‬ك إذا ض‪kk‬م منهم‪kk‬ا ش‪kk‬يئاً‬

‫‪184‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ ألن‬،‫وا اهلاء‬kk ‫ طرح‬،‫ر‬kٌ k ‫اب كاس‬kk ‫ وعق‬،‫ٌر‬k ‫از كا ِس‬k


ٌ k ‫ ب‬:‫ال‬kk ‫ يق‬.‫واء‬kk ‫ه س‬kk ‫ثى في‬kk ‫ذكر واألن‬kk ‫ ال‬k،‫اض‬kk ‫وع واالنقض‬kk ‫للوق‬

:‫ قال‬،‫الفعل غالب‬

‫كاسر يف اجلو فتخاء‬


ٌ ‫كأهنا‬
."‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫احي كس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "ال جيوز يف األض‬:‫ ويف احلديث‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املنكس‬:‫اء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريُ من ال ّش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ِس‬

.‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لب امل ْك ِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إن‬:‫ديدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقي على الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ود والرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال للع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ِ ‫ إنه جليد املك‬:‫ ويقال للشيء الذي يكْسر فيعرف بباطنه جودته‬.‫ أصلها حيث يكْسر منه أغصاهنا وشعبها‬:‫ْسر الشجرة‬
:‫ قال‬،‫ْسر‬ ِ
َ ُ َ ُ ُ ‫ومك‬

‫ْس ِر‬ ِ ‫من فرعه ماالً وال املك‬ ‫ ومل يعتصـر‬k‫فمن واستبقى‬
َ
.‫دته‬kk k k k k k k k k k k k k‫د أفس‬kk k k k k k k k k k k k k‫اءه فق‬kk k k k k k k k k k k k k‫رت م‬kk k k k k k k k k k k k k‫رع إذا عص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألن الف‬،‫دره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومل يك‬،‫طنع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مل يفس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يق‬

ِ
.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكس‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و من اجلزور والش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العض‬:‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والك ْس‬

‫زقت‬kk‫دت فل‬kk ‫ة إذا تلب‬kk‫س الدمن‬ ِ ِ ‫ر‬kk‫الك‬


ِ
ُ ‫ر‬kْ k‫ذلك ك‬kk‫ وك‬،‫لب‬kk‫اء فيص‬kk‫س أس البن‬
ُ ‫ر‬kَّ k‫ ويُ َك‬،‫تد‬kk‫ ويش‬،‫د‬kk ‫دواب فيتلب‬kk ‫ف ال‬kk‫رس احلوض حيث تق‬kk‫ وك‬.‫اء‬kk‫رس البن‬kْ k ‫ ك‬:‫س‬
ُ ْ :‫رس‬kk‫ك‬

.‫األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬

.‫ ِرس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م ُم ْك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورس‬،‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬k ْ ‫وض ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وح‬

.‫ها إىل بعض‬kk k k k k k k‫ممت بعض‬kk k k k k k k ‫ إذا ض‬،‫ة‬kk k k k k k k ‫راس ثالث‬kk k k k k k k‫ وذات أك‬، ‫نْي‬k k k k k k k k k k k‫ قالدة ذات كِ ْر َس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k‫ يق‬.‫ح‬kk k k k k k k k k k ‫د والوش‬kk k k k k k k k k k‫راس القالئ‬kk k k k k k k k k k ‫رس من أك‬kْ k k k k k k k k k k‫والك‬
ِ

:‫ قال العجاج‬.‫ الرأس والكاهل يف جسم‬k‫ شديد‬:‫ أي‬،‫ورجل َكَر ّوس‬

‫فينا وجدت الرجل ال َكَر ّوسا‬


.‫اة إىل األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫طح بقن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون على الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نيف يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الك‬:‫راييس‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫اس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكري‬

.‫لطان‬kk k k k k k k k k k k ‫كُْر الس‬k k k k k k k k k k k k ‫ و ُس‬،‫ك ُْر املال‬k k k k k k k k k k k ‫ و ُس‬،‫راب‬kk k k k k k k k k k k ‫كُْر الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُس‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫كْر ثالث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُّس‬.‫حو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نقيض الص‬:‫ك ُْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫كر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

k.‫يته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غش‬:‫كْرةُ املوت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمي اخلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حمرم كتح‬،‫وث واآلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر والكش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ من التم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ َكُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

185
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راب احلبش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬،‫ذرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫ك ُْر َكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

.‫كران‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫زال س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِّكري ال ي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورج‬.‫كَْرى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك َارى و َس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كَْرى وق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام‬

.‫ق وحنوه‬kk k k k k k k k k k k ‫داً للبث‬kk k k k k k k k k k k ‫ل س‬kk k k k k k k k k k k ‫ذي جيع‬kk k k k k k k k k k k ‫داد ال‬kk k k k k k k k k k k ‫م الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ك ُْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ِّس‬،‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق املاء ومنفج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫دك بث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫ك ُْر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

ِ ‫وس َك‬
:‫ قال أوس بن حجر‬.‫ سكنت‬:‫ أي‬،‫رت الريح تَ ْس ُك ُر‬

‫ساكره‬
ْ ‫فليست بطلق وال‬ ‫تزاد ليايل يف طولـهـا‬
.‫وى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َّكر وهو من احلل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة من ال ُّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الواح‬:ُ‫ َّكرة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أو رد أوله إىل آخ‬،‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء على آخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قلب الش‬:‫س‬


ُ ‫ر ْك‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ركس‬

.‫رهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم بكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به نكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم اهلل وهو ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أركس‬k‫افقون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملن‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دما جنا من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وارتكس الرجل فيه إذا وقع يف أمر بع‬

.‫ارى‬kk k k k k k k k k k‫ هم نص‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ابئني‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ارى والص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وم هلم دين بني النص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:ُ‫يّة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫والر ُكوس‬
َّ

‫ وإن‬.‫ه‬kk ‫رتكس مكان‬kk ‫ريان حواليه فهو ي‬kk ‫ والث‬،‫داس‬kk ‫در حني ي‬kk ‫ون يف وسط البي‬kk ‫ذي يك‬kk ‫ور ال‬kk ‫ الث‬:‫اكس‬
ُ ‫ر‬kّ k ‫وال‬

.‫كانت بقرة فهي راكسة‬

‫الكاف والسين والالم معهما‬

.‫ا ال ينبغي‬kk ‫ل عم‬kk ‫ تثاق‬:‫ة‬kk ‫ة رديئ‬kk ‫ لغ‬k،‫النة‬k k‫ و َك ْس‬،‫لَى‬k k‫رأة َك ْس‬kk ‫ وام‬،‫ال ُن‬kk ‫ل كس‬kk ‫ ورج‬.ً‫ال‬k k‫ ُل َك َس‬k k‫ َل ي ْك َس‬k k‫ َك ِس‬:‫ل‬kk ‫تعمالت كس‬kk ‫ مس‬،‫ س ل ك‬،‫ ك ل س‬،‫ك س ل‬

:‫ قال‬،‫ فرت‬:‫ أي‬،‫و َك ِس َل الفحل‬

186
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ْس ُل‬ ِ
َ ‫أئن َكس ْلت واحلصان يك‬
ِ ‫ وفالن ال تُك‬.‫ ال تكاد تربح جملسها‬:‫ْسال‬
:‫ قال‬.‫ ال تثقله وجوه ال َك َسل‬:‫ أي‬،‫ْسلُه املكاسل‬ ٌ ‫وامرأة ِمك‬

ِ ‫ْسل‬
‫املكاسال‬ ِ ‫قد ذاد ال يستَك‬
َْ
.‫زل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د فيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د الول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال يري‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫نزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومل ي‬،‫امع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىن ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مبع‬،‫ َل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأ ْك َس‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ري آج‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫بيه اجلص من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اطن قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أو ب‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه حائط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ب‬ ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا َكلَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫س‬
ُ ‫ الكْل‬:‫كلس‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و املقرم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إذا طلي ثخين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬k،‫ الت َّْمليس‬k:‫ْليس‬
ُ ‫والتَّك‬

k.‫ْلكة‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُس‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يت خياط هبا الثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وط ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلي‬:‫لوك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ال ُّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ك‬
ُ ‫ْل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال َّس‬:‫لك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬

k.ً‫لوكا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لَكْته س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َس‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الطري‬:‫ك‬


ُ َ‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْس‬
َ

:‫ قال‬k،‫ك الرمح فيه إذا طعنه تلقاء وجهه على سجيحته‬


ُ ُ‫ كالطاعن يَ ْسل‬،‫ إدخال الشيء يف تَ ْسلُ ُكه فيه‬:‫والسْلك‬ ُ ‫ك وا ِإل‬
َّ .‫سالك واحد‬ ُ ‫والسْل‬
َّ

‫كرك ألمني على نابل‬ ‫نطعنهم ُس ْل َكى وخملوجة‬


.‫رعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة إىل النب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دفع الريش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بهه مبن ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وش‬،‫رعة الطعن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فة بس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وص‬

.‫تقيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األم‬:‫ْل َكى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

:‫ قال‬.‫ ِس ْلكانة‬:‫ ويقال‬k،‫ ُسلَ َكة‬:‫ واألنثى‬،‫ك‬


ٌ َ‫ ُسل‬:‫ الواحد‬.‫ فراخ القطا‬:‫والسلكا ُن‬
ِّ ?‫ ما أدخلكم فيها‬:‫ أي‬."‫ "ما سلككم يف سقر‬:‫وقوله جل وعز‬

‫تضل به الكدر ِس ْلكاهَن ا‬

‫الكاف والسين والنون معهما‬

.‫ كسح القمام عن وجه األرض‬k:‫س‬ ُ ‫ ال َكْن‬:‫ ن س ك مستعمالت كنس‬،‫ ن ك س‬،‫ س ك ن‬،‫ك ن س‬


.‫ ملقاها‬:ُ‫ناسة‬
َ ‫وال ُك‬
‫و‬kk‫اً فه‬k‫ار مألف‬kk‫إذا ص‬kk‫ ف‬،‫ مث يذهب إذا أمسى‬،‫ موجل للوحش من البقر يستكن فيه من احلر والصر‬: ‫ناس‬ ِ
ُ ‫والك‬

:‫ وقوله‬،‫ دخلته‬k:‫ وتكنّست‬،‫ت‬


ْ ‫ و َكنَ َس‬،‫توجله‬

187
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فتكنّسوا قطناً تصري خيامهـا‬ ‫شاقتك ظعن احلي حني حتملوا‬


.‫اب القطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وادج جللت بثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا يف ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخل‬:‫أي‬

‫ف‬kk‫وي يق‬kk‫ل جنم خ‬kk‫ لك‬،ً‫ا‬k‫وم خي‬kk‫وت النج‬kk‫ خ‬.‫اقطها‬kk‫ا ومس‬kk‫ مغايبه‬:‫ أي‬،‫ا‬kk‫ وتكنِس يف خماويه‬.‫ا‬kk‫تمر يف جماريه‬kk‫يت تس‬kk‫وم ال‬kk‫ النج‬:"‫ "اجلوار ال ُكنَّس‬:‫ره‬k‫ل ذك‬kk‫ه ج‬kk‫وقول‬

‫رس‬k‫ وف‬... ‫وحش‬k‫اء وال‬k‫ الظب‬:‫اجلواري ال ُكنَّس‬k‫ أراد ب‬:‫ال‬k‫ ويق‬.‫رى‬k‫ار فال ي‬k‫ه أن خينس بالنه‬k‫ وخنوس‬.‫ه‬k‫ه يف خوي‬k‫ه مقام‬k‫ فكنوس‬،ً‫ا‬k‫رف راجع‬k‫ مث ينص‬،‫تدير‬k‫ ويس‬،‫ه‬k‫في‬

.‫عر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رداء من الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ملس‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مكنوس‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من النب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫يس‬ِ


ُ ‫وال َكن‬

.‫ب‬kk k k k k k k k‫كن الغض‬kk k k k k k k k‫ وس‬،‫ر‬kk k k k k k k k‫كن املط‬kk k k k k k k k‫ وس‬،‫ريح‬kk k k k k k k k‫كنت ال‬kk k k k k k k k k k k‫ س‬... ‫كت‬kk k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ أي‬،‫كن‬kk k k k k k k k k k k‫ س‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫اب احلرك‬kk k k k k k k k k k k‫ ذه‬:‫كو ُن‬k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫كن‬kk k k k k k k k k k k‫س‬

.‫ك‬kk k k k k k k‫ري ذل‬kk k k k k k k‫ا غ‬kk k k k k k k‫راء وإم‬kk k k k k k k‫ا بك‬kk k k k k k k‫ك إم‬kk k k k k k k‫ري مل‬kk k k k k k k‫بيت من غ‬kk k k k k k k k k k‫كو ُن ال‬kk k k k k k k k k k‫ س‬:‫ َك ُن‬k k k k k k k k k k k‫ وال َّس‬.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ َك ُن أيض‬k k k k k k k k k k k‫و امل ْس‬kk k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ املنزل‬:‫ َك ُن‬k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬
َ

.‫كان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الس‬:‫ْن‬
َ ‫ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّس‬

.‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نزالً بال ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اناً م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك إنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إنزال‬: ‫ ْكىَن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّس‬

:‫ قال سالمة بن جندل‬،‫ وهم أهل البيت‬،‫ العيال‬:‫ جزم‬،‫ْن‬


ُ ‫والسك‬
َّ

‫الس ْك ِن مربوب‬
َّ ‫يسقى دواء قفي‬ ‫ليس بأسفى وال أقىن وال سغـل‬
.‫اكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ودي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الوداع‬:ُ‫كينة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

‫ه اهلل هلم‬kk‫ جعل‬،‫ا‬kk‫ذين رفع‬kk‫وحني الل‬kk‫اض الل‬kk‫ ورض‬،‫فراء‬kk‫ارون الص‬kk‫ة ه‬kk‫ وعمام‬،‫ى‬kk‫ا موس‬kk‫ه عص‬kk‫ان في‬kk‫ وك‬،‫اء‬kk‫واريث األنبي‬kk‫ابوت من م‬kk‫ا يف الت‬kk‫ م‬:‫رائيل‬kk‫ين إس‬kk‫كينةُ ب‬k‫و َس‬

.‫رائيل‬kk ‫ين إس‬kk ‫ر لب‬kk ‫ان الظف‬kk ‫اح ك‬kk ‫ إذا ص‬،‫رأس اهلرة‬kk ‫ه رأس ك‬kk ‫ان في‬kk k‫ ك‬:‫ل‬kk k‫ال مقات‬kk k‫ وق‬.‫ن‬kk k‫ول احلس‬kk k‫ذا ق‬kk k‫ ه‬،‫ه‬kk k‫وهبم إلي‬kk k‫ قل‬k‫ وتطمئن‬،ً‫دا‬kk k‫ه أب‬kk k‫رون عن‬kk k‫ ال يف‬،ً‫كينة‬kk k‫س‬

.‫ َك َن‬k k k‫ َم ْس‬:‫ون‬kk k k‫ وال يقول‬،‫ َك َن‬k k k‫ مَتَ ْس‬:‫الوا‬kk k k‫ه فعال فق‬kk k k‫تقوا من‬kk k k‫باهه إال أهنم اش‬kk k k k‫ق وأش‬kk k k k‫ة املِْنطي‬kk k k k‫ل مبنزل‬kk k k k‫ مفعي‬:‫كني‬kk k k k‫ واملس‬،‫ ِكني‬k k k k‫ل املِ ْس‬kk k k k‫در فع‬k
ُ k k k k‫ مص‬:ُ‫ َكنة‬k k k k‫واملَ ْس‬

.ً‫كينا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ِم ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جعل‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َك َن َج ْوف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأَ ْس‬،‫ َكنَهُ اهلل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأَ ْس‬

.‫دل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فينة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذنب الس‬:‫ ّكا ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُّس‬

ُ ‫ ِّك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬


.‫ ّكا ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫ذه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومتخ‬،‫كاكني‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ على ال َّس‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬k،‫ؤنث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذكر وي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املدي‬:‫ني‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قلبت‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ن ْكس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تُه أنْ ُك ُس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ن َك ْس‬:‫نكس‬

188
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه قب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن خترج رجل‬،‫وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووالد منك‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه نُ ْكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س يف مرض‬ ِ


َ ‫ نُك‬،‫ود يف املرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الع‬:‫وس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ُّ‫والن‬

َ ‫ نَ َّك‬:‫ وإذا مل يلحق الفرس باخليل قيل‬.‫ األَنْكاس‬k‫ واجلميع‬،‫ املقصر عن غاية النجدة والكرم‬:‫ْس من القوم‬
:‫ قال‬.‫س‬ ُ ‫والنِّك‬

َّ ‫إذا‬
‫نكس الكاذب احملمر‬
ٌ k k k k k k k k k k k k‫كاً فهو نا ِس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك نَ ْس‬
.‫ك‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك َيْن ُس‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نَ َس‬.‫ادة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العب‬:‫ك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النُّ ْس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫نس‬

:‫ين‬k‫ك" يع‬k‫ "أو نُ ُس‬:‫ل‬k‫ وقوله عز وج‬،‫ه‬k‫ دم يهريق‬:‫ أي‬،‫ك‬k‫ من فعل كذا فعليه نُ ْس‬:‫ تقول‬،‫ الذبيحة‬:‫ك‬
ُ ‫ُّس‬
ْ ‫والن‬

.‫يكة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نس‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واسم تلك الذبيح‬.‫أو دم‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املْن ِس‬
.‫ائك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي فيه النس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوضع ال‬:‫ك‬
َ

.‫َّسك نفسه‬
ْ ‫ الن‬:‫واملَْن َسك‬

‫الكاف والسين والفاء معهما‬

ُ‫ َفه‬k k k‫ َك َس‬.‫يف‬kk k k‫وب بالس‬kk k k k‫ قطع العرق‬:‫ف‬


ُ k k k k‫فك ال َك ْس‬kk k k k‫تعمالت كس‬kk k k k‫ س ف ك مس‬،‫ س ك ف‬،‫ك س ف‬

.ُ‫ ُفه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ي ْك ِس‬

.‫أ‬kk k k k k k k ‫ وانكسف خط‬،‫ذلك‬kk k k k k k k k k k ‫ف ك‬k k k k k k k k k k k‫مس تَ ْك ِس‬kk k k k k k k k k k ‫ والش‬،ً‫وفا‬k k k k k k k k k k k‫ف ُك ُس‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k‫ف القمر يَ ْكس‬
َ k k k k k k k k k k k‫و َك َس‬

.ً‫وفا‬k k k k k k k ‫ف يف وجهي وعبس ُك ُس‬k k k k k k k k k k k‫ َك َس‬.‫وء احلال‬kk k k k k k k k k k ‫ابس من س‬kk k k k k k k k k k ‫ ع‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ف الوج‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k‫ورجل كاس‬

189
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٌ k‫رياً فهو كِ ْس‬kk‫عاً كب‬kk‫ان واس‬kk‫إذا ك‬kk‫ ف‬،‫وف‬kk‫ أو قطعة قطن أو ص‬،‫حاب‬kk‫ قطعة س‬k:ُ‫ َفة‬k‫والك ْس‬
‫قط من‬kk‫ ولو س‬،‫ف‬ ِ

.‫ف‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انب فهو ك ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماء ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الس‬

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عتبة الب‬k:ُ‫ ُك َّفة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األُ ْس‬:‫كف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال فعل ل‬،‫كاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در اإلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫كاف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.‫دماء وللكالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فاك لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فالن س‬.‫دماء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ صب ال‬:‫ك‬


ُ ‫ ْف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫فك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

.‫ حدرته‬:‫وسفكت العني الدم‬

‫الكاف والسين والباء معهما‬

‫ ورجل كسوب‬.‫ طلب الرزق‬k:‫ب‬ ُ ‫ ال َك ْس‬:‫ س ب ك مستعمالت كسب‬،‫ س ك ب‬،‫ ك ب س‬،‫ك س ب‬


.‫ يطلب الرزق‬:‫ب‬ ِ
ُ ‫يَكْس‬
.‫ ُك ْسب و ُك َسْيب‬:‫ ورمبا جييء يف الشعر‬،‫ اسم للذئب‬:‫و َكساب‬
.‫ ال ُك ْسبُ ُج‬:‫ ويقال‬،‫ الكنجارق‬:‫وال ُك ْسب‬
.‫ من َك ْسب املال‬،‫ فعال‬،‫و َك ّساب‬
‫ ما يسد من‬:‫والكْبس‬ ِ k.‫الكبس‬ِ
ُ ْ :‫ واسم الرتاب‬،ً‫يكبس َكْبسا‬ ُ ‫س‬
َ َ‫ َكب‬.‫ طمك حفرة برتاب‬k:‫س‬ ُ ‫ ال َكْب‬:‫كبس‬
.ً‫اهلواء مسدا‬
.‫ صالب شداد‬:‫س‬ ٌ َّ‫وجبال ُكب‬
.‫ جبهة َكبَ َسْتها الناصية‬:‫ مقبلة على اجلبهة تقول‬:ٌ‫ وناصية كابِسة‬.‫ مقبلة على الشفة العليا‬:‫وأرنبة كابسة‬
.‫ كبّسوا عليهم‬:‫ تقول‬،‫ االقتحام على الشيء‬k:‫ْبيس‬ ُ ‫والتَّك‬
.‫ إذا فعل مرة‬:‫ َكبَ َسها‬:‫ يقال‬،‫ يكىن به عن البضع‬:‫وكابوس‬

190
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ ال يقدر معه أن يتنفس‬،‫ بالليل‬k‫ ما يقع على اإلنسان‬:‫والكابوس‬


ِ
.‫ العذق التام بشمارخيه‬:ُ‫والكباسة‬
‫باط‬kk‫هر ش‬kk‫دون يف ش‬kk‫نني يزي‬kk‫ يف كل أربع س‬:‫روم‬kk‫ام املأخوذ عن أهل ال‬kk‫اب أهل الش‬kk‫وعام ال َكبيس يف حس‬

‫دون فيه‬kk‫ذي يزي‬kk‫ يسمون العام ال‬.‫ يقومون بذلك كسور حساب السنة‬،ً‫ جيعلونه تسعة وعشرين يوما‬،ً‫يوما‬

k.‫بيس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك الي‬

.‫القوارير واجلرار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ متر يكبس ب‬k:‫يس‬ِ


ُ ‫وال َكب‬

:‫ أي‬،‫دي‬kk‫كب على ي‬kk‫ اس‬k:‫ون‬kk‫ وأهل املدينة يقول‬،‫اكب‬kk‫ ودمع س‬.‫ببته‬kk‫ ص‬:‫كب‬kk‫ َكْبت املاء فانس‬k ‫ َس‬:‫كب‬kk‫س‬

.‫بب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اص‬

‫كب‬kk‫ذي يس‬kk‫ان ال‬kk‫ املك‬،‫ال‬kk‫ يق‬:ُ‫كْبة‬k‫رود الطبابة من األرض وال َّس‬kk‫قى منها ك‬kk‫ردة العليا اليت يس‬kk‫ الك‬k:ُ‫كْبة‬k‫وال َّس‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫في‬

‫وب‬k‫ وهي خرقة تق‬،‫ه‬kk‫ من‬kُ‫كبة‬k‫ ال َّس‬k‫ت َّقت‬kُ ‫ واش‬،‫ة‬kk‫اء من الرق‬k‫كْب م‬k‫اب رقيق كأنه َس‬k‫ ضرب من الثي‬:‫ْب‬
ُ ‫والسك‬
َّ

.‫تقة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الشس‬:‫رس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ميها الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يس‬،‫بكة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأس كالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لل‬

‫بَ َك ٍة من حديد كأهنا شق‬k k‫رغ يف ِم ْس‬kk ‫ذاب فتف‬kk ‫ ت‬k،‫ة‬kk ‫ذهب والفض‬kk ‫ من ال‬kَ‫بيكة‬k k‫ك ال َّس‬
َ ‫بي ُك‬kk ‫ك تَس‬
ُ ‫ْب‬k k‫ ال َّس‬:‫بك‬kk ‫س‬

.‫قصبة‬

191
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والسين والميم معهما‬

:‫ قال‬.‫ ألنه يستنقصه‬،‫ ومنه اشتقاق امل ّكاس‬،‫ انتقاص الثمن يف البياعة‬:‫ْس‬
ُ ‫ املَك‬:‫ م س ك مستعمالت مكس‬،‫ س م ك‬،‫م ك س‬

‫ْس درهم‬ ُ ‫ويف كل ما باع امرؤ َمك‬ ‫ويف كل أسواق الـعـراق إتـاوة‬
.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫س الن‬ ِ ْ‫اس مَي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورجل م ّك‬.‫وب الثمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ درهم بعد وج‬k‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نقص‬:‫أي‬
‫ك‬
ُ ٌ

.‫ مسكة‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ك يف املاء‬


ُ ‫ َم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫مسك‬

.‫ احلوت‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماء يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬:ُ‫م َكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.‫نبلة‬kk k k k k k k k k k k k k‫رج الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دمها القمر من ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نزل بأح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كوكب‬:‫ماكان‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.ً‫قفا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أو س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما مسكت به حائط‬:‫ماك‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.‫قف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك جييء يف موضع الس‬


ُ ‫ ْم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّس‬

ِ ‫م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مرفوعة كال َّس‬:‫ أي‬،ٌ‫موكة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماء مس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬


.‫ك‬ ْ َُ

.‫موكات‬kk k k k k k k k k k‫ املس‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ول العام‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬." ... ‫بع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ّمكات الس‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ "اللهم رب امل ْس‬:‫وعن علي‬
ُ

ٌ ‫ام‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نام س‬k


.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تام‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مرتف‬:‫ أي‬،‫ك‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

.‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإله‬:‫ك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امل ْس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مس‬
َ

.‫ريب حمض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روف ليس بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك مع‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل ْس‬

192
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قاء َم ِس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ِس‬


.‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كثري األخ‬:‫يك‬

.‫ه‬kk k k k k k k‫نأ ب‬kk k k k k k k‫ك مبا لديه ض‬k k k k k k k k k k‫َّم ُّس‬


َ ‫ والت‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k‫ كله من البخ‬:‫كة‬kk k k k k k k k k k‫ومس‬
َ ‫اك‬k
ٌ k k k k k k k k k k‫ومس‬ ٌ k k k k k k k k k k‫ويف فالن إِ ْمس‬
َ ‫اك‬k

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬k‫كت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واستَ ْمس‬


ْ ،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كْت ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ومَتَ َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْت بالش‬
kُ ‫ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومس‬

ُ k k k k k k k k k k k k k‫ك مُيْ ِس‬


.ً‫اكا‬kk k k k k k k k k‫ك إِمس‬ ُ k k k k k k k k k k k k k‫ ما مُيْ ِس‬:ُ‫كة‬k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْس‬
َ k k k k k k k k k k k k k‫ أ َْم َس‬.‫راب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ام أو ش‬kk k k k k k k k k k k k k‫ك الرمق من طع‬
ُ

.‫وار‬kk k ‫ان الس‬kk k ‫اء مك‬kk k ‫دي النس‬kk k ‫اج يف أي‬kk k ‫ورة من الع‬kk k ‫ أس‬:‫ذبل‬kk k ‫ وال‬،‫كة‬kk k ‫ َمس‬:‫دة‬kk k ‫ الواح‬.‫ذبل‬kk k ‫ ال‬:‫ك‬
ُ k k k‫وامل َس‬
َ

ُ ‫ ما مُي ِس‬:‫ساك من األرض‬


.‫ ُم ُسك‬:‫ ومجعه‬،‫ك املاء‬ ُ ‫وامل‬
َ

‫الكاف والزاي والراء معهما‬

.‫ام الغنم‬kk k k k‫ه أم‬kk k k k‫ه ومتعاع‬kk k k k‫راعي طعام‬kk k k k‫ ال‬k‫ه‬k k k k‫ل علي‬kk k k k‫ كبش حيم‬:‫راز‬k
ُ k k k k k‫ وال َك‬.‫ق‬kk k k k k‫رب من اجلوال‬kk k k k k‫ ض‬:‫ر ُز‬kْ k k k k k‫ ال ُك‬:‫رز‬kk k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k‫ ر ك ز مس‬،‫ ز ك ر‬،‫ك ر ز‬

:‫ قال رؤبة‬،ً‫ كرزيا‬:‫ الذي يسميه الفرس‬،‫ العيي اللئيم‬:‫وال ُكَّر ُز من الناس‬

‫و ُكَّرٌز ميشي بطني ال ُكرز‬


:‫ قال رؤبة‬،‫ دخيل‬،‫رز‬
ُ ‫والطائر يُ َك‬

‫رأيته كما رأيت النسرا‬


‫ُكِّرز يلقي قادمات زعرا‬
َّ :‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زك‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راب أو خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لش‬،‫اء من أدم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وع‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ‫الز‬

.‫اءون‬kk k ّ‫ َز َك ِري‬:‫ع‬kk k ‫ ويف اجلم‬،‫اوان‬kَ k k ّ‫ و َزكري‬،‫اءان‬kk k ّ‫ َز َك ِري‬:‫ة‬kk k ‫ ويف التثني‬،‫اء باملد‬kk k k ‫ زكري‬:‫ات‬kk k k ‫ع لغ‬kk k k ‫ا أرب‬kk k k ّ‫ه ويف َز َك ِري‬kk k k ‫نت حال‬kk k k ‫يب إذا عظم وحس‬kk k k ‫وَتَز َّكَر بطن الص‬

.‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ زكريَّي‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف اجلم‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ زكريّي‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويف التثني‬،‫زة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رح اهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بط‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫وزكري‬

193
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫دنيون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫دنيان وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وم‬،‫دين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث‬،‫ َز َك ِريُّون‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ َز َكري‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف التثني‬،‫ري‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫و َز‬

ِ k k k k k k k k k k k‫ َز َك ِري‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ويف التثني‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ف الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ وختفي‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رح األل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ بط‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وزك‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k ‫رح الي‬kk k k k k k k k k k ‫رون بط‬kُ k k k k k k k k k k‫ َز َك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k ‫ ويف اجلم‬،‫ان‬k

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لغت‬،‫ و َز َك ِريَّة‬،‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديدة احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫نز محراء َز ْك ِريَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وع‬

:‫ قال ذو الرمة‬،‫ صوت خفي من بعيد ك ِر ْكز الصائد إذا ناجى كالبه‬:‫كز‬
ْ ‫الر‬
ِّ :‫ركز‬

‫بنبأة الصوت ما يف مسعه كذب‬ ‫وقد توجس ِر ْكزاً مقفـر نـدس‬


.‫زه‬k‫باً يف مرك‬kk‫ إذا غرزته منتص‬،ً‫زا‬k‫زه َر ْك‬kُ ‫ريه أ َْر ُك‬k‫رمح وغ‬kk‫ت ال‬
ُ ‫ َر َك ْز‬.‫ كالرمح‬kً‫ غرزك شيئاً منتصبا‬:‫والر ْك ُز‬
َّ

ِ ‫واملر‬
.‫ا‬kk k k k k k ‫اهنا عنه‬kk k k k k k k‫اير ورقها وأغص‬kk k k k k k k k k‫اقاً وقد تط‬kk k k k k k k k k‫رى س‬kk k k k k k k k k‫ أن ت‬:‫يش‬kk k k k k k k k k‫ابس احلش‬kk k k k k k k k k‫ز من ي‬kُ k k k k k k k k k‫تك‬ ُْ

.‫ربحوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روا أال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موضع أم‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز اجلن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وم ْر‬
َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k ‫يز أيض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k‫الرك‬


َّ ‫ وهو‬،‫ وفيه اخلمس‬k،‫دن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ قطع من ذهب وفضة خترج من املع‬:‫از‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫والرك‬
ِّ

.‫ال‬kk k k k k k k k k k ‫إذا وجد بغتة فقد أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ف‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ان خيرج من‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫دن إذا انقطع ما ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ز املع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ َْر َك‬

.‫ ركيزة‬:‫ الواحدة‬،‫وركَِز‬ ِ َّ
ُ ‫ ما غرس من األشجار‬:‫والركائ ُز‬

‫الكاف والزاي والالم معهما‬

.‫اكألز الرجل اكلئزازاً وهو انقباض يف جفاء ليس مبطمئن‬


ّ :‫ ل ز ك مستعمالت كلز‬،‫ ل ك ز‬،‫ك ل ز‬
.‫مبنزلة الراكب إذا مل يتمكن من السرج‬
.‫ رجل ُملَ َّكز مدفع‬.. ‫ ويف احلنك‬،‫ الوجء يف الصدر جبمع اليد‬:‫ اللَّك ُْز‬:‫لكز‬

194
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ حي من عبد القيس‬:‫ز‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لُ َكْي‬

.‫ وملا يربأ بعد‬،‫ إذا استوى نبات حلمه‬،ً‫ لَ ِز َك اجلرح لََزكا‬:‫لزك‬

‫الكاف والزاي والنون معهما‬

.‫زه‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫االً يكْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ان م‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫نز اإلنس‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫نز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ز ك مس‬،‫ ز ن ك‬،‫ ز ك ن‬،‫ ن ك ز‬،‫ك ن ز‬

.‫ه املال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وملا حيرز ب‬،‫زه‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ذي يكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ز‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬kْ‫وال َك‬

.‫اكتنز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب يف اجلراب ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت ال‬


ُ ‫ز‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬kَ‫و َك‬

.‫دقيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عن أيب ال‬،ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مألهتا ج‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز القرب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ددت َكْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬

k.‫نزة اللحم‬kk k k k k k k k k k k ‫ه املكت‬kk k k k k k k k k k k ‫ىن ب‬kk k k k k k k k k k k ‫ ويع‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k ‫از إال للناق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال الكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اد يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال يك‬،‫يز اللحم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وكن‬k،‫ز اللحم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ل ُمكْتَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫از‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ االكتن‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وأوعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تاء يف قواص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز للش‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يُكَْتَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التم‬:‫يز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َكن‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من أمساء الرج‬:‫از‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كن‬

.‫رف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء حمدد الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الغرز بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنك‬.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز بأنفه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تنك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلي‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k ‫ة رأس‬kk k k k k k k k ‫ه لدق‬kk k k k k k k k ‫ه من أنف‬kk k k k k k k k ‫رف ذنب‬kk k k k k k k k ‫اد يع‬kk k k k k k k k ‫ ال يك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k ‫ز بأنف‬kَ k k k k k k k k k k k k‫ إمنا َيْن ُك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k ‫ات ال يعض بفي‬kk k k k k k k k k k k k ‫رب من احلي‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ض‬:‫از‬kk k k k k k k k k k k k‫والنَّ ّك‬

:‫ قال‬.‫ ون َك ْزته أنا‬،ً‫ والبئر أيضا‬.‫ غاض‬:‫ أي‬،ً‫ون َكَز البحر نُ ُكوزا‬

‫ناكز حبري وال هو غائض‬


ٌ ‫فال‬
.‫رمح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نان ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طعن بط‬:‫ز‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ َّ‫والن‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إزكان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أزكنت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬.‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الظن فتص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زكِ َن ش‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ أن ت‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ا ِإلزك‬:‫زكن‬

.‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ذي َزكِن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت من‬ ِ
ُ ‫ َزكْن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بت من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه إذا حس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت من‬
ِ
ُ ‫و َزكْن‬

:‫ قال‬.‫ القصري الدميم‬:‫والز َو ْنَز ُك‬


َّ ‫َّك‬
ُ ‫الز َون‬
َّ :‫زنك‬

195
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ليس بوزواز وال َزون‬


‫َّك‬ َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫هُ بغري ما رأى في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ َنَز‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وء الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ الن َّْز ُك‬:‫زك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو رمح قص‬:‫النَّْيَزك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الطعن ب‬:‫والن َّْز ُك‬

.‫ نزاها ففعل هبا‬:‫ أي‬،‫ ضبته‬k‫ونزك الضب‬ ِ ِ ِ


َ ،‫ ذَ َكران‬:‫ أي‬،‫ وللضب ن ْزكان‬k.‫ ذكر الضب‬:‫والن ِّْز ُك‬

‫الكاف والزاي والباء معهما‬

.‫رة‬kk k k kَ‫ربة يف ال ُك ْزب‬kk k k k k‫ كالكس‬.‫ب‬kk k k k k‫ لغة يف الكس‬:‫ب‬


ُ ‫ز‬kْ k k k k k‫ ال ُك‬:‫زب‬kk k k k k‫تعمالن فقط ك‬kk k k k k‫ ز ك ب مس‬،‫ك ز ب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رمت ب‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت به أمه َز ْكب‬


ْ َ‫ َز َكب‬:‫زكب‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو س‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انقحم يف وه‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زكب الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وان‬

.‫ سالحه‬:‫كاب‬ ُّ ،‫ ذرق‬:‫ب الطائر‬


ُ ‫والز‬ َ ‫و َز َك‬

‫الكاف والزاي والميم معهما‬

:‫ قال‬،َ‫ وي ٌد َك ْزماء‬،‫أكزم‬
ُ ‫ أنف‬:‫ تقول‬.‫ وقصر يف األصابع شديد‬،‫ قصر يف األنف قبيح‬:‫ ال َكَز ُم‬:‫ ز م ك مستعمالت كزم‬،‫ ز ك م‬،‫ ك م ز‬،‫ك ز م‬

‫عن األعادي وال معروفها عاري‬ ‫ليست مصلمة كزماء مـقـلـمة‬


:‫ قال‬،‫ نعت هلا خاصة دون البعري‬،‫ الناب اليت مل يبق يف فمها سن من اهلرم‬:‫وال َك ُزوم‬

196
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وقيناً عراقـياً وقـينـاً ميـانـيا‬ ‫ومكم‬


َ ‫دعوا اجملد إال أن تسوقوا ُكُز‬

.‫رزدق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ البعيث والف‬:‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

.‫ر وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من التم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكتل‬:‫زة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زة واجلم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kْ ‫ ال ُك‬:‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كم‬

:‫ قال رؤبة‬،‫ منه‬k‫والزكمة‬.‫ ُزكِ َم الرجل فهو مزكوم‬:‫زكم‬

‫كام يزكمه‬ ٍ ‫والكبح شاف من ُز‬


.‫ر‬kk k k k k k k k k ‫اً إذا قص‬k k k k k k k k k k k k k k‫ذنب نفسه أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ميد ويقصر وال‬،‫ذنب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ أصل ال‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k‫ك‬kّ ‫الز ِم‬
ِّ :‫ك‬kk k k k k k k k k k k k ‫زم‬

.‫ يف اصمأك الغضبان‬،‫ لغة‬،‫واز َمأ ََّك‬


ْ

‫الكاف والدال والتاء معهما‬

:‫ قال‬،‫ فإذا أشرف ذلك املوضع من الظهر فهو أَ ْكتَد‬،‫ ما بني الثبج إىل منصف الكاهل من الظهر‬:‫ ال َكتَ ُد‬k:‫ك ت د مستعمل فقط كتد‬

‫َجْب َهته أو اخلراة وال َكتَ ْد‬

‫الكاف والدال والراء معهما‬

.‫د ٌر‬kِ k k‫ َك‬k:‫د ُر‬kَ k k‫اء أَ ْك‬kk k ‫ وم‬.‫در‬k ِ ِ


ُ k k ‫د ٌر أك‬kk k‫و َك‬kk k ‫دراً فه‬kَ k k‫ه َك‬kk k ‫د َر عيش‬kk k‫ و َك‬.‫فاء‬kk k k‫ نقيض الص‬:‫د ُر‬kَ k k k‫ ال َك‬:‫در‬kk k k‫تعمالت ك‬kk k k‫ د ر ك مس‬،‫ ر ك د‬،‫ د ك ر‬،‫ ك ر د‬،‫ك د ر‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ُر يف ك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َك‬.‫دورةُ يف العيش واملاء‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُك‬،‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ْد َرةُ يف الل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫وال‬

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در األرض املث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خمة من م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القالع‬:ُ‫درة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك‬

َ ،‫ة‬kk k k k k k ّ‫ ُك ْدري‬:‫الوا‬kk k k k k k ‫ ق‬،‫ ْدراء‬k k k k k k ‫بوا نعت ال َك‬kk k k k k k k k k‫إذا نس‬kk k k k k k k k k‫ ف‬،‫ون‬kk k k k k k k k k‫دراء الل‬kk k k k k k k k k‫ فهي ك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k‫رب من‬kk k k k k k k k k‫ ض‬:‫ا‬kk k k k k k k k k‫ةُ من القط‬k k k k k k k k k ‫وال ُك ْد ِري‬
.‫ة‬kk k k k k k ّ‫ ُجوني‬k:‫ة‬kk k k k k k ّ‫وللج ْوني‬

k.‫بوا عليهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت انص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫االً ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءوا أرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ج‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وانك‬

197
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رة إىل مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من البص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريقي مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق بني ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طري‬:‫د ُر‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫واملْن‬
ُ

.‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ين ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رج‬:‫ديَر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ُك‬

.‫در‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫د بن املْن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د حمم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫د ُر‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫واملْن‬
ُ ُ

.ً‫زرهم زرا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وي‬،ً‫ردا‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ُدهم َك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يَ ْك‬k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دو يف احلمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ر ُد‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

:‫ قال الفرزدق‬.‫ العنق‬:‫رد‬


ُ ‫ وال َك‬.‫ وهو جمثم الرأس على العنق‬،‫ لغة يف ال َق ْرد‬:‫وال َك ْر ُد‬

‫ضربناه فوق األنثيني على ال َك ْر ِد‬ ‫وكنا إذا القيسي نـب عـنـوده‬
:‫وقال‬

‫فطبق ما بني الذؤابة وال َك ْر ِد‬ ‫فطار مبشحوذ احلديدة صارم‬


:‫ قال‬،‫ جيل من الناس‬:‫وال ُك ْر ُد‬

‫ولكنه ُك ْر ُد بن عمرو بن عامر‬ ٍ ‫لعمرك ما ُك ْر ٌد من أبناء‬


‫فارس‬
:‫دكر‬
َّ
،‫ذكر‬kِّ k‫وع من ال‬kk‫م موض‬kk‫و اس‬kk‫ ه‬:‫ال‬k‫ ويق‬،‫ذ ْكر‬kِّ ‫د ْكر لل‬kِّ ‫ ال‬:‫ول‬k‫ وربيعة تغلط فتق‬،‫الد ْكر ليس يف كالم العرب‬

:‫قال جرير‬

‫ من سلومة اخلرب‬k‫واستعجم اليوم‬ َّ ‫هاج اهلوى وضمري احلاجة‬


‫الد ُكر‬
:‫ قال‬،‫ وهو راكد‬،‫ وامليزان إذا استوى فقد ركد‬.‫ سكن‬:‫ أي‬،ً‫ َر َك َد املاء والريح ُركودا‬:‫ركد‬

‫وقوم امليزان حني يَر ُك ُد‬


‫مولد‬
ُ ‫مسريي وذا‬
ٌّ ‫هذا‬
.‫درمهني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

.ً‫ودا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ ُر‬.‫كنوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دءوا وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ور‬
َ

:‫ قال‬،‫ اململوءة الثقيلة‬:‫الركود‬


َّ ‫واجلفنة‬

198
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الر ُكودا‬
َّ ‫املطعمني اجلفنة‬
.‫ه َد َر ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ففي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بك‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والطلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راك احلاج‬
ُ ‫ ْإد‬:‫َّر ُك‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫درك‬

.‫ر‬kk k k k k k‫و من القع‬kk k k k k k‫ذي ه‬kk k k k k k‫َّرك ال‬


َ ‫د‬kk k k k k k‫ة يف ال‬kk k k k k k‫ لغ‬:‫د َّْرك‬kk k k k k k‫ وال‬.‫بع‬kk k k k k k k k‫د من أ َْدراك جهنم من الس‬kk k k k k k k k‫ واح‬:‫َّرك‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k‫ وال‬.‫يء‬kk k k k k k k k‫ر الش‬kk k k k k k k k‫فل قع‬kk k k k k k k k‫ أس‬:‫َّرك‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق من التبع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اللح‬:‫َّر ُك‬


َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫وحش‬k‫ه ال‬k‫ وحلاق‬،‫رس‬k‫ري الف‬k‫ذلك يف ج‬k‫ وك‬،‫د‬k‫ر واح‬k‫داً إث‬k‫اً واح‬k‫ تباع‬:‫ أي‬،ً‫داركا‬k‫اً مت‬k‫اً درك‬k‫ه طعن‬k‫ يطعن‬،‫يء‬k‫ل ش‬k‫ه على بعض يف ك‬k‫يء بعض‬k‫اع الش‬k‫ إتب‬:‫والدِّراك‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k‫اجتمعوا فيه‬kk k k k k k k k k k k ‫رهم أوهلم ف‬kk k k k k k k k k k k‫ أدرك آخ‬،‫داركوا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:‫ أي‬،"ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا مجيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وا فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ىت إذا أدارك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ح‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اهلل تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k ‫وس العربي‬kk k k k k k k k k k‫ر الق‬kk k k k k k k k k k‫ه وت‬kk k k k k k k k k ‫ل ب‬kk k k k k k k k k k‫ا يوص‬kk k k k k k k k k ‫اً م‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي أيض‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع يف الفرض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫يت تق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وتر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ حلق‬k:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k‫َّر َك‬
َ ‫والد‬

.‫ك‬kk k k k k k k k‫باه ذل‬kk k k k k k k k‫و وأش‬kk k k k k k k k‫ فع‬:‫ل‬kk k k k k k k k‫اكن مث‬kk k k k k k k k‫دمها س‬kk k k k k k k k‫ان بع‬kk k k k k k k k k k k‫ه متحرك‬kk k k k k k k k k k k‫ق في‬kk k k k k k k k k k k‫ا اتف‬kk k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫وايف واحلروف املختلف‬kk k k k k k k k k k k‫دار ُك من الق‬k
َ k k k k k k k k k k kَ‫واملُت‬

ُ ‫وا ِإل‬
‫ ال علم‬:‫ أي‬،‫رة‬kk‫وا علم اآلخ‬kk ‫ جهل‬:‫رة" أي‬kk ‫ل أ َْد َر َك علمهم يف اآلخ‬kk ‫ "ب‬:‫ن‬kk ‫ عن احلس‬،‫ل‬kk ‫ز وج‬kk ‫ ع‬:‫ه‬kk ‫ وقول‬،‫ين‬kk ‫ ف‬:‫ أي‬،‫يء‬kk ‫ذا الش‬kk ‫ أ َْد َر َك ه‬..‫يء‬kk‫اء الش‬kk ‫ فن‬:‫دراك‬

.‫ قال األخطل‬،‫ مثله‬،‫ وأ َْد َر َك علمي فيه‬.‫ يف أمرها‬k‫عندهم‬

‫ واملشرب ال َك ْد ِر‬،‫تقيم على األوتار‬ ‫وأ َْد َر َك علمي يف سـواءة أنـهـا‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫اء ب‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫رف الرش‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫د ط‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ مث يعق‬،‫دلو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راقي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د على ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف يعق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من لي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حب‬:‫َّرك‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫دمي‬kk k k‫ ق‬:‫ أي‬،‫ ٌد‬k k kِ‫ ذيخ كال‬.‫بعان‬kk k k‫ من ُكىَن الض‬k:‫دة‬kk k kَ‫و َكل‬kk k k‫ أب‬k:‫د‬kk k k‫تعمالت كل‬kk k k k‫ د ل ك مس‬،‫ ل ك د‬،‫ د ك ل‬،‫ا ?ك ل د‬kk k k k‫دال والالم معهم‬kk k k k‫اف وال‬kk k k k‫اب الك‬kk k k k‫?ب‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م رج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬k:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫َكل‬

ِ ‫ َد َّك‬k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ وهم يت‬،‫زهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫لطان من ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذين ال جييب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫الد َكل‬
.‫لطان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫لون على الس‬ َّ :‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دك‬
َ

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زوق الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬k:‫د ْك ُل‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k‫وه ل َك‬kk k k k k k k k ‫د ف‬kَ k k k k k k k k ‫ ولَ ِك‬k.ً‫ديدا‬kk k k k k k k k ‫اً ش‬k k k k k k k k ‫زق لزوق‬kk k k k k k k k ‫زج ول‬kk k k k k k k k k k k k‫ ل‬:‫ أي‬،ً‫دا‬kَ k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ َ‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k‫ إذا أك‬.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ َ‫ه ل‬kk k k k k k k k k k k k‫يء بفي‬kk k k k k k k k k k k k‫د الش‬kَ k k k k k k k k k k k k‫ لَ ِك‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k‫لك‬

:‫ قال‬.‫ املصلق يف قومه‬k‫ اللئيم‬:‫واألَلْ َك ُد‬

‫ويرتك أصالً كان من جذم أَل َكدا‬ ‫ أقواماً ليحسـب فـيهـم‬k‫يناسب‬

199
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره عن حب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رك قش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نبل حىت انف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دلكت الس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دل‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيه الثري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬،‫ام يتخذ من زبد ولنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طع‬:‫َّليك‬


ُ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

ِ ‫ودلَ َك‬
.ً‫ا‬k k k k k k ‫ماء أيض‬kk k k k k k k ‫دُّلوك زواهلا عن كبد الس‬kk k k k k k k k k‫ال إن ال‬kk k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ربت‬kk k k k k k k k k‫ غ‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k ‫مس ُدلُوك‬kk k k k k k k k k‫ت الش‬ َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k ‫مى دليك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك باملاء فيس‬


ُ َ‫ ْدل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ مث ي‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يطبخ التم‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نبيذ التم‬:‫ ّدليك‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

ُ َّ‫دل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬
.‫دَّلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:‫ك‬
ُ

.‫ اسم الشيء يُتَ َدلَّك به من طيب أو غريه‬:‫والدَّلوك‬

‫?الكاف والدال والنون معهما‬

:‫ قال‬،‫ البغل والفيل‬:ً‫ ال َك ْو َد ُن وال َك ْو َدينّ أيضا‬:‫ ن ك د مستعمالت كدن‬،‫ د ك ن‬،‫ ك ن د‬،‫ك د ن‬

k‫ الضياون‬k‫إىل قصعة فيها عيون‬ ِ


k‫الكوادن‬ ‫خليلي عوجا من صدور‬
.‫زيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نانري ملا فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء بعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة الزريق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به الثري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

ِ
‫ دردي‬:‫ديون‬kk‫ الك‬:‫رير‬k‫ال الض‬k‫ ق‬.‫ديون‬kk‫ خيلط به الزيت فيسمى ك‬:‫ ويقال‬.‫ دقاق الرتاب على وجه األرض ودقاق السرجني جيلى به الدروع وحنوها‬k:‫والك ْد َي ْو ُن‬

.‫زيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

.‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ و َكتِنَت أص‬، ‫ة يف ال َكنَت‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫و لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬kٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دناً فهي َك ِدن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دن َك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬k ْ ‫ل ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫افر اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مش‬k‫دنَت‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َك‬

ِ ‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإهنا حلس‬k،‫رية اللحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كث‬:‫ أي‬k،‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة ذات كِ ْدن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬
.‫ ذات حلم‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الك ْدن‬

:‫ قال الكميت‬،‫ ضخم السنام‬:‫ أي‬،‫ وبعري ذو كِ ْدنة‬.‫ السنام‬k:‫الك ْدنة‬


ِ :‫ويقال‬

‫وال وطاب لبون احلي والعلب‬ ‫مل تغن كِدنتها اإلبقار زامـلة‬

200
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫يصف ناقة مل حيمل عليها اإلبقار وهي زاملة فيمحق شحمها وحلمها‪.‬‬
‫ود‪ :‬الكفور للنعمة‪ ،‬وقوله عز وجل‪" :‬إن اإلنسان لربه لَ َكنُود"‪ .‬يفسر بأنه يأكل وحده‪،‬‬ ‫كند‪ :‬ال َكنُ ُ‬
‫ويضرب عبده‪ ،‬ومينع رفده‪.‬‬
‫والد َك ُن مصدران لألَ ْد َكن‪ ،‬وهو لون يضرب إىل الغربة‪ k‬والسواد‪َ ،‬دكِ َن يَ ْد َك ُن َد َكناً‪.‬‬ ‫الد ْكنة َّ‬
‫دكن‪ُّ :‬‬
‫ُّ‬
‫والد َّكا ُن فعال‪ ،‬ومجعه‪َ :‬دكاكني‪ .‬و َد َّكْن ُ‬
‫ت ُد ّكانا‪ ،‬أي‪ :‬اختذته‪.‬‬
‫نكد‪ :‬النَّ َك ُد‪ :‬اللؤم والشؤم‪ ،‬وكل شيء جر على صاحبه شراً فهو نَ َك ٌد‪ ،‬وصاحبه‪ :‬أَنْ َك ُد نَ ِك ٌد‪.‬‬
‫ْدى َونُ ُكد‪.‬‬
‫ورجال نَك َ‬
‫ْد‪ :‬قلة العطاء‪ ،‬وأال يهنأه‪ k‬من يعطاه‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫والنُّك ُ‬

‫ال خري يف املنكود والنّ ِ‬


‫اكد‬ ‫وأعط ما أعطيته طـيبـاً‬

‫الكاف والدال والفاء معهما‬

‫ف د ك مستعمل فقط فدك‪ :‬فدك‪ :‬موضع باحلجاز‪ ،‬مما أفاءه اهلل تعاىل على رسوله حممد ص‪kk‬لى اهلل عليه‬

‫وآله وسلم‪.‬‬

‫الكاف والدال والباء معهما‬

‫ك د ب‪ ،‬ك ب د مس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬تعمالن فق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ط ك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دب‪ :‬الك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دب‪ :‬ال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دم الط‪kk k k k k k k k k k k k k‬ري‪ ،‬وق‪kk k k k k k k k k k k k k‬رئ‪" :‬ب‪kk k k k k k k k k k k k k‬دم َك‪kِ k k k k k k k k k k k k k‬د ٍب"‪k.‬‬

‫ب‪ :‬البي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اض يف أظف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ار األح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬داث‪.‬‬


‫وال َ‪k‬ك‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د ُ‬

‫األكباد مجع كِبَد‪ ،‬وهي اللحمة السوداء يف البطن‪ .‬والكبد‪ ،‬يذكر ويؤنث‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ُ‬ ‫كبد‪:‬‬

‫‪... ... ... ... ... ...‬‬ ‫هلا كبد ملساء ذات أسرة‬

‫‪201‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k."‫دي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ده على َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "وض‬:‫ ويف احلديث‬،ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مى كب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهر يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عه من ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وموض‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫د َكب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫د َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫د‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ع ال َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الناه‬k:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واأل ْكب‬

E.‫د‬EEEEEEِ‫ ال َكب‬k‫ة‬k k k k k k k k‫ غليظ‬:ُ‫داء‬kk k k k k k k k‫وس َكْب‬kk k k k k k k k‫ وق‬.‫وس‬kk k k k k k k k‫د الق‬kk k k k k k k k‫هم على كب‬kk k k k k k k k k k k‫ع الس‬kk k k k k k k k k k k‫ها حيث يق‬kk k k k k k k k k k k‫و مقبض‬kk k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫وس‬kk k k k k k k k k k k‫د الق‬kk k k k k k k k k k k‫ كب‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k kِ‫وال َكب‬

:‫قال‬

‫َكْبداءُ يف عودها عطف وتقومي‬ ‫ويف الشمال من الشريان مطعمة‬


:‫ قال‬،‫ شدة العيش‬:‫والكبَ ُد‬

‫مل تعاجل عيش سوء يف َكبَ ُد‬


."‫دها‬kk k k k k k k k k k k k ِ‫رمي األرض أفالذ َكب‬kk k k k k k k k k k k k ‫ "وت‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ق‬،‫ادن املال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا من مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أكب‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫د األرض‬kkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫و َكب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو رمي‬،‫ده داء‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫اب َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أص‬:‫ود‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل م ْكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َكب‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قي‬،‫د‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ر املاء بال َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإذا أض‬.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ذ يف ال َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ داء يأخ‬:‫اد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُكب‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د القرط‬kِ k k k k k k k k k k k k k k kِ‫عه يف َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫هماً فوض‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫تزع س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ان‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫طه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وس‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫و َكب‬

‫ ومها‬،‫ويداء القلب‬kk‫ذلك س‬kk‫ وك‬،‫النعت‬kk‫ا ك‬kk‫غروا جعلوه‬kk‫ إذا ص‬،‫ماء‬kk‫داء الس‬kk‫ و ُكَبْي‬،‫ماء‬kk‫د الس‬kِ kِ‫ائر يف َكب‬kk‫ق الط‬kk‫ حل‬:‫ال‬kk‫ يق‬،‫طها‬kk‫تقبلك من وس‬kk‫ا اس‬kk‫ م‬:‫ماء‬kk‫د الس‬kkُ kِ‫و َكب‬

.‫ماء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دات الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُكَبْي‬:‫هم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا هك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان رويت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نادرت‬

E:‫ قال لبيد‬.‫د من أمرهم‬kٍ َ‫ إهنم لفي َكب‬:‫ تقول‬،‫ املشقة‬:‫وال َكبَ ُد‬

‫قمنا وقام اخلصوم يف َكبَ ٍد‬ ‫ أربـد إذ‬k‫يا عني هال بكيت‬
.‫ومة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اقه يف اخلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يش‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د بعض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫هم يُكاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبعض‬

ٍ ‫بكابد‬
:‫ قال‬،‫ ركب هوله وصعوبته‬:‫ أي‬.‫شديد‬ ٍ k‫وكاب َد ظلمة هذه الليلة‬
َ

‫وليلة من الليايل مرت‬


ٍ
‫بكابد كابَد ْت ُها وجرت‬
‫كلكلها لوال اإلله ضرت‬
.‫ يرتجرج كأنه كبِ ٌد‬:‫ أي‬،‫ولنب ُمتَ َكبِّ ٌد‬

202
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والدال والميم معهما‬

ِ k ‫دواب تُك‬kk ‫ وال‬.‫ار‬kk ‫دم احلم‬kk ‫ كك‬،‫أدىن الفم‬kk ‫ العض ب‬:‫ ْدم‬k ‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫دم‬kk ‫تعمالت ك‬kk ‫ م ك د مس‬،‫ د م ك‬،،‫ د ك م‬،‫ ك م د‬،‫ك د م‬
.‫ه‬kk ‫تمكن من‬kk ‫ إذا مل تس‬،‫يش‬kk ‫اد ُم احلش‬k

.‫دوم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُك‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م أث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ ْد ُم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

.‫فاؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اؤه وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذهب م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ره وي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون يبقى أث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تغ‬:ُ‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬k ْ ‫ ال ُك‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كم‬

k.‫له‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق غس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مل ين‬:‫ أي‬،‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار الث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د القص‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫وأَ ّك‬

.ً‫ادا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلزن إكم‬kُ‫ده‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ ‫ أَ ْك‬.‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تطاع إمض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زن ال يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هم وح‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫وال َك‬

ِ
.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ع الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k‫عها على موض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ع بوض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ أو وج‬،‫اح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فى هبا من ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خن فيستش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خرق‬:ُ‫ادة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكم‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود واح‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د واملكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكمي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م َدكم‬kُ ‫د ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َد َكم ي‬.‫ه على بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وكس‬،‫ه على بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دق ش‬:‫د ْك ُم‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دكم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مثل‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ودقَم‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا دق‬،‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كم ف‬


َ ‫و َد‬

.‫دو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رعت يف الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أس‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دمك ُدموك‬k ِ ‫ دم َك‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دم‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت األرنب ت‬ َ

:‫ قال‬،‫ أعظم من البكرة يستقى عليها بالسانية‬:‫وك‬


ُ ‫َّم‬
ُ ‫والد‬

ٍ ‫على دم‬
‫وك أمرها لألعجل‬ َُ
:‫ قال‬،‫ نقص لبنها من طول العهد‬:‫ م َك َد ِت الناقة‬:‫مكد‬

‫قد حارد اخلور وما حتارد‬


‫حىت اجلالد درهن ماكِ ُد‬
.‫داد هي أم ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فال أدري أمن األض‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ دام لبنها فلم ينقط‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ٍت الناق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم َك‬

.‫ ما ثديها بناهد وال درها مباكد وال فوها ببارد‬:‫وقال بعض العرب يف صفة عجوز‬

203
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والتاء والراء معهما‬

‫ه‬k‫ إن‬:‫ريف‬k‫ل الش‬k‫ وللرج‬، ‫ عظيم ال َكرْت‬:‫يم‬k‫ل اجلس‬kk‫ال للجم‬k‫ ويق‬k.‫طه‬k‫ أوس‬:‫ أي‬.‫يء‬k‫ جوز كل ش‬: ‫ ال َكرْت‬:‫ ر ت ك مستعمالت كرت‬،‫ ت ر ك‬،‫ ت ك ر‬،‫?ك ت ر‬

.‫ب وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال َكرْت يف احلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لرفي‬

.‫كران‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬k‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ختلج كمش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ية فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مش‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكْت‬

:‫ قال‬،‫ ومجعه تَكاكِرة‬،‫ القائد من قواد السند‬:‫َّكَرى‬


ُّ ‫ الت‬:‫تكر‬

‫غداة البد أنـي هـريزي‬ ‫لقد علمت تكاكرةُ ابن تريي‬


.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ االفتع‬:‫ واإلتَّراك‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء ترتك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ودع‬:‫ الت َّْر ُك‬:‫رك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جعلت‬:‫ أي‬،ً‫ديدا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ركت احلب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬.‫ل يف بعض الكالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلع‬:‫والرَّت ُك‬

:‫ قال لبيد‬،‫ ألن الظليم أقيم عنها فرَت كها‬،‫ على ُت ُرك وترائك‬k‫ وجتمع‬،‫ بالرَّت كة والرَّت يكة وهي بيض النعام‬k‫ ضرب من البيض مستدير شبيه‬:‫والرَّت ُك‬

‫قردمانياً وَت ْركاً كالبصـل‬ ‫فخمة ذفراء ترتى بالعرى‬

.‫ادره‬kk k k k k ‫يل غ‬kk k k k k k‫ ألن الس‬،‫دير‬kk k k k k k k k‫ ومسي الغ‬.ً‫ا‬k k k k k k k k‫هُ ناقع‬kk k k k k k k‫ك‬kُ ‫ ويرت‬،‫يل‬kk k k k k k k k‫اء ميضى عنه الس‬kk k k k k k k k‫ م‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k‫والرَّت يك‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جيل من الن‬:‫والرُّت ك‬

‫ إذا محله على السري‬- ‫ال لإلبل‬kk k‫ يق‬- ‫احبه‬kk k‫ وأ َْرتكه ص‬،‫تزاز‬kk k‫ مشى يف اه‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k ‫ َرتَك البعري رتكان‬:‫ك‬kk k‫رت‬

.‫السريع‬

‫الكاف والتاء والالم معهما‬

:‫ وهي قطعة من التمر قال الراجز‬،‫ أعظم من اجلمزة‬:ُ‫ ال ُكْتلَة‬:‫ك ت ل مستعمل فقط كتل‬

204
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫املطعمون اللحم بالعشج‬


‫ ُكتَ َل الربنج‬k‫وبالغداة‬
k.‫ة‬kk k k k k k k k k k ‫اً أعجمي‬k k k k k k k k k k k‫ة مجيع‬kk k k k k k k k k k ‫اء الثقيل‬kk k k k k k k k k k ‫ون الب‬kk k k k k k k k k k ‫ة جيعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ربيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ لغ‬،‫ربين‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫الربنج‬k
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وب‬،‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ العش‬:‫ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫د العش‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫يري‬

:‫ قال‬،‫ السمن وحسن احلال‬:‫تال‬


ُ ‫ ال َك‬:‫ قال الضرير‬.‫ وضيقه‬،‫ وهو سوء العيش‬،‫ اشتق من ال َكتال‬،‫ من شدائد الدهر‬k‫ من أمساء الشديدة‬:‫واألَ ْكتَ ُل‬

‫ولو عاجلت من وبد َكتَاال‬ ‫ولست براحل أبداً إليهـم‬


:‫وقال‬

ً‫إن هبا أكتل أو رزاما‬


ً‫خويربان ينقفان إهلاما‬
.‫يق يف العيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والوب‬
َ .‫ديدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نة ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫رزام‬

:‫ قال أبو النجم‬،‫ املدور‬k‫ اجملتمع‬:‫واملكتّل‬


ُ

‫قبصاء مل تفطح ومل تكتّ ِل‬


.‫ الزبيل‬:‫واملِكْتَل‬

‫?الكاف والتاء والنون معهما‬

.‫فة وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واد بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والس‬،‫البيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دخان ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لطخ ال‬: ُ‫ ال َكنَت‬:‫تعمالت كنت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ت ك مس‬،‫ ن ك ت‬،‫ك ت ن‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫درين األس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ودت من أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ أي‬.‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت جحاف‬ ِ
ْ َ‫و َكتن‬

:‫وال َكنَتُ يف قول األعشى‬

‫ب بني احلرير وبني الكتَ ُـن‬ ‫ املسمعات الشرو‬k‫هو الواهب‬


k.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكت‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤثر فيها بطرف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فت‬،‫ يف األرض‬k‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بقض‬k‫ أن تنكت‬k:‫ النَّكْت‬:‫نكت‬

205
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫واد‬kk‫اض يف س‬kk‫اض أو بي‬kk‫واد يف بي‬kk‫ س‬،‫ه‬kk‫يء مثل‬kk‫ وكل ش‬.‫به وسخ يف املرآة‬kk‫ وش‬.‫رة يف العني‬kk‫به وق‬kk‫ ش‬k:‫ة‬kk‫والنُّ ْكت‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فهو نُ ْكت‬

ِ ‫ةُ املْن‬k ‫والظَّلف‬


‫ واملرفق‬k،‫ري‬kk‫رية فنكتت جنب البع‬kk‫انت قص‬kk‫ إذا ك‬،‫اف‬kk‫ واإلك‬k‫رف احلنو من القتب‬kk‫ هي ط‬:ُ‫ة‬k ‫تكت‬
ُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إذا عقرت‬

.‫ت‬ ِ ِ
ٌ ‫اك‬kk k k ‫ بعري به ن‬:‫ال‬kk k k k k‫ يق‬،‫ه‬kk k k k k‫رف كركرت‬kk k k k k‫ وهو أن َيْن ُكت مرفقه ح‬،‫احز‬kk k k k k‫به الن‬kk k k k k‫البعري ش‬kk k k k k‫اكت ب‬kk k k ّ‫والن‬

.‫ عليه مث جتذبه إليك حبفوة‬k‫ كسر الشيء تقبض‬k:‫ًّتك‬


ُ ‫ الن‬:‫نتك‬

‫الكاف والتاء والفاء معهما‬

.‫اف‬kk k k k k k k k ‫ع على أكت‬kk k k k k k k k ‫ وجتم‬،‫ؤنث‬kk k k k k k k k ‫ف املنكب ت‬kk k k k k k k k ‫ريض خل‬kk k k k k k k k k k k k‫ عظم ع‬:‫ف‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k‫ ال َكت‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k‫تعمالت كت‬kk k k k k k k k k k k k‫ ف ت ك مس‬،‫ ك ف ت‬،‫ك ت ف‬

.‫تيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التَّ ْك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والفع‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين من خل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ف‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكْت‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k ‫ة قبيح‬kk k k k k k k k k k ‫ وهي خلق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ط كاهل‬kk k k k k k k k k k ‫اه على وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫مت كتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ذي انض‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫در األكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وال َكت‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در املِ ْكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫اف‬k


.ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ِ‫رج َكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يعق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اف من ال‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت‬kْ‫والك‬

ِ
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k‫دمها إىل اآلخ‬kk k k k k k k k k k k k k‫د أح‬kk k k k k k k k k k k k‫وين يش‬kk k k k k k k k k k k k‫ودين أو حن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ل والقتب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اق يف الرح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وث‬:‫اف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكت‬

:‫ قال حسان‬k،‫ حديدة طويلة عريضة كأهنا صفيحة‬:ُ‫وال َكتيفة‬

ً‫سيوف اهلند مل تضرب كتيفا‬


.‫ائف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع الكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع طب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مل تطب‬:‫أي‬

.ً‫يئا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه من خل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م جناحي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه يض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كأن‬.‫ريان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من الط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكتَف‬

206
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫دة باهلاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫توي أجنحت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري وتس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أول م‬:‫ا ُن من اجلراد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُكْتف‬

:‫ قال‬،ً‫ وإن كان قتال‬،‫ أن هتم بالشيء فرتكبه‬:‫ ال َفْتك‬:‫فتك‬

‫ك إال أن هتم فتفعال‬


ُ ‫وما ال َفْت‬
:‫ قال‬،‫ واجلميع ال ُفتّاك‬،‫ الذي يرتكب ما تدعوه إليه نفسه من اجلنايات‬:‫والفاتك‬
ُ

‫فملئ من عوف بن كعب سالسله‬ ً‫ك النعمان بالناس حمرمـا‬ َ َ‫وإذا َفت‬
.‫رهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فتك هبم فأس‬:‫أي‬

ً‫ا‬k k‫ت كِفات‬ ِ ِ ِ


ُ ‫ت يكْف‬
َ ‫ َك َف‬.ً‫ا‬k k ‫ يرجع راجع‬:‫ أي‬،‫ت‬
ُ ‫ فين َكف‬kُ‫ه‬kk kُ‫ تكفت‬،‫ه‬kk k‫يء عن وجه‬kk k‫رفك الش‬kk k‫ ص‬:‫ت‬
ُ ‫ ال َك ْف‬:‫كفت‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َك َفتان‬

.‫وات‬kk ‫اء وبطنها لألم‬kk ‫ ظهرها لألحي‬:‫ات األرض‬kk ‫ وكف‬.‫دة‬kk ‫دان يف ش‬kk ‫ريان كاحلي‬kk ‫دو والط‬kk ‫ات من الع‬k ِ
ُ k ‫والكف‬

.‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يلبس درعني بينهما ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬k:‫ِّت‬


ُ ‫واملُ َكف‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً لظه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وبطن‬،‫راً لبطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء ظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تقليب الش‬k:‫ت‬


ُ ‫وال َك ْف‬

k.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انقلب‬:‫ أي‬،‫ازهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا إىل من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وانكفت‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k ‫ يقص‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ يف مش‬k‫ وهو يكفت‬..‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫مهم إلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ أي‬،‫دك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و َكفَّت إليك ول‬

.‫ أي سريع‬:‫فيت‬
ٌ ‫وشد َك‬

207
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والتاء والباء معهما‬

.‫ا‬kk k‫ري كال وجهيه‬kk k‫م الس‬kk k‫يت ض‬kk k‫ اخلرزة ال‬:ُ‫ة‬k k‫ وال ُكْتب‬،‫ري‬kk k‫يء بس‬kk k‫رز الش‬kk k‫ خ‬:‫ب‬
ُ ‫ ال َكْت‬:‫تعمالت كتب‬kk k‫ ب ت ك مس‬،‫ ت ب ك‬،‫ ب ك ت‬،‫ ك ب ت‬،‫ك ت ب‬

.‫ قال ذو الرمة‬.‫ب منخراها خبيط لئال تشم البول والرأم‬ ِ


َ ‫والناقة إذا ظئرت على ولد غريها ُكت‬

‫ب‬
kُ َ‫مشلشل ضيعته بينها ال ُكت‬ ‫خوارزها‬ ٍ ‫وفراء‬
‫غرفية أثأى‬
ٌ ُ
:‫ قال‬k،‫اخلرز بسريين‬
ُ :‫ب‬ ُ ‫وال َكْت‬

‫ بأسيار‬k‫على قلوصك وا ْكتُْبها‬ ‫تأمنن فزاريا خلوت بـه‬


َّ ‫ال‬
.‫ جممع صبيانه‬k:‫ وال ُكتَاب‬.‫ املعلم‬:‫ب‬ ِ ِ
ُ ‫ واملُكْت‬.‫ مصدر كتبت‬k:‫تاب الكتابة‬ ُ ‫والك‬
.‫تحيزة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من اخلي‬kُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َكتيب‬

.‫رض‬kk k k k k k k k‫ َكتَب امسه يف الف‬:‫ أي‬،‫ب فالن‬ ِ


kَ َ‫ وا ْكتَت‬،‫رزق‬kk k k k k k k k k k k k‫رض وال‬kk k k k k k k k k k k k‫اب يف الف‬kk k k k k k k k k k k k‫ االكتت‬k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k‫والكْتب‬

.‫خه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وتنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً تكتب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك كتاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ اكتتاب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكتِب‬

:‫ أي‬،‫أعداءك‬
َ ‫ت اهلل‬
َ َ‫ و َكب‬.‫ مل يظفروا خبري‬:‫ أي‬،‫ َكبََت ُه ُم اهلل فانكبتوا‬.‫ ضرع الشيء لوجهه‬k:‫ت‬
ُ ‫ ال َكْب‬:‫كبت‬

.‫ات‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ُكب‬:‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واالس‬.‫اظهم وأذهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غ‬

.‫يف وحنوه‬kk k k k ‫ وبالس‬،ً‫ا‬k k k k k k ‫ا تبكيت‬kk k k k k k‫ه بالعص‬kk k k k k k‫ا ب ّكت‬kk k k k k k‫يف وحنوه‬kk k k k k k‫ا والس‬kk k k k k k‫رب بالعص‬kk k k k k k‫ ض‬:‫كيت‬
ُ ‫ التَّْب‬:‫بكت‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k ‫رة مرحل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ا عش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة اثنت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وك واملدين‬kk k k k k k k k k k k k k k‫م أرض وبني تب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫وك‬kk k k k k k k k k k k k k kُ‫ َتب‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k ‫تب‬

208
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫له‬kk‫ك من أص‬k
kُ k‫ك فينبت‬kk‫ه إلي‬kk ‫ مث جتذب‬،‫ك‬kk ‫ أو حنو ذل‬،‫عر أو ريش‬kk ‫ على ش‬،‫يء‬kk‫ك على الش‬kk ‫ قبض‬k:‫ك‬k
ُ k‫ البَْت‬:‫ك‬kk‫بت‬

:‫ قال زهري‬،ٌ‫ بِْتكة‬:‫ وكل طاقة من ذلك يف كفك‬،‫ وينتتف‬،‫ ينقطع‬:‫أي‬

ُ َ‫طارت ويف كفه من ريشها بِت‬


‫ك‬ ‫حىت إذا ما هو كف الغالم هلـا‬
k."‫ "فليُبتِّ ُك َّن أذان األنعام‬:‫ قال اهلل تعاىل‬.‫ قطع األذن من أصلها‬:‫ك‬
ُ ‫والبَْت‬

‫الكاف والتاء والميم معهما‬

:‫ قال‬،‫ نبات خيلط مع الومسة للخضاب األسود‬:‫ ال َكتَ ُم‬:‫ ت م ك مستعمالت كتم‬،‫ م ت ك‬،‫ ت ك م‬،‫ ك م ت‬،‫ك ت م‬

‫وأصبح األفق كمسود ال َكتَ ْم‬


.‫ نقيض اإلعالن‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والكتِم‬

:‫ قال‬،‫ ال ترغو إذا ركبت‬:‫ أي‬،‫وم‬


ٌ ُ‫وناقة َكت‬

‫وم اهلواجر ما تنبس‬


ُ ُ‫َكت‬
‫ هي اليت ال‬:‫ل‬kk‫ وقي‬.‫وم‬kkُ‫ كامتة و َكت‬:‫عر‬kk‫اءت يف الش‬kk‫ ورمبا ج‬k،‫ت‬kk‫رن إذا أنبض‬kk‫ اليت ال ت‬:‫ي‬kk‫ من القس‬kُ‫امِت‬kk‫والك‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دع يف نبعه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هي اليت ال ص‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأك‬.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫شق فيه‬

.‫ وال أدهم‬،‫قر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون ليس بأش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬:‫ت‬


ُ ‫ ال ُك َمْي‬:‫كمت‬

.‫ه‬kk k k k k ‫ جودت‬:‫ه‬kk k k k k kُ‫ و ُك ْمتَت‬،ً‫ة‬k k k k k k k kَ‫ةً و ُك ْمت‬k k k k k k k k‫ت َكمات‬


َ ‫ وقد َك ُم‬.‫واد‬kk k k k k k k ‫ من أمساء اخلمر فيها محرة وس‬:‫ت‬
ُ ‫وال ُك َمْي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ات أكميتات‬k


ًّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وآكم‬

209
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ليم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتكمة بنت مر أم س‬.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مشي األعمى بال قائ‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التُّكم‬:‫تكم‬

.‫ذباب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أنف ال‬:‫ك‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املت‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مت‬

.‫ك‬kk k‫ عظيمة ذل‬:‫ أي‬،‫اء‬kk k k‫ال يف السب يا ابن املْتك‬kk k ‫ يق‬،‫رق بظر املرأة‬kk k k‫ وع‬،‫ل‬kk k ‫ام اإلحلي‬kk k ‫وترة أم‬kk k ‫ ال‬k:‫ك‬k
ُ k k ‫واملْت‬
َ ُ

‫ متكأ أراد‬:‫رأ‬kk ‫ ومنهم من ق‬،‫اً" بال مهز‬k k ‫دت هلن ُمْتك‬kk k‫ "واعت‬:‫ل‬kk k‫ ومنه قوله عز وج‬،‫دة‬kk k‫ أترجة واح‬k:ُ‫ ة‬k k‫واملْت َك‬
ُ

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫املراف‬

.‫ إذا تر واكتنز‬،‫ك متوكاً فهو تامك‬


ُ ُ‫السنام مَيْت‬
ُ ‫ك‬
َ َ‫ مَت‬:‫متك‬

‫الكاف والظاء والراء معهما‬

‫ واجلميع‬،‫وتر‬kk k ‫وس اليت فيها حلقة ال‬kk k k ‫ية الق‬kk k k ‫ حمز الفرضة يف س‬:‫ر‬kُ k k k ْ‫ ال ُكظ‬:‫ر‬kk k k ‫تعمل فقط كظ‬kk k k ‫ مس‬،‫ك ظ ر‬

‫ان‬kk ‫تزعت الكلية ك‬kk ‫إذا ان‬kk ‫ ف‬،‫ة‬kk ‫امت الكلي‬kk ‫حمة اليت قد أق‬kk ‫ الش‬:‫رة‬kk ‫ وال ُكظ‬.ً‫را‬kk ْ‫ َكظرهتا أ ْكظُرها َكظ‬.‫ار‬k
ُ k ‫الكظ‬

.‫ كِظار‬:‫ ومجعه‬،ً‫موضعها ُكظْرا‬

‫الكاف والظاء والنون معهما‬

.‫ر‬kk k k k ‫ذا األم‬kk k k k ‫ين ه‬kk k k k ُ‫ ويَكْنِظ‬،‫وظ‬kk k k k ُ‫و ٌظ َم ْغن‬kk k k k ‫ه ملكن‬kk k k k ‫ إن‬:‫ال‬kk k k k ‫ان يق‬kk k k k k k‫قة من اإلنس‬kk k k k k k‫وغ املش‬kk k k k k k‫ بل‬:‫ظ‬
ُ k k k k k k ‫ن‬kْ‫ ال َك‬:‫ظ‬kk k k k k k‫ط كن‬kk k k k k k‫تعمالن فق‬kk k k k k k‫ ن ك ظ مس‬،‫ك ن ظ‬

:‫ قال األعشى‬،‫ يكون مبعىن ال َكْنظ‬:‫ظ‬


ُ ‫ النَّ َك‬:‫نكظ‬

210
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ط وقد خب المعات اآلل‬ ‫قد تعللتها على ن َك ِظ املي?‬

‫أي‪ :‬على ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دة البع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‪.‬‬

‫ظ نكظاً من العجلة‪ .‬والنَّ َكظَة‪ :‬العجلة‪.‬‬


‫ون َك َظ ين ُك ُ‬

‫الكاف والظاء والميم معهما‬

‫ك ظ م مستعمل فقط‬
‫ظم الرجل غيظه‪ :‬اجرتعه‪ .‬و َكظَم البعري جرته إذا ازدردها وكف عنها‪ .‬ويقال لإلبل‪َ :‬كظُوم‪،‬‬
‫كظم‪َ :‬ك َ‬

‫وناقة َكظُوم أيضاً‪ ،‬إذا مل جترت‪.‬‬

‫وال َكظْ ُم‪ :‬خمرج النفس‪ .‬يقال‪ :‬قد غمه وأخذ ب َكظْمه فما يقدر أن يتنفس‪ ،‬أي‪ :‬كربه‪ ،‬وهو مكظوم‬

‫كظيم‪ ،‬أي‪ :‬مكروب‪.‬‬

‫ِ‬
‫والكظامةُ‪ :‬سري نوصله بوتر القوس العربية‪ ،‬مث يدار بطرف السية العليا‪ ،‬ورمبا كانت حبالً يكظم به‬

‫خطم البعري‪ ،‬ويتخذ له درجة جيعلوهنا يف القد‪ ،‬ويشد ذلك احلبل عليه‪ ،‬والدرجة خرقة تلف لفاً شديداً‬

‫شبه الصمامة عظمت أو صغرت‪.‬‬

‫ظمت القناة‪ k:‬سددهتا‪ .‬والكظيمة‪ :‬واحدة الكظائم‪ ،‬وهي خروق حتفر فيجرى فيها‬ ‫ِ‬
‫والكظامةُ‪ :‬القناة‪َ .‬ك ُ‬

‫‪211‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫املاء من بئر إىل بئر‪.‬‬

‫واملكظوم‪ :‬الذي يلتقمه احلوت‪.‬‬

‫كاظمة‪ :‬موضع بالبادية‪.‬‬

‫الكاف والذال والراء معهما‬

‫كر‪ :‬جري الشيء‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬


‫ذ ك ر مستعمل فقط ذكر‪ :‬الذ ْك ُر‪ :‬احلفظ للشيء تذكره‪ ،‬وهو مين على ذكر‪ .‬والذ ُ‬
‫على لسانك‪ ،‬تقول جرى منه ِذكر‪.‬‬
‫والذ ْكر‪ :‬الشرف والصوت‪ ،‬قال اهلل عز وجل‪" :‬وإنه لَ ِذ ْكر لك ولقومك" ِّ‬
‫والذ ْك ُر‪ :‬الكتاب الذي فيه‬ ‫ِّ‬
‫ٌ‬
‫كر‪.‬‬ ‫ِ‬
‫تفصيل الدين‪ .‬وكل كتاب لألنبياء‪ :‬ذ ٌ‬
‫والِّك ُْر‪ :‬الصالة‪ k،‬والدعاء‪ ،‬والثناء‪ .‬واألنبياء إذا حزهبم أمر فزعوا إىل ذكر اهلل‪ ،‬أي‪ :‬الصالة‪.‬‬
‫كر احلق‪ :‬الصك ومجعه‪ :‬ذكور حقوق‪ ،‬يقال‪ :‬ذكور حق‪.‬‬ ‫ِ‬
‫وذ ُ‬
‫والذ َكَرى‪ :‬اسم للتذكري‪ ،‬والتذكري جماوز‪.‬‬ ‫ِّ‬
‫وال‪kَّ k‬ذ َك ُر مع‪kk‬روف‪ ،‬ومجع‪kk‬ه‪ :‬ال‪kk‬ذكرة‪ ،‬ومن أجله مسي ما إلي‪kk‬ه‪ :‬املذاكري‪ k.‬واملذاكري‪ :‬س‪kk‬رة الرج‪kk‬ل‪ ،‬ال يف‪kk‬رد‪،‬‬

‫وإن أف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رد فَ ُ‪k‬م ‪َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذ َّكر مثل مق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دم ومق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ادمي‪.‬‬

‫وال ‪kُّ k k k‬ذ ُكورةُ‪ :‬وال‪kُّ k k k k k‬ذكور‪ ،‬وال‪kُّ k k k k k‬ذكران‪ ،‬مجع ال‪kَّ k k k k k‬ذ َكر‪ ،‬وهو خالف األن‪kk k k k k‬ثى‪ k.‬ومن ال‪kk k k k k‬دواب‪ :‬ال ‪kُّ k k k‬ذ ُكورة‪.‬‬

‫وال ‪kَّ k k‬ذ َكر من احلدي ‪kk k k‬د‪ :‬أيبسه وأش ‪kk k k‬ده‪ ،‬وبه مسي الس ‪kk k k‬يف ُم‪َ k k k k‬ذ ْكراً‪ ،‬وبه يُ‪َ k k k k‬ذ َّك ُر الق ‪kk k k‬دوم‪ ،‬والف ‪kk k‬أس وحنوه‪.‬‬

‫وام‪kk k k k k k k k k‬رأة ُ‪k‬م ‪َ k k k k k k k k k k k‬ذ َّكرة‪ ،‬وناقة م‪kk k k k k k k k k k k‬ذكرة‪ ،‬إذا ك‪kk k k k k k k k k k k‬انت يف خلقة ال‪kَّ k k k k k k k k k k k‬ذ َكر‪ ،‬أو ش‪kk k k k k k k k k k k‬بيهه يف مشائلها‪.‬‬

‫‪212‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ال للحبلى يف‬kk‫ ويق‬.‫ذ ُكور‬kُّ k‫ثرت من والد ال‬kk‫ إذا أك‬،‫م ْذكار‬kِ ‫ وامرأة‬.ً‫ إذا ولدت ذَ َكرا‬،‫رت الناقة واملرأة‬
ِ ‫وأذْ َك‬

ْ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫رت وأَ ْذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أيس‬:‫دعاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال‬


.ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫دت ذك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يسر عليها وول‬:‫ أي‬،‫ت‬

.‫ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الدراسة للحف‬:‫تذكار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬

.‫ طالب ما قد فات‬:‫والتَّ َذ ُّكر‬

‫الكاف والذال والباء معهما‬

"ً‫ذابا‬kk ِ‫واً وال ك‬kk ‫معون فيها لغ‬kk ‫ "ال يس‬:‫رأ‬kk ‫ ويق‬.‫ذب‬kِ k‫ذاب لغة يف ال َك‬k ِ
ُ k k‫ الك‬:‫ذب‬kk ‫تعمل فقط ك‬kk ‫ك ذ ب مس‬

،‫ذوب‬kk‫ وك‬،‫اذب‬kk‫ فهو ك‬،‫دقك‬kk‫ مل يص‬:‫ أي‬،ً‫ذبا‬kِ k‫ذبَك َك‬kِ k‫ َك‬:‫ول‬kk‫ تق‬.‫ة‬kk‫ديد لغ‬kk‫ بالتش‬،‫اب‬ ِ
ُ ‫ ّذ‬k ‫ والك‬،‫التخفيف‬kk‫ب‬

َّ .‫ذب‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ كثري ال‬:‫أي‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k ‫ وجدته كاذب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال َك ّذاب‬.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جعلته كاذب‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكذبت‬

َّ :‫ول‬kk‫ وذلك أن العرب تق‬،ً‫ تكذيبا‬:‫ "ال يسمعون فيها لغواً وال كِ ّذابا" أي‬:‫وقوله جل وعز‬
،ً‫ذيبا‬kk‫كذبته تك‬

.ً‫ ّذابا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ ك‬k:‫ذيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دل التَّك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مث جتعل ب‬

.‫ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫بغ كأنه موش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬k‫ألوان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بغ ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ث‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ّذاب‬

:‫ال‬kk ‫ وال يق‬،‫ دونكم احلج‬،‫ وجب عليكم‬:‫ أي‬،‫اد‬kk k‫ َذب عليكم اجله‬k k‫ َك‬،‫ َذب عليكم احلج‬k k‫ َك‬:‫ر‬kk k‫ول عم‬kk ‫وق‬

.‫ وال يصرف يف وجوه الفعل‬،‫يكذب وال كاذب‬

213
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والثاء والراء معهما‬

.‫ري‬kk k k ‫ثرة فهو كث‬kk k k k k‫يء ك‬kk k k k k‫ثر الش‬kk k k k k‫ ك‬،‫دد‬kk k k k k‫ مناء الع‬:ُ‫رة‬kَ k k k k ‫ث‬kْ ‫ ال َك‬:‫ثر‬kk k k k k‫ فقط ك‬k‫تعمالن‬kk k k k k‫ ك ر ث مس‬،‫ك ث ر‬

.‫اهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهم فَ َكثرن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كاثرن‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أقل‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وقل‬،ُ‫ره‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أ ْكَث‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر الش‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُك ْث‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k‫ َكثُر من يطلب إليه معروف‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ور علي‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ورجل مكث‬.‫ريُ املال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ كث‬:‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k kِ‫ورجل ُمكْث‬

.‫ الكالم‬k‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومها الكث‬،‫ار‬k ِ ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة مكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وام‬،‫ار‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجل مكث‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جعلته كث‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ و َكثّرت‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثرت الش‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأك‬

‫و َث ُر‬kْ k ‫ك‬kَ ‫مع خرير ال‬kk k ‫ "من أراد أن يس‬:‫ة‬kk k ‫ وعن عائش‬.‫ة‬kk k ‫ثر أهنار اجلن‬kُ k k ‫ منه أك‬k‫عب‬kk k ‫ هنر يف اجلنة يتش‬:‫و َث ُر‬kْ k ‫ك‬kَ ‫وال‬

.‫لم‬kk‫لى اهلل عليه وآله وس‬kk‫اه النيب ص‬kk‫ذي أعط‬kk‫ اخلري الكثري ال‬:‫وثر‬kk‫ بل الك‬:‫ال‬kk‫ ويق‬."‫ه‬kk‫بعه يف أذن‬kk‫دخل إص‬kk‫فلي‬

‫ خنل ينبت‬:‫اجلذب‬
ُ :‫رير‬kk‫ال الض‬kk‫ ق‬.ً‫ا‬k‫ار أيض‬kk‫ اجلذب وهو اجلم‬:‫ر‬kkْ‫ ال َكث‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫ل‬kk‫ مجار النخ‬:‫ر‬kُ k‫ر وال َكَث‬kُ k‫وال َك ْث‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يقل‬:‫ أي‬،‫ ويؤكل مجاره‬،‫ذب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فيج‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذوع النخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يف ج‬

،ً‫ا‬k ‫ كرثته أَ ْك ِرثُه َك ْرث‬.‫قة‬kk‫ ما بلغ مين املش‬:‫ أي‬،‫ر‬kk‫ذا األم‬kk‫ ما كرثين ه‬:‫ك‬kk‫ فعل الزم من قول‬:‫رتث‬kk‫ اك‬:‫رث‬kk‫ك‬

.‫زم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬

214
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫بزر‬kk k k k k k k k k k k k‫طها طاقة طويلة ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رج من وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ركت خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا ت‬،‫ بقلة ممدودة‬:‫اث‬
ُ ‫ر‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُك‬

.‫اءة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو ذو الب‬،‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اهللي‬:‫راث‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫وال‬

.‫وث‬ ُ ‫وال َك ِر‬


ُ ‫يث هو املك ُْر‬

‫الكاف والثاء والالم معهما‬

.‫ه‬kk k k k k ‫ه املالح ومتاع‬kk k k k k ‫ون في‬kk k k k k ‫ يك‬،‫فينة‬kk k k k k ‫ؤخر الس‬kk k k k k ‫و م‬kk k k k k ‫ وه‬،‫ل‬kk k k k k k k kْ‫ل من ال َكث‬kk k k k k k k k‫ فوع‬:‫ل‬kk k k k k k k k‫ ال َك ْوث‬:‫ل‬kk k k k k k k k‫تعمالت كث‬kk k k k k k k k‫ ث ك ل مس‬،‫ ل ك ث‬،‫ك ث ل‬

:‫ قال‬،‫ وهو اللِّكاث‬،‫ ضربه بيده أو برجله‬:ً‫ لَ َكثَهُ لَكْثا‬:‫لكث‬

‫ ويدنني فاه لِكاثا‬،ً‫مرارا‬ ‫مدل يعض إذا ناهلـن‬


.‫دها‬kk k k k k k k k ‫دان املرأة ول‬kk k k k k k k k k k k k‫تعمل يف فق‬kk k k k k k k k k k k k‫ثر ما يس‬kk k k k k k k k k k k k‫ وأك‬k،‫دان احلبيب‬kk k k k k k k k k k k k‫ فق‬:‫ل‬k
ُ k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ُّ‫ الث‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k‫ثك‬

ِ
ْ َ‫ أَثْ َكل‬:‫ال‬kk k ‫ من غري أن يق‬،‫ل‬kk k‫ الزم هلا الثُّ ْك‬،‫ل‬kk k ‫ وأَثْ َكلَت املرأة فهي مثك‬.‫ ثكلته أمه فهي به ثَ ْكلَى‬:‫ال‬kk k ‫يق‬
‫ت‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ َمثاكي‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫دها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ بول‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وأَثكلها اهلل فهي ُمثْ َكل‬،‫دها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول‬

.‫ العرجون بشمارخيه‬:‫ول‬
ُ ‫واألُثْ ُك‬

‫الكاف والثاء والنون معهما‬

ٌ‫ة‬k َ‫ و َكْنث‬.ً‫ا‬k ‫وى طي‬kk ‫احني مث تط‬kk ‫ا الري‬kk ‫د عليه‬kk ‫ط وتنض‬


ُ k ‫ تُْب َس‬،‫ان خالف‬kk ‫ ُذ من آس وأغص‬k ‫ة تُتَّخ‬kk ‫ نوردج‬:ُ‫ة‬k َ‫ ال ًكْنث‬k:‫تعمالت كنث‬kk ‫ ن ك ث مس‬،‫ ث ك ن‬،‫ك ن ث‬

.‫ ُكْنثَى‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وبالنبطي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أيض‬

215
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ هم على ثُ َكنِهم وثُكْنَتهم‬:‫ال‬kk ‫هم يق‬kk ‫ازهم إىل رئيس‬kk ‫إن احني‬kk ‫واء ف‬kk ‫اك ل‬kk‫ وإن مل يكن هن‬،‫احبهم‬kk‫واء ص‬kk‫ وجمتمعهم على ل‬،‫د على رايتهم‬kk‫ز اجلن‬kk ‫ مرك‬:ُ‫ة‬k ‫ الثُّ ْكن‬:‫ثكن‬

:‫ قال األعشى‬،‫ وهي اجلماعات‬،‫ُّكن‬


ُ ‫ الث‬k:‫ واجلميع‬،‫ الواحدة‬:ُ‫والثُّكنة‬

‫ليدركها يف محام ثُ َك ْن‬ ‫يطارد ورقاء جونـية‬


.‫ األُثْ ُكول‬:‫ مثل‬،‫ العرجون‬k:‫واألُثْ ُكو ُن‬
.‫ امسها‬k:ُ‫ والنكيثة‬k،‫ث البيعة‬
َ ‫ ونَ َك‬،‫ نقضه بعد إحكامه‬:‫ أي‬،ً‫ث العهد َيْن ُكثُه نَكْثا‬َ ‫ ن َك‬:‫نكث‬
‫ وما‬.‫ وهو منكوث‬،‫ناكث‬
ٌ ‫ وأنا‬k،‫ والساف عن أصول األظفار وشبهه إذا قشرته وشعثته‬k.‫ت السواك‬ ُ ْ‫ونَ َكث‬
.‫ وهو تشعث رأسه‬k،‫انتكث هذا السواك‬ kَ ‫أشد ما‬
.‫ السواك وحنوه‬k‫ ما كان يف فيك من تشعيث‬k:ُ‫والنُّكاثة‬

‫الكاف والثاء والفاء معهما‬

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k‫ثر والت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي ك‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف َكثاف‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ َكث‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمل فقط كت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك ث ف مس‬

‫ذلك‬kk‫ وك‬.‫تد‬kk‫ اش‬:‫ أي‬،‫يء‬kk‫تكثف الش‬kk‫ وقد اس‬.‫حاب واملاء‬kk‫كر والس‬kk‫ثرة العس‬kk‫ اسم يوصف به ك‬:‫ثيف‬kk‫والك‬

.‫يف األمور‬

‫الكاف والثاء والباء معهما‬

‫وق بعض‬kk ‫ه ف‬kk ‫ور بعض‬kk ‫ه منث‬kk ‫ كأن‬،‫ه‬kk ‫ة تراب‬kk ‫ثيب لدق‬k
ُ k ‫ ومسي الك‬.‫ه‬kk ‫ نثرت‬:‫ أي‬،‫انكثب‬kk ‫اً ف‬k k‫رتاب وحنوه كثب‬kk ‫ت ال‬
ُ ‫ َكثَْب‬:‫ط كبث‬kk ‫تعمالن فق‬kk ‫ ك ب ث مس‬،‫ك ث ب‬

.‫اوة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رخ‬

.‫ب‬
ٌ َ‫ ُكث‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬k،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫و ُكثْب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بوب فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب مص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من التم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل طائف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫اه من َكثَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رم‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة قريب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غاي‬:‫ب‬


ُ َ‫وال َكث‬

216
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬واثب وأكث ‪kk k k k k k k k k‬اب وال ُكثْب ‪kk k k k k k‬ة‪ :‬القلي ‪kk k k k k k‬ل من اللنب وحنوه من طع ‪kk k k k k k‬ام وغ ‪kk k k k k k‬ريه‪.‬‬ ‫ِ‬
‫والكاثب‪k k k k k k k k k k‬ةُ‪ :‬م ‪kk k k k k k k k k‬ا ارتف ‪kk k k k k k k k k‬ع من منس ‪kk k k k k k k k k‬ج الف ‪kk k k k k k k k k‬رس‪ .‬واجلمي ‪kk k k k k k k k k‬ع‪ :‬ك ‪ُ k k k k k k k k k‬‬

‫ب من قوله‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫و َكثَْبته‪ k،‬أ ْكثبُه َكثْباً‪ ،‬أي‪ :‬مجعته‪ ،‬فأنا كاث ٌ‬

‫ـب‬
‫أبعارهن على أهدافها ُكـثَ ُ‬ ‫ميالء من معدن الصريان‪ k‬قاصية‬
‫ب‪ :‬جبل حوله رواب‪ ،‬يقال هلا النيب‪ ،‬الواحد‪ :‬ناب‪ ،‬قال أوس ابن حجر‪:‬‬ ‫ِ‬
‫والكاث ُ‬

‫مكان النيب من الكاث ِ‪k‬‬


‫ـب‬ ‫ألصبح رمتا دقاق احلصى‬
‫باث‪ :‬محل األراك املتفرق‪ .‬ويقال‪ :‬بل هو ما مل ينضج‪ ،‬ونضيجه‪ :‬املرد‪ .‬واسم ذلك كله‪ k:‬برير‪ ،‬قال‪:‬‬
‫كثب‪ :‬ال َك ُ‬

‫كأدم الظباء ترف ال َكباثا‬

‫الكاف والثاء والميم معهما‬

‫‪k‬ك األم‪kk k k k k k k k k k‬ر‪ ،‬أي‪ :‬أمكن‪kk k k k k k k k k k‬ك‪ k.‬وأ ْكثَ ُم‪ :‬اس‪kk k k k k k k‬م‪.‬‬
‫ك ث م‪ ،‬م ك ث مس‪kk k k k k k k k k k‬تعمالن فقط كثم‪ :‬أكثْ َ‪k‬م ‪َ k k k k k k k k k‬‬

‫ْث‪ :‬االنتظ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ار‪ .‬واملاكِ ُ‬


‫ث‪ :‬املنتظ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر‪.‬‬ ‫مكث‪ :‬املك ُ‬
‫ُ‬

‫وم َكثاءُ‪.‬‬ ‫ِ‬


‫مكيث‪ ،‬أي‪ :‬رزين ال يعجل‪ .‬وقوم مكيثو َن ُ‬
‫ٌ‬ ‫ث َمكاثةً فهو‬
‫وقد م ُك َ‬

‫الكاف والراء والالم معهما‬

‫الر ْ‪k‬ك‪k‬ل‪ ،‬واملِر َ‪k‬ك‪k‬ل‪ :‬الرج‪kk‬ل من‬


‫‪k‬ل‪ :‬اجلي‪kk‬د َّ‬
‫ِ‬
‫وم‪kْ k‬ركال الداب‪kk‬ة‪ :‬موض‪kk‬ع القص‪kk‬ريني من اجلن‪kk‬بني‪ .‬وامل ْر َ‪k‬ك ُ‬
‫‪k‬ل‪ :‬الض‪kk‬رب برج‪kk‬ل واح‪kk‬دة‪َ ،‬‬
‫الر ْ‪k‬ك ُ‬
‫ر ك ل مس‪kk‬تعمل فق‪kk‬ط رك‪kk‬ل‪َّ :‬‬

‫ال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬راكب‪.‬‬

‫والتََّر ُّك ُل‪ :‬كفعل احلافر باملسحاة حني يرت ّكل عليها برجله‪ .‬قال األخطل‪:‬‬

‫يظل على مسحاته يت َّ‬


‫ـركـل‬ ‫ربت وربا يف كرمها ابن مدينة‬

‫‪217‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والراء والنون معهما‬

ِ :‫ ن ك ر مستعمالت كرن‬،‫ ر ن ك‬،‫ ر ك ن‬،‫ ك ن ر‬،‫ك ر ن‬


:‫ قال‬،‫ الكرا ُن هو العود‬:‫ ويقال‬.‫ الضاربة بالصنج‬:ُ‫ وال َكرينة‬.‫ الصنج‬:‫الكرا ُن‬

‫لوال الكرا ُن وهذا الناي يطربين‬


.‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در بالفارس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الس‬:‫ار‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُكْن‬.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫اب الكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قة من ثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الش‬:ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ الكن‬:‫نر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬

.‫ر َك ُن‬kْ k k‫ َر َك َن َي‬:‫الوا‬kk k‫تني فق‬kk k‫ذوا من اللغ‬kk k‫اس أخ‬kk k‫ ون‬.‫ر‬kk k‫فلى مض‬kk k‫ة س‬kk k k‫ لغ‬،ً‫ا‬k k k‫ر ُك ُن ُر ُكون‬kk k kَ‫ َور َك َن ي‬.ً‫ا‬k k k‫ر َك ُن َر َكن‬kk k kَ‫ ي‬.‫أن‬kk k k‫ا واطم‬kk k k‫ال إليه‬kk k k‫ م‬:‫دنيا‬kk k k‫ َركِ َن إىل ال‬:‫ركن‬

.‫ا ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أرك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلم‬،‫ل أو دار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من جب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة قوي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ناحي‬:‫ر ْك ُن‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫زلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫وأركنت حلاجيت‬

k."‫ديد‬kk k k k k k k k k k‫ "أو آوي إىل ركن ش‬:‫وط‬kk k k k k k k k k k‫ة عن ل‬kk k k k k k k k k k‫ز امسه حكاي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ال ع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬.‫تز هبم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذين يع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫دده ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه وع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ قوم‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ور ْك ُن الرج‬
ُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قوائم‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ائه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واه يف أعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان اجلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأرك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الناتئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نواحي‬:‫ل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ُن اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أو رك‬.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذو أرك‬،‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ أي‬:‫كني‬
ٌ ‫ل َر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ركين‬:‫مى اجلرذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويس‬

ٍ k k k k k k k k k k k k‫ةٌ من خ‬k k k k k k k k k k k ‫ إجان‬:‫ركن‬kk k k k k k k k k k kِ‫ امل‬:‫رير‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ور من أدم يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫به ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ر َكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k kِ‫وامل‬
.‫فر‬kk k k k k k k k k k k‫زف أو ص‬k ُ

ًّ k k k k k k k k k k k k k k‫رع ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫رع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الض‬k k k k k k k k k k k k k k ‫مركن‬


.‫ل‬kk k k k k k k k k ‫ وليس جبد طوي‬،‫اغ‬kk k k k k k k k k ‫ىت مأل األرف‬kk k k k k k k k k ‫عه ح‬kk k k k k k k k k ‫ انتفخ يف موض‬:‫ أي‬،‫رك ُن‬k ًّ ‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

.‫و حي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫الران‬ ِ :‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رن‬


ّ ‫بة إىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة نس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرانكي‬
ّ

.‫ة‬kk k k k ‫ نقيض املعرف‬:‫رة‬kk k k k ‫ والنك‬.‫ه‬kk k k k ‫ ونكارت‬،‫ره‬kk k k k ‫ه من نُك‬kk k k k ‫ فعل‬:‫ال‬kk k k k k k‫ يق‬.‫داهي‬kk k k k k k‫ل ال‬kk k k k k k‫ والرج‬،‫ديد‬kk k k k k k‫ر الش‬kk k k k k k‫ نعت لألم‬:‫ر‬kُ k k k k k k‫ والنُّك‬.‫دهاء‬kk k k k k k‫ ال‬:‫ر‬kُ k k k k k‫ك‬kْ ُّ‫ والن‬:‫ر‬kk k k k k k‫نك‬

.‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال مص‬،‫ر وال هني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال يف أم‬،‫ابر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل يف الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال يس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ونكرت‬،ً‫ارا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إنك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأنكرت‬

ِ ُ‫راً ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تفهامك أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫تنكار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬


.ً‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر نَك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن ُك‬:‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر املْن َك‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ل النُّ ْك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والالزم من فع‬،ُ‫ره‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نك‬
ُ ُ

:‫ قال‬.ُ‫ رجل أَ ْن َكر‬:‫ وال يقال يف هذا املعىن‬،ً‫ باملناكري أيضا‬k‫ وجيمع‬،‫ داه ورجال ُمْن َكرون‬:‫كر‬ ِ
ٌ ‫ ورجل ُمْن‬،‫ورجل نَكٌر‬

ُ‫ويف الصحائف حيات َمناكري‬ ‫مستحقبا صحفاً تدمى طوابعه‬

218
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ري‬kk k k‫ذي يغين به التغ‬kk k k k‫ار ال‬kk k k k‫ اسم لإلنك‬kُ‫ري‬kk k k k‫ والنَّك‬.‫ا‬kk k k k‫ال تكرهه‬kk k k k‫رك إىل ح‬kk k k k‫ال تس‬kk k k k‫ التغري عن ح‬:‫والتَّنَ ُّكر‬

:‫ال‬kk k‫ يق‬.‫ري‬kk k‫ذلك من الزح‬kk k‫ وك‬،‫ديد‬kk k‫ اسم ملا خيرج من احلوالء وهو اخلراج من قيح أو دم كالص‬k:‫ ِرة‬k k ‫والنَّك‬

.‫تق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وليس له فعل مش‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةً ودم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هل فالن نَ ِك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أس‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ عن دين‬k‫أالنه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربه يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امليت يف ق‬k‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان يأتي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ملك‬:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومْنكر ونك‬
ُ

.‫ املْن َك ُر‬:‫ُّكر‬
‫والن‬
ُ ُ

‫الكاف والراء والفاء معهما‬

:‫ ف ر ك مستعمالت كرف‬،‫ ف ك ر‬،‫ ك ف ر‬،‫ك ر ف‬


‫ىت‬kk‫ ح‬،‫ه‬kk‫ه رأس‬kk‫ول ورفع‬kk‫و مشه الب‬kk‫ وه‬،ً‫ا‬k‫ كرف‬،‫ذلك‬kk‫ة ك‬kk‫ل داب‬kk‫ وك‬،‫ار‬kk‫ احلم‬،‫ان‬kk‫ لغت‬،‫رف‬k
ُ k‫رف ويك‬k
ُ k‫رف يك‬kَ ‫ك‬kَ

:‫ قال‬،‫ تشمم بوهلا‬:‫ أي‬،‫ َكَرفَها‬:‫ ورمبا قالوا‬،‫يقلص شفتيه‬

‫مشاخساً طوراً و طوراً كارفا‬


.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وا وامتنع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ عص‬:‫ أي‬،‫روا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د َك َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫ل دار احلرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫ نقيض اإلميان‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُكف‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كف‬

.‫كرها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مل يش‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر النعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kَ ‫ َك‬.‫كر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نقيض الش‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ُكف‬

."‫هم‬kk k k k k k k k‫تيقنتها أنفس‬kk k k k k k k k‫دوا هبا واس‬kk k k k k k k k‫ "وجح‬:‫ل‬kk k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k‫ه ع‬kk k k k k k k k k k k‫ كقول‬،‫ة القلب‬kk k k k k k k k k k k‫ع معرف‬kk k k k k k k k k k k‫ود م‬kk k k k k k k k k k k‫ر اجلح‬kُ k k k k k k k k k k k‫ ُكف‬:‫ة أحناء‬kk k k k k k k k k k k‫ر أربع‬kُ k k k k k k k k k k k‫وال ُكف‬

.‫انه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أىب بلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف بقلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أن يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر املعان‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kْ ‫و ُك‬

.‫افر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫انه والقلب ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤمن بلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و أن ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬:‫اق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر النف‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُك ْف‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر القلب واللس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُك ْف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬:‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر اإلنك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kْ ‫و ُك‬

219
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫د أَ ْك َف ْرت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يك فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك إىل أن يعص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإذا أجلأت مطيع‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكفَّر ل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإمنا يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬k‫جد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذمي برأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إمياء ال‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتَّكف‬

:‫ قال‬،‫ تتويج امللك بتاج‬:ُ‫والتَّكفري‬

ِ
ُ‫ملك يالث برأسه تكْفري‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اج نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا الت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫التَّكفريُ ههن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،ً‫ورا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يص‬

.‫درع‬kk k k k k k k k k k k k k‫افِر ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫وب ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ذلك الث‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ه فوق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا لبس‬،ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kْ ‫وب َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر درع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ْف‬
kِ ‫ل يك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬

.ُ‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫د َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يء غطى ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫مس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومغيب الش‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل والبح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللي‬:‫افر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والك‬

.‫ر‬kٌ ‫ف‬kْ ‫ َك‬:‫دها‬kk‫ واح‬،‫رى‬kk‫ هي الق‬:‫رير‬kk‫ال الض‬kk‫ ق‬.‫ور‬kk‫ل ال ُك ُف‬kk‫ هم أه‬:‫ال‬kk‫ا يق‬kk‫ ومن حله‬،‫د‬kk‫ه أح‬kk‫ وال مير ب‬،‫د‬kk‫ه أح‬kk‫اد ينزل‬kk‫ ال يك‬،‫اس‬kk‫د عن الن‬kk‫ا بع‬kk‫ م‬:‫افُِر من األرض‬kk‫والك‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د األحي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األموات عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل املدائن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال ُكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫توى من األرض واتس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة العام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫افر يف لغ‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والك‬

:‫ قال‬،‫ النهر العظيم‬:‫والكافر‬

‫كذلك أقنو كل قط مضـلـل‬ ‫ يف الثين من جنب كاف ٍر‬k‫فألقيتها‬


.‫ري املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النه‬:‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يع‬

:‫ قال أمية‬،‫ الثنايا من اجلبال‬:‫وال َك َفُر‬

‫إال السماء وإال األرض وال َك َف ُر‬ ‫وليس يبقى لوجه اهلل خمتـلـق‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واليمني فيمحى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه من اخلطيئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ّف‬

:‫ قال‬،‫ كم العنب قبل أن ينور‬:‫والكافور‬

‫كالكرم إذا نادى من الكافور‬


.‫رته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ورق‬:‫افوره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫رى‬kَّ k‫ ال ُك ُف‬:‫الوا‬kk ‫وا ق‬kk ‫ وإذا أنث‬k.‫ع‬kk ‫ الطل‬:‫ور‬


ُ ُ‫اف‬kk ‫ والك‬.‫وان‬kk ‫ور األقح‬kk ‫وره كن‬kk ‫ات ن‬kk ‫ نب‬:‫ور‬
ُ ُ‫اف‬kk ‫ والك‬.‫ة‬kk ‫اء يف اجلن‬kk ‫ عني م‬:‫ور‬
ُ ُ‫اف‬kk ‫ والك‬.‫يء من أخالط الطيب‬kk ‫ ش‬:‫افور‬k
ُ k ‫والك‬

220
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

،‫دة‬kk‫فرى واح‬
َّ ‫ وهذه َك‬،‫ هذه َك َفّراة واحدة‬:‫ ومنهم من يقول‬.‫ والطرف حمدد‬،‫ واحلمل بينهما منضود‬،‫ خيرج من النخل كأنه نعالن مطبقان‬،‫ ال َك وافري‬k:‫واجلميع‬

.‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال يُن‬

.‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عص‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kْ ‫وال َك‬

.‫بيث‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريت خ‬k ِ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رين ِع ِف‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل كِ ِف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع ْف‬:‫ين‬
ٌ ٌ

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كر نعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ٌن ال تش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حمس‬:‫ل ُم َكفٌَّر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫أمره‬kk k k k k k k k k k‫ا ت‬kk k k k k k k k k k‫ري م‬kk k k k k k k k k k‫ل على غ‬kk k k k k k k k k k‫أمره فيعم‬kk k k k k k k k k k‫ل ت‬kk k k k k k k k k k k k k‫ال للرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫نيت وآذيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا فالن ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ك ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ور ب‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kُ ‫ م ْك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ِ ُ‫رة‬kk k k k k k k‫والف ْك‬


.‫د‬kk k k k k k k ‫ر واح‬kk k k k k k k‫والف ْك‬ ِ .‫ر‬kk k k k k k k ‫ري التفك‬kk k k k k k k ‫ كث‬:‫ري‬kk k k k k k k k‫ل فِك‬kk k k k k k k k k k k‫ ورج‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k ‫ره وتفك‬kk k k k k k k k k k k‫ر يف أم‬kk k k k k k k k k k k‫ فك‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k‫م التفك‬kk k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k‫الفك‬
ِ :‫ر‬kk k k k k k k k k k k‫فك‬
ٌ ُ

.‫اجلوز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر عن لب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ىت ينقش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دلك‬:‫ر ُك‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫ ال‬:‫رك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رك قش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املَت َف‬:‫ ِرك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َف‬


ُ

:‫ قال‬،‫ اشتد يف سنبله‬:‫ أي‬،‫البُّر‬


ُ ‫وأفرك‬

‫يبيس‬
ُ ‫رك وال‬
ُ ‫ ال َف‬k‫أمكنك‬
.‫ريك وهو الذي فُرك ونقي‬
ٌ َ‫وبٌُّر ف‬

.‫ بغضه‬:ُ‫ وفِْر ُكه‬.‫ لغتان‬،‫ فَ ِر َكْتهُ و َفَر َكْته‬،‫ تبغض زوجها‬:‫فوارك‬


ُ ‫ ومجعها‬،‫فارك‬
ٌ ‫وامرأة‬

:‫ أبغضها قال رؤبة‬:‫ أي‬،ً‫ َفَر َكها فِْركا‬:ً‫ تبغضه النساء ويقال للرجل أيضا‬:‫ورجل ُمفرك‬

‫ومل يضعها بني فِْر ٍك وعشق‬


‫ وإن‬،‫ه‬kk ‫ركت وابلت‬k
ْ k ‫ وانف‬k،‫ه‬kk ‫رك منكب‬kk ‫ قد انف‬:‫ل‬kk ‫ قي‬k‫رتخى املنكب‬kk ‫دفة الكتف فاس‬kk ‫وإذا زالت الوابلة عن ص‬

.‫ه‬k‫ابه اخنالع يف وابلت‬k‫ وذلك إذا أص‬،‫ه‬k‫رقت حارقت‬k‫ وح‬،‫رق الرجل فهو حمروق‬k‫ ح‬:‫كان مثله يف الفخذ قيل‬

221
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫والوابل‪kk k k k‬ة‪ :‬العظم املفلك ال‪kk k k k‬رأس‪ ،‬وهو املدخل يف حق ال‪kk k k k‬ورك‪ ،‬واحلارق‪kk k k k‬ة‪ :‬العص‪kk k k k‬بة‪ k‬اليت متسك الوابلة يف‬

‫الصدفة‪.‬‬

‫الكاف والراء والباء معهما‬

‫ب‪ ،‬جمزوم‪ ،‬هو الغم الذي يأخذ بالنفس‪ .‬يقال‪َ :‬كَربه أمر‪ ،‬وإنه‬
‫ك ر ب‪ ،‬ك ب ر‪ ،‬ر ك ب‪ ،‬ب ك ر‪ ،‬ر ب ك‪ ،‬ب ر ك كلهن مستعمالت كرب‪ :‬ال َكْر ُ‬

‫ب‪.‬‬
‫ب يك ُْر ُ‬
‫وب‪ :‬مصدر َكَر َ‬
‫كارب‪ .‬وال ُك ُر ُ‬
‫ٌ‬ ‫املكروب‪ .‬وأمر‬
‫ُ‬ ‫ريب‪:‬‬
‫ملكروب ُالنفس‪ .‬وال ُكربة‪ :‬االسم‪ k،‬وال َك ُ‬

‫ب األمر أن يقطع‪.‬‬ ‫ِ‬


‫وكل شيء داين أمراً فقد َكَرب‪ ،‬يقال‪َ :‬كَربَت الشمس أن تغيب‪ ،‬وكربت اجلارية أن تدرك‪ ،‬و َكَر َ‬

‫وال َكرب‪ِ :‬‬


‫الكْرناف‪ ،‬وهو أصل السعفة‪ ،‬قال جرير‪:‬‬ ‫َ ُ‬

‫مىت كان حكم اهلل يف َكَرب النخل‬ ‫أقول ومل أملك سوابـق عـبـرة‬

‫ب‪ :‬عقد غليظ يف رشاء َّ‬


‫الدلْو إذا جعل طرفه يف عروة العرق‪k‬رة‪ ،‬ث‪kk‬ين مث ل‪k‬ف على ثنائ‪k‬ه رب‪k‬اط وثي‪kk‬ق‪،‬‬ ‫وال َكَر ُ‬

‫فاسم ذلك املوضع‪ :‬الكرب‪ .‬واإلكراب‪ :‬الفعل من ذلك‪ ،‬قال‪:‬‬

‫ب‬
‫ميأل الدلو إىل عقد ال َكَر ْ‬
‫ب‪ ،‬أي‪ :‬أخ‪k‬ذ رجلي‪k‬ه ب‪ِk‬إ ْكراب‪،‬‬
‫ب الرج‪k‬ل فه‪k‬و ُم ْ‪k‬ك ِر ٌ‬
‫ويقال ذلك يف كل عقد‪ .‬ويقال‪ :‬خذ رجلك بإكراب‪ ،‬أي‪ :‬اعج‪k‬ل بال‪k‬ذهاب‪ ،‬وأس‪k‬رع‪ .‬وق‪k‬د يق‪k‬ال‪ :‬أَ ْك َ‪k‬ر َ‬

‫وقلم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا يق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪.‬‬

‫والكراب‪َ :‬كربك األرض حىت تقلبها فهي مكروبةٌ مثارة‪ .‬ومثل‪" :‬الك‪k‬راب على البق‪k‬ر"‪ ،‬ألهنا تك‪k‬رب األرض‪ ،‬ويق‪k‬ال‪ِ :‬‬
‫الكالب على البق‪k‬ر‪ ،‬نص‪kk‬ب‪ ،‬م‪k‬أخوذ من‬ ‫ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫ُْ‬

‫ص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يدهم‪ k‬البق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر الوحش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ية ب ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬الكالب‪ ،‬معن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اه‪ :‬ينبغي لص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬احب األم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬ر أن يق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬وم ب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫ك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رب‪ :‬ال َكَب‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر‪ :‬طب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه وج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه بلغ ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة أه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل الكوف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬

‫‪222‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اخلِطء من اخلطيئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬،‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري من الكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلمث الكب‬:ُ‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والك‬


ِ

.‫ابر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجيم‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربُ ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُكْب‬

:‫ قال علقمة‬.‫ إمثه وخطأه‬:‫ يعين‬k"‫ "كِْبَره‬:‫ ومن قرأ‬.‫ يعين عظم هذا القذف‬."‫ "والذي توىل ُك َربه‬:‫ وقوله عز وجل‬.‫ عظمه‬:‫و ُكْب ُر كل شيء‬

‫و ُكْب ُرهُ يف سواد الليل مستور‬ ‫بدت سوابق من أواله نعرفها‬


."ً‫ارا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫راً ُكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روا مك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ "وم َك‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال اهلل تع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬،‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َكب‬:‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫وال ُكب‬

.ٌ‫ربة‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ علت‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:ُ‫ربة‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

:‫ قال املدار بن منقذ‬،‫ رفعه يف الشرف‬:‫وال ُكْب ُر‬

‫ويل اهلامة فيها وال ُكُب ْر‬ ‫ويل األعظم من سالفها‬


.‫ريته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الف عش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع‬

ِ
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م للتكَرُّب والعظم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والكرْبِ ي‬

ِ
:‫ قال‬،‫ والكبار يف معىن الكبري‬.‫ َكُبَر علينا َكبار ًة‬:‫ فإذا أردت األمر العظيم قلت‬.‫ مصدر الكبري يف السن من الناس والدواب‬:‫والكْب ُر‬

‫ب الناس أمراً ُكبارا‬ ِ


َ ‫إذا َرك‬
.‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف والع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ٍري يف الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رياً عن َكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكب‬:‫ أي‬،‫اب ٍر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابراً عن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا اجملد ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورث‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ غلبت‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ابَرين ف َكَب ْرت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫ من فالن‬:‫ول‬kk k k k ‫ىت تق‬kk k k k k‫ربُ ح‬kk k k k ‫ل أك‬kk k k k ‫ رج‬:‫ول‬kk k k k ‫ك ال تق‬kk k k k ‫ وألن‬،‫و تعجب‬kk k k k k k‫ه ليس بنعت إمنا ه‬kk k k k k k‫ ألن‬،‫رة‬kk k k k k k‫ ال جيوز النِ ّك‬k.‫ ِرب‬k k k k k k k‫ابر مجع األك‬k
ُ k k k k k k‫وك األك‬kk k k k k k‫واملل‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وجب ألهله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذنوب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يع‬،‫ائر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رية من الكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وكب‬

:‫ قال الطرماح‬،‫ قد علته َكْبَرة‬:‫ويقال للسهم والنصل العتيق الذي أفسده الوسخ‬

‫بيثرب َكْبَرةٌ بعد اجلرون‬ ‫سالجم يثرب الاليت علتها‬


.‫هام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يص‬.‫د اللني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بع‬:‫أي‬

.‫ه‬kِ k‫ه ُبر ْكبََتْي‬kk‫ربه على جبهت‬kk‫ مث ض‬،‫عره‬kk‫ودي ش‬kk‫ه على ف‬kk‫ إذا قبض علي‬،ً‫ا‬k ‫هُ َر ْكب‬kkُ‫اً َي ْر َكب‬k ‫ب فالن فالن‬ ِ
َ ‫ َرك‬:‫ركب‬
223
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ب‬
ٌ ‫ ُر َك‬:‫دواب‬kk k k k k k k k k‫ا من ال‬kk k k k k k k k k‫ع كله‬kk k k k k k k k k‫ذوات األرب‬kk k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k‫د يق‬kk k k k k k k k k‫ وق‬،‫ده‬kk k k k k k k k k‫ري يف ي‬kk k k k k k k k k‫ةُ البع‬k k k k k k k k k ‫وركب‬
ُ

‫ا‬kk ‫ف فهم‬kk ‫ من خل‬k‫ان‬kk k‫الن الناتئ‬kk k‫ا املفص‬kk k‫ وأم‬.‫رك‬kk k‫ان البطن إذا ب‬kk k‫ذان يلي‬kk k‫ الل‬k‫الن‬kk k‫ املفص‬:‫ري‬kk k‫دي البع‬kk k‫ا ي‬kk k‫ور ْكبت‬
ُ

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫العرقوب‬

‫يء عال‬kk‫ل ش‬kk‫ وك‬،‫ه‬kk‫ وارتكب‬،‫أمر‬kk‫اً ب‬k ‫ب فالن فالن‬ ِ ،‫ة‬kk‫ن الركب‬kk‫ه حلس‬kk‫ وإن‬،‫وب‬kk‫رب من الرك‬kk‫ ض‬:ُ‫ة‬k ‫والر ْكب‬
َ ‫ورك‬
َ ِّ َ ِّ

.‫دين وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وركِب‬ ِ


َ ،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫د َركب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

،‫روادف‬kk k‫و ال‬kk ‫ذي يف املؤخر فه‬kk k‫ا ال‬kk k‫ فأم‬،‫نام‬kk k‫دم الس‬kk k‫وق بعض يف مق‬kk k‫ها ف‬kk k‫ق بعض‬kk k‫ طرائ‬:‫حم‬kk k‫ب الش‬ ِ
ُ ‫ورواك‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ورادف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ راكب‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الواح‬

،‫ل لألم‬kk‫ان أفض‬kk‫ وإذا قلعت ك‬،‫ا‬kk‫ع أمه‬kk‫ا رمبا محلت م‬kk‫د قمته‬kk‫ة عن‬kk‫يلة خيرج يف أعلى النخل‬kk‫ شبه فس‬:‫والركابة‬
ّ

:‫ع‬kk ‫ واجلمي‬،‫روق‬kk ‫ه يف األرض ع‬kk ‫ ليس ل‬،‫ل‬kk ‫ذوع النخ‬kk ‫ا ينبت يف ج‬kk ‫ م‬:‫وب‬k
ُ k ‫والراك‬
ّ .‫ة‬kk ‫و را ُكوب‬kk ‫ إمنا ه‬:‫ال‬kk ‫ويق‬

.‫رواكيب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

.‫ة‬kk k k k ‫ الداب‬k‫و‬k k k k ‫ب فراكب‬


ُ ‫ر ْك‬kَّ k k k k k k‫ وال‬،‫وب‬k
ُ k k k k k ‫ك‬kُ ‫ان واأل ُْر‬kk k k k k k‫الركب‬
ُّ ‫ا‬kk k k k k k‫ وأم‬.‫ذين يركبوهنا‬kk k k k k k‫ ال‬:‫فينة‬kk k k k k k‫اب الس‬k
ُ k k k k ‫ك‬kّ ‫ور‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق ُم ْرتكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ون‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رمثت‬:‫ أي‬،‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الناق‬k‫وارت َكبَت‬
ْ

k.‫ذلول من املراكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫وب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرك‬
ّ

224
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫كيب‪ :‬اسم للمركب يف الشيء‪ ،‬مث‪kk‬ل‪:‬‬


‫والر ُ‬
‫والركيب‪ :‬ما بني هنري الكرم‪ ،‬وهو الظهر الذي بني النهرين‪َّ .‬‬
‫َّ‬

‫‪k‬ل‪ ،‬واملفع‪kk‬ول كل‪kk‬ه ي‪kk‬رد إىل فَعِي‪kk‬ل‪ ،‬يق‪kk‬ال‪ :‬ث‪kk‬وب جُم دد جدي‪kk‬د‪ ،‬ورج‪kk‬ل مطل‪kk‬ق‬
‫الفص وحنوه‪ ،‬ألن املَُف َّعل واملُْف َع‪ُ k‬‬

‫طلي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ق‪ ،‬ومقت ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول قتي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪.‬‬

‫ب‪ :‬الداب ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬وه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و املص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬در وموض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع الرك ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وب أيض‪k k k k k k k k k k k k k‬اً‪.‬‬
‫واملَ‪kْk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر َك ُ‬

‫ب‪ :‬ال‪kk‬ذي يغ‪kk‬زو على ف‪kk‬رس غ‪kk‬ريه‪ .‬واملُ‪kَk‬ر َّك ُ‬


‫ب‪ :‬املثبت‪ k‬يف الش‪kk‬يء‪ ،‬ك‪kk‬رتكيب الفص‪kk‬وص‪ k.‬رج‪kk‬ل ك‪kk‬رمي‬ ‫واملُ‪kَk‬ر َّك ُ‬

‫امل ‪kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر َّكب‪ ،‬أي‪ :‬ك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رمي أص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل منص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬به يف قوم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬
‫ُ‬

‫والركوبةُ‪ :‬اسم ما يركب‪ ،‬كاحلمول واحلمول‪kk‬ة‪ ،‬ويك‪kk‬ون كاحللوب‪k‬ة امساً للواح‪kk‬د واجلمي‪kk‬ع‪ ،‬وق‪kk‬ول‬
‫وب َّ‬‫والر ُك ُ‬
‫َّ‬

‫النجوم‪:‬‬ ‫رؤبة يف مطالع‬

‫وراكب املقدار والرديف‬


‫ُ‬
‫راكب ملا أمامه من النجوم‪ .‬والدبران‪k‬‬‫ٌ‬ ‫بالراكب‪ :‬الطالع‪ ،‬وبالرديف‪ :‬الناظر من النجوم‪ .‬يريد‪:‬‬ ‫يعين ّ‬
‫و ِركاب للثريا‪ ،‬ألنه رديفها‪.‬‬
‫‪k‬اب‪ :‬اإلب‪kk‬ل ال‪kk‬يت حتم‪k‬ل الق‪k‬وم‪ k،‬أو أري‪k‬د احلم‪k‬ل عليه‪kk‬ا‪ ...‬مجاع‪kk‬ة‪،‬‬
‫والرك ُ‬
‫ب‪ِّ .‬‬
‫الر ُك ُ‬
‫كاب السرج‪ ،‬واجلميع‪ُّ :‬‬ ‫و ِر ُ‬

‫ال يفرد‪ .‬والرياح ِر ُ‬


‫كاب السحاب يف قول أمية‪:‬‬

‫تردد والرياح هلا ِر ُ‬


‫كاب‬

‫‪225‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء خاص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب للنس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واأل َْرك‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k‫ل وناق‬kk k k k k k k k k k‫اً فجم‬k k k k k k k k k k ‫زال مجيع‬kk k k k k k k k k k‫إذا ب‬kk k k k k k k k k k‫ ف‬،‫رة‬kk k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ َ‫ثى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ واألن‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫بزل بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا مل ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر من اإلب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ َ‫ الب‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫بك‬

.‫ه‬kk k k k k ‫دور علي‬kk k k k k ‫ا حمور ت‬kk k k k k ‫ ويف جوفه‬،‫ل‬kk k k k k ‫طها حمز للحب‬kk k k k k ‫تديرة يف وس‬kk k k k k k k k‫بة مس‬kk k k k k k k k‫ وهي خش‬،‫ا‬kk k k k k k k k‫قى عليه‬kk k k k k k k k‫يت يس‬kk k k k k k k k‫ ال‬:‫ان‬kk k k k k k k k‫ لغت‬،‫رة‬kk k k k k k k ‫ك‬kَ ِ‫رة والب‬kَ k k k k k k k‫ك‬kْ ِ‫والب‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ ‫ا الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق عليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت تعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلش‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والقع‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وخ النس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يف كأهنا فت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت يف حلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلل‬:‫رات‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والب َك‬

:‫ال‬k‫ يق‬،‫ر‬k‫د البِك‬k‫ون بع‬k‫ا يك‬k‫ م‬:‫ين‬k ِ .‫ اليت مل متس من النساء بعد‬:‫والبِك ُْر‬
ُ ‫ والث‬،‫رين‬k‫ر ابن بك‬kٌ ‫اس بك‬k‫د الن‬k‫ أش‬:‫ال‬k‫ ويق‬.‫ة‬k‫ان أو جاري‬k‫ أول ولد الرجل غالماً ك‬:‫والبكر‬
ُ

ٍ k k k k k ‫أول وال ث‬kk k k k k ‫و ب‬kk k k k k ‫ا ه‬kk k k k k ‫ م‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k‫راً وال ثِني‬kk k k k k ‫ك بك‬kk k k k k ‫ر من‬kk k k k k ‫ذا األم‬kk k k k k ‫ا ه‬kk k k k k ‫م‬
.‫ل‬kk k k k‫ة مل حتم‬kk k k k‫ فتي‬:‫ أي‬،‫ر‬kٌ k k k k‫رةٌ بك‬kk k k k‫ وبق‬.‫ه‬kk k k k‫ أول‬:‫يء‬kk k k k‫ل ش‬kk k k k‫ر من ك‬kُ k k k k k ‫ والبك‬.‫ان‬k

.‫تها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ قض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أخ‬:‫ أي‬،‫ل املرأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر الرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وابت‬

َّ
.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واح‬:‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر وأَبْ َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ وب‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبكر يف حاجت‬

ٌّ ‫ ِر‬k k k k k k ‫ك‬kْ َ‫ ب‬:‫الوا‬kk k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k‫ب إليهم‬kk k k k k k k‫ "وإذا نس‬،‫ة‬kk k k k k k k‫اة بن كنان‬kk k k k k k k k k k‫د من‬kk k k k k k k k k k‫ر بن عب‬kk k k k k k k k k k‫و بك‬kk k k k k k k k k k‫ وبن‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k‫ين ثعلب بن وائ‬kk k k k k k k k k k‫وة ب‬kk k k k k k k k k k‫ إخ‬:‫ر‬kk k k k k k k k k‫ك‬kْ َ‫و ب‬kk k k k k k k k k k‫وبن‬
."‫ي‬

.‫بح‬k‫باح للص‬k‫ كاإلص‬،‫رة‬k‫در للبك‬k‫ مص‬:‫ار‬k


ُ ‫ واإلبك‬.‫ه‬k‫ السريورة في‬:‫واإلبكار‬
ُ .‫ املضي يف ذلك الوقت‬:‫ والتّبكريُ والبُكور واالبتكار‬.‫ مجع البُكَْرة وهي الغداة‬:‫والبُ َك ُر‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ ب‬:‫ أي‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اكرت الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب‬

:‫ه‬kk‫ ومجع‬،‫ار‬kk‫ل وأول النه‬kk‫ر اللي‬kk‫اري يف آخ‬kk‫و الس‬kk‫ وه‬.‫ر يف أول الومسي‬kk‫و املبك‬kk‫اكور وه‬kk‫ وغيث ب‬.‫اكورة‬kk‫ ب‬:‫ثى‬kk‫ واألن‬،‫يء‬kk‫ل ش‬kk‫ر يف اإلدراك من ك‬kk‫ املبك‬:‫اكور‬k
ُ k‫والب‬

:‫ قال‬،‫بكر‬

‫وهتادهتا مداليج بُ ُك ْـر‬ k‫جرر السيل هبا عثنونه‬


.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ َ‫ ب‬:‫ أي‬،‫دالج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حابة م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

:‫ وقول الفرزدق‬.‫ جاءته باكِر ًة‬،‫ باكِرة‬:‫ فمن جعل الباكر نعتاً قال لألنثى‬،ً‫وأتيته باكرا‬

‫كار كرم تقطف‬


ُ ْ‫ أو أَب‬،‫جىن النحل‬ ‫إذا هن ساقطن احلـديث كـأنـه‬

226
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ العنب‬:‫ين‬kk k k k k k‫رم يع‬kk k k k k k k k‫ار ك‬k ِ


ُ k k k k k k k k‫ وأَبك‬.‫ه‬kk k k k k k k k‫ذي محل أول محل‬kk k k k k k k k‫رم ال‬kk k k k k k k k‫و الك‬kk k k k k k k k‫ وه‬،‫ر‬kk k k k k k k‫ك‬kْ ‫ ب‬:‫دها‬kk k k k k k k k‫واح‬

.‫ه‬kk k k ‫ار من اجلواري تلين‬kk k k k k‫ل األبك‬kk k k k k‫ ب‬:‫ال‬kk k k k k‫ ويق‬،‫ا‬kk k k k k‫ أفتاؤه‬:‫ أي‬،‫ل‬kk k k k k‫ار النح‬kk k k k k‫له أبك‬kk k k k k‫ار يعس‬kk k k k k‫ل أبك‬kk k k k ‫وعس‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الح الثري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إص‬:‫ك‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرب‬
َّ :‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب‬

.‫ه‬kk k k k k k k ‫تطيع اخلروج من‬kk k k k k k k k k k ‫ وال يس‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ك في‬kk k k k k k k k k k ‫ فريتب‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k ‫اناً يف الوح‬kk k k k k k k k k k ‫اؤك إنس‬kk k k k k k k k k k ‫ إلق‬:‫ك‬k
ُ k k k k k k k k k k‫والرب‬
َّ

ُ kِ‫يد يرتَب‬kk‫والص‬
‫ف ابن‬kk‫رايب خل‬kk‫لى أع‬k‫ وص‬،‫ه‬kk‫ع في‬kk‫ تتعت‬:‫ه‬kk‫ل يف كالم‬kk‫ك الرج‬kk‫ا وارتب‬kk‫ب فيه‬kk‫ إذا نش‬،‫ة‬kk‫ك يف احلبال‬k

‫ وال‬،‫جك‬k‫ا من نس‬k‫ه واهلل م‬k‫رايب! إن‬k‫ا أع‬k‫ ي‬:‫رغ‬k‫ال حني ف‬k‫ فق‬،‫يخ‬k‫ك الش‬k‫ ارتب‬:‫ال‬k‫ فق‬،‫ه‬k‫مسعود فتتعتع يف قراءت‬

.‫زل‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ز ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د عزي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز من عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عزي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ولكن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج أبي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫من نس‬

.‫ة‬k‫الربيك‬ َ ِ‫ذي ُرب‬k‫م ال‬k‫ واس‬،‫ه‬k‫ه ب‬kk‫ ختوض‬:‫ أي‬،‫الزيت‬kk‫ أو ب‬،‫من‬k‫دقيق بالس‬k‫ أو ال‬،‫ أن تربك السويق‬:‫بك‬
َّ :‫ك‬k ُ ‫والر‬
َّ

."‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اربكوا ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء غرث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ق‬:‫اهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومن أمث‬

:‫ قال طرفة‬.‫ اسم جلماعتها‬،‫ اإلبل البوارك‬:‫الب ْرك‬


َ :‫برك‬

‫ جمـرد‬k‫نواديها أمشي بعضب‬ ٍ


‫هجود قد أثارت خمافيت‬ ‫وب ْر ٍك‬
َ
k.‫ت‬
ْ ‫ر َك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة َفَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الناق‬
ُ ‫ر ْك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ َْب‬

:‫ قال‬.‫ حكه ودكه ببركه‬:‫ يقال‬k،‫كلكل البعري وصدره الذي يدوك به الشيء حتته‬
ُ :‫والب ْر ُك‬
َ

‫ هيان بن بيان‬k‫وأعطت النهب‬ ‫فأقعصتهم وحكت َب ْر َكها هبم‬

227
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k ‫ربك علي‬kk k k k k ‫ه ي‬kk k k k k ‫ ألن‬،‫ري‬kk k k k k ‫ربك البع‬kk k k k k ‫تق من م‬kk k k k k ‫ اش‬.‫ة‬kk k k k k ‫ل داب‬kk k k k k k k k‫در من ك‬kk k k k k k k k‫ه من الص‬kk k k k k k k k‫ا يلي‬kk k k k k k k k‫د البطن وم‬kk k k k k k k k‫ا ويل األرض من جل‬kk k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k‫والرِب ْ َك‬

:‫ قال‬،‫ شبه حوض حيفر يف األرض وال جيعل له أعضاد فوق صعيد األرض‬:‫والرِب ْ كةُ والرِب ْ ُك‬

‫وأوردتنيه فانظري أي مورد‬ ً‫وأنت اليت كلفتين الرِب َك شاتيا‬


.‫ قال الكميت‬،‫ ويقال بفتح الراء‬،‫ حلبة الغداة‬:‫والرِب ْ كة‬

k‫من األفاويق يف أحياهنا الوظب‬ ٍ ِ‫ذو ب‬


‫ركة مل تغض قيداً تشيع به‬
.‫ أبيض‬،‫ري املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من ط‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ُك مجع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والب‬
kُ ،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والب ْرك‬
ُ

‫وا‬kk ‫ركب مث اقتتل‬kk ‫وا على ال‬kk ‫ جث‬:‫رتكوا يف احلرب‬kk ‫ واب‬.‫ه‬kk ‫د يف ذم‬kk ‫ إذا اجته‬،‫به‬kk ‫ر يقص‬kk ‫ل يف اآلخ‬kk ‫ الرج‬k‫رتك‬kk ‫واب‬

:‫قال‬ .‫ االسم منه‬:‫ والرباكاء‬،ً‫ابرتاكا‬

‫بُراكاءُ القتال أو الفـرار‬ ‫وال ينجي من الغمرات إال‬


.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫املطر على موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أحل ب‬:‫حاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتك الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واب‬

‫ متجيد‬:‫ارك اهلل‬kk‫ وتب‬،‫ه‬kk‫ورك في‬kk‫در ب‬kk‫ مص‬k:‫ة‬kk‫ واملبارك‬.‫ة‬kk‫بالبَرك‬


َ ‫دعاء‬kk‫ ال‬:‫ك‬kk‫ والتَّرْب ي‬.‫اء‬kk‫ادة والنم‬kk‫ الزي‬:ُ‫ة‬k ‫والبَرك‬
َ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجتلي‬

.‫جر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من دق الش‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دة بِركان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والواح‬k،‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرِب ْك‬

."‫ َبَر َكتان‬k‫ والشاتان‬،‫ "من كان عنده شاة كانت َبَركة‬:‫ ويف احلديث‬.‫ومسيت الشاة احللوب َبَر َكة‬

228
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫?الكاف والراء والميم معهما‬

‫ر ٌم‬kَ ‫ رجل كرميٌ وقوم ك‬.‫ شرف الرجل‬:‫ ال َكَرم‬:‫ ر م ك مستعمالت كرم‬،‫ م ك ر‬،‫ ر ك م‬،‫ ك م ر‬،‫ك ر م‬

:‫ قال الشاعر‬،‫ وكثر ما جييء فعل يف مجع فعيل وفعول‬،‫ وعمود وعمد‬،‫ حنو أدمي وأدم‬، ‫رام‬ِ
ٌ ‫وك‬

‫العني عن َكَرٍم عجاف‬


ُ ‫فتنبو‬ ‫وأن يعدين إن ُك ِس َي اجلواري‬
.‫رمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ أي‬:‫رام‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ورفعه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عنه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وأك‬،‫نزه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ت‬:‫ أي‬،‫ائنات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رم عن الش‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتك‬

.‫ع على رأس احلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق يوض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكرام‬

.‫ادر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة وحنوه من املص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة لإلطاع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الطاع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث‬،‫رام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م لإلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َكرام‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نقيض املألم‬،ُ‫رمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملكَْرم‬


َ

.ً‫ار كرميا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كرم‬


َ ‫رم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

:‫ قال أبو حمجن الثقفي‬،‫ طاقة من ال َكْرم‬:ُ‫ وال َك ْرمة‬،‫ القالدة‬:‫وال َك ْر ُم‬

‫تروي عظامي بعد مويت عروقها‬ ٍ ‫إذا مت فادفين إىل أصل َكـر‬
‫مة‬ ْ
k."‫لة‬kk k k k k ‫ثر األرض مسنة وعس‬kk k k k k ‫ "هي أك‬:‫ول‬kk k k k k ‫رب تق‬kk k k k k ‫ والع‬.‫ثرة‬kk k k k k k k k‫ذلك الك‬kk k k k k k k k‫ين ب‬kk k k k k k k k‫ يع‬k،‫ة‬kk k k k k k k k‫ةٌ وخنل‬k k k k k k k k‫دة إمنا هي َك ْرم‬kk k k k k k k k‫ذه البل‬kk k k k k k k k‫ ه‬:‫ول‬kk k k k k k k k‫رب تق‬kk k k k k k k k‫والع‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا َكرام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َم فالن علين‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ و‬.‫رم‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ :‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حاب بغيث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإذا ج‬

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اة من احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة منق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أرض مث‬:‫ر ُم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تفدت كرمياً فارتبط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ أي‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمت فارب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬:‫رير‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة الكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاع‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫ ال َك‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كم‬

:‫ل‬kk‫ز وج‬kk‫ال اهلل ع‬kk‫ ق‬،‫ه على بعض‬kk‫يء املرتكم بعض‬kk‫حاب وحنوه من الش‬kk‫ل والس‬kk‫ام الرم‬kk‫كرك‬
ُ ً‫ا‬k‫اً َمركوم‬k‫ه ُركام‬kk‫ىت جتعل‬kk‫ ح‬،‫يء‬kk‫وق ش‬kk‫يئاً ف‬kk‫ك ش‬kk‫ مجع‬:‫كم‬
ُ ‫ر‬kِّ k‫ ال‬:‫ركم‬

229
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

."ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ُركام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً" و"مث جيعل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ مجيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫"فري ُك‬

.‫رام‬kk‫ال ح‬kk‫ل ح‬kk‫ر يف ك‬kk‫ واملك‬،‫د يف احلرب حالل‬kk‫ والكي‬،‫د‬kk‫و الكي‬kk‫دي ه‬kk‫ا يب‬kk‫ري م‬kk‫ال بغ‬kk‫ واالحتي‬،‫مر‬kk‫ا يض‬kk‫ري م‬kk‫ال بغ‬kk‫ احتي‬:‫ر‬kُ ‫ك‬kْ ‫ وامل‬،‫ة‬kk‫ال يف خفي‬kk‫ احتي‬:‫ر‬kُ ‫ك‬kْ ‫ امل‬:‫ر‬kk‫مك‬
َ َ

‫ل‬k‫ل الرغ‬k‫ مث‬،‫ور‬k‫مى املك‬k‫جر تس‬k‫روب من الش‬k‫ وض‬،‫دة‬k‫جرة على ح‬k‫ان فهي ش‬k‫ور األغص‬k‫ا ُم ُك‬k‫ا وأم‬k‫ ومسيت الرتوائه‬،ٌ‫رة‬k‫ َم ْك‬:‫دة‬k‫ الواح‬،‫ات‬k‫رب من النب‬k‫ ض‬:‫واملك ُْر‬
َ

.‫وحنوه‬

:‫ كما قال‬،‫ شبهت باملكْر من النبات‬،‫ فهي مرتوية خدلة‬،‫واملك ُْر حسن خدالة الساق‬
َ

‫عجزاء ممكورةٌ مخصانة قلق‬


.‫ة‬kk k k k ‫ف بزني‬kk k k k ‫ذف كأمنا توص‬kk k k k ‫ ق‬:‫ول‬kk k k k ‫ذا الق‬kk k k k ‫و يف ه‬kk k k k ‫ وه‬،‫و َّرى‬kَ k k k k k ‫ك‬kْ ‫ا ابن َم‬kk k k k k k‫ ي‬:‫ال‬kk k k k k k‫ يق‬،‫ة‬kk k k k k k‫ئيم اخللق‬kk k k k k k‫ ل‬،‫ريض‬kk k k k k k‫ ع‬،‫ري‬kk k k k k k‫ أي قص‬،‫و َّرى‬kَ k k k k k ‫ك‬kْ ‫ل َم‬kk k k k k k‫ورج‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املغ‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ ‫وامل‬


َ

.‫اك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ك واألرم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫الر َم‬
َّ :‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ للنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رس والربذون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الف‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫الرم‬
َّ :‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم‬

ُ ‫والر ِام‬
:‫ قال‬،ً‫ شيء أسود كالقار خيلط باملسك فيجعل سكا‬:‫ك‬ َّ

‫الر ِامكا‬
ّ ‫واملسك قد يستصحب‬ ‫إن لك الفصل على صحبتـي‬
.ُ‫ورمكاء‬
َ ‫أرمك‬
ٌ :‫والنعت‬
ُ .‫ اإلبل‬k‫ من ألوان‬،‫ لون يف ورقة وسواد‬:ُ‫والرمكة‬
ُّ

‫الكاف والالم والنون معهما‬

‫ة‬kk‫ة غالب‬kk‫ لعجم‬،‫ه‬kk‫ذي ال يقيم عربيت‬kk‫و ال‬kk‫ ه‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫ذكر املؤنث‬kk‫ وي‬،‫ؤنث املذكر‬kk‫و ي‬kk‫ وه‬،‫ة األَلْ َكن‬kk‫ عجم‬:‫ة‬kk‫ اللُّ ْكن‬:‫تعمالت لكن‬kk‫ ن ل ك مس‬،‫ ن ك ل‬،‫ل ك ن‬

.‫و األلْ َك ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫انه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫على لس‬

:‫ قال‬،‫كل‬ِ
ٌ ‫ وكل شيء يُنكل به غريه فهو ن‬،‫ ضرب من اللجم والقيود‬:‫َّكل‬
ُ ‫ِّكل والن‬
ُ ‫ الن‬:‫نكل‬

‫ويف السيف نِكْل للعصا غري أعزل‬ ‫عهدت أبا عمـران فـيه نـهـاكة‬
ِ
:‫ قال‬،‫ نَ َكل الرجل عن صاحبه إذا جنب عنه‬:‫ يقال‬.‫ ونَ َكل حجازية‬k،‫ متيميه‬:‫ونك َل َيْن َكل‬

230
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ضرباً بكفي بطل مل َيْن َك ِل‬


.‫احبه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مل يَن َكل عن ص‬:‫أي‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k‫اع منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ االمتن‬:‫ عن اليمني‬k‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنُّ ُك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫ل عن اليمني‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ َ‫ون‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫اف أن يعمل عمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا بلغه أو رآه خ‬،‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫االً لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ اسم ملا جعلته نَك‬:‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫والنًّك‬

.‫ وهي شجرة محلها زعرور أصفر‬،‫ نُلكة‬:‫ الواحدة‬،‫ شجرة الدب‬:‫ُّلك‬


ُ ‫ الن‬:‫نلك‬

‫الكاف والالم والفاء معهما‬

‫و‬kk‫ون يعل‬k‫و ل‬kk‫ وه‬،‫ة‬kk‫ه خاص‬k‫ذا يف الوج‬kk‫ل ه‬k‫ ك‬،‫ وبه ُكلفة‬،‫ف‬ ِ
ُ َ‫ وبعري أَكل‬.ً‫يكلف كلفا‬
ُ ‫ف وجهه‬
َ ‫ َكل‬:‫ ف ل ك مستعمالت كلف‬،‫ ف ك ل‬،‫ ل ف ل‬،‫ك ل ف‬

.‫واد خفي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون يف خدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يك‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ري أَ ْكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وبع‬.‫رته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د فيغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجلل‬

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ومكل‬k ِ ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و هبا َكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهبذه اجلاري‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف هبذا األم‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكل‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإليالع بالش‬:‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وال َكل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وتكلفت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فت ه‬ِ


ُ ‫و َكل‬

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ال ُكل‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أو ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يف نائب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا تكلفت من أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُكلف‬

ُ َّ‫وفالن يتكل‬
:‫ قال زهير‬،‫ والتَّكاليف‬،‫ف الخوانه ال ُكلَف‬

‫مثانني حوالً ال أبالـك يسـأم‬ ‫كاليف احلياة ومن يعش‬


َ َ‫سئمت ت‬
ُ َّ‫واملُ َكل‬
k.‫ الوقاع فيما ال يعنيه‬:‫ف‬
‫ ال‬،‫ ال يشتق منه فعل وال نعت‬،‫أكفال‬
ٌ :‫ واجلميع‬،‫ وإهنا لعجزاء ال َك َفل‬،‫ ردف العجز‬:‫فل‬ ُ ‫ ال َك‬:‫كفل‬
.‫ عجزاء‬:‫ كما يقال‬،‫ َك ْفالء‬:‫يقال‬

231
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ
:‫ تقول‬k.‫ يوضع على سنام البعري‬،‫ شيء مستدير يتخذ من خرق أو غري ذلك‬:‫ والكفل‬k،‫ النصيب‬:‫والك ْف ُل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو من ثوب‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من ك‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بِ ْكف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اكتف‬

ِ َ‫ؤتكم كِفل‬kk‫ "ي‬:‫ل‬kk‫ز وج‬kk‫ال اهلل ع‬kk‫ ق‬،‫عف‬kk‫ الض‬k:‫ ومن اإلمث‬،‫ر‬k‫ل من األج‬k‫ف‬kْ ‫والك‬
‫ل‬kk‫ه كف‬kk‫ و"يكن ل‬."‫ه‬kk‫ني من رمحت‬ ِ
ُ

‫ل‬k‫ كِ ْف‬:‫ل‬kk‫ردت فال تق‬k‫إذا أف‬k‫ ف‬،‫يب‬k‫ هذا كِ ْف ُل فالن حىت تكون قد هيأت مثله لغريه كالنص‬:‫ وال يقال‬،"‫منها‬

.‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال نص‬

k.‫ة‬kk k k‫و بني ال ُك ُفول‬kk k k k‫ وه‬،‫رار‬kk k k k‫أخر والف‬kk k k k‫ه الت‬kk k k k‫ إمنا مهت‬،‫ؤخر احلرب‬kk k k k‫ يف م‬k‫ون‬kk k k k‫ذي يك‬kk k k k‫ل ال‬kk k k k‫ الرج‬:‫ل‬k ِ
ُ k k k‫ف‬kْ ‫والك‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫ه َكفال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه يك ُف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ب‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك َف‬.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫امن للش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬k:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكفي‬

k.‫تيم‬kk ‫و زوج أم الي‬kk ‫ وه‬،"‫ل‬kٌ k ‫ربيب كاف‬kk ‫ "ال‬:‫ ويف احلديث‬.‫ه‬kk ‫ق علي‬kk ‫ه وينف‬kk ‫اناً يعول‬kk ‫ل إنس‬k ِ
ُ k‫ذي يَ ْك ُف‬kk ‫ ال‬:‫ل‬kُ k ‫والكاف‬

‫ات‬k‫ا حني م‬k‫امهوا على نفقته‬k‫ حيث س‬،‫ا‬k‫ق عليه‬k‫رمي لينف‬k‫ل م‬k‫و َك َف‬k‫ ه‬:‫ أي‬،"‫ا‬k‫ا زكري‬k‫ "و َك َفلَه‬:‫ز امسه‬k‫وقوله ع‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k ‫ا اهلل زكري‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ َكفَّله‬:‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل فمعن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫رأ بالتثقي‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ ومن ق‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ فبقيت بال كاف‬k‫ا‬k k k k k k k k k k k k k ‫أبواه‬

‫دكم من‬kk‫ربن أح‬kk‫ "ال يش‬:‫ ويف احلديث‬،‫ل‬kk‫ل يكتف‬kk‫ل الرج‬kk‫ اكتف‬:‫وهلم‬kk‫ذ من ق‬kk‫ أخ‬.‫ه‬kk‫ مركب‬:‫يطان‬kk‫ل الش‬kُ k‫وكِف‬

."‫يطان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الش‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف‬kْ ‫ فإهنا ك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء وال عروت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة اإلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثلم‬

.‫يام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لة الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مواص‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملكافل‬


ُ

232
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬ل‪ :‬رع‪kk k k k k k k k k k k‬دة تعل‪kk k k k k k k k k k k‬و اإلنس‪kk k k k k k k k k k k‬ان‪ ،‬وال فع‪kk k k k k k k k k k k‬ل ل‪kk k k k k k k k k k k‬ه‪ .‬و جيم‪kk k k k k k k k k k k‬ع‪ :‬أفاك‪kk k k k k k k k‬ل‪.‬‬
‫فك‪kk k k k k k k k k‬ل‪ :‬األَفْ َك‪ُ k k k k k k k k k k k‬‬

‫‪k‬ك‪ :‬دوران الس ‪kk‬ماء‪ .‬وه ‪kk‬و اس ‪kk‬م لل ‪kk‬دوران خاص ‪kk‬ة‪ .‬واملنجم يق ‪kk‬ول‪ :‬الفل ‪kk‬ك س ‪kk‬بعة أط ‪kk‬واق‪ k‬دون‬
‫فل ‪kk‬ك‪ :‬ال َفل ‪ُ k‬‬

‫الس ‪kk‬ماء‪ ،‬ركبت فيه ‪kk‬ا النج ‪kk‬وم الس ‪kk‬بعة‪ ،‬يف ك ‪kk‬ل ط ‪kk‬وق جنم‪ ،‬وبعض ‪kk‬ها أرف ‪kk‬ع من بعض ت ‪kk‬دور فيه ‪kk‬ا ب ‪kk‬إذن اهلل‪.‬‬

‫‪k‬ك‪ :‬الس‪kk‬فينة‪ k،‬ي‪kk‬ذكر وي‪kk‬ؤنث‪ k‬وهي واح‪kk‬دة‪ ،‬وتك‪kk‬ون مجع‪k‬اً‪ .‬ق‪kk‬ال اهلل ع‪kk‬ز وج‪kk‬ل‪" :‬جاءهتا ريح عاص‪kk‬ف"‬
‫وال ُفل‪ُ k‬‬

‫وق‪kk‬ال‪" :‬فأجنين‪kk‬اه ومن مع‪kk‬ه يف ال ُف ْل‪kk‬ك املش‪kk‬حون"‪ ،‬أي‪ :‬املوقر املف‪kk‬روغ من جه‪kk‬ازه‪ .‬والفل‪kk‬ك‪ :‬مجاع‪kk‬ة الس‪kk‬فن‪،‬‬

‫"ح ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ىت إذا كنتم يف ال ُف ْل ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك وج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رين هبم"‪.‬‬

‫ِ‬
‫و َفلَّ َكت اجلارية‪ ،‬أي‪َ :‬ت َفلَّك ثديها أي‪ :‬صار كال َف ْلكة فهي ُم َفلِّكة‪ُ ،‬‬
‫وم َفلِّك أجود‪ ،‬قال‪:‬‬

‫مل يعد ثديا حنرها أن َت َفلَّكا‬


‫كت اجلدي‪ ،‬وهو قض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يب ي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دار على لس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬انه لئال يرض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع‪.‬‬
‫وفلّ ُ‬

‫وال َف ْلك ‪k k‬ةُ‪ :‬أكمة من حجر واحد مس‪kk k‬تديرة كأهنا َف ْل َك‪ k k‬ةُ مغ‪kk k‬زل‪ ،‬واجلمي‪kk k‬ع‪ :‬ال َفلك وال َفلَك‪kk k‬ات‪ ،‬وهو على‬

‫تق‪kk‬دير النبكة‪ k‬يف اخللق‪kk‬ة‪ ،‬إال أن النبكة أشد حتديد رأس من ال َف ْلك‪kk‬ة‪ ،‬ورمبا ك‪kk‬انت النبكة من طني وحج‪kk‬ارة‬

‫رخوة‪.‬‬

‫‪233‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والالم والباء معهما‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k‫ وكلب‬k‫ة أكلب‬kk k k k k k k k k k k ‫ثى باهلاء وثالث‬kk k k k k k k k k k k ‫ واألن‬،‫د الكالب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واح‬:‫ الكلب‬k:‫تعمالت كلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل ب ك مس‬،‫ ب ك ل‬،‫ ك ب ل‬،‫ك ل ب‬

.‫ذئاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعان هبا على ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ابن آدم فاس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الكالب ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أنس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كلب ال‬:‫ذئب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

ِ ‫ مجع‬:‫وال َكلِيب‬
.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احلمري والبق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬،‫الكالب‬ ُ

.‫يد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يعلم الكالب الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫الب وامل َكلِّب‬‫وال َك‬


ُ ُ

‫ه‬k‫ وميزق ثياب‬،‫واء الكلب‬k‫وي ع‬k‫ أن يع‬،‫مى ال َكلَب‬k‫ابه داء يس‬k‫ أص‬:‫ أي‬k،‫اناً إال َكلِب‬k‫ فال يعض إنس‬،‫ون‬k‫به جن‬k‫ذه ش‬k‫ فيأخ‬،‫اس‬k‫ يكلب بأكل حلوم الن‬k:‫ب‬ ِ
ٌ ‫لب َكل‬
ٌ ‫و َك‬

‫ف يف‬kk‫يء من ذراريح جيف‬kk‫ دواؤه ش‬:‫ال‬kk‫ ويق‬.‫رب‬kk‫دة العطش وال يش‬kk‫وت من ش‬kk‫اش فيم‬kk‫ذه العط‬kk‫ره إىل أن يأخ‬kk‫ر أم‬kk‫ري آخ‬kk‫ مث يص‬،‫اب‬kk‫ر من أص‬kk‫ ويعق‬،‫ه‬kk‫على نفس‬

‫قي‬k‫ك س‬k‫ابه ذل‬k‫إذا أص‬k‫ ف‬،‫ارورة‬k‫ أو ق‬،‫ مث يرفع يف جرة خضراء‬،‫ مث يداف بشراب صرف‬،‫ مث جيعل فيه جزء من العدس املنقى سبعة أجزاء‬،‫ مث يدق وينخل‬،‫الظل‬

:‫ قال الفرزدق‬.‫ يفعل به مراراً فيربأ بإذن اهلل‬،‫ وال تدعه ينام حىت يغتم ويعرق‬،‫ مث يقام يف الشمس‬،‫ وإال فقرياط بشراب صرف‬،ً‫ إن كان قويا‬،‫منه قرياطني‬

‫ وذو الداء الذي هو أدنف‬،‫شفتها‬ ‫ولو تشرب ال َك ْلىَب املراض دماءنا‬


.‫ب‬
ُ َ‫اهبم ال َكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬k، ‫وم َكْلىَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬k،‫ل كليب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ليب‬
ٌ ‫ َك‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والواح‬

‫هم على‬k‫دا بعض‬k‫واء ال َكلب وع‬k‫ا واهلل أس‬k‫وا عليه‬k‫ "إن الدنيا ملا فتحت على أهلها َكلِب‬:‫ قال احلسن‬.‫ إذا اشتد حرصه على الشيء‬،ً‫ كلبا‬k‫ وقد كلب‬،‫ب‬ ِ
ٌ ‫ورجل َكل‬

."‫يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بعض بالس‬

k.‫وءهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مبا يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أحل على أهل‬:‫ب‬ ِ


ٌ ‫ر َكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وده‬

.‫عرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مقش‬،‫ابس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان والش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اردة األغص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جرة ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة هي ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جرة َكلِب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا من حدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫انت كله‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ أو ك‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ا أو من حدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ها عقاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً يف رأس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عص‬:‫وال ُكالب وال َكلُّوب‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكلبت‬
.‫دادين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان للح‬k

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خمالب‬:‫ازي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكالليب الب‬


ُ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الذؤاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬.‫يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائم الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يف ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مار ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املس‬:‫ب‬
ُ ‫وال َكْل‬

234
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب الزم‬


ُ َ‫ذلك َكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬k،‫دته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ أي‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه و َكلَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫تاء و َكْلبَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ُكْلب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ داب‬:‫ب املاء‬


ُ ‫و َكْل‬

.‫راعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه جنم أمحر يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وعلى طريقت‬،‫فل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دلو من أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم حبذاء ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب من النج‬
ُ ‫وال َكْل‬

:‫ قال‬،ً‫ب َكْلبا‬
ُ ُ‫ب ي ْكل‬
َ َ‫ َكل‬،‫ سري جيعل بني طريف األدمي إذا خرز‬:‫ب‬
ُ ‫وال َكْل‬

‫كأن غر متنه إذ جننبه‬


‫سري صناع يف خري ٍز تَ ْكلُبُ ْه‬
.‫ اخلرزة‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال َك ْلب‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اخلرز بعين‬
ُ :‫ب‬ ُ ‫وال َك ْل‬

.‫خم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قي‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َكْب‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ خيلط‬:‫ أي‬،ُُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ه َيْب ُكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألن‬،‫ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وط األق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مس‬k:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ البَ ِكي‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫بك‬

.‫يه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ه ومش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق يف لبس‬k


kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ متن‬:‫ أي‬،‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يف بعض اللغ‬،‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بكي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

ُّ ‫ والت‬.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ االختي‬:‫َّبكل‬
.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيع م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتبص ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫َّبكل‬ ُّ ‫والت‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللَّب‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لب‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د لتأكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الثري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجع‬:‫ك‬k

:‫ قال‬،‫ ملتبس‬:‫ أي‬،‫ وأمر لبك‬k،‫ اختلط والتبس‬:‫ أي‬،‫والتبك األمر‬


ْ

ُ ِ‫إىل الظهرية أمر بينهم لَب‬


‫ـك‬ ‫رد القيان مجال احلي فاحتملوا‬
.‫ القطعة من الثريد‬:‫ واللبكة‬،‫ احلبة من السويق‬k:‫ العبكة‬.ٌ‫ وال لَبَ َكة‬k‫ ما ذقت عنده عبكة‬:‫ويقال‬

235
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والالم والميم معهما‬

:‫ أي‬.‫وم‬k ِ
ٌ k ‫و َمكل‬kk ‫ وه‬،ٌ‫امل‬kk ‫ا ك‬kk ‫ وأن‬k،ً‫ا‬k ‫ه َكلم‬kk ‫ أكلم‬k‫ه‬k ‫ كلمت‬.‫وم‬kk ُ‫ الكل‬k:‫ع‬kk ‫ واجلمي‬،‫ اجلرح‬k:‫ ال َكْلم‬k:‫تعمالت كلم‬kk ‫ مس‬k‫ م ل ك كلهن‬،‫ م ك ل‬،‫ ل ك م‬،‫ ك م ل‬،‫ك ل م‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جرحت‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وتُ َكلِّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يُ َكلِّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ليم‬


ُ ‫و َك‬

ِ ‫ ال َكلِم‬:‫ واجلميع‬k،‫ متيمية‬:ُ‫والكْلمة‬


:‫ هكذا حكي عن رؤبة‬k،‫والكلَ ُم‬ ِ ،‫ لغة حجازية‬k:ُ‫وال َكلِمة‬
ُ

ِ ‫الركب به رجع‬
‫الكلَ ْم‬ ُ َّ ‫ال يسمع‬
.‫تني‬kk k k k k k k k k k ‫ل يف اللغ‬kk k k k k k k k k k ‫و كام‬kk k k k k k k k k k ‫ل فه‬k
ُ k k k k k k k k k k ‫يكم‬
ُ ‫ل‬kَ k k k k k k k k k k ‫ َك ُم‬:‫رى‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ولغ‬،ً‫اال‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ل َكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫يكم‬
ُ ‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل الش‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك َم‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫كم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k ُ‫ه و َكمال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫فه وبعض‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ك نص‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ ل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫زاؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي جيزأ من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التم‬:‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وأمتمت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أمجلت‬:‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأكملت الش‬


.‫رئ القيس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان لب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابق ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رس س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكام‬

‫ل‬k‫ل الكام‬k‫اعر أن جيع‬k‫ وجيوز للش‬،‫ه‬k‫ه كل‬k‫ أعطيت‬:‫ك‬k‫و كقول‬k‫ إمنا ه‬،‫در وال نعت‬k‫ ليس مبص‬،‫واء‬k‫ع س‬k‫ يف الواحد واجلم‬،‫ هكذا يُتَ َكلَّم به‬،ً‫ أعطيته املال َك َمال‬:‫وتقول‬

:‫ قال ابن مرادس‬،ً‫كميال‬

‫ثالثون للهجر حوالً كميال‬ ‫على أنين بعد ما قد مضى‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ لَ ْكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أَلْ ُك ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ لَ َك ْمت‬..‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز يف الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللك‬:‫ْم‬ َّ
ُ ‫ اللك‬:‫لكم‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روبة بالي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة املض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القرص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامللَ َّكم‬


ُ

‫ا دون‬k‫ه م‬kk‫بيحون ل‬kk‫ وي‬،‫اجعه‬k‫ر فتض‬k‫ه البك‬k‫وا مع‬k‫يف أن خيل‬k‫ بلغ من برهم بالض‬.‫ ومنازهلم من مكة على ثالث‬،‫ شيء يفعله خوالن بن عمرو بن قضاعة‬:‫كيم‬
ُ ‫والتْل‬
َّ

.‫ل‬kk k k k k k k k k‫ا قب‬kk k k k k k k k k‫د لَ َّكمه‬kk k k k k k k k k‫ وق‬،‫اؤه فيزوجوهنا‬kk k k k k k k k k‫ا أش‬kk k k k k k k k k‫ أن‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k‫الت ألهله‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k‫إذا وافقه‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ف‬k،‫يم‬ ِ َّ ‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫مون ذل‬kk k k k k k k k k k k k k‫ يس‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫الفض‬
َ ‫التْلك‬

.‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ الس‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k‫يب علي‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫و إدريس الن‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫وخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك بن اخن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الم‬
َ ‫ ابن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ َ‫وح بن ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫ملك‬

236
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّم‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُكح‬:‫اك‬k

:‫ قال‬،‫ قد جم املاء فيها‬:‫ أي‬،‫ول‬ ِ َ‫ م َكل‬:‫مكل‬


ٌ ‫ وبئر م ُك‬.‫ واجتمع يف وسطها‬،‫ كثر ماؤها‬:‫ت البئر‬ َ

‫مسح املؤتى أصبحت َمواكال‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نزحته‬:‫ أي‬،‫ئر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لت الب‬
ُ ‫ َم َك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬.‫ع من املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجملتم‬k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫املُكل‬

k.‫لطانه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫وت اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وملَ ُك‬ ِ ِ


َ ،‫ك اهلل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مل‬:‫وت‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ واملَل‬.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك املًلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك هلل املال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املٌل‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مل‬

.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال وخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د من م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ملكت الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ك‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملْل‬
َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫لطان املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واململك‬


. ‫هُ و َكرُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ وعظم ُمل‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫الت مَم لكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك يف رعيت‬k
َ َْ

ِ k k k k k k k k k k‫ة وباملِْل‬kk k k k k k k k k k‫ر بامللَك‬kk k k k k k k k k k‫ أق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k‫وبه أن يق‬kk k k k k k k k k k‫ وأص‬.‫العبودة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د أق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ والعب‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر بامللُوك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د أق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k‫ العب‬:‫وك‬k
.‫ك‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل ْمل‬
َ ُ َ

ُ ‫ ِم‬:‫ب‬
.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الك اجلس‬ ِ
ُ ‫ وال َقْل‬k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يعتم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومالك األم‬

:‫ قال‬،‫ شبه العروس باملِْلك‬،‫ زوجوه‬:‫ أي‬،‫ قد أملكوه وملكوه‬..‫ التزويج‬:‫وا ِإلمالك‬

‫ َملِكا‬k‫وس أن يكون‬
ُ ‫الع ُر‬
َ ‫كاد‬
‫وا‬kk‫ واجتمع‬،‫الة‬kk‫و الرس‬kk‫وك وه‬kk‫ل من األل‬kk‫فع‬
َ ‫و َم‬kk‫ وه‬،‫ مألك‬:‫الوا‬kk‫ فق‬،‫زة‬kk‫روا اهلم‬kk‫دموا الالم وأخ‬kk‫ فق‬،‫ك‬kk‫ل مأل‬kk‫ واألص‬،‫ف املألك‬k‫و ختفي‬kk‫ إمنا ه‬،‫ة‬kk‫د املالئك‬kk‫ك واح‬k
ُ kَ‫واملل‬
َ

:‫ قال‬،‫ يف الشعر عند احلاجة‬k‫على حذف مهزته كهمزة يرى وقد يتمونه‬

‫تبارك من فوق السماوات مرسله‬ ٍ ‫فلست إلنسي ولـكـن لِـمـأل‬


‫َك‬ َ
.‫ومتام تفسريه يف معتالت حرف الكاف‬

‫الكاف والنون والفاء معهما‬

ِ َ‫ ال َكن‬:‫ ف ن ك كلهن مستعمالت كنف‬،‫ ف ك ن‬،‫ ن ف ك‬،‫ ن ك ف‬،‫ ك ف ن‬،‫ك ن ف‬


:‫ قال‬،‫ اجلناحان‬:‫فان‬

‫سقطان من َكَن َف ْي نعام جافل‬ ‫عنس مذكرة كأن عفاءهـا‬

237
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ َكنَفاه‬:‫ وناحيتا كل شيء‬،‫ جانباه‬:‫و َكنَفا اإلنسان‬


‫ يَكُْن ُفهُ بالكالءة‬،‫ حرزه وظله‬:‫ أي‬،‫ وهو يف حفظ اهلل و َكنَ ِفه‬.‫ رعاه وحفظه‬:‫ أي‬،‫ َكَن َفهُ اهلل‬:‫ويقال‬
k.‫وحسن الوالية‬
.‫ الزنفليجة‬:‫ف‬ ِ ِ
ُ ‫ الكْن‬:‫ وقالوا‬.‫ وعاء طويل ألسقاط التجار وحنوه‬:‫ف‬ ُ ‫والكْن‬
.ً‫نيف ملئ علما‬ ٌ ‫ َك‬:‫وقال عمر البن مسعود؛‬
.‫ تسترت‬:‫ أي‬،‫ وهي اليت تكتنف يف أكناف اإلبل من الربد‬:‫وف‬ ٌ ُ‫وناقة َكن‬
k.‫ف يف أسرت النواحي‬ ِ
َ ‫ كأنه ُكن‬k‫واشتقاق ال َكنيف‬
.‫ف‬ٌ َ‫ َكن‬:‫ الواحد‬.‫ حيث تنضم إليه‬،‫ نواحيه‬:‫ناف اجلبل أو الوادي‬ ُ ‫وأ ْك‬
.‫زه‬kk k k k k k k k k k k‫ ال حتج‬:‫ أي‬.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ من اهلل كانِف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال تَكُْن ُف‬:‫ذول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ان املخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ال لإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احتوش‬:‫ أي‬،‫انب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت َكنَّف‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا ِإل ْكن‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أعنت‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أ ْكَن ْفت‬..‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلعان‬:‫اف‬k

ِ ‫ َك َفن الرجل يك‬:‫كفن‬


:‫ قال‬،‫ يغزل الصوف‬:‫ أي‬،‫ْف ُن‬ َ َ

ِ ‫ويك‬
‫ْف ُن الدهر إال ريث يهتبـد‬ ‫يظل يف الشتا يرعاها ويعمتها‬
َ
ِ ‫ل يك‬kk k k k k k k k k k k k‫ ب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ فق‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫بيت بعين‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ذا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫دقيش يف ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫الف أب‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫وخ‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k‫يع من الش‬kk k k k k k k k k k k‫ة للمراض‬kk k k k k k k k k k‫ خيتلي ال َك ْفن‬:‫ْف ُن‬ َ

.‫ا‬kk k k k k k k k ‫ققت عن القن‬kk k k k k k k k ‫ع ش‬kk k k k k k k k ‫ كأهنا قط‬،‫داهنا‬kk k k k k k k k ‫لبت عي‬kk k k k k k k k k k‫ت ص‬kk k k k k k k k k k k k ‫ إذا يبس‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k ‫غرية جع‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ص‬،‫جر‬kk k k k k k k k k k k k ‫جرة من دق الش‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k ‫وال َك ْفن‬

.‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فن مك ُف‬


ٌ ‫و م َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ و َك َفْنت‬،‫َّنت امليت‬
ُ ‫و َكف‬

:‫ قال‬،‫ تنحيتك الدموع بإصبعك عن خدك‬:‫ْف‬


ُ ‫ النَّك‬:‫نكف‬

‫ف لعينك مدمع‬
ْ ‫من اخللف مل يُن َك‬ ‫فبانوا ولوال ما تَذك ُـر مـنـهـم‬
.‫ هبرج رديء‬:‫ أي‬،‫وف‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ودرهم َمْنك‬

.‫زة‬kk k k k k k k‫ة وع‬kk k k k k k k‫يء محي‬kk k k k k k k‫اض عن الش‬kk k k k k k k‫ واالنقب‬،‫اع‬kk k k k k k k‫و االمتن‬kk k k k k k k k k k‫ وإمنا ه‬.‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k k‫ األن‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k‫د العام‬kk k k k k k k k k k‫تنكاف عن‬k
ُ k k k k k k k k k k‫ واالس‬.‫تنكاف‬kk k k k k k k k k k‫ االس‬:‫ف‬k
ُ k k k k k k k k k ‫ك‬kَ َّ‫والن‬

238
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اهر وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫دم من ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫وم من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫انيب احللق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق من ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يني والعن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بني اللح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّ َك َف‬

.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة يف النك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لغ‬:‫ك‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الن َف‬
َّ :‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نف‬

:‫ قال‬.‫ أنه يظفر هبا ففاتته‬،‫ التلهف على حاجة‬:‫الت َف ُّك ُن‬
َّ :‫فكن‬

‫أما جزاء العارف املستيقن‬


ُّ ‫عندك إال حاجة الت‬
‫ن‬kِ ‫َّفك‬
.‫ربح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫زم مكانه ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا ل‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ُفنُوك‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ك ي ْفن‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َفن‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فن‬

.‫ه‬kk k k k k ‫ها يف بطنها حىت ختدج‬kk k k k k k k ‫ان يف احلمامة إذا كسر مل يستمسك بيض‬kk k k k k k k ‫ان ملزق‬kk k k k k k k ‫ عظم‬:‫ان‬kk k k k k k k ‫وال َفنِيك‬

ِ k k ‫وال َفنيك‬
‫ ومن جعل‬.‫دغني‬kk k ‫ دون الص‬،‫غ‬kk k ‫ان من املاض‬kk k ‫ذان يتحرك‬kk k ‫ان الل‬kk k ‫ الطرف‬:‫ان من حلي كل ذي حليني‬k

‫نيكي‬k َ ِ‫ال َفن‬


َّ k‫ "أمرين جربيل أن أتعاهد ف‬:‫ ويف احلديث‬.‫يك واحداً لإلنسان فهو جممع اللحيني يف وسط الذقن‬

."‫باملاء عند الوضوء‬

‫الكاف والنون والباء معهما‬

:‫ قال‬،ُ‫ قد أكنَبَت يده‬:‫ وصلبت قيل‬،‫ إذا جملت من العمل‬،‫ غلظ يعلو اليد‬:‫ب‬
ُ َ‫ ال َكن‬:‫ ب ن ك مستعمالت كنب‬،‫ ن ب ك‬،‫ ن ك ب‬،‫ ك ب ن‬،‫ك ن ب‬

‫ت يداك بعد لني‬


ْ َ‫قد أ ْكنَب‬
‫ومهتا بالصرب واملرون‬
:‫وقال‬

‫ نسوره وأ ْكنَبا‬k‫وأكنَبَت‬
:‫ قال‬،‫كابن‬ ‫نِب‬
ٌ ‫ َكنَبَ ي ْك ُ ُكبوناً و َكبناً فهو‬k،‫ عدو لني يف اسرتسال‬: ُ ‫ ال َكنْب‬:‫كنب‬

239
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫حيي‬
ُّ ‫كابن‬
ٌ ‫مير وهو‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مثل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وخبنت‬،‫وب‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الث‬
ُ ‫و َكَبْن‬

:‫ قال‬،‫كاب عن احلق‬ ِ
ٌ ‫ وإنه ملْن‬.‫ شبه ميل‬:‫ب‬
ُ ‫ النَّ َك‬:‫نكب‬

‫أنكب‬
kُ ‫ عن احلق‬...
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مائ‬:‫أي‬

:‫ قال‬،‫ب من اإلبل كأمنا ميشي يف شق واحد‬


kُ ‫واألَنْ َك‬

‫ب‬
ْ ‫ب زياف وما فيه ن َك‬
kُ ‫أنْ َك‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب عن‬ َّ ِ
ُ ‫ه وَتنَك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب عن‬
ُ ‫ َتْنتك‬.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجتناب‬:‫ْب‬
ُ ‫والنَّك‬

.‫يب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يف منك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألقيته‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الكنان‬


ُ ‫وا ْنتَ َكْب‬

.‫ه‬kk k k‫ةُ يف قوم‬k k k‫ه النِّكاب‬kk k k‫ ل‬:‫ول‬kk k k‫ تق‬،ُ‫ة‬k k k‫ه النِّكاب‬kk k k‫اً ورتبت‬k k k‫ذا عريف‬kk k k‫ذا وك‬kk k k k‫اء على ك‬kk k k k‫ رأس العرف‬:‫وم‬kk k k k‫ب الق‬ ِ .‫ال أو األرض‬kk k k k‫ة من اجلب‬kk k k k‫ل ناحي‬kk k k k‫ ك‬:‫واملْن ِكب‬
ُ ‫ومْنك‬
َ ُ َ

.‫ ريح هتب بني رحيني‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والنَّكب‬

.‫ائر وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان والط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اتق من اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وحب‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د والكت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عظم العض‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جمم‬:‫ب‬ ِ
ُ ‫واملَنك‬

.‫وب ونكيب‬k ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٌم َمْنك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َمنس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬.ً‫ما‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫افراًَ أو منس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راً أو ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ظف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن ينكب احلج‬:‫ْب‬
ُ ‫والنَّك‬

:‫قال لبيد‬

ٍ َ‫بِن‬
‫كيب مع ٍر دامي األظل‬ ‫وتصك املرو ملا هجرت‬
ُّ
.‫دهر‬kk ‫رية من ال‬kk ‫وب كث‬k
ٌ k‫ات ونُ ُك‬kk ‫ةٌ ونَ َكب‬k ‫ابته نَ ْكب‬kk ‫ وأص‬،‫دهر‬kk ‫وادث ال‬kk ‫هُ ح‬kk ‫ ونَ َكبَت‬،‫ جمزوم‬k،‫ْب‬
ٌ ‫ نَك‬:‫در‬kk ‫واملص‬

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k‫انت محراء ال ختلو من احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k‫رأس رمبا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ةٌ حمددة ال‬k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫ أَ َك‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ النَّْبك‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k‫نب‬

240
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫له‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رده إىل بُْن ِك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بن‬

.‫ متكن‬:‫ أي‬،‫ك فالن يف عز ومنعة‬


َ َّ‫وَتنَب‬

‫الكاف والنون والميم معهما‬

َ ‫رف َمك‬kk‫ل ح‬kk‫ ولك‬.‫ه‬kk‫ْم ٍن ال يفطن ل‬


‫ر‬kk‫ وأم‬.‫اره‬kk‫وت أث‬kk‫ه الص‬kk‫ر ب‬kk‫ْم ٌن إذا م‬ َ ‫ اختفى يف َمك‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k‫ْم ُن ُك ُمون‬
ُ ‫ َك َم َن فالن يَك‬:‫ط كمن‬kk‫تعمالن فق‬kk‫ م ك ن مس‬،‫ك م ن‬

ٌ ‫ه َك ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫في‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال يفطن ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه دغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ في‬:‫ أي‬k،‫ني‬

.‫ا‬kk k k k k k k k‫والن ذنبه‬kk k k k k k k k‫ا بش‬kk k k k k k k k‫رف محله‬kk k k k k k k k‫ وإمنا يع‬،‫ل‬kk k k k k k k k‫ مل تش‬:‫ أي‬k،‫ذنبها‬kk k k k k k k k k k k k‫ر ب‬kk k k k k k k k k k k k‫ إذا لقحت مل تبش‬،‫اح‬kk k k k k k k k k k k ‫وم للق‬kk k k k k k k k k k k k‫ كت‬:‫ أي‬k،‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k‫م‬kُ ‫ة َك‬kk k k k k k k k k k k k‫وناق‬

.‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع الفاني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويس‬،‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل يف اهلواض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حب أدق من السمس‬:‫و ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكم‬

ِ ‫ والُم َك‬.‫ فتُكْمن وهي مكْمونة‬.‫ جرب ومحرة تبقى يف العني من رمد يساء عالجه‬k:‫وال ُكمنة‬
:‫ اخلايف املضمر قال الطرماح‬:‫تم ُن‬ ْ ُ َ َُ ْ

‫مبُكْتَ ِم ٍن من العج احلزن واتن‬ ‫عواسف أوساط اجلفون يسقنه‬


.‫ وذلك إذا كثر الدمع‬،ً‫ إمنا تنتشر انتشارا‬،‫ ألهنا ال خترج من جماريها‬،‫ الدموع‬:‫يعين بالعواسف‬
:‫مكن‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ َم ِكن‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والواح‬k،‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بة مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ض‬..‫ بيض الضب وحنوه‬:‫ْن وامل ِك ُن‬
‫املك‬
َ ُ َ

‫ريف جمرى‬kk ‫روه يف التص‬kk ‫ثر أج‬kk ‫ غري أنه ملا ك‬،‫ة‬kk ‫ ألنه موضع للكينون‬،‫ل‬kk ‫ مفع‬:‫ل‬kk ‫دير الفع‬kk ‫ا ُن يف أصل تق‬kk ‫واملك‬

‫ان‬kk ‫دليل على أن املك‬kk ‫ وال‬،‫كني‬kk ‫كن من املس‬kk ‫أعجب من متس‬kk ‫ وليس ب‬،‫ وقد متكن‬،‫ه‬kk ‫اً ل‬k ‫ مكن‬:‫الوا‬kk ‫ فق‬،‫ال‬kk ‫الفع‬

.‫ هو مين مكان كذا وكذا إال بالنصب‬:‫ أن العرب ال تقول‬:‫مفعل‬

241
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والباء والميم معهما‬

‫ وإذا امتنع الرجل من الكالم جهالً أو‬.‫ذي ال َيتَ َكلَّ ُم‬kk k k‫رس ال‬kk k k‫ األخ‬:‫ األَبْ َك ُم‬:‫تعلم فقط بكم‬kk k k‫ب ك م مس‬

.‫ واألَبكم يف التفسري هو الذي ولد أخرس‬.‫ إنه ألَبْ َك ُم‬:‫ وقد يقال للذي ال يفصح‬،‫تعمداً فقد بكم عنه‬

‫الثالثي المعتل من الكاف‬

‫الكاف والشين و"وايء" معهما‬

k.‫لَة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رأس ال َك ْوش‬:‫ش‬


ُ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك‬:‫وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك ش ء مس‬،‫ ك ش ي‬، ‫ و ش ك‬،‫ ش و ك‬،‫ ش ك و‬،‫ك و ش‬

.‫تَ َكى‬k k k‫ َّكى وا ْش‬k k k‫د تَ َش‬kk k k‫ وق‬،‫ريض‬kk k ‫ م‬:‫اك‬kk k ‫و ش‬kk k ‫ ه‬.‫دة واملرض‬kk k ‫تكاء يف املوج‬kk k k‫تعمل االش‬kk k k ‫ ويس‬.‫كاة‬kk k k ‫كو ش‬kk k k‫كا يش‬kk k k ‫ ش‬:‫ول‬kk k k‫تكاء تق‬kk k k ‫ االش‬:‫ك َْوى‬k k k k‫ ال َّش‬:‫كو‬kk k k‫ش‬

.‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذت م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أخ‬:‫ أي‬،‫ َكْيته‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فأَ ْش‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كا إيل فالن فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬

:‫ قال‬،‫ املرض نفسه‬:‫ْو‬


ُ ‫والشك‬
َّ

‫ْو يب فأخي طيب‬


ُ ‫الشك‬
َّ ‫وإن كان ذاك‬ ‫أخ إن تَ َش َّكى من أذى كنت طـبـه‬
.‫كاء‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ِّش‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ه املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ربد في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دلو ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء من أدم للم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وع‬:ُ‫ك َْوة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

ٍ k k k k k k k ‫ "كمش‬:‫رآن‬kk k k k k k k ‫ ويف الق‬،‫ذة‬kk k k k k k k ‫ري ناف‬kk k k k k k k k k k ‫ إال أهنا غ‬،‫وة‬kk k k k k k k k k k ‫دار ك‬kk k k k k k k k k k ‫ط على مق‬kk k k k k k k k k k ‫غري يف حائ‬kk k k k k k k k k k ‫ق ص‬kk k k k k k k k k k ‫ طوي‬:ُ‫كاة‬k k k k k k k k k k k‫واملِ ْش‬
."‫باح‬kk k k k k k k ‫ا مص‬kk k k k k k k ‫كاة فيه‬k

.‫دة باهلاء‬kk k k k k‫ والواح‬،‫ا ينبت يف األرض‬kk k k k k‫ م‬،‫ ْوك‬k k k k k ‫ وال َّش‬،‫ ْوك‬k k k k k ‫ ذات َش‬:‫ أي‬،ٌ‫يكة‬kk k k k k k k‫ومش‬
ُ ‫ائكة‬kk k k k k k k‫جرة ش‬kk k k k k k k ‫ وش‬.‫ ْو ُك‬k k k k k k k k‫ ال َّش‬:‫ع‬kk k k k k k k ‫ واجلمي‬k،ُ‫ ْوكة‬k k k k k k k k‫ ال َّش‬:‫وك‬kk k k k k k k‫ش‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخلت فيه‬:‫ أي‬k،ٌ‫ ْوكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بعه َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت إص‬


ْ ‫ا َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬

.‫ مل أوذه هبا‬:‫ أي‬،‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل معن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث‬،‫كْتُه هبا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال ُش‬k،ً‫ ْو َكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كْتُهُ َش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أَش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم‬

.‫ وهي محرة تعلومها‬،‫ده‬kk k k k k k k k k k k ‫ه ويف بعض جس‬kk k k k k k k k k k k ‫ يف وجه‬kٌ‫ ْوكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابته َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫ أي‬،‫وك‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َم ُش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫يك الرج‬

242
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ان‬kk k k k‫وكة الكت‬kk k k k ‫مى ش‬kk k k k ‫ تس‬،‫ان‬kk k k k‫ل خيلص هبا الكت‬kk k k k ‫الء النخ‬kk k k k ‫ا س‬kk k k k k k‫رز فيه‬kk k k k k k‫ مث يغ‬،‫ط‬kk k k k k k‫ىت ينبس‬kk k k k k k‫ا ح‬kk k k k k k‫ز أعاله‬kk k k k k k‫ة ويغم‬kk k k k k k‫دار رطب‬kk k k k k k‫ة ت‬kk k k k k k‫ طين‬:‫ ْوكة‬k k k k k k ‫وال َّش‬

.ً‫ ْوكا‬k k k k k k k ‫و ُكين َش‬k k k k k k k ‫ ْو ُك يَ ُش‬k k k k k k k ‫اكين ال َّش‬kk k k k k k k ‫ ش‬:‫ابك قلت‬kk k k k k k k ‫ه أص‬kk k k k k k k k k k ‫إن أردت أن‬kk k k k k k k k k k ‫ ف‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ إذا دخلت في‬،ُ‫ا ُكه‬kk k k k k k k k k k ‫ ْوك أَش‬k k k k k k k k k k k‫ْت ال َّش‬ ِ
ُ ‫ك‬k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k ‫وتق‬

.‫ ْوك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫به بال َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات ريش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أول نب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،ً‫ويكا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رخ تَ ْش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َّو َك الف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َش‬

.‫وك‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الت أنياب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ازل إذا ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال للب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب من اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ َويْكيّة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُّش‬

.‫ ْوكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد ال َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دة بأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املقات‬kُ‫ ْو َكة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬

ُ ِ‫ائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الح وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اكي الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬


.‫ا‬EEEEEEEEEEEEEEE‫ل ونحوهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نان والنص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حدي‬:‫الح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الس‬

:‫وشك‬

،‫ن ما كان ذاك‬kَ ‫أ َْو َشك فالن خروجاً ولَ ُو ْش َكا‬


.‫ سريع‬:‫ أي‬،‫شيك‬ ٌ ‫ وأمر َو‬.‫ لسرعان‬:‫أي‬
‫ وأ َْو َشك هذا‬.‫ سرعة القطيعة‬:‫ك البني‬ ُ ‫وو ْش‬
َ
:‫ قال‬.‫ أسرع‬:‫ أي‬،‫ كذا‬k‫أن يكون‬
‫شك ـ ـ ــا الـ ـ ـ ـفـ ـ ـ ـق ـ ـ ــر أو الم الـ ـ ـ ـص ـ ـ ــديق‬
‫إذا املرء مل يطلب معاشاً يكفه‬
‫ف ـ ـ ــأكـ ـ ـ ـث ـ ـ ــرا‬
‫صالت ذوي الـ ـ ـ ـق ـ ـ ــرب ـ ـ ــى ل ـ ـ ــه أن‬ ً‫وص ـ ـ ــار عـ ـ ـ ـل ـ ـ ــى األدن ـ ـ ــني كـ ـ ـ ـال‬
‫تـ ـ ـ ـنـ ـ ـ ـ ـ ـ ـك ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرا‬ ‫ـت‬
ْ ‫وأ َْو َشـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َك ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
.‫رع‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ يس‬:‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ألن معن‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫د أخط‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ك فق‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يُو ِش‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يُو َش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومن ق‬،‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك أن يك‬

:‫ قال‬،‫ ال ُك َشى‬:‫ واجلميع‬،‫ إىل الفخذ‬k‫ من عنق الضب مستطيلة‬k‫ شحمة‬:ُ‫ ال ُك ْشية‬:‫كشي‬

‫ تَ َكشَّبُ ْه‬k‫ملهوج مثل ال ُك َشى‬


.‫ما‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تأكله أكالً خض‬:‫ أي‬k،‫بُه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تَت َك َّش‬:‫أراد‬

ُ ْ‫ َك َشأ‬:‫كشأ‬
.‫ أكلته أكالً خضما‬:‫ أي‬،‫ت القثاء‬

243
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والصاد و"وايء" معهما‬

‫الصأْ َكةُ‪ ،‬جمزومة‪ ،‬ريح جيدها اإلنسان من عرق‪ ،‬أو خشب أصابه ندى‪ ،‬فتغ‪k‬ريت رحيه‪ .‬وال ّ‬
‫ص‪k‬ائك‪:‬‬ ‫ص ء ك‪ ،‬ص و ك‪ ،‬ك ي ص مستعمالت صأك‪ :‬صوك‪َّ :‬‬

‫صأَكاً‪ .‬قال‪:‬‬
‫صأ َُك َ‬ ‫الواكف إذا كانت فيه تلك الريح‪ .‬والفعل‪ِ ِ :‬‬
‫صئ َكت اخلشبة تَ ْ‬
‫َ‬

‫ب صاك البعري بأثواهبا‬ ‫ومثلك معجبة بالشـبـا‬


‫ص‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ئِ َ‬
‫ك‪ ،‬فخف‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ف ولني‪.‬‬ ‫أراد‪َ :‬‬

‫الصائك‪ :‬دم اجلوف‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫والصائِ ُ‬


‫ك‪ :‬الدم الالزق‪ ،‬ويقال‪ّ :‬‬ ‫ّ‬

‫وك بكفيها اخلضاب ويلبق‬


‫ص ُ‪k‬‬ ‫سقى اهلل خوداً طفلة ذات ٍ‬
‫يَ ُ‬ ‫هبجة‬
‫يص من الرجال‪ :‬القصري التار‪.‬‬ ‫ِ‬
‫كيص‪ :‬الك ُ‬

‫الكاف والسين و"وايء" معهما‬

‫ك س و‪ ،‬ك و س‪ ،‬و ك س‪ ،‬س و ك‪ ،‬ك ي س‪ ،‬ك س ء‪ ،‬ك ء س‪ ،‬ء س ك مستعمالت كسو‪ِ :‬‬
‫الك ْس َوةُ‪k‬‬
‫وال ُكسوةُ‪ :‬اللباس‪َ .‬كسوته‪ :‬ألبسته‪ .‬وا ْكتَسى‪ k:‬لبس ِ‬
‫الك ْسوة‪k.‬‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫واجلميع‪ :‬ال ُك َسى‪.‬‬
‫ت األرض بالنبات‪ :‬تغطت به‪.‬‬ ‫وا ْكتَس ِ‬
‫َ‬
‫ساوي‪ .‬وتثنيته‪ k:‬كساءان وكساوان‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سائي وك ّ‬ ‫والنسبة إىل الكساء‪ :‬ك ّ‬
‫كوس‪:‬‬
‫وس‪ :‬خشبة مثلث‪k‬ة بقيس النج‪k‬ار هبا تربي‪k‬ع اخلش‪k‬ب وت‪k‬دويره‪ ،‬وهي كلم‪k‬ة فارس‪k‬ية‪ .‬وال ُك‪k‬وس‪ k‬وال َك ْ‪k‬وس‪:‬‬ ‫ال ُك ُ‬

‫‪k‬وس َك ْوس ‪k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪.‬‬


‫ت تك‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫فع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل الداب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة إذا مش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ت على ثالث‪ ،‬كا َس‪ْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫س‪ :‬الغ‪kk‬رق‪ ،‬أعجمي‪kk‬ة‪ .‬ف‪kk‬إذا أص‪kk‬اب الن‪kk‬اس خب يف البح‪kk‬ر‪ ،‬أي‪ :‬ري‪kk‬اح‪ ،‬فخ‪kk‬افوا الغ‪kk‬رق‪ ،‬قي‪kk‬ل‪ :‬خ‪kk‬افوا‬
‫وال َ‪k‬ك ْ‪k‬و ُ‬

‫‪244‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫س‬
َ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫ال‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫اً مثل‬k k k k k k k k k k k k k k k‫اس َك ْوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ قلبت‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه تكويس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫تُهُ على رأس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َك َّو ْس‬

:‫ل‬kk ‫ والفع‬،‫ا‬kk ‫س َو ْكس‬ ِ


ْ ‫و َك‬kk ُ‫و ي‬kk ‫ وه‬،‫ين يف الثمن‬k k‫ ال تَك ْس‬:‫ال‬kk ‫ يق‬.‫اع الثمن‬kk ‫ اتض‬:‫بيع‬kk ‫ يف ال‬k‫ى‬k k‫الو ْك ُس‬
َ :‫ى‬kk ‫وكس‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س َو ْكس‬ ِ


ُ ‫و َكس يك‬

ُ k ‫ يَ ُس‬k،‫واك‬kk‫ وباملِس‬k‫واك‬k ‫اه بال ِّس‬kk‫اك ف‬kk‫ س‬.‫واك‬


‫ري‬kk‫ بغ‬k،‫تاك‬kk‫ واس‬.ً‫وكا‬kk‫وك س‬ ِ k ‫واك واملِس‬
ِ
ْ k k ‫ك بال ِّس‬kk‫ فعل‬:‫ ْوك‬k ‫ ال َّس‬:‫وك‬kk‫س‬

.‫ر الفم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذك‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تطه‬:‫ أي‬،‫رة للفم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي مطه‬k،‫ؤنث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واك ي‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ِّس‬

.‫ها‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا حترك رؤوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ أي‬،ً‫زاال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫او ُك ه‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءت الغنم تَس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ج‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

‫ للنساء‬k،‫وسيات‬
َ ‫ وال ُك‬،‫وس‬
ُ ‫ وهن ال ُك‬k،‫وسى‬
َ ‫ وهي ال ُك‬،‫س‬
ُ َ‫ هذا األَ ْكي‬:‫ وتقول‬.‫ األكياس‬:‫ مجع الكيِّس‬:‫كيس‬

‫دو‬kk ‫و الغ‬kk ‫نني إمنا ه‬kk ‫س من املؤم‬ ِ


ُ ‫اي‬kk ‫ان األَك‬kk ‫ "ك‬:‫ن‬kk ‫ل وعن احلس‬kk ‫لى وفض‬kk ‫ فض‬:‫دير‬kk ‫وس على تق‬k
kُ k‫ وال ُك‬،‫ة‬kk ‫خاص‬

."‫رواح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كِيَس‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخلريط‬:‫يس‬ ِ


ُ ‫والك‬

245
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ده‬kk k k k ‫ بع‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk k k k k k‫ ِء ك‬k k k k k k ‫س‬


ْ ‫ه على َك‬kk k k k k k‫ وجعلت‬.‫ه‬kk k k k k k‫ة من‬kk k k k k k‫ أي قطع‬،‫ل‬kk k k k k k‫ءٌ من اللي‬kk k k k k k‫ى ُكس‬kk k k k k k‫ مض‬:‫أ‬kk k k k k‫كس‬

:‫ قال‬،ٌ‫ ُكسء‬:‫ الواحد‬.‫ أدبارهم‬:‫وأكساءُ القوم‬

‫أهوج حمضري إذا النقع دخن‬ ‫استلحم الوحش على أَ ْكسائِهـا‬


.‫ؤوس‬kk k k k ‫ؤس وك‬kُ k k k k k ‫ك‬kُ َ‫ أ‬:‫ا‬kk k k k k k‫ ومجعه‬،ً‫ا‬k k k k k k ‫دح واخلمر مجيع‬kk k k k k k‫ وهو الق‬،‫ؤنث‬kk k k k k k‫ذكر وي‬kk k k k k k‫أس ي‬k
kُ k k k k k k‫ الك‬:‫أس‬kk k k k ‫ك‬

.‫رحم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فرا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫كتان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلس‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أس‬

.‫ وهي اليت أخطأت خافضتها‬،‫وامرأة مأسوكة‬

‫الكاف والزاي و"وايء" معهما‬

.‫يزان‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫واز والك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ األك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫روف واجلمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مع‬:‫وز‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُك‬:‫وز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ز ك ء مس‬،‫ و ك ز‬،‫ ز ك و‬،‫ك و ز‬

.‫اء‬kk‫اءُ أتقي‬kk‫ال أزكي‬kk‫ ورج‬،‫زكي تقي‬ َّ :‫و‬kk‫زك‬


ٌّ ‫ل‬kk‫ رج‬:‫ول‬kk‫ تق‬.‫الح‬kk‫ الص‬:‫اة‬kk‫ والزك‬k،ً‫ة‬k‫َز ّكي تزكي‬kُ‫ ز ّكى ي‬k.‫ريه‬kk‫و تطه‬kk‫ وه‬،‫اة املال‬kk‫ زك‬:‫اة‬kk‫ والّزك‬.‫اة‬kk‫ مجع الّزك‬:‫وات‬k‫ك‬kَ ‫الز‬

.ً‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫و َزك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫و يزك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫يء ازداد ومنا فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ ازداد ومنا‬:ً‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َزك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kُ ‫زرع َي ْز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫و َز‬

:‫ قال‬،‫ ال يليق‬:‫ أي‬،‫وهذا األمر ال َي ْز ُكو‬

‫خيتال قد أشرف للناظر‬ kً‫واملال َي ْزكو بك مستكربا‬


."‫ه‬kk k‫و َكَزه موسى فقضى علي‬kَ k k‫ " َف‬:‫ل‬kk k ‫ال اهلل عز وج‬kk k ‫ ق‬،‫ه‬kk k ‫زه جبمع كف‬kَ k k‫ َو َك‬:‫ال‬kk k ‫ يق‬.‫ الطعن‬:‫و ْك ُز‬kَ k k ‫ ال‬:‫ز‬kk k‫وك‬

ِ ‫ أ‬k k k k k‫ك‬kَ ‫ َز‬:‫أ‬kk k k ‫زك‬


.‫دره‬kk k k ‫ مص‬:ُ‫ز ْكء‬kَّ k k k k k‫ وال‬.‫ا‬kk k k k k‫ده إياه‬kk k k k k‫ نق‬:‫أَةُ مائة درهم‬k k k k k k‫ َو َزك‬.‫ه‬kk k k k k‫ رمت ب‬:‫دها‬kk k k k k‫َت الناقة بول‬

.‫ حاضر النقد‬:‫ أي‬،ٌ‫ورجل ُز َكأَة‬

246
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والدال و"وايء" معهما‬

‫ول‬kk‫ تق‬،‫ادة‬kk‫وداً ومك‬kْ ‫ك‬kَ ‫ود‬k‫ك‬kُ ‫اد ي‬kk‫در ك‬kk‫ مص‬:‫و ُد‬kْ ‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫تعمالت ك و د‬kk‫ ء ك د مس‬،‫ ك ء د‬،‫ ك د ء‬،‫ د ي ك‬،‫ ك ي د‬،‫ ك د ي‬،‫ و د ك‬،‫ د و ك‬،‫ و ك د‬،‫ك و د‬

.‫أ‬kk k k k k k k k k k‫اداً وال مهم‬kk k k k k k k k k k k‫ وال مك‬،‫وداً وال مها‬kْ k k k k k k k k k k‫ وال َك‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫ادةً وال مهم‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َمك‬،‫ ال‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫أىب أن تعطي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ فت‬،ً‫يئا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ك ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ملن يطلب إلي‬

.‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بالض‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت أفع‬


ُ ‫ ْد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُك‬:‫دي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ين ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولغ‬

.‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زة يف العق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واهلم‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أوثقت‬:‫ أي‬،‫د واليمني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت العق‬ َّ :‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬
ُ ‫وك ْد‬

k.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مى التّواكي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال تس‬k،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مى املواكِي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وس تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د هبا القرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يور ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والس‬
َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫يء بكلكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ري الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫وك البع‬


ُ ‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ا ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كم‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حقه وطحن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء وس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دق الش‬:‫د َّْو ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دوك‬

.‫داوك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬،‫ه الطيب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داك علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الية العط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫واملداك‬
ُ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k ‫ه َت ْوديك‬kk k k k k k k k k‫ وودكت‬،‫و َد ُك‬kْ k k k k k k k k k‫د َو ِدك َي‬kk k k k k k k k k‫ وق‬،‫ك‬kk k k k k k k k k‫يء َو ِد ٌك وودي‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وش‬.‫حم‬kk k k k k k k k k k k k k‫ة الش‬kk k k k k k k k k k k k k‫و حالب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k‫ مع‬:‫و َد ُك‬kَ k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ودك‬

‫غ‬kk‫ أي بل‬،‫دى احلافر‬kk‫ وأك‬.‫ صالبة يف األرض‬:‫ والكدية‬.‫ وكادية شديدة من شدائد الدهر‬kً‫ وأصابتهم ُك ْدية‬.‫ أي رده يف األرض‬،ُ‫ أصاب الزرع برد فَ َكداه‬:‫كدي‬

:‫ قالت الخنساء‬،ً‫ إذا أعطى قليال‬،‫ وأكدى الرجل‬.‫الصلب من األرض‬

‫ْدى إذا بلغت ُكداها‬


َ ‫وال يَك‬ ‫ ما بلغوا مداه‬k‫فىت الفتيان‬
.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع وأمس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا أعطى مث من‬،‫ةَ فالن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اس ُك ْدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غ الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ريح في‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومس‬

:‫ قال‬،‫ ومها ثنيتان يهبط منهما إىل مكة‬،‫ جبالن‬:‫ي و َكداء‬


ٌّ ‫و ُك َد‬

‫ح ُك َديِّها فكدائهـا‬ ‫أنت ابن معتلج البطا‬


.ٌ‫كيده َمكيدة‬
ُ َ‫ وقد كاده ي‬،‫ ال َكْي ُد من املكيدة‬:‫كيد‬
.ً‫ يسوق سياقا‬:‫ أي‬،‫ورأيته يكيد بنفسه‬
.ٌ‫ ِديَكة‬:‫ ومجعه‬،‫ الدِّيك معروف‬:‫ديك‬
.‫ كثرية الدِّيَكة‬:ٌ‫وم ْديَ َكة‬
َ ٌ‫وأرض َمداكة‬

247
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ْدأُ ُك ُدوءاً‪.‬‬
‫كدأ‪ :‬يقال‪َ :‬ك َدأَ النبت ‪ -‬باهلمز ‪ -‬من الربد‪ .‬وكدأ الربد الزرع‪ :‬رده يف األرض‪َ .‬ك َدأَ يَك َ‬
‫كأد‪ :‬عقبة كأداء‪ ،‬أي‪ :‬ذات مشقة‪ ،‬وهي أيضاً‪ :‬كؤود‪ ،‬ومهزهتا الجتماع الواوين‪k.‬‬
‫وتكاءدتنا هذه األمور إذا شقت علينا‪.‬‬
‫أكد‪:‬‬
‫دت لغة واهلمزة يف العقد أجود‪.‬‬
‫ت العقد واليمني‪ :‬وثقته‪ k،‬وو ّك ُ‬
‫أ ّك ْد ُ‬

‫الكاف والتاء و"وايء" معهما‬

‫ت‪ ،‬وهي‬
‫و ك ت‪ ،‬و ت ك‪ ،‬ك ي ت‪ ،‬ك ت ء‪ ،‬و ك ء مس‪kk k k k‬تعمالت وكت‪ :‬عني َم ْو ُكوت‪kk k k k‬ة‪ :‬فيها َو ْك ٌ‬

‫الو ْكت ‪k k k k k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪.‬‬


‫نكتة كالنقطة من بي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اض على س‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وادها‪ ،‬واالسم من ال‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و ْكت‪َ k:‬‬

‫وت ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ :‬األ َْوتَ َكى‪ :‬التمر الس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هريز‪.‬‬

‫كت ‪kk‬و‪ :‬اكت ‪kk‬وتَى الرجل ي َكْت‪kَ k‬ويت‪ ،‬إذا ب ‪kk‬الغ يف ص ‪kk‬فة نفسه من غري فع ‪kk‬ل‪ .‬وعند العمل يَكَْت‪kْ k‬ويت‪ ،‬كأنه يتتعت ‪kk‬ع‪.‬‬

‫ت‪ .‬ه ‪kk k‬ذه الت ‪kk k‬اء يف األص ‪kk k‬ل‪ :‬ه ‪kk k‬اء الت ‪kk k‬أنيث‪ ،‬أطلقوها وخفف ‪kk k‬وا‪،‬‬
‫ت و َكْي َ‬
‫كيت‪ :‬يق ‪kk k‬ال‪ :‬ك ‪kk k‬ان من األمر َكْي َ‬

‫واس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬تقبحوا أن يقول‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وا‪َ :‬كْي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هَ و َكْي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هَ يا ه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذا‪.‬‬

‫كت‪kk k k k k k k k k k k‬أ‪ :‬ال َكْت‪kk k k k k k k k k k k k k‬أة‪ k‬ب‪kk k k k k k k k k k k k k‬وزن فعل‪kk k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬مهم‪kk k k k k k k k k k k k k‬وز‪ :‬نب‪kk k k k k k k k k k k k k‬ات ك‪kk k k k k k k k k k k k k‬اجلرجري يطبخ فيؤك‪kk k k k k k k k k‬ل‪.‬‬

‫تك ‪kk‬أ‪ :‬تُ َك‪ k k‬أَة ب‪kk k‬وزن فعل‪kk k‬ة‪ .‬أصل ه‪kk k‬ذه الت‪kk k‬اء من ال‪kk k‬واو‪ k.‬والت‪kk k‬اء مس‪kk k‬تعملة يف ه‪kk k‬ذه الكلمة اس ‪kk‬تعمال احلرف‬

‫األصلي‪ :‬توكأت‪ ،‬واتكأت على ُمتَ َكأ‪ ،‬وأصل عربيته‪ :‬وكأ يوكئ توكئة‪.‬‬

‫‪248‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والذال و"وايء" معهما‬

‫ك ذ ا‪ ،‬ك و ذ‪ ،‬ذ ك و مس‪kk k k k k k k k k k‬تعمالت ك‪kk k k k k k k k k k‬ذا‪ :‬ك‪kk k k k k k k k k k‬ذا وك‪kk k k k k k k k k k‬ذا‪ :‬الك‪kk k k k k k k k k k‬اف فيهم‪kk k k k k k k k k k‬ا للتش‪kk k k k k k k‬بيه‪ .‬وذا إش‪kk k k k k k k‬ارة‪ ،‬وتفس‪kk k k k k k k‬ريه يف ب‪kk k k k k k k‬اب ال‪kk k k k k k k‬ذال‪.‬‬

‫ك‪kk k k k k‬وذ‪ :‬الكاذَت‪kk k k k k‬ان من فخ‪kk k k k k‬ذي احلم‪kk k k k k‬ار يف أعالمها‪ ،‬ومها يف موض‪kk k k k k‬ع الكي من ج‪kk k k k k‬اعريت احلم‪kk k k k‬ار‪ :‬حلمت‪kk k k k‬ان هن‪kk k k k‬اك مكْتَنزت‪ِ k k k k‬‬
‫‪k‬ان بني الفخ‪kk k k k‬ذين وال‪kk k k k‬ورك‪.‬‬ ‫ُ‬

‫ومشلة ُم َك‪kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وذة‪ ،‬إذا بلغت الك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اذة‪.‬‬

‫وأذكيت الحرب‪ :‬أوقدتها‪ .‬قال‪:‬‬


‫ُ‬ ‫ذكي‪ ،‬إذا كان سريع الفطنة‪ .‬ذَكِي يَ ْذ َكى ذَكاء‪ ،‬وذكا يذكو‪ k‬ذكاءً‪.‬‬
‫ذكي‪ ،‬وصيب ٌّ‬
‫كي من قولك‪ :‬قلب ٌّ‬ ‫ذكو‪َّ :‬‬
‫الذ ُّ‬

‫إنا إذا ُم ْذكي احلروب أرجا‬


‫يذكي تَذْكية‪ k،‬وهو امل َذ ِّكى‪ ،‬وأجود امل ‪َk‬ذ ِّكي إذا اس‪kk‬توت قوارح‪kk‬ه‪ .‬ومن‪kk‬ه‪" :‬ج‪kk‬ري‬ ‫َّ‬
‫والذكاةُ يف السن أن يأيت على قروحه سنة‪ k،‬وذلك متام استتمام القوة‪ .‬ذ ّكى ِّ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫امل َذ ِّك ِ‬
‫يات غالب"‪ k،‬قال‪:‬‬
‫ُ‬

‫إذا ذَ َّكى سينقص أو يزيد‬ ‫يزيد عن َّ‬


‫الذكاء وكل ٍ‬
‫كهل‬
‫وقال‪:‬‬

‫َّ‬
‫متام السن منه والذكاءُ‬ ‫يفضله إذا اجتهدوا عليه‬
‫والتَّذكي‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ k‬يف الص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬يد وال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذبح إذا ذك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬رت اس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬م اهلل وذحبت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪ ،‬ومن‪kk k k k k k k k k k k k‬ه قول‪kk k k k k k k k k k k k‬ه تع‪kk k k k k k k k k k k k‬اىل‪" :‬إال م‪kk k k k k k k k k k k k‬ا ذكيتم"‪.‬‬

‫وذُكاء‪ :‬الشمس بعينها‪ ،‬قال‪:‬‬

‫ألقت ذُكاءُ ميينها يف كافر‬ ‫فتعاهدا ثقالً رثيداً بعدمـا‬

‫الكاف والثاء و"وايء" معهما‬

‫والوك ‪kk‬اث‪ :‬ما يس ‪kk‬تعجل به قبل الغ ‪kk‬داء‪ .‬يق ‪kk‬ال‪ :‬اس ‪kk‬توكثنا‪ k،‬أي‪:‬‬ ‫ِ‬
‫و ك ث مس ‪kk‬تعمل فقط وكث‪ :‬الوك ‪kk‬اث َ‬

‫استعجلنا شيئاً نتبلغ به إىل وقت الغداء‪.‬‬

‫‪249‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والراء و"وايء" معهما‬

،‫دة‬kk ‫ة الواح‬kk ‫ ال َكَروان‬:‫ال‬kk ‫ ويق‬.‫روان‬kَ k ‫ذكر من ال َك‬kk ‫ ال‬:‫را‬kk ‫ ال َك‬:‫رو‬kk ‫تعمالت ك‬kk k‫ ء ر ك مس‬،‫ ء ك ر‬،‫ ك ي ر‬،‫ ك ر ي‬،‫ و ر ك‬،‫ و ك ر‬،‫ ر ك و‬،‫ ك و ر‬،‫ك ر و‬

ِ :‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلمي‬
."‫القرى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫را إن النع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫رق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "أط‬:‫اهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومن أمث‬.‫روان‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الك‬

ُ ‫ر ْو‬kَ k k k k‫ و َك‬.‫الكرة‬kk k k k ‫ه ب‬kk k k k ‫ذي يلعب في‬kk k k k k k‫ ال‬:‫ر ُّو‬kُ k k k k k‫ك‬kْ َ‫ان امل‬kk k k k k k‫ واملك‬.‫ ِرين‬k k k k k k‫ على ال ُك‬k‫ع‬k k k k k k ‫ان واو وجتم‬kk k k k k k‫ا نقص‬kk k k k k k‫رةُ يف آخره‬kَ k k k k k ‫ك‬kُ ‫وال‬
.‫ا‬kk k k k ‫ إذا طويته‬،ً‫روا‬kْ k k k k‫ئر َك‬kk k k k ‫ت الب‬

.‫ري احلداد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ ك‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واه العام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ على أف‬:‫ور‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kُ ‫ ال‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

ِ ،‫وار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ َ‫ األ‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الرح‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ُك‬


.‫ريان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والك‬ ُ

.ً‫ويرا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كورهتا تك‬


ّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫رأس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة على ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وث العمام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬:‫و ُر‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫وال‬

:‫ قال‬،‫ وهو ضرب من اخلمرة‬،‫لوث تلتاثه املرأة خبمارها‬ ِ


ُ :ُ‫والكوارة‬

‫ويف كِوارهتا من بغيها مـيل‬ ‫عسراء حني تردى من تفحشها‬


.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ن االختم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب أهنا ال حتس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أخ‬

‫ه‬kk‫ ومن‬،‫ويت‬kk‫ إذا ل‬،‫رة‬kk‫ وذا على ذا م‬،‫ذا‬kk‫ذا على ه‬kk‫ورت ه‬kّ k‫ وك‬.‫ا‬kk‫ا عليه‬kk‫اث خبماره‬kk‫ وتلت‬،‫ا‬kk‫ة فوقه‬kk‫ وتعتم بعمام‬،‫ر هبا‬kk‫عر ختتم‬kk‫زل أو ش‬kk‫ل من غ‬kk‫وارة تعم‬kk‫ الك‬:‫ال‬k‫ويق‬

."‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ار على اللي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ُر النه‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويُ َك‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل على النه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ُر اللي‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "يُ َك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫ذنبها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة إذا ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والناق‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رفعت ذنبه‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارت الداب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واكت‬

:‫ قال‬،‫ وهو من َك ْور العمامة‬k،‫ املتعمم‬:‫كتار‬


ُ ُ‫ امل‬:‫ قال الضرير‬.‫ املؤتزر‬:‫ْتار‬
ُ ‫واملُك‬

k‫كتار ومنتقب‬
ُ ‫باألحتمية ُم‬ ً‫كأنه من يدي قبطية هلقا‬
.‫ أن يصرع بعضه على بعض‬:‫واالكتياز يف الصراع‬ ُ
.‫وال َك ْورةُ من كور البلدان‬
.‫ القطيع الضخم من اإلبل‬:‫وال َك ْو ُر‬
‫ ومن َك ْور العمامة‬.‫ من النقصان بعد الزيادة‬:‫ أي‬،"‫ "أعوذ باهلل من احلور بعد ال َك ْو ِر‬.‫ الزيادة‬:‫وال َك ْو ُر‬
.‫ مجع ضوءها ولف كما تلف العمامة‬:‫ أي‬،"‫ "إذا الشمس كورت‬:‫قوله عز وجل‬

250
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ كالقرطال إال أنه ضيق الرأس‬k‫ شيء يتخذ للنخل من القضبان‬k:ُ‫والكوارة‬ ِ


.‫كو ُر بعضها على بعض‬ ِّ ُ‫ ي‬،‫ ألنه جيمع ثيابه يف ثوب واحد‬،‫ومسيت الكارةُ اليت للقصار‬
:‫ركو‬
،‫أ‬kk k‫ا وحيلب ويتوض‬kk k‫قى فيه‬kk k‫ون من أدم يس‬kk k‫ تك‬:‫ال‬kk k‫ ويق‬.‫اء‬kk k‫الرك‬
ِّ :‫ع‬kk k‫ واجلمي‬.‫ور من أدم‬kk k‫به ت‬kk k‫ ش‬:ُ‫وة‬kk k‫الرك‬
َّ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرك‬
ِّ ‫واَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرك‬
َّ :‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلمي‬

.‫ا‬kk k ‫الركاي‬ َّ ‫دت إىل مجع‬kk k k ‫ وإذا قص‬،‫د مجعت‬kk k k‫ركِ ّي فق‬kَّ k k k ‫ ال‬:‫إذا قلت‬kk k k‫ ف‬،‫ر‬kk k k‫ئر حتف‬kk k k‫ ب‬:ُ‫ة‬k k k kّ‫والركي‬
ّ :‫ة قلت‬kk k kّ‫الركي‬ ّ

.‫ه‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ه وو ِرك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ يف عنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kّ ‫ه ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كأن‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ َْر َكى علي‬

‫ل‬k‫ مث جيع‬،‫أر‬k‫ؤيرة تب‬k‫ ب‬:‫دعثور‬k‫و وال‬kُّ ‫ وامل ْر ُك‬.ً‫ورا‬k‫ أرك هلا دعث‬:‫ال‬k‫ ويق‬.ً‫ حوض حيفر مستطيال‬:‫والر ْك ُو وامل ْر ُك ُّو‬
َّ
َ َ

.‫ه املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب يص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عليه‬

‫ر‬kَ k‫وو َك‬


َ .‫ار‬kk ‫ور وأ َْوك‬k
ٌ k‫ ُو ُك‬:‫ه‬kk ‫ ومجع‬،‫جر‬kk ‫ان والش‬kk ‫ يف احليط‬،‫رخ‬kk ‫ه ويف‬kk ‫بيض في‬kk ‫ائر ي‬kk ‫ع الط‬kk ‫ موض‬:‫و ْك ُر‬kَ k ‫ ال‬:‫ر‬kk ‫وك‬

.‫و ْكر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أتى ال‬:ً‫را‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ‫ر َو‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر يَ ِك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الط‬

:‫ قال‬.‫الو َكَرى‬ ِ
َ ‫ وقد َو َكرت الناقة تَك ُر َو ْكراً إذا عدت‬،‫ ضرب من العدو‬:‫والو َكَرى‬
َ

‫عدت َو َكَرى حىت حتن الفراقد‬ ‫إذا احلمل الربعي عارض أمه‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k ‫ذلك َو َّكَر فالن بطن‬kk k k k k k k k k k ‫ وك‬.‫لته‬kk k k k k k k k k k ‫ إذا مأل حوص‬،‫ائر‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫و َّكر الط‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k‫ وَت‬.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ مألهتم‬:ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ال َت ْوك‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اء واملكي‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ت اإلن‬
ُ ‫وو َّك ْر‬
َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الو ِرك‬:‫ورك‬
.‫دين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق العض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الكتفني ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬k،‫ذين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق الفخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان مها ف‬k َ

.‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه يلزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كأن‬،‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ذنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الرج‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َت ْوري‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والت َّْوري‬

251
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ا‬kk k k k‫ه على عرفه‬kk k k k‫دى رجلي‬kk k k k‫ع إح‬kk k k k‫ أو وض‬،‫ا‬kk k k k‫ه عليه‬kk k k k‫ىن رجلي‬kk k k k k ‫ إذا ث‬k‫ذلك‬kk k k k k ‫ وك‬،‫ه‬kk k k k k ‫ا َو ْرك‬kk k k k k ‫ع عله‬kk k k k k ‫ وض‬:‫ أي‬،‫ا‬kk k k k k ‫و َّرك عليه‬kَ k k k k k‫ه وَت‬kk k k k k ‫وو َّر َك فالن على دابت‬
َ

ُ ‫ ِو‬k k k k k k‫ وال‬.‫ل‬kk k k k k‫ة الرح‬kk k k k k‫ام قادم‬kk k k k k‫ذي أم‬kk k k k k‫ع ال‬kk k k k k‫ املوض‬:‫ال‬kk k k k k‫ةُ من الرح‬k k k k k k‫راك وامل ْو َرك‬
.‫و ُرك‬kُ k k k k‫ ال‬:‫ع‬kk k k k‫ واجلمي‬،‫ل‬kk k k k‫رة الرح‬kk k k k‫ى هبا آخ‬kk k k k‫فة يغش‬kk k k k‫به ص‬kk k k k‫ ش‬:‫راك‬ ُ ‫ ِو‬k k k k k k‫وال‬
َ

.‫رى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ٍر كم‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ فه‬،‫رى‬kً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى َك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ َ‫ي ي‬
َ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك‬.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النع‬:‫رى‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أو أرض وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫تأجر من دار أو داب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أج‬:‫ ممدود‬،ُ‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والك‬

.‫أجرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أخذت‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واكرتيت‬

.ً‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِري إك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ ُ‫راين داره ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ ‫وأ‬

.‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك ال‬k ُّ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك‬


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من يُكْري‬:‫اري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملك‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من يُكْري‬:‫ي‬
ُ

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تحدثت حف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ أي‬،ً‫ت هنرا‬


ُ ْ‫ري‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫و‬

.‫اه‬kk k k k k k k k k‫ أطلن‬:‫ أي‬k،"‫ا احلديث‬kk k k k k k k k k‫ة فَأَكرين‬kk k k k k k k k k‫ ذات ليل‬k،‫لم‬kk k k k k k k k k‫ه وس‬kk k k k k k k k k k k k k‫لى اهلل علي‬kk k k k k k k k k k k k k‫يب ص‬kk k k k k k k k k k k k k‫د الن‬kk k k k k k k k k k k k k‫ا عن‬kk k k k k k k k k k k k k‫ "كن‬:‫عود‬kk k k k k k k k k k k k k‫ديث ابن مس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ويف ح‬

.‫ كِرَي ة‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجع‬،‫ريُ احلداد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ ك‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الكْي‬


ِ :‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ُ‫ األ‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ا املاء واجلمي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫فى فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫دير واحلوض ليص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر إىل جنب الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة حتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حف‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬k ْ َ‫ األ‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أك‬

َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت‬
.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مسي األَ ّك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وب‬.‫ر ًة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ ُ‫أكرت أ‬k

.‫واك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫َراك‬


ُ ‫ األ‬:‫أرك‬

k.‫ربح‬kk k k k k k k k k ‫زمت مكاهنا فلم ت‬kk k k k k k k k k ‫ إذا ل‬،‫ وهي أَوا ِر ُك‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k‫اً وأ ُُروك‬k k k k k k k k k k k k k k‫أْ ُرك أ َْرك‬k k k k k k k k k k k k k kَ‫د أ ََر َكت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬.‫ل األَراك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ادت أك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ اعت‬:‫َوراك‬
ُ ‫ل أ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وإب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أق‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أْ ُرك أ ُُروك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ان ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل باملك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ ََرك الرج‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أَريك‬:‫رير‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فاحلجل‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رير يف حجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األَ ِري َك‬

:‫ قال النابغة‬k،‫ جبالن بني النقرة والعسيلة‬:‫وأ ُُرك وأريك‬

ٍ ‫فجنبا أَ ِر‬
‫يك فالتالع الدوافـع‬ ‫عفا حسم من فرتىن فالفوارع‬

252
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والالم و"وايء" معهما‬

‫ة يف‬kk k k‫ لغ‬:‫وة‬kk k k‫ ال ُكْل‬k:‫و‬kk k k‫تعمالت كل‬kk k k‫ ء ل ك مس‬،‫ ء ك ل‬،‫ ل ك ء‬،‫ ك ء ل‬،‫ ك ل ء‬،‫ ل ك ي‬،‫ ك ل ا‬،‫ ك ي ل‬،‫ ك ل ي‬،‫ ل و ك‬،‫ و ك ل‬،‫ ك و ل‬،‫ك ل و‬

.‫ل اليمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة أله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الُكْلي‬

.‫دواء‬kk k k ‫ل يف ال‬kk k k ‫ جيع‬،‫له‬kk k k ‫ل أص‬kk k k ‫له مث‬kk k k ‫ وأص‬،‫ه‬kk k k ‫ظ من‬kk k k ‫ه أغل‬kk k k ‫ إال أن‬،‫عد‬kk k k k k‫به الس‬kk k k k k‫اقه يش‬kk k k k k‫ه وس‬kk k k k k‫ وورق‬،‫ربدي‬kk k k k k‫به ال‬kk k k k k‫ات يف املاء يش‬kk k k k k‫ نب‬:‫وال ُن‬kْ k k k k ‫ك‬kَ ‫ ال‬:‫ول‬kk k k k k‫ك‬

.‫ته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فوض‬:‫ أي‬k،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ه كِل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ك أَكِل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إلي‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ و َكْلت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يع أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريه فيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل على غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يتك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫و املواك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ وه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وو َكل‬
ُ ‫ل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫ل َو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
ُ

َّ ،‫ت باهلل‬
:‫ قال‬،‫ على اهلل‬k‫وتوكْلت‬ ِ
ُ ‫ َوكْل‬:‫وتقول‬

‫ت به كفاين‬ ِ
ُ ‫ل وإن َوك ْل‬ ‫إال ويسمـع مـا أقـو‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه إلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ أَكِل‬،‫اً إىل اهلل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬
ُ ‫ َو َكْل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِوك‬
.‫دواب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أخر خل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن حتب الت‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال يف الداب‬k

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دره ال ِوكال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومص‬،‫ه الت ََّو ُّكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فعل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والوكي‬
َ

ِ .‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م جب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬k:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومو َك‬


.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫م َمل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وميك‬ َْ

:‫ قال‬،‫ وإدارته يف الفم‬،‫ مضغ الشيء الصلب املمضغة‬:‫ اللَّ ْو ُك‬:‫لوك‬

‫كأن على أكتافهم فلقاً صخرا‬ ‫ولَ ْو ُك ُه ُم جذل احلصى بشفاههم‬


‫ ومها منبت بيت الزرع كذا يسميان يف‬،‫ حلمتان منتربتان محراوان الزقتان بعظم الصلب عند اخلاصرتني يف كظرين من الشحم‬:‫ ال ُكْل ية لكل حيوان‬:‫كلي‬

.‫ يراد به زرع الولد‬،‫الطب‬

‫ فأصبت ُكْليته فأنا‬،‫ رميته‬:‫ أي‬،‫ َكلَْيت الرجل‬:‫ وتقول‬.‫ ال ُكلَى‬:‫ واجلميع‬،‫ جليدة مستديرة حتت العروة قد خرزت مع األدمي‬:‫وكلُيةُ املزادة والراوية وشبههما‬

:‫ قال‬،‫كال وذاك َمكْلِ ٌّي‬


ٍ

k‫من علق املكْلِ ِّي واملوتون‬


َ

253
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ الذي وتنته‬k:‫وامل ْوتُو ُن‬


َ
:‫كيل‬
‫ة‬kk‫ة رديئ‬kk‫ول وهي لغ‬kk‫ َم ُك‬:‫د‬kk‫ين أس‬kk‫ة ب‬kk‫ ولغ‬،‫ول‬kkُ‫ َمكْي‬:‫اس‬kk‫ وجيوز يف القي‬،‫ل‬kk‫رب مكي‬k
ُّ k‫ وال‬.ً‫ل َكْيال‬kُ k‫رب يَكي‬kk‫ال ال‬kk‫ك‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُمك‬:‫ة أردأ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولغ‬

.‫ه‬kk k k k‫ت ل‬ ِ ِ
ُ ‫ ك ْل‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k‫ه طعام‬kk k k k k kُ‫ وك ْلت‬.‫ه‬kk k k k k k‫ت علي‬
ُ ‫ وا ْكَت ْل‬،‫ت من فالن‬
ُ ‫ وا ْكَت ْل‬.‫ه‬kk k k k k k‫ال ب‬k ُ k k k k k k‫واملِ ْكي‬
ُ k k k k k k‫ا يُك‬kk k k k k k‫ م‬:‫ال‬k

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اثر من الزن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يتن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َكْي‬

‫ايلت بني‬kk‫ وك‬.‫ر‬kk‫ه اآلخ‬kk‫ل ل‬kk‫ا يكي‬kk‫ل م‬kk‫ه مث‬kk‫ه من جري‬kk‫ل ل‬kk‫ه يكي‬kk‫اراه كأن‬kk‫ه وب‬kk‫رس إذا عارض‬kk‫ل الف‬kُ kِ‫رس يُكاي‬kk‫والف‬

.‫ال‬kk ‫و ُمك‬kk ‫ه فه‬kk ‫ من َكْيل‬k‫ه‬k k‫ أي أمكنت‬،‫ل‬kk ‫ت الرج‬


ُ ‫ أك ْل‬:‫ول‬kk ‫ وتق‬.‫ل‬kk ‫ا األفض‬kk ‫ا أيهم‬kk ‫رت بينهم‬kk ‫ نظ‬:‫ أي‬،‫رين‬kk ‫أم‬

."‫ية‬kk‫فعاً بالناص‬kk‫ه لنس‬kk‫ "كالّ لئن مل ينت‬:‫ل‬kk‫ز وج‬kk‫ه ع‬kk‫ وقول‬.ً‫ا‬k‫ون نفي‬kk‫ وتك‬،ً‫ا‬k‫ون حق‬kk‫ تك‬:‫ كالّ على وجهني‬:ّ‫كال‬

.‫و نفي‬kk k ‫ وه‬،"ّ‫ كال‬... ‫ة نعيم‬kk k k ‫دخل جن‬kk k k ‫ر ٍئ منهم أن ي‬kk k k ‫ل ام‬kk k k ‫ع ك‬kk k k ‫ "أيطم‬:‫بحانه‬kk k k ‫ه س‬kk k k ‫ وقول‬.ً‫ا‬k k k k‫ حق‬:‫أي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أول‬:‫ أي‬،‫كى‬ ِ ِ


ً َ‫ه ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يَل َكى ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لَك َي فالن هبذا األم‬:‫لَك َي‬

.‫وء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مكل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملفع‬.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك وحرس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حفظ‬:‫ أي‬،‫ َكألَك اهلل كالءة‬:‫كأل‬

.‫أخري‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ الت‬k:‫يئة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والنس‬،‫يئة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نس‬k‫أت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا استنس‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د تَ َّكألت تَكْلِئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬

254
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫يئة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بالنس‬k‫يئة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النس‬:‫ أي‬،‫اىِل ء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اىِل ِء بالك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وهني عن الك‬

:‫ قال‬.ً‫ وهو من التأخري أيضا‬،‫ آخره وأبعده‬:‫ أي‬،‫ بلغ اهلل بك أَكألَ العمر‬:‫ويقال‬

‫ كالكالئ الضمار‬k‫وعينه‬
.‫ع امل َكألَّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬.‫فن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أ في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ترف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:ُ‫وامل َكأل‬
ُ ُ

.‫تقت املخالة‬kk k k k k‫ه اش‬kk k k k k ‫ ومن‬،‫ خالة‬:‫دهتا‬kk k k k k‫ واح‬،‫ات‬kk k k k k‫رطب من النب‬kk k k k k k k‫ ال‬:‫ واخللى‬،ً‫ا‬k k k k k k k ‫ون إال رطب‬kk k k k k k k‫ب ال يك‬kk k k k k k k‫ والعش‬.‫ه‬kk k k k k k k‫ه ويبس‬kk k k k k k k‫ رطب‬،‫ب‬kk k k k k k k‫ العش‬:ُ‫وال َكأل‬

.‫ أكالء‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ال َكألَ فيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د جيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫رية الكأل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كث‬:‫ةٌ ومكألة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأرض ُمكْلِئ‬

:‫ قال العجاج‬.‫ وجيمع على الكالِل‬.‫ القصري‬:‫ ال َك َوأْلَ ُل‬:‫كأل‬

ِ ‫ليس بزميل وال‬


‫كوألل‬
َ :‫ أي‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kْ َ‫ ْوط ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ لَ َكأْت‬:‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لك‬
.ً‫ربا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َر ْبتُه ض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م كاللقم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ واألُ ْكل‬.‫ املرة‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ األَ ْكل‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أك‬

َّ ‫ أن َيتَأ‬:‫ اَ ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kْ َ‫واأل‬


.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود أو ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬k‫َكل‬

.‫بيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال للنس‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رعى لألك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألكول‬

.‫ ذئب‬k‫ة‬k‫ أكيل‬:‫ه‬kk‫ه امساً جعلت‬kk‫ وإن أردت ب‬،‫ثى‬kk‫ذكر واألن‬kk‫ه ال‬kk‫واء في‬kk‫ س‬،‫ىن املأكول‬kk‫ا إذا أردت مع‬kk‫اة أو غريه‬kk‫ ش‬:‫ذئب‬kk‫ل ال‬kُ k‫ وأكي‬k.‫ه‬kkُ‫ك وتُؤاكِل‬kkُ‫ذي يُؤاكِل‬kk‫ ال‬:‫ك‬kkُ‫َوأكِيل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ال حياس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل لإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا جع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫املأْ ُكل‬

:‫ قال‬،‫ واجلل إذا اشتد غضبه يَأْتَ ِك ُل‬.‫ ائتكلت النار‬:‫ كأهنا يأكل بعضها بعضاً تقول‬،‫والنار إذا اشتد التهاهبا‬

ِ ْ‫أبا ثبيت أما تنفك تَأ‬


‫تك ُـل‬ ‫ مألكة‬k‫أبلغ يزيد بين شيبان‬
ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kُ َ‫ يأ‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تَأْك ُل قوم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يَ ْس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬
.‫نات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واهلم من اإلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل أم‬k

."ُ‫ه‬kk k k kُ‫وم ْؤكِل‬ ِ


ْ k k k k k‫ واملأَ َك‬.‫ول‬kk k k k k ‫رأة أك‬kk k k k k ‫ وام‬.‫ل‬kk k k k k ‫ري األك‬kk k k k k ‫ كث‬:‫ول‬kk k k k k ‫ل أك‬kk k k k k ‫ورج‬
ُ ‫ا‬kk k k k‫ل الرب‬kk k k k‫ "لعن آك‬k:‫ ويف احلديث‬،‫ املطعم‬k:‫ل‬kُ k k k k‫ واملُْؤك‬.‫رب‬kk k k k k ‫املطعم واملش‬kk k k k k ‫ل ك‬k

.‫ائعهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قط‬:‫ أي‬،‫وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل املل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ مآك‬:‫ال‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واآلك‬

255
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ام‬kk k k k k k‫اللنب عن الطع‬kk k k k k k‫ ب‬:‫ أي‬k،‫ة‬kِ k k k k k k‫در عن الْ َمأْكل‬kk k k k k k‫تغنيا بال‬kk k k k k k‫ اس‬:‫ال‬kk k k k k k k k‫ ويق‬،‫ام‬kk k k k k k k k‫ على طع‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k‫اتوا على َمأْكل‬kk k k k k k k k‫ ب‬.‫ام‬kk k k k k k k k‫ الطع‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k kَ‫ةُ واملأَ ُكل‬k k k k k k k k kَ‫واملأْ َكل‬
َ َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجلني والثالث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عة تش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قص‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملِثكل‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء يؤك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إن‬:‫ل‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملثْ َك‬

:‫ قال‬.ُ‫ يَ ْعلُ ُكه‬:‫ أي‬،‫ك الفرس اللجام‬


ُ ُ‫ يَأْل‬:‫ من قوهلم‬،‫ مسيت أَلُوكاً ألهنا تؤلك يف الفم‬،‫ على مفعلة‬،ُ‫ وهي الْ َمأْلُكة‬،‫ الرسالة‬:‫وك‬
ُ ُ‫ األل‬:‫ألك‬

‫ستهديه الرواة إليك عين‬ ً‫أَلِكْين يا عتيق إليك قوال‬

‫الكاف والنون و"وايء" معهما‬

‫ان‬kk ‫دراً من ك‬kk ‫ون مص‬kk ‫ ويك‬،‫اس‬kk ‫ون بني الن‬kk ‫ احلدث يك‬:‫و ُن‬kْ k‫ ال َك‬:‫ون‬kk k‫تعمالت ك‬kk k‫ ء ن ك مس‬،‫ ن ك ء‬،‫ ك ي ن‬،‫ ن ي ك‬،‫ ك ن ي‬،‫ ن و ك‬،‫ و ك ن‬،‫ك و ن‬

‫ة‬kk‫ والكائن‬.‫ن‬kk‫ان أحس‬kk‫در ك‬k‫ة يف مص‬kk‫ والكينون‬.‫ون‬kk‫د ك‬k‫ ومن نقص بع‬،‫ان‬k‫د أن ك‬k‫وع بع‬kk‫وذ باهلل من رج‬kk‫ نع‬:‫ أي‬،‫ون‬kْ ‫ك‬kَ ‫د ال‬kk‫وذ باهلل من احلور بع‬kk‫ نع‬:‫وهلم‬kk‫ون كق‬k‫يك‬

.‫ر احلادث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األم‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أيض‬

‫ين‬k‫ وفالن م‬.‫كن‬k‫ متس‬:‫كني‬k‫ال من املس‬k‫ا يق‬k‫ كم‬،‫ متكن‬:ً‫ا‬k‫ال أيض‬k‫ ويق‬،‫ة‬k‫ع على أمكن‬k‫لية فجم‬k‫ فلما كثرت صارت امليم كأهنا أص‬،‫ اشتقاقه من كان يكون‬:‫واملكان‬

.‫ادر‬kk k k k k‫ك من املص‬kk k k k k‫ري ذل‬kk k k k k‫ه على غ‬kk k k k k‫ وال خيرجون‬،‫ل‬kk k k k k‫رب على املفع‬kk k k k k k k‫ه الع‬kk k k k k k k‫ذا مث خيرج‬kk k k k k k k‫ري ه‬kk k k k k k k‫ وغ‬،‫ة‬kk k k k k k k‫ع العمام‬kk k k k k k k‫ين موض‬kk k k k k k k‫و م‬kk k k k k k k‫ وه‬.‫ذا‬kk k k k k k k‫ان ه‬kk k k k k k k‫مك‬

.‫ار‬kk k ‫د الن‬kk k ‫ه موق‬kk k ‫ ومسي ب‬.‫واو‬kk k ‫ وهي من ال‬k،‫لية‬kk k ‫ه أص‬kk k ‫األلف في‬kk k ‫ ف‬،‫وس‬kk k k‫ قرب‬:‫دير‬kk k k‫والً على تق‬kk k k‫ه فعل‬kk k k‫ وإن جعلت‬،‫اعول‬kk k k‫و ف‬kk k k‫ه من الكن فه‬kk k k‫ إن جعلت‬:‫انُو ُن‬kk k k‫والك‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انون بالرومي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬،‫تاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هرا الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان مها ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و كانون‬

:‫ قال‬k،‫ ُو ُكو ٌن‬:‫ واجلميع‬،‫واكن‬ ِ


ٌ ‫ حضن على بيضه فهو‬:‫ أي‬،ً‫ َو َك َن الطائر يَك ُن ُو ُكونا‬:‫وكن‬

‫محام على بيضاهتن ُو ُكـو ُن‬ ‫تذكرين سلمى وقد حيل دوهنا‬
:‫ قال‬.‫ هو املوضع الذي تكون فيه على البيض‬:‫وامل ْوكِ ُن‬
َ
‫تراه كالبازي انتمى يف امل ْوكن‬
َ

256
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫الو ُكن‬


ُ :‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م لك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اس‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والو ْكن‬
ُ

.‫ل‬kk k ‫ل وفع‬kk k ‫ أفع‬:‫اس‬kk k k ‫ على قي‬،‫وك‬kk k k ُ‫وم ن‬kk k k ‫ ق‬:‫عر‬kk k k ‫ وجيوز يف الش‬.‫ة‬kk k k ‫ اجلماع‬:‫ والن َّْو َكى‬،‫ق‬kk k k ‫ احلم‬k:‫ُّوك‬
ُ ‫ الن‬:‫وك‬kk k ‫ن‬

:‫ قال‬،‫ احلماقة‬k:‫والنَّواكة‬

ِ ‫من الن‬
‫َّواكة هتتاراً بتهتار‬ ً‫إن الفزاري ال ينفك مغتلما‬
.‫ وحنوه‬،‫رفث‬kk k k k k ‫ وال‬،‫ط‬kk k k k k ‫اع والغائ‬kk k k k k ‫ حنو اجلم‬،‫ه‬kk k k k k ‫ه علي‬kk k k k k ‫تدل ب‬kk k k k k k k k‫ريه مما يس‬kk k k k k k k k‫ذا إذا تكلم بغ‬kk k k k k k k k‫م ك‬kk k k k k k k k‫ وعن اس‬،‫ذا‬kk k k k k k k k‫ يَ ْكيِن عن ك‬،‫ َكىَن فالن‬:‫ين‬kk k k k k k k k‫ك‬

،‫د‬k‫مى بزي‬k‫داً ويس‬k‫مى زي‬k‫ يس‬:‫ول‬k‫ك تق‬k‫رى أن‬k‫ أال ت‬،‫ط‬k‫ذا غل‬k‫ وه‬،‫د اهلل‬k‫ يُ ْكىَن بعب‬:‫ول‬k‫ يق‬k‫ريهم‬k‫ وغ‬،‫د اهلل‬k‫ فالن يُ ْكىَن بأيب عب‬:‫ وأهل البصرة يقولون‬،‫وال ُكْنية للرجل‬

.‫رو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أيب عم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويُ ْكىَن ب‬،‫رو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا عم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويُ ْكىَن أب‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k ‫ َمْنيُوك‬:‫ثى‬kk k k k k k k k k k k ‫ واألن‬،‫وك‬kُ k k k k k k k k k k k‫ومنْي‬


َ ‫ك‬kٌ k k k k k k k k k k k‫ َمنِي‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ول ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واملفع‬،‫ك‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ نائ‬،‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفاع‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ مع‬:‫ك‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النًّي‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ني‬

.ً‫ أ‬k k k k k k k k k k k k k k‫ؤ نَ ْك‬kُ k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ْ‫أت أَن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ نك‬:‫رى‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولغ‬k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه وغلبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا هزمت‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دو أَنْ ِكي نكاي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نَ َكْيت يف الع‬:‫نكي‬

:‫ قال جرير‬،‫ غُ َد ٌد داخل قبل املرأة‬،‫ ال ُكيُون‬:‫ ومجعه‬، ُ ‫ ال َكنْي‬:‫كني‬

‫ نغانغ املغدور‬k‫غمز الطبيب‬ ‫غمز ابن مرة يا فرزدق َكْينَها‬


ُ ْ‫ أ‬k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ َ‫ ن‬:‫أ‬kk k k k k k k k k k‫نك‬
.‫ربأ‬kk k k k k k k k‫ادت ت‬kk k k k k k k k k k‫دما ك‬kk k k k k k k k k k k‫رهتا بع‬kk k k k k k k k k k k‫ قرفتها وقش‬:‫ أي‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k‫ نك‬k‫ت القرحة أَنْ َك ُؤها‬

.‫ آنُكة‬:‫ والقطعة‬،‫ األسرب‬:‫ك‬


ُ ُ‫ اآلن‬:‫أنك‬

‫الكاف والفاء و"وايء" معهما‬

.‫ة‬kk k k k k k k k ‫ وهبا مسيت الكوف‬،‫م أرض‬kk k k k k k k k ‫ اس‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k ‫ ُكوف‬:‫وف‬kk k k k k k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k k k k ‫ ء ف ك مس‬،‫ ء ك ف‬،‫ ك ف ء‬،‫ ك ي ف‬،‫ ك ف ي‬،‫ و ك ف‬،‫ك و ف‬

.‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً حس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفت كاف‬k ِ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والك‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫تعملت فعالً قلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إن اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫ا واو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألفه‬:‫اف‬k

257
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قورت‬:‫وفت األدمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫و‬

:‫ قال العجاج‬.‫ القطران‬:‫كيف‬ ِ


ُ ‫والو‬
َ .‫ وهو هنا مصدره‬،ً‫ف وكيفا‬
ُ ‫وو َك َفت الدلو تك‬
َ .‫ وهو مصدره‬،ً‫يكف وكفا‬
ُ ‫ف املاء‬
َ ‫ و َك‬.‫ القطر‬:‫ف‬
ُ ‫الو ْك‬
َ :‫وكف‬

‫يف غريب داجل تبجسا‬ِ


َ ‫َوك‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫اء واك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وم‬،‫ف‬k
.‫ف‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع واك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ودم‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تفج‬:‫أي‬

ُّ ّ‫ والت‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون إليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يتطلع‬:‫ أي‬،"‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون األخب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور َيَت َو َّك ُف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل القب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "أه‬:‫ويف احلديث‬
.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ التوق‬:‫وكف‬

.‫ع‬kk k ‫ النط‬:‫ف‬kk k‫والو ْك‬


َ ،‫ عيب‬:‫ أي‬،‫ك‬kk k ‫ف علي‬k
ٌ k k ‫ر َو َك‬kk k ‫ذا األم‬kk k ‫ ه‬.‫به العيب‬kk k k ‫ ش‬:‫ف‬k
ُ k k k‫والو َك‬
َ .‫نيف‬k
ُ k k k ‫ الك‬k‫ه‬k k k k‫ون علي‬kk k k ‫اح يك‬kk k k ‫ل اجلن‬kk k k ‫ مث‬،‫بيت‬kk k k ‫ف ال‬k
ُ k k k‫ َو ْك‬:‫ف‬k
ُ k k k‫والو ْك‬
َ

ِ ‫ َك َفى يك‬:‫كفي‬
.‫األمر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا ق‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ْفي كِفاي‬ َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راً فكفاني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تكفيتُه أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬

.ً‫اال‬kk‫اك هبم رج‬k ٍ k‫ك من رج‬k


َ k‫ َكف‬:‫ أي‬،‫ال‬k ِ ٍ ‫ك من رجل‬k ِ ِ
َ k‫االً كافي‬kk‫ ورأيت رج‬،‫ني‬ َ k‫ ورأيت رجلني كافَيْي‬،‫ل‬kk‫ك من رج‬k
َ kَ‫ ورأيت رجالً كافي‬.‫بك‬kk‫ حس‬:‫ أي‬،‫ذا‬kk‫اك ه‬kk‫وكف‬

.‫اكنان‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اكنة لئال يلتقي س‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اء الس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫راراً من الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بوا الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ونص‬،‫رف أداة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫ف‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ي‬kْ‫ َك‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورته وكتبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬:‫ أي‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت كي‬


ُ ‫وكي ْف‬
َّ

:‫ قال‬.‫ قطعته‬:‫ و َكيَّفته بالسيف‬،‫ إذا قطعته‬،‫ت األدمي و َك َّوفته‬


ُ ‫ َكَّي ْف‬:‫ويقال‬

‫ كما اقتسم اللحام‬،‫بأسياف‬ ‫ بـنـوه‬k‫وكسرى إذ تَ َكيَّفه‬


.ُ‫اء‬kk k k k k k‫ األكف‬:‫ع‬kk k k k k k‫ واجلمي‬.‫رأة‬kk k k k k k‫فءٌ للم‬
ْ ‫ل ُك‬kk k k k k k‫ الرج‬:‫تزويج‬kk k k k k k‫ ويف ال‬.‫ب واملال واحلرب‬kk k k k k k k k ‫ه يف احلس‬kk k k k k k k k ‫ مثل‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k ‫ذا ُكفءٌ ل‬kk k k k k k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k ‫ يق‬:‫أ‬kk k k k k k k k ‫كف‬

.‫أ ًة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ ُمكاف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هُ أُكافِئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كافأت‬.‫ جمازاة النعم‬:‫أة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملكاف‬

:‫ قال حسان‬،‫ مطيق يف املضادة واملناوأة‬:‫ أي‬،‫وفالن كِفاءٌ لك‬

ِ
ُ‫وروح القدس ليس له كفاء‬ ‫وجربيل أمني اللـه فـينـا‬
.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري وال مثي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه نظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ليس ل‬،‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أن جربي‬:‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يع‬

:‫ قال‬،‫ واملصدر ال َكفاءة والكفاء‬،‫وفالن َك ِفيئُك و َك ِفيءٌ لك وكفء لك‬

‫زياد أضل اهلل سعـي زياد‬ ٍ ‫فأنكحها ال يف َك‬


‫فاء وال غىن‬

258
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬أت القص‪kk k k k k k k k k k k k‬عة واإلن‪kk k k k k k k k k k k k‬اء‪ ،‬واس‪kk k k k k k k k k k‬تكفأته إذا أردت َكف ‪kk k k k k k k k‬أ م ‪kk k k k k k k k‬ا يف إنائ ‪kk k k k k k k k‬ه يف إن ‪kk k k k k k k k‬ائي‪.‬‬
‫فءُ‪ :‬قلب‪kk k k k k k k k k k k k‬ك الش‪kk k k k k k k k k k k k‬يء لوجه‪kk k k k k k k k k k k k‬ه‪ .‬كف‪ُ k k k k k k k k k k k k‬‬
‫وال َك ْ‬

‫وا ِإلكفاءُ يف الشعر مبعنيني‪ :‬أحدمها‪ :‬قلب القوايف على اجلر والرفع والنص‪k‬ب مث‪k‬ل اإلق‪k‬واء‪ ،‬قافي‪k‬ة ج‪k‬ر‪ ،‬وأخ‪k‬رى نص‪k‬ب‪ ،‬وثالث‪k‬ة رف‪k‬ع‪ .‬واآلخ‪k‬ر‪ :‬يق‪k‬ال ب‪k‬ل االختالط‬

‫يف القوايف‪ ،‬قافية تبىن على الراء‪ ،‬مث جتيء بقافية على النون‪ ،‬مث جتيء بقافية على الالم‪ ،‬قال‪:‬‬

‫أعدت من ميمونة الرمح الذكر‬


‫كف شيخ قد بزل‬
‫حبربة يف ِّ‬
‫ويف احلديث‪" :‬املسلمون إخوة تتكافأ دماؤهم"‪ ،‬أي‪ :‬كلهم‪ k‬أكفاء متساوون‪.‬‬

‫ورأيته ُم ْك َفأَ الوجه‪ :‬أي‪ :‬كاسف اللون سامهاً‪.‬‬

‫وكانوا جمتمعني فأنكفأوا وانْ َك َفتُوا‪ ،‬أي‪ :‬اهنزموا‪.‬‬

‫وال ُك ْفأَة من اإلبل‪ :‬نتاج سنة‪ ،‬قال ذو الرمة‪:‬‬

‫له ثيل سقب يف النتاجني المس‬ ‫كال ُك ْفأََتْيها تنفضان‪ k‬ولـم جيـد‬
‫واستكفأتُه‪ :‬سألته نتاج إبله سنة ألنتفع بألباهنا وأوالدها‪.‬‬
‫ِ‬
‫والكف‪kk k k k k k k k‬اءُ‪ :‬ش‪kk k k k k k k k‬قة أو ثنت‪kk k k k k k k k‬ان‪ k‬ينص‪kk k k k k k k k‬ح إح‪kk k k k k k k k‬دامها ب‪kk k k k k k k k‬األخرى‪ ،‬مث حيم‪kk k k k k k k k‬ل ب‪kk k k k k k k k‬ه م‪kk k k k k k k‬ؤخر اخلب ‪kk k k k k‬اء‪.‬‬

‫وأك ْفته‪kk‬ا‪ :‬اختذت هلا إِكاف ‪k‬اً‪ ،‬والوك‪kk‬اف لغ‪kk‬ة يف ا ِإلك‪kk‬اف‪.‬‬


‫ت الداب‪kk‬ة‪ :‬وض‪kk‬عت عليه‪kk‬ا ا ِإلك‪kk‬اف‪َّ .‬‬
‫أك‪kk‬ف‪ :‬آ َك ْف ُ‬

‫‪k‬ك‪ :‬الك ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذب‪ .‬أف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك يأف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك أفك‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪.‬‬
‫أف ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ :‬اإلف ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وأَفَ ْكت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه عن األم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر‪ :‬ص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رفته عن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه بالك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذب والباط ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪.‬‬

‫واألفيك‪ :‬املكذب عن حيلته وحزمه‪ ،‬قال‪:‬‬

‫ما يل أراك عاجزاً أفيكا‬

‫‪259‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو امل ْؤتَف‬،‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْ‫ذي يقبل ا ِإلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬k:‫فوك‬


ُ ْ‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬
ُ َ
ِ ‫وامل ْؤ‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الة املهلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ية الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األمم املاض‬k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تكف‬
ُ

.‫ يصدهم عنه بالكذب والباطل‬:‫ أي‬،‫ الذي يأفِك الناس عن احلق‬:‫اك‬


ُ ّ‫واألَف‬

‫الكاف والباء و"وايء" معهما‬

‫ل‬kk‫ك لك‬k‫ال ذل‬kk‫ يق‬،‫ه‬kk‫انكب على وجه‬ ٍ


ّ ‫ إذا‬،‫اب‬k‫و ك‬k‫واً فه‬kk‫و َكْب‬kkُ‫ا يَكْب‬k‫ كب‬:‫و‬k‫تعمالت كب‬kk‫ ب ك ء مس‬،‫ ك ء ب‬،‫ ب ك ي‬،‫ ب و ك‬،‫ و ك ب‬،‫ ك و ب‬،‫ك ب و‬

:‫ قال‬.‫ذي روح‬

‫كبا َكْبو ًة للوجه ال يستقيلـهـا‬ ‫إذا استجمعت للمرء فيها أموره‬


ِ .‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُكناس‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكب‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور والدخن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود والبخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والكب‬ ِ

.‫ه األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تقر على وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ال يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ايب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتاب الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اءً لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأَ ْكىَب إكب‬،‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مل ي‬:‫ أي‬،ً‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َكْب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫د يَكْب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا الزن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكب‬

.‫واب‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أك‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روة ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وز ال ع‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ :‫وب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫ ال‬:‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

.‫زق‬kk k ‫ أل‬:‫ أي‬،‫وب على بعض‬kk k ‫ها ك‬kk k ‫ ألن بعض‬،‫ة‬kk k ‫ ومسيت كوب‬،‫ا‬kk k k ‫ر فيه‬kk k k ‫ ويزم‬،‫ مث خيرز هبا‬،‫ة أدمي‬kk k k ‫ يف قطع‬k‫ع‬k k k k‫بات جتم‬kk k k ‫ قص‬:ُ‫ة‬k k k k‫ وال ُكوب‬.‫طرجنة‬kk k k ‫ الش‬:ُ‫ة‬k k k k‫وال ُكوب‬

k.‫و َّكب‬kَ k k‫ ُم‬:‫ك احلال‬kk k ‫ وامسه يف تل‬.‫واد‬kk k ‫وين الس‬kk k ‫ه تل‬kk k ‫ذ في‬kk k ‫ إذا أخ‬،ً‫ا‬k k k ‫ب العنب َت ْوكيب‬
َ ‫د َو َّك‬kk k k‫ وق‬،‫ج‬kk k k‫ريه إذا نض‬kk k k‫ من عنب أو غ‬،‫ون‬kk k k‫واد الل‬kk k k‫ س‬k:‫ب‬
ُ ‫و َك‬kَ k k k‫ ال‬:‫وكب‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب َو َكب‬ ِ


ُ ‫و َك‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب َي‬
َ ‫ َوك‬،‫خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الوس‬:‫ب‬
ُ ‫و َك‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

:‫ قال‬،‫ ومنه اشتق امل ْوكِب‬،ً‫ب ُو ُكوبا‬ ِ ‫ وقد و َكب‬k،‫ وعنز وكوب‬،‫ ظبية و ُكوب‬:‫ يقال‬،‫ مشية يف درجان‬:‫والو َكبا ُن‬
ُ ‫ت تك‬
َْ َ ٌ ٌ َ َ
َ

‫ مرتعها الربير‬،‫حبيث الرقو‬ ‫ـوب‬


ٌ ‫هلـا أم مـوقـفة َو ُك‬

260
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اير املوكب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تس‬:‫ أي‬k.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناقة ُمواكِب‬

:‫ك‬kk‫ والبوائ‬k‫ والبائكة‬.‫د‬k‫ كلها واح‬،‫و ٍك‬kْ k‫وع‬


َ ‫ ْوك‬k‫ص‬
ٍ
َ ‫وك و‬kْ k‫ أول َب‬:‫ال‬kk‫ ويق‬،‫رة‬k‫ أول م‬:‫ أي‬،‫ لقيته أول َب ْوك‬:‫بوك‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫من جي‬

.‫ بَ َكى َيْب ِكي‬.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء ممدود ومقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ البُك‬:‫بكي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من‬k‫ كنت أَبْ َكى‬:‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وبا َكْيتُه فب َكْيت‬

ً‫ة‬k k‫اً و َكأْب‬k k‫ أَب َكأْب‬k ‫ك‬kْ ‫ كئب الرجل ي‬.‫ة‬kk ‫ار من احلزن يف الوجه خاص‬kk ‫ واالنكس‬k،‫ة‬kk ‫وء اهليئ‬kk ‫ س‬:‫ة‬kk ‫ ال َكأْب‬:‫أب‬kk ‫ك‬

k.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ا ْكتِئاب‬k‫أَب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وا ْكت‬.‫كئب‬


ٌ ‫ئيب‬k
kً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةً فهو ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َكآب‬

k.ً‫وءا‬kk k k k k‫اء ًة وبك‬kk k k k k k ‫ؤ بك‬kُّ k k k k k k‫ك‬kُ ‫اة َتْب‬kk k k k k k k‫ؤ ِت الش‬kَ k k k k k k‫ك‬kُ َ‫ ب‬.‫ القليلة اللنب‬:‫ل‬kk k k k k k k‫اء أو اإلب‬kk k k k k k k‫ من الش‬kُ‫ة‬k k k k k k k‫ البَ ِكيئ‬:‫أ‬kk k k k k‫بك‬

k.‫ بُ ْكأَة‬:‫ الواحدة‬.‫ نبات كاجلرجري‬:ُ‫كء‬


ْ ُ‫والب‬

‫الكاف والميم و"وايء" معهما‬

.‫وم‬k
ٌ k k k k k k k k ‫ك‬kُ k:‫ع‬kk k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k‫نام عظيم‬kk k k k k k k k k‫ة الس‬kk k k k k k k k k‫ طويل‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k‫ةٌ َك ْوم‬k k k k k k k k k k k k k‫ ناق‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k k k k k‫ ء ك م مس‬،‫ ك م ء‬،‫ ك م ي‬،‫ م ك و‬،‫ك و م‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العظم يف ك‬:‫و ُم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وال‬

‫فرون‬k‫راة يص‬k‫البيت ع‬k‫ون ب‬k‫انوا يطوف‬k‫ ك‬k،‫دين‬k‫فيق بالي‬k‫ التص‬k:‫دية‬k‫دية" فالتص‬k‫اءً وتص‬k‫بيت إال ُمك‬k‫د ال‬k‫الهتم عن‬k‫ان ص‬k‫ا ك‬k‫ "وم‬:‫بحانه‬k‫ يف قوله س‬،‫ الصفري‬:ُ‫ املكاء‬:‫مكو‬
ُ

261
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫فر بفي‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ أي‬،ً‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k‫و ُمك‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ْ‫ان مَي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬k.‫ديهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فقون بأي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويص‬k،‫أفواههم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬

:‫ قال يصف إبطي الناقة من انفراجها‬،‫ لغة يف املكا‬:‫ْو‬


ُ ‫ واملك‬،‫ جمثم األرنب والثعلب‬،‫ مقصور‬،‫واملَكا‬

‫بىن َم َك َويْ َن ثلما بعد صيدن‬ ‫كأن خليفي زورها ورحامها‬


.ً‫وقال الطرماح يصف أرضا‬

‫قيض يف منتثل أو شيام‬ ‫َك ْم هبا من َم ْك ِو وحشية‬


.‫اء‬kk k k k k k k k k k ‫ األ َْمك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫و بال مهز‬kk k k k k k k k k k ‫ مك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k ‫ قي‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي مل حيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫يام‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ والش‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫رج تراب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ذي أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k َ‫املْنتَث‬
ُ

k.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكتَمه‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا َك ْمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هادة يَكْميه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َك َمى الش‬:‫كمي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يتغطى ب‬:‫ أي‬،‫الح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه َيتَ َك َّمى يف الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ألن‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مسي ب‬،‫جاع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:‫وال َك ِم ُّي‬

:‫ قال العجاج‬k،‫وتَ َك َّمْت ُه ُم الفتنة إذا غشيتهم‬

‫بل لو شهدت الناس إذا تُ ُك ُّموا‬


.‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تكنتهم مبعن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة والش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كمْت ُه ُم الفتن‬
َّ َ‫أي ت‬

.‫ عاله‬:‫ أي‬،‫يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهُ بالس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kّ ‫وتَ َك‬

.‫ ٍؤ‬k k k k k k k ‫م‬kُ ‫ أَ ْك‬k‫ة‬k k k k k k k k‫ وثالث‬،ُ‫ أَة‬k k k k k k k ‫م‬kْ ‫ ال َك‬k:‫ع‬kk k k k k k k ‫ واجلمي‬،ٌ‫ َك ْمء‬:‫دها‬kk k k k k k k ‫ وأح‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k‫ا خيرج الفط‬kk k k k k k k k k k k‫رج كم‬kk k k k k k k k k k k‫ فيخ‬،‫ات ينقض األرض‬kk k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ أُة‬k k k k k k k k k k ‫م‬kْ ‫ ال َك‬:‫أ‬kk k k k k k k k k k k‫كم‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ر واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫و من حج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ام‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األ َك ُم واأل ُك ُم واآلك‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬.‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ت‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kَ ‫ األ َك‬:‫أكم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والْمأْ َكمت‬
.‫آكم‬EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE‫ الم‬:‫ع‬EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE‫ والجمي‬،‫نني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز واملت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان بني العج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حلمت‬:‫ان‬k َ َ

:‫قال‬

‫مآكِ ُمها والزل يف الريح تفـضـح‬ ‫إذا ضربتها الريح يف املرط أشرفت‬

262
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫اللفيف من حرف الكاف‬

‫الكاف والواو والياء‬

‫ و ك ي مستعمالت‬،‫ ك ي و‬،‫ك و ي‬
.‫اة‬kk k k k k k k k‫دة حمم‬kk k k k k k k k k k ‫ار أو حبدي‬kk k k k k k k k k k k ‫ده بن‬kk k k k k k k k k k k ‫رقت جل‬kk k k k k k k k k k k ‫ أح‬:‫ أي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k kّ‫ه كي‬kِ k k k k k k k k k k k ‫ َك َويْته أَ ْك ِوي‬:‫وي‬kk k k k k k k k k ‫ك‬

،ً‫ا‬k‫وةُ أيض‬kَّ ‫ك‬kَ ‫و وال‬kُّ ‫ك‬kَ ‫ار" وال‬kk‫ يف الن‬k‫واة‬kk‫رط واملِك‬kk‫ "العري يض‬:‫ل‬kk‫ال يف املث‬kk‫ ويق‬،‫وى هبا‬kَ ‫ك‬kْ ُ‫دة اليت ي‬kk‫ احلدي‬k:ُ‫واة‬k‫ك‬kْ ِ‫وامل‬

‫ من‬k‫ تأليفها‬:‫ال‬kk ‫ ومنهم من ق‬،‫ة‬kk ‫ فعل‬:‫ه‬kk k‫ في‬.‫اف وواوين‬kk ‫ من ك‬k‫ تأليفها‬:‫ري‬kk k‫ذكري للتكب‬kk k‫غري والت‬kk k‫ للتص‬k‫أنيث‬kk ‫الت‬

:‫ وإذا قلت‬،‫ددة‬kk k‫ فجعلت واواً مش‬k،‫واو‬kk k‫اء يف ال‬kk k‫ مث أدغمت الي‬،‫ي‬


ٌ ‫و‬kْ k ‫ك‬kَ :‫لها‬kk k‫أن أص‬kk k‫ ك‬،‫اء‬kk k‫اف وواو وي‬kk k‫ك‬

‫ ألن كل واو تصري يف الفعل‬،‫اء‬kk ‫دل على أهنا يف األصل ي‬kk ‫اء ال ت‬kk ‫إن الي‬kk ‫ةً ف‬k k‫وة وتَكْوي‬kَّ k‫ َك‬k‫بيت‬kk ‫ويت يف ال‬kَّ k‫َك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رجوته ورجيت‬:‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كقول‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رابعة تقلب إىل الي‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من كىن الع‬k:‫واء‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫وأبو ال‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ زح‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جنم يق‬k:‫وان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َكْي‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كي‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رة يف حبر البص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جزي‬:‫اوان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

263
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وكي‪ :‬ال ِوك ‪kk‬اء‪ :‬رب ‪kk‬اط القرب ‪kk‬ة‪ .‬أ َْو َكى يُ ‪kk‬وكِي إيك ‪kk‬اءً‪ .‬ق‪kk‬ال احلس ‪kk‬ن‪ :‬مجع ‪k‬اً يف وع ‪kk‬اء‪ ،‬وش ‪kk‬داً يف ِوك ‪kk‬اء‪ .‬جعل‬

‫ال ِوكاءَ ههنا كاجلراب‪.‬‬

‫الكاف والواو والهمزة‬

‫و ك ء مستعمل فقط وكأ‪ :‬أَوك‪k‬أت فالن‪k‬اً إيك‪k‬اءً‪ :‬نص‪k‬بت له ُمتّ َ‪k‬ك أً‪ k.‬وأَتْ َكأْت‪k‬ه‪ k:‬محلته على املتَّ َكأ‪ k‬واالِّتك‪k‬اء‪.‬‬

‫‪k‬واكئ‪ k:‬مجع املتَّ َ‪k‬ك ‪kk‬أ‪ k.‬وأصل املتَّ َكأ‪ k‬من ال‪kk k‬واو‪ ،‬وأص‪kk k‬له‪ُ :‬موتك‪kk k‬أ‪ k،‬فحول‪kk k‬وا ال‪kk k‬واو‪ k‬ت‪kk k‬اء وأدغموها يف الت‪kk k‬اء‬
‫واملَ‪ُ k k‬‬

‫فش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ددوها وثقلوه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪.‬‬

‫والت ََّو ُّك ُؤ‪ :‬التحامل على العص‪kk k k k k k k k k k‬ا‪ ،‬ق‪kk k k k k k k k k k‬ال اهلل عز وج‪kk k k k k k k k k k‬ل‪ ،‬حكاية عن موس‪kk k k k k k k k k k‬ى‪" :‬أ َّ‬
‫َتوكأُ‪ k‬عليه‪kk k k k k k k‬ا"‪.‬‬

‫وتوكأ ِ‬
‫َت الناقة‪ :‬وهو تصلقها عند خماضها‪.‬‬ ‫َّ‬

‫الكاف والياء والهمزة‬

‫ك ي ء‪ ،‬ء ي ك مس‪k‬تعمالن كي‪k‬أ‪ :‬ك‪k‬اء يكيءُ َكْيئ‪k‬اً‪ :‬ارت‪k‬دع‪ .‬وال َكأْ َ‪k‬ك أَةُ‪ :‬النك‪k‬وص‪ ،‬كأكأتُه‪ k‬فتكأكأ‪ k‬عن‪k‬ا‪،‬‬

‫‪k‬ك ائتكاك ‪k‬اً‪ k‬ش ‪kk‬ديداً‪.‬‬


‫‪k‬ك فالن يأت ‪ُّ k‬‬
‫أي‪ :‬انت ‪kk‬دع وارت ‪kk‬دع‪ .‬واأل ّكاك ‪k‬ةُ‪ :‬الش ‪kk‬ديدة من ش ‪kk‬دائد ال ‪kk‬دهر‪ ،‬يق ‪kk‬ال‪ :‬ائت ‪ّ k‬‬

‫‪264‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ مثل رده‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأ ّك‬

.‫ مثمرة‬:‫ أي‬،‫ أيْكةٌ أيَّكة‬:‫ يقال‬.‫ السدر واألَراك وحنومها من ناعم الشجر‬k‫ غيظة تنبت‬k:ُ‫ األَيْ َكة‬:‫أيك‬

‫الرباعي من الكاف‬

‫الكاف والجيم‬

.‫ الكسب يف لغة أهل السواد‬:‫ ال ُك ْسبُ ُج‬:‫ك س ب ج كسبج‬

‫الكاف والضاد‬

.‫ الشديد الضخم الطويل‬:‫ الضُّبا ِر ُك‬:‫ض ب ر ك ضربك‬

‫الكاف والصاد‬

ُ َّ‫ َمل‬k ‫ص‬


:‫ه‬kk‫ ومجع‬،‫عة‬kk‫وة والبض‬kk‫ديد الق‬kk‫ الش‬:‫ك‬ َّ ‫ ال‬:‫ملك‬kk‫ د ك ك ص ص‬،‫ م ص ط ك‬،‫ ص م ء ك‬،‫ص م ل ك‬

.‫ك‬ ِ
ُ ‫مال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َّ ‫ال‬

.‫ول‬kk ‫ال والفح‬kk ‫رفت الغضب يف وجهه من الرج‬kk k‫ إذا غضب وع‬،‫عر‬kk k‫وزن اقش‬kk k‫ ب‬،‫ل‬kk k‫ َمأ ََّك الرج‬k k ‫ص‬
ْ ‫ ا‬:‫مأك‬kk ‫ص‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خ‬:‫ أي‬،‫ َمأ ََّك اللنب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ْ ‫وا‬

265
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫طكى‬kk k k k k k k‫ جعل فيه املص‬:‫ك‬


ٌ َ‫ط‬k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ َ‫ ودواء مُم‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k‫ وهو دخي‬،‫ ِعلك رومي‬k:‫طَ َكى‬k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ُ‫ امل‬:‫طك‬kk k k k k k k k ‫مص‬
ُ

‫ أنه ال يلتقي يف كلمة عربية‬:‫ك‬kk k‫ ودليل ذل‬،‫ة‬kk k‫ ليست بعربي‬،‫ بلغتهم‬:‫د‬kk k‫ اسم هنر باهلن‬:‫د َككص‬kَّ k k‫ ال‬:‫دككص‬

.‫ يف حشو الكلمة إال بفصل الزم كالعقنقل واخلفيفد وحنوه‬k‫حرفان مثالن‬

‫الكاف والسين‬

،‫ س ب ك ر‬،‫ ك ر ب س‬،‫ ف ر س ك‬،‫ ك ر س ف‬،‫ ك ر ف س‬،‫ د س ك ر‬،‫ ك ر د س‬،‫س ك ر ك‬

.‫ذرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫راب ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:ُ‫ ُك ْركة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫كرك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تعمالت س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س ن ب ك مس‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ولدته اإلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫س‬


ُ ‫ر َك‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملُ َك‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ية املقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مش‬:‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َك ْر َك ُس‬

.‫ة‬kk k k k k k‫ جعلها كتيبة كتيب‬:‫راديس‬k


َ k k k k k k k k‫س القائد خيله َك‬
َ ‫ر َد‬kْ k k k k k k k k‫ َك‬،‫ة‬kk k k k k k k k‫ اخليل العظيم‬:‫ر ُدوس‬kْ k k k k k k k k‫ ال ُك‬:‫ردس‬kk k k k k k‫ك‬

:‫ذ‬kk k‫ لكسر الفخ‬:‫ال‬kk k‫ ويق‬.‫ر ُدوس‬kْ k ‫ك‬kُ ‫ته فهو‬kk k‫ فكل عظم عظمت حنض‬،‫ل‬kk k‫رة من فقر الكاه‬kk k‫ فق‬:‫وس‬
ُ ‫ر ُد‬kْ k ‫ك‬kُ ‫وال‬

.‫ط‬kk k k k k k k‫اً لعظمه فق‬k k k k k k k k k k k‫مى الكسر األعلى ُك ْر ُدوس‬kk k k k k k k k k k‫ يس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ذ‬kk k k k k k k k k k‫ يعين رأس الفخ‬،‫ر ُدوس‬kْ k k k k k k k‫ُك‬

.‫دت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داه ورجاله فش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجعت ي‬:‫ردس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجل مك‬

َّ :‫ه‬kk k k k k k‫ ومجع‬،‫وت‬kk k k k k k‫ حوله بي‬،‫ر‬kk k k k k k‫به قص‬kk k k k k k‫اء ش‬kk k k k k k‫ بن‬:ُ‫ َكرة‬k k k k k k ‫الد ْس‬
.‫وك‬kk k k k ‫ للمل‬k‫ون‬kk k k k k ‫ تك‬،‫اكر‬kk k k k k k‫الدس‬ َّ :‫كر‬kk k k k ‫دس‬

266
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ية املقي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مش‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك ْرفَس‬:‫رفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

.‫ القطن‬:‫ف‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ُك ْر ُس‬:‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كرس‬

ِ :‫ة‬kk‫ ويف لغ‬،‫ك‬k‫الفر ِس‬


.‫ وطعمه كطعم اخلوخ‬،‫فر‬kk‫ أمحر وأص‬،‫ أملس‬،‫در‬kk‫ مثل اخلوخ يف الق‬:‫ق‬k‫الف ْر ِس‬ ِ
ُ ْ :‫ك‬kk‫فرس‬

ِ :‫رنس‬kk k k k ‫ك‬
.‫ة‬kk k k k ‫ أو البالوع‬k،‫نيف‬kk k k k k k‫ات تنصب على رأس الك‬kk k k k k k‫ إردب‬:‫رانيس‬kk k k k k k‫ ال َك‬:‫ع‬kk k k k k k‫ واجلمي‬،‫اس‬kk k k k k k‫الك ْرن‬

.‫رانيٍس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيع ال َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هو ال‬:‫ي‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجل َكرانيس‬

ِ :‫ربس‬kk k‫ك‬
k.‫ي‬kّ k k‫ َكرابيس‬:‫ال‬kk k‫ فيق‬،‫ه‬kk k‫ ينسب إليه بياع‬،‫ي‬kk k‫ فارس‬:‫اس‬kk k‫ والكرب‬،‫ية‬kk k‫ وهي فارس‬،‫وب‬kk k‫ ث‬:ُ‫ة‬k k ‫الكرباس‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امل ْسرَت س‬k‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويك‬،‫دل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املعت‬:‫بَ ِكُّر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ امل ْس‬:‫بكر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س‬
ُ ُ

.‫نابك‬kk k k k k k k k k k‫ س‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجع‬،‫دم‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اه من ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رف احلافر وجانب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬:‫ك‬


ُ ُ‫ْنب‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫نبك‬kk k k k k k k k k k k k‫س‬

.‫ طرف حليته‬:‫ك السيف‬


ُ ُ‫وسْنب‬
ُ

‫الكاف والزاي‬

:‫ قال‬،‫ فأس َم ْفلولةُ احلد‬:‫ ال َكْر َز ُم‬:‫ كرزم‬:‫ ز و ن ك مستعمالت كرزن‬،‫ ز ن ك ل‬،‫ ز م ء ك‬،‫ ك ز ب ر‬،‫ ك ر ز م‬،‫ك ر ز ن‬

‫ؤوس ال َكرا ِزِم‬ ِ


ِ ‫أخرات ال ُف‬ ‫وإصالح‬
َ
ِ َ‫وأورثك ال َق العـالة‬
ً‫وم ْـر َجـال‬ ُ ‫نْي‬ َْ

:‫ قال قيس بن زهري‬،‫وال َك ْر َز ُن وال َكرا ِز ُن هبذا املعىن‬

267
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ ال َكرا ِزنا‬k‫كما حتتوي سوق العضاه‬ ‫لقد جعلت أكبادنـا تـحـتـويكـم‬

ِ ،‫ من شدائد الدهر‬:‫والكر ِزمي وال َكرا ِزمي يف بعض اللغات‬


:‫ قال‬،ً‫والكْرزين وال َك ْر َز ُن والكرازن مثله أيضا‬ ِ
ُ ُ ْ

‫إن الدهور علينا ذات كِ ْر ِزي ِن‬ ‫ماذا يريبك من خل علقت به‬
.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف النه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة نص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أكل‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َك ْرزم‬

:‫قال‬ .‫ اسم رجل‬:‫وكرزمة‬

‫مه‬
ْ ‫لوال عذار هلجوت َك ْر َز‬
‫وجه له حممض كالسلجمه‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ان رطب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ان إذا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ات اجللج‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ربة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ لغة يف الكس‬kk k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ال ُك ْزب‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫كزب‬

.‫مأك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لغة يف اص‬:‫ أ ََّك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ازم‬


kَ :‫أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زم‬

.‫دميم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القصري ال‬:‫ل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الز َونْ َك‬
َّ :‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زنك‬

.‫ القصري الدميم‬:‫َّك‬
ُ ‫الز َون‬
َّ :‫زونك‬

‫الكاف والدال‬

‫ي‬k‫ار الوحش‬k‫ احلم‬:‫د ُر‬kُ ‫ وال ُكْن‬.‫روم‬k‫اب ال‬k‫رب من حس‬kk‫ ض‬:‫د ُر‬kُ ‫ وال ُكْن‬،‫ اسم للعلك‬:‫ ال ُكْن ُدر‬k:‫ د م ل ك مستعمالت كندر‬،‫ د ر م ك‬،‫ ك ر د م‬،‫ د ر ن ك‬،‫ن د ر‬

:‫ قال العجاج‬،‫وكذلك ال ُكنادر‬

ِ ‫كأن حتيت ُكْن ُدراً ُك‬


‫نادرا‬

268
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ دخي‬،‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب أو م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه من خش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أ ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جمثم يهي‬:‫ازي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫درةُ الب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ُكْن‬

:‫ قال‬،‫ وبه تشبه فروة البعري‬،‫ املناديل‬k‫ ضرب من الثياب له مخل قصري كخمل‬:‫وك‬
ُ ُ‫ الد ُّْرن‬:‫درنك‬

َ ِ‫عن ذي َدران‬
‫ ولبداً أهدبا‬،‫يك‬
:‫ قال‬.‫ الدقيق الحوارى‬:‫ك‬
ُ ‫ الد َّْر َم‬:‫درمك‬

‫تصفق‬ ِ ‫مك يف‬


ُ ‫ومسك ورحيان وراح‬ ‫ومشارب‬
ٌ ‫رأسه‬ ٌ ‫له َد ْر‬
.‫خم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الرج‬:‫ر َد ُم‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َك‬:‫ردم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

:‫ قال‬،‫ تَ َد ْملَق‬:‫ وال يقال‬،‫ وقد تَ َد ْملَك ثديها‬.‫ك امل َد ْملَ ُق‬
ُ َ‫ احلجر امل َد ْمل‬:‫وك‬
ُ ُ‫ُّمل‬
ْ ‫ الد‬:‫دملك‬
ُ ُ

‫مل يعد ثديها عن آن َت َفلَّكا‬


‫مستنكران املس قد تَ َد ْملَكا‬

‫الكاف والتاء‬

k.‫در‬kk k k k k k ‫فر وأك‬kk k k k k k ‫اً أبيض وأص‬k k k k k k ‫ار كِرْب يت‬kk k k k k k ‫ا ص‬kk k k k k k ‫إذا مجد ماؤه‬kk k k k k k k k k‫ ف‬،‫ عني جتري‬:‫ال‬kk k k k k k k k k‫ يق‬،‫الكرْب يت‬
ِ :‫ربت‬kk k k k k k k k k‫تعمالت ك‬kk k k k k k k k k‫ ك م ت ر مس‬،‫ك ب ر ت‬

.‫الم‬kk k k k k‫ه الس‬kk k k k k‫ليمان بن داود علي‬kk k k k k‫ه س‬kk k k k k‫ر ب‬kk k k k k‫ذي م‬kk k k k k‫ل ال‬kk k k k k‫ يف وادي النم‬،‫ف بالد التبت‬kk k k k k k k‫ه خل‬kk k k k k k k‫ ومعدن‬،‫و من اجلوهر‬kk k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k‫ يق‬،‫يت األمحر‬ ِ
ُ ‫والكرْب‬

.‫ال‬kk ‫ال إىل ح‬kk ‫ل من ح‬kk k‫ نق‬:‫عد‬kk ‫ ص‬k.‫ه‬kk ُ‫يء ذهب كِرْبِ يت‬kk ‫عد الش‬kk ‫إذا ص‬kk k‫ ف‬،‫ر‬kk k‫ه ال ينكس‬kk k‫ة فإن‬kk k‫ذهب والفض‬kk k‫ا خال ال‬kk k‫ه م‬kk k‫و يبس‬kk k‫ وه‬k،‫يء كِرْب يت‬kk k‫ل ش‬kk k‫ يف ك‬:‫ال‬kk k‫ويق‬

ِ
ُ ِ‫والكرْب‬
:‫ قال‬،‫ الذهب األمحر‬:‫يت يف قول رؤبة‬

‫يت‬ ِ ِ ِ
ُ ‫هل يُْنجييِّن حلف س ْخت‬
ِ
ُ ِ‫ أو ذهب كرْب‬،‫أو فضة‬
‫يت‬
.‫ مشية فيها تقارب‬:ُ‫الكمَتَرة‬
ْ :‫كمرت‬

269
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الكاف والثاء‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k‫ معروف‬:ُ‫راة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kْ‫ ال ُك َّمث‬:‫ثر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالت كم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ء ث ك ل مس‬،‫ ك ل ث م‬،‫ك م ث ر‬

،‫ ومل تلزمها جهومة القبح‬،‫هولة اخلد‬kk‫ فاتتها س‬،‫ه‬kk‫نة دوائر الوج‬kk‫ حس‬.‫تني‬kk‫ ذات وجن‬:‫ة‬kk‫رأة ُم َك ْلثَم‬kk‫ ام‬:‫كلثم‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الك ْلثم‬:‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملص‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفي‬k:‫وم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وال ُك ْلث‬

.‫ لغة يف العُثْ ُكول‬k:‫ول‬


ُ ‫ األُثْ ُك‬:‫أثكل‬

‫الكاف والراء‬

.ً‫ربِال‬kْ k k k k k k‫ي ُم َك‬kk k k k k k ‫اء ميش‬kk k k k k k ‫ ج‬:‫ال‬kk k k k k k ‫ يق‬،‫دمني‬kk k k k k k ‫اوة يف الق‬kk k k k k k ‫ رخ‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k‫ ال َك ْربَل‬:‫ل‬kk k k k k k k k k ‫تعمالت كرب‬kk k k k k k k k k ‫ ب ر ك ن مس‬،‫ ك ر ك م‬،‫ ك ر ن ف‬،‫ك ر ب ل‬

.‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ا الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫الب عليهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ني بن علي بن أيب ط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه احلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي قت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوض‬:‫ربالء‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ ‫و‬

.‫ربته هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ ض‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ه بالعص‬kk k k k k k k k k k k k k k ُ‫ و َك ْرنفت‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫زق جبذع النخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عفة املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أص‬:‫اف‬k ِ :‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كرن‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الكرن‬

k."‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه كال ُك ْر ُكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد لون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "ع‬:‫ران ويف احلديث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و الزعف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬k:‫ر ُك ُم‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُك‬:‫ركم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬

:‫ فقال‬.‫ الشاعر أنه الكمون‬k‫ وتوهم‬،‫ وهو نبت شبيه بالكمون خيلط باألدوية‬،‫ دواء منسوب إىل ال ُك ْر ُك ِم‬:ّ‫وال ُك ْر ُكماين‬

‫غيباً أرجيه ظنون األظنن‬


‫ اسقين‬:‫أماين ال ُك ْر ُك َم إذا قال‬

270
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الكم‬
ّ ‫اين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أم‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كما يق‬،‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

.‫ كساء أسود بلغة أهل العراق‬k:‫الب ْرنَكا ُن‬


َ :‫بركن‬

‫الكاف والالم‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل اللحي‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رجل َكْن َفلِي‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمل فقط كنف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ن ف ل مس‬

.‫ ضخمةٌ جافية‬:ٌ‫وحلية َكْن َفلِيلة‬

‫الكاف والباء‬

.‫ماء‬kk k k k k k k k k ‫وكب الس‬kk k k k k k k k k ‫به بك‬kk k k k k k k k k ‫ يش‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k‫ور َك ْو َكب‬kk k k k k k k k k ‫مى الث‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ويس‬.‫ النجم‬:‫كب‬
ُ ‫و‬kْ k k k k k k k k k k k k k k‫ الك‬k:‫وكب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ط ك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫تعمل فق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ك و ك ب مس‬

:‫ قال األعشى‬.‫ القطرات اليت تقع بالليل على احلشيش‬:‫ والكوكب‬.ً‫والبياض يف السماء يسمى َك ْوكبا‬

‫بعميم النبت ُمـكْـتَـ ِه ُـل‬


ْ ‫مؤزر‬ ‫كوكب شرق‬
ٌ ‫يضاحك الشَّمس منها‬
ُ

‫الخماسي من حرف الكاف‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بزة املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خ‬:ُ‫كمة‬


َ ُ‫ط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ْ ُ‫ األ‬:‫طكمة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األص‬

^ ‫ وصلى اهلل على حممد وآله وسلم‬،‫مت حرف الكاف حبمد اهلل ومنه‬

‫حرف الجيم‬

271
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الثنائي‬

‫باب الجيم مع الشين‬

‫ج ش‪ ،‬ش ج يستعمالن فقط‬

‫جش‪:‬‬

‫يش‪.‬‬ ‫ِ‬
‫والبِّر إذا مل جُي َعل دقيقاً‪ ،‬واجلَش ُ‬ ‫السويق ُ‬ ‫ش طَحن َّ‬ ‫اجلَ ُّ‬
‫ش هبا اجلَشيش‪kk k k k k k k‬ة‪ ،‬وال يق‪kk k k k k k k‬ال لل َّس‪k k k k k k k‬ويق‪َ :‬جشيش‪k k k k k k k‬ةٌ ولكن َجذي‪kk k k k k‬ذةٌ‪.‬‬
‫حى ص‪kk k k k k k k‬غريةٌ جُتَ ُّ‬ ‫ِ‬
‫وامل َج َّش‪k k k k k k k‬ةُ‪َ :‬ر ّ‬

‫ِ‬
‫ور ِة‪ ،‬قال َ‬
‫الع ّجاج‪:‬‬ ‫واجلَ َّشةُ واجلُ َّشةُ‪ ،‬لغتان‪ :،‬اجلماعة من الناس يُقلبو َن َمعاً يف ثَ َ‬

‫َّة َجشُّوا هبا مِم َّن َن َفر‬


‫جبش ِ‬
‫َ‬
‫ش‪ ،‬قال لبيد‪E:‬‬
‫َج ُّ‬ ‫وبه ج َّشةٌ‪ ،‬أي‪ِ :‬ش َّدةُ ِ‬
‫ورع ٌد أ َ‬
‫صوت‪َ ،‬‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫ش َّ ِ‬
‫وت يعـبٌ ٍ‬
‫احلي من الغَز ِو‪َ ،‬‬
‫ص َهل‬ ‫طََرق ُّ‬ ‫ـوب‪ ،‬إذا‬ ‫الص َ‬ ‫بأج َّ‬
‫َ‬
‫خيرج من اخلَياش‪kk‬ي ِم‪ ،‬فيه‬
‫‪k‬رأس ُ‬ ‫وت من ال‪ِ k‬‬
‫ص‪ُ k‬‬‫بش َ‬
‫األح ُّ‬
‫األصوات اليت تُصاغ منها األحلا ُن ثالثةٌ‪َ :‬‬
‫ُ‬ ‫قال اخلليل‪:‬‬

‫‪k‬وت َبعين‪kk‬ه‪ ،‬مث‬ ‫ِ‬ ‫ظ وحُبَّةٌ فيُتبَ‪kُ k‬ع خبد ٍر موض‪ٍ k‬‬
‫الوش‪kk‬ي‪ k،‬مث يع‪kk‬اد ذلك الص‪ُ k‬‬
‫‪k‬وع على ذلك الص‪kk‬وت بعينه‪ k‬يُق‪kk‬ال له َ‬ ‫غلَ‪ٌ k‬‬

‫ش‪.‬‬
‫األج ُّ‬
‫وت َ‬ ‫يُتبَ ‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع َبوش‪ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ي مث ‪kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل األول فهي ِص‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ياغته‪ ،‬فه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذا ال َّ‬
‫ص‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫‪272‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫َربَه هبا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ ‫ا أي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫بالع‬
َ ‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َج َّش‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ َكنس البِئِر حىت خَت ُر َج مَح أهُت ا‬:‫ش‬


ُّ َ‫واجل‬

:‫شج‬

.ً‫ا‬k k k k‫هم بعض‬k k k k‫ض‬ ِ ِ


ُ ‫ َّج بع‬k k k k k‫جاج أي َش‬
ٌ k k k k k‫ وبينهم ش‬،ً‫ َجا‬k k k k k‫ ُّج َش‬k k k k k‫ َّج يَش‬k k k k k‫ َش‬:‫ول‬kk k k k k‫ تق‬،‫رأس‬kk k k k k‫ر ال‬kُ k k k k k‫ َكس‬:‫ ُّج‬k k k k k‫ال َّش‬

.ُّ‫د‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّعت أَ َش‬ ٍ


ُ ‫ والن‬،‫بني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َّجة يف اجل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َش‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أث‬:‫ َج ُج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّش‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قَطعه‬:‫ َّج الفالة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬

ِ ِ‫امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راب ب‬
.‫زاج‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َّج ال َّش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬

.‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الطوي‬:‫ ُّج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألَ َش‬

ِ ‫ َّج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َش‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر إذا قَطَعت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ البَح‬kُ‫فينة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت الس‬

.ً‫جوجا‬k ِ ‫مي‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب تُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والع‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومش‬
َ ،ً‫جيجا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الوت‬
َ ُ َ

.‫وعلَوهُت ا‬ ِ
َ ‫ َركبتُها‬:َ‫جت الفالة‬
ُ ‫وش َج‬
َ

273
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم مع الضاد‬

‫ ج ض مستعمالن‬،‫ض ج‬

:‫ضج‬

:‫ قال العجاج‬،ً‫ض َجا‬ ِ ‫ض َّج‬ ِ


َ ‫تيض ُّج‬ َ ‫ وقد‬،‫جاج ال َقوم وهو جلَبُهم‬
ُ ‫وض‬َ ،‫جيج البَعري‬
ُ ‫ض‬ َ ‫ هو‬:‫يقال‬

‫َضججا‬
َ ‫َّجاج األ‬
َ ‫الناس الض‬
ُ ‫ت‬ kَ ‫وأغش‬
َ
.‫أظهر التَّضعيف‬

:‫جض‬

.ُ‫وجاض ِمثله‬
َ :‫حاد عنه‬
َ ‫ض عن الشَّيء أي‬
َّ ‫َج‬

‫باب الجيم مع السين‬

k‫ س ج ج مستعمالن‬،‫ج س س‬

:‫جسس‬

.‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي مَمَ َّس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر جَمَ َّس‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫تُه ألنظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دي أي ملس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تُه بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َجسس‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س للجا ُس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّج ُّس‬


.‫وس‬ َ ‫ ومنه الت‬،‫س اخلرب‬
ُّ ‫س َج‬
ُّ َ‫واجل‬
ُ
274
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫َّجال‬
ّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫أيت ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار وت‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س األخب‬
ّ ‫رة البحر جُت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دابَّةٌ يف َجزي‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَ ّساس‬

.‫ ويقال باحلاء‬،ُ‫جاسة‬
َّ ُ‫ الواحدة‬،‫َّم‬
ُّ ‫والعينان وال َف ُم والش‬ ِ
َ ‫ اليَدان‬:‫واس من اإلنسان‬
ُّ َ‫واجل‬

:‫سجج‬

ِ ‫حةٌ أي ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ سجس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫رمان‬


.‫وة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ وال ُحل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حامض‬ َ َ ُّ

."‫رد‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ؤذي وال ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ح‬kَ ‫ ال فيها‬.‫ ٌج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "اجلَنَّةُ َسج َس‬:‫ويف احلديث‬

.‫لنب رقيق‬
ٌ :‫جاج‬
ُ ‫والس‬
َّ

‫باب الجيم مع الزاي‬

‫ ز ج مستعمالن‬،‫ج ز‬

:‫جز‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف وغ‬ ُّ ‫عر وال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز ال َّش‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز َج‬kُّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫اجل‬

.‫زٌز‬kَ k k k k k k ‫ج‬kَ ‫وف‬


ٌ k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ :‫ول‬kk k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ز‬kَّ k k k k k k k k k k‫د ما ُج‬kَ k k k k k k k k k k‫تعمل بع‬k
ُ k k k k k k k k k k‫ذي مل يُس‬kk k k k k k k k k k‫وف ال‬
ُ k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫ ال‬:‫ز ُز‬kَ k k k k k k k k kَ‫واجل‬

ِ
.‫واألوان‬ ِ ِ‫ع على احل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد يَق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زاز كاحلَص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬
‫ني‬

275
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الب‬
ُ ‫ َد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ل مثل أح‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز النخ‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأج‬
ّ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خيرج منه‬


ُ ‫َّجال‬
ّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إن ال‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫ اسم أرض‬:ُ‫زة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
َ

.‫زازة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kُ ‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َل من األدمي إذا قُ ِط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


َ َ‫ ما ف‬:‫زاز‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

.ٌ‫ َّزة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kِ ‫اة‬k


ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وف ك‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ‫و‬

ِ ‫ عهو ٌن تُش ُّد على اهل‬:‫واجلِزائِز‬


.‫واد ِج‬َ َ ُُ ُ َ

:‫زج‬

.‫ه ِم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مح وال َّس‬


ِ ‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اج مَج ع ُز ِّج ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kّ ‫الز‬
ِّ

:‫ قال الراجز‬،‫ أنياب ال َفحل‬:‫جاج‬


ُ ‫والز‬
ِّ

ُ ‫جاج وله قَوا ِر‬


‫ض‬ ٌ ‫له ِز‬
.‫ارض‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اةٌ ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وهل‬:‫روى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وي‬

.‫املَِز ِّج‬kk k k k k k k k k k k k k k‫حاجبَها ب‬


ِ ُ‫ت املرأة‬
ِ ‫وز َّجج‬ ِ ُ‫ ِدقَّة‬:‫زجح‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬
ِ ِ ‫احلاج‬
َ َ ،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أيض‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب واستقوا ُس‬ ُ

.‫ز ُّج‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬k،‫أبيض‬


ُ ‫ريش‬ٌ ‫وق َعينيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ف‬:‫وظليم َأز ُّج‬

.‫فلِه ُز ٌج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريٌ يف أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مح قص‬ ُّ ‫ز‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫وامل‬


ٌ ‫ ُر‬:‫اج‬

َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز ُّج به عن نف ِس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك بالش‬k


.‫ك‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ َرمي‬:‫ز ُّج‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

276
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ويق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال للظلم إذا َع‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دا‪َ :‬ز َّج برجلي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫‪k‬وارير و "وأقلها الكس‪kk k k k k k k k k k k‬ر"‪ ،‬فأما يف الق‪kk k k k k k k k k k k‬رآن فهي "القنادي‪kk k k k k k k k‬ل"‪.‬‬
‫‪k‬اج‪ ،‬لغ‪kk k k k k k k k k k k‬ات‪ :،‬ال َق‪ُ k k k k k k k k k k k‬‬
‫والزج‪ُ k k k k k k k k k k k‬‬
‫ُّ‬

‫َّد ال‪kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز ّج‪ ،‬وهو َمن ِس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬مه‪ ،‬ومُسِّ َي َأز َّج َلز َّجه‪.‬‬
‫واألرج من النَّع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ام‪ k:‬املُ َ‪k‬ح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د ُ‬

‫وال ‪kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز ُج‪ :‬مجاعة األزج‪ ،‬وهو البعيد اخلَط‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و‪.‬‬

‫ِ‬
‫اإلنسان‪.‬‬ ‫طرف ِمرفَ ِق‬
‫والز ُج‪ُ :‬‬
‫ُّ‬

‫باب الجيم مع الدال‬

‫ج د‪ ،‬د ج مستعمالن‬

‫جد‪:‬‬

‫ومدربَّنا‪َ :‬عظَمتُه‪ ،‬ويقال‪ِ :‬غناه‪.‬‬


‫الرج ِل‪ :‬حنته َ‬‫َج ُّد ُ‬
‫نقيض اهلَزل‪.‬‬
‫واجلدُّ‪ُ :‬‬
‫ش عنه باحلقيقة‪.‬‬‫وج َّد فالن يف أمره وسريه أي‪ :‬ان َك َم َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫وي‬
‫واجلديد يستَ َ‬
‫ُ‬ ‫لى"‬ ‫واجلدةُ‪ :‬مصدر اجلَديد‪ ،‬وفال ٌن أجد ثَوباً واستجدَّه‪ ،‬قال‪" :‬جَي ُّد َ‬
‫ويْبلى واملَصريُ إىل ب ً‬ ‫َّ‬
‫كر واألنثى‪ k‬ألنه مفعُول مبعىن جُمَدَّد‪ ،‬وجَي يء "فعيل" معىن املفعول املخالف لِلفظ من تصريف‬ ‫ُّ‬
‫فيه الذ ُ‬
‫امل َفعل‪.‬‬
‫ُ‬
‫واجلُ ِّدةُ‪ُ :‬جدِّة النَّهر أي ما قرب من األرض‪.‬‬
‫ديد‪َ :‬وجهُ األرض‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫واجلَ َد ُد واجلَ ُ‬

‫‪277‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫هر اليَ ِد‬ َ َ‫األرض أو ظ‬ ِ ‫ديد‬


َ ‫إالّ َج‬ ‫حىت إذا ما َخ َّـر لـن يُ َو َس ِّـد‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلدي‬
.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل والنه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اللي‬:‫دان‬k َ

.‫اط ِن‬kk k k k k k k k k‫ل من الب‬kk k k k k k k k k k k k k‫الرح‬


َّ ‫رج أو‬k ُ k k k k k k k k k k k k k‫ذي يُل‬kk k k k k k k k k k k k k‫د ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ اللَّب‬:‫رج‬k k k k k k k k k k k k k‫دتا ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k‫وجدي‬
ِ k k k k k k k k k k k k k‫زق بالس‬k َ

.‫د َد‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ق اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زم الطري‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

:‫ قال‬،‫داد‬ِ ُ ‫ يبس لبنُها اجل‬k‫كل أنثى‬


ُ ‫دائد واجل‬َ َ ُّ :‫ود‬
ُ ‫واجلَ ُد‬

‫اجلداد الغَوا ِر ُز‬


ُ ِ َ‫من احل‬
‫قب ألخته‬
ِ
:‫ قال األع َشى‬،‫احلانوت الذي يبيع اخلَمر‬ ‫صاحب‬ :‫واجلدد ُاد‬
ُ ّ

‫سيل َج ّد ُادها‬
َ ‫ وإن‬......
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ُ‫دة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجل‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اح ُل البحر مبك‬k ُ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع بالبادي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫دود‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬


.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املحاقَّةُ يف األم‬:‫ادة‬k


َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملج‬
ُ ُ

.‫ه‬kkِ‫تَحلَ َفه جبدَّه أي ببَخت‬k‫ اس‬،‫ وإذا َفتَح اجليم‬،‫ه‬kِ‫دِّه وحقيقت‬k‫تحلفه ِجب‬kk‫ فإنه يس‬،‫ بكسر اجليم‬،‫َّك‬ kِ :‫ومن قال‬
َ ‫أج د‬

،‫ة‬kk‫ أخرجه على فَعل‬،‫واد‬kkَ‫تقاقُه من الطريق اجل‬kk‫ف فاش‬k


ُ k‫ وأما التخفي‬،ً‫ا‬k‫التخفيف ويُثقَّل أيض‬kk‫ ب‬،‫ق‬kk‫ الطري‬:‫واجلادة‬
ّ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اف إلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والطريق مض‬

.‫ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دد أي الواض‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ديد خمرجه من الطريق اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتش‬

278
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دج‬
َ ‫ازةٌ َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومف‬،‫ف األملس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفي‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دج‬
َ َ‫واجل‬

ً‫ا‬k ‫مى أيض‬kk‫ وتُس‬k،‫اض‬kk‫ب إىل البي‬ ِ ِ


ُ ‫ر‬kُ k‫ ومنها ما يق‬،ٌ‫رية‬kk‫ويداءٌ قص‬k ‫دب إال أهنا ُس‬kُ k‫ة اجلُن‬kk‫ ُد َويبَّةٌ عل خلق‬:‫د‬kُ ‫دج‬
kَ َ‫واجل‬

.ً‫را‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫صر‬
َ

.ٍّ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أي ذو َج‬kٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kُ ‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.ُّ‫د‬kk k k k k k k ‫َج‬
kَ ‫ام أ‬k
ٌ k k k k k k k k k ‫ ع‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k ‫ وال يق‬،‫ ّداء‬k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ٌ‫نة‬kk k k k k k k k k k k ‫ذلك س‬kk k k k k k k k k k k ‫ وك‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫ازة يابس‬kk k k k k k k k k k k ‫ مف‬:ُ‫ ّداء‬k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

.ُ‫ ّداء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ َج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وناق‬، ِ ‫ةُ اللّنَب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ّداءُ" يابس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اةٌ َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وش‬

.‫ةُ األذُ ِن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اةُ املقطوع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الش‬:ُ‫ ّداء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫دُّه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫دَّه جَي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقد َج‬،‫رامه‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داد النَّح‬ kِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬

.‫ون يف موضع ال َكأل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ئر تك‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ الب‬:ُّ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

.ُّ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ال له اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ يق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ٌط خمتلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فيه خط‬:‫دَّد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫اء جم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكس‬

ِ ‫ُمك إذ ُد ِعي عليه‬


.‫بالقطيعة‬ ُ َ‫وج َّد ث‬
َ ‫دي أ‬ َ

279
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫دج‬

ِ
ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kُ ‫ل َد‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ولي‬،‫ين الظالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يع‬k‫دَّجيُوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تقاق ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه اش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومن‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دَّة الظُّلّم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫الد َّجة‬
.‫زجي‬k ُ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وجي أيض‬k


ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عر َد ُج‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجي و َش‬k
ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kُ ‫واد َد‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َس‬

:ُ‫ قال ال َع َجاج‬،‫يل فهي َدجداجة‬َّ


ُ ‫وتَ َد ْج َد َج الل‬

‫جدجا‬ ٍ ‫إذا ِرداء‬


َ ‫ليلة تَ َد‬ ُ
.‫كتَّه‬k k k k k k k k k k k k k k‫د َّج َج يف ِش‬kَ k k k k k k k k k k k k k َ‫ذي ت‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ارس ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k ‫ الف‬:‫د َّج ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫دجا وامل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د تَ َدج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارس ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الف‬:‫د َّج ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وامل‬

:‫ُّلد ُل من ال َقنافذ وإياه عىن القائل‬


ُ ‫ الد‬:‫وامل َد َّجج‬
ُ

ِ ‫حُم مَّر ٍة َعيناه كال َك‬


‫لب‬ َ ‫بش َّكتِ ِـه‬
ِ ‫يعدو‬
ُ ‫وم َد َّج ِج‬
ُ
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ يف الدَّجاج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ لغ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والدِّجاج‬

:‫ قال‬،ُ‫ وستقة من الغَزل أي ُكبَّة‬:ُ‫والدَّجاجة‬

‫رأيت عُضاال‬
ُ ‫خن قد‬ َ ‫مل يُ َفِّر‬ ُ ‫وع ُجوزاً أَتَت‬
ً‫تبيع َدجاجـا‬ َ
.‫د ُّجون على األرض‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫داج أي ي‬
ٌ ‫وم‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّبيب يف ال َّس‬
ُ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫َّججا ُن‬
َ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫احلاج وحنوهم‬
ِّ ‫راء مع‬kk k k k k k k k k k k k k‫األج‬
kَ ‫داج‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k‫باحلاج" فال‬
ِّ ‫وا‬k k k k k k k k k k k k k k ‫داج لي ُس‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k‫ؤالء ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ "ه‬:‫ويف احلديث‬

ِ ‫ وبذلك مَسِّي‬:‫قال‬
.‫ت الدَّجاجة‬ َ

‫باب الجيم مع الذال‬

‫ج ذ مستعمل فقط‬

280
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جذ‬

ِ ِ ِ ِ ِ
ُ k‫ كما ُجعلت األص‬،ٌ‫ذاذة‬kk‫دةُ ُج‬kk‫ الواح‬،‫َر‬k ‫ع ما ُكس‬kُ kَ‫ قط‬:ُ‫ذاذ‬kkُ‫وح ُّي واجل‬kَ k‫ ال‬k‫ل‬kُ k‫ع املُستأص‬kُ k‫ ال َقط‬:‫ذ‬kُّ kَ‫اجل‬
ً‫ذاذا‬k‫ج‬kُ ‫نام‬k

ِ ‫ع أطرافها فتلك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقُ ِط‬


.ُ‫ذاذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ع اجل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القط‬ َ

.‫غار‬ ِّ ‫ ِة ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬ ِ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ قِط‬:ُ‫ذاذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ َّ ‫الف‬ ُ ُ

ِ k k k k k k k k k k k k k‫ذت من ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k ُ‫ةُ إلذا اخت‬k k k k k k k k k k k k k‫ اجلَشيش‬:ُ‫ذة‬kk k k k k k k k k k k k ‫ واجلَذي‬،‫ويق‬


.‫ظ‬kk k k k k k k k k‫ويق الغلي‬ ُ k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫ ُذ‬k k k k k k k k k k k k k‫واجلَذي‬

.ٌ‫ل فاجند أي َت َقطع فهو جمذوذ‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذت احلَب‬


ُ ‫ َذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
َ

.‫ أي غري مقطوع‬،ٍ"‫"عطاءٌ َغري جمذوذ‬


َ :‫وقوله تعاىل‬

‫باب الجيم مع الثاء‬

‫ ث ج‬،‫ج ث‬

:‫جث‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجتث أيض‬


َّ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واالجتِث‬k،‫له‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء من أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طع‬
‫ والالزم اجنث‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اث أوحى من‬k ُ َ‫ ق‬:‫ث‬
ُّ َ‫اجل‬

ِ
.‫األرض‬ ‫ل هلا يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ ال أص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجرةُ جُم تث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬

ِ k k k k k k k k k ‫بالزح‬
.‫اف‬k ِّ ّ‫ول إال‬kk k k k k k k k k ‫ه وال أط‬kk k k k k k k k k ‫و أنقص من‬kk k k k k k k k k ‫ذا النَّح‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وال جَي يء من ه‬.‫رتني‬kّ k k k k k k k k k k k k k k‫اعالت م‬kk k k k k k k k k k k k k k‫تفعلن ف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫روض ُمس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫الع‬
َ ‫جتث من‬
ُّ ‫وامل‬
ُ

281
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫س‬ ِ ِ ِ َ‫اث من ن‬k


َ ‫يف يَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أحس بالص‬
َّ ‫ع إذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الربي‬
َّ ‫بت‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثج‬
َ َ‫واجل‬

ِ ‫الو‬
:‫ قال رؤبة‬،‫حش‬ ِ ِ
َ ‫ من َمرات ِع‬،‫ستاك ُبع ُروقها‬
ُ ُ‫ ي‬،‫يح‬
ِ ‫الر‬
ِّ ُ‫ طيِّيبة‬،‫والصيف‬ ‫ هي شجرةٌ ال تزال خضراءَ يف الشِّتاء‬:‫ زائدة‬:‫قال‬

.‫الس َوق‬ ِ
ُّ ‫جبثجاث‬ ‫راع ِيه‬ ِ
َ ‫تَرمي ذ‬
.‫ي ِم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ِن اجلَ ِس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق الب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خل‬:ُ‫واجلُثَّة‬

.‫ِع‬ ِ ‫وجثثت منه‬


َ ‫ث يعين أُفز‬
َّ ‫وث أي قد ُج‬
ٌ ‫وث وجَم ُؤ‬
ٌ ُ‫ورجل جَم ث‬
ٌ ،‫ثت‬
ُ ‫وجث‬
ُ ُ ُ

:‫ثج‬

ِ ِ ِ
.‫ثجاج‬ َ ،‫ شدَّة انصباب املَطَ ِر والدَّم‬:‫الثَ ُّج‬
ٌ ‫ومطٌَر‬

‫باب الجيم مع الراء‬

‫ ر ج مستعمالن فقط‬،‫ج ر‬

:‫جر‬

.‫ واجلِرارةُ ِحرفةُ اجلَّرا ِر‬،‫رار واجلَُّر‬ ِ


ُ ‫اجلَرة ومجعها اجل‬
.ٌ‫قرب صفراءُ كأهنا تِبنة‬ ٌ ‫ َع‬:ُ‫واجلَّرارة‬
.ً‫السيل فيتَّخ ُذة هنرا‬َّ ‫يشقُّه‬
ُ ‫ هَن ر‬:‫واجلارور‬
ُ
ِ
:‫ل‬kِ ‫وام‬
k َ‫ور من احل‬ ٍ k ‫و يف ُس‬kk‫ل وه‬kٍ k‫ه املاءُ من َع‬kk‫ط إلي‬k ٍ k‫ل مك‬kُّ k‫ ك‬:‫واجلارور‬
ُّ k‫ان يَنح‬k
ُ ‫ر‬kُ kَ‫ واجل‬.َ‫ه املاء‬kk‫ر إلي‬kُّ kُ‫ه جَي‬kk‫فل كأن‬ ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k‫اً مل خُتَبِّط جهض‬k k k k k k k k k k k ‫رت مِت َام‬kَّ k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ :‫ال‬kk k k k k k k k k k k‫ ق‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫ى الغاي‬kk k k k k k k k k k k‫دها إىل أقص‬kَ k k k k k k k k k k kَ‫ر َول‬kُّ k k k k k k k k k k kُ‫يت جن‬kk k k k k k k ‫ال‬

282
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ى ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مح إذا َم َش‬


َ ‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫فأجررت‬
َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وطغت فارس‬
ُ

ِ ُ ‫ورمَّب ا ُشق وس‬


،‫رار‬kk‫د اإلج‬kk‫سمى ذلك التقلي‬ َ َ‫ط لسان اجلَد ِي أو ال َفصيل مث يُ َش ُّد فيه َخ َشبةٌ كي ال ي‬
َّ ُ‫ وي‬،‫رضع‬ ٌ ُ

:‫ قال‬،‫ أُن ِزل به ذلك‬:‫وأجَّر‬


َ ،‫وجَّر الفصيل فهو جمرور‬
َ

ِ ‫نَطَقت ولكن الرماح أج‬


‫رت‬ َ َ ُ ُ ‫فلو أن َجرما أنطقتين ِر‬
‫ماح ُهم‬
:‫ قال‬،‫السماء‬
َّ ‫ َشَر ُج‬:ُ‫وامل َجرة‬
َ

ٍ ‫األصوات‬
‫عاف من األثَر‬ ِ ‫َخالءٌ من‬ ‫لَ ِمن طلَ ٌل بني اجملر ِة والـ َق َـمـر‬
.‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ اجل‬:‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬
kَ ‫وامل‬
َ

.‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راً إىل الي‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫ذا فعلُ َّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أول ك‬


َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان عام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ع على َجرائ‬kkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجُت َم‬،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةً أي جناي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه َجري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل على نفس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬

:‫ قال أبو النَّجم‬،‫ ومن َجّر َاك‬،‫ك" من َجري ِر َك‬ ِ


َ ‫وتقول يف معىن "من أجل‬

‫العني من َجّراها‬
َ ُ‫فاضت ُدموع‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يكظ ُمه‬ ُ ُّ ‫ ِري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َّرةُ البع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬k kِ ُ‫رة‬kَّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واجل‬
ِ ‫ها مث‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا فيق ِرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جيتزه‬

:‫ قال‬،‫فيهدر‬
ُ ‫رجه‬ ُ ‫نجرته وشقشقته مث خُي‬ ِ
َ ‫ تردُّد َهدير البعري يف َح‬:ُ‫رجرة‬
َ َ‫واجل‬

ِّ ُ‫نجر ٍة كاحل‬
‫ب‬ َ ‫رجَر يف َح‬
َ ‫َج‬
.‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رار البُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ات من أح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلرج‬

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ار‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلرج‬

k.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دس من حدي‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال ُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داس ب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ا ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج‬
َ َ‫واجل‬

.‫ك‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك املاءَ يف َحلّق‬
َ َّ‫ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ :‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج‬
kُ ‫والتَ َج‬

.‫اد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ال ينق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫س ال‬
ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َف‬:‫رور‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

283
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ام‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزم‬
َّ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َحب‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلري‬

:‫ قال الكميت‬،ٌ‫ مائةٌ كاملة‬:‫ور كما يقال‬


ٌ ‫رج‬
ُ ‫ مائةٌ ُج‬:‫ ويقال‬،‫ مائةً من اإلبل‬:‫ور‬
ُ ‫رج‬
ُ ُ‫واجل‬

‫رجور‬
ُ ‫مائةً من عطائكم ُج‬ ‫أسقتموه فـأث َـرى‬
ُ ‫وم ِق ٍّل‬
ُ
:‫رام كقول األع َشى‬ ِ
ُ ‫رجور الك‬
ُ ُ‫ اجل‬:‫ويقال‬

‫ردق أطفـال‬ ِ ِ ‫يهب اجلِلَّةَ اجل‬


َ ‫تان حَت نُو َلد‬ ‫راجَر كالبُس‬َ ُ ََ
ً‫ا‬k ‫ ونؤي‬:‫ال‬kk ‫ ق‬،‫ف‬k ‫ذا" أي يُن ِش‬kk ‫حيتش "ك‬ ِ
ّ ‫اً فهو‬k ‫ون طين‬kk ‫احند َر عن أن يك‬
َ ‫ذي قد‬kk ‫لب ال‬ُ k‫ص‬
ُّ ‫ا ُن ال‬kk ‫ املك‬:‫ر‬kُّk َ‫واجل‬

‫وض اجلَِّر مل َيتَثَل ِم‬


ِ ‫كح‬
َ

:‫رج‬

.ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جر َج‬ َّ ‫ ومن‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ط َد َككت‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً كحائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ش‬k
َ ‫الر‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حَت ري ُك‬:‫ر ّج‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

.‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا احلدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج عليه‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َيَتَرج‬:ٌ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جراج‬
kَ ‫ةٌ َر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وكتيب‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا وحلَ ُمه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا َك َفلُه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج عليه‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َيرَت ج‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة َرجراج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وام‬

k.ً‫ديدا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زاالً ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِز َل ِزل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و أن تُزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫رج‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫طاوع‬
َ ‫ ُم‬:‫اج‬ ‫جِت‬
ُ ‫واالر‬

.‫س‬ ُ َّ‫وارتَ َّج الظ‬


َ َ‫ التَب‬:‫الم‬

.‫ر ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء َيَتَرج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عت للش‬


ٌ َ‫ ن‬:‫ر ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬
َّ

.ُ‫نزة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ املكت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دةُ املليَّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الثَّري‬:‫ر ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬


َّ
ُ ُ

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يءٌ من األدوي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َش‬:‫راج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرج‬


َّ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءُ ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ِج‬


.‫ريس‬k ُ ‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬
ِّ

.‫الطِّني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ب‬kُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫درةُ املختلط‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kَ ‫احلوض ال‬


ِ ‫ بَقيَّة املاء يف‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرج ِرج‬
َّ
ُ

284
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ ِره‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬kَ :ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت الب َق‬


.‫ل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت ال َفح‬ ِ
َ َ ‫وارجَت‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عيف من الن‬k
.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس واإلب‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫اج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والر ّج‬
َّ

.ٌ‫فلة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس أي ِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ من الن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ِرج ِرج‬

:‫ قال‬،‫ املهازيل‬:‫جاج‬ ‫والر‬


َّ
َ ُ

‫اج‬
ِ ‫اج وعلى َر َج‬
ٌ ‫فه ْم َر َج‬
ُ
‫باب الجيم مع الالم‬

‫ ل ج يستعمالن فقط‬،‫ج ل‬

:‫جل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ أي أعظمت‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وأجلَلت‬،‫ين أي َعظُ َم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف َعي‬k


َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫الف ُدقاق‬


ُ ‫ه ِخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فجالل‬ ِ ِ
ُ ‫د ُّق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫يء ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ظم‬ ٍ
ُ ‫يء ُع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ك‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
ُ

.ٌّ‫ ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kِ ‫دق وال‬


ٌّ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مال‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

ِ ‫ز‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ل‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واجل‬


.‫نبُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ال ّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د عن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رع إذا ُحص‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من ُخ‬،‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءُ التَّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِوع‬:ُ‫واجلُلَّة‬


.‫وص‬k

ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال ّدابَِّة مع‬k


.‫روف‬k َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
ُ

.‫ا‬kk‫لجلِه‬ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ
ُ َ‫يح وجَت‬
ِ ‫ر‬kَّ k ‫ةُ ال‬k ‫ وحرك‬،‫واال ُن‬kَ k َ‫ر ُك واجل‬kُّ k‫ؤوخ يف األرض والتَ َح‬
ُ k ‫ ال ُّس‬:‫ل‬k ُ ‫ع أجلَّة والت‬kُ k‫ ٌد واجلَم‬k ‫و واح‬kk‫ وه‬،‫بهها‬k ‫ة وش‬kk k‫ كاحلَ َجل‬.‫اؤه‬kk‫ غط‬:‫يء‬kk‫ل ش‬kِّ k‫الل ك‬
ُ k‫َّجلج‬ ُ ‫وج‬

.‫ام‬kk k k k‫ذلك من األنع‬kk k k k‫ا وك‬kk k k k‫اع بظهره‬kk k k k‫ىت االنتِف‬kk k k k ‫ا ح‬kk k k k ‫ا ولَبنه‬kk k k k k k‫ ِر َه حَل ُمه‬k k k k k k‫ ُك‬،َ‫ذرة‬kِ k k k k k k‫الع‬ ِ
َ ‫ل‬kk k k k k k‫ةٌ أي تأك‬k k k k k k‫لٌّ َجالّل‬kk k k k k kِ‫ إب‬.‫رب‬kَ k k k k k k‫الع‬
ِ ِ k kِ
َ ‫ان من‬kk k k k k kّ‫ َحي‬:‫ لٌّ وجالّ ُن‬k k k k ‫وج‬

285
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫و جَي تلُّه أي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ البع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلل‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫لتقط‬َ ُ َ َ

."‫البتها‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ ِ
َ ‫ل ل‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من أن نك‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أج‬
َ ‫ةٌ جَت ُّل عن "ال َكالل أي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

."‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خُت َر ُج من "فعي‬،‫خم‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ :‫الل‬
ٌ ‫وج‬ُ ‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ةٌ ومَج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ ُجالل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

k ِ ‫ومَح َل ُج‬
.‫ق‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ايف النَّهي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫ ٌل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الج‬

.‫ز وحن ِوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل وامل َع‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام من اإلب‬k ِ ِ


َ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العظ‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫واجلل‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ر ال ُكزب‬kُk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ مَث‬:‫لجال ُن‬


ُ ُ‫واجل‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وت الرع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وص‬k،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجللج‬


ُ ‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حتري‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫لجل‬
َ َ‫واجل‬

:‫ قال‬،ُ‫ومجعه األ َِجلَّة‬


ُ ،‫ الكأل وهو الثُّمام‬:‫ليل‬
ُ َ‫واجل‬

‫ليل‬
ُ ‫وج‬َ ‫إذجٌر‬
َ ‫ وحويل‬......
:‫ قال‬،‫ وهذه من املضاد‬،‫وج َّل يف عيين أي احتُِقر وهتاون‬
َ
ُ

ٍ ‫أال ُكل‬
‫ َجلَل‬kُ‫شيء ِسواه‬ ُّ

.‫ل‬k
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األج‬
َ ‫ىن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مبع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجلَل‬

:‫واجللجال يف قول رؤبة‬


ُ

ٍ
َ ‫بساهكات ُرقُ ٍق‬
‫وجلجال‬
ِ ‫الل‬
.‫القماش‬ َ ‫يعين ِج‬

:‫?لج‬

:‫ قال العجّاج‬:ً‫لج جلَاجا‬


ُّ َ‫جلَّ يلج وي‬

286
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

kِ ‫وقد جلِجنا يف َه‬


‫واك جَلَجا‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي جَل اج‬

.‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫أرض وال َجب‬


ٌ ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫حيث ال ت‬
ُ ‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجُلَّةُ البح‬

k.‫ع اللُّ َّج ِة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وحبر جُلِّ ٌّي أي واس‬ ٍ


ٌ ‫وا يف جُلَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دخل‬:‫وم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجَلَّ َج الق‬

.‫وات اختلطت وارتفعت‬k ُ َّ‫والتج الظ‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ط واألص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أختل‬:‫الم‬ َّ

:‫ قال‬،‫ وقد َتلَجلَ َج لسانه‬،‫ وهو يُلجلِ ُج لسانه‬،‫بلسان غري بَني‬


ٍ ‫ كالم الرجل‬k:ُ‫واجَّل لَجة‬
َ

‫جلالج‬
ٍ ‫بلسان غري‬ ِ
ٍ ‫ومنطق‬
:‫ قال‬،‫ يعين يُقلبُها يف فمه‬،‫لجلج اللُّقمةُ يف فَ ِم األكل من غريه َمض ٍغ‬
kُ َ‫ ورمبا ت‬:‫قال‬

ُ‫شح داء‬
ٍ ‫حتت ال َك‬
َ ‫أصلت فهي‬
َ ‫ـيض‬ ْ ‫يُلَجلِ ُج ُم‬
ّ ‫ضغةَ فيهـا أن‬
.‫ط‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خُم تل‬:‫وكالم ُملَجلَ ُج‬
ٌ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذها من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َتلَجلَ َج داره أي أخ‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫ ُذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه فيؤخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادر ب‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء أي يُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وفال ٌن يل ُّج بالش‬

.‫و اللُّ ُّج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإمنا ه‬،‫يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫امي الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م من أس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّجم‬

:‫لج ِة اللسان‬
َ َ‫وقال يف جل‬

‫بلَجلَ َج ٍة أبغي هلا من يُقيمها‬ ِ ُ‫ومل تُ ِلفين ومل ت‬


‫لف ِحجتـي‬

‫?????باب الجيم مع النون‬

‫ ن ج مستعمالن‬،‫ج ن‬

287
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جن‬

k.‫له‬kk k k ‫ق نَس‬kk k k ‫ار مث ُخل‬kk k k ‫ق من ن‬kَ k k k ِ‫و اجلِ ِّن ُخل‬kk k k ‫واجلان أب‬
ُّ .‫رو َن‬kk k k ُ‫اس فال ي‬kk k k k k‫تِجناهِن م من الن‬kk k k k k‫ه ال س‬kk k k k k‫ مُسُّوا ب‬،‫ا ُن‬kk k k k kّ‫ ومجعهم اجلِنَّةُ واجلِن‬،ِّ‫د اجلان‬kِ k k k k kَ‫ة َول‬kk k k k k‫ مجاع‬:‫اجلن‬
ُّ

."ً‫دبِرا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ‫ا ُن َويل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل "هَت ُّتز كأهَّن ا ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اهلل ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حيَّةٌ بيض‬:‫واجلان‬
ُّ

.‫انني‬
ُ ‫و ٌن وهم جَم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫و جَم ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأجنَّه اهلل فه‬
َ ،‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج َّن الرج‬
ُ ،‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ اجلن‬:ُ‫واملَ َجنَّة‬

:‫ قال‬،‫ويقال به جنَّةٌ وجنو ٌن وجَمَنَّة‬

‫شفاءٌ من ال ّد ِاء امل َج ِنة واخلَ ِبل‬ ‫ماؤهـم‬ ُ ‫ني الذين د‬


ِ
َ ّ‫من الدارمي‬
َ
.‫اجلن‬
ِّ ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كث‬:ٌ‫وأرض جَمَنَّة‬

.‫ز ِع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقر َجنانُه من ال َف‬k ِ ُ‫ روع‬k:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلَن‬


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما يس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫القلب‬ ُ

.‫ ومجعُه ِأجنَّة‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلنني أي الولد يف بطنه‬ ِ


َ ‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأجنَّت احلام‬
َ

‫ل إذا‬kُ k‫وج َّن عليه اللَّي‬ ِ ِ


َ ‫أجنَّة اللَّيل‬
َ :‫ال‬kk‫رحم ويق‬kَّ k‫اء ال‬kk‫ حىت إذا ما َج َّن يف م‬:‫ال‬kk‫ ق‬،ً‫ا‬k ّ‫د جي ُّن فيه َجن‬kَ k‫وقد َج َّن الول‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رته بظُلمت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أظلم حىت يَس‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ترت بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تجن فال ٌن إذا اس‬k


.‫يء‬k َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واس‬

.‫س‬
ُ ‫الرُّت‬ :‫واملِ َج ُّن‬

ِ ‫د ِر وعظم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
.‫القلب‬ َّ ‫الع مما يلي ال‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلنجن واجلن‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راف األض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أط‬:‫اج ُن‬k
َ َ َُ َ

.‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ ومجعُه َجن‬،‫ة‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َج ٍر ونُزه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذات َش‬


ُ ‫تا ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلديقة وهي بُس‬:ُ‫واجلَنَّة‬

288
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫اك ُجنَّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ما وق‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫درع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:ُ‫واجلُنَّة‬

kُ ِّ‫ وقيل لل َك َف ِن أيضاً ألنه جُي ُّن فيه املي‬،‫ القرب‬:‫واجلَنَ ُن‬
.‫ت أي يُ َكفَّن‬

:‫نج‬

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الفزع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ عن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلَول‬k:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّجنج‬


َ ‫الن‬

.‫ب‬ ٌ ‫ ِر‬:‫وج‬k
ٌ ِّ‫بح طي‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واألجن‬

.‫وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ا عن احل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رده‬


َّ k:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وجّن نَ َج إبل‬

:‫ قال العجاج‬،‫َّد ومل يُ ِنفذه‬


َ ‫ أي َرد‬:‫وجَن نَ َج أمره‬

ِ ‫وجَن نَجت باخل‬


‫وف من َتنَجنَ َجا‬َ َ
‫باب الجيم مع الفاء‬

‫ ف ج مستعمالن‬،‫ج ف‬

:‫جف‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف ُج ُفوف‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ف جَي‬k
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ

ِ ‫ ضرب من الد‬:‫ف‬
:‫ قال‬،‫ِّالء‬ ٌ َ ُّ ُ‫واجل‬

‫رشفَّه‬ ِ ‫كل َع ُجو ٍز رأسها كال ُقـفِّة‬


َ ‫ف َم َعها ه‬
ِّ ُ‫سعى جب‬
َ َ‫ت‬ ُّ
ٍ k k k ‫ل ش‬kk k k ‫ر ك‬kk k k ‫ وقش‬،‫يب‬kk k k ‫يخ الك‬k k k ‫ق والش‬kk k k َ‫يء اخلل‬kk k k ‫ف الش‬k
.‫يء ُجفُّه‬k ُّ k k k k ُ‫ اجل‬:‫دة‬kk k k k ‫ال زائ‬kk k k k ‫د ق‬kk k k k ‫ه املزاي‬kk k k k ‫ؤون ب‬kk k k k ‫قائني ميل‬k k k k k‫ون بني ال َّس‬kk k k k ‫ذي يك‬kk k k k ‫و ال‬kk k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k ‫ويق‬
ُ ّ ُ َ ُ

:‫ قال‬،‫ومجعه ُجفوف‬ ِ َّ ِ ُّ ‫واجل‬


ُ ،‫الولي ِع‬
َ ‫ وهو الغشاءُ الذي يكو ُن على‬k،‫ قيقاءةُ الطل ِع‬:‫ف‬ ُ

289
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الرقاةُ اجلُُفوفا‬
ُّ ‫َّق عنه‬
َ ‫ِع شق‬ ‫وتبسم عن َنرِّي كـال َـولـي‬
ُ
.‫افيف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع على التَّج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجُي م‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اف مع‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والتِّجف‬.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مجاع‬:‫ف‬k
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وةُ واجل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلُف‬

َّ k k‫ا َج‬kk k ‫ه عن نَ ِديَّه أي م‬kk k ‫زل ُجفاف‬kk k ‫ اع‬:‫ال‬kk k ‫اً ويق‬k k k‫اً أي جَت فيف‬k k k k‫اف جَت فاف‬k
.‫ه‬kk k ‫ف من‬k َ k k k‫َّفت التِّجف‬
ُ ‫ َجف‬:‫ول‬kk k k‫ وتق‬،‫ف‬kk k k‫د َل التَّجفي‬kَ k k kَ‫در ب‬kk k k‫ مص‬:‫اء‬kk k k‫ب الت‬kk k k‫اف بنص‬kk k k‫والتَّجف‬

:‫الواسع وأنشد‬
ُ ‫املستدير‬
ُ ُ‫ القاع‬:‫فيجف‬
َ َ‫واجل‬

‫فجفا‬
َ ‫فجفاً فَ َج‬
َ ‫يَطوي ال َفيايف َج‬
:‫فج‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجُي مع فِجاج‬،ُ‫ل وحنوه‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ ُع يف ُقبُل َجب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الطَّريق الوا ِس‬:‫ال َف ُّج‬

.‫ل أفَ ُّج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ورج‬،‫أقبح من ال َف َح ِج‬


ُ ‫وال َف َج ُج‬

.‫ال الظَّليم‬kk ‫ل إجف‬k ِ ُّ ‫ أ‬:‫ة‬kk k‫ال ابن القرب‬kk k‫ ق‬،‫ومها‬kk k‫اً إذا رمت بص‬k k ‫ةُ تُِف ُّج إفجاج‬k k ‫والنَّعام‬
ُ k k‫اج النَّعامة وأجف‬k
َ k k‫ُفج إفج‬

ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رح وأُف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أي أس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأفِ ُّج إفجاج‬


.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اج لغ‬k

.‫لف‬
ُ ‫الص‬
َّ :ُ‫وال َفج َف َجة‬

‫باب الجيم مع الباء‬

‫ ب ج مستعمالن‬،‫ج ب‬

290
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جب‬

:ُ‫ قال النابغة‬،‫ب‬


ُّ ‫َج‬
َ ‫ وبَعريٌ أ‬،‫السنام من أصله‬
َّ ‫ استئصال‬:‫ب‬
ُّ َ‫اجل‬

ِ ‫بذ‬
‫ناب َع ٍيق‬ ِ ‫ونأخ ُذ بعده‬
ُ ‫ب الظَّهر ليس َس‬
‫نام‬ ِّ ‫َج‬
َ‫أ‬ َ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا هن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ استِئص‬:‫ى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
.‫اك‬k َ ُ‫ب اخل‬
ُّ ‫وج‬
َ

.‫لبة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ُّ ‫هُ األرض ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َوج‬:‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجلب‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د من ألب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزب‬


ُّ ‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كهيئ‬:‫اب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُب‬

.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الغَلَب‬:‫ب‬
ُّ َ‫واجل‬

.‫يت تُلبس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ال‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ مجع اجلُب‬:‫اب‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫مدخل‬ ِ
َ ‫نان أو حنوه أي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة ال ِّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ هي ُجب‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

:‫بن منقذ‬
ُ ‫املر ُار‬
ّ :‫ قال‬k،‫والنعت جُم بَّب‬
ُ ،‫ بياض تَطَأ يف الدابَّة حبافرها حىت تبلُغ األشاعر‬:‫واجلُبَّة‬

‫ك يف ُرس ِغ َع ِجز‬
ِ ‫السنب‬ ِِ
ُ ُّ ‫َسلط‬
ٍ ‫ببع‬
ٍ َ‫ـيد قـدره ذي َجـب‬
‫ـب‬ ُ
:‫وقال‬

‫بيب‬
kُ ‫الحت هلم غُّرةٌ منها وجَت‬
َ ٍ َ‫ن من َكث‬kَ ‫إذا تأملتها الراؤو‬
‫ب‬
.‫د‬kk ‫ا اهلَبي‬kk ‫ع فيه‬kُ k‫ ويُن َق‬،‫ري‬kk ‫ا البع‬kk ‫قى منه‬kk ‫ة اللَّ َقن يُس‬kk ‫ذ من أ ََدم كهيئ‬kُ k k‫يءٌ يٌتَّخ‬kk ‫ ش‬k:ُ‫ة‬k k‫بجب‬ ٍ
ُ ُ‫اب واجل‬kk ‫اب وأجب‬kk ‫ة وجب‬kk َ‫ على جبب‬k‫ع‬k k‫ وجيم‬،‫ر‬kk ‫دة ال َقع‬kk ‫ري بعي‬kk ‫ئر غ‬kٌ k ‫ ب‬:‫ب‬
ُّ ُ‫واجل‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بجب‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلب‬


ُ ‫دة ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزب‬
ِّ :‫اجب‬k َ

:‫ قال‬،‫اللحم املقطع مث يُطبخ أو يُشوى‬ ‫ َك ِرش جُي عل فيها‬k:‫بجبَة‬


ُ ُ‫واجل‬
ُ ُ

ِ ‫بج‬
‫ب‬ ِ ِ
َ َ‫فال هُت د منها واتَّشق وجَت‬ ٌ‫ت منها َكهاةٌ مسينة‬
ْ‫ض‬َ ‫إذا َعَر‬

291
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٍ ‫ وجَت بجب أي اخَّت ذ منها قَلِيَّةً يف‬.‫رض يسمى عارضة‬


.‫رج‬kَّ k‫قطعة من جلدها ُمش‬ ْ َ َ ُ ٍ ‫ ماتت من َم‬:"‫ت‬
ْ‫ض‬َ ‫"عَر‬
َ ‫و‬

.‫دة باهلاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلِج‬:‫وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجلُب‬

‫ب‬ َّ ِ ِ
َ َّ‫ َجب‬:‫ال‬kk ‫ يق‬،‫ذهاب‬kk ‫ار وال‬kk ‫ النَّف‬:‫بيب‬k
ُ k ‫َر ُمها والتَّج‬k ‫ص‬
َ ‫ َجبُّوا جَنَلَهم أي‬:‫ال‬kk ‫ يق‬،‫ل‬kk ‫رام النَّخ‬k ‫ زمن ص‬:‫اب‬k
ُ k ‫واجلَب‬

.‫ذهب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬

."‫الفار‬ ِ
ُّ ‫بطاعة اللِّه إذا َجبَّب عنها‬ ُ ‫ "امل ِس‬:‫ويف احلديث‬
ّ ‫الكبار بعد‬ ‫ك‬
ُ

:‫بج‬

:‫ قال رؤية‬،‫ الطَّعن‬:‫البّ ُّج‬

ِ ‫نَقخاً على‬
ً‫اهلام وجَبَاً وخضا‬
.‫يب‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د مناغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء يفعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫اة ال‬k ُ kَ َ‫والبَجب‬

.‫وت البطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ةُ ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والبَجبَ َج‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

ِ ‫ اجنبَّت ماشيتك من ال َك‬:‫ ويقال‬،‫وب َّج اجلرح يب ُّجه أي شقَّه‬


ِ ‫الء إذا فَتقها البقل فأوسع‬
:‫ قال‬،‫خاصرتَيها‬ ُ َ َُ ْ َ َُ ُ ّ

‫عساليجه والثامر املتنا ِو ُح‬


ُ ‫ـجـ ـه ــا‬
َّ َ‫ ب‬......
ُ
‫باب الجيم مع الميم‬

‫ج م م ج مستعمالن‬

292
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جم‬

.‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كث‬
ُ ‫نَ َج َّم أي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يءُ واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َج َّم الش‬

.‫وج َّم جَيُ َّم‬


َ ،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّواب وك‬
ِّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلام من ال‬
َّ ‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫وم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kُ ُ‫واجل‬

َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مت املِكي‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ال مَج‬k kُ َ‫ول مَج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتق‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل إىل رأس املِكي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َكي‬:‫ام‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ُ‫واجل‬

.‫رية املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عةٌ كث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ئر واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ ب‬:‫واجلُ َّمة‬

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ال غ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جتميم‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ مَجَّ ْمت‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

k.‫يز أي قِلَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د تنك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ماؤه‬


ُ ‫د َج َّم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ئر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلُ َّم ُو الب‬:‫عيد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جتميم‬،‫أوف‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مت املِكي‬


ِ ‫ال أي مل‬k
ُ َّ‫ومَج‬

."‫ع اجلُ َم ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "واجلمي‬،‫عر‬


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّش‬:ُ‫واجلُ َّمة‬

.‫ات إذا ختطَّى األرض‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النَّب‬k:‫ميم‬
ُ َ‫واجل‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِاة اجلم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مص‬k:‫واجلمم‬


.‫ر َن هلا‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يت ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء وهي ال‬k َّ ّ ُ ُ ََ

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلماع‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء الغَف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَّ ّم‬

ً‫ا‬k‫هم بعض‬k‫ر َغطَّى بعض‬kَ ‫ذي َغ َف‬k‫ريُ ال‬k‫ والغَف‬،ٌ‫ة‬k‫أهنم ُخزم‬k‫ ك‬،‫احبه‬k‫ِّم لص‬
ٌ ‫د‬k‫ ليس فيهم متق‬،ً‫ال‬k‫ض‬ ٍ ‫هم على‬k‫رى لبعض‬kَ‫ىت ال ت‬k‫اس ح‬k‫تِواءُ الن‬k‫اءُ اس‬k‫قال أبو سعيد اجلَ ّم‬
ّ ‫بعض ف‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k ‫اً َغف‬k k k k k k k k k kّ‫ري ومَج‬kk k k k k k k k k ‫اءَ الغَف‬kk k k k k k k k k ّ‫وم مَج‬k ِ


ُ k k k k k k k k k ‫اءَ الق‬kk k k k k k k k k ‫ ج‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬،‫هم ببعض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اف بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ه من التف‬kk k k k k k k k k k k k k kُ‫رى من تعرف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫فلس‬

:‫ قال‬،‫بني كالمك من غري ِع َّي‬


ُ ُ‫ أال ت‬:ُ‫واجلَ ّم َجمة‬

‫َّمـوا‬
ُ ‫أخ ُروه وما قَـد‬
َّ ‫فما‬
‫َلعمري لقد طاملا مَج ْ َج ُموا‬
k.‫ال‬kk ‫لح ُم هبا املِكي‬ ُ k ‫ذي عليه اللَّح‬kk ‫ام "بكسر امليم" أي املوضع ال‬k
َ ُ‫دةُ اليت ي‬kk ‫ وهي احلدي‬،‫ام‬k
ِ
ُ k‫ اجلم‬:‫دة‬kk ‫ال زائ‬kk ‫ق‬

ِ :ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلمجم‬
.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القحف وما تعلَّق به من العظ‬ ُ ُّ

293
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ثرة املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ام‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلم‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الراح‬:‫ام‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلماعة من الن‬:ُ‫واجلُ َّمة‬


.‫د هلا‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال واح‬،‫اس‬k

.‫ه‬kk k‫َرف ل‬k k ‫ذي ال ُش‬kk k k‫اء ال‬kk k k‫ البن‬:‫واألجم‬ ِ k k‫م‬k ‫ ِاة اجل‬k k k ‫ذ َكر من الش‬kَّ k k k‫ ال‬:‫ واألَج ُّم‬.‫ه‬kk k k‫ذي ال رمح ل‬kk k k‫ ال‬:‫واألج ُّم‬
.‫اء‬k
ّ َّ ّ َ َ َ

.‫وحاجت‬ ِ َّ‫وأمَج‬
‫ت احلاجةُ أي َدنَت‬
َ

:‫مج‬

.‫دس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حب كالع‬


ٌّ :‫امل ُّج‬
ُ

.‫املاش‬
ُ ‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫رير‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال الض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

ِ ِ‫اج الع‬
.‫نب‬ ٌ ‫راب جَم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال َّش‬،‫ا مَتُ ُّج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫اج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملُج‬

ِ ‫راد ما يسيل من‬


:‫ قال‬،‫أفواهها‬ ِ ‫وجُم اج اجل‬
ُ َ َ ُ

ِ ‫جُم اج الدَّبا القَى‬


‫هباجر ٍة َدبَا‬ ِ ‫قدمي‬
‫العهد أج ٍن كأنَّـه‬ ٍ
ِ ‫وماء‬
َ ُ
ٍ ‫أي ينبثق بعضهُ على‬
.‫بعض‬
.‫ الكثري ماء القلب‬،‫ األمحق‬:‫واملاج‬ ُّ
.‫ وإفسادها بالقلَم‬k‫ ختليط الكتب‬:ُ‫جم َجة‬ َ َ‫وامل‬
:‫ قال‬،"‫جم ٌج "إذا كان يَرتَ ُّج من النَّعمة‬
َ َ‫و َك َف ٌل مُم‬

‫حم َجا‬
َ َ‫و َك َفالً َريّان قد مَت‬
:‫وقال آخر‬

294
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫هاد ال َقوالِ ُ‪k‬‬


‫س‬ ‫ِ‬
‫مل جَمَّته الع ُ‬ ‫الر ِ‬ ‫ندى َّ‬
‫ِ‬
‫ومرَتِ ج ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر ُ‬
‫ِج واح ‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‪.‬‬ ‫ومتَ َمجم ٌج ُ‬
‫وهي اليت خترج الن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دى كما خترجه من جوفك ُ‬

‫ِ‬
‫‪k‬اج‪ :‬الكثري اللَّحم‪ ،‬والبَجب‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬اج مثلُ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬ ‫وامل َجم‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫‪k‬اج وهو أن خيرج ِريقه على‬


‫الري ‪kk‬ق‪ ،‬وامسُهُ املُج ‪ُ k‬‬
‫‪k‬طرم وامل ُّج َم ُّج ِّ‬
‫َ‬ ‫‪k‬رس إذا بَ ‪kk‬دا يف الع ‪kk‬د ِو قبل أن يض ‪k‬‬
‫وأمج ال َف ‪ُ k‬‬
‫َّ‬
‫َ‬

‫الش َف ِة َفيَ ُم ُّجه جَمَّاً‪.‬‬ ‫طَ ِ‬


‫رف َّ‬

‫الثالثي الصحيح‬

‫باب الجيم والشين والذال معهما‬

‫ش ج ذ يستعمل فقط‬

‫شجذ‪:‬‬

‫أشج َذ ِت َّ‬
‫السماءُ إشجاذاً إذا أقلعت باملطر‪.‬‬ ‫يقال‪َ :‬‬

‫باب الجيم والشين والراء معهما‬

‫ش ج ر‪ ،‬ج ش ر‪ ،‬ش ر ج‪ ،‬ج ر ش مستعمالت‬

‫‪295‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫شجر‬

َ k ‫ واملَش‬.ُ‫جراء‬k ‫ َش‬:‫ َج ِر‬k ‫ع ال َّش‬kk ‫ال جملتم‬kk ‫يق‬


،‫جرية‬k ‫ األرض َش‬:‫ال‬kk ‫ا يق‬kk ‫ل م‬kَّ k ‫ وق‬k،‫ري‬kk ‫ َجر الكث‬k ‫ ال َّش‬k‫ أرض تنبت‬:ُ‫جَرة‬k

.‫جري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم‬

.ً‫ َجرا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه أب أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج ُر من ه‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وه‬

ِ k‫جر فص‬k‫ا ِد ٌّق ال َّش‬kk‫ وأم‬،‫تاء‬k‫ فأما ِج ُّل الشَّجر فعِظامه وما بقي على ال ِّش‬،‫والشَّجر أصناف‬
‫دمها تبقى‬k‫ أح‬،‫نفان‬k َ ّ ُ َ َُ

‫ا‬kk‫رق م‬k
ٌ kَ‫ وف‬،‫ل‬kk‫ من البق‬k‫ا يَنبت‬kk‫ب كم‬
ِّ َ‫ا يَنبت من احل‬kk‫ وم‬،‫ع‬kk‫نبت يف الربي‬
kٌ ُ‫ وي‬،‫تاء‬kk‫ةٌ يف األرض يف الش‬k ‫وأروم‬
ُ ‫ه‬kk‫ل‬

َّ ،‫ل‬kk k k k k k k k‫جر والبق‬k


.ٌ‫يء‬kk k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k‫تاء وال يبقى للبق‬kk k k k k k k k‫ةٌ على الش‬k k k k k k k k k‫ه ُأروم‬kk k k k k k k k‫ َجَر يبقى ل‬k k k k k k k k k‫أن ال َّش‬ َ k k k k k k k k‫بني الش‬

ِ ‫ ألن‬،‫ذهب‬kَّ k‫ر" وهي ال‬kk‫ "وهي التَّم‬،‫عري‬k ‫ وهي ال َّش‬،‫ر‬kُّ k‫ذه الب‬kk‫ وه‬،‫جر‬k ‫ذه الش‬kk‫ ه‬:‫ون‬kk‫از يقول‬kk‫ل احلج‬kk‫وأه‬
‫ة‬kk‫القطع‬ ُ ُ ُ ُ َُ َ

: ‫ل‬kk‫ذلك مل ي ُق‬kk‫ ول‬،"‫بيل اهلل‬kk‫ة وال يُنف ُقوهنا يف س‬k ‫ض‬


َّ ‫هب والف‬ َّ ِ
َ ‫ذ‬kk‫ن ال‬kَ ‫زو‬kُ k‫ذين يَكن‬kk‫ "وال‬:‫ز َل‬kَ kَ‫ةٌ وبلُغتهم ن‬k ‫ه ذَ َهب‬kk‫من‬

.ٌ‫ة‬k k k k k‫ةُ مؤنَّث‬k k k k k‫ض‬ ِ ‫ذكر‬k


َّ ‫والف‬ َّ k k k k k k k‫هب م‬ َّ َّ ‫ ألن‬k"‫ه‬kk k k k k k kَ‫"يُنفقون‬
ُ ‫ذ‬kk k k k k k k‫ا فال‬kk k k k k k k‫إذا اجتمعت‬kk k k k k k k‫ ف‬،‫ؤنَّث‬kk k k k k k k‫الب للم‬k
ٌ k k k k k k k‫املذكر غ‬

.‫ َجر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رات و َش‬


ٌ ‫ َج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجرةٌ و َش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اوير على ِص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من التَّص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َّجر ض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وامل َش‬


.‫ َجر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فة ال َّش‬ ٌ ُ ُ

.‫تَ َجَر بينهم‬kk k k k k k k k k k‫ واش‬،‫ف‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ط واختل‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ومةٌ أي اختل‬k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ُ ‫ر وخ‬kٌ k k k k k k k k k k k k k ‫ َجَر بينهم أم‬k k k k k k k k k k k k k k‫د َش‬kk k k k k k k k k k k‫وق‬

296
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واختلف‬k‫ازعوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تن‬:‫وم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجَر الق‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتَش‬

."‫وم‬kk k k ‫اجر الق‬kk k k ‫تق من "تش‬k


َّ k k k ‫ واش‬،‫بعض‬ ِ k k k ‫انِه ودخ‬kk k k ‫جر الختالف أغص‬k k k ‫ مُسِّي ال َّش‬:‫ال‬kk k k ‫ويق‬
ٍ ‫ها يف‬kk k k ‫ول بعض‬k َ َ

ُ ‫ قال‬،‫ِج الف ِم‬


:ً‫يصف فَحال‬ ُ ‫ َمفر‬:‫َّجُر‬
َ ‫والش‬

‫مر َمـا‬
َ ‫جاهل َتَر‬
ٌ ‫ينحي إذا مت‬
‫ ِحمطَما‬k‫إلعناق الدَّواهي‬
ِ ً‫َشجرا‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دح ل‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ال ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريب ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الغ‬:ُ‫جري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور البع‬


ُ ‫ ُج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّش‬

‫ رفع من‬:‫اج‬kk‫ال العج‬kk‫ ق‬،‫ور‬ ُ k‫ وهو َمش‬،‫ َجرتُه‬k‫ َش‬:‫وب فرفعته وأخفيته قلت‬kk‫ َج ٍر أو ث‬k ‫ان َش‬kk‫دلَّت أغص‬kَ kَ‫وإذا ت‬
ٌ ‫ج‬k

.ٌ‫ ومجعه ِأجلَّة‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٌد وهو الغط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الل واح‬


ُ ِ‫جور واجل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جالله املَش‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k ‫ودج‬ ِ
َ ‫ار َه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫او ًة ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ َي غش‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫إذا غُ ِّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و َد ِج ف‬kَk k k k k k k k k k k k k k kَ‫ب اهل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫ خش‬:‫جار‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k ِ‫اح يف َجنب‬k ِّ ‫تَ َجَر ِت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ واش‬،‫بعض‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k ‫اح ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫والرم‬
ٍ ‫ها يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫واج ُر خيتلف بعض‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫الرم‬ َ ِّ

.‫فينة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راعُ الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بة فيها ِش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي َخ َش‬،‫وك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جور املم ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملش‬
َ

.‫ديق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومها اخلليط والص‬،‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جريُ واح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جريُ وال َّش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لوها يف اجلَش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أرس‬:‫َّواب‬


َّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روا ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج َّش‬
َ

297
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫زق‬kk ‫ ورمَّب ا اجتمع فل‬،‫ك‬kk ‫ ذل‬k‫باه‬kk ‫داف وأش‬kk ‫راره من احلصى واألص‬kk ‫واحل البحر وق‬kk ‫ون يف س‬kk ‫ ما يك‬:‫ ُر‬k k‫واجلَ َش‬

.‫ ِع‬k k ‫رؤوس الباللي‬kk k k‫ل ل‬kُ k k k‫ فيُجع‬،‫لح للطَّحن‬kk k k‫رة ال تص‬kk k k‫ةٌ بالبص‬k k k ‫ت منه أرحي‬
ُ ‫نح‬
َ ُ‫راً ت‬kk k k‫ار حج‬kk k k‫بعضه ببعض وص‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k‫ر من بق‬kk k k k k k k k k k k k k k‫اً به جش‬k k k k k k k k k k k k k k ‫دنا أرض‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وج‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k ‫ق‬
.‫روبه‬kk k k k k k k k k ‫ول أي خليط من ض‬k ُ ٌ َ

."‫التِكم‬kk k k k k ‫ر ُكم عن ص‬kk k k k k k k ‫رنَّكم َجش‬kَّ k k k k k k k ُ‫ "ال َيغ‬:‫ا َن‬kk k k k k k k ‫ وعن عثم‬،‫ انكشط عنه الظَّالم‬:‫بح‬
ُ k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫َر ال‬k k k k k k k k‫وج َش‬
َ

.‫ ّفاء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رةٌ أي ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أرض َج ِش‬


ٌ :‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الغلي‬:‫ ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلا ِش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أوي إىل أهل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر أي ي‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َجش‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وم‬

.‫ل‬kِ k k k k k k k k ‫اهنم يف اإلب‬kk k k k k k k k k k k k‫ن إىل مك‬kَ ‫أوو‬k ٍ


ُ k k k k k k k k k k k k‫راً أي ي‬kk k k k k k k k k k k k‫بح بنو فُالن َجش‬kk k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫دقَيش‬kُّ k k k k k k k k k k k k‫ال أبو ال‬kk k k k k k k k ‫ق‬

.‫خم‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫ق ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلُوال‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَش‬

.ٌ‫منسوبة‬ ِ
ُ ٌ‫ امرأة‬:ُ‫واجلاشريَّة‬

:‫شرج‬

.‫هُ ببعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ُج بعض‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يُش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ ‫وحنوه مِم‬


ِ ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واخلِب‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والعيب‬،‫حف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رى املص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ع‬:‫رج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َّش‬
َ ُ َُ
ُ
ِ ‫َّرج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬
.‫ه ببعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دت بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجياً أي نض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت اللنب تَش‬ َ

298
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ام‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫للحم‬
َ ‫ب‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة من قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجديل‬:ُ‫رجية‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّش‬

ٍ ‫لونان خمتلفان من كل‬


:‫ قال يف وصف القطا‬،‫شيء‬ ِ :‫والشِّرجيان‬

ِ ‫دري وج‬
‫ون‬ ُ ٍّ ‫رائج بني ُك‬
َ ‫َش‬
.‫ يُدعى الشَّريج‬k‫يشق منه القوسان‬ ُّ ‫ود الواحد‬ ُ ُ‫والع‬
.‫ أعطين شرجيةً منه‬:‫ يقال‬،‫ العقب‬:‫َّريج‬ ُ ‫والش‬
:‫العجاج‬ ٍ ٍ
ّ ‫ قال‬،‫أشراج أودية يف موض ٍع واحد‬ ُ ‫ورمبا اجتمعت‬ ُ ،‫َّرج َشَر ُج الوادي إذا َبلَ َغ ُمنفسحه‬
ُ ‫والش‬
.‫ ويَت َفَّرقان‬k‫ َشَر َجا أي حبيث يلتقيان‬k‫حبيث كان الواديان‬
ُ
‫يتُه يف‬kk‫ذي ُخص‬kk‫ هو ال‬:‫ال‬k‫دةٌ ويق‬kk‫واألشر ُج الذي له ٌخصيَةٌ واح‬
َ ‫وملتقاه‬
ُ ‫ َشَر ُج الوادي ُمنعرجة‬:‫قال زائدة‬

.‫ َفنِها فلحقت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رار النّاق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دم خيرج من أثر ِص‬


ٌ ‫َّر َج اللَّنب خالطه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تَ َش‬:ُ‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ده ٍن أو بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّرجته أنا إذا خلطته ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬


.‫ ٍم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء من دس‬k ُ ُ ُ َ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةَ س‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫رجت الثَّوب ومَش رجته إذا ِخطته ِخياط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬
.‫وء‬ ُ ُ ُ َ ُ َ َ

ِ
.‫دُّه للنَّدف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما تع‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أدوات النِّس‬ ‫رجيةُ من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّش‬

.‫بات‬
ٍّ ‫ أصاهبا انكسار غري‬:ُ‫القوس والقناة‬
ُ ‫وانشَرج‬
َ

299
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جرش‬

َّ ‫ا إذا‬kk k k k k k k k‫ش األفعى أثناءه‬ ٍ ٍ


.ً‫ا‬k k k k k k k‫وجّرش‬
َ ً‫وتا‬kk k k k k k ‫مع هلا ص‬kk k k k k k ‫ا فتس‬kk k k k k k ‫احتكت أطواؤه‬ ُ ‫ا‬kk k k k k k k k k ‫ه كم‬kk k k k k k k k k ‫يء مثل‬kk k k k k k k k k ‫ ٍن بش‬k k k k k k k k k k‫يء َخش‬kk k k k k k k k k ‫ك ش‬k
َ ‫جتر‬ ُّ k k k k k k k k k‫ َح‬:‫رس‬k
ُ k k k k k k k k k َ‫اجل‬

.‫ىت تفتَّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه بعض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بعض‬،‫ك‬k


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ح‬kَ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريس كأن‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ اجل‬:‫لح‬
ُ ‫وامل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ األك‬:‫رش‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫اليمني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ موض‬:‫رش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬


.‫اط ٍن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اه ٍر وب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطها من ظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش حيث انتفخ أوس‬ ِ ٌّ ِ‫وجُم َرئ‬
ّ ‫وزن جُم َرع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يني ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ش اجلَب‬

.ٌ‫يَّة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ محراءُ ُجَرش‬:‫وق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫العن‬


ُ ‫ ومن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫اعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أي س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رش من اللي‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫ىن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومع‬

.‫الِ ٌغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ٌد ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و جي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رش وه‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kُ ‫وب إىل‬k ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ي منس‬kٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومن العنب ُجَرش‬

.‫القمح‬
ِ ‫اب‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذ من لُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريش يتخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬
ُُ َ

:‫ وقال الشاعر‬،‫ النَّفس‬:‫واجلِ ِرشَّى بوزن فِعِلَّى‬

ِ
‫عل َحنينـهـا‬ َ ‫إليه اجل ِرشَّي‬
َّ ‫وارم‬ ‫بكى جزعاً من أن ميوت وأجهشت‬

‫باب الجيم والشين مع النون‬

‫ ن ج ش مستعمالت‬،‫ ش ن ج‬،‫ ج ش ن‬،‫ ن ش ج‬،‫ش ج ن‬

:‫شجن‬

.ً‫ ُجونا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جن ُش‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نت من‬
ُ ‫ ُج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جنين ف َش‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأش‬،‫اهلم واحلز ُن‬
ُّ :‫ َج ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َّش‬

.‫احت وحَت زنت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جوناً إذا ن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج ُن ُش‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تَش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واحلمام‬

300
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َجناً أي وطن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انت يل َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووردت أرض‬

.‫واح‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون أي فُن‬


ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راف ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫راض أي أط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ون وأع‬k ٍ ‫ج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واحلديث ذو ُش‬
ُ

.‫يف‬ kُ ‫ ِج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ َج ٍن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجع َش‬،‫زا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األح‬:‫جا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألش‬
َّ ‫ َج ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ال َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نت أي ص‬

:َ‫ وأنشد‬،‫نت للشيء فِطنةً وفَطَنا‬ ِ


ُ ‫ وفَط‬،ً‫نت فطنا‬ َّ ‫وأما تَ َشجنت فكأين تذكرت‬
ُ ُ‫ فَط‬:‫ وهو كقولك‬،‫وتبكيت لذلك‬

‫جن أشجاناً ملِن تَ َش َّجنا‬


َ َّ‫َهي‬
ِ k k k k k k k ‫ع ال َّس‬kk k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ن‬kk k k k k k k k k k ‫نبت حس‬
.‫واج ُن‬ ٍ ‫ايل ذو‬kk k k k k k k k k k k‫ة واملس‬kِ k k k k k k k k k k k‫رب من األودي‬k k k k k k k k k k k‫ ض‬:ُ‫اجنة‬kk k k k k k k k k k ‫والش‬
ُ ٌ َ
َ

‫ هي كالغُصن من‬:‫ال‬kk k ‫ ويق‬k،ٌ‫تبِكة‬kk k ‫ةً ُمش‬k k ‫جنة قراب‬k k ‫ ويعين بال ُّش‬،‫العرش‬kk k ‫ةٌ ب‬k k ‫رجم معلق‬kَّ k k ‫جنة ال‬k k ‫ ُش‬:ُ‫جنة‬k k ‫وال َّش‬

ُ ٌ‫ هي ِشجنَة‬:‫ ويقال‬،‫َّجَر ِة‬


.ٌ‫وشجنة‬ َ ‫الش‬

:‫نشج‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ال َفزع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اءُ يف َحلق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ى البُك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يجاً إذا َغص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُج نَش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اكي يَن ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َج الب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نَ َش‬

ِ k k k k k k k‫ل نع‬kk k k k k k k‫ة قي‬kk k k k k k k‫وت كالنَّفخ‬kk k k k k k k‫دا ص‬kk k k k k k k‫ وإذا ب‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k‫وتاً يف جوفه‬kk k k k k k k k k k‫مع هلا ص‬kk k k k k k k k k k‫ تس‬:‫دَّم‬kk k k k k k k k k k‫روج ال‬kk k k k k k k k k k‫د خ‬kk k k k k k k k k k‫ج عن‬k k k k k k k k k k‫ة تَن ِش‬kk k k k k k k k k k‫والطَّعن‬
.ُ‫ة‬k k k k k k k‫رت الطَّعن‬k ٌ َ ُ

ِ
ِ َ‫والقدر ت‬
:‫ قال‬،‫ والناشج الذي ينزع نفسه‬.‫نش ُج عند الغليان‬

ِ
ُ ٌ‫وناش ٌج عينه ُمنَّهلَّة‬
‫تكف‬

301
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جشن‬

.‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رض من وسط الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما َع‬:‫ن‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجلَوش‬

.‫الح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لبس من ال ِّس‬


ُ ُ‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُن اسم احلديد ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجلَو َش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫وشن اجلَرادة صدرها‬


ُ ‫وج‬َ

:‫شنج‬

‫ وإذا‬،ً‫نيجا‬kk‫د تش‬kُّ k‫َّج أش‬ ِ َ ‫ َشنِج أشنَج‬:‫ ورمَّب ا قالوا‬،‫ تَ َشنُّج األصابع كلَّها واجللد‬:‫الشَّنَج‬
ُ ‫ن‬k‫ واملُ َش‬،‫َّج‬
ٌ ‫ن‬k‫وشن ٌج ُم َش‬ ُ ٌ ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د لرجليه‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وى هلا و أش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نِ َج نسا ال ّدابَّة فهو أق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َش‬

ُ k k k k k‫ ف‬،‫ل‬kٍ k k k k kَ‫ل على مَج‬kٌ k k k k k‫نَ ٍج أي رج‬k k k k k ‫غنج على َش‬


.‫ل‬kk k k ‫ اجلم‬:‫نَ ُج‬k k k k‫ وال َّش‬،‫ل‬kk k k k k‫الغنج هو الرج‬k ٌ :‫ذيل‬kk k k k k‫ول ه‬kk k k ‫وتق‬

.‫ والغنج حتريك العُنُ ِق والبدن‬:‫قالوا‬

:‫نجش‬

.‫ا‬kk k k k k ‫اظر فيقع فيه‬kk k k k k k k k‫اومه بثم ٍن كثري ينظر إليه ن‬k
ُ k k k k k k k k‫ةً فيُس‬k k k k k k k k ‫بيع بياع‬kk k k k k k k k‫ا ُن أن ي‬kk k k k k k k k‫ إن يُريد اإلنس‬:‫َّجش‬
ُ ‫الن‬

k."‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ش يف اإلس‬
َ ‫ " ال جَن‬:‫ ومنه احلديث‬،‫ياء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً واألش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تزويج أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويف ال‬

302
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ة‬kk k k k ‫رفها إىل احلِبال‬kk k k k k k‫يد أي يأخذ من حواليها ليص‬kk k k k k k‫وش الص‬k ِ
ُ k k k k k kُ‫ش جَن‬
ٌ ‫اج‬kk k k k k k‫ل ن‬kٌ k k k k k k‫ ورج‬،ً‫ا‬k k k k k k k‫ها جَن ش‬k k k k k k k‫وجَنَ َش‬

.‫يسوقُه‬ َّ ُ ‫ينج‬
ُ ‫ش الطري أي‬ ُ :‫قال زائدة‬

‫باب الجيم والشين مع الفاء‬

‫ف ش ج يستعمل فقط‬

:‫شج‬
َ‫ف‬

.‫ول أو لتُحلب‬k ِ ‫ج‬k k k k k k k k k k k k ‫ فَ َش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ج‬kk k k k k k k k k k k k‫ال َفش‬


َ k k k k k k k k k k k k‫ َحت لتب‬k k k k k k k k k k k k ‫جت وَت َفر َش‬k k k k k k k k k k k k ‫ةُ وَت َف َش‬k k k k k k k k k k k k ‫ت النّاق‬ َ ُ

.‫الت َف ُّح ُج على النار‬


َّ ‫ُّج‬
ُ ‫والت َفش‬
َّ

‫باب الجيم والشين مع الباء‬

:‫ ش ج ب يستعمالن فقط جشب‬،‫ج ش ب‬

:‫جشب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ُدم في‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫طع‬


َ ‫ ال أ‬:‫ب‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام َجش‬k
ٌ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k‫وبةٌ أي مل يب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ج ُش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ج ُش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب املأك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬
ٍ ‫ري أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل بغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال م‬k
.‫ُدم‬ ُ ُ َ َ ُ َ ٌ

303
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ب م‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا مل ينخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل من الطع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ام مث‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ُخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ب ِز ال َّش ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬عري وش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بهه‪k.‬‬ ‫ِ‬
‫ويق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬اجلَش‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫يقع على البقل‪ ،‬قال‪:‬‬


‫اب من الندى الذي ال يزال ُ‬
‫واجلَ ّش ُ‬

‫روضاً جبَشَّاب النَّدى مأدوما‬


‫ك اللُّه ش‪kk k k k‬بابك أي أماته وذهب‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫وج َش‪k k k k k‬بَ َ‬
‫ق‪kk k k‬ال ُم‪kk k k k‬زاحم‪ :‬ك‪kُّ k k k k‬ل ش‪kk k k k‬يء وقع على ش‪kk k k k‬يء فقد َج َش‪k k k k k‬بَه‪َ ،‬‬

‫رده يعين ركبه فكاد يُغنيه عن العني‪.‬‬


‫ب النَّدى البقل أي َّ‬
‫وأقول‪َ :‬ج َش َ‬

‫شجب‪:‬‬

‫ب َش ‪k‬جيباً‬ ‫ِ‬
‫‪k‬ج ُ‬
‫ب يَش ‪ُ k‬‬
‫‪k‬اج ٌ‬
‫‪k‬راب ش ‪َ k‬‬
‫بت ل ‪kk‬ه َش ‪َ k‬جباً وغُ ‪ٌ k‬‬
‫ك ه ‪kk‬ذا األم ‪kk‬ر فَ َش ‪k‬ج َ‬
‫‪k‬جبَ َ‬
‫اهلم واحلزن‪ ،‬وق ‪kk‬د أش ‪َ k‬‬
‫ب‪ُّ :‬‬‫ال َّش ‪َ k‬ج ُ‬

‫يتفجج من ِغربان البَني‪ ،‬قال‪:‬‬


‫ُ‬ ‫وش ُجوباً‪ ،‬أي شديد النَّعيق الذي‬
‫ُ‬

‫ذكرن أشجاباً ملن تَ َش َّجبا‬


‫ب َش‪k k k k k k k k k k k k k k k‬جباً و ُش ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k‬جوباً‪.‬‬
‫‪k‬ج ُ‬
‫ب يَش‪ُ k k k k k k k k k k k k k k‬‬ ‫‪k‬اجب أي آمثٌ يتكلَّم باخلَنَ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا فيهل‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬ك نفس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه و َش ‪َ k k k k k k k k k k k k k k‬ج َ‬ ‫ورج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ش‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫أجود‪ ،‬قال الكميت‪:‬‬ ‫ِ‬


‫ب َش َجباً ُ‬
‫وشج َ‬
‫َ‬

‫ب‬ ‫عاجل تربيج غُلة الش ِ‬


‫َّج ِ‬ ‫ليلك ما ليلك الطويل كما‬
‫تنصب وتنشر عليها الثياب‪.‬‬ ‫بات نوثقة‬
‫ب‪َ :‬خ َش ٌّ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫شج ُ‬
‫وامل َ‬

‫باب الجيم والشين والميم معهما‬

‫ج ش م‪ ،‬ج م ش‪ ،‬م ش ج‪ ،‬ش م ج مستعمالت‬

‫‪304‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جشم‬

.‫مته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫امةً أي تكلفتُه وجتش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجش‬ ِ


َ ً‫ما‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مت األمر َجش‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َجش‬

.‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َمين أي كلف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َمين فال ٌن وأج َش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجَتَ َّش‬

ِ ‫ وما يغشى به‬،‫دره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ص‬k:‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م البع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجش‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َن من خلق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الق‬ ُ َُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دره علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِم ِه أي ألقى ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َغنَّه جبُ َش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يق‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مةً غليظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مت ِجش‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫وبنو ُج َشم قبيلة من هوا ِزن‬

:‫جمش‬

:‫ خلق النُّورة قال‬:‫مش‬


ُ َ‫اجل‬

‫ميش‬ِ َ‫كح ِلق النُّور ِة اجل‬ َ ً‫حلقا‬


.‫وق‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احملل‬:‫ميش‬
ُ َ‫ركب اجل‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

ِ ‫رب من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫مش‬


.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابع كلَّه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أطراف األص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احللب ب‬ ُ َ‫واجل‬

ِ ‫ وهو جَي ِم ُشها أي يق ِرصها وي‬،ُ‫ املغازلة‬:‫واجلمش‬


.‫العبُها‬ُ ُ ُ ُ َ

305
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫شمج‪:‬‬

‫‪k‬رص ِغ ٍ‬
‫الظ‪.‬‬ ‫األرز وحنوه أي اخت ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ربزوا ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬به قُ‪ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫مَشَ ُجوا من ال َّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬عري ومن ِّ‬

‫يقال‪ :‬ما أكلت خبزاً وال مَش اجاً وال ملاجاً‪.‬‬


‫َ‬

‫مشج‪:‬‬

‫أمشاج‪ ،‬وال يُفرد‪ ،‬قال أبو ُذؤيب‪:‬‬ ‫وكل ٍ‬


‫لون من ذلك َم َش ٌج‪ ،‬واجلميع‬ ‫شج‪ :‬اختالط مُح ر ٍة ٍ‬
‫ببياض‪ ،‬وامل َش ُج منه‪ُّ ،‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫املَ ُ‬

‫شيج‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬


‫خالل الريش‪ ،‬سيط به َم ُ‬
‫َ‬ ‫كأن النَّصل وال ُفوقَني مـنـه‬
‫لون ُمستنك ٍر خلطه غريه‪.‬‬ ‫كل ٍ‬ ‫شيج‪ُّ :‬‬
‫واملَ ُ‬

‫والراء معهما‬
‫ضاد ّ‬‫باب الجيم وال ّ‬

‫ض ر ج‪ ،‬ض ج ر‪ ،‬ج ر ض‪ ،‬ج ض ر مستعمالت‬

‫ضرج‪:‬‬

‫‪k‬ود ِ‬
‫املرع‪kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬زاء‪.‬‬ ‫اإلض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ريج أك ِس ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يةٌ تُتَّخ ‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذ من أج‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ُ‬

‫إضريج‪ :‬شديد‪ k،‬قال أبو دواد‪:‬‬


‫ٌ‬ ‫وعدو‬
‫ٌ‬

‫أجويلٌّ ذو ٍ‬
‫ميعة إضريج‬ ‫َ‬ ‫ولقد اغتدي يُافِ ُع ُركنـي‬

‫‪306‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلواد الكث‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريج من اخلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلض‬


.‫رق‬k ُ ُ ُ

ٍ
َ َ‫ربه فقد ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دم وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء تلطَّخ بال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وط‬
.‫َّر َج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دم النَّجي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِّر َجت أثوابه ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


ُ ‫وقد‬

.‫دت‬kk k k k‫ وب‬k‫رجت عنها لفائفها وأكمامها كأهنا انفتحت‬kk k k k k‫ انض‬:‫ل‬kk k k k k‫وأكمامها قي‬
ُ ‫ول‬kk k k k k‫دت مثار الب ُق‬kk k k k k‫وإذا ب‬

.‫واإلضراج غربة األرض‬


ُ ‫َّرج‬
ُ ‫والض‬

:‫ضجر‬

."‫ ُّجٌر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


َ َ‫ام فيه كالٌ "وت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اغتم‬:‫ َج ُر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َّ ‫ال‬

.‫ ِجٌر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ ‫ورجل‬

.‫الرغاء‬
ُّ ‫ كثرية‬:‫ور‬
ٌ ‫ض ُج‬
َ ‫وناقة‬

:‫جرض‬

.‫ر‬kٍّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريض املنفلت بع‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هم وح‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً أي يبتلع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق غيظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجيرض على الري‬
ُ ،‫زن‬k ِّ ‫ق على‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الري‬
ِّ ‫ض‬ُ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ليَج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬kَ ‫ريض دون ال‬k


.‫ريض‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ال اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫وهلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

307
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ذهبت مثال‬kk k k k k k k k k k‫ ف‬،ُ‫ر ِة‬kَّk k k k k k k k k kِ‫ةُ دون اجل‬k k k k k k k k k k ‫ص‬


َّ ُ‫الت الغ‬kk k k k k k k k k k‫ أي ح‬،ُ‫رة‬kَّk k k k k k k k k k k k k k kِ‫ريض اجل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫ وال‬،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ريض الغُص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ اجل‬:‫دُّقيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال أب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

:‫ض َجَرضاً شديداً قال رؤبة‬


ُ ‫جير‬
َ ‫ض‬ َ ‫ وقد َج ِر‬،َ‫ومات َجريضاً أي َمريضاً مغموما‬
َ

‫جوى واملفلتون جرضى‬


ً ‫ماتوا‬
‫عر‬k
ٌ k‫ابل وش‬k
ٌ k‫بيل س‬k
ٌ k‫ وس‬،‫اتن‬kk‫ل ف‬kk‫ مث‬،‫ول‬kk‫ل مفع‬kk‫ل مث‬kk‫ فاع‬k،‫املخنوق‬kk‫نعت ك‬ ِ k‫ة ِجري‬kٍ k‫انِ ٍق ذي ُغص‬kk‫ وخ‬:‫ال‬kk‫ ق‬،‫ديد الغَ ِّم‬k
ٌ ‫اض واخلانق‬k ُ k‫ريض الش‬k
ُ kَ‫ل اجل‬kk‫ الرج‬:‫اض‬k
ُ k‫واجلري‬

.‫اعر‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اض مثل‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفري‬k،‫ري العظيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الكب‬:‫اض‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلري‬

َّ ‫نعت هلا دون‬


:‫ قال‬،‫الذكر‬ ٌ ،‫راض وهي اللطيفة بوالدها‬
ٌ ‫وناقةٌ ُج‬

ِ ‫كل ُج‬
‫راض‬ ٍّ ‫ليل‬
َ ‫للمنايا َس‬ ‫دائبات تُريِّب‬ ُ ‫راضيع‬
ُ َ‫وامل‬
.‫جر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه لل َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بأنياب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ول ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬:‫رائِض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومجل ج‬
َ ٌ ُ ٌ

ِ ِ
:‫ قال‬k،‫ظ شدي ٌد‬ ُ ‫ ذو ُع ٍنق ج‬:‫رواض‬
ٌ ‫رواض أي غلي‬ ٌ ‫وبعريٌ ج‬

‫تدق القصر اجلِرواضا‬


ُّ ‫به‬

‫باب الجيم والضاد والالم معهما‬

‫ض ل ج يستعمل فقط‬

:‫ضلج‬

.‫ والضَّوجلةُ باهلاء‬:‫الضَّوجَلُ الفضَّة اجلديدة‬

308
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والضاد والنون معهما‬

‫ ن ض ج يستعمالن فقط‬،‫ض ج ن‬

:‫ضجن‬

.‫ع‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫جنا ُن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
.‫لب‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ي‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َّواب واإلب‬
ُّ ‫ابس ال‬k ِّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجا ُن من ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َّ ‫وال‬

.‫صا‬ ِ َّ ُ‫كزة‬
َ ‫والع‬
َ ‫السعف‬ َّ ‫ضوجانةٌ أي يابسة‬
َ ٌ‫وخنلة‬

:‫نضج‬

.‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ج املص‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج االسم والنَّض‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنُّض‬،ً‫جا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جاً ونُض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َج نَض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نَض‬

.‫ ٌج‬k k k k k k ‫ض‬
َ ‫يج ُمن‬k
ُ k k k k k k k k‫اهي" وأتى به هو نَض‬kk k k k k k k k k‫جه الط‬k
َ k k k k k k k k k‫حم "وقد أنض‬َّ
ُ ‫ذا الل‬kk k k k k k k k k‫ج ه‬k
ُ k k k k k k k k k‫اد نُض‬kk k k k k k k k k‫ ج‬:‫ال‬kk k k k k k‫يق‬

.‫ حُم كمه‬:‫ضيج الرأي واألمر أي‬


ُ َ‫ورجل ن‬

‫باب الجيم والضاد والفاء معهما‬

‫ف ض ج يستعمل فقط‬

309
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فضج‪:‬‬

‫ض‪َ k k k k‬ج اجلس ‪kk k k‬د بال َّش‪k k k k‬جم وه ‪kk k k‬و أن يأخ ‪kk k k‬ذه فتنش ‪kُّ k k k‬ق ع ‪kk k k‬روق اللَّحم يف م ‪kk k k‬داخل ال َّش‪k k k k‬ح ِم بني املض ‪kk k‬ائِغ‪.‬‬
‫َت َف َّ‬

‫َّج عرقاً‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ِ‬


‫َّج بَدناً ومسناً‪ .‬وإذا عرقت أصول شعره وملا يسل قيل‪ :‬قد َت َفض َ‬
‫ويقال‪ :‬قد َت َفض َ‬

‫يعدو إذا ما بُدنه َت َفضَّجا‬

‫باب الجيم والضاد والميم معهما‬

‫ض ج م يستعمل فقط‬

‫ضجم‪:‬‬

‫‪k‬وج يف األنف مييل إىل أحد ش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ثَّيه‪.‬‬


‫ض ‪َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ج ُم‪ :‬ع‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ال َّ‬

‫ض ‪َ k k‬ج ُم يف خطم الظَّليم‪ ،‬ورمبا ك ‪kk k‬ان مع األنف أيض ‪k k‬اً يف الفم‪ ،‬ويف العُن ‪kِ k k‬ق مي ‪kٌ k k‬ل ض ‪kk k‬جماً فهو أض ‪َ k k‬‬
‫‪k‬ج ُم‬ ‫وال َّ‬

‫ضجماءُ‪.‬‬
‫واألنثى‪َ k‬‬

‫باب الجيم والصاد والراء معهما‬

‫ص ر ص يستعمل فقط‬

‫‪310‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫صرج‬

.‫ياض واحلَ ّمامات‬ِ


ُ ‫هرج هبا احل‬
ُ ‫ص‬ َ ُ‫ ت‬،‫ النّورة وأخالطها‬:‫وج‬
ُ ‫الص ُار‬
ّ

‫والصاد والالّم معهما‬


ّ ‫باب الجيم‬

‫ص ل ج يستعمل فقط‬

:‫صلج‬

.‫ز‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دةٌ من ال َق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ واح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فيلج‬:ُ‫لَّ َجة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


ُّ ‫ال‬

.ٌ‫وجلة‬kk k k k k k k k k k k k‫وجلٌ وص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ َّ ِ‫ذه ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ة اجليَّدة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َ ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬ َّ ‫ الف‬:ُ‫وجل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َّ ‫وال‬

.‫ل‬kٌ k k ‫ار فهو دخي‬kk k k‫نج ذو األوت‬ ِ ‫د‬kk k k‫ون يف ال‬kk k k‫ذي يك‬kk k k‫ريب ال‬kk k k‫نج الع‬k k k ‫ص‬
ُ kkk‫ص‬
َّ ‫ فأما ال‬،‫ا‬kk k k‫ُّفوف وحنوه‬ ُ َّ ‫ ال‬:ُ‫وجلة‬k k k‫ص‬
َّ ‫وال‬

.‫ب‬
ٌ ‫والصوجلا ُن ُم َعَّر‬
َّ

‫باب الجيم والصاد والنون معهما‬

‫ ن ج ص مستعمالن‬،‫ص ن ج‬

311
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫صنج‬

.‫ الدُّوالقة من العجني‬:ُ‫نُوجة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫األص‬

.‫نج معروف‬
ُ ‫والص‬
َّ ،‫نج العبد‬
ُ ‫الص‬
َّ :‫قال زائدة‬

:‫نجص‬

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلجان‬ ِ
ّ ‫ان كاإلجنانة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اص لغت‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلج‬
kّ ‫اإلجناص‬
ُ

.‫ أبيض مست ٍو‬:‫ص‬ ِ


ُ ‫ومكان جناص‬

‫والصاد والميم معهما‬


ّ ‫باب الجيم‬

‫ص م ج يستعمل فقط‬

:‫صمج‬

:‫ قال ال َش ّماخ‬،‫ واحدهتا باهلاء‬،‫ القناديل‬:‫الص َم ُج‬


َّ

‫الروميات‬
ُّ ‫الص َم ِج‬
َّ ‫ثل‬ ِ ‫والن‬
ُ ‫َّجم م‬
ُ ‫ـس ِّـريات‬
ُ ‫تَسرى إذا نام بنو ال‬
‫باب الجيم والسين والدال معهما‬

‫ س د ج مستعمالت‬،‫ س ج د‬،‫ ج س د‬،‫ج د س‬

312
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جدس‬

:‫ قال‬،‫ وكانت منازهلم اليمامة‬،‫ وهم إخوةُ طَس ٍم‬،ً‫حي كانوا يناسبون عادا‬
ٌّ ‫ديس‬
ٌ ‫َج‬

ِ ‫بوار طَس ٍم بيدي َج‬


‫ديس‬ ُ
:‫جسد‬

ِ ‫واجلن مما ي‬
.‫ ٌد‬k k ‫و َج َس‬kk k‫ل فه‬kk k‫عق‬َ ِّ ‫ة‬kk k‫رب من حنو املالئك‬kk k‫ل وال يش‬kُ k k‫ق ال يأك‬kٍ k k k‫ل خل‬kk k k‫ وك‬.‫ق األرض‬kk k k‫ ٌد من خل‬k k k‫ان َج َس‬kk k k‫ري اإلنس‬kk k k‫ال لغ‬kk k k‫ وال يق‬،‫ان‬kk k k‫ ُد لإلنس‬k k k‫اجلَ َس‬

‫تغنني عن‬kk‫اً مس‬k ‫اهم خلق‬kk‫ا جعلن‬kk‫ام" أي م‬kk‫ الطَّع‬k‫أكلون‬kk‫داً ال ي‬k ‫اهم َج َس‬kk‫ا جعلَّن‬kk‫ "وم‬:‫اىل‬kk‫ه تع‬kk‫ وقول‬،‫يح‬kk‫رب ويص‬kk‫ل وال يش‬kk‫داً ال يأك‬k ‫رائيل َج َس‬kk‫ين إس‬kk‫ل ب‬kُ k‫ان ِعج‬kk‫وك‬

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الطَّع‬

ِ ‫ودم جس ُد‬
:‫ قال‬،‫جاس ٌد أي قد يبس‬ ََ ٌ

‫يع‬ ِ
ُ ‫ منها جاس ٌد وجَن‬.....
:‫وقال‬

‫س‬ ِ ِ ِ َّ ‫بساعديه َج َس ُد ُم‬


ُ ‫من الدماء مائ ٌع ويَب‬ ‫ورك ُي‬
.‫ابس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلسد الي‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دم نفس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ ُد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَ َس‬

.‫فرة‬k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫ديد ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫فر الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫بغ األمحر واألص‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ِّ ‫ران وحنوه من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫الزعف‬
ُّ :‫اد‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلس‬

.‫د‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً ومجعه جَم ا ِس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُفراً أو زعفران‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بع عُص‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ُمش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب جُم َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وث‬

‫وت جُمَّسد أي‬k ِ


ٌ ‫ ص‬:‫ل‬kk‫ال اخللي‬k‫ فيه اجلُساد امل َحنجر وق‬..... :‫ وقال‬،‫وج ُع يف البطن يُسمى البَجيذ‬
َ :‫ساد‬
ُ ُ‫واجل‬
ُ
ٍ ‫مرقوم على‬
.‫حمنة ونغمات‬ ٌ

313
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫سجد‪:‬‬

‫األعني‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫رات‬‫ِ‬ ‫ِ‬


‫ُ‬ ‫نساءٌ ُس َّج ٌد‪ :‬فات ُ‬

‫وأهوى إىل ُحو ِر املدام ِع ُس َّج ِد‪.‬‬


‫وام‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رأةٌ س‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اجدةٌ‪ :‬س‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اجيةٌ‪.‬‬

‫‪k‬ج ُد بعد أن يك‪kk‬ون اخُّت ذ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫اسم جامع جيمع املسج َد‪ ،‬وحيث ال يُس‪َ k‬‬
‫املساجد هلل" واملسج ُد ٌ‬
‫َ‬ ‫وقوله تعاىل‪" :‬وأ ّن‬

‫‪k‬ج ُد من األرض فموض‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع ال ُّس ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬جود نفس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬


‫ل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذلك‪ ،‬فأما املَس‪َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫ٍ‬
‫سكون‪.‬‬ ‫واإلسجاد‪ :‬إدامةُ النَّظر مع‬
‫ُ‬

‫سدج‪:‬‬

‫تقو ُل األباطيل وتأليفها‪ k،‬قال العجاج‪:‬‬


‫ُّج‪ُّ :‬‬
‫والتسد ُ‬
‫دج َ‬ ‫الس ُ‬
‫َّ‬

‫حىت َر َهبنا اإلمث أو أن تنسجا‬


‫تسدجـا‬ ‫ٍ‬
‫امريء َّ‬ ‫عنا أقاويل‬
‫أي تقول ما مل يكن‪.‬‬

‫باب الجيم والسين والتاء معهما‬

‫س ت ج فقط‬

‫‪314‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫ستج‬

‫توجة‬kk‫مة العجم اس‬kِّ k‫اب ِع تس‬kk‫زل باألص‬k


ُ k‫ف عليه الغ‬k
ُّ k‫ذي يُل‬kk‫ وهو ال‬،‫راق‬kk‫تيج من كالم أهل الع‬k
kُ k‫تاج واإلس‬k
ُ k‫اإلس‬

‫وأسجوته أي دناجة كذا‬

‫باب الجيم والسين والراء معهما‬

‫ س ر ج مستعمالت‬،‫ ر ج س‬،‫ س ج ر‬،‫ج س ر‬

:‫جسر‬

ِ ‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر واجلِس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلس‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ وحنوه مما يعرب علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫القنط‬ ُ ُ َ

.ٌ‫جاع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور ُش‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م َجس‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر أي جس‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجل َجس‬

.‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مجل َجس‬


ٌ :‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ما يق‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ماض‬:ٌ‫رة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناقة َجس‬

.‫شجعُه‬
ِّ ُ‫جس ُر فالناً أي ي‬
ِّ ُ‫ وألن فالناً لي‬.ً‫سر جَي ُسُر ُج ُسورا‬
َ ‫وقد َج‬

315
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫سجر‬

.‫ور اسم للحطب‬ ُ ‫والس ُج‬


َّ ،ً‫أسج ُره سجرا‬
ُ ‫رت التنُّور‬ ُ ‫َس َج‬
.‫حالل‬ ُ ِ‫ واملفأد املِحراث وهو امل‬،‫ور يف التنُّور‬ ُ ‫الس ُج‬
َّ ‫ اخلَ َشبةُ اليت يُساط هبا‬:‫سجَرة‬
ِ
َ ‫وامل‬
.‫ وكثرة مائه‬،‫ امتالءُ البحر والعنب‬:‫ور‬ ُ ‫والس ُج‬ ُّ
ٌّ k k k k k k k k‫ج‬k ِ :‫ال أبو ذؤيب‬kk k k k k k k k k‫ ق‬،‫ املفعم املآلن‬:‫ور‬
.‫ ُجو ٍر ُمنع ِم‬k k k k k k ‫دى َس‬kk k k k k k k k k‫رد َن ن‬kk k k k k k k k k‫ون ي‬ ُ ‫ج‬k
ُ k k k k k k k k k‫ر املس‬kُ k k k k k k k k k‫والبح‬

‫هم يفسر أنه ال يبقى فيه‬kk‫ وبعض‬،‫جٌر‬k


َّ k‫ومس‬
ُ ‫ور‬
ٌ ‫ج‬k
ُ k‫وحبر مس‬
ٌ k‫ت‬k‫ض‬
َ ‫جرت" أي غي‬
َ k‫ار ُس‬k
ُ k‫ "وإذا البح‬:‫اىل‬kk‫وقوله تع‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬

.‫جراء‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجعه ُس‬،ُ‫فيّة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫ خليل الرجل و‬:ُ‫جري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

ٍ k k k k k k k k k‫مير بش‬
.َ‫اء‬kk k k k k k‫ار واألحس‬kk k k k k k k k k‫يل اآلب‬k k k k k k k k k‫ َجَر ال َّس‬k k k k k k k k k‫ َس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k‫ وتق‬،‫ؤه‬kk k k k k k k k k‫يء فيمل‬k ُّ ‫يل‬ ِ
ُ k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫اج ُر‬kk k k k k k k k‫والس‬

.ُ‫ة‬k k k k k k k َ‫الزرق‬ ِ َ‫الَط‬kk k k k k k k k k k ‫ إلذا خ‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫اض العني‬kk k k k k k k k k k ‫ مُح رة يف بي‬:‫جر‬k k k k k k k k k k k‫جرةُ وال َّس‬k k k k k k k k k k ‫وال َّس‬
ُّ ُ‫رة‬kk k k k k k k k k ‫ت احلُم‬ َ َُ

.ً‫فهي َسجراءُ أيضا‬

:‫جرس‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت نفس‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ًّ ‫ ال‬:‫رس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ واجل‬،‫وت اجملروس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫در ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫رس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

ِ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ص‬
.‫وت‬ َّ ‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نغم‬:‫رف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫رس احل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬ ُ َّ‫ تكل‬:‫ت الكالم‬k
َ .‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مت ب‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وجَرس‬
َ

k.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k ‫ائر احلروف جَم ُروس‬kk k k k k k k k k‫ وس‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k‫ف اللَّين‬kk k k k k k k k k‫اء واألل‬kk k k k k k k k k k k‫واو والي‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وهي ال‬،‫رس‬k
َ k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫وت هلا وال‬k
َ k k k k k k k k k k k k k‫وف ال ص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k kُ‫ة اجل‬kk k k k k k k k k k k k k‫واحلروف الثالث‬

316
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ورهتا‬k k k k k k k k k k k k k ‫يلُه يف َش‬kk k k k k k k k k k k k k‫ مث تعس‬،‫اه‬kk k k k k k k k k k k k kّ‫ها إي‬k k k k k k k k k k k k k ‫اه مث لع ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ها إي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و حلَ ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َل َجرس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الع َس‬
َ ‫جترس‬
ُ ‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّح‬

.‫س‬ ِ
ُ ‫ل اجلوار‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مى النَّح‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتُس‬

.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يُعلَّق من البع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رس ال‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

:‫ قال العجّاج‬،‫رس‬ ِ
ِ َ‫كصوت اجل‬ ‫ت‬
َ ‫صو‬
َّ ‫احللي وحنوه إذا‬
ُ ‫وأجرس‬
َ ‫وأجرسوا اجلرس أي ضربوا‬
َ

‫وأجرسا‬ ِ
َ ‫وارتَ َّج يف أجيادها‬ ‫للحلي إذا ما وسوسـا‬
َ ‫سم ُع‬
َ َ‫ت‬
‫احلصاد اليَبَ َسا‬
َ ‫يح‬
ِ ‫الر‬
ِّ ‫زفزفة‬
ِ
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫للكالم مع‬ ‫رح‬k ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روس لفالن أي أنه إمنا يَنش‬
ٌ ‫ فال ٌن جَم‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫س كثري الكالم ال يَِقُّر معه أح ٌد‬


ٌ ‫ جُمَِّر‬:‫وقال بعضهم‬

:‫رجس‬

.‫وس‬k ٍ k‫ل ش‬kk‫ك‬


ِ k‫ وأنَّه ل‬،‫ َذ ِر‬k‫ةً من ال َق‬k‫ وقد َر ُجس الرجل َرجاس‬،‫اخلنزيز‬kk‫تقذر فهو ِرجس ك‬kk‫يء يُس‬k
ُ k‫رج‬
ُ ‫جس َم‬
ُ ‫ر‬ َ ٌ ُّ

.‫جس‬ ٍِ
ٌ ‫ َذر ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ل ق‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫الرجز‬k
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذاب ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رآن الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جس يف الق‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫ته ومَه زه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يطان وسوس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجس ال َّش‬


ُ

.‫د‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫للرع‬
َّ ‫ديد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وت الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬،‫جس‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫اس‬k ِ
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور ّج‬
َ ‫س‬ٌ ‫رج‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬kُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والبع‬

317
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي ص‬
.‫وت‬k ُّ ‫جس‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

‫واعد‬ ِ َّ ‫ والغمام‬،‫والسجاب يرجس بصوته‬


ُ ‫الر‬َّ ‫س‬
ُ ‫الرواج‬ ُ ُ َ ُ َّ

:‫سرج‬

.ً‫راجا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رج إس‬ ِ


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جت ال ِّس‬
ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأس‬،ُ‫راجة‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ّراج ال ِّس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال َّس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحرف‬

.ً‫راجا‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫راج إس‬


َ k k k k k k k k k k k k k k ‫رجت ال ِّس‬k kِ :‫راج‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k ‫ أس‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ل من‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر باللي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يزه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الزاه‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

.ُ‫ر َجة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي توض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املوض‬:‫ر ُج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملس‬
ُ َ

.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا الفتيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت توض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:ُ‫رجة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملِس‬

.‫جت الدابَّة‬
ُ ‫ر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأس‬

ِ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َّش‬
.‫نني‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واهلدى س‬،‫ا ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راج النَّه‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راج املؤم‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مس س‬
ُ

:‫ قال العجاج‬،‫وسَّر َج اهلل وجههُ وهَب َجه أي َح َّسنَه‬


َ

ِ ‫وفامِح اً وم‬
‫رسناً ُم َسَّرجا‬ َ
.َ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن والبهج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ُج الواسط لكن عىن به احلُس‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أفطس ُمس‬
ُ ‫مل يَغ ِن به أنه‬

.‫السيوف‬
ُّ ‫رب من‬
ٌ ‫ض‬َ ‫رجيي وهو‬
ِّ ‫الس‬ ِ ‫ َشبَّه حسن‬:‫قال القاسم‬
َّ ‫األنف وامتداده بالسيف‬ ُ

‫باب الجيم والسين والالّم معهما‬

‫ ج ل س مستعمالت‬،‫ س ل ج‬،‫س ج ل‬

318
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫سجل‬

‫جل على‬k ٌ k ‫رب ِس‬k ِ ُ :‫جل‬k ‫ال َّس‬


ٌ k‫رةٌ منها س‬kَّ k‫جال أي م‬ ُ kَ‫ واحل‬.‫جلتُه‬kk‫ وأس‬،‫جلني‬kk‫جالً وس‬k ‫ َس‬k‫ وأعكيته‬،‫دَّلو‬kk‫مالك ال‬ ُ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ الطوي‬:‫روع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬


ُّ ‫اجلةُ من ال‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤالء واملُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ًة على ه‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤالء وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه‬

.‫ف ِن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


َّ ‫رتخية ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جيلةٌ أي ُمس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يةٌ س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وخص‬
ُ

.‫ ِجالّ ٍت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ِس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب العه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كت‬:‫ ِج ُّل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال ِّس‬

‫للعامة‬
َّ ‫ ُل‬k‫يء م َّس‬kk‫ذا الش‬kk‫ ه‬:‫ال‬kk‫ل ويق‬kٌ k‫ب دخي‬
ٌ ‫ر‬kَّk‫ر أنه ُمع‬k‫ ويُف َّس‬،‫حجر وطني‬
َ ‫ وهو‬،‫ارةٌ كاملذر‬kk‫ حج‬:‫يل‬
ُ ‫والس ّج‬
ِّ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه أو أخذ من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي مرسل من ش‬

.‫ وهو املرأة النَّقية‬،‫نجل ثالثي أحلق باخلماسي‬


ُ ‫والس َج‬
َّ

:‫سلج‬

.‫والسلَّجان ضرب منه‬


ُّ ،‫َّجر‬ ِّ ‫السلَّ ُج نبات رخو من‬
َ ‫دق الش‬ ُّ

:‫جلس‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لس أي وثي‬


ٌ ‫ل َج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫لس ومَج‬
ٌ ‫ة َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ناق‬

.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اروا وجلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫وا وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫اروا وأجلس‬k ٍ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أغ‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وتق‬،‫ور من أرض جند‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع عن الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ارتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫واجللس‬
ُ

319
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫س جيلس ُجلوس ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪ ،‬وه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و حس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ن اجللس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬


‫وجلَ َ‬
‫َ‬

‫واجلَل ِس‪ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ي‪ :‬م ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا ح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول احلَ َدق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬ويق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬ظ ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اهر العني‪.‬‬

‫واجلُلَّسا ُن‪ :‬دخيل‪ ،‬وهو بالفارسية ُكلَّشان‪ ،‬وقال‪:‬‬

‫ِ‬
‫واملرزجوش ُمنمنما‪.‬‬
‫ُ‬ ‫يسنرب‬
‫وس َ‬ ‫لنا ُجلَّسا ٌن عندها وينـفـس ٌ‬
‫ـج‬

‫والسين والنّون معهاما‬


‫باب الجيم ّ‬

‫ن س ج‪ ،‬ج ن س‪ ،‬ن ج س‪ ،‬س ج ن‪ ،‬س ن ج مستعمالت‬

‫نسج‪:‬‬

‫اج النَّساجةُ‪.‬‬ ‫َّس ِ‬ ‫ِ‬


‫وحرفةُ اللن ّ‬
‫نس ُج الرُّت اب واملاء أي تضرب َمتنَه‬ ‫والريح تَ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُّ ِ‬
‫ول على رسومها‪ُ ِّ ،‬‬ ‫ور واجلَ َ‬ ‫والريح تَنس ُج الدار إذا نَ َس َجت املَ َ‬
‫ور‪.‬‬ ‫بك‪ ،‬والشاعر ينسج الشِّعر‪ ،‬والكذاب ي ِ‬ ‫فانتسجت له طرائق كاحل ِ‬
‫"الز َ‬
‫نس ُج ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬
‫نس ُج لغةٌ فيه‪.‬‬ ‫َّسج‪ ،‬وامل ِ‬
‫ب واألداة مُتَ ُّد عليها الثَّوب للن ِ‬ ‫نس ُج‪ :‬اخلَ َش‬ ‫واملِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫واملِن َس‪ُ k k k k k k k k k k k‬ج‪ :‬املت‪kk k k k k k k k k k k‬ابُِر من كاثِب‪kِ k k k k k k k k k k k‬ة ال ّدابَّة عند ُمنتهى‪ k‬منبت الع‪kk k k k k k k k k k k‬رف حتت القرب‪kk k k k k k k k k k k‬وس املق ‪kk k k k k k k‬دَِّم‪.‬‬
‫ُ‬
‫نسج ِ‬
‫وتس ُج يف سريها‪ ،‬وهو سرعة نقل القوائ ِم‪k.‬‬ ‫ِ‬
‫وج‪ :‬تَ ُ‬
‫وس ٌ‬
‫وج ُ‬
‫وناقةٌ نَ ُس ٌ‬

‫جنس‪:‬‬

‫ِ‬
‫والعروض واألشياء وجيمع على أجناس‪.‬‬ ‫كل ٍ‬
‫ضرب من الشيء والناس والطَّري‪ ،‬وحدود النَّحو‬ ‫نس‪ُّ :‬‬‫ِ‬
‫اجل ُ‬

‫‪320‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫نجس‪:‬‬

‫َّجس‪ k:‬الشيء القذر حىت من الناس وكل ٍ‬


‫شيء قذرته فهو جَنَس وامرأة جَنَس ورجال جَنَس ونِسوةٌ جَنَس‪ ،‬فإذا مل يكن على طهار ٍة من اجلناب ِ‪k‬ة ومل يب ِ‬
‫‪k‬ال فه‪kk‬و‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ُّ‬ ‫الن ُ‬

‫س‪.‬‬ ‫ِ‬
‫جَن ٌ‬

‫يب تَنجيساً‪ ،‬قال حسّان‪:‬‬


‫الص َّ‬
‫ست َّ‬
‫س‪ ،‬وجَن ُ‬
‫يب‪ ،‬والفاعل املُنَ ِّج ُ‬ ‫َّجس‪ :‬اخَّت اذك عوذة َّ‬
‫للص َّ‬ ‫والن ُ‬

‫وطارقة يف طَرقِها لن تُشد ِ‬


‫َّد‬ ‫ٍ‬ ‫ـج ٍ‬
‫ـس‬ ‫ومـنَ َّ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫وجارية َملبوبة ُ‬
‫س والنَّجيس‪ :‬اللّ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذان ال ي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ربءان من دائهم ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪.‬‬ ‫والن ‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬اج‬
‫ُ‬

‫س جَن اسةً كان قياساً‪.‬‬ ‫ِ ِ‬


‫ومصدر النَّجس النَّجاسة‪ ،‬وإن قيل‪ :‬جَن َ‬

‫سجن‪:‬‬

‫بس‪.‬‬ ‫ِ‬
‫جن‪ :‬احلَ ُ‬
‫س‪ ،‬وال َّس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫جن املَحب ُ‬
‫ال ِّس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫جني‪ :‬من أمساء َجهنَّم‪.‬‬


‫الس ُ‬
‫والسجن البيت الذي حُي بس فيه َّ‬
‫ِّ‬

‫سنج‪:‬‬

‫ناج‪ :‬أثر دخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان ال ِّس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬راج على ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يء أو اجلدار‪.‬‬
‫ال َّس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫كل ما لطخت شيئاً فقد َسنَّجته‪.‬‬ ‫قال مزاحم‪ :‬سنَّجت الشيء إذا كهبته ٍ‬
‫بلون سوى لونه‪ ،‬وهو ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬

‫‪321‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والسين والفاء معهما‬

‫س ج ف‪ ،‬ف س ج‪ ،‬ج ف س‪ ،‬ف ج س مستعمالت‬

‫سجف‪:‬‬

‫جف‬ ‫ِ‬ ‫‪k‬ال يس‪kُ k‬تره ِس ‪ِ k‬‬


‫جفان‪ِ :‬س ‪k‬رتا ب‪kk‬اب احلجل‪kk‬ة‪ ،‬وك‪kُّ k‬ل ب‪ٍ k‬‬
‫ال َّس ‪ِ k‬‬
‫جف‪ ،‬وك‪kk‬ذلك َس ‪k‬جفا اخلب‪kk‬اء‪ ،‬ومُسّي خل‪kk‬ف الب‪kk‬اب َس ‪k‬جفاً وال َّس ‪ُ k‬‬
‫وق بينهم‪kk‬ا فك‪kُّ k‬ل ش‪kٍّ k‬ق َس ‪ٌ k‬‬
‫رتان مس ‪ُ k‬ق ٌ‬ ‫ُُ‬

‫السجفَّني‪ ،‬قال الفرزدق‪:‬‬


‫جيف‪ :‬إرخاء َّ‬
‫َّس ُ‬
‫والت ّ‬

‫ف‬ ‫رقدن عليهن احلِ ُ‬


‫جال املُ َس َّج ُ‬
‫نعت احلجال بنعت الذكر املفرد على تذكري اللفظ ألن احلجال على لفظ احلِما ِر‪ ،‬فك ُّ‪k‬ل مجاع ٍ‪k‬ة يُش‪k‬بهُ لفظه‪k‬ا لف‪k‬ظ الواح‪k‬د جيوز أن تنعته‪k‬ا بنعت الواح‪k‬د‪ ،‬كم‪k‬ا‬

‫"جيش" لفظ واح ٌد كما تقول‪ :‬غّري وحنوه قال الفرزدق‪:‬‬ ‫قبل ومل تقل‪ُ :‬مقبلو َن‪َّ ،‬‬
‫ألن لفظ َ‬ ‫جيس ُم ٌ‬
‫تقول‪ٌ :‬‬

‫احلرى عليهم حضائر‬


‫من السجف َّ‬
‫‪k‬ف قوم‪k k‬اً أص ‪kk‬ابتهم س ‪kk‬نةٌ فهلكت نعمهم فجيفهم حس ‪kk‬رى م ‪kk‬وتى ح ‪kk‬واليهم‪ ،‬وحس ‪kk‬رى مجاعة احلسري‬
‫يص ‪ُ k‬‬

‫وهو املعيي‪ k،‬وذكر ذلك على تذكري اللفظ ألن اجليف على لفظ العِنَ ِ‬
‫ب‪k.‬‬

‫فسج‪:‬‬

‫راب‪ ،‬وقد يق‪kk k‬ال يف ال ّش ‪ِ k k‬اء وهي تف ُس‪ُ k k‬خ‬ ‫‪k‬وص فا ِس ‪َ k k‬جةٌ‪ :‬أعجلها الفح‪kُ k k‬ل فض‪kk k‬رهبا قبل بل‪kk k‬وغ وقت ال ِّ‬
‫ض‪ٍ k k‬‬
‫َقلُ ‪ٌ k‬‬

‫فُ ُسوجاً‪.‬‬

‫‪322‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ئيم‪.‬‬‫َّ‬ ‫الجفس لغةٌ في ِ‬


‫الج ِ‬ ‫جفس‪ِ :‬‬
‫بس‪ ،‬وهو الل ُ‬ ‫ُ‬

‫فجس‪:‬‬

‫َّفج ِ‬
‫س وهو العظمة‪ k‬والتَّطاول‪ ،‬قال العجّاج‪:‬‬ ‫جس من الت ُّ‬
‫ال َف ُ‬

‫خليفة ساس بغري ِ‬


‫فجس‬
‫والفعل على "تفعيل" قال األعشى‪:‬‬

‫الكسل‬
‫ُ‬ ‫تقوم إىل جاراهتا‪،‬‬
‫إذا ُ‬ ‫يكاد يصرعها لوال َت َف ُّجسهـا‬

‫باب الجيم والسين والباء معهما‬

‫ج ب س‪ ،‬ب ج س‪ ،‬س ب ج مستعمالت‬

‫جبس‪:‬‬

‫اجلِبس‪ :‬اجلَب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان ال‪kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رديءُ‪.‬‬

‫الريبة‪.‬‬
‫اجلبس من أوالد ِّ‬
‫ويقال‪ُ :‬‬

‫‪323‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫بجس‬

ِ ‫إن مل ينبع فليس‬kk ‫ ف‬،‫أرض ينبع منه املاء‬


"‫اىل‬kk ‫ال اهلل تع‬kk ‫ ق‬،‫اس‬kk ‫باجنب‬ ٍ ‫ ٍر أو‬k k‫ة أو حج‬kٍ k ‫قاق يف قرب‬k
ٌ k ‫ انش‬:‫جس‬
ُ َ‫الب‬

."ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َة عين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عش‬k‫ت منه اثنتا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫"فانبج َس‬


َ

.‫املطر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بجس ب‬
ُ َ‫حاب َيت‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َّس‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫وعُ للعني خا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫علم والنُّب‬
ٌّ ‫اس‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلنبج‬

.ُ‫ كثريٌ خريه‬:‫نبجس‬


ٌ ‫ورجل ُم‬
ٌ

:‫سبج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دان وال فَرج‬k


.‫ان‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه جيب وال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ل‬،‫انون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الطَّي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يلبس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بعض م‬
ِ ‫وب من‬k
َ ٌ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ث‬:‫بجة‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُّس‬

ٍ
:‫ قال العجّاج‬،‫بكساء أو ثوب‬ ‫َّج اإلنسان‬
َ ‫ورمبا تَ َسن‬

‫التف أو تَ َسبَّجا‬
َّ ‫كاحلبشي‬
ِّ
‫ البحرية وهو رأس مالّحي‬k‫فينة‬k‫ الس‬k‫تيام‬k‫ مع اش‬k‫وا‬kk‫ند يكون‬k‫داءُ من ال ِّس‬k‫وم ُجل‬k
ٌ ‫ ق‬:‫ياجبة‬k‫يبجي وجيمع ال َّس‬
ُّ k‫وال َّس‬

ِ
"‫ وهو بالنَّبطيّة "اشتيامي‬،‫السفينة‬

324
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والسين والميم معهما‬

‫ مستعمالت‬،‫ س م ج‬،‫ م ج س‬،‫ ج س م‬،‫ ج م س‬،‫س ج م‬

:‫سجم‬

.‫ر‬kُ k k k k k ‫ذلك املط‬kk k k k k k k‫ وك‬،‫ر‬kَ k k k k k k k ‫كث‬


ُ ‫ل أو‬kَّ k k k k k k k k‫دَّمع ق‬kk k k k k k k ‫ران ال‬kk k k k k k k ‫ ُجوماً وهو قط‬k k k k k k k k‫جم ُس‬k ِ
ُ k k k k k k k ‫العني تَس‬
ُ ‫ َج َمت‬k k k k k k ‫َس‬

.‫العني‬ ِ
ُ ‫جمته‬k
َ k k k k k k k k k k k‫ أس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ وال يق‬،ً‫جما‬k k k k k k k k k k k k k k‫ َجمته العني َس‬k k k k k k k k k k k k k k‫ و َس‬،‫وم‬
ٌ ‫ج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k‫اج ٌم ومس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ودمع س‬

.‫َّمع‬
ُ ‫ الد‬:‫جم‬
ُ ‫والس‬
َّ

:‫جسم‬

ِّ ‫د‬kk k‫اس واإلبل وال‬kk k‫ من الن‬k‫اءه‬kk k‫دن وأعض‬kk k‫م جيمع الب‬kُ k k‫اجلِس‬
:‫ل‬kk k‫ والفع‬،‫يم‬kk k‫َّواب وحنوه ممّا عظم من اخللق اجلس‬

.ً‫امة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ َم َجس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َج ُس‬

.‫ي ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام جيري جَم َرى اجلَس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُس‬

ِ ‫ إنَّه لنحيف اجل‬:‫ ويقال‬،‫ ِجسم الرجل‬:‫واجلسمان‬


.‫سمان‬ُ ُ ُ ُ

325
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫سمج‪:‬‬

‫مَسُ َج الشيء مَس اجةُ أي ال مالحةَ فيه‪.‬‬

‫جمس‪:‬‬

‫وس دخيل‪.‬‬ ‫اجلام ُ‬


‫ُ‬
‫ت اإلهالةُ‪.‬‬ ‫وتقول‪ :‬مَج س املاء ومجد ومَج س ِ‬
‫ََ‬ ‫ََ‬
‫جامسةٌ‪ :‬لزمت مكاناً ُمقشعَِّر ًة‪ ،‬وقال‪:‬‬‫وصخرةٌ ِ‬

‫وس ونظَّ ُ‬
‫ف‬ ‫‪ ......‬وأيديهم مُجُ ٌ‬
‫الود ُك‪.‬‬
‫س عليها َ‬ ‫أي مَجَ َ‬

‫مجس‪:‬‬

‫‪k‬وم‪.‬‬
‫س الق‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬تق من املَ ُ‪k‬ج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وس‪ ،‬وجَمَّ ُس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وا أوالدهم‪ ،‬ومَتَ َّج َ‬
‫جس يش‪ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫املَ ُ‬

‫يهودانِه"‪.‬‬ ‫ولد على الفطرة حىت يكون‪ k‬أبواهُ مُيَ َّجسانِه أو ِّ‬
‫ينصرانه أو ِّ‬ ‫"كل ٍ‬
‫مولد يُ ُ‬ ‫ويف احلديث‪ُّ :‬‬

‫باب الجيم والزاي والراء معهما‬

‫ز ج ر‪ ،‬ج ز ر‪ ،‬ز ر ج‪ ،‬ج ر ز‪ ،‬ر ج ز مستعمالت‬

‫‪326‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫زجر‬

.‫ر‬kَ k k k‫انز َج‬


َ ‫ر مبعىن‬kَ k k k k‫ج‬kَ ‫ازد‬
َ ‫ َز َجرته وازدجرتُه ما وقد‬:‫ول‬kk k k k k‫ تق‬،‫ل‬kk k k k k‫ وهو يف اإلب‬،‫ه‬kk k k k k‫انز َجَر أي هنيت‬k
َ k k k k k‫َز َجرتُه ف‬

."‫دعُوهم إىل اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأذعن أي ي‬


َ ‫ َر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬k ِ ‫دعا َربَّه" أي ُز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫"وازد ِجر ف‬
ُ :‫اىل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقوله تع‬

:‫ال‬kk‫ فعند ذلك يق‬،‫ذا‬kk‫ون ك‬kk‫ أن يك‬k‫ ينبغي‬:‫اً أو حنوه‬k ‫ائراً أو ظبي‬kk‫ان إذا رأى ط‬kk‫ول اإلنس‬kk‫ر الطَّري أن يق‬kُ k‫وزج‬
َ

.‫ه‬kk ‫م ل‬kُ k ‫ذي يُقس‬kk ‫وحظُّه ال‬ ِ


َ ‫ريُ له‬kk ‫ذي يط‬kk ‫همه ال‬kk ‫ان س‬kk ‫ائ ُر اإلنس‬kk ‫ وإمّن ا ط‬.‫ذا‬kk ‫ريى يف َزج ِرها ك‬kk َ‫ر الطَّ َري ف‬kُ k ‫يزج‬

َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والطِّريةُ اش‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تق من‬k

.‫ور‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k‫غار احلرش‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ام ِص‬k ِ


َ k k k k k k k k k ‫ج‬kُ ‫الز‬
ُّ ‫ وجيمع‬،‫ف‬k َ ٌ ٌ k k k k k k k k k k k k k k‫مك عظ‬k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ر ض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k‫والزج‬
َّ

.‫ ٍر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اخنزال أو من دب‬


ٌ ‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ظه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يف فق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر من اإلبل ال‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َزج‬
kَ ‫واأل‬

.‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k ‫ز ُر يف الظَّه‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َف‬،‫ز ِر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر من اإلبل مثل األف‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫األزج‬
kَ :‫زاحم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُم‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k ‫أزج‬
kَ ‫ ومجل‬،‫زر‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق ُزج‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راءُ ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناقة َزج‬

.‫وناقة َزجراءُ وهي اليت يف َو ِركيها ثقل فال تكاد تقوم‬

327
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جزر‬

.‫ثر ِة املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ ِر يف ك‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ر والنَّه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫د البح‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k ‫هنر أو م‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ واجل‬،‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زر البح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
ٌ :‫زر‬k َ ،ِّ‫اع املد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ انقط‬:‫زر‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

.ُ‫رة‬kk k k k k k ‫دق هبا فهي اجلَزي‬k


ُ k k k k k k ‫يل فيح‬k k k k k k k‫ا ال َّس‬kk k k k k k ‫ذلك األرض ال يعلوه‬kk k k k k k k k k ‫ وك‬،‫دو‬kk k k k k k k k k ‫ر فتب‬kk k k k k k k k k‫اء البح‬kk k k k k k k k k‫ا م‬kk k k k k k k k k‫رج عنه‬k
ُ k k k k k k k k k‫ر ينف‬kk k k k k k k k k ‫ أرض يف البح‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k‫واجلَزي‬

‫ش‬ َّ ‫ر ِة واألبُلَّ ِة خ‬kk ‫أرض خَن ٍل بني البص‬


ِ َ‫ارس احلَب‬kk ‫رين حبر ف‬kk ‫ا ألن البح‬kk ‫رب حملَّته‬kk ‫رة الع‬kk ‫ وجزي‬.‫م‬kk ‫ت هبذا االس‬k ‫ص‬ ٌ :‫رة‬kk‫رة بالبص‬kk ‫ واجلَزي‬،‫ام‬k ‫ورةٌ جبنب ال ّش‬kk‫ ك‬:ُ‫رة‬kk ‫واجلزي‬

.‫دهنا‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ها ومع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي أرض‬،‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ِة الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اطت جبزي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رات ق‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ وال ُف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ودجل‬

َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫زا ِر اجل‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫زا ِر اجل‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ حَن ُر اجل‬:‫زر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬


.‫ز ُر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ْ‫ز َر جَي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َج‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والفع‬،‫زور‬k

ِ ‫ مسِّيت هبا ألهَّن ا ال تقسم يف‬،‫والرجالن والعنق‬


:‫ قال‬،‫سهام اجلَُزور‬ ِّ ‫ اليدان‬:ُ‫واجلُزارة‬

.......‫َشخت اجلُزار ِة‬


.‫مها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا وقَس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يُعطى إذا حَن ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زارةُ حقُّه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

َ ‫رون الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انوا ينح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثر م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وا ألهنم أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور أنَّث‬
.‫ُّوق‬ َ ‫ز‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ردوا اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وإذا أف‬

.‫ ِز َر هلم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زوراً إذا ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تزر الق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واج‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زوراً أي جعلته‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً َج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت فالن‬


ُ ‫ز‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وألج‬

ٍ k‫ل ش‬kk‫ ك‬:‫زر‬kk ‫واجل‬


َّ ‫ذبح خا‬kَّ k‫ت إال لل‬kk‫اة ليس‬kk‫ثى ألن الش‬kk‫ان أو أن‬kk‫راً ك‬kk‫اةٌ ذك‬kk‫ز َرةً فهي ش‬kَ ‫ج‬kَ ً‫ا‬k ‫ أعطيت فالن‬:‫إذا قلت‬kk‫ ف‬،ٌ‫ز َرة‬kَ ‫ج‬kَ ‫د‬kk‫ الواح‬،‫ذبح‬kَّ k‫اح لل‬kk‫يء مب‬k
‫ع‬kk‫ وال تق‬،ً‫ة‬k ‫ص‬ ُ ََ

.‫ من الغن ِم‬kُ‫مينة‬k k k k k k k k k k k k k k k ‫زرةُ ال َّس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ اجل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر العم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا لس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ألهّن م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واجلم‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز َرةُ على الناق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

.ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وعُ أي الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ةُ والقل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مينةُ وهي القلع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زورة من اإلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

k.‫دو ِهم‬k ِ ‫ال يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬


ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زراً لع‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫اروا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫ ِزروا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ ِزروا واجت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kُ :‫احلرب‬

.ٌ‫زرة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دةُ َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواح‬،‫ات‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ز ُر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

:‫ قال‬،‫السلطان‬
ُّ ‫ينزل هبم قبل‬ ِ ‫الس‬
ُ ‫ رجل خيتاره أهل القرية ملا ينويهم من نفقات من‬:‫واد‬ َّ ‫زير بلغة‬
ُ َ‫واجل‬

‫زيرها‬ ِ ٍ ‫إذا ما رأونا قلَّسوا من مه‬


ُ ‫ويسعى علينا بالطعام َج‬ ‫ـابة‬ َ ُ

328
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ديهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫موا ألي‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقلَّس‬

َّ ،‫ور‬
‫ان فيهم رجل ثقيل‬kk‫إذا ك‬k‫ ف‬k‫وا‬k‫وم رمَّب ا اقتتل‬kk‫ألن الق‬ ٌ ‫وكل ما كان ثقيالً فهو َجُز‬
ُّ ،‫زور أي مسني‬
ٌ ‫ورجل َج‬

.‫للسيوف‬
ُّ ‫ور‬
ٌ ‫فادمنا هو َجُز‬

:‫زرج‬

ٍ ‫زرج يف‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال‬


.‫واهتا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل وأص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ اخلي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جبل‬:‫بعض‬

ِ ‫ قضبان‬:‫والزرجون بلغة أهل الطائِف وأهل الغور‬


:‫ قال‬،‫الكرم‬ ُ َ ُ ُ َ َّ

ِ ‫الزرج‬
‫ون‬ ِ
‫ يا اب َـن أُذي ٍن‬k‫اسقنـي‬
ُ َّ ‫من شراب‬
:‫جرز‬

:‫ قال‬،‫جيرز‬
ُ ‫وجَر َز‬ َّ :‫رز‬
َ ،‫شدةُ األكل‬ ُ َ‫اجل‬

‫وز خبَّةً َجُروزا‬


َ ‫العج‬
ُ ‫أرى‬ ً‫ال تُكريَ َّن بعدها عجـوزا‬
‫بول ُكـوزا‬
ُ َ‫تشرب ُحبًّا وت‬
ُ ً‫تأكل يف مقعدها قَـفـيزا‬
ُ
.‫عة األرض‬kk k k k k ‫ون على س‬kk k k k k ‫راز وجيمع‬k
ٌ k k k k k ‫وأرض جَم روزةٌ أج‬ ِ ‫ا من الن‬kk k k k k k k k‫ق عليه‬kk k k k k k k k‫رزاً أي مل يب‬kk k k k k k k‫ج‬k ‫ ِر َزت‬k k k k k k k k‫ وج‬،‫رز‬k
،ً‫أكوال‬kk k k k k k k k‫يء إال م‬kk k k k k k k k‫َّبت ش‬
ٌ َ َ َ ٌ k k k k k k k‫ج‬kُ ‫وأرض‬

.‫روز‬k ِ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واجل‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ع اجل‬kkُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أو مس‬،‫وبر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس للنِّس‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لب‬:‫رز‬k
ُ

.‫رزة‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ع اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫الح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رز من ال ِّس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

.‫وقت وحنوه‬
ِّ ‫ةُ من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احلُزم‬:ُ‫رزة‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫واجل‬

:‫ قال‬،‫ سريع القطع‬:‫راز‬


ٌ ‫وسيف ُج‬

329
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫راز املضا ِر ِب‬ ‫ِ‬


‫ين ُج ُ‬
‫يا بيض ه َّ‬
‫رز ٍة‪ ،‬يريد به اهلالك‪k.‬‬ ‫بشرز ٍة َ‬
‫وج َ‬ ‫ويقال‪ :‬رماه اهلل َ‬
‫وز أي مقتول يف املعركة‪.‬‬
‫ورجل َجُر ٌ‬

‫رجز‪:‬‬

‫حبج ٍة ف‪k‬إن مل يق‪kّk‬روا هبا‬


‫ألحتج َّن عليهم‪َّ k‬‬
‫َّ‬ ‫رد علي‪k‬ه‪ k‬ق‪k‬ال‪:‬‬
‫‪k‬جعةٌ‪ ،‬فلم‪kk‬ا َّ‬
‫الر َ‪k‬ج ُ‪k‬ز املش‪kk‬طور واملنه‪kk‬وك ليس‪k‬ا من ال ِّش‪k‬عر‪ ،‬وقي‪kk‬ل ل‪kk‬ه‪ :‬م‪k‬ا مُه ا? ق‪kk‬ال‪ :‬أنص‪kk‬اف َمس‪َّ k‬‬
‫ق‪k‬ال اخللي‪kk‬ل‪َّ :‬‬

‫عر‪.‬‬ ‫‪k‬أحتج عليهم ب‪َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬


‫‪k‬أن رس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول اهلل ص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬لى اهلل علي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه وس‪kk k k k k k k k k k k k‬لم ك ‪kk k k k k k k k k k k‬ان ال جيري على لس ‪kk k k k k k k k k k k‬انه ال ِّش‪ُ k k k k k k k k k k k k‬‬ ‫عس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬فوا ف‪ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وقيل لرسول اهلل صلى اهلل عليه‪ k‬وسلم‪:‬‬

‫ويأتيك‪ k‬باألخبا ِر من مل تَُـز ِّو ِد‬ ‫األيام ما كنت جاهالً‬


‫لك ُ‬ ‫َستُبدي َ‬
‫فكان يقول عليه‪ k‬السالم‪:‬‬

‫ويأتيك‪ k‬من مل ُتَز ِود باألخبـا ِر‬ ‫األيام ما كنت جاهالً‬


‫لك ُ‬ ‫ستبدي َ‬
‫‪k‬طور مث ‪kk‬ل ذل ‪kk‬ك النِّص ‪kk‬ف‪.‬‬ ‫فق‪kk k‬د علمن‪kk k‬ا أ ّن النِّص‪kk k‬ف ال‪kk k‬ذي ج‪kk k‬رى على لس‪kk k‬انه ال يك‪kk k‬ون ش‪kk k‬عراَ إال بتم‪kِ k k‬ام النص‪kk k‬ف الث‪kk k‬اين على لفظ ‪kِ k‬ه وعروض ‪kk‬ه‪ ،‬ف ‪َّ k‬‬
‫‪k‬الر َجُز املش ‪ُ k‬‬

‫النيب صلى اهلل عليه وسلم يف حفر الخندق‪:‬‬


‫وقال ُّ‬

‫ويف سبيل اهلل ما لَِق ِ‬


‫يت‬ ‫هل أنت إالّ إصبع د ِ‬
‫ميت‬ ‫ًَ‬ ‫َ‬
‫فه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذا على املش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬طو ِر‪.‬‬

‫النيب صلى اهلل عليه وسلم‪:‬‬


‫وقال ّ‬

‫عبد املطَّلِب‬ ‫أنا ابن ِ‬


‫ُ‬ ‫أنا النَّب ُّـي ال َك ِـذب‬
‫ُ‬
‫‪k‬إن اهلل ع ‪kk‬ز وج‪kk‬ل يق‪kk‬ول‪" :‬وم ‪kk‬ا علَّمن ‪kk‬اه وم ‪kk‬ا ينبغي ل ‪kk‬ه" ق ‪kk‬ال فعجبن ‪kk‬ا من قول ‪kk‬ه حني مسعنا حجت ‪kk‬ه‪.‬‬
‫فه ‪kk‬ذا من املنه‪kk‬وك‪ ،‬ول‪kk‬و ك ‪kk‬ان ش‪kk‬عرا م ‪kk‬ا ج ‪kk‬رى على لس ‪kk‬انه‪ ،‬ف ‪َّ k‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬

‫الر ّج‪kk k k k k k k k k k k k k‬ازةُ‪.‬‬


‫‪k‬وز َة‪ ،‬وه ‪kk k k k k k k k k k k k k‬و َّ‬
‫ُج‪َ k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫يرج‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز‪ ،‬ويَرجَت ُز األراج ‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يز‪ ،‬الواح ‪kk k k k k k k k k k k k k‬دةُ أ ُ‬
‫الر َج‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز فمص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬در َر َج‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز ُ‬
‫فأم ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا َّ‬

‫‪330‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٍ k k ‫يء من وس‬kk k ‫و ش‬kk k ‫ وه‬،‫ل‬kk k ‫ل احلم‬kk k ‫ه مي‬kk k ‫دل ب‬kk k ‫يء يع‬kk k ‫ ش‬:ُ‫ازة‬kk k ‫والرج‬
ٍ ‫ادة أو‬k
َ k k‫مى ِرج‬kَّ k k‫توي تُس‬kk k‫ر ليس‬kk k‫ ِّق اآلخ‬k k ‫ع يف ال ِّش‬kk k‫قَّني وض‬k k ‫د ال ِّش‬kُ k k ‫ال أح‬kk k ‫أدم إذا م‬
.‫ل‬kk k‫از َة املي‬k ُ ِّ

:‫ قال الس ّماخ‬،‫ود ِج للنِّساء‬


َ َ‫ مركب دون اهل‬:ُ‫والرجازة‬
ِّ

‫الرجائِز‬ ِ ‫كما جلَّلت نضو‬


َّ ‫القرام‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k ُ‫رده وتعدل‬k ُ ‫از ًة ألهَّن ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومسيت ِرج‬،ُ‫احملفة‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زه عن امليل أي ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ترج‬ َّ :ُ‫ازة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرج‬
ِّ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زل على ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذاب أُن‬k


.‫ز‬kٌ k k k k k k k k k k k k‫وم فهو ِرج‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ع‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ذاب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الع‬
kَ :‫ز‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرج‬
ُ ِّ

ِ k k k k k k k‫ اسم ال ِّش‬:‫ال‬kk k k k k k‫ ويق‬k،‫ان‬k


.‫ز‬kٌ k k k k ‫هِّ ِرج‬k k k k k‫رك ُكل‬ ِ k k k k k k‫ادةُ األوث‬kk k k k k k‫ عب‬:‫ز‬kk k k k k k‫والرج‬
ُ ِّ ،‫ز‬kٌ k k k k k k‫يطان ِرج‬k k k k k k k‫واس ال َّش‬kk k k k k ‫ووس‬

.‫نم‬
ُ ‫الص‬
َّ ‫ ويُراد به‬،‫وضمها ومها واح ٌد‬
ِّ ‫فاهجر" بكسر الراء‬
ُ ‫"والرجز‬
ُّ :‫وقرئ‬

‫باب الجيم والزاي والالم معهما‬

‫ ز ل ج مستعمالت‬،‫ ل ز ج‬،‫ ج ل ز‬،‫ ز ج ل‬،‫ج ز ل‬

:‫جزل‬

.‫الراء‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫رل ب‬kk k k k k k k k k k k k k k kَ‫و اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ إمنا ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫زال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع على أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجتم‬،‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رية احلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أرض كث‬:‫زل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز َل العط‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأج‬،ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والعط‬،‫ابس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلطب الي‬:‫زل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

ٍ
.‫يز ٍة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أرداف وعج‬ ‫ ذات‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة َجزل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وام‬.‫زل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءٌ َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وعط‬

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رخ احلم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬:‫وز ُل‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

:‫ قال ال ُكميت‬،‫أجزل‬
ُ ٌ‫ بعري‬:‫ ويقال‬،ٌ‫ بعري‬:‫ ويقال‬،‫يد البعري‬
ُ ‫وتغضف‬
ُ ‫عظم فينخسف مكانه‬
ٌ ‫ دبرةٌ على كاهل البعري فال تربأ حىت خيرج منها‬:‫واجلََز ُل‬

331
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫التوقيع واجلََز ُل‬


ُ ‫إىل اليت غبها‬ ‫ودمهـا‬ َّ ‫إذا مها‬
ُ ُ‫ارتد فارضاً ُقع‬

.ُ‫وأرض َجزلةٌ أي شجراء‬

:‫زجل‬

.‫دك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذه بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء تأخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رميك الش‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الزج‬


َّ

ٍ
.‫ه‬kk k k ‫ل ب‬k ُ َ‫ ي‬:‫ل‬kk k k k k‫ والفع‬،‫د‬kk k k k k‫ل بعي‬kٍ k k k k‫زج‬
َ k k k‫ َز َج‬:‫رم ِي‬kَّ k k k k k‫ ويف ال‬،‫ه‬kk k k k kُ‫زجل‬ kَ ‫ام اهلادي من َم‬kk k k k k‫ال احلم‬kk k k k k‫ إرس‬،‫ل‬kُ k k k k k‫والزج‬
َّ

.ً‫ل َز َجال‬k ِ ِ ٍّ ،‫ ل‬k k k k ‫ج‬k kِ ‫اد ز‬k


ٍ َّ ِ
ُ k k k k‫زج‬
َ َ‫ َل ي‬k k k k ‫ج‬k k ‫ وقد َز‬،‫ ٌل‬k k k k ‫ج‬k k ‫ومعن َز‬ ُ َ k k k k k k‫ ح‬:‫ال‬kk k k k k k‫ يق‬،‫وت الطري‬kk k k k k k‫ رفع الص‬:‫ل‬k
ُ k k k k k‫ج‬kَ ‫والز‬
َّ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك الزؤاج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان وك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عيف اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الض‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والزجني‬


ِّ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلمام‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والزجل‬


ُّ

.‫ب‬k ُ k ِ ‫والز‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ةُ احل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حلق‬:‫ ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اج‬
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زام من خش‬k ّ

kِ ‫والز‬
.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُل من البيض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اج‬ ّ

.‫ اجلماعة‬:ُ‫والزجلة‬
ُّ

332
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جلز‬

.‫الز‬ِ ٍ ٍ
ُ ‫ اجل‬k‫م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واالس‬،‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء ففعل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وى على ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء يُل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬

:‫ قال الش ّماخ‬،‫الز‬ ِ ٍ ُّ ،‫ ع َقب قد لِ ِوي عليها يف مواضيع‬:‫وجالئز القوس‬


ٌ ‫كل واحد منها ج‬ ّ ٌ َ ُ َ

‫الئز‬
ُ َ‫وصفراء من نب ٍع عليها اجل‬
.‫اب‬k ِ ِ ِ
ٌ ‫ به فهو عص‬k‫يء يُعصب‬k‫وكل ش‬
ُّ ،‫خاصة‬
َّ ‫عل للرأس‬
َ ‫اسم للشيء ُج‬
ٌ k‫ أال ترى أ ّن العصابة‬،‫أعم‬
ُّ ‫الز‬
ُ ‫واجل‬

‫دل من‬k
ٌ k‫ بالسني ب‬،‫لس‬ ِ ِ َّ َّ ِ َ ‫معص‬
ٌ ‫ ناقةٌ َج‬:‫ ومنه أُخذ‬،‫ إنه جمللُوز اللحم واخللق‬:‫وب اخللق واللحم قلت‬ ُ ‫وإذا كان‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي الوثيقة اخلل‬،‫زاي‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف على ال َّس‬k


.‫وط‬ ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يُل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العقب ال‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الز أيض‬ِ
ُ ‫واجل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k ‫دي العام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حفته يف ذهابه وجميئه بني ي‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجلوزت‬،‫طي‬


ُّ ‫ّر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال ُّش‬:‫واز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلل‬

.‫ سبقين‬:‫وجالزين‬

:‫لزج‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k‫ةٌ لَ ِزج‬k k k k k k k k k k k‫ وزبيب‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k‫اً أي علق ب‬k k k k k k k k k k k k k‫بعي لََزج‬kk k k k k k k k k k k k‫زج بإص‬k
َ k k k k k k k k k k k k‫يئاً فل‬kk k k k k k k k k k k k‫ أكلت ش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k ‫يق‬

k.‫والرعي القليل من َّأوله أو يف آخر ما يبقى‬


ِّ ‫ تتبُّ ُع البقول‬:‫والتلز ُج‬
ُّ

333
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫زلج‬

ِ ِ ‫ َزجَل‬:‫ال‬kk‫يه يق‬k‫ض‬
ِ ‫ سرعة ذهاب الشيء‬:‫ جمزوم‬،‫الزجل‬
ِّ ‫رعت كأهَّن ا ال‬kk‫زل ُج أي أس‬k‫ة ت‬kk‫ت النّاق‬
‫ا‬kk‫حترك قوائمه‬ َ ُ ‫وم‬ ُ ٌ َّ

.‫رعتها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫من س‬

:‫ قال‬،ً‫وزليجا‬
َ ً‫والسهم يزجلُ على وجه األرض مث ميضي مضياً َزجلا‬
َّ

‫وهز ًة‬
َّ ً‫فوقّعتها ُملسا‬
.‫هم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت ال َّس‬
َ ‫ أزجَل‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قي‬،‫د الرميَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األرض ومل يقص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإذا وق‬،‫هم‬
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأزجلت ال َّس‬

ِ
:‫ قال ذو ال ُر ّمة‬k،‫الشديدة‬ ِ ‫ املدافع‬:‫العيش‬
‫البلغة‬ ِ ‫واملَزجَّلُ من‬
ُ ُ

‫زليج‬
ِ َ‫ وعيش غري ت‬....
.‫ل‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ليس بكام‬:ٌ‫زجَّل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ُم‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

:‫ قال أبو ِجراش‬،‫ويف نفقته تَزليج أي قِلة ال تكلفه‬

‫للمو ِجَّل ذا طع ِم‬


ُ ‫الزاد أمسى‬
ُ ‫إذا‬
.‫اب‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k‫ َأزجَلَ الب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k ‫زالّج أيض‬kَّ k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ينغل‬،‫ املغالق‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زالج كهيئ‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬

ٍ ‫ قال الراجز يصف سرعة فَر‬،‫امللصق بالقوم‬


:‫س‬ ُ :ُ‫واملَزجَّل‬
ُ

‫الزلوج‬ ٍ ‫ابن َج‬


َّ ‫حش وهي‬ ُ ‫أنا‬
‫باب الجيم والزاي والنون معهما‬

‫ ز ن ج مستعمالت‬،‫ ن ج ز‬،‫ج ن ز‬

334
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جنز‪:‬‬

‫واغتموا به أيضاً ِجنَازةٌ قال‪:‬‬


‫قوم ُّ‬‫اجلِنازةُ بنصب اجليم وجرها‪ :‬اإلنسان امليِّت والشيء الذي تقل على ٍ‬
‫َّ‬ ‫َ‬

‫ـان‬ ‫كنت أخشى لن أكون ِجنَازةً‬


‫بغتُّر بالـح َـدث ِ‬
‫عليك ومن َ‬ ‫وما ُ‬
‫رجع‪ ،‬وإذا م‪kk‬ات ف‪kk‬إن الع‪kk‬رب‬ ‫وق‪kk‬وم ينك‪kk‬رون‪ k‬اجلن‪kk‬ازة للميِّت يقول‪kk‬ون‪ :‬اجلِن‪kk‬ازةُ بكسر ال َّ‬
‫ص ‪k‬در‪َ ،‬خش‪kk‬بة ال َّش ‪َ k‬‬

‫تق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول‪ُ :‬رمي يف ِجنازت ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫العامة اجلِن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ازة بنصب اجليم والنَّح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ارير ينكرون ‪kk k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬
‫وقد َ‪k‬ج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رى يف أف‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬واه‪ّ k‬‬

‫وجنَِز الشيء إذا مجع‪.‬‬


‫ُ‬

‫نجز‪:‬‬

‫ض‪k k k‬ر ِت املائ ‪kk k‬دةُ وإمنا أح ِ‬


‫ض ‪k k‬رت‪.‬‬ ‫ووفيت ب‪kk k k‬ه‪ ،‬وجَنَ‪kَ k k k‬ز ه ‪kk k‬و أي ويف ب ‪kk k‬ه كم ‪kk k‬ا تق ‪kk k‬ول‪َ :‬ح َ َ‬
‫ُ‬ ‫لت‬
‫‪k‬زت ب‪kk k k‬ه أي َع َّج ُ‬
‫نج‪kُ k k k‬ز جَن زاً وأجنَزتُ‪kk k k‬ه وأجنَ‪ُ k k k‬‬
‫جَنَ‪kَ k k k‬ز الوع‪kk k k‬د واحلاج‪kk k k‬ة يَ ُ‬

‫‪k‬اج ُز بن ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اج ٍز" أي ي‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د بي ‪kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‪ ،‬يع ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ين‪ :‬تعجي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل بتعجي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪.‬‬
‫ويف املث ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪" :‬ن ‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫واملناجزة يف ِ‬
‫احلرب أن يتبارز الفارسان حىت يقتل أحدمها صاحبه قال َعبيد‪ k‬بن األرض‪:‬‬ ‫َ‬

‫ِ‬
‫باحلدثان عاجز‬ ‫يغتُّر‬
‫َ‬ ‫هَن نِه ُد ُموعك َّ‬
‫إن مـن‬
‫الزال ِز َل واهلرائِز‬
‫به َّ‬ ‫ـريك‬
‫كونن فيما يعـت َ‬ ‫َّ‬
‫زَّه قر ٌن من ِ‬
‫ـاجـز‬ ‫كاهلُندواينِّ املهنَّـد ه‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫طلب شيء قد وعدته‪.‬‬
‫والتنَ ُّج ُز‪ُ :‬‬
‫َ‬

‫‪335‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫زنج‪:‬‬

‫السودان‪ ،‬أُخذ منه زناج اسم ٍ‬


‫امرأة‪ ،‬ويقال يف النِّداء‪ :‬يا َزناج وحنوه‪.‬‬ ‫نج‪ :‬جيل من ُّ‬
‫َ‬ ‫والز ُ‬
‫نج َّ‬
‫الز ُ‬
‫ِّ‬

‫باب الجيم والزاي والفاء معهما‬

‫ج ز ف يستعمل فقط‬

‫جزف‪:‬‬

‫اجلُ ‪kk k‬زاف يف ال ِّش‪k k k k‬راء وال‪kk k k‬بيع دخي‪kk k k‬ل‪ ،‬وهو باحلدس بال كيل وال وزن‪ ،‬تق‪kk k k‬ول‪ :‬بعتُه واش ‪kَ k k‬تَريتُه باجلُزاف ‪kِ k k‬ة‬

‫زاف‪ ،‬والقياس‪ِ :‬ج ٌ‬


‫زاف‪.‬‬ ‫واجل ِ‬
‫ُ‬

‫باب الجيم والزاي مع الباء‬

‫ج ب ز يستعمل فقط‬

‫جبز‬

‫اجلبز واجلَ‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بز‪ :‬الل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ئيم البخي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪.‬‬


‫ُ‬

‫بيز أيضاً‪.‬‬
‫الضرير‪ :‬واجلَ ُ‬
‫ُ‬ ‫قال‬

‫‪336‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والزاي والميم معهما‬

‫م ز ج‪ ،‬ز م ج‪ ،‬ج م ز‪ ،‬ج ز م‪ ،‬ز ج م مستعمالت‬

‫مزج‪:‬‬

‫‪k‬زاج اجلسم ما أسس عليه الب‪kk k k k k‬دن من املِ ‪kَّk k k‬رة وحنوه‪.‬‬ ‫‪k‬زاج االس‪kk k k k k‬م‪kِ ،‬‬
‫وم‪ُ k k k k‬‬
‫ِ‬
‫‪k‬زج‪ :‬مص‪kk k k k k‬در مزجت‪kk k k k k‬ه‪ :‬وامل ‪ُ k k k k k‬‬
‫املَ ‪ُ k k k‬‬

‫ويق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬قد م ‪kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬زج ال ُّس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬نبل أي ل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ون من خض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر ٍة إىل ص ‪kk k k k k k k k k k k k k k‬فر ٍة‪.‬‬

‫ُّهد‪.‬‬
‫زج‪ :‬الش ُ‬
‫واملَ ُ‬

‫زمج‪:‬‬

‫قمته مُح رةٌ غالبة تُس‪kَّ k k‬ميه العجم دوب‪kk k‬راد‪ ،‬وترمجته أنه إذا عجز عن ص‪kk k‬يده‬
‫‪k‬ائر دون العُق‪kk k‬اب يف َّ‬
‫ال‪kُّ k k‬ز َّم ُج ط‪ٌ k k‬‬

‫أعانه أخوه على ِ‬


‫أخذه‪.‬‬

‫جمز‪:‬‬

‫عدو دون احلضر الشديد قال‪:‬‬


‫مز واجلَ َمزا ُن واجلَ َمزي‪ٌ :‬‬
‫اجلَ ُ‬

‫بالر ٍ‬
‫حال‬ ‫ٍ‬
‫جازىء ِّ‬ ‫على مجزي‬ ‫كأينّ ورحلي إذا ُزغـتُـهـا‬

‫‪337‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز مجزاً ومَجَزان‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬kِ َ‫ز جي‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ومَج‬

ً‫ة‬k k‫التّني ِخلق‬kk ‫جرة ك‬kk k‫ول اجلُ َّميزى ش‬kk k‫ِّث فيق‬
ُ ‫ؤن‬kk kُ‫ ومنهم من ي‬،‫ ِر والنَّخل واجلُ َّميز‬k k ‫رب من التَّم‬k
ٌ k k‫ ض‬:‫زا ُن‬kk k‫واجلُم‬

ِ
‫هم‬kk‫ميه بعض‬kِّ k‫الغو ِر يس‬kk‫و ُن ب‬kk‫ ِصغاراً يك‬،‫ وحيمل تيناً أصفر وأسود‬،‫ ورقة أصغر من التّني‬،ً‫وكالفرصاد عظما‬

.‫دمي‬kk k k k k kُ‫ود ي‬kk k k k k k k‫ واألس‬،‫و‬kk k k k k k k k‫فر منه ُحل‬kk k k k k k k k‫ فاألص‬،‫ا‬kk k k k k k k k‫هم محلة احلُم‬kk k k k k k k k‫مي بعض‬kِّ k k k k k k k k‫ذ َكَر ويس‬kَّ k k k k k k k k‫تني ال‬kk k k k k k‫ال‬

ٍ ‫واجلمزو كتلة من مت ٍر‬


.‫وأقط وحنو ذلك‬ ُ ُ

:‫جزم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k‫رف في‬kk k k k k k k k k k‫ ال ح‬:‫زم‬k


ٌ k k k k k k k k k k k‫ وقلم ج‬،‫وية احلرف‬kk k k k k k k k k k k‫ وهو تس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k‫رب من الكتاب‬kk k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫زم‬k
ُ k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

.‫ل‬kٍ k k k k k k k‫وم َه‬ ِ


َ ‫ان‬kk k k k k k k k k ‫عها يف بي‬kk k k k k k k k k k ‫احلروف يف مواض‬
ُ ‫ع‬kُ k k k k k k k k k k ‫ تُوض‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ أن جُي َز َم الكالم جزم‬:‫راءة‬kk k k k k k k k k k ‫ومن الق‬

.ُ‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كن آخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلرف إذا س‬:‫زم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ من م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زمت له جزم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أي قطعتُه ل‬k َ ُ َ َ

.‫اخلرص من التَّم ِر وغريه‬


ُ :‫واجلَزم‬

338
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫زجم‪:‬‬

‫مجة أي ٍ‬
‫بنسبة‪.‬‬ ‫يقال‪ :‬ما تكلَّم فال ٌن بز ٍ‬
‫َ‬
‫وز َج َم له َزمجَةً أي ألقى إليه كلمةً أو سبباً من األسباب‪.‬‬‫َ‬
‫ٍ‬
‫بشديدة‪.‬‬ ‫سي‪ :‬اليت ليست‬ ‫ِ‬
‫وم من الق ِّ‬ ‫والز ُج ُ‬
‫َّ‬

‫باب الجيم والدال والثاء معهما‬

‫ج د ث يستعمل فقط‬

‫جدث‪:‬‬

‫ث‪.‬‬
‫واحدها َج َد ٌ‬
‫األجداث‪ :‬ال ُقبور‪ُ ،‬‬
‫ُ‬

‫باب الجيم والدال والراء معهما‬

‫ج د ر‪ ،‬د ج ر‪ ،‬د ر ج‪ ،‬ج ر د‪ ،‬ر د ج مستعمالت‬

‫جدر‪:‬‬

‫اجل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬در‪ :‬ض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رب من النَّب‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬


‫‪k‬ات‪ ،‬الواح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دة باهلاء‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫الب‪ ،‬ف ‪kk‬إذا أطلعت رؤوس ‪kk‬ها يف أول الربي ‪kk‬ع يق ‪kk‬ال‪ :‬أج ‪kَ k‬د َر ِت‬ ‫ِّق ينبت يف ِ‬
‫القف ‪kk‬اف وال ِ‬
‫ص‪ِ k k‬‬ ‫ومن ال ِّش‪k k‬جر‪ :‬ال ‪kk‬د ُّ‬

‫‪339‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رتقت أمساؤه‬kk k ‫ال اف‬kk k ‫إذا ط‬kk k ‫ ف‬،‫ول‬kk k ‫ىت يَط‬kk k‫ جُم ِدٌر ح‬:‫خة‬k
ٍ k k ‫ ويف نُس‬،‫در‬kِ k k‫و ج‬kk k ‫ فه‬،‫در ِت األرض‬kَ k k‫جرة وأج‬k k ‫ال َّش‬
ٌ َ َ

.‫دٌر‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دار مجع‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬

:‫ قال‬،‫دور‬ ِ
ٌ ‫دار جَم‬
ٌ ‫ مكا ٌن بُين حواليه ج‬:‫دير‬
ُ َ‫واجل‬

ٍ ‫ويبنون يف كل‬
‫واد جديرا‬ ِّ
:‫وقال‬

ِ
‫أعضاد البِناء املجتدر‬ ‫تشييد‬
ُ
ُ
.‫د‬kk k k k k k k k k k‫ط عن اجلِل‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫روح تنف‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k kُ‫ وهو ق‬،‫جمدور وجُمٌَّر‬
ٌ ُ‫احبه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫دري مع‬kk k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

.‫ه‬kk k‫ربت أعاض‬kk k‫دراً إذا انت‬kَ k k‫د َرت عُُن ُقه َج‬kِ k k‫ وج‬،‫دم‬k
ِ k k ‫ار الك‬kk k ‫ان آث‬kk k ‫ ورمَّب ا ك‬،‫ا ِر‬kk k ‫ق احلم‬kِ k k ‫ار يف عٌن‬kk k ‫ انتِب‬:‫در‬kَ k k‫واجل‬
ٌ ُ َ

.‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k ‫در به أن يفعله أي َخلي‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k‫ وأج‬،‫دار ًة‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫د َر َج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقد َج‬،‫ذاك‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫دير ل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k‫وفال ٌن َج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دةُ ال ُّش‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫در‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬


.‫رب‬ َ

.ً‫يد َرةٌ أيضا‬


َ ‫وج‬
َ ‫جيدر‬
ٌ ‫ ورجل‬،ٌ‫ قصرية‬:ٌ‫يدرة‬
َ ‫وامرأة َج‬

:‫دجر‬

:‫ قال‬،‫ دجارى‬k‫ وجُي مع‬،‫ وأمره‬k‫ودجرا ُن أي َحريا ُن يف عمله‬ ِ ِ


َ ‫ وقد َدجَر فهو داجٌر‬،‫َّج ُر شبه احلرية‬
َ ‫الد‬

‫يشرب هناك اخلَمرا‬


َ ‫َدجرا َن مل‬

340
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ود‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار األس‬k ُ َّ‫ الظ‬:‫ور‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الم والغُب‬ ُ ُ‫دَّجي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

‫ ومنهم من جيعله‬،ٌ‫ة‬k k‫رة لغ‬kk k‫ وبالكس‬k،‫ ّدان‬k k‫دةُ ال َف‬kk k‫د عليها حدي‬kُّ k k‫بة اليت تُش‬kk k‫ اخلش‬:‫ِّجر‬ َّ
ُ ‫د‬kk k‫اءُ وال‬kk k‫ اللوبي‬:‫َّجر‬
ُ ‫د‬kk k‫وال‬

،‫ق الثَّور‬kِ k‫بة على عُن‬kk‫ والنَّري اخلش‬،‫ه‬kkِ‫ن اسم جلميع أدوات‬kُ ‫دا‬kk‫ وال َف‬،ُ‫بَّة‬k‫دةُ امسها ال َّس‬kk‫ واحلدي‬،‫ان‬k
ِ k‫رين كأهَّن ما أذن‬kk‫دج‬
ُ

kَ ‫ وهي ال ُق‬،‫ويج‬kk ‫ا ُن ال‬kk ‫د هبا ِعن‬kُّ k ‫طه يُش‬kk ‫يةُ اليت يف وس‬kk ‫ واخلش‬،‫ق‬kk ‫دَّتا يف العن‬k k‫بتان قد ُش‬kk ‫ميقان خش‬
،ُ‫ ة‬k ‫ناح‬ kِ k k‫وال َّس‬

k‫و ُم‬kَ k k‫اث هي املِق‬ ُ ِ‫بة اليت يَقب‬kk k‫ واخلش‬،‫بة الطويلة بني الثَّورين‬kk k‫ل باليَمانيّة اسم اخلش‬kُ k k‫ويج واملي‬k
ُ ‫ر‬kَk kَ‫ض عليها احل‬ ُ k k‫وال‬

.ً‫ملسةُ النِّمرز وهو املسفن أيضا‬ِ ِ


َ ‫واململ َقةُ وامل‬

:‫جرد‬

.ً‫دا‬kk k k‫ط جتري‬kk k ‫ا القح‬kk k ‫رده‬ َ ،ً‫ردا‬kَ k k ‫ ِر َدت َج‬k k ‫ج‬kَ ‫د‬kk k k‫ وق‬،‫رد‬k
َ ‫وج‬ ُ k k ‫ان أج‬kk k k‫ ومك‬،ُ‫رداء‬kk k k ‫ أرض ج‬:‫ه قُلت‬kk k k ‫نعت ب‬
َّ ‫إذا‬kk k k ‫ ف‬،‫اء‬kk k k ‫م للفض‬kk k k ‫ اس‬،‫ه‬kk k k k‫ات في‬kk k k ‫اء ال نب‬kk k k ‫ر ُد فض‬kَ k k k َ‫اجل‬

.‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر على جس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ش‬:‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

:‫ قال‬،‫ألجر ُد القوائم أي قصري شعر القوائم أي قصري شعر القوائم‬


َ ‫ إنه‬:‫ القصري الشعر حىت يقال‬:‫َّزاب‬
ِّ ‫واألجر ُد من اخليل والد‬
َ

‫من الدَّرو َجرداءُ اليدين وثيق‬ ِ ‫كأن ُفتودي‬


‫ن َه َوت به‬kُ ‫والفتيا‬ ُ
.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫رد ِة وهي العِرب‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ن اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فالن حس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتكوه يف مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اس ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َده الن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ر ُد‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملج‬
ُ
ِ
:ِّ‫للجارود العبدي‬ ‫جاروداُ كما قيل يف اهلجاء‬
ُ ‫املشؤوم‬
ُ ‫ فلذلك مُس َي‬،ً‫الشيء جرفاً وسحفا‬
ّ ‫ أخذك الشَّيء عن‬:‫واجلرد‬
ُ

ٍ ‫ود بكر بن‬


‫وائل‬ ُ ‫اجلار‬
ُ ‫لقد َجَّر َد‬

341
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ذهب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجنرد ف‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫ريه فمطى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الرجل يف س‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫وإذا‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬k‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادة أي أخذ يف القي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا أو للعب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجَت َّر َد ألمر ك‬

.‫ جَت َّر َدت‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قي‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نبلة من لفائِفه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجت ال ُّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإذا خ‬

.‫رد أي رخصة ناعمة حتت ثياهبا‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عة املتج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


َّ ‫رأةٌ ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وام‬

k.‫يب‬kk k k k k k k k‫ورق عن القض‬k


ُ k k k k k k k k k k k ‫ها كما يُقشأ ال‬k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ‫ر َد عنها خو‬kِّ k k k k k k k k k k k‫ةٌ ُج‬k k k k k k k k k k k k‫عفة زطب‬kk k k k k k k k k k k ‫ س‬:ُ‫دة‬kk k k k k k k k k k k ‫واجلري‬

.‫زرع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر َد ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬


ُ ،‫راد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ابه اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫رود‬
ٌ ‫وزرع جَم‬

.‫ذكر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من أمساء ال‬:‫ر ُد‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫ردا ُن وامل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬


ُ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رادة اسم رمل بالبادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫راد واجل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫واجل‬

.‫روف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اللحاس‬


ّ :ُ‫رادة‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

‫ردةٌ أي ليس فيها‬kkُ ‫ وأرض جَم رودةٌ وجَم َر ٌد‬،‫رد ٍة‬k


َ ‫وج‬ َ ‫ج‬kَ ‫ لُبس‬:‫ول‬kk‫ذيل تق‬k
ٌ k‫وه‬ ٍ ‫ه‬kُ ‫ لغة‬،‫ق‬kk‫وب خل‬kk‫ ث‬:‫رد‬k
ُ ،‫ذيل‬k ُ kَ‫واجل‬

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج ٍر وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتة من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫س‬

.‫ طائفةُ من اجلند‬:ُ‫واجلريدة‬

342
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ردج‪:‬‬

‫يب أيضاً‪ ،‬قال الشاعر‪:‬‬


‫للص ِّ‬ ‫الس ِ‪k‬‬
‫خلة أول ما توضع‪ k،‬ويقال َّ‬ ‫الر َد ُج‪ :‬ما خيرج من بطن َّ‬
‫َّ‬

‫يلحس عن حرف استِه الَّ َدجا‬


‫ُ‬ ‫والكلب‬
‫ُ‬
‫درج‪:‬‬

‫َّر َج ِة‪.‬‬ ‫َّر ُج‪ :‬مجاعة عتب الد َ‬ ‫الد َ‬


‫منازل‪.‬‬
‫منازل ارفع من َ‬ ‫جات اجلنان‪ُ :‬‬ ‫ود َر ُ‬ ‫َّرج‪َ ،‬‬ ‫الرفعة واملنزلة‪ ،‬وجتمع الد َ‬ ‫َّر َجةُ يف ِّ‬ ‫والد َ‬
‫ود َرجاناً‪.‬‬ ‫درج َدرجاً َ‬ ‫ود َر َج يَ ُ‬ ‫يب‪َ ،‬‬ ‫والص ّ‬ ‫والد َرجا ُن‪ :‬مشية الشيخ َّ‬ ‫َ‬
‫اج من الطري مبنزلة احليقطان‪ ،‬من طري العراق‪ ،‬أرقَط‪.‬‬ ‫ُّر ُ‬
‫والد ّ‬
‫يج‪ :‬شيء يضرب به ذو أوتا ِر كالطَّنبور‪.‬‬ ‫ِّر ُ‬
‫والد ِّ‬
‫السماء ثالثون َد َر َجة‪.‬‬ ‫رج من بروج َّ‬ ‫وكل بُ ٍ‬
‫ُّ‬
‫ممر األشياء على مسلك الطَّريق وحنوه‪.‬‬ ‫درجة‪ُّ :‬‬ ‫واملَ َ‬
‫مررت فيه‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ورجعت يف أدراجي أي طريقي الذي‬ ‫ُ‬
‫وأدرج ُهم اهلل إدراج‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪.‬‬ ‫ودرج ق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر ٌن بع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د قَ‪ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬رن أي فن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وا‪،‬‬
‫َ‬ ‫ََ َ‬

‫رج الكت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اب ك ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذا‪.‬‬


‫وأدرجت الكت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اب‪ ،‬ويف َد ٍ‬
‫ُ‬

‫‪k‬ال‪.‬‬
‫الرج ‪ُ k k k k k k k k k k‬‬
‫وال ‪kk k k k k k k k k k k k‬دَّراجات ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬به ال ‪ّ k k k k k k k k k k k k k k k‬دبّابات تتخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ذ يف احلروب ي‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬دخل فيه‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ا ِّ‬

‫فش من أحف‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬


‫‪k‬اش النس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اء واجلمي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع الدِّرج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ُّرج‪ :‬ح ٌ‬
‫وال ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د ُ‬

‫‪343‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

kً‫ا‬k k‫ال عنيف‬kk ‫ةُ س‬k k‫ك الدُّرج‬kk ‫لُّون تل‬k k‫ها مث يَس‬kk ‫ئرت يُغطى رأس‬kk ‫ة إذا ظ‬kk ‫اء النّاق‬kk ‫ل يف َحي‬kk ‫فتجع‬ ِ
َ ٌ‫ة‬k k‫ خرق‬:‫ة‬kk ‫والدُّرج‬

:‫ قال‬،‫فيشموهنا للرأم فإذا مشَّت ظنَّت أنَّه ولدها فانعطفت إليه‬


ُّ

‫ومل جيعل هلل ُد َرج الظِّئا ِر‬


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي مل تلد ق‬
.‫ط‬k

.‫دير‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مَر حىت يلحق حقبها بالتَّص‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ تض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النّاق‬:‫دراج‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬

.‫ور‬ ِ
ُ ‫يقال هلا اجلَُر‬
ُ ‫ واليت جتاوز‬،‫تنتج‬
َ ‫ضربت فيه حىت‬
ُ ‫ النّاقة ال جتاوز يومها الذي‬:ً‫دراج أيضا‬
ُ ‫وامل‬

‫باب الجيم والدال والالم معهما‬

‫ ج ل د مستعمالت‬،‫ د ل ج‬،‫ د ج ل‬،‫ج د ل‬

:‫جدل‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k‫ادل جُي َادله جُم َادل‬k ‫خِم‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k‫دل ِجم‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k‫م ص‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k‫دال أي خص‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫رجل‬

:‫ ِر ِد‬k‫الع‬
َ ‫ذ َك ِر‬kَّ k‫ال لل‬k‫ ويق‬،‫ه‬kkُ‫َر عت‬k‫ص‬
َ ‫ َجدَّلته جتديالً أي‬:‫ال‬kk‫ثر ما يق‬kk‫ وأك‬،ً‫ريعا‬k‫ فاجتَ َد َل ص‬،‫جمزوم‬
ٌ ،ً‫وج َدلتُه جدال‬
َ

.‫د ٌل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫جلدر‬


ٌ ‫أنه‬

.‫رجلني‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دين وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قصب الي‬k:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دول اإلنس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬


344
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

k.‫ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ُن جَم دول اخللق أي لطيف القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإنس‬

.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان جَم ُدول الفت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زمامها إذا ك‬ ِ


ُ :‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النّاق‬:‫ديل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
َ

.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رحيةُ احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَديل‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قبيل‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجديل‬


َ

ِ k k k k‫الف األش‬
ِ k k k‫راف من املن‬k
k.‫اكب‬k ُ ‫أطٌُؤ ِخ‬kk k k k‫د ُل املكب أي يف تط‬kَ k k k k‫ ورجل أج‬،‫قر‬k k k k‫ص‬ ِ k k k k‫ من ِص‬:‫د ُل‬kَ k k k k‫واألج‬
َّ ‫فة ال‬
َ

‫ وإذا‬.‫دل‬k
ٌ k‫ور ُج‬
ٌ ‫ ًق‬k‫ص‬
ُ ‫ و‬،‫دل‬kk‫قر أج‬k
ٌ k‫ ص‬:‫اً قلت‬k‫إذا جعلته نعت‬kk‫ ف‬،‫بني‬kk‫دل املنك‬kk‫ذلك أج‬kk‫ان ك‬kk‫ائر إذا ك‬kk‫ال للط‬kk‫ويق‬

ِ k k‫ذه أج‬kk k‫دل وه‬kk k‫ذه أج‬kk k‫ ه‬:‫ قلت‬،‫ثر‬k k ‫تركته امساً للص‬
،‫ل‬kk k‫ل" جتمع على أفاع‬kk k‫ ألن األمساء اليت على "أفع‬،‫ادل‬k َ

."‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل" جيمع على "فُع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان على "أفع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنعت إذا ك‬

.َ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هنر يأخذ من ِدجل‬:‫واجلديل‬


ُ

.‫غا ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ِّ ‫ هنر احلوض وحنوه من األهنار ال‬:‫دول‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

ُ ِ‫وامل‬
.‫ وجيمع جَم ِاد َل‬k‫ القصر املنيف‬:‫جذل‬

345
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫دجل‬

.‫راق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة هن ِر الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫غري من ِدجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هنر ص‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ُد َجي‬

:‫ قال‬،‫ شدَّة طلي اجلََر ِب بالفطران‬:‫َّجل‬


ُ ‫والد‬

‫األجر ِب امل َد َّج ِل‬ َ ‫مثل‬ ُ ‫البعض‬ kُ


ُ
.‫ة‬kِ k k k‫ذه األم‬kk k k‫ر ه‬kk k ‫ود خيرج يف آخ‬kk k k‫ل من اليه‬kk k ‫و رج‬kk k ‫ وه‬،‫ه‬kk k k‫ل أي خيلط‬kk k k ‫دجل احلق بالباط‬kk k k k‫ه ي‬kk k k ‫ه ألن‬kk k k k‫حره وكذب‬kk k k ‫ه س‬kk k k k‫ ودجل‬،‫ذاب‬kk k k k‫يح الك‬kk k k k‫ املس‬:‫دَّجال‬kk k k ‫وال‬ َّ ُ َ ّ

.‫واإلدالج‬
ُ ‫اإلدالج‬
ُ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريٌ وارجتال باللَّي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:ُ‫دجَلُ والدُّجلة‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫دجل‬

.‫وادجَلَ كلَّه‬
َّ ،‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر اللَّي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أدجل من آخ‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م للقُّن ُف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دجل اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وامل‬


ُ

:‫ قال‬،‫ بيده‬k‫ الساقي بأخذ الدَّلو فيدجُلُ هبا من رأس البِئر إىل احلوض قابضاً عليه‬:‫والدالِ ُج‬

‫كف الدالِ ِج‬


ِّ ِ‫السل ِم ب‬
َّ َ‫بَينونة‬ ‫شاش والِ ِج‬
ٍ ‫بانت يداه عن ُم‬
k.‫بهه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دع وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫غري كاملخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بيت الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:ُ‫دَّوجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال‬،ِ‫وجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ يف الت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دَّواجلُ لغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحش يتنك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اس ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كِن‬:ُ‫دَّوجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دةَ العني وحنوه‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِجل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫وان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِد احلي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءُ َج َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غش‬k:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اجلِل‬:‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جل‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اجللود عنه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ىن ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ فك‬،‫روجهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ر لف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يغ‬،"‫ودهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫الوا جلُل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ "وق‬:k-‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جلَّت عظمت‬-
َ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫أجالد‬
ٌ k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫توى متن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لب من األرض واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجلَل‬

‫داً أي‬k‫وط جل‬ ٍ ‫ على ِج‬k‫ع‬k‫ وجُت م‬،‫ري‬k‫العمل وال ِّس‬


ِ k‫ده بال َّس‬kَ َ‫ وجل‬.‫الد‬ ِ ‫دات وهي القويةُ على‬
َ ٌ َ‫ونوق َجل‬
ٌ ٌ‫لدة‬
َ ‫ وناقةٌ َج‬،‫ َجلَدات‬k‫ واجلميع‬k،‫لد‬
ُ ‫ ومكا ٌن َج‬،ٌ‫أرض َجلدة‬
ٌ ‫وهذه‬

.‫ده‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب َجل‬


َ ‫َر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ

:‫ قال‬،‫الب ِّو ِجلدةُ واجلمع ِجلَ ٌد‬ ِ ‫الب َّو جتليداً أي حشوته بالت‬
َ ‫ والقطعةُ من‬،‫نب‬ َ ‫دت‬ُ َّ‫وجل‬
َ

‫ جِبِ لَ ِد احلُوا ِر‬kً‫عواكِفا‬

346
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

."‫ب والتَّائِب‬
ِ ُ‫ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫ "بني ال‬:‫رئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫د ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬k،‫لًب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ُ ‫لب و‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
ُ ‫ىن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د على مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫روي جبَل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبعض ي‬

.‫راب‬ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ِّ ‫يوف ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الد بال ُّس‬
ُ ‫واجل‬

.‫رعته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه األرض أي ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دت ب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وجل‬
َ

:‫الصقي ِع فجمد وقول األخطل‬


َّ ‫ ما مَجَ َد من املاء وما وقع على األرض من‬k:‫ليد‬
ُ َ‫واجل‬

‫لود‬
ُ ‫آل وجَم‬
ٌ ‫بعدها‬
َ ‫ هلا‬k‫يبقى‬
.‫دها‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ا بقيَّة َجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لوده‬
ُ ‫ وجَم‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ألواحه‬
ُ ‫ هلا‬:‫دُّقيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال أب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫د َجالد ًة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫د َجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬k،‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجلي‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل َجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ وهي من جل‬،‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دها جِم ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واح‬،‫ل املآيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د مث‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫واملجال‬
.‫ود‬k ُ َ

:َ‫ قال العجاج يصف األسد‬،‫َّواب‬


ِّ ‫فيلبسه غريُه من الد‬ ُ ‫واجلَلَ ُد أن يُسلَ ُخ ِج‬
ُ ُ‫لد البعري أو غريه‬

ٍ ‫كأنه يف ج‬
‫لد ُمرفَّ ِل‬ َ
‫باب الجيم والدال والنون معهما‬

‫ ج ن د مستعمالت‬،‫ ن ج د‬،‫ ن ج د‬،‫ د ج ن‬،‫ج د ن‬

:‫جدن‬

ٍ ‫ اسم‬:‫رجل ذو َج َدن‬
.‫رجل يف مقاولة اليمن‬ ٍ ‫َج َدن اسم‬

:‫دجن‬

.‫ظل غيمه مع ندى‬ ِ ‫ ويوم م‬،‫ظل الغيم‬


ُّ ‫ دام عليه‬:‫دج ُن‬ ُّ :‫ُّجن‬
ُ ُ ‫الد‬

347
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً وحنوه لغ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دج َن َد ُجون‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ود َج َن ي‬
َ ،‫بيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داجن أي ألف ال‬
ٌ ‫وكلب‬
ٌ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬
k.‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األلف‬:‫د ُجون‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اد وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املعت‬:‫داج ُن‬k

‫ن‬kُ k ‫ ُحس‬:ُ‫ة‬k k‫داجن‬ ِ ِ k ‫ة اليت ع‬kِ k ‫ال للنّاق‬kk ‫ويق‬


َ ُ‫ول فيها وامل‬kk ‫ذا الق‬kk ‫ وهك‬،‫ناوة‬k k‫ َمد ُجونة أي ُدجنت لل ِّس‬k‫ناوة‬k k‫ودت ال ِّس‬k
َ ُ

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املخالط‬
ُ

.‫وج َن‬k
َ k‫ادج‬
َ ‫ُّجون وقد‬ ٌ k ‫ والتخفيف ج‬،‫اء‬kk ‫ الظَّلم‬:ُ‫ُّجنَّة‬
ُ ‫د‬kk ‫ول مُح يد حىت إذا اجنلت ُدجى ال‬kk ‫اعر كق‬kk ‫ائز للش‬k ُ ‫والد‬

ِ ‫ واحروروف من‬k،‫ ما خُي رجون فعلها على افعوعل مثل اعصوصب‬kً‫وإذا غربت الكلمة فكثريا‬
.‫االحنراف‬

:‫نجد‬

.‫اروا ببالد جَن ٍد‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم ص‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د الق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وأجن‬.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الف الغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا خ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫النَّج‬

‫اع‬k‫ا ارتف‬k‫فة أرض فيه‬k‫ص‬


ِّ ‫ذه ال‬kk‫َّجاد يف مثل ه‬ ِ ٍ ‫وكل‬
ُ ‫ والن‬.‫النجاد‬
ُ "‫ و "اجلماعة‬،‫ أجنُد‬:‫ ويف أدىن العدد‬،‫ على أجناد‬k‫ وجيمع‬،‫األرض استوى ظهره فهو جن ٌد‬ ‫شرف من‬

:‫ قال‬،ٌ‫وصالبة‬

ِ ِ
َ ‫رمني بالطَّرف الن‬
k‫جاد األبعدا‬ َ ‫قالئص إذا علـو َن فـدفـدا‬
ُ
.‫ر‬kِّ k k k k‫ق الش‬kk k k k‫ق اخلري وطري‬kk k k k‫دي ِن" أي طري‬kk k k k‫اهُ النَّج‬kk k k k‫ "وهين‬:‫اىل‬kk k k k‫ه تع‬kk k k k k ‫ وقول‬،ً‫مى جندا‬kk k k k k ‫ح يُس‬kk k k k k ‫ق الواض‬kُ k k k k k ‫ والطري‬،‫ح‬k
ُ k k k k k ‫ق الواض‬kُ k k k k k ‫ا الطري‬kk k k k k ‫ا هن‬kk k k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k ‫ويق‬

ٍ ‫ وطريق جَن ٌد‬،‫ واضح‬:‫وأمر جن ٌد‬


:‫ قال أميَّة‬،‫هاد‬ ٌ ٌ

‫همد‬ ِ ‫دليل على‬


ُ َ‫طرق اهلُدى ليس ي‬ ‫َّذسر حُم َّـمـ ٌد‬
ٌ ُ ‫َّجد الن‬
ُ ‫جاكم الن‬
ُ ‫وقد‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k ‫ بالب‬،‫دهِت ا‬kَ k k k k k k k k k k k kَ‫ ابن جَب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k ‫ ويق‬،‫أ هبا‬kk k k k k k k k k k k ‫د ونش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ ُول‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ذي كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫دَّليل اهلادي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ابن جندهتا لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫اكن املقيم‬ k kِ
k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ّس‬:‫ ُد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والناج‬
ُ ُ

348
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اجلواهر‬kk‫زيَّ ٌن ب‬kk‫لي ُمكلَّ ٌل ُم‬ ِ k ِ ‫ا َم‬kk ‫رأة عليه‬kk‫ه رأى ام‬kk‫ "أن‬:‫ ويف احلديث‬،‫ناج ٌد‬
ٌ ‫ها" وهي َح‬k ‫ا عن لُبس‬kk‫ناج ٌد من ذهب َفنَهاه‬ k ِ ‫و‬kk‫تبا َن فه‬kk ‫د جنوداً أي اس‬kُ k‫ينج‬
ُ ‫ر‬kُ k‫د األم‬kَ kَ‫وجَن‬

ِ
.‫ود‬kk k k ‫ة داخالً يف النُّج‬kk k k k‫الزين‬
ِّ ‫ا يلي األرض من‬kk k k ‫ان م‬kk k k ‫ك ك‬kk k k ‫ل ذل‬kk k k k k‫إذا فع‬kk k k k k‫بيت ف‬k ُ k k k k k‫قوفه ي‬kk k k k k‫ه وس‬kk k k k k‫ ُّد على حيطان‬k k k k k‫تور تُ َش‬k k k k k‫وده ُس‬k
ُ k k k k k‫زين هبا ال‬k ُ k k k k kُ‫نج ٌد وجُن‬
َّ ‫وبيت ُم‬
ٌ

.‫واق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫األجر يف األس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وها وخييطه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائد حيش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رش والوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجل الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫اد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِّج‬
ّ ‫والن‬

.‫أجناد‬ ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جن ٌد أي م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬


ٌ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬k،‫جاعته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ره وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اض يف أم‬k

:‫د كما يف قوله‬kٌ ‫ورجل جَن ٌد وجِن َد وجَن ي‬


ٌ .‫عجز عنه‬
ُ ُ‫ وهي البلوغ يف األمر الذي ي‬،ُ‫ الشَّجاعة‬:ُ‫والنَّجدة‬

‫َّج ِد‬
ِ ‫عند املحج ِر الن‬
َ َ
.‫انوين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعنتهم فأع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فأجندوين أي اس‬k‫تنجدهنم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واس‬،‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ادا جَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ِمنج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫تنِد فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واس‬
ً ً ٌ

k kِ ُ‫ ت‬:‫ود‬
.‫ري اللَّنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والغزي‬،‫زرن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زر إذا َغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل فتغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُد اإلب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ناج‬ ٌ ‫ةٌ جَن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬

.‫دي‬
ٌّ ‫د جَن‬kُ k k k k k k k k k k k‫ والواح‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k k kّ‫دات والنَّجدي‬k
ُ k k k k k k k k k k ‫َّج‬ ِّ ‫"احلرو ِر‬
kَ ‫ؤالء الن‬kk k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ي" يق‬ ُ ‫بون إىل جَن َد َة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وم من احلروريَّة يُنس‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫دات‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫َّج‬
kَ ‫والن‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رووق نفس‬kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫ود‬


ُ ‫اج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ والن‬.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه بالقت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بارزت‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دت فالن‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وناج‬

:‫ قال‬،‫ حِم ماله اللذان طرفهما يف األبزمين‬:‫السيف‬


َّ ‫وجِن اد‬

ٍ ‫قطعت ال ُقوى من حِم‬


‫مل كا َن باقيا‬ َ ‫السيف بـع َـدنـا‬
َّ ‫حتمل‬ ٍ ‫ِّ جِن‬
ُ ‫بأي اد‬
.‫روب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ود أي مك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو منج‬،‫رب والغم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الك‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬

.ً‫ وجُنِ َد جَنَدا‬،‫العرق‬


ُ :‫َّج ُد‬
َ ‫والن‬

:‫جند‬

.‫ َد ٍة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٌد على ِح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُجن‬:‫ال هلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نف من اخللق يق‬k


ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ص‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬

."‫ف‬kk k k k k k‫اكر منها اختل‬kk k k k k k k k‫ارف منها ائتلف وما تن‬kk k k k k k k k‫دةٌ فما تع‬kk k k k k k k k‫ود فما جُم ن‬k
ٌ k k k k k k k kُ‫"األرواح ُجن‬
ُ :‫ويف احلديث‬

349
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫واجليش‬
ُ ‫كر‬k
ُ k‫ذلك العس‬kk‫ وك‬،‫ وهؤالء ُجن ٌد قد اقبلوا خيرج على الواحد واجلميع‬،‫ند قد أقبل‬
ُ ‫ هذا ُج‬:‫ويقال‬

.‫به الطِّني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارة ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حج‬:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ واجلَن‬.‫اليمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موضع ب‬:‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وجن‬
َ

.‫حي من اليمن‬
ٌّ :ُ‫وجناده‬
ُ

‫باب الجيم والدال والفاء معهما‬

‫ ف د ج يستعمالن فقط‬،‫ج د ف‬

:‫جدف‬

ٍ k k k k k k k k k k ‫اج معه إىل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اليمن يأكله األكل فال حيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ب‬k‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ات يك‬k
.‫راب‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k‫ نب‬:‫ف‬
ُ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬
َ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريح أي قطعت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬


َّ ‫فت ال‬
ُ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
َ

ِ
.‫فينة‬k k k k k‫دفع هبا ال َّس‬kk k k k k k‫ريض ي‬k
ٌ k k k k k k‫وح ع‬k
ِ ُ ‫واملالّ ُح جَي ِد‬
ٌ k k k k k k‫ها ل‬kk k k k k k‫بة يف رأس‬kk k k k k k‫ وهو خش‬،‫داف‬kk k k k k k‫دفاً باملج‬kk k k k k k‫ف َج‬

.‫ال‬kk k k k k k k k k ‫يئاً مث م‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ق ِر إذا كسر من جناحيه ش‬k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k‫ائر عند الف‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ف الط‬
َّ ‫رق من ال‬k َ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k ‫وج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف ما ال يغطى من ال َّش‬


."‫راب‬ َ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ "إن اجل‬:‫ويف احلديث‬
ُ

.‫اه اهلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تقل ما أعط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دف الرجل جتديفاً كأنه يس‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
َ

350
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬ريب املعىن من األول‪.‬‬ ‫ِ‬


‫‪k‬ديف يف بعض التفسري ُكف‪kُ k k k k k‬ر النِّعم‪kk k k k k‬ة‪ ،‬وهو التقصري يف ال ُّش‪k k k k k k‬كر‪ ،‬وهو ق‪ُ k k k k k‬‬
‫والتّج‪ُ k k k k k‬‬

‫ف‪ :‬القص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ري‪.‬‬


‫واألج‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د ُ‬

‫دف‪ :‬النَّزعُ الشديد يف ِ‬


‫القوس‪.‬‬ ‫واجلَ ُ‬

‫فدج‪:‬‬

‫واد ِج‪.‬‬
‫ود ِج وال َف َ‬
‫األرفاغ‪ :‬واسعة اهلَ َ‬
‫ِ‬ ‫ود ُج العروس مركبها‪ ،‬ورمبا قالوا للنّاقة الواسعة‬
‫فَ َ‬

‫باب الجيم والدال والباء معهما‬

‫ج د ب‪ ،‬د ج ب‪ ،‬د ب ج‪ ،‬ب ج د مستعمالت‬

‫جدب‪:‬‬

‫والسنةُ‪.‬‬
‫ب القوم واألرض َّ‬ ‫وأجد َ‬
‫دب‪َ .‬‬ ‫ب املكا ُ‪k‬ن ُج ُدوبةً فهو َج ٌ‬ ‫َج َد َ‬
‫‪k‬اتب‪.‬‬
‫واجلادب‪ :‬الع‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ُ‬ ‫‪k‬اذب‪ ،‬مل أمسع ل‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه فعالً‪،‬‬
‫واجلادب‪ :‬الك‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ُ‬

‫الر ّمة‪:‬‬
‫ذمه وعايه‪ ،‬قال ذو ُ‬
‫الس َمر أي َّ‬
‫ب عُ َم ُر َّ‬
‫وج َد َ‬
‫َ‬

‫رحي ٍم ومن خلق تعلَّل ِ‬


‫جادبُه‬ ‫ٍ‬
‫ومنطق‬ ‫فيا لك من ٍ‬
‫خد أسيل‬

‫‪351‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫دجب‬

.‫الس َفر خفيف‬


َّ ‫ مع املرأة يف‬k‫ويلق يكون‬
ٌ ‫ ُج‬:‫َّجوب‬
ُ ‫الد‬

:‫دبج‬

.‫دَّيباج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دَّيباج أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال‬

.‫اؤه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نه وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه حس‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ةُ الوج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يباج‬


kَ ‫ود‬ِ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة يف م‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأس واخلِل َق‬k


.‫وق‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بيح ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫دبَّ ٌج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ُم‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

:‫أغثر‬
ُ :‫وضرب من طري املاء يقال له‬
ٌ ،‫ ضرب من اهلام‬:‫وامل َدبَّ ُج‬
ّ

:‫م َدبَّ ُج‬

‫ُّحامة‬ ِ ‫يكون يف‬


َ ‫الرأس مع الن‬ ِ
‫الرأس قـبـيح الـهـامـه‬
.‫الشاعر‬ ٍ
‫قصيدة يقوهلا‬ ِ
‫وديباجةُ الشِّعر أول‬
ُ

:‫بجد‬

.ٌ‫ة‬k k k k ‫ لغ‬k‫ون‬kk k k k‫ والن‬،‫جبدهِت ا‬


َ ‫ هو ابن‬:‫ذي كأنه ولد ونشأ هبا‬kk k k k k ‫دليل اهلادي ال‬kk k k k k ‫ال لل‬kk k k k k ‫اءُ ويق‬kk k k k k ‫اد كس‬kk k k k k ‫البِج‬

ِ ِ‫ أو الشيء امللقَّف يف الب‬:‫وقال يف البِجاد‬


‫جاد‬

352
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والدال والميم معهما‬

‫ج د م‪ ،‬د ج م‪ ،‬م ج د‪ ،‬ج م د‪ ،‬د م ج مستعمالت‬

‫جدم‪:‬‬

‫يقال للفرس‪ :‬اجدم وأقدم إذا ِهيج ليمضي‪ ،‬وأقدم أجودمها‪.‬‬

‫دجم‪:‬‬

‫يقال انقشعت‪ k‬دجم األباطيل‪ ،‬وأنّه لقي دج ِم العشق واهلوى أي يف غمراتِه ِ‬


‫وظلمه‪.‬‬ ‫ٌ‬ ‫َُ‬ ‫َُُ‬

‫مجد‪:‬‬

‫‪k‬رم فعال ‪kِ k k k k k k‬ه‪.‬‬


‫املَج ‪kُ k k k k k k k k k‬د‪ :‬نيل ال َّش‪k k k k k k k k k k‬رف‪ ،‬وقد جَمَ ‪kَ k k k k k k k k k‬د الرج ‪kk k k k k k k k k‬ل‪ ،‬وجَمُ ‪kَ k k k k k k k k k‬د‪ :‬لغت ‪kk k k k k k k k k‬ان‪ ،‬وأجمَ ‪kَ k k k k k k k k k‬ده ك ‪ُ k k k k k k k‬‬

‫ق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال زائ ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دة‪ :‬أحس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بنا وأجمدنا واهلل اجملي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‪.‬‬

‫ومتجد "بفعال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه"‪ ،‬وجَمَّ َده ُخلُ ُقه متجي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬داً أي تعظيم‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً‪.‬‬

‫‪k‬وم إبلهم‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫وجَمَ َ‪k‬د ِت اإلب ُ‪k‬ل جُمُ‪k‬وداً إذا ن‪k‬الت من‬
‫‪k‬رف ذلك يف أجس‪k‬امها‪ ،‬وأجمَ َ‪k‬د الق ُ‬
‫الكالء قريب‪k‬اً من ال ِّش‪k‬بع وعُ َ‬

‫الربيع أي أحسنوا رعيها وإمساهنا‪.‬‬


‫وذلك يف أول َّ‬

‫‪353‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جمد‬

.ً‫ مُج ودا‬k‫د‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د املاءُ جيم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫مَج‬

ِ ‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ه‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك جام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬


.‫اطن‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ائب الب‬kk k k k k k k k k k k k k k‫د الغ‬kُ k k k k k k k k k k k k k k‫اهر واجلام‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذائب الظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املال وذائب‬

ٍ ‫ ذاب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬
.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق أي وجب وظه‬kٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لفالن علي‬

.ٌ‫لبة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُ ‫دةٌ أي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجُمَّةٌ جام‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دمع‬
ُ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫د العني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ب‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا وال خص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دةٌ ال كأل فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جام‬:‫اد‬
ٌ ‫نة مَج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وس‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع فيه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال دم‬:‫مجاد‬


ٌ ‫وعني‬
ُ

.‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املاء اجلام‬k:‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ َ‫واجل‬

k.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وخبل‬k‫ريهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل خب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأمجد الق‬

.‫ع على أمجاد ومِج اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وجيم‬،‫ ِع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز املرتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫األرض كالنَّش‬
ِ ِ ‫د ُد من‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬
‫أعالم‬ ُ

.‫وائم‬kk ‫ارب الق‬kk ‫رعة تق‬kk ‫و س‬kk ‫ وه‬k،‫دوها‬kk ‫دمج يف ع‬k ِ


ُ k ‫ َدجَم ت األرنب ت‬:‫هر مُج ادى دمج‬kk ‫ وش‬،‫هراً مُج ادى‬kk ‫ ش‬:‫فت قلت‬kk ‫إذا أض‬kk ‫ ف‬،‫هرين‬kk ‫ة لش‬kk ‫ امسان معرف‬:‫ان‬kk ‫واجلُمادي‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k ‫فرت ذوائبه‬kk k k k k k k k k k k k‫طة املرأة إذا ض‬kk k k k k k k k k k k k‫طةُ ِمش‬k k k k k k k k k k k k ‫ا مُتِج املا ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت كم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءٌ مدجمة كأهنا أدرجت وملَّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دمج وأعض‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kُ ‫ومنت‬

.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مى َدجماً واح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا على جياهلا تُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فرية منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ض‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وك‬

.‫دُّخول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دُّموج ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه أي دخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ دمج يف بيت‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫وقال يف إدماج األعضاء‬

‫موج‬
ُ ‫محراء يف حاركها ُد‬

354
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والتاء والراء معهما‬

ً‫ا‬k k ‫ وقد جتر جتارة وارص‬،‫اجر‬kk k ‫ار مجاعة الت‬kk k ‫ والتجر والتج‬:‫تعمالت جتر‬kk k ‫ ت ر ج مس‬،‫ ر ت ج‬،‫ت ج ر‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر إليه‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يتج‬:‫ر ًة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫متج‬

.‫ةٌ يف األرز‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز لغ‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والرن‬،‫رج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ يف األت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نج لغ‬


ُ ‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الت‬
ُ :‫رج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k ‫اً وثيق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أغلقته إغالق‬:‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وارجتت الب‬


ُ ،‫ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب املغل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الب‬:‫اج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرت‬
َّ ‫رتج‬
ُ ُ
ٍ ‫وأرتج على‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عراً فلم يصل إىل متام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والً وش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فالن إذا أراد ق‬

.ٌ‫تتعتع وإعياء‬
ُ ‫رتج أي‬
ٌ ‫ ويف كالمه‬.‫وأرتج عليه يف املنطق‬

‫باب الجيم والتاء والسالم معهما‬

:‫ قال‬،‫القطع‬
ُ :‫اجلتل‬
ُ :‫ ج ت ل يستعمالن فقط جتل‬،‫ت ل ج‬

‫ُهنيدة مل مينن عليك اجتياهلا‬ ٍ ‫تال بغـري ق‬


‫ـرابة‬ ٌ ‫وآخر جُم‬
ُ
ِ
. ‫ والتَّولج لغة يف الدَّوجَل‬،‫ التالِج لغةٌ يف ال ّدالِج‬:‫تلج‬

‫باب الجيم والتاء والنون معهما‬

‫ن ت ج يستعمل فقط‬

355
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نتج‬

.‫ائِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اسم جيمع وضع الغن ِم والبه‬:‫اج‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫النَّت‬

ِ ‫ نُتِج‬:‫ال‬kk ‫ ومنه يق‬،ً‫ا‬k ‫اً ونِتاج‬k ‫ َنتَجها نَتج‬:‫ل‬kk ‫ قي‬،‫ع‬kk ‫اً ونِتاجها حىت تض‬k ‫ماخض‬
،ُ‫ة‬k ‫ت الناق‬ ِ ً‫ة‬k ‫وإذا ويل الرجل ناق‬
َ َ

‫عت إبلهم‬kk k‫وم إذا وض‬kk k‫ َنتَ َج الق‬:‫ال‬kk k‫ ولكن يق‬،‫ا‬kk k‫اناً يلي نِتاجه‬kk k‫ون إنس‬kk k‫اة إال أن يك‬kk k‫ت الش‬
ِ ‫ نَتِج‬:‫ال‬kk k‫وال يق‬
َ

.‫اؤهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬

.‫عت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ أي وض‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أنتجت الناق‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقد يق‬

.‫محل‬ ِ
ٌ ‫اج أي‬k
ٌ k k k k k k‫ وهبا نت‬،‫تبان‬kk k k k k k k k‫ ٌد قد اس‬k k k k k k k kَ‫ل يف بطنها َول‬kٌ k k k k k k k k‫وج أي حام‬k
ُ k k k k k k k kُ‫ا ٌن َنت‬kk k k k k k k kَ‫وج وأت‬k
ٌ k k k k k k k k‫رس نَت‬k
ُ k k k k k ‫وف‬

.ُ‫دة‬kk k k k k‫ره زائ‬kk k k k k‫ام وأنك‬k


ٍّ k k k k k k k‫َّواب قد َنتَ َجت يف معىن محلت ليس بع‬
ِّ ‫د‬kk k k k k k k‫وج من ال‬k
ِ k k k k k k k‫ول للنَّت‬kk k k k k k k‫هم يق‬kk k k k k k k‫وبعض‬

.‫ره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت به حىت جيري قط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نتج إذا م‬


ُ َ‫يح ت‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

."‫الفقر‬
َ ‫جز والتَّواين تزوجا فأنتجا‬
َ ‫الع‬
َ ‫ "إن‬:‫ويف املَثَل‬

‫باب الجيم والتاء والباء معهما‬

‫ ت ج ب يستعمالن فقط‬،‫ج ب ت‬

356
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جبت‪:‬‬

‫الساجر‪.‬‬ ‫ِ‬
‫فسر ّ‬
‫يفسر الكاهن‪ ،‬ويُ َّ‬
‫بت َّ‬
‫اجل ُ‬

‫تجب‪:‬‬

‫فضةٌ والواحدةُ جِت ابَةٌ‪.‬‬


‫أذيب مر ًة وقد بقيت فيها َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِّجاب من حجارة الفضة‪ :‬ما َ‬
‫الت ُ‬

‫باب الجيم والذال والراء معهما‬

‫ج ذ ر‪ ،‬ج ر ذ يستعمالن فقط‬

‫جذر‪:‬‬

‫‪k‬ذر أصل اللِّس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان وأصل ال‪kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذكر‪ ،‬وأصل كل ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يء‪.‬‬
‫اجلَ ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وأصل احلِساب الذي يقال‪ :‬عشرة يف عشرة أو كذا‪ ،‬نقول‪ :‬ما جذره? أي ما مبل‪kُ k‬غ متامه فتق‪kk‬ول‪ :‬عش‪kk‬رة‪،‬‬

‫‪k‬ذر مخس‪kٍ k k k‬ة وعش ‪kk k‬رين مخس ‪k k‬ةٌ‪.‬‬ ‫‪k‬ذر مائ‪kٍ k k k‬ة عش‪kk k k‬رة‪kَ ،‬‬
‫وج‪ُ k k‬‬ ‫مائ ‪k k‬ةٌ ومخس ‪k k k‬ةٌ يف مخس‪kٍ k k k‬ة‪ ،‬ومخس ‪k k k‬ةٌ وعش‪kk k k‬رون‪kَ ،‬‬
‫فج‪ُ k k‬‬

‫ويق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال لِ ِس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬قي املاء إذا ُس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬قيت ال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دَّبَرةُ‪ :‬قد َبلَ‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬غ املاء َج‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ذره‪.‬‬

‫‪357‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫دبغ هبا‬kk k k k k k ‫جرة ي‬kk k k k k k k k k‫ وهي ش‬،‫مى اجلذرة‬kk k k k k k k k k‫ والغربة تس‬.‫ذر‬kَّ k k k k k k k k ‫ح‬
kَ ‫ امل‬:‫ظ‬kk k k k k k k k k‫ال للرجل القصري الغلي‬kk k k k k k k ‫ويق‬
ُ

َّ
.‫والذغرةُ تسمى اجلذرة لسوادها‬

:‫جرذ‬

.ٌ‫ ِرذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫ر َذون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ وب‬،‫َّواب‬


ِّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وائم ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ داءٌ يأخذ يف ق‬:ُ‫رذ‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

.‫رذا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ واجلميع اجل‬،‫أر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اسم من الف‬:ُ‫رذ‬kَk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫واجل‬

.‫أرة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أكرب من الف‬:‫رذا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ اجل‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

.‫اجملرب لألمور‬
َّ k:‫س وامل َقتَّل‬ ‫ضَّر‬
َ ‫وامل َجَّرذ واملجَّرس وامل‬
ُ ُ ُ ُ َُ ُ

‫باب الجيم والذال والالم معهما‬

‫ ج ذ ل يستعمالن فقط‬،‫ج ل ذ‬

:‫جذل‬

.ً‫ ُذوال‬k‫ َذلت به ُج‬k‫وج‬ ِ ‫ج‬kََّ ‫والفعل‬


ِ ،‫ه‬kk‫باً" عنق‬kk‫ار الوحشي وحنو "ناص‬kk‫اب احلم‬k
َ ،ً‫ ُذوال‬k‫ل جيذ ُل ُج‬k
َ kُ k‫ انتص‬:‫ذل‬k
ُ kَ‫اجل‬

.‫رح‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َف‬:‫ َذ ُل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

358
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ُ k k k k k k ِ‫واجل‬
.‫له‬kk k k k k ‫يء إىل جذله أي أص‬kk k k k k k k ‫ار الش‬kk k k k k k k ‫ وص‬،‫ها‬kk k k k k k k ‫ذهب رأس‬kk k k k k k k ‫جر ٍة حني ي‬kk k k k k k k ‫ل ش‬kُّ k k k k k k k ‫ أصل ك‬:‫ذل‬k

k‫ود ينصب‬k ٍ ‫ج‬k ِ ‫غري‬kk‫املأوب" فإنه تص‬


ٌ kُ‫ وهو ع‬،‫ذل‬ ُ ‫ "أنا ُج َذيلُه امل َح َّك‬:‫ه‬kk‫وقول‬
ٌ َّ ‫ وحجريها‬،‫ب‬
ُ ‫املرج‬
َّ ‫ َذيقها‬k ُ‫ وع‬،‫ك‬
ُ
ِ k ‫فاء اإلبل اجلرىب باالحتك‬kk ‫ برأيه كاستش‬k‫فى‬kk ‫ وأراد أنّه يستش‬،‫رب‬kk ‫ك به من اجل‬k
‫ذلك‬kk ‫اك ب‬k ُّ k ‫ل اجلرىب حتت‬kِ k ‫لإلب‬
ُ َ ََ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الع‬
.‫ود‬k ُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫هر حىت أحكم‬ َّ


ُ ‫ ّد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي حككه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ امل َحك‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وقي‬
ُ

.‫ إحكام الدُّروع‬:‫ذل‬
ُ َ‫واجل‬

:‫جلذ‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ديد من األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الش‬:‫ذي‬k


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اجلُل‬

.‫الذي‬ ُّ ‫ ِز‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلُل‬


ُّ ‫ واجلميع َج‬،‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلج‬:‫ي‬

ِ ‫واجل‬
ِ ّ‫ الشديد من الن‬:ُ‫لذيَّة‬
k.‫وق‬ ُ

‫باب الجيم والذال والنون معهما‬

‫ن ج ذ فقط‬

359
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نجذ‬

kِ ‫دت‬kk‫ ب‬:‫رب‬kk‫ول الع‬kk‫ وق‬،‫راس‬kk‫اب واألض‬kk‫ني بني األني‬k


‫نواج ُذهُ إذا ظهر‬ ُّ k‫بالناج ِذ وهو الس‬
kِ ‫العض‬ِّ ‫دَّة‬k‫ ِش‬:‫ ُذ‬k‫النَّج‬

.ً‫با‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬ ِ
َ ‫حكاً أو َغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك منه ض‬

ِ ‫ واشتِقاقه أن‬،‫ رجل من َّجج أي جُم َّرب مضَّرس‬:‫ويقال‬


.‫ناج َذ َة الدَّه ِر َعضَّته‬ ٌ َُ َ ٌ َُ

‫باب الجيم والذال والباء معهما‬

‫ ب ذ ج مستعمالت‬،‫ ج ب ذ‬،‫ج ذ ب‬

:‫جذب‬

.ٌ‫ري‬kk k k k k k k k‫ب هبم س‬


َ ‫ واجن َذ‬،‫ريهم‬kk k k k k k k k k k k ‫ يف س‬k‫ واجنذبوا‬،‫ب‬
ُ ُ‫اذ‬kk k k k k k k k k k k ‫ ومنه التَّج‬،‫يء‬k k k k k k k k k k k k‫دَّك ال َّش‬kk k k k k k k k k k k‫ذب َم‬k
ُ k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

‫ان‬kk ‫ فب‬،‫ه‬kk ‫ كأنه من قولك جاذَبته فَ َج َذبته أي غلبت‬،‫ه‬kk ‫وجبَ َذت‬


َ ‫ َج َذبته‬:‫ل‬kk k‫ قي‬،‫ه‬kk k‫رأةً فردت‬kk ‫وإذا خطب الرجل ام‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫منها مغلوب‬

ُ k k ‫ة تُك َش‬kِ k k‫رأس النخل‬


.‫ل‬kk ‫ط عنها فتؤك‬ ِ ‫ون يف‬kk k‫حمة تك‬k k ‫ وهي ال َّش‬،‫ة‬kk k‫دة َج َذب‬kk k‫ الواح‬،‫ل‬kk k‫ار النخ‬kُ k kّ‫ مُج‬:‫ب‬
ُ ‫ َذ‬k kَ‫واجل‬

.‫ وفال ٌن ِمنّا َج َذبَةٌ أي بعي ٌد‬،‫البعد‬


ُ :ُ‫واجلَذبَة‬

360
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جبذ‬

ِ ‫اجلب ُذ لغةٌ يف اجل‬


.‫ذب‬َ َ

:‫بذج‬

:‫ قال‬،‫ وهو أضعف ما يكون‬،‫ جيمع على البِذجان‬،‫احلمل‬


ُ k:‫البَ َذ ُج‬

‫تأكل َعنقوداً أو بَ َذج‬


ُ ‫إن جَتُع‬
‫باب الجيم والذال والميم معهما‬

‫ج ذ م يستعمل فقط‬

:‫جذم‬

.‫ ِع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رعة القط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ س‬:‫ذم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

َّ ‫ابع‬k
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k‫كفي‬ ِ ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ذهبت أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو ال‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َذم الي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در األج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫ َذ ُم‬k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

ِ ِ
ُ k k k k k k kَ‫ذ َم? واجل‬kk k k k k k‫ج‬kَ ‫ذي أج َذ ّمه حىت‬kk k k k k k k‫ه? وما ال‬kk k k k k k k‫ذم يَ َدي‬kَّ k k k k k k‫ج‬kَ ‫ذي‬kk k k k k k k‫ ما ال‬:‫ال‬kk k k k k‫ويق‬
.‫ائم‬kk k k k k‫ الق‬k‫ املنتصب‬:‫ذوم‬k

ِ ‫ َذم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأج‬
.‫ ارتفعت‬:ُ‫ت امل َح َّجة‬
َ َ

.‫ذ ُم‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫ هو امل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يلي القط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫واجلاذم‬


ُ

361
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ذام‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ واالسم اجل‬،‫ َذ ُم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫نزل به اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ذوم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملَج‬

.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عن الش‬k‫ اإلقالع‬:‫ذام‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلج‬

.َ‫ من ُخَزمَي ة‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ هم من بين أس‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫حي من اليَ َمن‬


ٍّ ‫ اسم‬:‫ذام‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
ُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذم‬ ِ ِ ِ
ُ ‫ ج‬k‫يء يُقطع طرفه ويبقى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ تبقى من الش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ القطع‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلذم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ذم الق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬
.‫لُهم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫وم‬k kِ
ُ

.ُ‫ القطعة‬:ُ‫واجلُذمة‬

‫باب الجيم والثاء والراء معهما‬

‫ ج رث يستعمالن فقط‬،‫ث ج ر‬

:‫ثجر‬

.ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k ‫ وهي الثَّج‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ال َفتُهُ وبقيت بقيَّت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجت ُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خ‬k،‫ ما عُعِر من العِنب‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫الثَّج‬

.‫ ُذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫التَّمر فينتب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تفل البُسر خُي لط ب‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الثَّج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

."‫روا‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ثج‬
ُ َ‫ "ال ت‬:‫ويف احلديث‬

362
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رق املاء يف س‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وادي حيث يتف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ من ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والثَّج‬


.‫عة من األرض‬k

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫الرث‬ kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حر بقص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جمتمع أعلى ال َّس‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةُ احلش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وثُج‬
ِّ ‫ب‬k

.‫راض‬ ِ ِ
ٌ ‫سهام غالظ األصول ع‬
ٌ :‫ُّج ُر‬
َ ‫والث‬

:‫جرث‬

.‫ قل من يأكله‬،‫ضرب من السمك‬ ُ ‫اجلِِّر‬


ٌ :‫يث‬

‫باب الجيم والثاء والالم معهما‬

‫ ث ل ج مستعمالت‬،‫ ث ج ل‬،‫ج ث ل‬

:‫جثل‬

.‫ة‬kِ k k ‫ل بنِّي ُ اجلُثُولِة واجلَثال‬kٌ k k ‫ وهو َجث‬k،‫ري‬kk k ‫ل الكث‬kُ k k ‫ اجلَثي‬:‫ال‬kk k ‫ ويق‬،ً‫ا‬k k k‫وغلظ‬
ِ ً‫وادا‬kk k ‫دُّه س‬kk k ‫ أش‬:‫ع ِر‬k k k‫ل من ال َّش‬kk k ‫اجلث‬
ُ َ

.ُ‫وداء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النملة ال َّس‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَثل‬

.‫التف وطال وغلظ‬ َّ َ‫واجث‬


َّ ‫ال النَّبات إذا‬

363
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫ثلج‬

.‫لج‬ ِ
ٌ َ‫ابنا ث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال منه ثُلجنا أي أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫َّلج‬
ُ ‫الث‬

.‫اً فقد ثَلِ َج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِح أيض‬ ٍ ِ


َ ‫ر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإذا ف‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر َد قلبه عن ش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وثَل ُج الرجل إذا َب‬

.‫خيرج املاء‬
ِ ‫دى ومل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أثلَ َج إذا ظهر الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وح َف‬
َ

.‫دك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫فين مِم ّا عن‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أَثلِجين أي اش‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتق‬، ٍ‫في من خَرَب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأَثَلَ َج إذا ُش‬

.‫َّج ُل‬
َ ‫أثج ُل أي عظيم البطن ومصره الث‬
َ ‫رجل‬
ٌ :‫ثجل‬

‫باب الجيم والثاء والنون معهما‬

‫ ن ج ث يستعمالن فقط‬،‫ج ن ث‬

:‫جنث‬

ِ k k k‫وق الع‬kk k k ‫ان يف األرض ف‬kk k k ‫ا ك‬kk k k‫جرة م‬k k k ‫اق ال َّش‬k
.‫روق‬k ُ ُ k k k k ِ‫و الع‬kk k k k ‫ وه‬،‫جرة‬k k k k k‫ل ال َّش‬kk k k k ‫نث أص‬
ِ k k k ‫و من س‬kk k k ‫ل ه‬kk k k k ‫ال ب‬kk k k k ‫ ويق‬،‫مار‬kk k k k ‫ه يف األض‬kk k k k ُ‫تقيم أرومت‬kk k k k ‫رق املس‬k
ُ ُ ِ‫اجل‬

ٍ ‫الزراد منسوب إىل‬


:‫ قال لبيد‬،‫شيء قد ُجهل‬ ِ
ٌ ُ ّ َّ :‫واجلُنث ُّي‬

ٍ ‫كل ِح‬
‫رباء إذا أكره صلى اهلل عليه‬ َّ
‫أحكم اجلُـنـثِ ُّـي عـن عـوراتـهـا‬
َ
‫وسلم‬

364
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نجث‬

.‫تقباله‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واس‬k‫ابه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف مُس ي به النتص‬


ُ ‫د‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫َّجيث اهل‬
ُ ‫الن‬

ُ ِ‫ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وعُ ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ال عليه والول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء واإلقب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دِّي لل َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ التص‬:‫نجاث‬

ٍ ‫جيث أي خرب س‬
.‫وء‬ ٌ َ‫ إ ّن هذا لن‬:‫ وتقول‬،‫السوء‬
ُّ ُ‫ اخلرب‬:‫والنَّجيث‬
ُ ُ

‫باب الجيم والثاء والباء معهما‬

‫ث ب ج يستعمل فقط‬

:‫ثبج‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر من كل ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الثَّبج أعلى الظَّه‬


.‫يء‬k َُ

.‫كتاب ُمثَبِ ُج‬ ٍ


ٌ ‫ التخليط من كل شيء ومنه‬:‫َّثبيج‬
ُ ‫والت‬

‫باب الجيم والثاء والميم معهما‬

‫ ث ج م يستعمالن فقط‬،‫ج ث م‬

365
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جثم‬

.‫رب ُح‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اً ال ي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِز َم مكان‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اُ أي ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َجثِ َم جَي ثِ ُم ُجثُوم‬

.‫ ّداء‬k k k k k k k k k k k‫ذف بال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫دة مث ق‬kk k k k k k k k k k k k k k kِ‫ َجثَ َم على املع‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ب على العس‬
َ ‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويف بعض الوصف إذا ُش‬

k.‫دَّيثا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ال‬k‫ابوس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الك‬:‫وم‬


ُ ُ‫واجلاث‬

.‫يد احلليم‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وال ِّس‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الرجل البلي‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَثّام‬

‫ وهني‬.‫الربُوض للغَنَ ِم‬k


ُّ k‫وم للطَّري ك‬k ِ ٍ ِ
ُ kُ‫مه وألواحه واجلُث‬kk‫ تريد جس‬،‫يء‬kk‫ل ش‬kِّ k‫امع لك‬k
ٌ k‫ ج‬،‫مان‬kk‫ا ُن مبنزلة اجلُس‬kk‫واجلُثم‬

‫إن‬kk‫ ف‬،‫ا‬kk‫دت عليه‬kَ kَ‫ وهي املصبورة من الطَّري واألرنب وأشبههما مما جَي ثِم باألرض إذا لِِز َمتها ولَب‬،‫َّمة‬
ِ ‫عن املجث‬
َُ

.ٌ‫ قيل َجثَ َمت فهي جامِث ة‬،‫ فإن فعلت هي‬،ٌ‫ َجث ََّمها فهي جُمَثَّمةٌ أي حمبوسة‬:‫َحبَسها إنسان قيل‬

:‫ثجم‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رعة املط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام س‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اإلثج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫به الص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِش‬:‫والثَّجم‬


.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رف عن الش‬ َ ُ ُ

.‫واسج َم واح ٌد‬


َ ،‫أثج َم‬
َ :‫قال زائدة‬

366
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والراء والالّم معهما‬

‫ ر ج ل يستعمالن فقط‬،‫ج ر ل‬

:‫جرل‬

ٌ :‫مكا ٌن َج ِر ٌل‬
:‫ قال‬،‫صلب غليظ خشن‬

‫لرَت ُكوه َدِمثاً َدهاسـا‬ ‫فلَو َعلوهُ َج ِرالً َهراسا‬


‫ كثري‬:‫ال‬kk k‫ يق‬،ٌ‫نة‬k k ‫ريةٌ َخ ِش‬kk k‫ كب‬،‫ل‬kk k‫ل الرج‬kُّ k k‫ ّدر ما يق‬k k ‫ ق‬،‫ارة‬kk k‫ون فيها احلج‬kk k‫ال مواضع تك‬kk k‫رول من اجلب‬k ُ k kَ‫واجل‬

.‫را ِو ِل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

.‫باع‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اسم لبعض ال ِّس‬:‫رو ُل‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k‫وك ال بط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رهٌ أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُمك‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٍع ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رو ُل بن جماش‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬

ُ ِ‫واجل‬
.‫ اللَّو ُن األمحر‬:‫ريال‬

:‫رجل‬

:‫الر ُج ِلة اليت المرأة‬ ِ ‫ هذه رجلَة وهذا رجل أي‬:‫ ولغة طي ٍء‬،‫ وهذا رجل أي كامل‬،‫هذا رجل أي ليس بأنثى‬
ِّ ‫ وقال يف‬،ٌ‫ وهي َر ُجلةٌ أي راجلة‬،‫راج ٌل‬ ٌُ َ َُ ِّ ٌ ُ ٌ

‫الر ُجلَه‬
َّ َ‫مل يُبالوا َسوءَة‬ ‫يب فَتاتِ ُـه ُـم‬
َ ‫َخرقُوا َج‬
:‫وقال يف الرجالة‬

367
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ً‫كانت إليكم نِسائي ِرجاال‬ ً‫يك قوهلم صـادقـا‬


ُ ‫فإن‬

.ً‫أي َرواجال‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اآلخ‬
َ ‫ت يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ُر ُجوليَّةٌ ليس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ُجلَني أي في‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أرج‬
kَ ‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

ِ ِ‫راك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كب ال‬


.‫ب‬ ِ ‫الر‬k k kِ ‫الر‬
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ل ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اج‬ َ ‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مجاع‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرج‬
َّ

:‫ قال‬،‫ال‬
ُ ‫والر ّج‬
ُّ ُ‫الر ّجالة‬
َّ ‫وهو‬

ً‫ال خائفةً ِسرعا‬


ُ ‫الر َج‬
ُّ ‫هبا‬ ٍ َ‫وظه ِر ت‬
‫نوفة َح ّدباءَ ميشي‬
ٍ
.‫واحدة‬ ‫رفج الكثري يف روضة‬ ِ ‫الع‬ َ k‫ َمنبِت‬:ُ‫والرجلة‬ ِّ َ‫الر ّجالة‬
َّ ‫الرجلةُ يريد به‬ َّ ‫وقد جاءَ يف الشِّعر‬
.‫سوادي من بُ ُقول البَساتني‬ ‫ وهو اسم‬،‫العجم‬ ِ
ٌّ َ ‫ الكرفس بلغة‬:‫والرتاجيل‬ُ
.‫ ويَ ُدها َسيتها العُليا‬،‫السفلى‬ ُّ ‫القوس ِسيتها‬ ِ ‫و ِر ُجل‬
.‫جد يف أم ٍر َحَزبَه‬
َّ ‫رجل إذا‬ ٍ ‫قائم على‬ ُ ‫وفال ٌن‬
ِ ‫راد وحنوه من‬
.‫اخللق‬ ِ ‫ القطيع من اجل‬:‫والرجل‬
َ ُ َّ
‫ ومل أمسع منه فِعالً إال يف‬،‫السري‬
َّ ‫ول‬ ٍ ُ‫الصبور على ط‬ َّ ‫ وهو‬،‫َّواب واإلبل‬ ِّ ‫الرجيل من الد‬ َّ ‫ جنابة‬:ُ‫والرجلة‬ُّ
.ٌ‫رجيل أي َم ّشاء‬ ِ ‫النُّع‬
ٌ ‫ور ُج ٌل‬ َ ،‫جيل‬ٌ ‫ومحار َر‬
ٌ ،ٌ‫ ناقةٌ َرجيلة‬،ً‫خاصة‬ َّ ‫وت‬ ُ
ِ ٍ
‫ا ركبت من‬kk ‫لت أي اركب م‬ َ َ‫ا ارجَت‬kk ‫ل م‬kk ‫ ارجَت‬:‫ال‬kk ‫ ويق‬،‫ى‬kk ‫ومض‬ َ ‫احبه‬kk ‫ه يف ص‬kk ‫ ركب ِرجلَي‬:‫ل‬k ُ k‫الرج‬
ُ ‫ل‬kَ k َ‫وارجَت‬

.‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األم‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ذها حتت ِرجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د إذا أخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل زن‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الرج‬
kُ ‫ل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وارجَت‬

ِ ‫وا عن دواهِّب م يف احلرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َنزل‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَتر َّجل الق‬


.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫للقت‬ َ َ ُ َ َ

َّ ‫ل‬kk k k k‫ا فِع‬kk k k k‫ا هن‬kk k k k‫ةُ ه‬k k k k kَ‫والرجل‬


.‫ه‬kk k k‫ذي ال دابَّةَ ل‬kk k k k‫ل ال‬kِ k k k k‫الر ُج‬ ُّ .‫ة‬kِ k k k kَ‫الرجل‬
ُّ ‫ة ومن‬kِ k k k kَ‫الرجل‬
ُّ ‫ك اهلل عن‬kk k k k‫ مَحَل‬:‫ال‬kk k k‫ويق‬

368
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ
ٌ ‫ه بي‬k‫دى ِرجلَي‬k‫َّواب بإح‬
‫ه إال‬k‫اءَم ب‬k‫ يُتَش‬،‫ل‬kٌ ‫ةٌّ وتَرجي‬k‫ه ُرجل‬k‫ال ب‬k‫ ويق‬،‫اض‬k ِّ ‫والرجلةُ أيضاً مصدر األرجل من الد‬
ُّ

.‫ق‬kٌ k k k k k k k k k k k‫ ُمطل‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ك فيق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ٍع غ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اض يف موض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ون في‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫أن يك‬

ٍ k‫دق وروجيل س‬
‫ه‬kk‫تِقاقَه من‬kk‫ل ألن اش‬kِ k‫ون إىل الراج‬kkُ‫وء يرجع‬k ٍ k‫ روجيل ِص‬:‫ول‬kk‫ تق‬kُ‫والعامة‬
َّ ،‫ل‬kٌ k‫ ُر َجي‬:‫ل‬kٍ k‫غري َرج‬kk‫وتص‬
َُ ُ َُ

ِ ‫ذر من‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ل واحل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫العاج‬


.‫احلاذر‬ k kِ ‫ ل من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kِ ‫الع‬
َ َ َ ‫ا أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كم‬

.‫ل الكالم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫وارجَت‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ارتف‬:‫ار‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وَتَر َّجل النَّه‬

.‫ ٌل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬k kِ ‫عره َر‬ َّ ُ ‫ ٌل بنِّي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬k kِ ‫ل َر‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أي َش‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫الر‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kُ ‫ور‬
َ

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احلِج‬kُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ كث‬،‫األرض‬k


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تويةٌ ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رةٌ َرجالءُ أي مس‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وح‬

.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرج‬
ِّ ‫ العظيم‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من الرج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫َرج‬
َ ‫واأل‬

.‫د ٍّل‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ري ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا من غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ئر أي نزلته‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫لت الب‬
ُ ‫ر َّج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وَت‬

.‫دٌر‬kَ k k k k k k k ‫ه‬kَ ‫و‬kk k k k k k k k k‫ وه‬،‫رم‬k


ٌ k k k k k k k k k k kُ‫ا غ‬kk k k k k k k k k k k‫ه ال ّدابَّةَ ليس على راكبه‬kk k k k k k k k k k ‫تنفح‬
kَ ‫و أن‬kk k k k k k k k k k k‫ار وه‬k
ٌ k k k k k k k k k k k‫ل ُجب‬kk k k k k k k k k k k‫والرج‬
َّ

:‫ كما قال‬،ً‫ أخذت دابَّت فجعلته راجال‬:‫وأرجلتُه‬


َ

‫الويالت إنَّك ُمرجلي‬


ُ ‫فقالت لك‬

369
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫والراء والنّون معهما‬


ّ ‫باب الجيم‬

‫ ن ج ر مستعمالت‬،‫ ن ر ج‬،‫ ر ج ن‬،‫ج ر ن‬

:‫جرن‬

:‫ قال طرفة‬،‫ ألقى ِجرانه باألرض‬:‫ قيل‬،‫مد عنقه‬


َّ ‫َّم العنق من مذبح البعري أي منحره فإذا‬
ُ ‫ ُمقد‬:‫اجلرا ُن‬

ِ ‫وأج ِرنةٌ َّلزت بدأ ٍي منض‬


‫َّد‬ ُ
.‫ َعتِه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه لَ َس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مجع‬

.‫ر ُن‬kُ k k k ُ‫ع اجل‬kk k k ‫ واجلمي‬،ً‫ا‬k k k k‫ر َجرين‬kk k k ‫ه التَّم‬kk k k ‫ون في‬kk k k ‫ذي جيمع‬kk k k ‫ع ال‬kk k k ‫مون املوض‬kُّ k k k k k‫اس يس‬k
ٌ k k k k k‫ ون‬،‫ر اجليم‬kk k k k k‫امتُهم بكس‬k
َّ k k k k k‫ وع‬،‫ة اليَمن‬kk k k k k‫در بلغ‬kk k k k k‫ع البي‬kk k k k k‫ موض‬:‫رين‬k
ُ k k k k kَ‫واجل‬

.‫اعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ال َن من أوالد األف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د احلَيَّة وم‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ َول‬:‫واجلا ِر ُن‬

َّ ٌ‫ غليظ مدبُوغ‬:‫وأدمي جا ِر ٌن‬


:‫بالسلم يف قول لَبيد‬

ُ ُ‫ جا ِر ٌن َمسل‬.....
‫وم‬
.‫وب جا ِر ٌن‬
ٌ َ‫وت‬

:‫رجن‬

ِ
:‫ قال رؤية‬،‫ األلف من الطَّري وحنوه‬:‫الراج ُن‬

‫لو مل أكن َع ِملها مل أسك ِن‬


‫الر َّج ِن‬
ُّ ‫أرجن هبا يف‬
ُ ‫هبا ومل‬

370
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ َ‫ ِزلت مع احل‬k k k k k k k k k k k ‫ه‬kُ ‫اء علفها حىت‬kk k k k k k k k k k k ‫ةٌ إذا أس‬k k k k k k k k k k k k‫رجون‬
.‫بس‬ ُ ‫راجن و َم‬
ٌ ‫اً فهي‬k k k k k k k k k k k k‫ور َج َن فال ٌن دابَّتَه َرجن‬
َ

ِ ِ‫رقَت يف امل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تف‬:ُ‫دة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الزب‬


.‫دت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مخض وفس‬ ِ ‫وارجَت‬
ُّ ‫نت‬ َ

.َّ‫ اشتَد‬:‫األمر‬
ُ ‫وارجَت ن عليه‬

:‫نرج‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د أو خش‬kkٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ام من َحدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داس ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ذي ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫النَّورج والنَّريج‬
.‫ب‬k ُ ُ ُ

.‫ث هبا‬
ُ ‫يت حُي َر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نَّةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َّريج ال ِّس‬
ُ ‫ الن‬:‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال زائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق‬

ٍ ‫ وهو سرعةٌ يف ترد‬،ً‫َّواب نَريجا‬


:‫ قال العجّاج‬،‫ُّد‬ ُّ ‫ والد‬،‫الوحش‬ ِ
‫وأقبلت‬ :‫ويقال‬
ُ

‫طل يُباريها وظلَّت نَ َريجا‬


َّ
.‫لبيس‬ ٍ ِ
ٌ َ‫ إمنا هو تشبيهٌ وت‬،‫كالسحر وليست بسحر‬ ِّ ‫َّريج أخذه‬
ُ ‫والن‬

:‫نجر‬

ِ ‫ َخشبةٌ ندور عليها ِرجل‬:‫ والنَّجرا ُن‬.ُ‫ عمل النجا ِر وحَن ته‬:‫والنَّجر‬
:‫ قال‬،‫الباب‬ ُ ّ ُ

‫رير‬ ِ ‫صببت الباب يف الن‬


ُ ‫ص‬ َ ‫الباب بيس هلا‬
َ ‫تركت‬ُ ‫َّجران حىت‬ َ ُ َ
.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب وال غ‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قيفةٌ من خش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا قص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب ال خيالطه‬k

.‫ر‬kُ k k k k k k k k‫ربُكهُ النَّج‬kk k k k k k k k‫ فض‬،‫هُ هبا‬kk k k k k k k k‫رب رأس‬k


ُ k k k k k k k k‫طى تض‬kk k k k k k k k‫بع الوس‬kk k k k k k k k k k k ‫ مث خترج بُرمُج ةَ اإلص‬،‫ َّم كفَّك‬k k k k k k k k k k k k‫ض‬
ُ َ‫و أن ت‬kk k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫دي‬kk k k k k k k k k k k ‫اً بي‬k k k k k k k k k k k k‫رت فالن‬k
ُ k k k k k k k k k k k َ‫وجَن‬

‫ل فهي جَن رى‬k‫ر ِت اإلب‬kَ َ‫ وجَن‬،‫ا‬k‫لوده‬ ُّ ‫ أي يش‬،‫َّه ِر‬k‫ك الش‬k‫ر يف ذل‬k‫تنج‬ ِ ‫احلر ن‬
ِّ k‫ميم‬k‫ه ٍر يف ص‬k‫كل ش‬ ِ
ُ ‫بيس ُج‬k
َ َ‫ىت ت‬k‫ها ح‬k‫تد عطش‬k َّ ‫اجٌر‬k
ُ ‫ل‬k‫ألن اإلب‬ ٌ ‫وشهر ناج ٍز َر َج‬
ُّ :‫ ويقال‬،‫ب‬ ُ

.‫وجَن ارى‬

371
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ٍ ‫ةٌ من ل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ طَبيح‬:ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬


.‫ى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق حُت س‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نب ودقي‬

‫ ٍع‬k ‫اطها يف موض‬kk ‫د أوس‬kُّ k‫ وتُش‬،‫ها‬k ‫الف بني رؤو ِس‬kk ‫بات فيخ‬k
ٌ k‫ذ خش‬kk‫و أن تؤخ‬kk‫ وه‬،‫ ٍز‬k َ‫ل من أجن‬kk ‫ فال ٌن أثق‬:‫اهلم‬kk‫ ومن أمث‬،‫راقي‬k
ِ
ٌّ k‫م ع‬kk ‫و اس‬kk‫ وه‬k،‫فينة‬k ‫اة ال َّس‬kk‫ مرس‬:‫واألجنز‬
ُ

.‫امت‬kk‫فينة فأق‬k‫ ال َّس‬،‫ت‬kk‫ أرس‬،‫ت‬kk‫إذا رس‬kk‫ ف‬،‫ل يف املاء‬kk‫ال مث ترس‬kk‫د هبا احلِب‬kُّ k‫ة تش‬kk‫ب ناتئ‬kk‫ورؤوس اخلش‬ ،ٌ‫خرة‬kk‫ري كأهّن ا ص‬kk‫ذاب فتص‬kk ‫اص امل‬k َّ ‫ا‬kk‫رغ بينه‬kk‫ مث يف‬،‫د‬kٍ k‫واح‬
k‫الرص‬
ُ ُ ُ

.‫طح‬k k k k k k k k k k k‫يت على ال َّس‬kk k k k k k k k k k k‫رةُ ال‬kk k k k k k k k k k k‫ه احلُج‬kk k k k k k k k k k kّ‫ أن‬:‫د جييءُ يف كالمهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫طح‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اإلج‬
kّ ‫ة يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ مياني‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلجنار لغ‬
ُ

ٍ ‫كل‬
:‫كرمي أو لئي ٍم قال‬ ُ ِ‫ واملَنب‬،‫َّجار وهو أصل احلسب‬
ٍّ ‫ت من‬ ُ ‫ الن‬:‫َّجر‬
ُ ‫والن‬

‫كرميُ النَّج ِر من سلفي نِزا ٍر‬


.‫نسها وأصلها‬ ِ ‫جِن‬
ُ ‫ إن ارها لواح ٌد أي ج‬:‫وتقول العرب‬
.ً‫ينجُر إبلها أي يسوقها سوقاً شديدا‬ ِ َّ ‫ شديد‬:‫ورجل ِمنجر‬
ُ ‫ وهو‬،‫السوق‬ ٌَ ٌ
.‫ اجلنُون‬:ُ‫ والنَّجرة‬،‫ وجَنَرته بيدي أي ضربته‬،‫اعد إذا ضرب ولكم‬ ِ ‫ رجل ِمنجز الس‬:ُ‫قال زائدة‬
ّ َُ ٌ
.‫ان املاء‬kk k k k k k k k k k ‫امض مك‬k ٍ ‫وةُ اليت تعمل بل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫الرخ‬
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k ‫نب ح‬ ِّ ُ‫يدة‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ العص‬:ُ‫رية‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ النَّج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫املِكوى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجَن رتُه ب‬،‫الكي‬


ُّ :‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬

.‫بس‬
ُ َ‫َّرب واحل‬
ُ ‫ الض‬:‫َّجر‬
ُ ‫والن‬

‫والراء والفاء معهما‬


ّ ‫باب الجيم‬

‫ ج ف ر مستعمالت‬،‫ ف ج ر‬،‫ ف ر ج‬،‫ ر ج ف‬،‫ج ر ف‬

:‫جرف‬

ٍ ِ ‫ه‬kِ k k k k k k‫يء عن وج‬kk k k k k k‫ك الش‬k


ُ َّ‫ا الط‬kk k k k‫ة فاجرتفه‬kk k k kَ‫انت املرأة ذات لث‬kk k k k k k‫ ك‬:‫ال‬kk k k k k k‫ىت يق‬kk k k k k k‫ ح‬،‫األرض‬
.‫ا‬kk k k k‫ان وقطعه‬kk k k k‫تحاها عن اإلنس‬kk k k k‫بيب أي اس‬ ِ َ k k k k k kُ‫ اجرِت اف‬:‫رف‬k
ُ k k k k k kَ‫اجل‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫مي جا ِرف‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رفهم جَت ريف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬


kَ ‫راق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زل بأه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ون اجلارف ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والطَّع‬

372
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال الق‬k
.‫وم‬k ُ ‫ جَت‬kٌ‫ؤم أو بَلِيَّة‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتف م‬ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ش‬:‫واجلارف‬
ُ

:‫ قال‬،‫َّهر أي اجتاح مالَه فأفقره‬


ُ ‫ َجَّرفَه الد‬:‫ف‬
ٌ ‫ورجل جُمََّر‬
ٌ

‫ف الدهر خِم تَل‬ ‫مِم‬


َ ‫ َّن َجَّر‬....
.ً‫دا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ول ج‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أك‬:‫راف‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ُج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

ّ ‫ نشي‬،‫راف أيضاً أي كثريُ املجامعِة‬


:‫ قال‬،‫ط لذلك‬ ٌ ‫ورجل ُج‬
ٌ
ُ

ِ ‫راف غري ِعن‬


‫ني‬ ٌ ‫واملنقري ُج‬
ُّ
‫إذا‬kk‫ ف‬،‫رف أعاله‬kk‫دَّجل وأش‬kk‫خل يف أصله فاجرتفه فصار كال‬ ِ ‫رف الوادي وحنوه من‬
ِ ‫أسناد امل‬
َ ‫سايل إذا َد‬َ
ُ ‫وج‬
ُ

.‫قابلَك من األرض‬ َّ ‫ وقد َجَّرف‬،‫انصدع فهو ها ٍر‬


َ ‫ وهو ما‬،‫السيل أسناده أي أقبالَه‬

:‫رجف‬

َّ ‫جرةُ إذا‬k‫ وكما ترجف ال َّش‬،‫ل‬kِ k‫الرج‬


‫رجفتها‬ َّ ‫ان البعري حتت‬kk‫كرجف‬
َ ً‫ا‬k‫ور َجفان‬
َ ً‫ا‬k‫ف َرجف‬k
ُ k‫رج‬
ُ َ‫يءُ ي‬kk‫ف الش‬k
َ ‫ج‬kَ ‫َر‬

ِ ‫وهلا وحنوه رج َف‬kk k k k k k k k k k k‫ت أص‬k k k k k k k k k k k‫ض‬


.‫زلت‬kk k k k k k k ‫ت األرض تزل‬ ِ
ََ َ ‫نان إذا نُف‬kk k k k k k k k k k k‫ف األس‬k
ُ k k k k k k k k k k k‫ وكما تَرج‬،‫يح‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k ‫ال‬

.‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ هتيِّأوا للح‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف الق‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور َج‬
َ

ِ ‫ئة من‬kِ ِّ‫ي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وا يف األخب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ خاض‬:‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأرج ُف‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ة وحنوه‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الفتن‬ َ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k‫ل ع‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k‫والرجف‬


.ٌ‫اعقة‬kk k k k k k k k k ‫يحةٌ وص‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ وص‬k k k k k k k k k k k k k k‫اً فهو َرجف‬k k k k k k k k k k k k k k‫زل قوم‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ذاب أُن‬k َّ

.‫السماء‬
َّ ‫ترد ُد هديه يف‬
ُّ ‫ وهو‬،ً‫ورجيفا‬
َ ً‫يرجف َرجفا‬
ُ ‫عد‬
ُ ‫والر‬
َّ

373
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫فرج‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رى من َقتَل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ل ال ي‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ القتي‬:‫رج‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املُف‬

:‫ قال‬،‫ و ّفَّر َجه اهلل تفرجياً فانفرج‬،‫ ذهاب الغَ ِّم‬:‫وال َفَر ُج‬

‫غم الظُّلمة ال َفـلَ ُـق‬


َّ ‫فر ُج‬
ِّ ُ‫كما ي‬ ِ
ُ‫فارج الكرب ُمسدوالً عساكره‬
َ ‫يا‬
ِ ِ k k k k k k k‫ع س‬kk k k k k k k‫م جيم‬kk k k k k k k‫ اس‬:‫رج‬kk k k k k k k‫وال َف‬
.‫ق‬kِ k k k k k‫ا من اخلل‬kk k k k k‫َّواب وحنوه‬ ٌ k k k k k‫ كلُّه ف‬،‫ا‬kk k k k k k k‫ا حوليهم‬kk k k k k k k‫اء والقبالن وم‬kk k k k k k k‫ال والنَّس‬kk k k k k k k‫الرج‬
ِّ ‫د‬kk k k k k‫ذلك من ال‬kk k k k k‫ وك‬،‫رج‬k ِّ ‫وءات‬k ُ

:‫ قال‬،‫فرج‬ ٍ ُّ
ٌ ‫وكل فَرجة بني شيئني فهو‬

ِ ‫رج بني لبانِه‬


‫ويديه‬ ِ ‫بال َف‬ ً‫كالقناة َوضابئا‬ ِ ً‫إال ُكميتا‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ما بني يديه قَرج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َج َع‬

.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال والثُّغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روج اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذلك ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬

.‫راريج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ ومجعها ف‬،‫َّجاج‬
ِ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
kَ ‫و َفّر‬

.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُهذلِي‬،‫ارد‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الب‬:‫ريج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال َف‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫قوق من خل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء مش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قُب‬:‫روج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َف‬


.‫ف‬k ً ُ ّ

.‫ وامرأة فرجاءُ أي عظيم األليتني‬،‫أفرج‬


ٌ ‫ورجل‬
ٌ

374
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جفر‬

ٍ k k‫عةٌ ج‬k k k k‫ار له بطن وس‬kk k k‫تج َفر أي ص‬kk k k‫ ِاء ما قد اس‬k k k‫رة من أوالد ال ّش‬kk k ‫اجلفر واجلِف‬
.‫ل‬kk k ‫وف وأقبل على األك‬k َ َ َ ٌ َ َ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫ عظُ َم بطنه وأك‬:‫يب‬


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫تجفر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واس‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رش من الن‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وهو املتك‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بني من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر اجلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأجفر جنبه فهو جُم ف‬


.‫يء‬k ِّ ُ

ِّ ِ‫رئ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اطن املج‬k


.‫ش‬ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ب‬:‫رةُ اجلنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجف‬
ُ
ُ ُ

.‫تديرةٌ يف األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عةٌ ُمس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رةٌ واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُحف‬:ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُف‬

.ٌ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب كث‬ ِ ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جيعل يف ن ّش‬،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إال أنّه أوس‬k‫به الكنانة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلَف‬

ِ k k k k‫ض‬
.‫ع‬kُ k k k‫اؤه أي ينقط‬kk k k k‫ر م‬kُ k k k k‫ل جيف‬kٍ k k k k‫ وكل فَح‬،‫راب‬ ُ k k k k‫ فُت‬:‫ل‬kِ k k k k‫ور الفح‬k
ِّ ‫رية ال‬kk k k k‫اع مائه من كث‬kk k k k‫وره وانقط‬k ُ k k k‫وجف‬
ُ

.‫ده‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريح َجس‬ ِ


ُ ‫ريت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر أي تغ‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ف‬kَ ‫ قد أج‬،‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورجل جُم ف‬

.‫س َعنّا‬ ِ ُ ‫ وأجفرنا فال ٌن أي َجفانا‬،‫س به‬ ِ ِ


َ ‫وحب‬ ُّ َ‫الرجل إذا كان ببلد مث فُق َد فال حُي‬
ُ ‫ أجفر‬:‫قال زائدة‬

:‫فجر‬

.‫بح‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ُّ ‫ ال‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َفج‬،‫باح‬k
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وءُ الص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َفج‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ره أي معروف‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ثر فج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا أك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وم‬،‫روف‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املع‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفج‬

375
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.َ‫ريُ َك املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تفج‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َفج‬

.ُ‫ه املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُر من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kِ ‫ذي يَن َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املوض‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فج‬
َ َ‫وامل‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بغي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريُ منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اءهم الكث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دَّواهي إذا ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رت عليهم ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم وانفج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر عليهم الق‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وانفج‬

.‫و ِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذب من ال ُف ُج‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والك‬k،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الريب‬
ِّ :‫ور‬k
ُ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ج‬
kُ ‫وال ُف‬

:‫ قال‬k،‫جر ًة وفَجا ِر اسم لل َفجرة وال جيريان إذا فَ َجَر وكذب‬


َ َ‫وقد ركب فال ٌن ف‬

‫فحملت َّبر ًة واحتملت فحار‬


ٍ ‫كل‬
.‫حرمة‬ ِ
ٍ ‫والفجار من وقعات العرب بع‬
َّ ‫كاظ تفاخروا فيها فاحرتبوا واستحلُّوا‬ُ ُ

‫باب الجيم والراء والباء معهما‬

‫ ب ج ر مستعمالت‬،‫ ب ر ج‬،‫ ر ج ب‬،‫ ج ر ب‬،‫ج ب ر‬

:‫جرب‬

.‫َّمس والقم ِر‬


ِ ‫ الناحية اليت ال يدور فيها فلك الش‬:‫ واجلَرباء من السماء‬.‫ب معروف‬ ُ ‫اجلََر‬
.‫قحوطةٌ ال شيء فيها‬ ُ ‫ َم‬:ْ‫وأرض َجربا‬ ٌ
.‫ب‬ ُ ‫وأجر‬ َ ‫ب‬ ٌ ‫ فهو َج ِر‬،ً‫ب َجَربا‬ ُ ‫ جَي َر‬kُ‫ب البعري‬ َ ‫وج ِر‬ َ
.ٌ‫مشال باردة‬
ٌ :ُ‫واجلربياء‬
.‫ فهمز‬،‫ بردها‬k‫ إمنا ِجربِياؤها‬:‫قال أبو الدُّقيش‬
.ٌ‫نصف ال َف ّجان واجلمع أج ِربَة‬ ُ ‫ريب من األرض‬ ُ َ‫واجل‬
.‫ز ٍة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو أربعة أقف‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريب ِمكي‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ واجل‬،‫وادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ريب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احلروب وال َّش‬


.‫دائد‬ ِ ‫ذي يُلي يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ب‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ُ‫وامل‬
376
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ُ‫ة‬k k k k k k k kَ‫ريب والتَّجرب‬k


ُ k k k k k k k k k k k‫ التَّج‬:‫در‬k
ُ k k k k k k k k k k k‫ واملص‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k‫ور وعرفه‬kk k k k k k k k k k k‫ب األم‬
َ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫ذي‬kk k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ب‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ُ‫وامل‬

َّ ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ لِفاف‬:‫ب‬
.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الرج‬ ُ ‫ور‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

‫ َجوفها من َّأوهلا إىل‬:‫ئ ِر‬kk ِ‫راب الب‬ kِ ‫ب‬ ِ ِ k ‫ وهو من إه‬،‫ه‬kk ‫وعى في‬kk ‫اء ي‬kk ‫ ِوع‬:‫راب‬kk ِ‫واجل‬
ُ ‫وج‬ ٌ ‫ر‬kُ k‫ واجلميع ُج‬،‫اء‬k ‫اب ال ّش‬k ٌُ ُ

.‫آخ ِرها‬

:‫رجب‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الرجب‬
.‫ان‬k َ َّ ‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عبان فهم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫موا إلي‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إذا ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫ب‬
ٌ ‫ذا َر َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫هر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب َش‬
ٌ ‫رج‬
َ

ٍ ‫ائِح يف ر َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كاً وذب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك هلم نُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان ذل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ر ِّجب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫رب ت‬k
.‫ب‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫انت الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وك‬
َ َ ُ ُ َ

ٍ k k k k k k k k k k k k‫ ويف نُس‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k‫ف األدوي‬k


.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k ‫خة األردي‬k ِ k k k k k k k k k k k k‫يء من وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الرج‬
ِّ ‫ع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والر َجب‬
َّ ‫ب‬
ٌ ُ ُ ‫ر َج‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫لني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا بني املِفص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫المى‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومن ال ُّس‬،‫ب ٍع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل إص‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بني الرُب مُج تني من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫والر ِاجب‬
ّ

.‫رجلني‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ينِّي من ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دائرةَ من اجلانبني الوح ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت تلي ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلص‬:‫ائر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةَ الط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ور ِاجب‬
َ

:‫ قال‬،‫والعفو‬
ُ ‫ احلياء‬:‫جب‬
ُ ‫والر‬
َّ

‫رجب‬
ُ َ‫فغريك يستحيي وغريك ي‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومهاب‬ ِ ِ
َ ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه مرجب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ه أي خبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ َرجبت‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

‫ا‬k‫دنُو منه‬k‫وق لِئالّ ي‬


ِ ‫ ُذ‬k‫ول الع‬k‫وك ح‬
ُ ُ k‫ع ال َّش‬k‫و أن يُوض‬k‫ ه‬:ً‫ا‬k‫ وقد يقال أيض‬،‫يح‬
ُ ‫الر‬ ِ ُ‫تضم باخل‬
ِّ ‫وص كي ال تنفضها‬ ِ ‫ أعذاقُها على س‬k‫ أن توضع‬k:‫وترجيب النَّخلة‬
ُّ ‫ مث‬،‫عفها‬ َ ُ

.‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫آك‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ارة وحنوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دعم باحلج‬k ِ


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة فت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل النَّخل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتجيب أن متي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

:‫وأما قوله‬

377
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ َ‫أنصاب ت‬
‫رجيب‬ ُ ‫كأن أعناقها‬

ِ ِ‫ائ‬kk k k k k k k k k k k k k‫اء النَّس‬kk k k k k k k k k k k k k‫دها ِدم‬kk k k k k k k k k k k k k‫راق عن‬k


.‫ك يف َر َجب‬ ُ k k k k k k k k k k k k k‫ار ٍة فيُه‬kk k k k k k k k k k k k k‫اق اخليل حبج‬kk k k k k k k k k k k k k‫بَّهَ أعن‬k k k k k k k k k k k k k‫فنه ش‬
ُ

.‫رف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واألو ُل أع‬
َّ ،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجب‬
َّ ‫بَّهه بالنَّخيل امل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبعض يق‬
ٌ
ُ

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األمع‬:‫اب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألرج‬

k.‫ بالعِربانية‬k‫رجبَةُ املِقالع‬ِ


َ ‫ امل‬:‫ويقال‬

:‫برج‬

.ً‫ا‬k‫ر بُرج‬k‫ان القص‬k‫ىن على أرك‬k‫وت تُب‬k


ُ ُ‫البي‬
ُ ‫مى‬k‫ وتُس‬،‫ور‬k‫ىن على الس‬k‫وت تُب‬k
ٌ ُ‫ بُي‬:‫ن‬k‫ واحلص‬k‫ة‬k‫ور املدين‬k‫رج س‬k
ُ ُ‫ وب‬.ً‫ا‬k‫ر بُرج‬k‫ا عش‬k‫و اثن‬k‫ وه‬،‫ك‬k‫روج الفل‬kُ ُ‫ ٌد من ب‬k‫الرُب ُج واح‬

:‫ قال العجّاج‬،‫السور‬
ُّ ‫وج‬
kِ ‫صور تغيه تصاوير كرُب‬
ِّ :‫وثوب ُمربج‬

‫فقد لَبِسنا وشيه املربجا‬


ُ
ِ.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِن احلدق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اض العني مع حس‬k
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عةُ بي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ربج‬k
ُ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

.‫ ٍر‬k kَ‫ن نَظ‬kَ k ‫ِري من َعينيها ُحس‬k k ُ‫ ومع ذلك ت‬،‫رجت‬kَّ k k‫ قد َتَب‬:‫ل‬kk k‫ قي‬،‫ا‬kk k‫دها ووجهه‬kk k‫دت املرأة حَم اسن ِجي‬kk k‫وإذا أب‬

‫ذره‬k‫وج‬
kَ ،‫ه‬kkُ‫ َمبلغ‬:‫داؤه‬k‫فج‬
kُ ،‫ذا‬kk‫ذا وك‬kk‫ذر ك‬k ِ ِ
ُ ‫ج‬kَ ‫ وما‬،‫ذا‬kk‫ذا يف ك‬kk‫داءُ ك‬k‫ج‬kُ ‫ ما‬:‫ك‬kkُ‫ وهو قول‬،‫ان‬kk‫اب الرُب ج‬k
ٌ k‫وحس‬

ٍ ‫رب بعضه يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫له ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أص‬


.‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومُج لتُه الرُب ج‬،‫بعض‬

378
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عش‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة? فيُق‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذر مائ‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما َج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يُق‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مائ‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ٍة? فيُق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر ٍة يف عش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫داء عش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما ُج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويُق‬

.‫ سفينة من ُسفن البحر ُتتَّخ ُذ للقتال‬:ُ‫والبا ِرجة‬

:‫جبر‬

.‫ذا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ جَرَب يَّةً على ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د وتُكره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ال يُري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اناً على م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و أن جترب إنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬k،‫م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ االس‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫اجل‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ى علي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬


ّ ‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ليم م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ي على تس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب القاض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأج‬

:‫ قال‬،‫ َجربتُه فجرب‬:‫ وتقول‬،ً‫ أن جَت ُبَر كسرا‬:ُ‫واجلَرب‬

‫فحرَب‬
َ ُ‫قد َجَبَر الدِّين األله‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نت إلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة فأحس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه فاق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زلت ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجترب أي ن‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً ف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت فالن‬
ُ ‫وجَرَب‬

:‫َّك كقوله‬
َ ‫ألجب ُرن‬
ُ ‫َّك مث‬
َ ‫ألدينن‬
َ ‫ألستنصرنَّك مثَّ ألجرُب نَّك أي‬
ُ :‫ كقولك‬،‫بتعاه ٍد حىت غايةَ اجلَ ِرب‬
ُ ‫ إذا كان ذلك منك‬k‫واستجربته‬

‫من عال منا بعدها فال اجتَرَب‬


.‫ر هلا‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ال جَم َب‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يبة ال جَي تَرِب ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً ُمص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫احب فالن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أص‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.‫ائُِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع اجلَب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫العظم‬


ُ َ ‫نج‬
‫ىت ي رِب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِر ح‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع على الكس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بةُ تُوض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اخلَش‬:ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلِب‬
َ َ

:‫ قال‬،‫لي‬ ِ
َّ ُ‫ َدستيقةُ املرأة من احل‬:ُ‫واجلبارة‬

‫ باجلَبائِر‬kُ‫ كفَّها واتَّقته‬k‫فتناولت‬


.‫ اسم يوم الثُّالثاء يف اجلاهليّ ِة اجلَهالء‬:‫بار‬
ُ ُ‫واجل‬
‫بار" أي ما أصاب ال ّدابة فهو‬
ٌ ‫ "العجماء ُج‬:‫ ويف احلديث‬،ُ‫ الدِّبة‬:‫واألرش‬
ُ ،‫هدر‬
ُ ُ‫ ما ال ي‬:‫بار من األرش‬ُ ُ‫واجل‬
.‫َه َدٌر‬

379
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫َّجُّب ُر وهو التعظُّم‪.‬‬


‫العزيز أي َق َهَر خلق‪ ،‬فال ميلكو َن منه أمراً‪ ،‬وله الت َ‬ ‫بارك وتعاىل‪ :-‬اجلَبَ ُار ُ‬‫واهلل ‪-‬تَ َ‬
‫وهلل اجل ِ يَّةُ واجل وت‪ .‬واجلبر َّوةُ لغةٌ يف اجلبر ِ‬
‫وت‪.‬‬ ‫ََ ُ‬ ‫َرَب ُ ََ ُ‬ ‫َرَب‬
‫ك َجرَبِ يَّةٌ‪ ،‬أي إالّ جَتَ َرب ِت ُ‬
‫امللوك‪.‬‬ ‫ناسخها َملِ ٌ‬
‫ويف احلديث‪" :‬ما كانت نُبوةٌ‪ k‬إالّ تَ َ‬
‫القتال َلر ِعيَّته‪.‬‬
‫واجلَبَّ ُار‪ :‬العايت على َربِّه‪ُ ،‬‬
‫موعظة ٍ‬
‫أحد‪.‬‬ ‫واجلبار من الناس‪ :‬العظيم يف نفسه الذي ال يقبل ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫وقد كانوا يُعابِثون‪ k‬امرأة سائلةً فكانت تأىب إال أن تستعصي‪ k‬عليهم وجُت يبُهم بغري ما يُريدون‪ ،‬فقال ُّ‬
‫النيب‬
‫الكربُ ال يقبل موعظةً‪.‬‬ ‫صلى اهلل عليه وسلم‪ :‬دعوها فإهَّن ا جبارةٌ وقلب اجلبا ِر الذي قد دخلَه ِ‬
‫ََ‬ ‫ُ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َُ‬
‫واجلب‪kk‬ار من النَّخ‪kِ k‬ل‪ :‬ال‪kk‬ذي ق‪kk‬د بل‪kk‬غ غاي‪k‬ةَ الطُّول يف ال َفن‪ِ k‬‬
‫‪k‬اء‪ ،‬ومُح ل علي‪kk‬ه كلُّه‪ ،‬وه‪kk‬و دو َن ال َّس‪k‬ح ِ‬
‫وق من ط‪kk‬ول‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ‬

‫الن ِ‬
‫َّخلة‪ ،‬قال‪:‬‬

‫نَسيل ّدنّا َجبّ ُارها من حُم لَّم‬

‫بجر‪:‬‬

‫أجبر‪ ،‬وق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د جَبَ ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬راً وجُب ر ًة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫البُج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رةُ‪ :‬ال ُّس ‪َّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رةُ الناتئ ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪ ،‬وص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬احبُها ُ‬

‫وق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د تُس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬مى ُس‪َّk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رة البَع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ري جُب رةً عظمت أم مل تعظم‪.‬‬

‫ٍ‬
‫وداهية نُك ٍر"‪ ،‬وقال‪:‬‬ ‫"جئت بأم ٍر جُب ٍر‬ ‫جر‪ :‬األمر العظيم‪ ،‬ويقال‪:‬‬
‫ُ‬ ‫والبُ ُ‬

‫هلا َول ٌد من زوجها وهي عاقُِر‬ ‫صان رأيتها‬ ‫َ‬


‫عجبت من ٍ‬
‫امرأة ح ٍ‬
‫ُ‬
‫زوج آخر‬
‫أتعجب من هذا ويل ٌ‬‫ُ‬ ‫فقلت هلا‪ :‬جُب راً‪ ،‬فقالت‪ :‬جَم يبيت‬
‫ُ‬
‫يع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ين‪ :‬زوج ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً من احلم ‪kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ام‪.‬‬

‫جاري مجعها من دواهي الدَّه ِر‪.‬‬ ‫والبُ َج ِر ُّ‬


‫ي‪ ،‬والبَ ُّ‬

‫‪380‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والراء والميم معهما‬

‫ ر ج م مستعمالت‬،‫ ر م ج‬،‫ ر م ر ج‬،‫ م ر ج‬،‫ م ج ر‬،‫ ج م ر‬،‫ج ر م‬

:‫جرم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر وال‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تعمالن يف احلج‬k


.‫ربد‬k ِ ِ ‫رد د‬
k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خيالن ُمس‬ َ ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َ ‫وأرض‬
ٌ ،‫رم‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أرض َج‬

.ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجثمان‬ ِ ِ
ُ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واح اجلَس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أل‬،‫رم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجل‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬k ِ ‫رأةٌ جرمية أي ذات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمي وام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬k ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬


.‫ ٍم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رم أي ِجس‬ ٌ َ ٌ َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ه إال جِب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا عرفت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ م‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جهارت‬:‫وت‬


.‫وته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رم ص‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫رم ال‬ kِ
َ ُ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬

:‫ قال الشاعر‬،‫اجلارم‬ ِ
‫ وهو‬،ً‫وقومه شرا‬ ‫ وهو مضدر اجلا ِرم الذي جَي ِر ُم على نفسه‬،‫رم‬
ُ ٌ ‫وفُال ٌن له َجرميةٌ أي ُج‬

‫وح َّوله البالءُ عن النعي ِم‬


َ ْ ‫جار هلم َج ِر َم‬
‫ت يداه‬ ٌ ‫وإن‬
:‫ قال‬،‫ اجلاين‬:‫ واجلا ِر ُم‬،‫ املذنب‬:‫جرم‬ ِ
ُ ُ‫ وامل‬،‫ وفعله اإلجرام‬،‫َّنب‬
ُ ‫ الد‬:‫رم‬
ُ ُ‫واجل‬

‫وال اجلا ِر ُم اجلاين عليهم مبُسل ِم‬


.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر حق‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويُف َّس‬،َّ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر َم جَي ري جَم َرى ال ب‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َج‬

k.‫ةٌ من اليمن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قبيل‬:‫رم‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬

:‫ وقال أبو طالب‬،‫ أي حوالً تاماً حىت انقضى‬،ً‫وأقمت عنده حوالً جًمََّرما‬
ُ

‫شهوراً وأياماً علينا جُمََّرما‬


:‫والصيف قال الشاعر‬
َّ ‫السنَةُ والشِّتاء‬ ِ ‫ وجَت َّر‬،‫وجَّرمنا هذه السنةَ أي خرجنا منها‬
َّ ‫مت‬ َ َ

‫وحرامها‬ ‫ِح َج ٌج َخلون حالُهلا‬ ِ ‫عهد‬


‫أنيسهـا‬ ِ ‫ِدمن جَت َّرم بعد‬
ُ َ َ ٌَ

381
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫رجم‬

.‫الم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وح علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫أن ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رآن القت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جم يف الق‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

.ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي احلِج‬،‫وم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الر ُح‬
ُّ ‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجم ب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫م ملا ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫جم‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

.‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ملع‬


ُ ‫رج ٌم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يطا ُن رجيم َم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َّش‬،‫ياطني‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمى هبا ال ّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫يت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫وم‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والر ُج‬
ُّ

.ُ‫ره‬kk k k‫ا تك‬kk k k‫ك م‬kk k k‫ولن في‬kk k k‫اً" أي ألق‬k k k ‫رين َملِي‬kk k k‫واهج‬
ُ ‫ك‬k َ k k k‫ "ألَرمجن‬:‫اىل‬kk k k k‫ه تع‬kk k k k‫ه قول‬kk k k k‫ ومن‬،‫الظن‬k
ِّ k k k k‫الغيب وب‬kk k k k‫ذف ب‬k
ُ k k k k‫ الق‬:‫رجم‬kَّ k k k k‫ وال‬،‫ارة‬kk k k k‫مي باحلج‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k‫ ال‬:‫جم‬
ُ ‫ر‬kَّ k k k k‫وال‬

.‫ام‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ على أرج‬k‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربُ وجُي م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الق‬:‫جم‬


ُ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬

ٍ ِ
.ً‫ه ُرمحة‬kk k k k k k k k k k k k k‫علت فوق‬
ُ ‫ َج‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k‫ت الق‬ َ ،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k ‫ع ِرجام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجتم‬،‫اد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور ع‬k
ُ ‫ورمَج‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا قُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة كأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارةٌ جمموع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ حج‬:ُ‫والرمجة‬
ُّ

ِ ِ ِّ
:‫ وقول زهير‬،‫عر وحنوه من املساقي‬
َ ُ ُ‫ خشبتان تُنصبان على رأس البئ ِر ي‬:‫والرجامان‬
ُ ‫نصب ال َق‬

‫ديث املَرج ِم‬ ِ ‫وما هو عنها باحل‬


َ َ
.‫الغيب والظَّ ِّن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي قوله ب‬

‫ وهو‬،ً‫رجم األرض بأخفافه رمجا‬k ِ ِ


ُ k kَ‫ ي‬:‫رجم‬k
َ k ‫م‬k ‫ وبعري‬.‫به يف احلرب‬kk k‫به ونَس‬kk k‫دافع عن حس‬k
ٌ k k‫ م‬:‫رجم‬kk ‫م‬k ‫ل‬kٌ k k‫ورج‬

.‫الثّقيل املشي منري بطء‬

:‫مرج‬

:‫ قال ال َعجاج‬،‫َّواب‬
ُّ ‫نبت كثريُ مُت َر ُج فيها الد‬
ٌ ‫أرض واسعة فيها‬
ٌ :‫رج‬
ُ َ‫امل‬

‫رج ربي ٍع مُم َر َجا‬


َ ‫رعى هبا َم‬

382
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ِ‫ذب وامل‬k
.‫اآلخر‬kk k k k k k‫دمها ب‬kk k k k k k‫ط أح‬kk k k k k k‫ ال خيتل‬،‫ا‬kk k k k k k‫ا فلتقي‬kk k k k k k‫د َمَرج‬kk k k k k k‫لح ق‬ ِ k k k k k k k k ‫ر الع‬kk k k k k k k k ‫ان" أي القى بني البح‬kk k k k k k k k ‫رين يلتقي‬kk k k k k k k k ‫زج البح‬kَ k k k k k k k k‫ "م‬:‫اىل‬kk k k k k k k k ‫ه تع‬kk k k k k k k k ‫وقول‬
َ َ

:‫ريج‬k
ٌ ‫ن َم‬kٌ ‫اً و ُغص‬k‫رج َمَرج‬k ِ ٌ ‫ر َم‬kٌ ‫ا ٍر" وأم‬k‫ِج من ن‬ ٍ ‫ ذات‬،‫اطعة‬k‫واملارِج من النّا ِر الشُّعلة الس‬
َّ َ‫ق اجل‬kَ ‫ "وخل‬:‫اىل‬k‫ه تع‬k‫ه قول‬k‫ ومن‬k،‫ديد‬k‫هلب ش‬
َ ‫د َم‬k‫س ق‬
ٌ ‫ريج أي ُملتب‬k ٍ ‫ار‬k‫ان من م‬k ّ ُ

:‫ قال‬،‫قد التَبَ َست شناغيبه‬

‫ـريج‬
ُ ‫فَ َخَّر كأنَّه ُخو ٌط َم‬ ‫فجالت فالتَ َمست به َحشاها‬
.‫وأمر ُجوها" أي مل َي ُفوا هبا وخلطُوها‬
َ ‫ود ُهم‬ُ ‫ "قد َم ِر َجت عُ ُه‬:‫ويف احلديث‬

:‫رمج‬

.‫ِح الطَّري‬
ِ ‫وار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫ ُقورةُ من‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ‫ امل‬:‫رامج‬k
ِ
ُ ‫اد به ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي تُص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واح ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

ِ ‫ رجَّمَه بالرُّت‬:‫ وكذلك تقول‬،‫السطو ِر بعد كتاهبا‬


.‫اب حىت يُفسده‬ ُّ ‫ إفساد‬:‫والرَّت ميج‬
َ

:‫جمر‬

.‫حم‬ ِ
ٌ َ‫و ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رد فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إذا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املُتَّق‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجلَم‬

.‫اب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دج ُن هبا الثَّي‬k
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫يت ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي ال‬،‫َّث‬ kَ ِ‫وامل‬
ُ ‫ؤن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ق‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جم‬

k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وب جُم َّمر إذا ُد ِّج َن علي‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وث‬

ِ ‫ورجل‬
:‫ قال‬،‫ مَجََر‬:‫ من غري أن يقال‬،‫جامٌر أي يلي ذلك‬ ٌ

ِ ‫ذكيه‬
‫جام ُر‬ ِّ ُ‫وج ي‬
ُ ‫لنج‬
ُ َ‫وربح ي‬
ُ
.‫ وقد هُن ي أن جُيَ ِّمر غُزاةُ املسلمني يف ثُغو ِر املشركني‬،‫العدو فال يُفعلون‬ ِ ‫ترك‬
ِّ ‫اجلند‬ ُ :ُ‫والتَّجمري‬
ُ

383
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ة‬kk‫ القبيل‬k‫ون‬kk‫ وتك‬،‫د‬kٍ k‫ ُّمون إىل أح‬k ‫ض‬ ِ ِ ٍ


َ ‫داً وال ين‬kk‫اتلهم ال خُي الفون أح‬kk‫ال من ق‬kk‫ريو َن إىل قت‬kk‫وم يَص‬kk‫ل ق‬kُّ k‫ ك‬:ُ‫رة‬kk‫واجلَم‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k‫لقيس ُكلَّه‬


ٍ ‫َبَرت عبس‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ
َ ‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ كم‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ة القبائ‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ربُ ملُقارع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ها مَج رةً تَص‬kk k k k k k k k k k k k k‫نفس‬

ٍ k‫ف ف‬kk‫ا أل‬kkّ‫نني كن‬kk‫ري املؤم‬kk‫ا أم‬kk‫ ي‬:‫ال‬kk‫ فق‬،‫أل عن ذاك‬kk‫اب س‬kkّ‫ر بن اخلط‬kَ ‫م‬kَ ُ‫ا أن ع‬kk‫وبلغن‬
‫ةٌ محراءُ ال‬k ‫ا ذهب‬kk‫ارس كأنَّن‬k

ِ
ُ ‫تَجم ِر وال حُت ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تَس‬
.‫ف‬

ٍ k k k k k k k k‫ة ف‬kِ k k k k k k k k‫ا ثالمثائ‬kk k k k k k k k‫ع فيه‬kk k k k k k k k‫ة إذا اجتم‬kk k k k k k k k‫انت القبيل‬kk k k k k k k k‫ ك‬:‫ول‬kk k k k k k k k‫اس يق‬kk k k k k k k k‫وبعض الن‬
.‫ارت مَج َر ًة‬kk k k k k ‫ارس ص‬k ُ

ٍ k ‫بع حص‬kk‫رمى بس‬kkُ‫ل مَج ر ٍة ت‬k


‫ع‬kk‫ م‬،‫بات‬ ُّ k‫ و ُك‬،‫رات‬kkَ‫ثالث مَج‬ ِ k‫دة من مِج ا ِر املناس‬kk‫اة الواح‬kk‫ املرم‬:ُ‫رة‬kk‫واجلم‬
ُ ‫ وهي‬،‫ك‬k
َ َ َ َ ُ َ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل حص‬k
k.ٌ‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اة تكب‬k ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ

.‫ب‬ ِ ِ
َ ُ‫ل‬k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫ارةُ و‬kk k k k k k k k k k k k‫ احلج‬k‫ه‬k k k k k k k k k k k k ‫ذي نَكبت‬kk k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ ‫ ٌم جُم‬k k k k k k k k k k k k ‫ ومنس‬،‫ر‬kٌ k k k k k k k k k k k k‫افر جُم م‬k
ٌ k k k k k k k k k k ‫وح‬

:‫ قال لبيد‬،‫وأمجََر البعريُ إمجاراً أي أسرع‬

ِ ‫أو قِرايب عدو‬


‫جون قد أبَل‬ ‫كت َغرزي أمجََرت‬
َ ُ ‫حر‬ َّ ‫وإذا‬
‫اء كأهَّن ا‬kk ‫ا ِر ٍة يف جوفها بيض‬kk kّ‫ تُقطع قِمتُه مث يكشط عن مُج‬.‫ه‬kِ k k‫ة رأس‬kِ k k‫ذي يف قِم‬kk k‫حم النخل ال‬
ُ k k ‫ َش‬:‫ار‬k
ُ k ‫م‬kّ ُ‫واجل‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k‫ل بالعس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تؤك‬،‫ال َف ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َّت ب‬ ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ س‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫قطع‬


kُ ‫ةٌ تتفت‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رخص‬،ٌ‫خمة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫نام ض‬ َ

.‫رى‬kَّ k k k k k‫ وهو ال ُكف‬،‫ع َفتني‬kk k k k k k k‫ وهو الس‬،‫عفتني‬k k k k k k k k‫ق ال َّس‬kِّ k k k k k k k‫ار بني َمش‬kk k k k k k k‫وف اجلُ ّم‬kk k k k k k k‫رج من َج‬
ُ ‫افور خُي‬k
ُ k k k k k k ‫والك‬
384
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تِنجاءٌ باحلج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫تجمار‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬

.‫ ٌد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عر جُم َّمٌر أي ُملب‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وش‬

.‫القمر‬ ُ ‫ اللَّيلة اليت ال‬:‫وابن مَج ٍري‬


ُ ‫يطلع فيها‬

:‫مجر‬

:‫ قال‬،‫الح‬ ٍ ‫قوم يف‬


ُ ‫الس‬
ِّ ‫حرب عليهم‬ ٌ ‫ وهم‬،‫ُّرم‬
ُ ‫ الد‬:‫جر‬
ُ َ‫امل‬

‫ُّجوما‬ َّ ‫جمَ ٍر‬


ُ ‫كأن فوقه الن‬ ‫ُّهوما‬ َ َ‫بده ٍم ي‬
ُ ‫دح ُر الد‬ َ ‫جئنا‬
.‫ جَم ٌر‬:‫خم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َّ ‫وقيل للجيش ال‬

k ِ ‫ به وأجمرت فهي مُم‬k‫زل فتالمي‬kk k k k k k k k k‫لم أن يعظُ َم بطنها فته‬kk k k k k k k k k‫ل ما تس‬kَّ k k k k k k k k k‫اةٌ جَم ٌار إذا مَح لت فق‬kk k k k k k k‫وش‬
.‫ ٌر‬k k k k k ‫ج‬

.ُ‫اجرة‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفعل منه املُم‬k،‫واملالقيح‬
ِ ‫امني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع املض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بي‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملج‬
َ

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ العِق‬:‫ار‬k
.‫ال‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملج‬

‫وح‬k ِ ِ kِ َ‫ احل‬k:‫واملالقيح‬
ٌ k k‫ ُد مل ُق‬k k‫ والواح‬،‫الب‬kk k k‫ ما يف األص‬:‫امني‬k
ُ k k k‫ واملض‬،‫ل‬k
ُ k k ‫وام‬ ُ ،ً‫بي ِع إجمارا‬kk k k‫رت يف ال‬k
ُ k k kَ‫ أجم‬:‫ال‬kk k ‫ويق‬

.‫ومضمو ٌن‬
ُ

385
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والالم والنون معهما‬

‫ ل ن ج مستعمالت‬،‫ ن ج ل‬،‫ ل ج ن‬،‫ج ل ن‬

:‫جلن‬

:‫ قال‬،‫ َبلَق‬:‫ويرد اآلخر فيقول‬،‫ن‬َ‫ َجل‬:‫فريد أحدمها فيقول‬


ُّ ‫ضراعني‬ ِ ٍ ‫ حكايةُ صوت‬:‫جلَن‬
ُّ َ ‫باب ذي م‬ َ

‫وتسمع يف احلالني منه َجلَن بلق‬


ُ
:‫لجن‬

ِ ‫ اخلبط اللجو ُن‬:‫اللَّجن‬


ٍ ‫ل‬kُّ k‫ وك‬،‫ل‬kk‫ف لإلب‬kk‫ مث خيلط بالدَّقيق أو الشَّعري فيعل‬،‫خببط الورق من الشَّجر‬
‫ورق أو‬ ُ ُ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حنوه جلِني حىت آس الغِس‬


.‫لة‬k ُ ُ

.‫َّواب‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ اللِّج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ بيِّن‬:‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ جَل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬


ِّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫احلرون يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي ك‬،‫ان‬k ُ

.ُ‫ضة‬ ِ :‫واللُّجني‬
َّ ‫الف‬

:‫نجل‬

‫مَّن‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ينس‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والنَّس‬،‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب إىل ال َفح‬k
.‫ل‬kٍّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب إىل ك‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وإ ا يُنس‬،‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ النَّس‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫النَّج‬

ِ ‫ كرمي الن‬:‫ناجل‬
:‫َّجل كثريه وأنشد‬ ٌ ‫وفحل‬
ٌ

386
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

َ َ‫من خري فَـح ٍـل ينـت‬


‫ـجـل‬ ‫فزو ُجوه ماجداً أعراقُها وانتجلُوا‬
َّ
ِ ‫ى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل احلص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة تَنج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والناق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك بالش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رمي‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رمي ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مبنامسها أي ت‬ ُ ُ ُ

ِ
.‫ل‬kk k k k‫ع النُّج‬kُ k k k k ‫ واجلمي‬،‫احلمض‬ ‫ من‬،‫جر‬k k k k ‫رب من ورق ال َّش‬k
ٌ k k k k‫ ض‬k:‫ل‬kُ k k k k k k‫رمى والنَّجي‬kk k k k k kُ‫ه أي ي‬kk k k k k k‫ل ب‬kُ k k k k k k‫ فينج‬،‫ َجر‬k k k k k k ‫ود من ال َّش‬k
ُ k k k k k k‫ه الع‬kk k k k k k‫ب ب‬
ُ k k k k k k‫ض‬ kَ ِ‫وامل‬
َ ‫ا يُق‬kk k k k k k‫ م‬:‫ل‬kk k k k k‫نج‬

.ٌ‫عة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واس‬:ُ‫ةٌ جَن الء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وطعن‬

k.‫تنجلت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫ا املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز منه‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ال لألرض يَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.ُ‫ا املاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ٌن خيرج منه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أجنل أي ُعي‬


ٌ ‫ويف األرض‬

.‫دَّلو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬

.‫د أَجَن ُل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألس‬

ِ َّ‫ إذا كان يوسع خرق الط‬،‫وسنا ٌن ِمنجل‬


:‫ وقال أبو النجم‬،‫عنة‬ ِ ‫ يقال رجل أجنل وعني جنالء‬،‫ سعةُ العني مع حس ٍن‬:‫والنَّجل‬
ُ ُ ٌَ ُ ٌ ُ ُ ُ

‫جل‬ ِ ِ
ُ َ‫سناهُن ا مثل القدامى من‬
:‫لنج‬

k‫وأهضام‬
ٌ ‫وج‬
ٌ ‫لنج‬
ُ َ‫ريح ي‬
ٌ :‫ قال‬،‫عود جيِّد‬
ٌ :‫وج‬
ُ ‫نج‬
ُ َ‫األلنجوج واليل‬
ُ

‫باب الجيم والالم والفاء معهما‬

‫ ج ف ل مستعمالت‬،‫ ف ج ل‬،‫ ف ل ج‬،‫ ل ج ف‬،‫ ج ل ف‬،‫ل ف ج‬

:‫لفج‬

:‫ قال رؤية‬،‫لفج‬
ُ ُ‫امل‬

387
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫واإللفاج‬
ِ ‫أحساهُب م يف العُس ِر‬

‫ب املِـزاج‬ ٍ k‫ِشيبت‬
kِ ِّ‫بعذب طي‬

:‫جلف‬

.‫بعه‬kk k k k k k k ‫ره عن إص‬kk k k k k k k k k k k‫ف ظُف‬k


ُ k k k k k k k k k k kَ‫ َجل‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k‫ تق‬،َ‫اال‬kk k k k k k k k k k k‫رف وأشد استئص‬kk k k k k k k k k k kَ‫ف أخفى من اجل‬k
ُ k k k k k k k k k k ‫اجلَل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اف يف ِخلقته وأخالق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

ٌ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ وجُم‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دَّهر إذا أتى على مال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قد َجلَّفه ال‬:‫ف‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ف أيض‬ ٌ َّ‫ل جُمَل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دهتا َجليف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واح‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نون القحط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ِّس‬:‫ف‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَالئ‬

.‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k ‫ ال ُفح‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يلقح بطلعه ويق‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ذكر ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ف من النَّخ‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلل‬

ٍ
.‫ووعاء‬ ٍ ‫ كل‬:‫واجلِلف‬
‫ظرف‬ ُ

:‫لجف‬

ُ ‫ اللَّ َج‬:‫ واالسم‬،‫جنب الكناس وحنوه‬


.‫ف‬ ِ ‫ احلفر يف‬:‫جف‬ ُ َّ‫الل‬
ُ
ٍ k ‫ريه ن‬kk ‫خر ٍة أو غ‬kk ‫ار من ص‬kk ‫رف على الغ‬k
.‫اب‬kk ‫وق الب‬kk ‫ل ذلك ف‬kَ k ‫ ورمَّب ا ُجع‬،‫ل‬kk ‫اتئ من اجلب‬k ُ k ‫واللَّج‬
َ k ‫ ما أش‬:‫اف‬k

.‫الس ِيل وهو حَم بِ ُسه‬ ُ َّ‫والل‬


َّ ُ‫ َملجأ‬:ً‫جف أيضا‬

388
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫فلج‬

:‫ قال العجّاج‬،‫ ماء َفلَ ٌج‬،‫ وعني َفلَ ٌج‬،‫ املاء اجلاري من العني وحَن وه‬:‫ال َفلَ ُج‬

َّ
‫تذكرا َعيناً َرواءً َفلَجا‬
.‫َّفليج‬ َ ِّ‫إن تُ ُكل‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ ف‬،‫أفلج‬
ُ ‫و الت‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ف فه‬ ُ ُ‫احبه‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والرباعي‬
َّ ‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا بني الثَّناي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د م‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تباع‬:‫نان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َفلَ ُج يف األس‬

.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َّ ‫ا بني الثَّنيَّتني خا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عةٌ م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رق فس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا الف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأم‬

kِ ‫دمني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا بني الق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تباع‬:‫رجلني‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال َفلَ ُج يف ال‬


.ً‫ را‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫آج‬

َ ُّ‫دةُ َفل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا الواح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ قُراه‬:‫واد‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الليج ال َّس‬


.ٌ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬ ُ َ‫وف‬

k.‫خم‬k ِ ِ ِ َّ ‫نامني ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ذو ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلم‬:‫الِ ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مكي‬:‫ال ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والف‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫ من املكراني‬،‫خم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬

.‫مته‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قس‬:َ‫يء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جت ال َّش‬


ُ َ‫و َفل‬

ِ ‫الِج يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والف‬


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الق‬:‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القم‬
.‫ام ُر‬k ُ

ِ
.‫وج‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫احبهُ َمفل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وص‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رتعش منه‬k ٌ ‫ ِر‬:‫ال ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والف‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ي‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذ اإلنس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يح تأخ‬

k.ُ‫مه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر مبن خُت ا ِص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الظََّّف‬:‫لج‬


ُ ‫وال ُف‬

.‫احبِك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وفلجت على ص‬،‫ك‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و َفلَ َجت ُح َّجت‬

.‫تقي ٍم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ليس مبس‬:‫ر ُمفلَّ ٌج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأم‬

ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اع ِوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يف رجلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫واألفح ُج‬
.‫اج‬k َ ،‫اج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه اعوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يف يدي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫واألفلج‬
ُ

ِ ‫ُّقةُ من بي‬
:‫ قال‬،‫وت األعراب‬ َّ ‫ الش‬k:ُ‫وال َفليجة‬
ُُ

‫الفليجة باخلِالل‬
ِ ‫سوى َخ ِّل‬ ِ ‫تشىَّت غري م‬
ِ ‫شتم ٍل بث‬
‫ـوب‬ ُ
:‫ قال ابن ُمقبل‬،‫ يقلح الكتب أي يكتبها‬،‫وفلجت اجلِزيةَ القارئ‬
ُ

‫تعرضن تاليا‬ ٍ ُّ‫ف َفل‬


‫وج‬ ِ ‫َّحن يف علياء قف ٍر كأهنا‬
َ ُ ‫صحائ‬
َ َ ‫توض‬

389
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫فجل‬

:ً‫ وهو جُم ّهز السفينة يهجو رجال‬:‫ وإياه عىن بقوله‬،‫خبيث‬ ٍ ‫ أرومة‬:‫ال ُفجل‬
ٌ ٌ‫ ُجشاء‬k‫نبات يكون آلكله‬ ُ

ِ ‫شيء جب‬
ِ ‫شاء ال َف‬
‫جل‬ ٍ ‫أشبه‬
ُ ُ
ِ ِ‫وأي ث‬
‫قل‬ ٍ ‫ثِقالَ على‬
ُّ ‫ثقل‬

:‫جفل‬

ِ ِ َّ ُ ‫َج َف‬
ِ
.‫األرض‬ َ ِّ‫ والط‬،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫حم عن اجلل‬
‫ني عن‬ َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال َّش‬،‫حم عن العظم‬
َ ‫لت الل‬

ِ k k k k k k k k k ‫ك ال َّس‬kk k k k k k k k k‫م ذل‬kk k k k k k k k k‫ واس‬،‫ه‬kk k k k k k k k k‫ي ب‬kk k k k k k k k k ‫تخفُّه فتمض‬kk k k k k k k k k k k k k‫ أي تس‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k‫ف من اجله‬kk k k k k k k k k k k k k‫حاب اخلفي‬k k k k k k k k k k k k k ‫ل ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ريح جَت ِف‬kِّ k k k k k k k k k k k k k‫وال‬
.‫ل‬kُ k k k k k k k k k‫حاب اجلَف‬ ٌ َ ُ ُ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k ‫اهُ على ال ّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ألق‬،ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل مسكاً كث‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د َجف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ده ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر فأج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إين آليت البح‬:‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال قائ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬
.‫احل‬

.‫يح‬
ِ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رد لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف وانط‬k ِ
َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫الكالء‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال من ال َّس‬k
‫حاب ومن‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُف‬

:‫ قال‬،‫أجود‬
ُ ‫ وأج َف َل‬k،‫ليم‬َّ َ ،‫ سرعة َعد ِو‬:‫ول‬
ُ ‫وج َفل الظ‬ ُ ‫واجلُفال واجلُُف‬

‫احلر جفَّل ِصرياهنا‬


ُّ ‫إذا‬
ِ ٍ ِ َّ
ٌ ‫ واجنفلت الشجرةُ إذا هبَّت هبا‬،‫ إذا هربوا بسرعة‬،ً‫ واجنفل القوم اجنفاال‬،‫ ذهب‬:‫يل والظِّ ُّل‬
‫اءوا أو‬kk‫ مجاعةٌ ج‬:‫ريح شديدة فقعرهتا واجلُفالةُ من الناس‬ ُ ‫واجنفل الل‬

.‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذهب‬

:‫ قال ذو ال ُر َّمة‬،‫َّعر الكثري‬


ُ ‫ الش‬:‫فال‬
ُ ُ‫واجل‬

ِ ‫على املتنني م‬
‫نسدالً ُجفاال‬ ُ َ
.‫ودق‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫ال وحسن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ما ط‬:‫وف‬ ُّ ‫ال من ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُف‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
.‫وف‬ ُّ ‫ةٌ من ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ عليه ُجفال‬:‫ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يق‬

ِ ‫ وج‬،‫ناد‬
kُ‫فلت النَّعامة‬ َ َّ ‫ إذا َشَر َدت‬،ً‫ فَ َج َفلَت ُج ُفوال‬،ً‫َّل ال َفَزع اإلبل جتفيال‬
َ ‫وجف‬
َ k.‫ اجلَبا ُن‬:‫واإلجفيل‬
ُ
390
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والالم والباء معهما‬

‫ ل ج ب مستعمالت‬،‫ ل ب ج‬،‫ ب ل ج‬،‫ ج ب ل‬،‫ ب ج ل‬،‫ج ل ب‬

:‫جلب‬

ِ ،‫ع وأجالب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلم‬،‫يب أو الغنم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا جُي لب من ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫اجلِلَب‬


.‫ون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جّي لب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفع‬ ٌ ُ َ ُ ُ

.‫ياح وحنوه‬
ِ kkkk‫ص‬
ِّ ‫وا من ال‬kk k k k ‫ أجلب‬:‫ل‬kُ k k k k ‫ والفع‬،‫اس‬kk k k k ّ‫ات الن‬kk k k k ‫ةُ يف مجاع‬k k k k k k َ‫ب واجلَلَب‬ ِ ِِ
ُ َ‫ واجلَل‬.‫نتهم‬kk k k k k k‫امهم وس‬kk k k k k k‫وا من أي‬kk k k k k k‫ إذا جلب‬،ُ‫اء‬kk k k k k k‫د ُجلَب‬kُ k k k k k k‫ وعبي‬،‫ليب‬
ُ ‫ ٌد َج‬k k k k k k ‫وعب‬

ِ k k k k k ‫رام اإلن‬kk k k k k k k kِ‫ا ك‬kk k k k k k k k‫ وأم‬،‫وص‬k


k.‫ة‬kk k k k k ‫ت من اجللُوي‬kk k k k k ‫ل فليس‬kُ k k k k k ‫يت تُنتس‬kk k k k k ‫ةُ ال‬k k k k k k‫اث وال ُف ُحول‬k ِ k k k k k k k kّ‫ حنو الن‬k‫بيع‬kk k k k k k k k‫لب لل‬
ِ k k k k k k k kُ‫ل والقل‬kِ k k k k k k k k‫اب وال َفح‬k kُ ‫ا جُي‬kk k k k k k k k‫ م‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k ‫واجلَلوب‬
ُ

.‫بيع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه لل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫يءٌ َجلَبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةٌ? أي ش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك َجلوي‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل يف إبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ه‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احب اإلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال لص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

‫وم‬kk‫ِّق َغنَم الق‬


ُ ‫د‬kk‫جيلب املص‬ ِ k‫تقبل اجللَب يف ال ِّش‬k‫ ال يس‬:‫ل‬kk‫ وقي‬،‫ل‬k‫ري اخلي‬k‫ ال جلب يف ج‬:‫ل‬kk‫ "ال جلَب يف اإلسالم" اختلفوا فيه فقي‬:‫ويف احلديث‬
‫و أن‬k‫ ه‬:‫ل‬kk‫ وقي‬،‫راء‬ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ
ُ َ

.‫اك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دِّقها هن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نيتهم فيص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أيت أف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإمنا ينبغي أن ي‬k،‫ده‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أي جيمعه‬

ِ
.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k‫ وجالب‬kٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k‫ فهي جُم لب‬،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k‫وأجلبت القرح‬ ‫الرُب ِء‬kk k k k k k k k k k k k‫ا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ومه‬ ِ k:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫واجللب‬
ِ ‫د مُه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫د عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ر على الي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫يت تنتش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k‫القرف‬
ُ

:‫ قال‬،‫ب‬ ِ
ُ ‫روح َجوال‬
ٌ ُ‫وق‬

ً‫جأب ترى بليته ُك ُـدوحـا‬


ٌ
ً‫لد أو ُجُروحا‬ ِ ِ‫جُم لِبةٌ يف اجل‬
ِ k k k k k k‫ ِنة ال َّش‬k k k k k k‫ه يف ال َّس‬kk k k k k k‫ان على عظم‬kk k k k k k‫د اإلنس‬kُ k k k k k k‫لب ِجل‬ ِ َّ‫روح اجلل‬kk k k k k k k k‫ل ق‬kk k k k k k k k‫ك ريب م‬kk k k k k k k k‫ عاف‬:‫ال‬kk k k k k k k k‫ ق‬،‫ه‬kk k k k k k k k‫ب مثل‬
k.‫ديدة‬ kَ ‫ أن جُي‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k‫ب واجلُلب‬ ٌ َّ‫وح ُجل‬
ٌ ‫ر‬kُ k k k k k k k k‫وق‬

:‫ قال‬،‫صنَقه وأنْساعه‬
َ ‫ ويُش ّد سوى‬،‫ؤسر به‬
َ ُ‫ وما ي‬،‫الرحل وأحناؤه‬
ْ ‫شب‬ ِ ‫ش َخ‬ ِ ‫الر‬
ُ ‫ َن ْق‬:‫حل‬ َّ ‫لب‬
َ ‫وج‬
ُ

ِ ‫كأن ج ْلب الرحل‬


.‫والقرطاط‬ ْ ُ

391
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ون‬kk‫در على ل‬kk‫رب أك‬kk‫حب أغ‬


‫ه وأعظم‬kk‫در ًة من‬kk‫ ّد ُك‬k‫ه أش‬kk‫ إال أن‬،‫املاش‬ ّ ‫و‬kk‫ وه‬،‫دة باهلاء‬kk‫ الواح‬،‫ك‬kk‫ املُل‬:‫ان‬kk‫واجلُلب‬

.‫ يُطبخ‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِجرم‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫االت جتي بآف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ح‬:‫دهر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫دائد ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ة واجلوالب من ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلالب‬
.‫ا‬kk k k k k k k k k k k ‫ات وجَتْلبه‬k

:‫ قال‬،‫ تُغطّي به املرأة رأسها وصدرها‬،‫ثوب أوسع من اخلِمار دون الرداء‬ ِ


ٌ :‫واجللباب‬

‫داج َكنَفاً جلبابه‬


ٍ k‫والعيش‬
.‫ل‬kٌ k k k k k k k k k k k k kَ‫ه َجب‬kk k k k k k k k k k k k k‫راه كأن‬kk k k k k k k k k k k k k‫حاب ت‬kk k k k k k k k k k k k k‫اً واجلِلب واجلَلب من الس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل جلباب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واد اللي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب من س‬
ٌ َ‫ جُم لب‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اآلخ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

.‫ اجلُلَب‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجعه‬k،‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا اجلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت خُي َرز عليه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وذة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الع‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُلب‬

:ً‫وقال علقمة يصف فرسا‬

‫راق خشية العني جُم لِب‬


ٍ ‫ث‬ ٍ ‫على َن ْف‬
‫ـوج لًـبـانـه يُت ّـم بَـرميـه‬
ٍ َ‫بغ‬
.‫دره‬kk ‫عة ص‬k ‫ةً ل َس‬k ‫ال إطال‬kk ‫ ويُتَ ّم بَرميه أي يُط‬،ٌ‫وذة‬kk ُ‫ والرَب مي خيط يُعقد عليه ع‬.‫در‬kk ‫ الواسع ِجلد الص‬:‫وج‬kk َ‫الغ‬

ٍ ‫وذة يف ِج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ذي جيعل الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫واملجلِب‬


.‫رو‬kk k k k k k k k k k k k k ‫رس عن أيب عم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫لب مث حُي اط على الف‬
ُ

.ٌ‫غرية‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دةٌ ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي حدي‬،‫دح‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ‫دة يُرقَع هبا ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ احلدي‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُْلب‬

.‫َّواب‬
ُّ ‫طريق تأخ ُذ فيه الد‬ ٍ ‫الصخ ِر على‬
ٌ ‫ فلم يكن يف‬،‫بعض‬ َّ ‫بعض‬
ُ ‫ إذا تراكم‬،‫واجلُلبَةُ يف اجلبل‬

392
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫لجب‬

‫ قد وىَّل‬:ٌ‫ة‬k k‫اة جلَب‬kk ‫ وش‬.‫ب‬ ِ َّ ‫حاب‬kk ‫ وس‬.‫وته‬kk ‫ واللَّجب ص‬،‫كر جلب‬kk ‫عس‬
ٌ َ‫ وبه جَل‬،‫ذلك‬kk ‫واج ك‬k
ُ k ‫ واألم‬،‫د‬kk ‫بالره‬ ٌ ُ ٌَ ٌ

.‫اب‬k ِ َّ ،ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقد جَل بت جُل وب‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لبنه‬


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وهن جل‬ ُ َُ

.‫نعت ال يُذكر جعلوه كاالسم املفرد‬ ِ


ٌ ‫ِّل ألهّن ا‬
ُ ‫ وبعضهم يثق‬،?‫جلاب‬
ٌ ٌ‫وشياه‬

:‫بلج‬

.‫در األبلَ ِج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ةُ مص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لج‬


َ ُ‫لج والب‬
ُ َ‫الب‬

.‫د ِة‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ادي البُل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو الب‬،‫م من األبلَ ِج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لج‬
kَ ُ‫والب‬

.‫اءت‬k‫ارت وأض‬k‫ أن‬،ً‫ا‬k‫مس إبالح‬k ِ ِ


ُ ‫ وأبلجت الش‬.‫ق‬kٌ ‫ل أبلَ ُج أي طلي‬kٌ ‫ ورج‬،‫املعروف‬k‫ه ب‬k‫طليق الوج‬
ٌ ‫ورجل أَبلَ ُج‬
ٌ

.َ‫الصبح إذا أضاء‬


ُّ ‫انبلَ َج‬ ِ
َ :‫ ويقال‬،‫أبلج‬
ُ ‫احلق فهو ُمبل ٌج‬
ُّ ‫وأبلج‬
َ

393
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫لبج‪:‬‬

‫‪k‬رج فتوضع يف وس‪kk‬طها حلم‪k‬ةٌ‪ ،‬مث تُش‪kُّ k‬د إىب وت‪kٍ k‬د‪،‬‬ ‫اللَّبَ َج‪ k‬ةُ‪ :‬حدي‪kk‬دةٌ ذات ُش‪َ k‬ع ٍ‬
‫ب‪ ،‬كأهَّن ا ك‪ٌّ k‬‬
‫‪k‬ف بأص‪kk‬ابعها‪ ،‬تنف‪ُ k‬‬

‫ئب التَبَ َجت يف خطمه فقبضت عليه وص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رعته‪ ،‬واجلمي ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬ع‪ :‬اللَّ ُ‬
‫بج‪.‬‬ ‫ف‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬إذا قبض عليها الِّ ُ‬

‫ولَبَ َج به األرض أي ضرب به‪.‬‬

‫بجل‪:‬‬

‫حسب‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ُ‬ ‫جَبَل أي‬

‫ردوا علينا شيخنا مثَّ جَبَل‬


‫ُّ‬
‫وقال لبيد‪:‬‬

‫جَبَلي اآل َن من ِ‬
‫العيش جَبَل‬
‫وه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و جمزوم العتِم ‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬اده على حرك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة اجليم‪ ،‬وألنَّه ال َّ‬
‫يتمك ُن يف التص ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ريف‪.‬‬ ‫ٌ‬

‫الة وجَب ٍلة‪ k،‬وهو الكهل الذي تُرى به هيبةٌ‪ k‬وتَبجيل ِ‬


‫وس ٌن‪ k،‬وأنشد‪:‬‬ ‫ال‪ :‬ذو جَب ٍ‬
‫ورجل جَب ٌ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬

‫تعد السادة البَجالبِـال‬


‫يس ُّ‬
‫قَ ٌ‬ ‫تنهز خطأ واشيال‬
‫قامت وال ُ‬
‫صيب يف ِجسمه‪ ،‬وقال‪:‬‬ ‫ِ‬
‫بج ُل جُبُوالً‪ k،‬وهو احلَ َسن اجلس ِم‪ ،‬اخلَ ُ‬
‫باجل‪ ،‬وقد جَبَ َل يَ ُ‬
‫ورجل ٌ‬
‫ٌ‬ ‫بج ُل بذلك وال يقال‪ :‬امرأةٌ جَب الَةٌ‪،‬‬
‫فيَ ُ‬

‫َّقد دين‪ ،‬والطِّعا ُن ِ‬


‫عاجل‬ ‫الن ُ ٌ‬
‫وأنت بالباب مسني ِ‬
‫باجل‬ ‫ٌ‬
‫والبُ ُج ُل‪ :‬البُهتَا ُن العظيم‪ ،‬يقال‪َ :‬رميتُه ببُجل وقال أبو ُدواد اإلياديّ‪:‬‬

‫بسـبَـد‬
‫إن رآين آلبوءَن ُ‬ ‫بن أروى ُمولياً‬ ‫أمرؤ ال َق ِ‬
‫يس ُ‬

‫‪394‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫إمنا مَي نضعُين َسيفـي ويَد‬ ً‫لت قوالً كاذبـا‬


َ ُ‫لت جُب الً ق‬
َ ُ‫ق‬
.‫ب‬
ٌ ‫ر جَي َل أي َع َج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأم‬

ِ
ٍ ‫بجل أي‬
:‫ قال ال ُك َميت‬،‫كاف‬ ٌ ‫وهذا أمر ُم‬

ِ ‫والصدر امل‬
‫بج ُل‬ َّ ‫ي‬ ُّ ‫الر‬
ِّ ‫هلا‬
َ ُ
:َ‫ وأنشد‬،‫الكف‬ ِ ‫ ِعرقا األكحلني من لَ ُدت امل‬k:‫واألجبالن يف اليدين‬
ِ ‫نك‬
ِّ ‫ب إىل‬ ِ
َ َ

ِ ُ‫"عاري األشاج ِع مل ي‬
"‫بجل‬
.‫د‬kِ k k k k k k k k k‫ِّراع يف املفص‬
ِ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k‫دا منه يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫ل ما ب‬kُ k k k k k k k k k k k k k‫ األكح‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k‫هُ ويق‬kk k k k k k k k k k k k k‫د أجبَل‬k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬
َ ‫أي مل يُف‬
َ

.‫اس‬k ِ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألكحالن من الن‬ ،‫َّواب‬ ِ ‫ مُه ا األجب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬
ِّ ‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الن من ال‬َ

.‫ ٍر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل أي عظيم ُمنك‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أم ٍر جَب ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جئت ب‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫سري‬
ّ ‫ قبيلةُ ال َق‬:ُ‫وجَب يلة‬

:‫جبل‬

ِ ‫ام‬kk k k ‫و من األك‬kk k k ‫غر فه‬kk k k ‫إذا ص‬kk k k ‫اد ف‬k


ِ k k k ‫والق‬
.‫ريان‬k ِ k k k ‫ناخيب واألنض‬k k k k‫وا ِر وال َّش‬kk k k k k‫األعالم واألط‬
ِ َ k k k k k‫اد األرض إذا عظُ َم وط‬kk k k k k‫د من أوت‬kٍ k k k k k‫ل وت‬kِّ k k k k k‫م لك‬kٌ k k k k k‫ اس‬:‫ل‬kk k k k kَ‫اجلَب‬
‫ال‬k

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل عليه‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫يت ُجب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يس ِجلقت‬k ِ


kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تأس‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ةُ اجلب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫وجبل‬

.‫الهُب ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِص‬:‫األرض‬


ِ ِ
ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجبل‬

ِ
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل خمل‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجبل‬
k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي طُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تو ُس‬:‫وق‬k

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه جليِّ ُد اجلِبل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إن‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زل والفت‬k


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج والغ‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫َّوب اجليِّد النَّس‬
ِ ‫ال للث‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

ِ
.‫رتُه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بَش‬:‫ه‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ الواج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجبل‬

395
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ه‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر ِة الوج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ظ بش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه غلي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل الوج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل َجب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

ِ ِ‫ظ جلد الرأس والع‬


:‫ قال الراجز‬،‫ظام‬ ِ ‫ورجل َجبل‬
ُ ‫ غلي‬:‫الرأس‬ ُ

‫املرد‬
ِّ ‫باق على‬ ٍ ‫ف‬ ٍ ‫مُب ق َذ‬ ‫إذا َر َمينا َجبـلةَ األش ِّـد‬
ِ ‫شد أسر‬
.‫خلقهم‬ َّ ‫اجلابل اجملالبِال أي حيث‬ َّ ‫حبيث‬
‫شند‬ k،‫ فهم جمبولون‬،‫ َجبلَ ُهم اللُّه‬،‫اخللق‬
ُ ُ :‫وأنشد‬ َ ُ :‫واجلبل‬ ُّ
ٍ k k k k k k k‫ةٌ على ح‬k k k k k k k‫ل َّأم ٍة مضت فهي ِجبل‬kُّ k k k k k k k‫ وك‬،ُ‫ة‬k k k k k k k‫ اجلبل‬:‫ق‬kk k k k k k k‫واخلل‬
َّ ‫ "واجلِبِلَّة‬:‫اىل‬kk k k k k k k‫ال تع‬kk k k k k k k‫ وق‬،‫دة‬k
."‫األولني‬ ُ

ِ
.‫ل‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ل و ُقب‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الالم مثل قبي‬
َ ‫َّف‬ َ ‫ فمن َخف‬،‫ل‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫وأما اجلب‬

ُ ‫ل‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجبي‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق أيض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهو اخلل‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وجب‬ َ

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واح‬k‫ ُجبالً فهو اجلِبلة ومعناها‬:‫رأ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومن ق‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي طُبع علي‬،‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا األم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ان على ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل اإلنس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫وجب‬
ُ

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫وا أي دخلُوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وتبَّجل‬،‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اروا يف اجلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ص‬،‫وم‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأجبل الق‬

.‫س‬ ِ
ُ ‫َّجر الياب‬
ُ ‫ الش‬:‫بل‬
ُ ُ‫ اجل‬:‫ويقال‬

‫باب الجيم والالم والميم معهما‬

‫هن مستعمالت‬
ّ ّ‫ ل ج حممد كل‬،‫ ل م ج‬،‫ م ل ج‬،‫ ج م ل‬،‫ج ل م‬

396
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جلم‬

.‫ والقلم وال َقلَ َمني‬،‫ني‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬ ِ


َ ‫املقراض واملقرا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬،‫ع على اجلَلَ َمني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫اجلَلَ ُم‬

:‫ قال‬:‫فر بالقلم‬ُّ ِ
َ ‫ وقلمت الظ‬،‫وف والشَّعر باجلَلَم‬
َ ‫الص‬
ُّ ‫مت‬
ُ َ‫وجل‬
َ

‫قيس ال ُقالمة ممّا ُجَّز بالقل ِم‬


ِ ‫الش ِاة واجلزور‬
.‫مبنزلة املسلوخة إذا ذهب عنها أكارعها وفضوهلا‬ ّ ُ‫لمة‬
َ َ ‫وج‬
َ

:‫لجم‬

.‫ام الدابَّة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللَّج‬

.‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫العن‬
ُ ‫فقيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يف اخلدَّين إىل ص‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب من مسات اإلب‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللِّج‬
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ام‬k

.‫ام‬kٍ k k kِ‫مسة جل‬


ِ ‫ه‬kk k k‫ول ب‬kk k k‫ه أن يق‬kk k k‫ن من‬kk k k‫ وأحس‬،‫ه‬kk k k‫ ومل أمسع ب‬،‫وم‬kk k k‫مة ملج‬k k k k‫اس يف ال ِّس‬kk k k k‫ والقي‬k،‫ة‬kk k k k‫ أجلمت ال ّداب‬:‫ال‬kk k k k‫ةٌ ويق‬k k k k‫ أجلم‬:‫دد‬kk k k k‫ والع‬،‫ا اللُّجم‬kk k k k‫ع منهم‬kk k k k‫واجلمي‬
ُ َ ُ َ ُ

ٍ ‫لعدي بن‬
:ً‫زيد يصف فَ َرسا‬ ِ
ِّ ‫ وأنشد‬،‫العظاسة‬ ‫ دابَّةٌ أصغر من‬:‫واللُّجم‬

‫مثل ُجح ِر اللَّجم‬


ُ ٌ‫له سبَّة‬
:‫وقال رؤبة‬

‫يصطحب احليتان فيه واللُّجم‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهي ناحي‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وهي ُمنفرجه‬،‫وادي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جلُم‬k‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واللُّجم‬

:‫ وقال األخطل‬،‫واجلدد‬
َ ‫السهل‬
َّ ‫ ما بني‬:‫واألجلام‬

َّ ‫يُثِر َن قطاً لوال ُس‬


‫راهن ُه َّجدا‬ ِ
‫األجلام حامـ ٍر‬ ‫ومرت على‬
َّ
:‫وقال رؤبة‬

.‫إذا ارمتت أصحانُهُ وجلُ ُمه‬

397
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫ملج‬

.‫أدىن الف ِم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رع والثَّدي ب‬


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ض‬
َّ ‫اول ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ تن‬:‫امللج‬
ُ

،‫تني‬kk ‫دث ِّأمه ملجة أو ملج‬kk ‫يب من ث‬


ُّ k k‫ص‬
َّ ‫اول ال‬kk ‫تني" وهو أن يتن‬kk ‫أس باالمالجة واالمالج‬kk ‫ "ال ب‬:‫ويف احلديث‬

.‫اختالف‬
ٌ ‫ وفيه‬،‫اح‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فال حُي َّرم به النِّك‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث تقطع ذلك عن‬،ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رباً يس‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ُش‬

.ُ‫ "اللَّمجة واللمجتني" مل تُعرف االمالجة‬:ُ‫قال زائدة‬

:‫لمج‬

ُ َّ‫الل‬
E:‫ قال لبيد‬،‫ تناول احلشيش بأدىن الفم‬:‫مج‬

ٍ ‫من مرابيع‬
‫رياض ورجل‬ ‫يلم ُج البارص ملاً يف النَّدى‬
ُ
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ملاج أكل‬ ‫مِش‬
ٌ ‫اج أو‬
ٌ ‫دك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وتق‬

.‫رد‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وال يُف‬،‫مج‬


ٌ َ‫مج ل‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه لش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإن‬

k.‫لبت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رنت وص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل إذا م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا العم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وأجماه‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kِ‫ده فهي جمل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جَمِ لَت ي‬:‫?جمل‬

ُّ ‫الرهصةُ تُصيب الدابَّة يف حاف ِرها‬


:‫فيشتد ويصلب قال رؤبة‬ َّ ‫وكذلك‬

ِ ً‫رهصا‬
‫ماجال‬
.‫ربك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دران املاء وال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُغ‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملج‬
َ

َّ :‫وامل َجلَّة‬
:‫ قال النابغة‬،‫الصحيفة يُكتب فيها‬
َ

k‫قوميٌ فما يرجو َن خري العواقب‬ ‫جمَلَّتهم ذات اإلل ِـه ودينُ ُـهـم‬

398
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫?جمل‬

.‫زل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م إذا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا االس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تحق ه‬k


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يس‬:‫ل‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م‬kَ َ‫اجل‬

ِ
.‫هايب‬
ِّ k k k k k k k‫ص‬
ُ ‫ايل حنو‬k ُ ‫و إىل نعت‬kk k k k k k k k k k‫ذا النح‬kk k k k k k k k k k‫يئاً من ه‬kk k k k k k k k k k‫وا ش‬kk k k k k k k k k k‫ وإذا نعت‬،‫ل‬kٍ k k k k k k k k k kَ‫ق مَج‬kk k k k k k k k k k‫ةٌ مُج اليَّةٌ أي يف خل‬k k k k k k k k k k ‫وناق‬
ٍّ k k k k k k k‫ه على فُع‬kk k k k k k k‫ا جييئون ب‬kk k k k k k k‫ر م‬kَ k k k k k k k‫كث‬

.‫ل‬kُ k k‫مجاالت ومَج ائ‬


ٌ ‫ع‬kk k‫ واجلمي‬،ٌ‫ة‬k k‫ا مِج ال‬kk ‫ة منه‬kٍ k k‫ل طائف‬kِّ k k‫ال لك‬kk ‫ ولكن يق‬،‫د‬kk k‫رد الواح‬kk k‫ري أن يف‬kk k‫ود من غ‬
ُ k k‫ق ال ُّس‬kُّ k k‫و األين‬kk k‫غر" فه‬
ٌ k k‫ص‬
ُ ‫االت‬
ٌ
‫ه مِج‬kk k‫ "كأن‬:‫اىل‬kk k‫ه تع‬kk k‫ا قول‬kk k‫فأم‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً فيه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أراد مِج االً ال نُوق‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وبعض يق‬

.‫اقر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫البقر والب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا وأرباهبا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل برعائِه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ع من اإلب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطي‬:‫ل‬k kِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلام‬

.‫مك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رب من ال َّس‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل البح‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ومَج‬

.‫دَّخاخيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ائر من ال‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ط‬k:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ومُج الن‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومُج ي‬

.‫يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ومض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أو إذا ركبت‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫رى ُكل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مجالً إذا س‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اخِّت ذ فال ٌن اللَّي‬:‫رب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال الع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومن أمث‬

:‫ وقال‬،‫ بالعصفور وال ُقنربُ والغُُّر‬k‫ طائر شبيه‬:‫ميل‬


ُ َ‫واجل‬

‫وبَرقَشا يعلو على معالِنا‬ ‫دت غُراً أو مجيالً آلفا‬ ِ


ُ ‫وص‬
.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجلُمال‬k:‫ذائب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واسم ذلك ال‬،ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ املُذاب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اإلهال‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَمي‬

ِّ :‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالجتِم‬
.‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ان باجلمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اإلده‬

.ً‫ة‬k k k k ‫ ٍرب مث أعدته ثاني‬k k k k k ‫خ‬kُ ‫تودقته على‬kk k k k k ‫ فكلّما وكفت إهالتُه اس‬،ً‫ا‬k k k k k k‫وى حلَم‬kk k k k k ‫ أن تَش‬:ً‫ا‬k k k k k k‫ال أيض‬k
ُ k k k k k ‫واالجتم‬

ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل جَي ُم‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ل منه مَج‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در اجلمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مص‬:‫ال‬k
.‫ل‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَم‬

.‫ن‬kٌ k k k k k k k k‫وحس‬
ُ ٌ‫رحون" أب هباء‬k
ُ k k k k k k k k k k k ‫و َن وحني تس‬kk k k k k k k k k k k ُ‫ "ولكم فيها مَج ال حني تُرحي‬:‫اىل‬kk k k k k k k k k k k ‫ال اهلل تع‬kk k k k k k k k k‫وق‬

399
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ َّ‫لت يف الط‬
.‫لب‬ ُ َ‫ أمَج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مجاعة ك‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلمل‬


.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب وغ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء بكمالِه من احلس‬k ِّ ُ

.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ من اجلُمل‬k‫اب والكالم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وأمجلت له احلِس‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫روف أيب ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ح‬k ‫ع على‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط‬kِ ُ‫ ما ق‬:‫ل‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب اجلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وحس‬
.‫اد‬k ِ
ُ َ ُ ُ

.‫ظ‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لس الغلي‬
ُ ‫ ال َق‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلُم‬

.‫للحِّر‬
َ ‫اسم‬
ٌ ‫ميل‬
ُ َ‫ اجل‬:‫بتكر‬
ٌ ‫قال ُم‬

‫باب الجيم والنون والفاء معهما‬

‫ ج ف ن مستعمالت‬،‫ ف ج ن‬،‫ ن ف ج‬،‫ ن ج ف‬،‫ج ن ف‬

:‫جنف‬

ٌ‫بيه‬kk ‫ وهو ش‬،‫ه‬kk ‫ف يف ُحكم‬k َ k َ‫ َجن‬:‫ول‬kk ‫ تق‬،‫ا‬kk ‫ور ُكلِّه‬kk ‫ ويف األم‬،‫ل يف الكالم‬kُ k ‫ املَي‬:‫ف‬kk َ‫اجلَن‬
َ k َ‫ وأجن‬،‫ا‬kk ‫ف فال ٌن علين‬k

‫وص‬k َ ‫ "فمن خ‬:‫ل‬kَّ ‫ ومنه قول اللِّه عز وج‬.‫عام‬


ٍ ‫اف من ُم‬k ٌ ‫ف‬ َّ ‫يف من احلاكِم‬
ُ َ‫ واجلَن‬،ً‫خاصة‬ َ َ‫أن احل‬ ِ ‫باحل‬
َّ ‫ إال‬،‫يف‬َ

ٍ ‫تمايل م‬ ٍ ‫وعز" "غري م‬


ٍ ‫تجايف‬
."‫تعمد‬ ُ ٍ ‫ أي ُم‬،‫إلمث‬ ُُ َّ ‫جل‬
َّ ‫ وقوله‬."ً‫َجنَفا‬

400
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نجف‬

.‫ون يف بطن األرض‬kk k‫د تك‬kk k‫ وق‬،‫ا املاء‬kk k‫ ال يعلُوه‬،‫وج‬k


ٍّ k k‫ومع‬
ُ ‫تقيم‬kk k ‫اد من بني مس‬k ٍ k k k‫دا ٍر ليس بع‬kk k k‫بهُ ج‬k k k‫ ِش‬،‫وادي‬kk k k‫ون يف بطن ال‬kk k k‫ ةُ تك‬k k k‫َّج َف‬
ٌ k k k‫ق ُمنق‬kٌ k k k‫ه طري‬kk k k‫ ل‬،‫ريض‬k َ ‫الن‬

:‫ قال‬،ٌ‫ الواحدةُ جَنَ َفة‬،‫أرض ُمستديرةٌ ُمشرقةٌ على ما حوهلا‬


ٌ ‫َّجاف‬
ُ ‫ الن‬:‫ويقال‬

‫لذاك اهلِجار‬
َ ‫جتد‬ُّ ‫ِط فكادت‬ ِ
‫منجاف الغَبـي‬ ً‫َرأَت َهلكا‬
.‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أي العِق‬

.‫ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رف املل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ٌد ومل يع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ل هلا َول‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أراه ظ‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬

.‫ط‬ ِ kkkkkk‫ص‬
ٌ k k k k k k ‫و َغبي‬kk k k k k k ‫انت فه‬kk k k k k k ‫فة حيث ك‬ ِّ ‫ك ال‬kk k k k k k ‫ون على تل‬kk k k k k k k ‫ ٍع يك‬k k k k k k k k k ‫ل موض‬kُّ k k k k k k k k k‫ وك‬،‫وع‬k ِ ‫ط يف‬
ٍ k k k k k k k k k‫ين يرب‬kk k k k k k k k k‫بالد ب‬ ُ k k k k k k k k k ‫ والغبي‬،‫ك‬k
ٌ k k k k k k k k kَ‫ َهل‬:‫ريح‬
ٌ k k k k k k k k k ‫ال ُش‬kk k k k k k k k k‫ق‬

.‫وف‬k
ٌ k k k k k k k‫ري كأنَّه منج‬kk k k k k k k‫ه فيص‬kk k k k k k k‫اح فتنجف‬k ِّ ‫ف ُقه‬kِّ k k k k k k k‫ذي تُص‬kk k k k k k k k k k‫ع ال‬kُ k k k k k k k k k k‫و املوض‬kk k k k k k k k k k‫ وه‬،‫تيب‬kk k k k k k k k k k‫ ةٌ الك‬k k k k k k k k k k‫ف‬kَ َ‫تيب جَن‬kk k k k k k k k k k‫ط الك‬kk k k k k k k k k k‫ال إلب‬kk k k k k k k k k k‫د يق‬kk k k k k k k k k k‫وق‬
ُ k k k k k k k‫الري‬

.‫روح‬k
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري َمض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر يف عرض‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي حُي َف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬،‫وف‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نج‬
ُ ‫ربٌ َم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وق‬

:‫ وأنشد‬،‫موس ٌع‬
َّ :‫وغار منجوف‬
ٌ

ِ ‫ إىل ج َد ٍث كالغا ِر جَم‬k‫يفضي‬


‫وف‬ َ ُ
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واسع األس‬:‫وف‬k
.‫فل‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نج‬
kُ ‫اءٌ َم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وإن‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جياف الب‬:‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والغ‬،‫اب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الب‬:‫اف‬k


.‫اب‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اللِّج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬
ُ

ِ ِ ُ ‫وجِن‬
.‫وف‬k
ٌ k k k‫نج‬ ٌ َ‫ ت‬:‫ال‬kk k k k ‫ ويق‬،‫فاد‬k k k k k‫در على ال َّس‬kk k k k ‫ فال يق‬،‫يب‬kk k k k ‫د بني بطنه والقض‬kُّ k k k k ‫ ٌد يُش‬k k k k k‫ جل‬:‫اف التَيس‬
ُ ‫يس َم‬

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريض النَّص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الع‬:‫هام‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف من ال ّس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والنَّجي‬

ِ ‫ قطع من‬:‫ف وقُور‬


.‫احلزن‬ ٌ ٌ ٌ‫ض‬ َ َ‫ ق‬:‫ النِّجاف‬:‫قال زائدة‬

401
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نفج‬

.‫دوه‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وهو أوحى ع‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نتفج انتفاج‬ ِ


ُ َ‫ وي‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وينف ُج نُ ُفوج‬،‫ريبوع يَن ُف ُج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نفج ال‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ارهُ من جمثمه ومكمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أث‬:‫ائد‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأنفجه الص‬

‫رجت‬kk ‫نتفج إذا خ‬ ِ ٍ


ٌ ‫ريٌ ُم‬kk ‫ ويع‬،‫بني‬kk ‫ل ُمنتَف ُج اجلَن‬kٌ k ‫ رج‬:‫ال‬kk ‫ حىت يق‬،‫انتفج‬
َ ‫يء ارتفع فقد‬kk ‫يد وكل ش‬k ‫ص‬
َّ ‫ال لل‬kk ‫ويق‬

.‫ره‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫خواص‬

.ً‫ا‬k k k k k k k‫ينفج نَفج‬


ُ ‫ وهو‬،‫ه‬kk k k k k k k k k‫ر مبا ليس له وال في‬kُ k k k k k k k k k‫ول ما ال يفعلن ويَفنج‬kk k k k k k k k k‫ يق‬،‫نفج‬
ِ ‫ ذو‬:‫اج‬k
ٌ k k k k k k k k k‫ورجل نف‬

ِ
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k k k‫ و َن َفجت ال‬.ُ‫ة‬k k k k k k k k k ‫ وهو تلك املرتَّب‬،‫ةٌ للقميص حتت ال ُك ِّم‬k k k k k k k k k ‫ رقع‬:ُ‫ ة‬k k k k k k k k k‫َّفاج‬
.ً‫ة‬k k k k k k ‫اءت بَغي‬kk k k k k k k‫ ج‬:‫يح‬ َ ‫والن‬

.ٌ‫نافج ونافِجة‬
ٌ ‫الواحد‬
ُ ،‫ُّلوع‬
ِ ‫مؤخرات الض‬ ِ
َ :‫والنَّواف ُج‬

:‫فجن‬

.‫ذاب‬
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال َّس‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يجن وال َفيج‬
ُ ‫ال َف‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل إذا أدام على أكل ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقد أَفْجن الرج‬


.‫ذاب‬ ُ ّ ََ

.‫وهلا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أكلون أص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ في‬k‫بيان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الص‬k‫ات الربيع يقتاعها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ من نب‬:‫يجن‬


ُ ‫وال َف‬

402
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اجني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فَج‬:‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومجعه‬،‫ ْف ٍر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬


ُ ‫اء من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والفجانة إن‬

.‫مقدار ألهل الشام يف أراضيهم‬ ِ


ٌ :‫والف ّجان‬

:‫جفن‬

.‫ة اليمن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رِم بلغ‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و نفس ال َك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫رب من العتب‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ض‬:‫اجلَ ْف ُن‬

.‫رم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يب من الك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قض‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ اجلَ ْف ُن اجلَْفن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا اجلِف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومجعه‬،‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت للطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ ال‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجلَ ْفن‬

:‫ قال‬،‫ ملوك بالشام‬k،‫ قبيلة من اليمن‬:ُ‫وج ْفنَة‬


َ ،‫ ومجعها جفون‬،‫واجلَ ْف ُن للسيف والعني‬

‫األعز األجلل‬
ّ ‫قرب ابن مارية‬ ‫أوالد َج ْفنَةُ حول قرب أبيهـم‬

‫باب الجيم والنون والباء معهما‬

‫ مجعها ب ن مستعمالت‬،‫ ن ب مجعها‬،‫ ب ن مجعها‬،‫ ن مجعها ب‬،‫ج ن ب‬

:‫جنب‬

ِ َ‫ع اجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن‬kُُ‫اجل‬


.‫نب‬ ُ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وانب معروف‬k ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ب واجل‬
ُ ‫واجلان‬

:‫ قال‬،‫رب وجَي يء اجلَنب يف موضع اجلانِب‬


ِ ‫ أي سهل ال ُق‬،‫نب‬ ِ ِ‫ورجل لنِّي ُ اجلان‬
ِ َ‫ب واجل‬
ٌ

‫نب‬
ُ ‫نب واألمريُ َج‬
ٌ ‫النّاس َج‬

403
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه جبمي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كأنَّه عدل‬

.‫ أي جنِّين‬،"‫نام‬k
َ k k k k k k k k k k k k ‫د األص‬kُ k k k k k k k k k k k k ‫يت أن نعب‬k
َّ k k k k k k k k k k k k ‫ين وبي‬kk k k k k k k k k k k k ‫ "واجنُب‬:‫اه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫راهيم إي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اء إب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل خُم رباً عن ُدع‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وقول‬

.‫ان‬k ِ ّ‫ الن‬:‫ان‬k
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫احيت‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلناب‬
َ

.‫ات‬k ‫مِه‬ ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع اجلَنَب‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ر وحنو ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k ‫كر والنَّه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يت العس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫كجنَب‬
َ ‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ناحيت‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلَنبت‬

.‫اد‬k ٍ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل دابَّة تُق‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلَنيب‬

."‫نام‬k َّ k k k k k k k k k k kَ‫ين وب‬kk k k k k k k k k k k‫ "واجنُب‬:‫ل‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k‫ز وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اللُّه ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ب أي جَت نَّب‬
َ k k k k k k k k k k k‫د األص‬kَ k k k k k k k k k k k ُ‫ين أن نعب‬k َ َ‫اجتن‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذا ف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ه عن ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وجنَّبت‬
َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه مكروه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عت عن‬


ُ َ‫ه أي َدف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وجنَّبت‬
َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در االجتِن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مص‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلنَب‬


.‫اب‬k ََ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ من ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الناحي‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلنب‬


.‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و ِة من الن‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بهُ اخلَل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ِش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ كأن‬،‫يء‬k ُّ ََ

.‫ب هلم‬ ِ ٍ ٍ
ٌ ‫ فُجتن‬،‫اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تزال عن الن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة أي ذو اع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ذو َجنب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.‫ك‬k ِ
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د اجتنب قُرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫اطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫ب‬
ُ ‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملُج‬

:‫ قال العجّاج‬،‫ور‬
ُ ‫َّعيف احمل ُق‬
ُ ‫جتنب الض‬
ُ ُ‫ امل‬:‫واجلانب‬
ُ

‫سق بالغمر‬
ًّ ‫ب وال ُم‬ ِ
ٌ ‫ال جان‬
ٍ ‫كل‬
.‫واحد من اآلخر‬ ُّ ‫فيعتصم‬ kِ ُ‫جانب الغ‬
‫المان‬
ُ ُ َ‫ لُعبةٌ هلم َيت‬:‫واجلُناىب‬
ِ
:ُ‫ قالت اخلنساء‬،‫األجناب‬ ٍ ‫ وقد جيمع يف‬،‫ فيه سواء‬k‫والذكر واألنثى‬
‫لغة على‬ َّ ،‫ وقد أجنب‬، ‫ورجل أجنيِّب‬
ٌ ُ َ ٌ

ِ
‫جاورت أجنابا‬ ِ ‫وأبكي‬
‫أخاك إذا‬ ِ ‫عني جودي بدم ٍع‬
‫منك تَسكابا‬ ُ ُ ‫يا‬
ِ ُ‫ واجلا ِر اجلُن‬،‫رىب‬kk ‫ "واجلا ِر ذي ال ُق‬:‫ل‬kَّ k ‫ز وج‬kَّ k ‫ال اللُّه ع‬kk ‫ ق‬،‫ب‬k
."‫ب‬ ٍ k k‫اور َك من ق‬kk k‫ذي ج‬kk k‫واجلار اجلنب ال‬
ِ k ‫ وال يف النَّس‬،‫دا ِر‬kk k‫ه يف ال‬kk k‫ةَ ل‬k k ‫ة ال قراب‬kٍ k k‫رين ذو َجناي‬kk k‫وم آخ‬k
ََ ُ ُُ ُ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب ُجنوب‬ ِ ِ
ُ ُ‫ريح جَت ن‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د َجنَبَت ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وق‬،‫ائب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ اجلَن‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريح جتيء عن ميني القبل‬
ٌ :‫وب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫واجلَن‬

.‫ ٍع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫بهُ ظَل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب يف ال ّدابَِّة ِش‬


ُ َ‫واجلَن‬

.‫دود إىل َجنب الدابَّة‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريُ مش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األس‬:‫نيب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

404
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫رب من حَمَلَّتهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب الق‬k َ ،‫احتها‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:‫ ّدا ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجن‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجن‬
َ

.‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب الق‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ب َجن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأخص‬

َّ ‫رتك يف ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ َجر ي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عام ِة ال َّش‬


.‫يف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬ َّ ‫ع على‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬،‫جمزوم‬
ٌ ،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجلَنب‬

ِ
.‫رين‬kk ‫ك ليغلب اآلخ‬kk ‫ركب ذل‬k َ ‫ ِر‬k ‫ر َع‬kُ k ‫رس آخ‬k
ُ k ُ‫ة ي‬kk ‫اً من الغاي‬k ‫غ قريب‬kk ‫إذا بل‬kk ‫ ف‬،‫ي‬ ٌ k ‫ه ف‬kk‫ابق علي‬k
ُ k ‫ذي يُس‬kk‫رس ال‬kk‫ف الف‬kk ‫و أن جُي نب خل‬kk ‫ وه‬،"‫الم‬kk ‫ب يف اإلس‬
َ َ‫ "ال َجن‬:‫ال‬kk ‫ويق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلانب أيض‬


ُ ،‫ريب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الغ‬:‫نيب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫وب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ املَجن‬:‫نيب‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تكي َجنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫نيب‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫ك‬k ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك فال خيتل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي جيتنِب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫نيب‬k


َ kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk‫ط ب‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

ٍ ‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأجنَبن‬


ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ا يف اجلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي دخلن‬،‫ثالث‬
.‫وب‬k

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا ريح اجلن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أثابتن‬:‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ُذ أي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وجنِبن‬


.‫وب‬k ُ ّ ُ

ِ َ‫ةُ اجل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وكأهَّن ا قرح‬،‫نب‬


.‫نب‬ ِ َ‫ذات اجل‬
ُ ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا أخذت‬،‫ أجنب فال ٌن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬

.‫ب‬ ٍ
ُ ُ‫ جَي ن‬،ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زل فيهم غريب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا ن‬،‫حي فالن‬
ِّ ‫ب فال ٌن يف‬
َ َ‫وجن‬
َ

ٍ ‫وجنَّب بنو‬
:ُ‫ قال الجُميج‬،‫ إذا مل يكن يف إبلهم لنب‬،‫فالن فهم جُمَنِّبون‬ َ َ

kِ ‫عام جَت‬
‫نيب‬ ٍ ُّ ‫ملا رأت إبلي قلَّت حلوبتُها‬
ُ ‫وكل عام عليها‬
ُّ ‫ام‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ع‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ويق‬،‫اب اللنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ام ذه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يُري‬
ِ ‫ام جَت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مير هبا ه‬
k.‫نيب‬

ٍ ‫ين‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫د ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫إن عن‬


k.‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي كث‬،ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً وخ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫راً جمَنب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فالن لش‬ َّ :‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ُّ ‫بن ُجؤيَّة اله‬ ِ ِ


:‫ُذلي‬ ُ ُ‫ قال ساعدة‬،‫س‬
ُ ‫ الرُّت‬:‫نب‬
ُ ‫وامل‬

ِ‫يلط امل‬
ُّ ‫قاب كما‬ ٍ ‫السيوب‬
‫ـب‬
ُ َ‫جن‬ َ ُ‫تُنيب الع‬ ‫بطغية‬ ُ َّ‫ب الل‬
َ ُّ ‫هيف هلا‬ َ ‫ضَر‬
َ
ٍ ‫أرض‬k
.‫جند‬ ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل جن‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وب أله‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ منس‬:‫ايب‬k
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب ب‬k َ ُ ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل َجن‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذا ألج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ه‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة وجن‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي يف جُم انف‬،‫بيح‬k


.‫ف‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ جلَّ فال ٌن يف جن‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب ق‬k
َ َ

405
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ابته اجلناب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إذا أص‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب الرج‬


َ َ‫وأجن‬

ِ ‫ ات َِّق اللَّه يف‬:‫ويقال‬


:‫ وأنشد‬،‫ وال تقدح يف شأنه‬،‫جنب أخيك‬

‫خليلي ُكنا واذكر اللَّه يف َجنيب‬


َّ
َّ ‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الوقيع‬
.‫يف‬ َ ‫أي يف‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب َجنُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا أص‬،ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫فجنَب‬


َ ‫َربَه‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ض‬
َ‫و‬

ٍ ‫انب‬k
.‫فالن‬ ِ ُ‫نب ف‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وإىل ج‬،‫الن‬ ِ ‫ أي‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريون ِجنابتي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روا يس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫م‬k :‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬
ِ ‫د فُال ٌن إىل َج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقع‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ناحيتي‬
ّ َ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k‫زاً قبيح‬kk k k k k k k k k k k k k ‫ان ك‬kk k k k k k k k k k k k k ‫أنب إذا ك‬k ِ


ٌ k k k k k k k k k k k k k ‫ل ج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ورج‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريُ اجلايف اخللق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل القص‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الرج‬،‫اهلمز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ب‬،‫ب‬
ُ َ‫أن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

:‫وقال أمرؤ القيس‬

‫جأنب‬ ِ ‫ذات‬
‫خلق إن تأملت‬ ُ ‫وال‬
ُ
.‫ة‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك يف ال َقراب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫د من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و البعي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬،‫ب‬
ُ َ‫ل أجن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

:‫وقال علقمة‬

ِ ‫فاين امرٌؤ وسط‬


ِ ‫الق‬
‫باب َغريب‬ ٍ ‫فال حَت ِرم نائِالً عن جـن‬
‫ـاية‬ َ ‫َيّن‬
ِ ُ‫جر الغ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ور ال َّش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النَّجب قُش‬:‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال اخللي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ق‬:‫?جنب‬
.‫لب‬ ُ ُ

.‫ب‬ ِ ِ ِ
ٌ َ‫ان جَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر األغص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا الن من قش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال مل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال يق‬

:‫ قال ذو ال ُر ّمة‬،‫ب‬ ِ ِ ِ
َ ‫َّج‬
َ ‫ الن‬k‫ أي جيمع‬k،‫جب‬
ُ َ‫ وذهب فال ٌن يَنت‬،ً‫ وقد جَنَّبتُه تَنجيبا‬k،ٌ‫ جَنَبة‬:ُ‫ والقطعة‬،‫ب العروق‬
ُ َ‫ ولكن جَن‬،‫العروق‬
ُ ‫شر‬ُ ‫ ق‬:‫وال يقال‬

‫النجب‬ ِ ‫صق‬
‫نب مل يتقشَّر عنهما‬ ِ
‫رجليه ممّا كان من عش ِر‬ ‫كأنه‬
ُ
.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اراً على غ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طفيته اختي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ته واص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي استخلص‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫وانتجبت‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ومل يُنص‬،‫رش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ه مل ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ إال أن‬،‫لح‬k ِ


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري وأص‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫هام ملا ي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب من ال ِّس‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واملنج‬

ِ ‫وأجنب‬
:‫ وقال األعشى‬،ً‫ت املرأةُ إذا َو َلدت َولَداً جنيبا‬ ََ

‫إذ جنالهُ فنِعم ما جَنَال‬ ‫ب أيام والـدهُ بـه‬


َ َ‫أجن‬

406
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫مناجيب‬ ٍ ِ
ُ ٌ‫ ونساء‬،َ‫ أي ذات أوالد جُنَباء‬،‫نجاب‬ ٌ ‫وامرأةٌ م‬
:‫والفعل‬ ، ِ ‫ب إذا خرج خروج أبيه يف‬
‫الكرم‬ ِ ‫ وهو الكرميُ ذو احلَس‬،‫ مصدر النَّجيب من الرجال‬:ُ‫والنَّجابة‬
ُ َ ُُ َ ََ َ
.‫ب‬ َ ُ‫جَن‬
.‫سابق عليها‬ ُ ُ‫ وهي عتاقُها اليت ي‬،‫ب اإلبل‬ ِ ِ‫ وكذلك النَّجابة يف جنائ‬،ً‫ينجب جنابة‬
ُ ُ
.‫ دخيل‬،‫ إذا خرجت من ُجحرها‬،ُ‫ت القبجة‬ ِ ‫ نبج‬:‫?نبج‬
َ
.‫ ضرب من الضُّراط‬:‫َّتج‬ ُ ‫والن‬
.‫ويقال ملن تكلَّم مبا شاءَ َنبَ ٌح‬ ُ
‫لب إىل العراق ويف جوفه‬ ُ ‫ جُي‬،‫ف الرأس‬ ٌ ‫ جُمََّر‬،‫وج‬ ِ َ‫ب بالعسل على ِخ ِلقة اخل‬ ُ َّ‫محل شجرة باهلند ترب‬
ٍ
ُ :‫واألنبج‬
.‫واألهليلج ِة وحنوها‬ ‫األترج‬ ‫ب بالعسل من‬ ِ َّ ‫ ومنه‬،‫اخلوج‬ ِ ‫نواة‬
َ ِّ ُ َّ‫اشتق األجنبات اليت تُرب‬ ٍ k‫كنواة‬
:‫?بنج‬
.‫ب‬
ٌ ‫ر‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُمع‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫البنج من األدوي‬
ُ

ُ َّ‫ وجتنَّب الل‬،‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يؤك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬،‫ مثقَّل‬:‫ب‬


. ِّ ‫اجلُنُب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ص‬:‫نب‬ ُ َ‫ اجل‬:‫?جنب‬

.‫ات‬k
ٌ k k k k k k k k k k‫اءٌ َجبان‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫اءُ ونس‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُجبن‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ ورج‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة َجبان‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا ٌن وام‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ل َجب‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k‫ورج‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫بتُه َجبان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ حس‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫وأجبنت‬

‫ مها‬:‫ول‬kk‫هم يق‬kk‫ وبعض‬،‫واد‬ ِ ُّ ‫ة ما بني ال‬kِ k‫رف اجلَبه‬kk‫ ح‬:‫بني‬k


ٌ ‫بني‬k
ٌ ‫ج‬kَ ‫ل ذلك‬kُّ k‫ ك‬،‫ة‬kk‫ عن الناحي‬kً‫ال‬k‫دغني منفص‬k‫ص‬ ُ kَ‫واجل‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جبين‬
.‫ان‬k َ

.‫ واجلَبابني كثرية‬،‫واجلبّانةُ واحدة‬

407
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫???باب الجيم والنون والميم معهما‬

‫ م ج ن مستعمالت‬،‫ ج م ن‬،‫ م ن ج‬،‫ن ج م‬

:‫نجم‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k‫نزل من من‬k
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k‫ازل القمر مسِّي جنم‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k‫ل م‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ع على الثُّري‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ اسم يق‬:‫النَّجم‬
ُ ُ

.‫ا‬kk k k k k ‫واكب كلَّه‬kk k k k k k k k‫ع الك‬kُ k k k k k k k k‫وم جتم‬k


ُ k k k k k k k k‫ والنُّج‬،ً‫ا‬k k k k k k k k ‫مى جنم‬kk k k k k k k k‫ يُس‬k‫واكب‬kk k k k k k k k‫وكب من أعالم الك‬kk k k k k k k k‫وكل ك‬

.‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ نظر النُّج‬:‫دب ُره‬k َّ ‫ال ملن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ويق‬


ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ره لينظر كيف ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تفكر يف أم‬

َّ ‫وم" أي‬kk ‫رة يف النج‬kk ‫ ِن "فنظ‬k k‫وعن احلَس‬


‫ إين‬:‫ال‬kk ‫ فق‬،‫وه اخلروج معهم‬kk ‫رفهم عنه إذا كلَّ ُف‬kk ‫ذي يص‬kk ‫تفكر ما ال‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خوف‬k‫اعون‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً من الط‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫روا عنه هرب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فنف‬،‫طعنت‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي ينظر يف النُّج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫نجم‬


.‫وم‬k ُ ِّ ُ‫وامل‬

‫وم‬ ِ ‫ ِع الن‬k ‫م مبواق‬kk‫ "فال أقس‬:‫ل‬kk‫ز وج‬kَّ k‫ال اهلل ع‬kk‫ ق‬،‫ة جنم‬kkٍ k‫ وكل وظيف‬،‫ياء‬kk ‫ائف األش‬kk ‫ وظ‬:‫وم‬kk‫والنُّج‬
َ ‫ يعين جُن‬،‫وم‬kk‫َّج‬
ُ ُ َّ

‫ات‬k ٍ ِ َّ ‫ أنزل لةً إىل‬،‫القرآن‬


ٌ ‫ند آي‬k‫رين س‬k‫اً يف عش‬k‫لم جُن وم‬k‫لى اهلل عليه وس‬k‫يب ص‬k
ِّ ‫زل إىل الن‬k‫ مث أن‬،‫السماء الدُّنيا‬ ‫مُج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اق كس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ما مل ي ُقم على س‬:‫ات‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ والنَّجم من النَّب‬.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تفرق‬


.‫جر‬k k k k k k k k k k k k k k ‫اق ال َّش‬k ِّ ‫ُم‬
ُ

ِّ k k k k k‫ال املس‬kk k k k k‫ها أمث‬kk k k k k‫رى رؤوس‬kk k k k k‫ ت‬،‫ع‬kk k k k k‫الربي‬


.ً‫قا‬kk k k ‫ق األرض ش‬kُّ k k k k k‫ال تش‬k َّ ‫ام‬kk k k k k‫روق أي‬kk k k k k‫ ما جَنَ َم من الع‬:‫و‬kُ k k k k‫ُّج‬
kَ ‫والن‬

408
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اب إذا طل‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫وجَنَ َم الن‬

.‫ بدت جُنُومها‬:ُ‫السماء‬
َّ ‫ت‬ِ ‫وأجنم‬
ََ

:‫منج‬

.‫ يعين الغِطَّة‬،‫دخيل‬
ٌ ،‫إعراب املنك‬
ُ ‫املنج‬
ُ

:‫جمن‬

ِّ k‫ة البح‬kِ k‫كجمان‬ ِ ِ ِ


‫ َّل‬k‫ري ُس‬k ُ :‫د‬kk‫ول لبي‬kk‫طراراً كق‬kk‫ةً اض‬k‫عر مُج ان‬k‫ وجييء يف ال ِّش‬،‫اللُّؤلُؤ‬kk‫ ُذ ك‬k‫َّة يُتخ‬k‫ا ُن من الفض‬kk‫اجلُم‬

‫نظامها‬

:‫مجن‬

.‫واجن‬k ِ
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اء م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ومن النس‬k،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع جُم ا ٌن وجَمَن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ معروف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املاجن واملاجن‬
ُ

.ُ‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جَمَ َن مَي ُج ٌن جُمُون‬:‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نع وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ايل م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أال يُب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجملان‬

.‫ عطيَّةٌ بال من ٍَّة وال مثن‬:‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬


kّ ‫وامل‬
َ

:‫ قال األعشى‬،‫س‬ ِ
ُ ‫ الرُّت‬:‫وامل َج ُّن‬

‫كسراة املِ َج ٌن‬


ِ ٍ ‫ةُ يف‬
‫كفل‬ ‫مح حىت حَنَـا‬
ِ ‫بالر‬
ُّ ‫فثابَر‬
َ

409
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الثالثي المعتل من حرف الجيم‬

‫باب الشين والجيم ووايء معهما‬

:‫شجو‬

.‫هتم‬
ٌّ ‫ أي ُم‬،‫ ٍج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و َش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جواً فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جوه ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهلم يش‬
ُّ ‫جاه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهلم وش‬
ُّ :‫جو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال َّش‬

.‫ول‬kk k k‫ىن مفع‬kk k k‫ل مبع‬kk k k‫و فعي‬kk k k‫لي" وه‬


ِّ َ‫جي من اجل‬
ِّ k k k ‫ل لل ّش‬kٌ k k k‫ "وي‬:‫ول‬kk k k k‫اً فيق‬k k k k k‫ِّدمها مجيع‬
ُ ‫د‬kk k k k‫هم يُش‬kk k k k‫ وبعض‬،‫َّف‬
ٌ ‫جي خُم ف‬k k k k k‫جي من اخللي" ال َّش‬k k k k k‫ل لل َّش‬kٌ k k k k‫ "وي‬:‫ل‬kk k k k‫ويف املث‬

:َ‫قال سليما ُن بن يزيد‬

‫إين أتاين خربٌ فأشجـان‬ ‫اهلم قال‬


ُّ ‫ويف لغة أشجاين‬
ِ ِ ٍ
:‫ قال‬،‫الشيء‬ ‫ اسم ذلك‬:‫ والشَّجا‬k،ً‫شجى شديدا‬
ً ‫ شجي يشجي بكذا‬:‫عل‬ ِّ ‫ص ِة‬
ُ ‫ والف‬،‫هم أو عود أو حنوه‬ َّ ُ‫ ما نشب يف اخللق من غ‬،‫مقصور‬
ٌ ،‫والشَّجا‬

‫رجه ما ينتزع‬ ِ ‫ويراين كالشجا يف‬


ُ ‫عسراً خَم‬ ‫حلقه‬ ََ َ
.ٌ‫همة‬ ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫عبةُ املس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أي ص‬،‫جواء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ازةٌ ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ومف‬
َّ ‫لك ُم‬k ُ

.‫ ِر‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ريُ الظَّه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رجلني قص‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جوجى أي طويل ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ورج‬

.‫ثى باهلاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واألن‬،‫جوجى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ق ش‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال للعقع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ويق‬

.‫شجوها‬ ِ
ُ ُ‫ودعت احلمامة‬
َ ،‫جوه‬
َ ‫ بكى فال ٌن َش‬:‫ويقال‬

410
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫مشج‬

.ً‫يجا‬kk k k k k k k k k k‫ ُج َوش‬k k k k k k k k k k ‫ َج َس ِش‬k k k k k k k k k k ‫د و َش‬kk k k k k k k k k k‫ وق‬،‫ج‬k ٍ ِ ‫ج‬k k k k k k k k k k k k k k k‫و َش‬


ٌ k k k k k k k k k k‫و واش‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫تبك فه‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k ‫يء يش‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k ‫ وك‬،‫ا ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫روق واألغص‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ت الع‬ َ

ٍ ‫بعضه يف‬
:‫ قال‬k،‫ وهو من ال َقنَا أصلبُه‬،‫بعض‬ ُ ‫ َد َخ َل‬،ً‫ينبت يف األرض ُمعرتضاً ُملتفا‬
ُ ‫صب ما‬
َ ‫شيج من ال َقنَا وال َق‬
ُ ‫والو‬
َ

ِ ‫بعقد‬
‫شديد‬ ٍ ‫حُم كمات القوى‬ ‫ـات‬ ِ
ُ ٌ ‫ واشج‬k‫رابات بيننا‬
ُ ‫وال َق‬
ٍ k ‫ك من ش‬kk ‫بِه ذل‬k k‫ا يش‬kk ‫ود وم‬k k‫ر احملص‬kُّ k‫ه الب‬kk ‫ل ب‬kk ‫بتني ينق‬kk ‫د بني خش‬kُّ k ‫وى مث يش‬kk ‫ج الق‬kk ‫ف ينس‬k
.‫يح وحنوه‬kk ‫ل الكس‬kk ‫ مث‬k،ٌ‫يجة‬kk ‫بتني فهي وش‬kk ‫بكة بني خش‬k ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ُ ٌ k ‫ لي‬k:ُ‫يجة‬kk ‫والوش‬
َ

ُ ِّ‫اب والط‬
.‫ني‬ ُ ‫ه الرُّت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل في‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا يُنق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وه‬

ٍ ‫ األمر املداخل بعضه يف‬:‫َّج‬


:‫ قال العجّاج‬،‫بعض‬ ُ ‫واملوش‬
ُ

‫صرف املشَّجا‬ ُ َ‫حاالً حِب ِال ت‬


ُ
.‫ومهوم‬
ٌ ‫ور‬k ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جت يف قلبه أم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ولقد وش‬

.‫ وهو اسم دواء‬،‫ة‬kِ k k k k k k k k‫ من املعجم‬k‫تقاقه‬kk k k k k k k k‫ ومها واحد واش‬،‫ق‬kِّ k k k k k k k k‫تعماالً من األش‬kk k k k k k k k‫ثر اس‬kk k k k k k k k‫ ُّج أك‬k k k k k k k k k‫واأل َش‬
ُ

.‫بالسني وأنكر الشني‬


ِّ ‫األسج‬
ُّ ‫ هو‬:‫قال زائدة‬

:‫جيش‬

ٍ ‫ جند يسريون‬:‫اجليش‬
.‫حلرب وحنوها‬ ُ ُ َ
ٍ ِ
.‫اهلم والغُصةُ يف الصدر‬
ُّ ‫جييش حىت‬ ُ ‫ فهو‬،‫ وكل شيء يغلي‬،‫ َجيشا ُن القد ِر‬:‫واجليش‬
ُ
.‫هاج ومل يُستطع ركوبه‬
َ ‫والبحر جييش إذا‬
ُ
ِ ‫ رواع‬:‫َّفس‬
ِ k‫واهي‬kk k‫ إنه ل‬:‫ال‬kk k‫ يق‬،‫زع‬kk k‫طرب عند الف‬kk k‫القلب إذا اض‬
‫ إنه‬:‫ل‬kk k‫ قي‬،‫إذا ثبت‬kk k‫ ف‬،‫اجلأش‬ ُ ِ ‫أش الن‬k
ُ k k‫وج‬

ِ َ‫ط اجل‬
.‫أش‬ ُ ‫لراب‬

411
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جشء‪:‬‬

‫خيرج من ُحلُوقِها‪ ،‬قال امرؤ القيس‪:‬‬


‫الغنم‪ ،‬وهو صوت ُ‬
‫ِ‬
‫َج َشأَت ُ‬

‫حهم نَعِ ُّـي‬


‫احلي صبَّ ُ‬ ‫َّ‬
‫كأن َّ‬ ‫مسعت هلا ثُغاءَ‬
‫إذا جشأت َ‬
‫ِ‬
‫االمتالء‪.‬‬ ‫‪k‬تق جتش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬أت‪ ،‬واالس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬م‪ k‬اجلش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اء‪ ،‬وه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و تنفُّس املعِ‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬دة عن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د‬ ‫ومن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه اش‪َّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫وجشآت‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫وقوس جشء‪ ،‬أي ذات ٍ‬


‫ُ‬ ‫وقسي أجشاءُ‬
‫َّ‬ ‫إرنان يف صوهتا‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫ٌ َ ٌ‬

‫وأقطع‬
‫ُ‬ ‫أجش‬
‫يف كفَّع َجشءٌ ٌ‬
‫جوش‪:‬‬

‫قريب من ثُلُثٍه‬ ‫يقال‪ :‬مضى من ِ‬


‫الليل َجوش‪ ،‬وهو ٌ‬

‫باب الجيم والضاد و و ا ي ء معهما‬

‫ض و ج‪ ،‬ج ي ض مستعمالت‬

‫ضوج‪:‬‬

‫الص ِ‬
‫لب‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫كل يابِ ِ‬
‫س ُّ‬ ‫َّواب ُّ‬
‫الضَّوجان من اإلبل والد ِّ‬

‫للممتطي‬ ‫ضري َ ِ‬
‫ضوجان القرى ُ‬ ‫يف َ‬
‫فحالً‪.‬‬ ‫يصف‬

‫الكزةُ السع ِ‬
‫ف‪ ،‬الطويلة‪.‬‬ ‫ضوجانةٌ‪ ،‬وهي اليابِسةُ َّ َ َ‬
‫خَن لةٌ َ‬

‫‪412‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جيض‪:‬‬

‫طامي‪:‬‬
‫ُّ‬ ‫جييض َجيضاً إذا مال‪ ،‬قال القُ‬
‫جاض ُ‬‫َ‬

‫كأن هبِ َّن ِجنَّةَ ِ‬


‫أولق‬ ‫وهالً َّ‬ ‫يضتهن عند رحيلنا‬
‫وترى جبَ َ‬
‫باب الجيم والسين و و ا ي ء معهما‬

‫س و ج‪ ،‬ج و س‪ ،‬و ج س‪ ،‬ج س و‪ ،‬س ج و مستعمالت‬

‫سوج‪:‬‬

‫‪k‬وح عليه‬
‫ود منه ص ‪kk‬نعت س ‪kk‬فينةُ‪ k‬نُ ‪ٍ k‬‬
‫‪k‬رب من اخلش ‪kk‬ب‪ُ ،‬س‪ٌ k k‬‬ ‫واج‪ :‬اسم َجبَ ‪kٍ k‬ل وال ّس‪ُ k k‬‬
‫اج‪ :‬ض ‪ٌ k‬‬ ‫وج‪ :‬موضع و ُس‪ُ k k‬‬
‫ُس ‪ُ k‬‬

‫الس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬الم‪ ،‬الواح‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دة‪ :‬س‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اجةٌ‪.‬‬

‫اج‪ :‬الطَّيلس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا ُن ال َّ‬


‫ض ‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬خم الغلي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ظ‪ ،‬واجلمي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع‪ :‬ال ِّس ‪k k k k k k k k k k k k k k‬يجا ُن‪.‬‬ ‫وال ّس‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫اج‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫الس ُ‬
‫شرج َعةُ املُربَّعة كما ُجلبت من اهلند‪ ،‬ومجعها‪ّ :‬‬
‫والساجة‪ :‬اخلشبة الواحدة املُ َ‬
‫ّ‬

‫جوس‪:‬‬

‫وعال‪" :‬فجا ُس‪k‬وا ِج َ‬


‫الل ال‪k‬دِّيا ِر"‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اجلوسا ُن‪ِ َّ :‬‬
‫الرتدد خالل الدُّؤو ِر والبيوت يف الغار ِة وحنوها‪ ،‬ق‪k‬ال اهلل ج َّ‪k‬ل َ‬ ‫ََ‬

‫وجيسا ٌن اسم‪.‬‬

‫‪413‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫وجس‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫القلب َفَزع‬ ِ ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فزع‬:‫وجس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬


ُ ‫أوجس‬َ ‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫القلب‬ ُ َ

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتوجس‬
.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ت األذن إذا مسعت فزع‬k

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫م ِع من ص‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أو يف ال َّس‬،‫ع يف القلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زع يق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الف‬:‫وجس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وال‬


.‫ريه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وت وغ‬k ُ َ

.‫اخلفي‬
ُّ ‫وت‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
َّ ‫ ال‬:‫جس‬
ُ ‫و‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال‬

ُ ‫ قال‬،‫الدهر‬
:‫الكميت‬ ُ :‫واألوجس‬
ُ

‫السماكا‬
ِّ ‫مك‬
ُ ‫الس‬
ِّ ‫جاوز‬ ِ
َ ‫األوجس ما‬ ‫آخر‬
ُ
:‫جسء‬

‫وأرض‬ ،ٌ‫ىء‬kk ‫ل جاس‬kٌ k ‫وجب‬ ِ


ٌ َ ،ٌ‫ونة‬k k‫وخ ُش‬
ُ ٌ‫البة‬kk ‫انت فيه ص‬kk ‫ إذا ك‬،ُ‫يء‬k k‫ وهو جاس‬،ً‫وءا‬kk ‫يءُ جيسأ ُجس‬kk ‫جسأ الش‬

ِ ٌ‫ جافية‬k:‫جاسئةُ القوائم‬
.ٌ‫خشنَة‬ ِ ً‫ ودابَّة‬،ٌ‫جاسئة‬
ِ

:‫سجو‬

.‫كون‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫ ُج ُّو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال ُّس‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وعني س‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ن يف النس‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رتى احلُس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ر يع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اترةُ النَّظ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أي ف‬،ٌ‫اجية‬k ٌ

ٍ ‫يح غري م‬
:‫ قال‬k،‫ظلمة‬ ُ ُ ِ ‫الر‬
ِّ ُ‫ ساكنة‬:ٌ‫وليلةٌ ساجية‬

‫الساج‬
ّ ‫والليل‬
ُ ُ‫يا حبَّذا القمراء‬
‫َّساج‬ ِ ِ ‫وطُر ٌق‬
ّ ‫ثل ُمالء الن‬
ُ ‫م‬ ُ
:‫ قال‬،‫البحر أي سكنت أمواجه‬
ُ ‫ سجا‬:‫ويقال‬

414
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫مالك البحر إذا البحر سجا‬


ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تغطيتُه بث‬
.‫وب‬k ِ ِّ‫جيةُ املي‬kِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتس‬
ِ k:‫ت‬
َ

‫ كما‬،‫ه‬kkِ‫ َجا" أي إذا أظلم وركد يف طول‬k‫ "والليل إذا َس‬:‫ز‬kَّ k‫ل وع‬kَّ k‫ال اهلل ج‬kk‫باها وق‬kk‫فة أعقبها ص‬
ِ k‫وأنشد يف ِص‬

.‫ ومعىن ركد سكن‬،‫ إذا ركد وأظلم‬،‫ساج‬


ٍ ‫وليل‬
ٌ ،‫ساج‬
ٍ ‫حبر‬
ٌ :‫يقال‬

‫باب الجيم والزاي و و ا ي ء معهما‬

،‫ه‬kk‫نزأت ب‬kk‫ واج‬،‫ذا‬kk‫اين وجترأت بك‬kk‫ كف‬:‫وز أي‬kk‫ مهم‬،‫يء‬kk‫زأين الش‬kk‫ أج‬:‫زأ‬kk‫تعمالت ج‬kk‫ ز و ج مس‬،‫ و ج ز‬،‫ ز ج و‬،‫ ج و ز‬،‫ ج ز ي‬،‫ ء ج ز‬،‫ ج ء ز‬،‫ج ز ء‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اكتفيت ب‬،‫أي‬

:‫ قال‬،ُ‫ جيزأ‬:‫ ويف لغة‬.‫لني‬


ًّ ُ‫همز وي‬
ُ ُ‫وهذا الشيء جُي زيءُ عن هذا ي‬

ِ ‫وأ ّن املرءَ جَيَْزأُ بال ُك‬


‫راع‬ ‫عار‬
ٌ ‫وأ ّن الغدر يف األقوام‬
ِ َ‫ ِزئ‬k k k‫ ج‬:‫ول‬kk k k‫ تق‬،ً‫ا‬k k k‫زوء أيض‬kk k k‫اء واجل‬kk k k‫تزاء أي االكتف‬kk k k‫ االج‬:‫وز‬kk k k‫ مهم‬،‫زء‬kk k k‫واجل‬
.‫وز‬EE‫ري مهم‬kk k‫زوا غ‬kّ k k‫زوءاً وج‬kk k‫زأً وج‬kَ k k‫الرطب عن املاء َج‬kk k‫ إذا اكتفت ب‬.‫ل‬kُ k k k‫ت اإلب‬ َ ُ ُُ ُ ّ

:‫قال‬

k‫وم‬ ِ ‫والحته من بع ِد اجلز‬


ُ ‫ومل يك عن ورد املياه َع ُك‬ ٌ‫وء ظَمأة‬ ُُ ْ َ ْ
ٍ
‫زأت‬kْ .ً‫زاء‬k‫ه أج‬k‫ جعلت‬:‫ أي‬،ً‫ة‬k‫ه جَتَ ِزئ‬k‫ َجَّزأت‬..‫يء‬k‫ بعض الش‬:‫هام‬k‫ة الس‬k‫وار واجلزءُ يف جتزئ‬
ُ ‫وأج‬ ُ ‫ص‬ ُ ‫كل جا ِزئَة‬ ُ ‫ اجلَوا ِز‬k:‫واجلميع‬
ِّ ‫ هبا من‬:‫ قال‬.‫ئ‬ ُ ،‫ الوحش‬:‫واجلازئات‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫زءً وعزلت‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت من‬


ُ ‫ ْذ‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أخ‬
k ْ :‫ أي‬،ً‫زء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫من‬

.‫كني‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اب الس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نص‬:ُ‫زأة‬kْ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

:‫ إذا ذهب فصل واحد من فصوله مثل قوله‬،‫واجملزوء من الشعر‬

‫ِن أهَّن ما قد التأمـا‬ ‫يظن الناس بامللِ َك ْي‬


َ
َّ
‫فإن األمر قد فقما‬ ِ ِ
‫فإن تسمع بألمهما‬

415
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ومثل قوله‪:‬‬

‫ص ِردا‬
‫أصبح قليب َ‬
‫ال يشتهي‪ k‬أن يردا‬
‫ذهب منه اجلزء الثالث‪.‬‬

‫جأز‪:‬‬

‫جيأز جأزاً فهو َجئٌِز‪ .‬قال‪:‬‬


‫يئز ُ‬
‫اجلأز‪ :‬كهيئة الغصص‪ k،‬يأخذ يف َّ ِ‬
‫الصدر عند الغيظ‪َ .‬ج َ‬ ‫ُ‬
‫يسقي العدى غيظاً طويل اجلأ ِز‬

‫أجز‪:‬‬

‫اإلجازة‪ :‬ارتفاق والعرب وكانت العرب حتتيب وتَستأجز على وسادة‪ ،‬وال تتَّكيءُ على ميني ومشال‪.‬‬

‫جزي"‬

‫وج‪kَ k k k k k k‬زاء‪ ،‬ممدود‪.‬‬ ‫ٍ‬


‫َ‪k‬ج ‪kَ k k k k k k‬زى جيزي ج‪kk k k k k k k k k‬زءاً‪ ،‬أي‪ :‬كافأ باإلحس‪kk k k k k k k k k‬ان وباإلس‪kk k k k k k k k k‬اءة‪ .‬وفال ٌن ذو غن‪kk k k k k k k k k‬اء َ‬

‫ازيت ديين‪ :‬تقاضيته‪.‬‬


‫وجَت ُ‬

‫‪416‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جوز‬

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وز كل ش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬


.‫واز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أج‬:‫ع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫طه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وس‬:‫يء‬k ُ َ

k.‫قي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املستس‬:‫تجيز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملس‬.‫قية‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وزةُ ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجل‬


ُ ُ ُ

.‫وزة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:‫وز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫د اجل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي يؤكل وواح‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬:‫واجلوز‬


ُ

kُ ً‫وازاً وجَم ازا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kَ ‫ الطَّريق‬:‫زت‬k


.ً‫ؤوزا‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وج‬ ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬kُ :‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وتق‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجملازةُ أيض‬،‫ع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫در واملوض‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املص‬:‫از‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واملَج‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُجزت‬:‫ىن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وازاً يف مع‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬k kِ ‫وجاوزته‬

.‫ب‬k k k k k k‫راف اخلَ َش‬k


ُ k k k k k k k k‫بةُ اليت تُوضع عليها أط‬kk k k k k k k k‫ اخلش‬:‫بيت‬kk k k k k k k k‫ائز ال‬k
ُ k k k k k k k k‫ وج‬.‫افر‬kk k k k k k k k‫ك املس‬k
ُّ k k k k k k k k‫ ص‬:‫واز‬k
ُ k k k k k k kَ‫واجل‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ترتك‬:‫ أي‬،‫ذنب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذه بال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أال تأخ‬:‫او ُز‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والتَّج‬

.‫ا‬kk k k k k k k k‫ تروجيُه‬:‫ ّدراهم‬k k k k k k k k k k k k‫و ُز يف ال‬kٌّ k k k k k k k k k k k ‫ والتَّج‬.ٌ‫رعة‬k k k k k k k k k k k k‫الة والعمل و ُس‬k k k k k k k k k k k k‫ص‬ ِ
ّ ‫ ةٌ يف ال‬k k k k k k k k k k k k‫ خ ّف‬:‫وز‬kّ k k k k k k k k k k k ‫والتّج‬

.‫الف لوهنا‬
ُ ‫ وهو لو ٌن خُي‬.‫جتويز‬
ٌ ‫ اليت بصدرها‬:‫واملُ َج َّووزةُ من النغم‬

417
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫زجو‪:‬‬

‫‪k‬زجي البَق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رةُ ول‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دها‪ ،‬أي‪ :‬ت ُس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وقُه‪.‬‬


‫التَّزجي‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ةُ‪ :‬دف‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع ال َّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬يء كم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا ت‪ّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫تسوقُه سوقاً رفيقاً‪ ،‬قال‪:‬‬


‫حاب‪ ،‬أي‪ُ :‬‬
‫الس َ‬
‫يح تُزجي َّ‬
‫والر ُ‬
‫ِّ‬

‫ِ‬
‫وصاحب ذي غمر ٍة َ‬
‫داجيتُه‬ ‫ٍ‬

‫َز َّجيتُهُ بالقول وازدجيتُهُ‬


‫زجو َزج ‪kk‬اءً إذا تَي َّس‪k k‬رت‬ ‫وامل ‪kk‬زجى‪ :‬القلي ‪kk‬ل‪ ،‬من قوله ع ‪kk‬ز وج ‪kk‬ل‪ِ :‬‬
‫"وجئنا ببض ‪kٍ k‬‬
‫اخلراج يَ ُ‬
‫ُ‬ ‫‪k‬اعة ُمزج ‪kk‬اه" وزجا‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬

‫بايتُه‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ج َ‬

‫وجز‪:‬‬

‫الكالم والعطية‪ ،‬قال‪:‬‬


‫َ‬ ‫أوجز‬
‫كل أمر‪ ،‬وقد َ‬
‫أوجَز فال ٌن إجيازاً يف ِّ‬
‫ول َ‬‫والوجز‪ :‬الوحاءُ‪ ،‬ت ُق ُ‬
‫ُ‬ ‫أوجزت يف األم ِر‪ :‬اختصرت‪.‬‬
‫ُ‬

‫بالر ِ‬
‫ماق‬ ‫ك ِّ‬ ‫ِ‬
‫ما َوجز معروف َ‬
‫وقال رؤبة‪:‬‬

‫لوال عطاءٌ ِمن ٍ‬


‫كرمي َوج ِز‬
‫وكالم َو ِج ٌيز‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫تصر‪،‬‬ ‫ِ‬
‫وأمر َوج ٌيز‪ :‬خُم ٌ‬
‫ٌ‬

‫‪418‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫زوج‬

ٍ ‫ ل ُف‬:‫ال‬kk‫يق‬
."‫نني‬kk‫ل زوجني اث‬kِّ k‫لك فيها من ك‬kk‫ "فاس‬:‫بحانه‬kk‫ال س‬kk‫ ق‬.‫ثى‬kk‫ ذكر وأن‬:‫ أي‬،‫ام‬kk‫ان من احلم‬kk‫الن زوج‬

.‫ون‬kk k k k k ‫ ل‬:‫ أي‬،"‫وج هبيج‬


ٍ ‫ل َز‬kِّ k k k k k k k ‫ "من ك‬:‫ل‬kّ k k k k k k k ‫ز وج‬kّ k k k k k k k ‫ال ع‬kk k k k k k k ‫ ق‬،‫ا‬kk k k k k k k ‫و ٌن منه‬kk k k k k k k ‫ ل‬:‫ أي‬،‫اب‬kk k k k k k k ‫زوج من الثِّي‬
ٌ

.ً‫ أزواجا‬:‫وج‬
ُ ‫الز‬
َّ ‫وجيمع‬

‫باب الجيم وال ّدال و و ا ي ء معهما‬

‫ و ج مستعمالت‬،‫ و ج د‬،‫ ج و د‬،‫ د ج ء‬،‫ ج د و‬،‫ ج ي د‬،‫ ج د ي‬،‫ء ج د‬

:‫أجد‬

ِ k k kّ‫اد كالط‬kk k k ‫ واإلج‬،‫اد‬kk k k ‫تقاقه من اإلج‬kk k k‫ اش‬:‫د‬kُ k k k ‫األَج‬


.‫ق حُم كم‬kٌ k k k‫ وثي‬:‫ أي‬،‫ ٌد‬k k k k‫ َعقد ُمؤج‬:‫ال‬kk k k ‫ يق‬k،‫ري‬kk k k ‫اق القص‬k ُ

.‫عظم واحد‬
ٌ ‫ وهي اليت َف َق ُار ظهرها متَّصل كأنّه‬،‫أج ٌد‬
ُ ‫ ناقة‬:‫ويقال‬
ُ .‫ؤجدةُ ال َقرى‬
َ ‫وناقة ُم‬

:‫جدي‬

k ِ ‫د‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أج‬:‫ع على‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجُي م‬،‫ز‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كر من أوالد املِع‬


.‫ داء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬ َّ
ُ ‫ذ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬:‫دي‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

.‫ماء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذا يف ال ّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج غ‬k


ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اً ب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دي أيض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫ واجل‬.‫ماء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جنم يف ال ّس‬
ٌ :‫دي‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫واجل‬

419
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫ من‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلداي‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫أوالد الظِّب‬ َ

:‫ قال‬،‫الزعفرا ُن‬
َّ :‫واجلادي‬
ُّ .‫ الطّريقة من ال ّدم‬:ُ‫ واجلَديّة‬.‫اصفرت َجديَّةُ وج ِه ِه‬ ُ .‫ لو ُن الوجه‬:‫ فعيلة‬k،ُ‫واجلَ ِديّة‬
َّ :‫تقول‬

‫الروع جادياً َم ُدوفا‬


َّ ‫غداة‬ ِ
‫األبطال فيها‬ َ‫ختال َجديّة‬
ُ
.‫ اجلَديات‬:‫ اجلَدية واجلميع‬:‫السراجون‬
َّ ‫سميها‬
ِّ ُ‫ بالتّخفيف اليت ي‬،‫للسرج‬
ّ ‫واجلَدية‬

:‫جيد‬

:‫ كقوله‬،‫الرجل إال يف الشِّعر‬ ُ ُ‫ وقلَّما ي‬.‫َّم العنق‬


َّ ‫نعت به‬ ُ ‫ ُمقد‬:‫اجليد‬

ِ ‫ويف وجهه الشِّعرى ويف ِج‬


‫بد ِه القمر‬ َ ‫كأن الثُّريا عـلِّـقـت ب‬
‫ـجـبـينـه‬
.‫ َحسنةُ اجليد‬:‫وامرأة جيدانة‬

:‫جدو‬

ِ ‫ةٌ م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫جاجي‬


.ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫دجي‬ ِ ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وليل‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الظُّلم‬:‫دُّج ُّو‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬
ُ ُ

:‫ قال‬،‫ الدُّجى‬:‫ ومجعها‬،‫الصياد‬


َّ ‫ فرتة‬:ُ‫والدُّجية‬

‫هام حوائم‬
ٌ ‫صاح من األفراط‬ ُ ُ‫ جُن‬k‫يل أدجى واستقلَّت‬
‫ومه‬ َّ
ُ ‫إذا الل‬
.ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ املطاول‬:ُ‫داجاة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وامل‬k.ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه وجاملت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا يف قلب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حتُه على م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ماس‬:ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وداجيت فالن‬
ُ
ُ ُ

:‫ قال‬.‫راد به الخَفض‬
ُ ُ‫ كأنه ي‬،‫دجي‬
ّ ‫داج‬
ٍ ‫وإنه لفي عيش‬

ِ
ُ‫داج كنفاً جلبابُه‬
ٍ k‫والعيش‬
.‫ أي واسع‬.‫ إن خريه لدجاء على الناس‬:‫وتقول‬

420
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جدو‪:‬‬

‫اجلَ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دا‪ :‬العطيّ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ .‬ج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دا علين‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا فال ٌن جَي دو‪ ،‬أي‪ :‬أعطى‪ .‬واجلَ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دوى هي العطي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪.‬‬

‫طالب جدوى‪ ،‬قال‪:‬‬


‫واجملتدي‪ٌ :‬‬

‫بال ريّا ال نرى جدواها‬


‫ما ُ‬
‫وق‪kk k k k k k k‬وم ُج‪kk k k k k k k k‬داةٌ وجُم ت‪kk k k k k k k k‬دون‪ .‬وما جُي دي عين ج‪kk k k k k k k k‬داء‪ ،‬أي‪ :‬ما يُغ‪kk k k k k k k k‬ين‪ ،‬واجلَ‪kk k k k k k k k‬داءُ الغن‪kk k k k k k‬اءُ‪ ،‬ممدود‪.‬‬

‫مبلغ ِح ِ‬
‫ساب الضَّرب‪ :‬ثالثة يف اثنني‪ُ ،‬جداء ذلك‪ :‬ستّة‪.‬‬ ‫واجلُداء‪ ،‬ممدود‪ُ :‬‬

‫جود‪:‬‬

‫ود‬
‫جواد وجاد اجلواد من الناس جَيُ ُ‬
‫ود ًة فهو جيِّد‪ .‬وجاد الفرس َس ُجود ُجود ًة فهو ٌ‬ ‫ود َج َ‬
‫الشيء جَيُ ُ‬
‫جاد ّ‬
‫أجواد‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫وقوم‬
‫ُجوداً‪ٌ .‬‬
‫وج َّو َد يف عد ِوه جتويداً‪ ،‬وعدا عدواً جواداً‪.‬‬
‫َ‬
‫‪k‬اد إىل حتف‪kk‬ه‪ ،‬أي‪:‬‬ ‫ٍ‬
‫‪k‬اد إىل فالن‪ ،‬وإنه ليُج‪ُ k‬‬
‫ود بنفسه‪ .‬معناه يسوق نفسه‪ ،‬ومن قوهلم‪ :‬إن فالناً ليُج‪ُ k‬‬ ‫وهو جَيُ ُ‬

‫ساق إليه‪.‬‬
‫يُ ُ‬

‫وجد‪:‬‬

‫وجدت الشيء‪ ،‬أي‪ :‬أصبتُهُ‪.‬‬ ‫ضب‪ .‬والوجدا ُن واجلِدةُ من قولك‪:‬‬ ‫ِ‬


‫ُ‬ ‫جد‪ :‬من احلُزن‪ .‬واملوجدةُ من الغَ َ‬
‫الو ُ‬
‫َ‬

‫‪421‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ودج‪:‬‬

‫‪k‬ف احلُل ُق‪kk‬وم ف‪kk‬إذا قصد‬


‫‪k‬روق تكتن‪ُ k‬‬
‫األوداج‪ ،‬وهي ع‪ٌ k‬‬
‫ُ‬ ‫‪k‬رق متص‪kٌ k‬ل من ال‪kk‬رأس إىل ال َّس‪k‬حر‪ .‬واجلمي‪kُ k‬ع‪:‬‬
‫ال‪kَ k‬و َد ُج‪ :‬ع‪ٌ k‬‬

‫ودج‪.‬‬
‫قيل‪ِّ :‬‬

‫باب الجيم والتاء و و ا ي ء معهما‬

‫ض ‪k k k k k‬ةُ تاج‪kk k k k k‬ة‪.‬‬ ‫ِ‬


‫‪k‬اج‪ ،‬واجلمي ‪kk k k k k k k‬ع‪ :‬التِّيج‪kk k k k k k k‬ا ُن‪ ،‬والفع‪kk k k k k k k‬ل‪ :‬التَّت ‪kُّ k k k k k k k‬و ُج‪ .‬والف ّ‬
‫ت و ج مس ‪kk k k k k k k‬تعمل فقط التّ ‪ُ k k k k k k k‬‬

‫الع‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رب‪ ،‬واألكالي‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل تيج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان املل‪kk k k k k k k k k k k k‬وك‪.‬‬


‫‪k‬ائم تيج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان َ‬
‫وك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k‬انت العم‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وج تتوجياً فهو ُم َّتو ٌج‪.‬‬


‫يقال‪ :‬تُ َ‬

‫باب الجيم والظاء و و ا ي ء معهما‬

‫ج و ظ مستعمل فقط‬

‫جوظ‪:‬‬

‫اجلواظ"‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫الرجل األكول‪ ،‬ويقال‪ :‬بل ِ‬


‫الفاجر‪ .‬ويف احلديث‪" :‬إ ّن أبغض ِ‬
‫اجلعظري ّ‬
‫ّ‬ ‫اخللق إىل اهلل‬ ‫اجلواظةُ‪َّ :‬‬
‫َّ‬

‫جعنظر ِجنعي ُ‬
‫ظ‬ ‫ٌ‬ ‫جواظةٌ‬
‫ّ‬

‫‪422‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والذال و و ا ي ء معهما‬

‫ج ذ و مستعمل فقط‬

:‫جذو‬

.‫اع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ري الب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫و القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وه‬.‫ذو‬k ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رج‬


ِّ k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ بنِّي اجل‬،‫ ُذ ِّو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ بني اجل‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رأة جاذي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وام‬،‫اذ‬k ٌ

.‫ا‬kk k k‫ومة وحنوه‬kk k k‫ للخص‬،‫ه‬kِ k k k‫ا على ركبتي‬kk k k‫ان إذا جث‬kk k k‫ل اإلنس‬kk k k‫و إال يف عم‬kَّ k k k k‫تعمل اجلُُث‬kk k k k‫رب ال تس‬kk k k k‫ري ألن الع‬kk k k k‫وا غ‬kَّ k k k k‫و ُج ُث‬kk k k kُ‫ا جيث‬kk k k k‫ل جث‬kk k k k‫ذووا مث‬k
ِّ k k k ‫ج‬kُ ‫ذا جيذو‬kk k k k‫ج‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k ‫ ّدة التزام‬k k k k k k k k k k‫ لش‬،‫ري‬kk k k k k k k k k ‫رد يف َجنب البع‬k ٍ ِ


ُ k k k k k k k k k ‫ذا ال ُق‬kk k k k k k k k k k‫ ج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k‫و يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ وه‬k،‫ع‬k k k k k k k k k k k k k k‫زوم للموض‬kk k k k k k k k k k k k k kّ‫ الل‬:‫ ُذ ُّو‬k k k k k k k k k k k k k kُ‫واجل‬

:‫ حيث يقول‬،‫ومسَّى أبو النّجم ِمنقار الطائر جمذاء‬

‫باحلد من جمذائه‬
ِّ ً‫ومرة‬
ّ
.‫ا ِره‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يش مبن‬k
َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫نزعُ احلش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يصف الظّليم أنَّه ي‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ من ن‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قبس‬:ُ‫واجلذوة‬

.‫ وهم جُي ذونه‬،‫ أجذيته‬،‫ إشالةُ اجلم ِر وحنوه‬:ُ‫ واإلجذاء‬،‫والتَّجاذي‬

‫باب الجيم والثاء و و ا ي ء معهما‬

‫ و ث ج‬،‫ ج و ث‬،‫ ج ث و‬،‫ ت و ج‬،‫ج و ث‬

423
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جأث‪:‬‬

‫اجلأث‪ :‬ثِق ‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل املش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ي‪ .‬يق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬أثقل ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هُ احلِم ‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل حىت ج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k‬أث‪.‬‬
‫ُ‬

‫واجملؤوث واجملثُوث‪ k:‬الفزع املرعوب‪ .‬ويف احلديث‪" :‬فلما رأيت جربيل ُجئثت‪ُ k‬رعباً"‪.‬‬
‫ُ‬

‫تأج‪:‬‬

‫ُّؤاج‪ :‬صوت النَّعجة‪ .‬تأجت تثأج ثُؤاجاً‪ .‬قال ال ُكميت‪:‬‬


‫الث ُ‬

‫يف الثّائجات جنح الظّ ِ‬


‫الم‪.‬‬ ‫الثلَّسة‬
‫رأيه فيهم كرأي ذوي َّ‬
‫ُ‬
‫جثو‪:‬‬

‫‪k‬راب جمم ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وع كهيئة الق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رب‪.‬‬


‫اجلُث‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وةُ‪ :‬تُ ‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫واجلثو‪ :‬مصدر اجلاثي‪ ،‬واجلُُث ُّو أيضاً‪.‬‬


‫ُ‬

‫جوث‪:‬‬

‫أجوث وجوثاء‪.‬‬
‫ُ‬ ‫عظيم يف أعلى البطن‪ ،‬كأنه احلُبلى‪ ،‬والنّهت‪k:‬‬
‫اجلوث‪ٌ :‬‬

‫وثج‪:‬‬

‫قوي‪ ،‬وقد وثُ َج وثاجةً‪.‬‬


‫وثيج‪ٌّ :‬‬
‫فرس ٌ‬‫ٌ‬
‫‪424‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الجيم والراء و و ا ي ء معهما‬

‫ و ج‬،‫ ر ج و‬،‫ ج و ر‬،‫ ج ر و‬،‫ ج ي ر‬،‫ ج ر ي‬،‫ ي ر ج‬،‫ ء ر ج‬،‫ ر ج ء‬،‫ ء ج ر‬،‫ ج ء ر‬،‫ج ر ء‬

‫ور وجرأته‬kk‫ َجس‬:‫ أي‬،ٌ‫ريء‬kk‫ وهو ج‬،‫راء ًة‬k‫ج‬kَ .ٌ‫رأة‬k‫ج‬kُ ‫ وبه‬،‫دم‬kk‫ريء املق‬k‫ج‬kَ ‫ فالن‬:‫زأ‬kk‫تعمالت ج‬kk‫ ر و ج مس‬،‫ر‬

.‫ أجرثاء هبمزتني‬:‫ ومجع اجلريء‬.ً‫جترئة‬

:‫جأر‬

.‫وهتا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ رفعت ص‬:ً‫ؤارا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kُ ُ‫رة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أرت البق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬

.‫متضرعني‬
ِّ ‫القوم إىل اهلل جؤاراً وهو أن يعرفوا أصواهتم إىل اهلل‬
ُ ‫وجأر‬

:‫أجر‬

.‫أجور‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واملفع‬،‫أج ُر‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أجر ي‬..‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫زاءُ العم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ج‬:‫ر‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫األج‬

.‫تأجر‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ املُس‬:ُ‫ري‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألج‬

ُ k k k k k k k k k k k k‫ وآج‬.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k‫ ٍر يف عم‬k k k k k k k k k k k k k‫ ما أعطيت من أج‬:ُ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k‫واإلج‬


.‫ؤجر‬kk k k k k k k k ‫وكي إجياراً فهو ُم‬kk k k k k k k k k k k k‫رت ممل‬k

425
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬أج ُر أج‪kk k k k k‬وراً فهي آج‪kk k k k‬رةٌ‪.‬‬


‫‪k‬ور‪َ :‬جرب الكسر على ع‪kk k k k k‬وج العظم‪ .‬وأج‪kk k k k k‬رت‪ .‬وأج‪kk k k k k‬رت ي‪kُ k k k k k‬ده ت‪ُ k k k k k‬‬
‫واألج‪ُ k k k k k‬‬

‫واإلجنار‪ :‬لغةٌ قبيحةٌ‪.‬‬


‫ُ‬ ‫سطح ليس َحواليه ُسرتة‪ .‬واجلميع‪ :‬أجاجريُ وأجاجرة‪.‬‬
‫واألجار‪ٌ :‬‬
‫ُ‬

‫رجأ‪:‬‬

‫رجئُ‪kk‬ون ألمر اهلل"‪ .‬أي‪:‬‬


‫أرج‪kk‬أت ال َّش‪k‬يءَ‪ :‬أجرت‪kk‬ه‪ ،‬ومنه ق‪kk‬ول اهلل عز وجل يف ق‪kk‬راءة بعض‪kk‬هم‪" :‬وآخ‪kk‬رون ُم َ‬

‫مؤجرون حىت يُنزل اهلل فيهم ما يريد‪.‬‬


‫َّ‬

‫أرج‪:‬‬

‫والتأريج‪ :‬شيء من كتب أصحاب ال ّدواوين‪ .‬واألوارجة من كتب أصحاب ال‪kk‬دواوين‬


‫ُ‬ ‫أرج‪.‬‬
‫يأرج أرجاُ فهو‪ُ :‬‬
‫البيت ُ‬ ‫يح الطَّيَّبة‪ .‬تقول‪َ :‬‬
‫أرج ُ‬ ‫الر ِ‬
‫األرج‪ :‬نفحةُ ِّ‬
‫ُ‬

‫اخلراج‪.‬‬ ‫يف‬

‫َّأريج‪ :‬شبهُ التأريش يف احلرب‪ ،‬قال العجاج‪:‬‬


‫والت ُ‬

‫إنا إذا ُمذكي َّأرجا‬

‫يرج‪:‬‬

‫مر يستشفى به حل ّدة النظر‪.‬‬


‫واليارج‪ :‬من األدوية‪ُّ ،‬‬
‫ُ‬ ‫واليارجا ُن‪ ،‬كأنه فارسي‪ :‬من حلي اليدين‬

‫‪426‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جري‪:‬‬

‫مس جتري جري‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً إال املاء فإن‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه جيري ِجري‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ةً‪.‬‬
‫والري‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اح جتري‪ ،‬وال َّش‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫اخلي‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل جتري‪ّ .‬‬

‫واجلزاءُ للخيل خاصة‪ ،‬قال‪:‬‬

‫غمر اجلراء إذا قصرت عنانهُ‬


‫أجاري أي‪ :‬ذو‬
‫ّ‬ ‫وفرس ذو‬
‫واإلجريّا‪ :‬طريقته اليت جيري عليها من عادته‪ .‬واإلجريا‪ :‬ضرب من اجلري‪ٌ .‬‬
‫واجلري‪ :‬الرسول‪ ،‬ألنك أجريته يف حاجتك‪.‬‬
‫ّ‬ ‫فنون من اجلري‪..‬‬
‫واجلاريةُ‪ :‬مصدرها اجلزاءُ‪ ،‬بال فعل‪ .‬يقال‪ :‬فعلت يف جرائها‪ ،‬أي‪ :‬حني كانت جارية‪.‬‬

‫جير‪:‬‬

‫ميني للع‪kk k k k k k k k k k k k k k‬رب‪ .‬فقول‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ :‬جري ال أفعل ذل‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ ،‬كقول‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ك‪ :‬ال أفعل ذلك واهلل‪.‬‬
‫َج‪kk k k k k k k k k k k k‬ري‪ٌ :‬‬

‫السم ِن‪.‬‬ ‫خلق ِ‬


‫اخللق يأخ ُذ عند أكل َّ‬ ‫الصاروج‪ .‬واجليّار‪ُ :‬‬
‫اجليّ ُار‪ّ :‬‬

‫جرو‪:‬‬

‫اجلر‪ِ :‬جرو الكلب وجرو األسد وجرو ِ‬


‫السباع وجُي مع‪ k‬على أج ٍر‪ .‬قال زهير‪:‬‬ ‫ُ ُ‬

‫أبطال من ٍ‬
‫ليث أيب أجري‬ ‫أشج حني تتّجـهُ ال‬
‫ُ‬ ‫وألنت ُ‬
‫واجلِروةُ‪ :‬النَّفس‪.‬‬

‫‪427‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جور‬

k.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ظلم‬:‫ أي‬،‫ورة‬k


َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج‬
kَ ٌ‫ارة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم ج‬k
ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬.‫دل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ نقيض الع‬:‫اجلور‬

.‫ور‬
ُ ‫ار جَي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ج‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل من‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والفع‬.‫ري‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يد يف ال َّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رك القص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ت‬:‫واجلور‬
ُ

ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك يف ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذي يعم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ك‬k ‫ األ‬:‫وار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجل‬
.‫تان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رم أو بُس‬k ّ ّ َ

ِّ ‫تجارك يف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ذي اس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال‬.‫كن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جماورك يف املس‬


.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة جتريهُ ومتنع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الذم‬ َ :‫واجلار‬
ُ

:‫ قال‬،‫ األجوار‬k:‫ واجلميع‬k.‫ االسم‬:‫وار‬ِ ِ


ُ ‫ واجل‬.‫واجلوار مصدر من اجملاورة‬

‫ورسم دار دارس األجوار‬


.‫ أي اجلرية واألجوار‬،‫كل ذلك‬
ِّ ُ‫ مجاعة‬:‫واجلريا ُن‬

:‫رجو‬

.‫اء‬k‫و رج‬k‫ إمّن ا ه‬،‫أ‬k‫د أخط‬k‫ذا فق‬k‫ون ك‬k‫اة أن يك‬k‫ رج‬:‫ال‬k‫ ومن ق‬،ً‫ا‬k‫ترجي‬
ِّ .‫رتجى‬k
َّ ‫رجى ي‬k
َّ ‫ وارجتى ي‬.‫رجي‬k
ِّ ُ‫ ورجى ي‬.ً‫ رجا يرجو رجاء‬..‫ نقيض اليأس‬:‫ ممدود‬،‫الرجاء‬

.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أرج‬:‫ع‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫وان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رج‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واالثن‬.‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ل ش‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ةُ ك‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ناحي‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مقص‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫والرج‬
ّ

:‫ وقال أبو ذؤيب‬،‫ ال ختافون وال تُبالون‬،‫ "مالكم ال ترجون هلل وقاراً" أي‬:‫وجل‬
ّ ‫عز‬ّ ‫ من قول اهلل‬،‫ ما أبايل‬:‫ أي‬،‫ ما أرجو‬:‫ يقال‬.‫ املباالة‬:‫جو‬
ُ ‫والر‬
َّ

ِ
‫عوامل‬ ٍ ُ‫وخالفها يف بيت ن‬
‫وب‬ ‫يرج لسعها‬
ُ ‫إذا لسعته النّحل مل‬
.‫ مل يكرتث‬:‫أي‬

428
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وجر‪:‬‬

‫‪k‬يب‪ ،‬ش‪kk k k k k k k k k k k k‬بهُ اإلس ‪kk k k k k k k k‬عاط‪.‬‬ ‫ِ‬


‫ال‪kَ k k k k k k k k k k‬و َج ُر‪ :‬أن تُ‪kk k k k k k k k k k k k‬وج ُر دواءً أو م‪kk k k k k k k k k k k k‬اء يف وس‪kk k k k k k k k k k k k‬ط حل‪kk k k k k k k k k k k k‬ق ص‪ِّ k k k k k k k k k k k k‬‬

‫‪k‬وج ُر ب ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬ ‫ٍ‬


‫وامليج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رةُ‪ :‬ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬بهُ مس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬عط يُ ‪َ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫مح‪ :‬طعنته يف صدره‪ ،‬قال‪:‬‬


‫الر َ‬
‫وأوجرت فالناً ُّ‬
‫ُ‬

‫الزحال ِ‬
‫ـيق‬ ‫لعب َّ‬
‫هذي املرةُ ال ُ‬ ‫قلت له‬
‫مح شزراً مث ُ‬
‫الر َ‬
‫أوجرتُه ُّ‬
‫آلوجر‪ ،‬أي‪ :‬خائف‪ ...‬وقد َو ِجَر َو َجراً‪ .‬وفالنة منه وجراؤ‪.‬‬
‫اخلوف‪ ،‬تقول‪ :‬إين منه َ‬
‫ُ‬ ‫والرجر‪:‬‬
‫ُ‬

‫روج‪:‬‬

‫روجت الدَّراهم‪ :‬أرجتها‪ ،‬وجتاوزت يف نقدها‪.‬‬


‫ُ‬

‫باب الجيم والالم و و ا ي ء معهما‬

‫ج ء ل‪ ،‬ل ج ء‪ ،‬ء ج ل‪ ،‬ج ي ل‪ ،‬ج ل و‪ ،‬ج و ل‪ ،‬و ج ل‪ ،‬و ل ج مستعمالت‬

‫جأل‪:‬‬

‫َّبع‪ .‬واجلميع‪ k:‬اجليائل‪ .‬قال ال ُك ُ‬


‫ميت‪:‬‬ ‫اجليأل‪ :‬الض ُ‬
‫ُ‬

‫ِم ومل تدع من يُشيط اجلَُزورا‬ ‫نُطعم اجليأل اهِّل يد من الكـو‬

‫‪429‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫لجأ‪:‬‬

‫جلأ فالن إىل ك‪kk k k k k k k‬ذا َملجأ وجلأ وهو يلج‪k k k k k k k‬أُ ويلتجىءُ‪ .‬وأجلأنا األمر إىل ك‪kk k k k k k k‬ذا أي‪ :‬إض‪ّ k k k k k‬‬
‫‪k‬طرين إلي‪kk k k k k‬ه‪.‬‬

‫وجلأ‪ :‬اسم رجل‪.‬‬

‫أجل‪:‬‬

‫نقيض عاج‪kk k k k k k‬ل‪.‬‬


‫األج‪kُ k k k k k k k k‬ل‪ :‬غاي‪kk k k k k k k k‬ة ال‪kk k k k k k k k‬وقت يف املوت‪ .‬وحمل ال‪kk k k k k k k k‬دَّين وحنوه‪ .‬وتق‪kk k k k k k k k‬ول‪ :‬أج‪kk k k k k k k k‬ل ه‪kk k k k k k k k‬ذا الش‪kk k k k k k‬يءُ يأج‪kk k k k k k‬ل‪ ،‬فه‪kk k k k k k‬و آج‪kk k k k k k‬ل‪ ،‬وه‪kk k k k k k‬و ُ‬

‫واألجيل‪ :‬املؤجل إىل وقت‪ ،‬قال‪:‬‬


‫ُ ُ‬

‫الردى‬
‫وغاية األجيل مهواة ُّ‬
‫عدي بن زيد‪:‬‬ ‫ِ‬
‫فعلت ذاك أجل كذا‪ ،‬وال فعل له‪ .‬قال ّ‬
‫وتقول‪ :‬فعلت ذاك من أجل كذا ومن جراء كذا أي‪ :‬من أجله‪ ،‬وإن شئت طرحت‪:‬من‪ :‬فقلت‪ُ :‬‬

‫بص ٍ‬
‫لب وإزار‬ ‫فوق من أحكى ُ‬ ‫أجل أ ّن اهلل قد فـضـلـكـم‬
‫َ‬
‫وتق‪kk k k‬ول‪ :‬أجنَّك مبع‪kk k k‬ىن‪ :‬أجل أنك فح‪kk k k‬ذفت الالم واألل‪kk k k‬ف‪ ،‬كما ق‪kk k k‬ال اهلل عز امسه‪" :‬لكنّا هو اهلل ريب"‬

‫معن ‪kk‬اه‪ ،‬واهلل أعلم‪ :‬لكن أن ‪kk‬ا‪ ،‬فح ‪kk‬ذفت األلف ف ‪kِ k‬‬
‫‪k‬ألتفت النّون ‪kk‬ان‪ .‬فج ‪kk‬اء التش ‪kk‬ديد‪ .‬ويف احلديث‪" :‬أجنك من‬

‫أص ‪kk k‬حاب رس‪kk k k‬ول اهلل" أي‪ :‬من أجل أن‪kk k k‬ك‪ .‬ومثل‪kk k k‬ه‪ :‬هلنك لرج‪kٌ k k k‬ل عاق‪kٌ k k k‬ل‪ ،‬أي‪ :‬واهلل إنك لرج ‪kٌ k k‬ل عاق ‪kٌ k k‬ل‪.‬‬

‫ص‪k k k k k‬وار‪ :‬ص ‪kk k k k‬ار قطيع ‪k k k‬اً قطيع ‪kk k k‬ا‪.‬‬
‫‪k‬ال‪ .‬وتأج ‪kَ k k k k‬ل ال ّ‬
‫واإلج ‪kُ k k k k‬ل‪ :‬القطي ‪kُ k k k k‬ع من بقر ال ‪kk k k k‬وحش‪ ،‬واجلمي ‪kُ k k k k‬ع‪ :‬األج ‪ُ k k k k‬‬

‫واألجل ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ :‬اآلخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رة‪ ،‬والعاجل ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ :‬ال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دُّنيا‪.‬‬

‫فجُر يف ال ‪kّ k‬زرع‪ ،‬وهو‬ ‫واملأج ‪kk‬ل‪ :‬ش ‪kk‬به ح ‪ٍ k‬‬


‫‪k‬وض واسع يُؤجل فيه م ‪kk‬اءُ الب ‪kk‬ئر‪ .‬وم ‪kk‬اء القن ‪kk‬اة احملف ‪kk‬ورة‪ k‬أيام‪k k‬اً‪ ،‬مث يُ َّ‬ ‫ُ‬
‫‪430‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫بالفارس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ية‪ :‬طرخ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬واجلمي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ع‪k kِ :‬‬


‫املآج‪ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪.‬‬

‫ض ‪k‬يق أيض ‪k‬اً‪.‬‬ ‫واألج ‪kk‬ل‪ :‬مص ‪kk‬در قول ‪kk‬ك‪ :‬أجل ‪kk‬وا إبلهم ِ‬
‫يأجلُوهنا أجالً‪ ،‬أي‪ :‬حب ُس ‪k‬وها يف املرعى‪ ،‬واألج ‪kُ k‬ل‪ :‬ال ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫وتق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول‪ :‬أج ‪kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل عليهم ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬راً أجالً‪ ،‬أي‪ :‬جن ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اه وحبث ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬

‫وجع يف العُنُق‪.‬‬
‫واألجل‪ٌ :‬‬
‫ً‬

‫جيل‪:‬‬

‫وجيال ُن‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ص‪ِ k‬‬ ‫اجلي‪kk‬ل‪ :‬ك‪kُّ k‬ل ص‪ٍ k‬‬
‫‪k‬رب‪ :‬جي‪kٌ k‬ل‪ ،‬ومجعُ‪kk‬ه‪ :‬أجي‪kk‬ال‪َ ..‬‬
‫ني‪ :‬جي‪kٌ k‬ل والع‪ُ k‬‬
‫‪k‬نف من الن‪kk‬اس‪ ،‬الرُّت ُك‪ :‬جي‪kٌ k‬ل‪ ،‬وال ِّ ُ‬ ‫ُ‬

‫يل َجيالن‪k.‬‬‫ج‬‫قال هلم‪ِ :‬‬


‫ُ‬ ‫ي‬ ‫َّيلم‬
‫الد‬ ‫خلف‬ ‫املشركني‬ ‫من‬ ‫يل‬‫ج‬‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬

‫جلو‪:‬‬

‫السيف ِجالءً‪ ،‬ممدود‪ ،‬واجتاله لنفسه‪ ،‬قال لبيد‪:‬‬


‫يقل َّ‬
‫الص ُ‬
‫جالل َّ‬

‫ُمكبَّا جيتلي نقب النِّصال‬ ‫ُجنوح اهلالكي على يديه‬

‫واملاش ‪kk‬طةُ جتل ‪kk‬و الع ‪kk‬روس جل ‪kk‬وه ِ‬


‫وجل ‪kk‬وة‪ ،‬وق ‪kk‬د ُجليت على زوجه ‪kk‬ا واجتاله ‪kk‬ا زوجه ‪kk‬ا‪ ،‬أي‪ :‬نظ ‪kk‬ر إليه ‪kk‬ا‪.‬‬

‫جلي‪ :‬واض‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ح‪ .‬وتق‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ول‪ :‬أج‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ل لن‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ا ه‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ذا األم‪kk k k k k k k k k k k k k k‬ر‪ ،‬أي‪ :‬أوض ‪kk k k k k k k k k‬حهُ‪.‬‬
‫وأم‪kٌ k k k k k k k k k k k k‬ر ِّ‬

‫واحد‪ ،‬أي‪ :‬بياض ٍ‬


‫يوم‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫يوم ٍ‬‫وما أقمت عندهم إال جالء ٍ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬

‫‪431‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫مايل إن أقصيتين من‬


‫مقعد‬

‫وال هبذي األرض من جتلُّ ِد‬


‫ضحى الغَ ِد‬
ُ ‫ أو‬k‫إال جالءَ اليوم‬
،‫ازي جُي لِّي‬k‫ والب‬..‫ا‬kk‫ يُظهره‬:‫ أي‬،‫اعة‬k‫ واهلل جُي لِّي الس‬..‫ إذا كان مدفوناً فأظهرته‬،‫ وعن الشيء‬،‫الزمان‬
َّ ‫وجليت عن‬
َ .‫ كشفه‬:‫ أي‬،‫ جال اهلل عنك املرض‬:‫وتقول‬

‫ل‬k‫دا للجب‬k‫ ب‬:‫ أي‬،‫ جتلّى‬:‫ن‬k‫ال احلس‬k‫ ق‬،‫ان‬k‫ر وب‬k‫ ظه‬:‫ أي‬."‫ل‬k‫ا جتلَّى ربُّه للجب‬k‫"فلم‬
ّ :‫ل‬k‫ز وج‬k‫ال اهلل ع‬k‫ ق‬.‫ه‬k‫رت إلي‬k
ُ ‫ نظ‬،َ‫وجتليت الشَّيء‬
ُ ..‫الصيد فرفع طرفه ورأسه‬
َّ ‫إذا‬

.‫رش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الع‬
َ ‫ور‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ن‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و البَص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه جيل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ألن‬،‫د‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫ اإلمث‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مقص‬،‫واجلال‬

.‫ل أجلى‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والر ُج‬
َّ ..‫نة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫عة احلس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الواس‬:ُ‫واء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ةُ اجلل‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلبه‬

.‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫وا وتركوه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ حتول‬:‫ أي‬،‫وا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫اهم عن بالدهم فجل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أجلين‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬k..‫وم عن بالدهم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أن خيل‬:ُ‫واجلَالء‬

ِّ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ أه‬:‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫واجلالي‬


.‫ اجلوايل‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫وا من أرض إىل أرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ذين حتول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ة ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الذ ّم‬ ُ

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ حُم ِدقني ب‬k،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫انوا ُمقبلني علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ا ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫د م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ه بع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وا عن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أفرج‬،‫ أي‬،‫يء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وم عن الش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وأجلى الق‬

:‫ واألنجالء‬.‫ فَجته عنه‬:‫ أي‬،‫اهلم‬


ّ ‫ وأجليت عنه‬k،‫ أجلو عنه‬:‫وتقول‬

.‫االنكشاف عن اهلموم‬
:‫ قال‬،‫ اسم‬:‫وجالل‬

‫مىت أض ِع العِمامة تعرفوين‬ ‫أنا ابن جال وطالّع الثَّـنـايا‬


‫ذا‬kk‫رب املثل ه‬kk‫ربت الع‬kk‫ فض‬،‫ا‬kk‫ارات من ثنية اجلبل على أهله‬kk‫احب قتل يطلع يف املغ‬kk‫ وكان ص‬،‫وهذا اللّيثي‬

.‫هور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أنا ابن الواضح األمر املش‬:‫ أي‬،‫ أنا ابن جال‬:‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ فقول‬k،‫بيت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

.ً‫ريا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫لت فيها كث‬


ُ ‫ ُج‬:‫ أي‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجولتُه‬
َّ ،‫جتولت البالد‬
ّ :‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ج‬

432
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫‪k‬ول‪ ،‬ك‪kk k k k k k k‬لٌّ لغة يف اجلَ‪kk k k k k‬والن‪.‬‬


‫واجلَ‪kk k k k k k‬وال ُن‪ :‬الرُّت اب ال‪kk k k k k k k‬ذي جتول به على وجه األرض‪ .‬واجلَ‪kk k k k k k k‬ول واجلُ‪ُ k k k k k k k‬‬

‫اث واجنال‪ ،‬واجنيال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هُ‪ :‬انكش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اطُه‪k.‬‬


‫ويق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬ج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال الرُّت ُ‬

‫ض ‪k k k k k k‬اللة‪.‬‬ ‫ِ‬
‫‪k‬وم القصد واهلُ‪kk k k k k k k k k‬دى قيل اجت‪kk k k k k k k k k‬اهلم ال َّش‪k k k k k k k k k‬يطا ُن‪ ،‬أي‪ :‬ج‪kk k k k k k k k k‬الوا معه يف ال ّ‬
‫وإذا ت‪kk k k k k k k k k‬رك الق‪ُ k k k k k k k k k‬‬

‫‪k‬ول‪ ،‬وله عقل وال فعل ل‪kk k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬


‫لب القلب ومعق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول‪ ،‬يق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬له ُ‪k‬ج‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫واجلُ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول‪ُّ :‬‬

‫واجلائ ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ :‬ال َّس‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬لِ‬


‫‪k‬ال‪.‬‬ ‫س من الو ُش‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ج والبُط ِن‪ .‬يق ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬وش ‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬اج ج‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k‬‬ ‫ُ‬

‫وج‪kk‬اال ك‪kِّ k‬ل ش‪kk‬يء جانب‪kk‬اهُ واجلاال ال‪kk‬وادي‪ :‬ناحيت‪kk‬اه وجانِبا مائ‪kk‬ة‪ .‬وج‪kk‬اال البح‪ِ k‬ر‪ :‬ش‪k‬طّاه‪ .‬واجلمي‪kk‬ع‪ :‬األج‪ُ k‬‬
‫‪k‬وال‬

‫واجلِيال ُن‪.‬‬

‫وأج‪kk k‬الوت ال ِّس ‪k k‬هام بني الق‪kk k‬وم‪ ،‬إذا ُ‪k‬ح ‪kِّ k‬ركت مث أفضى هبا يف القس‪kk k‬مة‪ .‬وأج‪kk k‬الوا ال‪kَّ k k‬رأي واألمر وحنوه فيما‬

‫بينهم‪.‬‬

‫وجل‪:‬‬

‫وأوجل‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫وجل يوجل وجالً‪ ،‬فهو ِ‬


‫وج ٌل‬ ‫وف‪ِ .‬‬
‫الو َج ُل‪ :‬اخلَ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫َ‬

‫أول‬
‫على أيِّنا تغدو املـنـيّةُ ُ‬ ‫ألوجل‬
‫ُ‬ ‫لعمرك ما أدري وإينّ‬
‫َّخذوا من دون اهلل وال رسوله‬ ‫الرج ِل ِ‬
‫ودخلتُه‪ .‬قال جل وعز‪" :‬ومل يت ِ‬
‫ّ ّ‬ ‫ُ‬ ‫والوليجة‪ :‬بطانةُ َّ ُ‬
‫الولوج‪ :‬الدُّخول‪َ .‬‬

‫َّلج الظَّيب يف توجلة‪kَ ،‬‬ ‫ِ‬


‫احلر فيه وأوجله‪ :‬أدخل ‪kk‬هُ‬
‫وأتلج ‪kk‬هُ ُّ‬ ‫‪k‬اس الظَّيب‪ ،‬وقد ات َ‬
‫وال املُؤم‪kk k‬نني وليج ‪k k‬ةً"‪ .‬والتَّوجلُ‪ k:‬كن‪ُ k k‬‬
‫‪433‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫كِناس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هُ‪.‬‬

‫كل تا ٍجل ووا ٍجل‪.‬‬


‫وشر ٌ‬
‫ويقال‪ :‬أعوز باهلل من كل نافث ورافث‪ِّ .‬‬

‫باب الجيم والنون و و ا ي ء معهما‬

‫ج ن ء‪ ،‬ء ج ن‪ ،‬ن ء ج‪ ،‬ن ج ء‪ ،‬ج ن ي‪ ،‬ج و ن مستعمالت‬

‫جنأ‪:‬‬

‫أكب على شيء‪ ،‬وجنأ إليه ظهره‪ ،‬قال‪:‬‬


‫جل جينأ ُجنُوءاً‪ ،‬إذا َّ‬
‫الر ُ‬
‫َجنَأ َّ‬

‫ِ‬
‫العائدات على ِوسادي‬ ‫ِ‬
‫شهدت َغداةَ بِتتُم‬
‫ُجنُوءَ‬ ‫أغاضر لو‬
‫وقال اآلخر‪:‬‬

‫كل ِ‬
‫مرام‬ ‫ياض املوت َّ‬ ‫ور ِ‬ ‫جَنَالك ِمنّا بعدما ملـت جـانِـئاً‬
‫مت ح َ‬
‫ُ َ‬
‫واملجنأةُ‪ :‬القربُ‪ .‬قال ساعدهُ‪:‬‬
‫ُ‬

‫يل‬ ‫الصخ ِر واخلشب ِ‬


‫القط‬ ‫َّ‬ ‫قال‬
‫ُ‬ ‫تِ‬ ‫إذا ما زار جُم نأةً‪ k‬عـلـيهـا‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫وظليم أجنَ‪k‬أُ‪ ،‬ونعام‪k‬ةٌ َجن‪k‬اءُ ومن مل يهمز‬ ‫واألجنأ‪ :‬الذي يف كاهله ِ‬
‫احنن‪k‬اءُ على ص‪k‬دره‪ ،‬وليس باألح‪k‬دب‪.‬‬
‫ٌ‬

‫قال‪َ :‬جنواءُ‪..‬‬

‫أجن‪:‬‬

‫اجن وأجون‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ِ‬


‫ُجوناً‪ ،‬وأجن لغة‪ .‬وماءٌ ٌ‬
‫يأج ُن أ ُ‬
‫أج َن املاء ُ‬
‫َ‬

‫‪434‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫كضفدع ماء أجون يَنِ ٌق‬


‫ِ‬
‫والورق‪ .‬قال رؤبة‪:‬‬ ‫رمض‬‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ويقال‪ :‬األجن‪ :‬الذي غشيه الع ُ‬

‫أجن ِ‬
‫كينء اللَّحم مل يُشيَّط‬
‫وقال ابن عبدة‪:‬‬

‫وصبيب‬ ‫من األج ِن طحنّاءٌ معاً‬ ‫ِ‬


‫ُ‬ ‫ـامـهُ‬
‫فأوردهـا مـاءً جـم َ‬
‫صيّةٌ غليظةٌ مع القصار يضرب هبا الثَّوب إذا غسله يف النهر‪.‬‬ ‫ِ‬
‫املئجنةُ‪ ،‬عُ َ‬

‫نأج‪:‬‬

‫‪k‬أج نَأح ‪k‬اً‪ .‬وت ‪kk‬أج اإلنس ‪kk‬ا ُ‪k‬ن إذا تض ‪kَّ k‬رع يف ُدعائ ‪kk‬ه‪ .‬ن ‪kk‬أج إىل اهلل ين ‪kk‬أج‪ ،‬وه ‪kk‬و أض ‪kk‬رع م ‪kk‬ا يك ‪kk‬ون‪k‬‬
‫‪k‬وم ين ‪ُ k‬‬
‫َج الب ‪ُ k‬‬
‫نَ ‪k‬أ َ‬

‫قال‪:‬‬ ‫وأحزنُه‪،‬‬

‫فال يغرنَّك قول الن َُّّؤ ِج‬

‫خملج‬
‫كل ِ‬ ‫اخلاجلني القول َّ‬
‫وقال العجاج‪:‬‬

‫واخَّت ذته النائجات منأجا‬


‫أي‪ :‬الصائحات من اهلام‪ ،‬وقال العديّ‪:‬‬

‫نئاج‬
‫الركن ِ‬ ‫ٍ‬
‫بصوت ضعيف ُّ‬ ‫نادى‬ ‫ضطر يف ٍ‬
‫كرب‬ ‫أنت الغِ ُ‬
‫ياث إذا امل ُّ‬
‫ُ‬

‫‪435‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نجأ‬

.ً‫صيب هبا كثريا‬


kُ ُ‫ إذا ي‬،‫رجل جَن يءُ العني‬

:‫جني‬

:‫ قال‬،‫ جيين‬،‫ أو على قومه‬،‫ َجَّر ِحريرةً على نفسه‬:‫ أي‬،ً‫جىن فال ٌن جناية‬

‫رب‬
ُ ُ‫ اجل‬،‫فتجرب‬
ُ ‫الصحاح‬
ِّ ‫تُعدي‬ ‫جانيك من جيين عـلـيك وقـد‬
ٍ ‫ وفال ٌن جُي اين على‬.‫ريء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه علي وأن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا تقول‬،ُ‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجَت ىَّن فال ٌن علي ذنب‬
k.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يتَّجىَّن علي‬:‫ أي‬،‫فالن‬ ٌ َّ َّ

.‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مقص‬،‫ىن‬k ٍ
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kَ ‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ىن فه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل مثرة جُت ت‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وك‬،‫ل‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طب والعس‬
ُ ‫ر‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال‬: ‫واجلَىَن‬

:‫ قال‬.ً‫جىن ما دام طريا‬ ِ


ً ‫ وهو‬،‫ أخذك إياه‬:‫واالجتناء‬

k‫إنَّك ال جَت ين من الشَّوك العنب‬


:‫وقال‬

‫وخيارهُ فيه‬
ُ ‫هذا َجناي‬
‫يده إىل فيه‬ ٍ ‫كل‬
ُ ‫جان‬ ُّ ‫إذ‬

:‫جون‬

.‫ ٍري ومحار وحش‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ل بع‬kُّ k k k k k k k k k k k k k k ‫ ك‬:‫ال‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k ‫ ويق‬.‫و ٌن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُج‬k:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ َجون‬:‫ثى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واألن‬،‫ود‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األس‬:‫و ُن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫اجل‬

‫وه‬k‫ أخرج‬.‫دري‬k
ٌّ ‫وينٌّ و ُك‬k‫ ُج‬:‫ربان‬k ٍ ‫ أو س‬،‫ون‬k‫ ج‬:ً‫رب مُح رة‬k
ِ ‫ ض‬:‫ا‬k‫ والقط‬.‫ا‬k‫ةُ مُح رة القط‬kُ‫واد خمالط‬k ٍ
ٍ ‫واد مش‬k
َ ُ ‫ون س‬k‫ل ل‬k‫ وك‬.‫ة‬k‫مى َجون‬k
َّ ‫َّمس تُس‬k‫وعني الش‬
ُ .‫َجو ٌن من بعيد‬

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫دراء وجون‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ َك‬:‫الوا‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫وا ق‬kk k k k k k k k k k k k k k ‫ وإذا نعت‬،‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال النِّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دري يف ح‬k
ٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ك‬kُ ‫وينٌّ و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ج‬kُ :‫الوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ فق‬.‫على فعلي‬

:‫ قال‬،‫ اجلَُو ُن‬k:‫ واجلميع‬،‫ مستديرة مغشاة ادما تكون مع العطارين‬k‫ سليلة‬:‫واجلونة‬

436
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ مبا يف اجلُون‬k‫وكان املصاع‬ ‫إذا ُه ٌن نازلن أقـرانـه َّـن‬

:‫نجو‬

.‫اج‬k
ٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫و ن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ جناءً فه‬،‫رعة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يف ال ُّس‬،‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وجنا ينج‬،‫و جَن ا ًة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِّر ينج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫جنا فال ٌن من ال َّش‬

ِ ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وناق‬
.‫ريعة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ س‬:ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ناجي‬

:‫ قال‬،‫ استنهكته‬:‫وجَنَوته‬

ِ ‫الكلب مات حديث ع‬


‫هد‬ ِ ‫كريج‬
ِ ‫فوجدت مـنـه‬ ً‫وت جُم الدا‬
َ َ َ ُ ُ َ‫جَن‬
.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ف مبد ٍر أو م‬ ِ
ُ ُّ‫ التَّنظ‬:ُ‫تنجاء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واالس‬

E:‫ قال عبيد‬.‫ ال يعلُوه املاء‬،‫ االرتفاع‬:‫ أي‬،‫ النَّجوةُ من األرض‬:ُ‫والنّجاة‬

‫ستكني كمن ميشي بقرواح‬ ّ ُ‫وامل‬ ‫فمن بنَجونه كمن بعـقـوتِـه‬


.‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ النِّج‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ واجلمي‬،‫أ‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ا ينش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫حاب أول م‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫جَّن و‬
ُ َّ ُ

.ً‫د جنا جنوا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وق‬،‫تطالق البطن‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اس‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنَّج‬،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ريح وغريه‬
ٍ ‫ر َج من البطن من‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خ‬kَ ‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫و‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬

.‫وا‬kk k k k k k k k k k k‫ انتج‬:‫ذلك‬kk k k k k k k k k k k ‫ وك‬k،‫ا بينهم‬kk k k k k k k k k k k‫اجوا فيم‬kk k k k k k k k k k k‫اجيتهم وتن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ ن‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬.‫ار‬k
ّ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ِّر والتَّس‬k k k k k k k k k k k k k k k k ‫نني كال ِّس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ كالم بني اث‬:‫و‬kُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّج‬

:‫ قال‬.ٌ‫ وأنجية‬،‫والقوم جَن َوى‬

ِ ‫إين إذا ما القوم كانوا‬


‫أجنيه‬ ُ ّ
:‫ قال‬k،‫ إذا كشطته‬،ُ‫ أجنُوه‬،‫اجللد‬
َ ‫جنوت‬ ّ ‫ عن‬k‫ أو ما سلخته‬،‫ ما ألقيته عن نفسك من ثِياب‬:‫والنَّجا‬
ُ :‫ وتقول‬.‫الشاه‬

‫سنام وغاربُه‬ ِ ‫فقلت اجنوا عنها جَن ا‬


ٌ ‫ُسريضيكما منه‬ ‫اجللد إنه‬ ُ ُ
:‫ة‬kk‫الوجن‬
َ :‫ال‬kk‫ ويق‬.‫مجل أوجن‬
َّ َّ ‫ة ال‬kِ k‫ ذات الوجن‬:‫اء من النُّوق‬kk‫ال والوجن‬kk‫واألجن من اجلم‬
ٌ :‫ال‬kk‫ا يُق‬kk‫ فلم‬،‫خمة‬k ‫ض‬ ُ ،‫ر‬kk‫دق واحملج‬k ‫اخلد بني ال ِّش‬
ِّ ‫ع من‬kk‫ا ارتف‬kk‫ م‬:ُ‫ة‬k ‫الوجن‬

:‫ قال‬،‫منت منها ذو ِحجار ٍة ِصغار‬


ٌ ‫ وهو‬،‫ ُشبهت بالوجني من األرض‬k،‫الضخمة‬
ّ

ِ ‫َّجاد من الوجـ‬
‫ني‬ ِ ‫مُت ُّر على ال ِو‬
َ ‫سن الن‬
َ َ‫تقاي‬ ‫راك إذ الكطايا‬

437
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ونَج‪:‬‬

‫الصنج ذو أوتار‪.‬‬
‫ضرب من َّ‬
‫الونج‪ٌ :‬‬
‫َ‬

‫باب الجيم والفاء و و ا ي ء معهما‬

‫ج ف ء‪ ،‬ج ء ف‪ ،‬ف ج ء‪ ،‬ج ي ف‪ ،‬ف ي ج‪ ،‬ج و ف‪ ،‬ج ف و‪ ،‬ف ج و‪ ،‬و ج ف‪ ،‬ف و ج‬

‫مستعمالت‬

‫جفأ‪:‬‬

‫‪k‬أت ِ‬
‫الق‪kk‬در زب ‪kk‬دها‪ ،‬وجف ‪kk‬أت ب ‪kk‬ه‪ ،‬أي‪ :‬رمت به وطرحت ‪kk‬ه‪.‬‬ ‫الزبد جيفأ جف ‪k‬أً‪ ،‬واالس ‪kk‬م‪ :‬اجلف ‪kk‬اء‪ .‬وأجف ‪ِ k‬‬
‫َج َف ‪ k‬أَ َّ‬
‫ُ ُ‬

‫الرج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ ،‬أي‪ :‬احتملته وض‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ربت به األرض‪.‬‬


‫‪k‬أت َّ‬
‫وجف ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫بد فيذهب ُجفاء"‪.‬‬


‫الز ُ‬
‫بد فوق املاء‪ ،‬قال اهلل عز وجل‪" :‬ال أما َّ‬
‫الز ُ‬
‫واجلُفاءُ‪َّ :‬‬

‫جأف‪:‬‬

‫الفزع واخل ِ‬
‫وف‪ .‬قال العجّاج‪:‬‬‫ضرب من ِ َ‬ ‫اجلأف‪ٌ :‬‬
‫ُ‬

‫كأ ّن حتيت ناشطاً جُم أَّفا‬


‫أف‪ :‬ال قلب له‪.‬‬
‫ورجل جُم ٌ‬
‫ٌ‬ ‫واجلأف‪ :‬مثل اجلوف‪،‬‬
‫ُ‬

‫‪438‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فجأ‪:‬‬

‫فج ‪kk‬أه األم ‪kُ k‬د يفج ‪kk‬ؤه فج ‪kk‬أ ًة‪ ....‬وفاج ‪kk‬أه ي ِ‬
‫فاجئ ‪kk‬هُ مفاج ‪kk‬أ ًة‪ ..‬وفجئ ‪kk‬هُ لغ ‪k‬ةُ‪ .‬وكل ما هجم عليك من أم ‪ٍ k‬ر مل‬‫ُُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫حتتسبهُ فقد فجأك‪.‬‬

‫جيف‪:‬‬

‫يف وأجي‪k‬اف‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫جافت اجليفةُ‪ ،‬واجتافت‪ ،‬أي‪ :‬أنتنت‪ k‬وأروحت‪ .‬ومجع اجليفة‪ ،‬وهي اجلثَّةُ امليَّتة‪ k‬واملنتنة‪ k:‬ج ٌ‬

‫ويف احلديث‪.‬‬

‫فيج‪:‬‬

‫‪k‬ائج من األرض ما اتسع منها بني‬ ‫ِ‬


‫يج‪ :‬اش‪kk k‬تق من الفارس‪kk k‬ية‪ ،‬وهو رس‪kk k‬ول الس‪kk k‬لطان على رجل‪kk k‬ه‪ .‬والف‪ُ k k‬‬
‫ال َف ُ‬

‫جبلني‪ ،‬ومجعهُ‪ :‬فوائج‪.‬‬

‫جوف‪:‬‬

‫سمون فساطيط عماهلم‪ :‬األجواف‪.‬‬


‫وأهل احلجاز يُ ُّ‬
‫واجلَوف معروف‪ ،‬ومجعه‪ :‬أجواف‪ُ .‬‬

‫‪439‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ِ‬
‫اجلوفاء‪ .‬واجلُوف‪kk‬ا ُن‪ :‬مجاعة األج‪kk‬وف‪.‬‬ ‫ِ‬
‫كالقصبة‬ ‫وف‪ :‬خالءُ اجلوف‪،‬‬ ‫واجلائفة‪ :‬الطَّعنةُ تدخل اجلَ َ‬
‫وف‪ .‬واجلَ ُ‬

‫واجت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اف الثَّور ِ‬


‫الكن‪ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬اس‪ ،‬إذا دخل جوف‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ه‪.‬‬ ‫ُ‬

‫السمك‪ ،‬الواحدة‪ُ :‬جوافة‪.‬‬


‫ضرب من َّ‬
‫واجلُواف‪ٌ :‬‬

‫جفو‪:‬‬

‫جفا الشيء جيفو جفاء‪ ،‬ممدود‪ ،‬كالسرج جيفو عن الظَّهر‪ ،‬إذا مل ِ‬


‫يلزم الظَّهر‪ ،‬واجلنب جيفو عن الفراش‪ ،‬وجتاىف مثله‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ َ ً‬

‫ِ‬
‫الظراب‬ ‫األسر فوق‬
‫كتجايف ِّ‬ ‫إن جنيب عن الفراش لنابـي‬
‫وقال العجّاج‪:‬‬

‫وشجر اهلُداب عنه فجفا‬


‫َ‬
‫بسلهبني فوق ٍ‬
‫أنف أذلفا‬
‫ص‪k k‬لة من اجلَف ‪kk‬اء‪ ،‬ألن اجلَفا قد يك ‪kk‬ون يف‬
‫ص‪k k‬لة‪ .‬واجلَف ‪kk‬وةُ‪ :‬أل ‪kk‬زم يف ت ‪kk‬رك ال ِّ‬
‫واجلف ‪kk‬اءُ‪ :‬يقصر وميدُّ‪ :‬نقيض ال ِّ‬

‫ملق‪.‬‬
‫فعالته‪ .‬إذا مل يكن له ٌ‬

‫فجو‪:‬‬

‫فَج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا قوس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬هُ يفجوه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪ .‬وق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وس فج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬واءُ‪ :‬ب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان وتره‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا عن َكب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دها‪.‬‬

‫كالفحج‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ِ‬ ‫خاصة‬
‫وال َفجا يف الفخذين ّ‬

‫حنكةٌ فيها قِ ٌ‬
‫بال وفجا‬

‫‪440‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫احلنك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ :‬اللّثيم‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬وال َفج‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪ :‬تباع‪ٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬د يف ُركبتيه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪.‬‬

‫َّسع يف األرض وغريها‪.‬‬


‫والفجوةُ‪ :‬مت ٌ‬

‫وجف‪:‬‬

‫وراكب‬
‫ُ‬ ‫راكب البعري يوض‪kُ k‬ع‪،‬‬
‫ُ‬ ‫وأوج َفها راكِبُه‪kk‬ا‪ .‬ويق‪kk‬ال‪:‬‬
‫جتف وجيف‪k‬اً‪َ .‬‬
‫الوج‪kk‬ف‪ُ :‬س‪k‬رعةُ ال َّس‪k‬ري‪َ ..‬و َج َفت ُ‬
‫َ‬

‫ف‪.‬‬ ‫ِ‬
‫الفرس يُوج ُ‬

‫فوج‪:‬‬

‫األفواج‪.‬‬
‫ُ‬ ‫واجلميع‪:‬‬
‫ُ‬ ‫وج‪ :‬القطيع من الناس‪،‬‬
‫ال َف ُ‬

‫باب الجيم والباء و و ا ي ء معهما‬

‫ج ب ء‪ ،‬ج ء ب‪ ،‬ب ء ج‪ ،‬ج ب ي‪ ،‬ج ي ب‪ ،‬ج و ب‪ ،‬و ج ب‪ ،‬ب و ج مستعمالت‬

‫جبأ‪:‬‬

‫َجبَأت عنه أجبأُ َجبأً‪ :‬أي ارتدعت عنه وتقاعست‪ .‬قال الشاعر‪:‬‬

‫قر‬ ‫ِ‬ ‫وهل أنا إالّ مثل سـيِّ ِ‬


‫حنر وإن َجبأت َع ُ‬
‫إن استقدمت‪ٌ k‬‬ ‫قة الـعـدا‬ ‫ُ‬

‫‪441‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

.‫الحه‬EEEEEEEEEEE‫دو ص‬k
ِّ k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ب‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫زرع قب‬kَّ k k k k k k k k k k k k k k k‫ع ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ بي‬:ُ‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واإلجب‬.‫راء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أة احلم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل الكم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مث‬:ُ‫أة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫واجلَب‬

. ُ‫ان‬EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE‫ ال َجب‬:ُ‫أ‬EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE‫والجُب‬

:‫قال‬

ِ ‫وال أنا من سيب‬


ِ ‫اإلله‬
.‫بيائس‬ ‫مان جُبُ ٍبأ‬
ِ ‫الز‬
َّ ‫ريب‬ ِ ‫فما أنا من‬
.‫ه املرأة‬k k k k k k k k‫ درعٌ تلب ُس‬:‫واجلؤب‬..‫ؤوب‬k
ُ k k k k k k k k k k k‫ ج‬:‫ع‬kk k k k k k k k k k k‫ واجلم‬،‫ظ‬kk k k k k k k k k k k‫ار الغلي‬kk k k k k k k k k k k‫ احلم‬:‫اجلأب‬
ُ :‫أب‬kk k k k k k k k k ‫ج‬

‫ طريقة‬:‫داً أي‬kk ‫اً واح‬k k‫داً" أي بيان‬kk ‫اً واح‬k k‫"ألجعلن بأنا بأج‬
َّ :‫اب‬kk ‫ال عمر بن اخلط‬kk ‫ وق‬.‫ان‬kk ‫ البي‬:‫أج‬k
ُ k ‫ الب‬:‫أج‬kk ‫ب‬

.‫ فلم يشرت‬،‫ رخص‬:‫ أي‬،‫ وبأج الشيء‬.‫ضرب واح ٌد‬


ٌ :‫ أي‬،‫بأج واحد‬
ٌ ‫ هم‬:‫ وقوله‬.‫واحدة يف العطاء‬

‫جبي‬

:‫ قال مُح يد األرقط‬.‫وجىَب املستقي املاء يف احلوض جبياً وجىب‬


َ .‫وحصلته‬
ّ ‫ مجعته‬:‫ أي‬،ً‫جبيت اخلراج جباية‬
ُ

‫وال َجىَب يف حوضه جباكا‬


‫ئ ٍر‬kk k‫ أرى َجىَب ب‬:‫ول‬kk k‫ تق‬،‫د‬kk k‫ تراها من بعي‬.‫ذي حوهلا‬kk k‫ئر وهي تراهبا ال‬kk k‫ نثيلة الب‬: ‫ واجلَىَب‬.‫ئر‬kk k‫ حمفر الب‬: ‫واجلَىَب‬

.‫وض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجىَب َح‬


َ

.‫رب منه اإلبل يف مركؤ من األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ع تش‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫خم واس‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وض ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ح‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واجلابي‬

.ً‫ا‬k k k k k k k k ‫ه بارك‬kِ k k k k k k k k k k‫الرجل على وجه‬


َّ ‫ أن جُي يِّب‬:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫ والتَّجبِي‬.‫لي‬kk k k k k k k k k k k k‫وع كر ُكع املص‬k
ً k k k k k k k k k k k k‫ رك‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k‫والتَّجبِي‬
ُ

.ُ‫ أي َّقربه‬،"‫ "فاجتباهُ ُّره‬:‫ قال اهلل تعاىل‬،ُ‫ إذا قربه‬،‫الر ُج َل‬
َّ ‫الرجل‬
َّ ‫واجتىب‬

442
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جيب‬

.ً‫ جعلت له َجيبا‬:ً‫يبت القميص جتبيبا‬


kُ ‫َج‬

:‫جوب‬

.‫جموب‬ ٍ
ٌ ‫ وكل جُم وف وسطه فهو‬،‫ب‬
ٌ ‫وجمو‬
َّ ‫جموب‬
ٌ ‫يب‬
ٌ ‫ َج‬:‫ يُقال‬،‫اب اجلَيب‬
ُ ‫الشيء كما جُي‬
ّ ‫ قطعك‬:‫وب‬
ُ َ‫اجل‬

.‫هُ املرأة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ِدرعٌ تلبس‬:‫واجلوب‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطعت‬:‫ أي‬k،‫واجتبت الظَّالم والقميص‬


ُ ،‫ا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ قطعتُه‬:‫ أي‬،‫ازة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بت املف‬
ُ ‫وج‬
ُ

.‫جييب‬
ُ ‫اب‬kk k k k k k k k k‫ من أج‬.ً‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k‫اءَ جاب‬kk k k k k k k k k k k k k‫اء مسحاً فأس‬kk k k k k k k k k k k k k‫ أس‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k‫ تق‬k.‫د الكالم‬kُ k k k k k k k k k k k k k‫ ردي‬:‫واجلواب‬
ُ

‫رائب من‬kk k‫ الغ‬k:‫ اجلوائب‬:‫ال‬kk k‫ ويق‬k،‫ اجلوائب‬:‫ع‬kk k‫ واجلمي‬.‫ابت‬kk k‫ربٌ ث‬kk k‫ خ‬:‫رب? أي‬kk k‫ةُ خ‬k k ‫دك جابي‬kk k‫ هل عن‬:‫ال‬kk k‫ويق‬

ٍ ‫أرض إىل‬
k‫ازعون‬kk ‫ يتن‬:‫ال‬kk ‫ ق‬،‫ابت البالد‬kk k‫ قد ج‬:‫ أي‬،‫دة‬kk k‫أرض بعي‬ ٍ ‫ حممولة من‬:‫ أي‬،‫رب‬kk k‫ةُ خ‬k k ‫ وجابي‬،‫ار‬kk ‫األخب‬

.‫جوائب األمثال‬

443
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫وجب‬

.ُ‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وو َّجب‬


َ ‫وأوجبه‬
َ .ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يء وجوب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وجب ال ّش‬

.‫ابت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ غ‬:ُ‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫مس وجب‬ ِ


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ووجبت ال َّش‬

.‫يء يقع على األرض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مثل ش‬.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وقع‬:‫ أي‬،‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ومسعت هلا وجب‬

‫إذا وجبت‬kk ‫ "ف‬:‫ز‬kّ k ‫ل وع‬kّ k ‫ وقوله ج‬.‫اب‬kk‫الوج‬


ّ :‫ال‬kk ‫ ويُق‬.‫يء‬kk ‫ل ش‬kِّ k ‫زع من ك‬kk ‫ذي يف‬kk ‫ ال‬:‫ ّدواب‬k k‫ب من ال‬
kُ ‫وج‬k
َّ k ‫وامل‬
ُ

.‫قطت جلُنُوهبا‬kk k k k k‫ س‬:‫اه‬kk k k k k k‫ معن‬:‫ال‬kk k k k k k‫ ويق‬،‫ها‬kk k k k k k‫رجت أن ُفس‬kk k k k k k‫ خ‬k:‫اه‬kk k k k k k‫ معن‬:‫ال‬kk k k k k k‫ يق‬،"‫ا‬kk k k k k k‫وا منه‬kk k k k k k‫ُجنُوهبا فلك‬

.‫ار‬kk k k k k k k k k k k k k k k k ّ‫ب اهلل هبا الن‬ ِ ُّ ِ


ُ ‫وج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ذنوب اليت ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ائر من ال‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬‫الك‬ : ‫ات‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ب‬‫واملوج‬

.‫ة‬kk k k k k k‫وم وهي الوجب‬kk k k k k k k k k‫د ًة يف الي‬kk k k k k k k k k‫ةً واح‬k k k k k k k k k‫ام إذا جعل لنفسه أكل‬kk k k k k k k k k‫ل على نفسه الطَّع‬kُ k k k k k k k k k‫الرج‬
َّ ‫ووجب‬
َ

.‫ برك وسقط‬:‫ أي‬،ً‫ب البعري توجيبا‬


َ ‫ووج‬
َّ

:‫بوج‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وج ال‬k
.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رق يف وجه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ إذا تف‬،‫حاب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ربق يف ال ِّس‬k ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ تَب‬:‫وج‬k
ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k َ‫الب‬

:‫ قال‬k،‫ عممتهم‬:‫ أي‬،‫بشر‬


ِّ ‫ جُب تهم‬:‫وتقول‬

‫هراوةٌ فيها شفاءُ الـع ِّـر‬


‫اجلر‬
ِّ ‫ هبا يف‬k‫محلت عقفان‬

444
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫فبجتُهُ وأهـلـه بـش ٍّـر‬

‫باب الجيم والميم و و ا ي ء معهما‬

‫أجم‪:‬‬

‫أجم‪ ،‬قال الكميت‪k:‬‬ ‫َّ‬


‫أجم الطعام‪ :‬أي‪ :‬كرهه بأجم أجوماً‪ ،‬وآمجه غريه حىت َ‬
‫َ‬

‫يؤجم العشريُ العشريا‪k‬‬ ‫من ٍ‬


‫مري ما ُ‬ ‫هلوك مشطا وتنزل لـأل‬
‫منبت الشَّعر كالغيضة‪.‬‬
‫واألمجةُ‪ُ :‬‬

‫أمج‪:‬‬

‫وعطش‪ .‬واإلنس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان ك ‪kk k k k k k k k k k k‬ذلك‪.‬‬ ‫‪k‬أمج أجماً‪ :‬اش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ت ّد هبا ح‪kٌّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ر‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫أجمت اإلب‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ت‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وتقول‪ :‬بغريٌ ِأم ٌج‪ ،‬أي‪ :‬يشرب فال يكاد يروى حىت ميوت‪.‬‬

‫جيم‪:‬‬

‫حرف ِه ٍ‬
‫جاء تؤنث‪ k‬وجيوز تذكريها‪ .‬ويقال‪ :‬جيَّمت جيماً إذا كتبتها‪.‬‬ ‫اجليم ُ‬

‫‪445‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫جوم‬

.‫وجملسهم واحد‬
ُ ‫وكالمهم‬
ُ ،ُ‫الرعاة‬
ُّ ‫ وهم‬،‫ كأهنا فارسية‬:‫اجلوم‬
ُ

:‫وجم‬

ٍّ ‫ظ‬kٍ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫كوت إىل غي‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ال ُّس‬:‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واألج‬


.‫وهم‬ ُ ‫وم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫الوج‬
ُ

،‫ ال تفعل ذاك يا فال ٌن‬:‫ال‬k


ُ k ‫ ويق‬.‫حارى‬k k‫ص‬
َّ ‫دون هبا يف ال‬kk ‫ يهت‬k‫ات وأبنية‬k
ٌ k ‫ عالم‬:‫ام‬kk ‫ األوج‬:‫ع‬kk ‫ واجلمي‬،‫وجم‬k
ُ k ‫وال‬

.‫ ومرجعُه إىل الغيظ واهلم‬،‫فيكون عليك ومجة‬

:‫موج‬

ٍ ‫ دخل بعضهم يف‬:‫ميوج وماج النّاس‬


.‫بعض‬ ُ ‫ ماج‬:‫والفعل‬ .‫ ما ارتفع من املاء فوق املاء‬:‫املوج‬
ُ
ُ

:‫مأج‬

.‫أج‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤود ًة فهو م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ؤج املاء ميؤج م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ م‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ يق‬،‫امللح‬
ُ ‫ املاء‬:‫واملأج‬
ُ

.‫وى‬k
ً k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫أن فيه ض‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬،‫ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫رب اخلل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ األمحق املُط‬:‫واملأج‬

.‫متور بني اجلِلد والعظم‬ ِ


ٌ .‫ ومؤوج السلعة‬،‫ مؤوج الداغصة‬:‫واملُؤوج‬

446
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫لَّفيف من الجيم‬

‫ ج ء ج‬،‫ ء ج ج‬،‫ و ج ج‬،‫ و ي ج‬،‫ و ج ي‬،‫ ج ي ء‬،‫ ء ج ء‬،‫ ج ء و‬،‫ ج و ي‬،‫ج و و‬

‫مستعمالت‬

:‫جو‬

:‫ قال‬.ً‫تسمى جوا‬
َّ ُ‫ وكانت اليمامة‬،ُ‫اجلو اهلواء‬
ُّ

‫جبو طَلَال‬
ٍّ ‫َّهر‬
ُ ‫أخلق الد‬
.‫ه‬kk k k k‫ رقعت‬:‫ أي‬،‫قاء‬k k k k k k‫ويت ال ِّس‬kk k k k k k‫ ج‬:‫ال‬kk k k k k k‫ يُق‬.‫قاء‬k k k k k k‫وةُ يف ال ِّس‬kk k k k k kُ‫ واجل‬.‫ من األرض‬k‫أن‬kk k k k k k‫ كل ما اطم‬:‫واجلو‬
ُّ

.‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ موض‬:‫واء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ِ‫واجل‬

.‫ واء بين فالن‬k k k k k k k k k k k k ‫ج‬k kِ ‫ نزلنا يف‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ تق‬،‫بيوت‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫وم وسط ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ةٌ بني حملة الق‬k k k k k k k k k k k k k k k‫ فرج‬:‫واجلواء‬

ِ ُ‫ خياطة‬:‫واجلِواء‬
.‫حياة النّاقة‬ ُ

:‫جوى‬

ٍ ‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ك‬:‫ور‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ مقص‬:‫وى‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اجل‬


.‫ام‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ه الطع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تمرأ مع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ال يس‬.‫اطن‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ُذ يف الب‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫داء يأخ‬ َ َ

.‫ة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ خم ّفف‬،ٌ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫رأة َجوي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ وام‬،‫ ٍو‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ج‬kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ رج‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يق‬

447
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫واس‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬تجوينا الطَّع‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ام‪ ،‬واجتوين‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اه‪ ،‬وص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ار االجت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬واء أيض‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬اً ملا يك‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ره ويبغض‪.‬‬

‫واجلوي‪ :‬املننِت فوق ن ِ‬


‫نت األجن‪ ،‬قال زهير‪:‬‬
‫ُ‬

‫نَس ِ‬
‫وعندي لو أردت هلا دواءُ‬ ‫ويت عنها‬
‫وج ً‬‫أت بنيئها‪َ k‬‬
‫َ َ‬
‫جأي‪:‬‬

‫سواد‪.‬‬
‫السري الذي خُي اط به‪ ،‬واجلُؤوة‪ :‬لو ُن األجأى‪ .‬وهو ٌ‬
‫اجلًؤوةُ بوزن اجلُعوة‪َّ :‬‬

‫وجي‪:‬‬

‫وجى‪ ،‬بال مهز مقص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ور‪ ،‬من ال‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وجى وه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬و اخلَف‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪.‬‬ ‫ِ‬
‫يت ال ّداب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ة وهي ت‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬وجى ً‬
‫يق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬وج َ‬

‫وج‪ .‬قال رؤبة‪:‬‬


‫ليتوجى يف مشيته فهو ٍ‬
‫وإنه َّ‬

‫وج وم ِ‬
‫سقط‬ ‫الرذليا من ٍ ُ‬
‫به َّ‬
‫الرجل عن األمر‪ ،‬تقول‪ :‬أوجيته فرجع‪ .‬واإلجياءُ‪ :‬أن يسأل فال يُعطي السائل شيئاً‪ ،‬ويقال ربيعة بن مقروم‪:‬‬
‫تزجَر ُ‬
‫واإلجياءُ‪ :‬أن ُ‬

‫وكويتهُ فوق النّواظ ِر من ِ‬


‫عل‬ ‫أوجيته عين فأبصر قـصـده‬

‫وبج‪:‬‬

‫الويج‪ :‬خشبةُ الفدان‪ k‬بلغة عُمان‪.‬‬


‫ُ‬

‫‪448‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫وج‬
ّ

.‫داوى هبا‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دا ٌن يت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ِعي‬:‫و ُّج‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال‬

ٍ :‫ يقال‬.‫ موضع باليمامة‬:‫ووج‬


.‫واد بالطائف‬ ٌ

:‫أج‬
ّ

.ً‫ا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً وأججتها تأجيج‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ؤج أجيج‬k ِ


ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ار ت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫أجت الن‬

.‫يف‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص‬
ّ ‫تدت أجه ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اش‬:‫احلر‬
ّ ‫وائتج‬
ّ

‫اء‬kk k ‫ مثل م‬،‫ديد امللوحة واملرارة‬k


ُ k k‫اج" وهو الش‬kk k ‫ملح أج‬
ٌ ‫ذا‬kk k‫ "وه‬:‫اىل‬kk k ‫ال اهلل تع‬kk k ‫ ق‬،‫املر امللح‬
ّ ‫ املاء‬:‫اج‬k
ُ k k‫واألج‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫البح‬

.‫ومج على بناء فاعول‬


ّ ‫يج‬ّ ‫ ومن مل يهمز قال هو مأخوذ من‬،‫ يقرأ باهلمز وبغري اهلمز‬،‫ويأجوج ومأجوج‬

:‫جأجأ‬

‫ره‬kk‫ فطلب إليهم أن يش‬،‫ فشكوا قلّة مائهم‬.‫رجل من العراق على قومه بإبله‬
ٌ ‫ ورد‬:‫ ويقال‬.‫ جأجأت به‬:‫ جىء جىء ليشرب ويقال‬:‫ من قولك للبعري‬:‫اجلأجأة‬

:‫ فقال‬،‫ فأوردها وجعل نرجو هبا وهم ال يفطنون‬،‫ هو ذاك‬:‫ قال‬،‫ على أال جُت اجئ هبا فتنهك ماءنا‬:‫ فقالوا‬،ً‫بإبله فيسقيها سقية‬

ِ ‫رب مرج ٍـل ُمـلـه‬


‫ـوج‬ َّ ‫يا‬

449
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫العرفج‬
‫ِ‬ ‫بشيء من ضرام‬ ‫حش ٍ‬
‫ُ ّ‬
‫أنزلته ِ‬
‫للقوم لـمـا ينـض ِـج‬
‫فجعل جُي أجئ وهم ال يفطن ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ون‪.‬‬

‫ؤج ُؤها‪ ،‬واجلميع اجلآجئ‪.‬‬


‫السفينة ُج ُ‬
‫عظام صدر الطائر‪ .‬وصدر َّ‬
‫واجلؤجؤ‪ٌ :‬‬

‫باب الرباعي من الجيم‬

‫الجيم والشين‬

‫شرجب‪:‬‬

‫الرجال‪ :‬الطويل‪.‬‬
‫َّرجب‪ :‬نعت الفرس الكرمي اجلواد‪ ،‬ومن ّ‬
‫الش ُ‬

‫جرشب‪:‬‬

‫جرشبت املرأة‪ :‬بلغت أربعني أو مخسني‪ .‬وامرأة جرشبية‬

‫جرشم‪:‬‬

‫جرشم‪ :‬جرشم الرجل إذا كان مريضاً مهزوالً‪ ،‬مث اندمل‬

‫‪450‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫شمرج‪:‬‬

‫ال َّش ‪k k k k k k k‬مرجةُ‪ :‬حسن قي ‪kk k k k k k k‬ام احلاض ‪kk k k k k k k‬نة على الص ‪kk k k k k k k‬يب‪ ،‬واسم الص ‪kk k k k k k k‬يب‪ُ :‬مش ‪kk k k k k k k‬مرج‪ ،‬من ذلك اش ‪kk k k k k‬تق‪.‬‬

‫ثوب ُم َش ْمرج‪ ،‬أي رقيق الفنَّسيج‪.‬‬


‫ُّم ُرج‪ :‬الرقيق من الثياب وغريها‪ ،‬ولذلك يقال‪ٌ :‬‬
‫والش ْ‬

‫الجيم والضاد‬

‫جرضم‪:‬‬

‫الواسع البطن‪ ،‬ومثله‪ :‬اجلِْرضم‪ ،‬وهو األكول ج ّدا‪ ،‬ذا جسم كان أو حنيف‪.‬‬
‫ُ‬ ‫األكول‬
‫ُ‬ ‫اجلُراضم‪:‬‬

‫الجيم والسين‬

‫جسرب‪:‬‬

‫ال َجس َْرب‪ :‬الطويل‪ :‬قال‪:‬‬

‫ملا رآه َج ْسَرباً خِم َنّا‬


‫مثل اجلَ ْسرب‪.‬‬ ‫ِ‬
‫وامل َخ ُّن ُ‬

‫‪451‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جرفس‪:‬‬

‫ض‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬خم ال َّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ديد‪.‬‬


‫‪k‬اس من الرج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬ال َّ‬ ‫ِ‬
‫‪k‬رفس واجلرف ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫اجلً ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫واجلَرفسةُ‪ :‬شدَّة الوثاق‪.‬‬

‫سمرج‪:‬‬

‫مرجة‪ ،‬قال العجّاج‪:‬‬ ‫مر ُج‪ :‬يوم ِجباية اخلراج‪ ،‬وهو َّ‬
‫الس َّ‬ ‫الس َّ‬
‫َّ‬

‫مرجا‬
‫الس َّ‬
‫رج َّ‬
‫اخلراج خُي ُ‬
‫ِ‬ ‫يوم‬

‫سجلط‪:‬‬

‫اليامسني‪.‬‬
‫ُ‬ ‫الس ِجالّط‪:‬‬
‫ِّ‬

‫سفنج‪:‬‬

‫َّج‪ :‬الطائر الكثري االستنان‪ ،‬ويقال‪ :‬هو الظّليم ال ُّذكر‪ .‬قال‪:‬‬


‫السفن ُ‬
‫َّ‬

‫سومه َس َفنَّجا‬
‫واستبدلت ُر ُ‬
‫ُ‪k‬‬

‫سملج‪:‬‬

‫السمالِ ُج‬ ‫السملَّ ُج‪ :‬هو اللَّ ُ‬


‫نب ُّ‬ ‫َّ‬

‫‪452‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫سلجم‪:‬‬

‫والسلجم‪ :‬شبه ِ‬
‫الف ِ‬
‫جل‪.‬‬ ‫السالجم‪ :‬النِّضال الطوال‪ ،‬والواحد‪ :‬سلجم‪ُ ُ َّ .‬‬
‫َّ‬

‫برجس‪:‬‬

‫والشاء الغزيرة الكرمية‪.‬‬


‫الربجيس‪ :‬من أمساء النُّجوم‪ .‬والنُّوق‪ّ k‬‬
‫ُ‬

‫نرجس‪:‬‬

‫معرب‪.‬‬
‫َّرجس‪ :‬معروف‪ ،‬وهو َّ‬
‫الن ُ‬

‫الجيم والزاي‬

‫زنجر‪:‬‬

‫الزجنرة من قولك‪َ :‬زجنر فالن ٍ‬


‫لفالن‪ ،‬إذا قال بظف ِر إهبامه على ظُف ِر سبّابته‪ ،‬مث قرع بينهما يف قول‪ :‬وال مثل هذا قال‪:‬‬ ‫َّ‬
‫َ‬

‫بأن النَّفس مشغُوفه‬ ‫فأرسلت إىل سلمى‬


‫بزجن ٍري وال فوقـه‬ ‫فما جادت لنا سلمى‬

‫زرجن‪:‬‬

‫الزرجون‪ ،‬بلُ ِ‬
‫غة الطّائف‪ ،‬وأهل الغور‪ :‬قضبا ُن الكرم‪.‬‬ ‫َّ‬

‫‪453‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫زرنج‪:‬‬

‫َزرنج‪ :‬اسم كورة معروفة‪ ،‬قال‪:‬‬

‫زرنج‬
‫خيلهم قصور ِ‬
‫وردت ُ‬ ‫جلبُوا من هتـامةَ حـتـى‬

‫زبرج‪:‬‬

‫ٍ‬
‫بسواد ومُح رة يف وجهه‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫السحاب النَّمر‬
‫والزبرج‪َّ :‬‬
‫برج‪ :‬الذهب‪ِّ .‬‬
‫الز ُ‬
‫َّ‬

‫الزبرج املزبرجا‬
‫سفر الشَّمال َّ‬
‫ُ‬
‫والزبرج‪ :‬الوشي‪k.‬‬
‫السالح‪ِّ .‬‬
‫برج‪ :‬زينةُ ِّ‬
‫والز ُ‬
‫ِّ‬

‫جمرز‪:‬‬

‫وفر‪.‬‬
‫مَج َر َز فالن‪ ،‬أي‪ :‬تكص ّ‬

‫جرمز‪:‬‬

‫‪k‬اع أو روض‪kk k k k k k k k k k k k k‬ة‪ ،‬مرتف‪kk k k k k k k k k k k k k‬ع‪ ،‬األعض ‪kk k k k k k k k k k k k‬اد يس‪kk k k k k k k k k‬يل فيه‪kk k k k k k k k k‬ا املاء‪ ،‬مث يف‪kk k k k k k k k k‬رغ بع‪kk k k k k k k k k‬د ذل‪kk k k k k k k k k‬ك‪.‬‬
‫‪k‬وض يتخ‪ُ k k k k k k k k k k k k k k‬ذ يف ق‪ٍ k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬وز‪ :‬ح‪ٌ k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫ِّجرم‪ُ k k k k k k k k k k k k k‬‬

‫وجرم‪kَ k k k k k k k k‬ز فال ٌن‪ ،‬أي أخط‪kk k k k k k k k‬أ‪ .‬واجلَرم‪kk k k k k k k k‬زةُ‪ :‬االنقب‪kk k k k k k k k‬اض عن ال ّش‪k k k k k k k k k‬يء‪ .‬ويق‪kk k k k k k k k‬ال ض‪kّ k k k k k k k k‬م فال ٌن إلي‪kk k k k k k‬ه إذا رف‪kk k k k k k‬ع م ‪kk k k k k‬ا انتش‪kk k k k k k‬ر من ثياب ‪kk k k k k‬ه‪ ،‬مث مض ‪kk k k k k‬ى‪.‬‬
‫َ‬

‫وإذا قلت‪ :‬ضم الثَّور إليه جراميزه‪ ،‬فهي قوائمه‪ ...‬والفعل منه‪ :‬اجرمَّز‪ ،‬إذا انقبض يف ِ‬
‫الكناس‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫ّ ُ‬

‫كض ِ‬
‫جعة املاسو ِر‬ ‫رمزاً ِ‬
‫جُم ِّ‬
‫وقال بعضهم‪ :‬اجلَراميز اجلسد‪ .‬قال أميَّة بن أيب عائذ‪E:‬‬

‫‪454‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫ٍ‬
‫حزابية َحيَ َدى بالدِّحال‬ ‫ٍ‬
‫راميزهُ‬
‫أصح َم حام َج َ‬
‫أو َ‬
‫جربز‪:‬‬

‫الرجال‪ .‬دخيل‪.‬‬
‫اخلب من ِّ‬
‫اجلُربُُز‪ُّ :‬‬

‫جلفز‪:‬‬

‫‪k‬اب َه ِرمة محول ُ‪k‬‬


‫عم ‪kk k‬ول‪ .‬وعج‪kk k k‬وز وجلفزي‪kk k k‬ز‪ :‬متش ‪k k k‬نِّجةٌ‪ ،‬وهي مع ذلك عم ‪kk k‬ول‪ ،‬ويق ‪kk k‬ال‪:‬‬ ‫اجلَل َفزي‪kُ k k k‬ز‪ :‬ن‪ٌ k k k‬‬

‫اجللفزيز‪ :‬الرجل اجلايف‪.‬‬

‫فنزج‪:‬‬

‫رقص اجملُوس‪ ،‬قال العجّاج‪:‬‬


‫نزج‪ُ :‬‬
‫ال َف ُ‬

‫عكف الن ِ‬
‫َّبيط يلعبون ال َفنزجا‬

‫الجيم والطاء‬

‫جلفط‪:‬‬

‫اجللف‪kk k k k k k k k k k k k k‬ا ُط‪ :‬ال‪kk k k k k k k k k k k k k‬ذي يس‪kُّ k k k k k k k k k k k k k‬د دروز ال ُّس ‪k k k k k k k k k k k k k‬فن اجلُ‪kُ k k k k k k k k k k k k k‬دد ب‪kk k k k k k k k k k k k k‬اخليوط واخلرق‪ ،‬مث يُ َقرِّي ه‪kk k k k k k k k k‬ا‪.‬‬

‫تقول‪ :‬جلففطه اجلِلفا ُط‪ ،‬إذا سواه َّ‬


‫وقريه‪.‬‬

‫‪455‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الجيم والدال‬

‫بردج‪:‬‬

‫يب‪ .‬دخيل‪.‬‬
‫الس ُ‬
‫دج‪َّ :‬‬
‫الرَب ُ‬

‫رندج‪:‬‬

‫األرندج‪ :‬دخيل‪ .‬وهو األدمي األسود‪ ،‬قال العجاج‪:‬‬


‫ُ‬

‫كأنه ُمسرول أرندجا‬


‫طرى بعد خلوقه‪ .‬قال ابن أحمد‪:‬‬
‫وم ِّوه‪ .‬كالثَّوب يُ ِّ‬
‫وصقيل ُ‬
‫س ُ‬ ‫ِّ‬
‫الريند ُج‪ k،‬وهو كل ما ُمل َ‬
‫وقال بعضهم‪َ :‬‬

‫أعوص ٍ‬
‫دارس ُمتخدِّد‬ ‫َ‪k‬‬ ‫راس‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ود ُ‬ ‫الريندج قبلهـا‬
‫ِ‬ ‫نسج‬
‫مل تدر ما ُ‬
‫دردج‪:‬‬

‫إذا نوافق اثنان مبودهتما قيل قد دردجا‪ ،‬قال‪:‬‬

‫حىت إذا ما طاوعا ودردجا‬


‫برجد‪ :‬الرُب ُجد‪ :‬كساءٌ خُم طَّط لألعراب‪ ،‬قال طَرفة‪:‬‬

‫رج ِد‬
‫ظهر بُ ُ‬ ‫ٍ‬
‫على الحب كأنَّه ُ‬ ‫أم ٍن كألواح اإلران نسأهتـا‬

‫جردب‪:‬‬

‫ب على الطعام‪ :‬وضع يده عليه لئال يتناوله غريه‪.‬‬


‫رد َ‬
‫َج َ‬

‫‪456‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جندل‪:‬‬

‫اجلَندل‪ :‬احلجارة قدر ما يرمى باملقذاف‪ .‬وهو اجلِلمد أيضاُ‪ ،‬قال‪:‬‬

‫الصخ ٍر َجلمدا‬
‫س َّ‬‫فكن حجراً من يابٍ ٍ‬ ‫إذا أنت مل حُت بِب ومل تدر ما اهلوى‬
‫ود أصغر من اجلندل‪.‬‬
‫لم ُ‬
‫الشديد‪ .‬وقال بعضهم‪ :‬اجلُ ُ‬
‫لم ٌد‪ ،‬وهو ّ‬
‫وج ُ‬
‫ورجل َجلم ٌد ُ‬
‫ٌ‬

‫دملج‪:‬‬

‫السوار‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫ملج ِّ‬
‫احللي‪ .‬والدَّملَجة‪ :‬تسوية صنعة الشَّيء كما يُ َد ُ‬
‫عضد من ِّ‬
‫الدُّملُ ُج‪ :‬امل َ‬

‫جندف‪:‬‬

‫نادف‪ :‬اجلايف اجلسيم من الناس واإلبل‪ .‬يقال‪ :‬ناقةٌ جنادقة‪ ،‬وأمه ج ِ‬


‫نادفة‪ ،‬وال تُصف به احلُرة‪.‬‬ ‫اجلُ ُ‬
‫ٌ ُ‬ ‫ُ‬

‫جندب‪:‬‬

‫كر من اجلراد‪ ،‬ويقال‪ :‬يشبه اجلراد‪.‬‬ ‫َّ‬


‫اجلُندب‪ :‬الذ ُ‬

‫‪457‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الجيم والثاء‬

‫جرثم‪:‬‬

‫وجرثُومة الع‪kk‬رب‪:‬‬ ‫‪k‬وم‪ :‬أصل ك‪kِّ k‬ل ش‪kk‬جر ٍة جيتمع إليها الرُّت اب‪ُ .‬‬
‫وجرثومة ك‪kِّ k‬ل ش‪kk‬يء‪ :‬أص‪kk‬له وجُم تمعُ‪kk‬ه‪ُ ،‬‬ ‫اجلُرث‪ُ k‬‬

‫أص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬لهم وجُم تمعهم يف أص‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬طكتهم‪.‬‬

‫زوم موض ٍع وجمتمع‪ .‬تقول‪ :‬اجرنثموا‪ ،‬أي‪ :‬اجتمعوا ولِموا موضعاً‪.‬‬ ‫واالج ِر ُ‬
‫رنثام‪ :‬لُ ُ‬

‫جنثر‪:‬‬

‫اجلَ َنث ُر من اإلبل‪ :‬الطويل العظيم‪ ،‬واجلميع‪ :‬اجلناثر‪ ،‬قال‪:‬‬

‫جناثر‬
‫وم إذا ما فصلت‪ُ ،‬‬
‫ُك ٌ‬
‫ثبجر‪:‬‬

‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫‪k‬رداد الق ‪kk‬وم يف مس ‪ٍ k‬ري إذا ت ‪ّ k‬‬
‫‪k‬رادوا‪.‬‬ ‫‪k‬رار‪ :‬ارت ‪kk‬اعُ فزع ‪kk‬ة‪ ،‬أو تَ ‪ُ k‬‬
‫اثبج ‪kَّ k‬ر الرج ‪kk‬ل‪ ،‬إذا ارت ‪kk‬دع عند الف ‪kk‬زع‪ .‬واألثبج ‪ُ k‬‬

‫اجملثئل‪ :‬الذي غضب وتنفَّش للقتال‬


‫جثأل‪ُ :‬‬

‫‪458‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫الجيم والذال‬

‫جذأر‪:‬‬

‫للسباب‪ ،‬قال الطِّ ِر َماح‪:‬‬ ‫جمذئُِّر‪ :‬امل ُّ‬


‫نتص ّ‬ ‫ُ‬

‫تُكابِ ُد مهَّا مثل ِّ‬


‫هم املراهن‬ ‫يت على أطرافها جُم دثِر ًة‬
‫تَبِ ُ‪k‬‬
‫ُ‬
‫واملراهن‪ :‬املخاطر‪.‬‬
‫ُ‬

‫والراء‬
‫الجيم ّ‬

‫فرجل‪:‬‬

‫الت َف ُّج ُج‪ ،‬قال‪:‬‬


‫ال َفرجلةُ‪ّ k:‬‬

‫تقح َم ِ‬
‫الفيل إذا ما فرجال‬ ‫ُّ‬

‫نرجل‪:‬‬

‫اجلوز اهلندي‪ .‬الواحدة‪ :‬نازجيئلة‪.‬‬ ‫النار ِ‬


‫يهمز وعامةُ النّاس ال يهمزون‪ ،‬وهو ُ‬
‫ئل‪ُ ،‬‬‫ُ‬ ‫ج‬

‫مرجل‪:‬‬

‫رجل‪ :‬على صنعة املراجل من الربود‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬


‫راجل‪ :‬ضرب من بُرود اليمن‪ .‬وثوب مُمَ َ‬
‫در من حُن اس‪ .‬واملَ ُ‬
‫رجل‪ :‬ق ٌ‬
‫امل ً‬

‫‪459‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

ِ ‫عصب من م‬
‫هلهلة‬ ُ ٍ ِ
‫وأخياش‬ ٍ
‫مراجل‬
‫اليمن‬ ‫ـرت سـلـمـى بـني بُـردى‬
ُ ‫وأبـص‬

:‫برجم‬

.‫د‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ق‬kَ ُ‫ابع كالع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اهر يف األص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kّ‫الربمجة للمفصل وهو الظ‬

.‫ هي الرَب مجة‬،‫ائِر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ل ط‬kِّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫طى من ك‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫بع الوس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫واإلص‬

.‫رمُج ٌّي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kُ‫ ب‬k:ُ‫بة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ والنِّس‬.‫اءٌ من متيم‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ أحي‬:‫اجم‬


ُ ‫والرَب‬

ِّ ‫ اللؤلؤ ال‬:‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫املِرج‬


.‫غار‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ص‬

‫اجليم والاّل م‬

:‫جنبل‬

:‫ قال أبو النّجم‬،‫س الضَّخم‬


ُّ ‫الع‬
ُ :‫اجلُنبُل‬

.‫ملمومةٌ ملا كظهر اجلُنبُ ِل‬


.‫يصف هامةُ البعري‬

460
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫جلنف‪:‬‬

‫أدم فيه‪.‬‬
‫القفار الذي ال َ‬
‫طعام َجلَنفاةٌ‪ ،‬وهو ُ‬
‫ٌ‬

‫باب الخماسي من الجيم‬

‫جرنفش‪:‬‬

‫العظيم اجلنبني‪ .‬تقول‪ :‬رجل جرنفش‪ ،‬واألنثى‪ k‬جرنفشة‪.‬‬


‫ُ‬ ‫اجلرنفش‪:‬‬
‫ُ‬

‫سفرجل‪:‬‬

‫رجلة‪ ،‬من الفواكه‪ k،‬معروف‪.‬‬


‫جل‪ ،‬والواحدة َس َف َ‬
‫الس َف ُ‬
‫َّ‬

‫زبرجد‪:‬‬

‫مرد‪ ،‬قال‪:‬‬
‫الز ُّ‬
‫برجد‪ُّ :‬‬
‫الز ُ‬‫َّ‬

‫ِ‬
‫األعيد‬ ‫تأوي إىل ِمثل الغزال‬
‫كالرشأ املقلِّ ِد‬ ‫مَخ صانةٌ َّ‬
‫ُ‬
‫والز ِ‬
‫برجد‬ ‫وت َّ‬ ‫درا مع الياقُ ِ‬
‫ُّ‬
‫أحصنها يف ياف ٍع مُمََّر ِد‬
‫متّ حرف اجليم حبمد اهلل ومنه‪.‬‬

‫‪461‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬

‫حرف الشين‬

‫الثنائي من الشين‬
ّ

‫باب الشين والصاد‬

‫ش ص يستعمل فقط‬

:‫شص‬

.‫مك‬k k k k k k k k k k k k k k k‫اد به ال َّس‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫يء يُص‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ وهو ش‬،‫ان‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ لغت‬،‫ص‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص وال ِّش‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ال َّش‬

.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k ‫در علي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫يئاً ق‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫دعُ ش‬kَ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k kَ‫ذي ال ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ص ال‬
ُّ ّ‫ الل‬:‫ ُّم‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وال ّش‬

.‫دَّة‬kk k k k ‫ يف ش‬:‫ أي‬،‫هم‬kk k k k k k‫اء من عيش‬kk k k k k k‫ وهم يف شصاص‬،ً‫ا‬k k k k k k ‫صوص‬


ُ ‫تُهم ُش‬kk k k k k k‫ت عليهم معيش‬k k k k k k ‫ص‬
َّ ‫ َش‬:‫ال‬k
ُ k k k k ‫ويُق‬

.‫ والتَّعب‬k‫رار معها من النَّصب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ اليت ال ق‬:‫اء‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الشَّصاص‬k‫والقوسى‬

.‫ص‬ ِ
ُ ‫وهن َشصائ‬
ّ ،‫وص‬
ٌ ‫ص‬
ُ ‫ فهي َش‬،ً‫ قل لبنُها جدا‬:‫ أي‬،‫تشيص‬
ُّ ُ‫وشص الناقة‬
َّ

462
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫والسين‬
‫باب الشين ّ‬

‫ش س يستعمل فقط‬

‫شس‪:‬‬

‫وجتمع ِشساساً ُ‬
‫وش ُسوساً‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫الصلبة‪ ،‬اليت كأهنا َح َجٌر واح ٌد‪،‬‬
‫َّس‪ :‬األرض ُّ‬
‫الش ُّ‬

‫والزاي‬
‫باب الشين ّ‬

‫ش ز يستعمل فقط‬

‫شز‪:‬‬

‫شز شزيز‪.‬‬
‫الشديد‪ ،‬الذي ال ينقاد للتَّثقيف‪ ،‬يقال‪ٌّ :‬‬
‫ُ‬ ‫بس‬
‫الشزازةُ‪ :‬اليُ ُ‪k‬‬
‫ّ‬

‫باب الشين والطّاء‬

‫ش ط‪ ،‬ط ش مستعمالن‬

‫‪463‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫شط‬

ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ ش‬:‫ط‬
ِّ k k k k k k k k k k k k k k‫د ش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫طاً بع‬kk k k k k k k k k k k k k k‫ر ش‬kk k k k k k k k k k k k k k‫وب البح‬kk k k k k k k k k k k k k k k‫ رك‬:‫ال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ يق‬،‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫و جانب‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ر وه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ط البح‬k
.‫ط‬k ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َّش‬
ُ

:‫ قال‬،‫ونوق شطائط‬
ٌ ‫الشطني‬
ّ k‫الضخمة‬ ِ
ّ ‫ وهي‬.‫شطان وناقةٌ شطو ٌط‬ ‫سنام‬ َّ ‫ ِش ُّق‬:‫َّط‬
ٍ ‫ ولكل‬،‫السنام‬ ُّ ‫والش‬

‫هلن خائِ ٌل وفار ُط‬


ّ ‫ط فهو‬ ُ‫ئ‬ ‫قد طلّحته ِجـلَّة َشـطـا‬
‫اً ال‬k k‫ مثن‬k‫ أعطيتُه‬:‫ال‬kk ‫ يق‬،‫يء‬kk ‫ل ش‬kِّ k ‫در يف ك‬kk ‫ جماوزة الق‬:‫ط‬ ٍ k ‫ ش‬،‫ا‬kk ‫ل كوم‬kِّ k ‫ من ك‬:‫ال‬kk ‫وق‬
ُ ‫ط‬k k‫اذ وال َّش‬kk ‫طوط مفخ‬k

.ً‫طَطا‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫اً زال َش‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫وكس‬

َّ k ‫ واش‬.‫يَّته‬k k‫ار يف قض‬kk ‫ ج‬:‫ أي‬،ً‫طاطا‬kk ‫ط الرجل إش‬


،‫ة‬kk ‫ وفيما حينكم من حكوم‬،‫تط فيما يطلب من الثَّمن‬k ّ k ‫وأش‬

.‫ر‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ ال جَت‬:‫ أي‬،‫طط‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ احتكم وال تُش‬:‫ول‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫تق‬

ٍ ‫وأشطُّوا يف طلب‬
.‫ فيه‬k‫ أمعنوا‬:‫ أي‬،‫فالن‬

:‫طش‬

:‫ قال رؤبة‬،‫ قليل‬:‫ أي‬،‫طش وطشيش‬


ٌّ ‫مطر‬
ٌ

‫ك بالطّشيش‬ ِ
َ ‫وال َجدا وبل‬
ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫وطَ َّش‬
.ً‫رت قليال‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ مط‬:‫ أي‬،‫ماءُ املاء‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ت ال ّس‬

.‫الرمق من ُهزال وإعياء‬ ِ


َّ ‫ مشت بآخر‬:‫ أي‬،ُ‫وطشت الدابة‬

464
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الشين وال ّدال‬

‫ش د يستعمل فقط شد‪:‬‬


‫احلمل‪ ،‬تقول‪ :‬ش ّد عليه يف القتال‪ .‬وشددنا عليهم َّ‬
‫شد ًة واحد ًة يف احلملة‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫الشَّدُّ‪ُ :‬‬

‫فياح‬
‫وقلنا بالضُّحى فيحي ِ‬ ‫شددنا ش ّدةً ال عيب فيهـا‬
‫‪k‬تد وال ِّش‪k k‬دَّة‪ :‬الص ‪kk‬البة‪ .‬وال ِّش‪َّ k k‬دةُ‪ :‬النّج ‪kk‬دة‪ ،‬وثب ‪kk‬ات القلب‪ .‬وال ِّش ‪َّ k‬دةُ‪ :‬اجملاع‪k k‬ةُ‪.‬‬
‫وال َّش‪k k‬دُّ‪ :‬الع ‪kk‬دو والفع ‪kk‬ل‪ :‬اش ‪َّ k‬‬

‫ورج‪kٌ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ديد‪ُ :‬ش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬جاع‪ .‬وال َّش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دائد ِ‪k‬‬
‫اهلزاه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ز‪.‬‬

‫وجل‪" :‬حىت يبلغ أشدَّهُ"‬


‫عز ّ‬‫مبلغ احلُنكة واملعرفة‪ .‬قال ّ‬
‫واألشدُّ‪ُ :‬‬
‫ُ‬

‫باب الشين والتاء‬

‫ش ت يستعمل فقط‬

‫شت‪:‬‬

‫تفرق مجعهم‪ .‬قال الطِّ ِرماحُ‪:‬‬


‫شت َش ْعُب ُه ْم شتاتاً وشتَّا‪ .‬أي‪ّ :‬‬
‫تفرق‪ .‬وتقول‪َّ :‬‬
‫َّت‪ :‬مصدر الشيء الشتيت‪ .‬وهو امل ِّ‬
‫الش ُّ‬
‫ُ‬

‫وشجاك الَّْبع َربْ ُع امل ْ‪k‬‬


‫قام‬ ‫التئام‬
‫احلي بعد ْ‪k‬‬
‫شعب ّ‬‫شت ُ‬
‫ّ‬
‫َ‬ ‫شتيت‪ُ :‬م َفلَّ ٌج َح َس ٌن‪ ،‬قال‪:‬‬
‫وثغر ٌ‬
‫ٌ‬

‫كشعاع الربق يف الغيم َسطَع‬


‫ِ‬ ‫ـسـنـاً‬
‫حرةٌ جتلو شتيتـاً َح َ‬
‫ّ‬
‫شت وشىت‪ .‬ويقال‪ :‬إيّن أخاف عليكم الشَّتات‪ ،‬أي‪ :‬ال ُفرقة‪ .‬ويقال‪ :‬شتاّن ما مها‪.‬‬ ‫ويقال‪ :‬وقعوا يف أمر ٍّ‬

‫‪465‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الشين والظاء‬

‫ش ظ يستعمل فقط‬

‫شظ‪:‬‬

‫ت الغ‪kk k k k k k k k‬رارتني ب ِش‪k k k k k k k k‬ظاظَنْي أو ش‪kk k k k k k k k‬ظاظ‪ .‬وال ِّش‪k k k k k k k k‬ظاظ‪ :‬خش‪kk k k k k k k k‬بة َع ْقف‪kk k k k k k k k‬اء حُمَ ‪kk k k k k‬دَّة الطََّرف‪.‬‬
‫َش ‪k k k k k k‬ظَظْ ُ‬

‫طاظان وأين املِربعه وأ َش ‪ّ k‬‬


‫ظ‬ ‫جتعل يف ع‪kk‬رويت اجل ‪kk‬والِقني إذا ع ِكما على البع‪kk‬ري‪ ،‬ومها ِش ‪ِ k‬‬
‫ظاظان‪ ،‬ق‪kk‬ال‪ :‬أين ال ِّش ‪ِ k‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ُ‬

‫الرج ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ ،‬أي‪ :‬أنعطظ والشَّظش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ظةُ‪ :‬فِع‪kُ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل ُر ِّ‬
‫ب الغُالم عند الب‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ول‪.‬‬

‫ظ‪ :‬احلمل واإلشظاظ‪ ،‬واإلطالق‪k.‬‬


‫والش ّ‬
‫ّ‬

‫باب الشين وال ّذال‬

‫ش ذ يستعمل فقط‬

‫شذ‪:‬‬

‫متفرقوهم‪ k.‬وكذلك ُش ّذا ُن احلصى قال‪:‬‬


‫وش ّذاذ النّاس‪ِّ :‬‬
‫وكل شيء ُمنفرد فهو شاذٌ‪ ..‬وكلمةٌ‪ k‬شاذّة‪ُ .‬‬
‫جل من أصحابه‪ ،‬أي‪ :‬انفرد عنهم‪ّ .‬‬
‫الر ُ‬
‫ش ّذ َّ‬

‫ترتك ُش ّذا َن احلصى قنابال‬


‫ُ‬

‫‪466‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الشين والثاء‬

‫ش ث يستعمل فقط‬

‫شث‪:‬‬

‫مر الطَّعم‪ ،‬ينبت يف جبال الغور وجند‪ k،‬قاله أبو الدُّقش‪ ..‬قال يف صفة النِّساء‪:‬‬
‫الريح‪ّ ،‬‬
‫شجر طيِّب ِّ‬
‫ث‪ٌ :‬‬‫الش ُّ‬
‫ّ‬

‫ويف عينه سوء املذاقة والطَّع ِم‬


‫ث يعجب رحيُه‬ ‫الش ّ‬
‫مثل ّ‬
‫وفيهن ُ‬
‫ث‪ ،‬حسن املنظر ويف خمربهتا‬
‫َّث ال ينبت‪ k‬بنجد‪ ،‬وأظنه‪ :‬ال‪kk‬دِّفلى‪ ،‬أي‪ :‬من النِّس‪kk‬اء مثل ال َّش‪ِّ k‬‬
‫قال محاس‪ :‬الش ّ‬

‫الشاعر هبا‪.‬‬ ‫وصحبتها ما خيالف منظرهتا من سوء خلقها‪ ،‬وخ ِ‬


‫بث غرضها‪ ،‬وعيوب نفسها فمثل‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫باب الشين والراء‬

‫ش ر‪ ،‬ر ش يستعمالن‬

‫شر"‬

‫‪k‬رار ِخ ُ‬ ‫ال َّش‪ُّk k k k k k k‬ر‪ :‬ال َّس‪k k k k k k k‬وء‪ِ ،‬‬


‫الف األخب ‪kk k k k‬ار‪.‬‬ ‫للرج ‪kِ k k k k k k‬ل ال ِّش‪ِّk k k k k k k‬رير‪ ،‬واملص ‪kk k k k k k‬در‪ :‬ال َّش‪k k k k k k k‬رارة‪ ،‬والفع ‪kk k k k k k‬ل‪ :‬ش ‪kّ k k k k k k‬ر يش ‪kُّ k k k k‬ر ش ‪kًّ k k k k‬را وش ‪kk k k k‬رارةً‪ .‬وق ‪ٌ k k k k‬‬
‫‪k‬وم أش‪ٌ k k k k k‬‬ ‫والفع ‪kk k k k k k‬ل َّ‬ ‫ُ‬

‫‪k‬رار‪ ،‬يق‪k‬ال‪ :‬أش‪k‬ررته يف الش‪k‬مس فه‪k‬و ُمش ٌّ‪k‬ر‪ ،‬وال يق‪k‬ال‪:‬‬


‫ط يف الش‪َّk‬مس‪ :‬اإلش ُ‬
‫‪k‬ال‪ :‬إمّن ا يق‪k‬ال للّ‪k‬ذي يُبس‪ُ k‬‬
‫َّر‪ :‬بس‪k‬طُك الش‪k‬يء يف ال َّش‪k‬مس من الثِّي‪k‬اب وغريه‪k‬ا‪ .‬ويُق ُ‬
‫والش‪ُّk‬‬

‫ش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ررته‪.‬‬

‫والبُّر ليجف‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ِ‬


‫واإلشرار ما يُبسط عليه األقط ُ‬
‫ُ‬

‫‪467‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫مشرور‬ ‫أيدي الغواسل لألرواح‬ ‫ٍ‬


‫ُ‬ ‫سحل تعـاورهُ‬
‫ثوب على قامة ٌ‬

‫‪k‬اؤه‪ .‬ويق‪kk‬ال‪ :‬ال ُّش ‪k‬قَّة من ش‪kk‬قاق ال‪kk‬بيت يُش‪kَّ k‬ر ُر عليه‪kk‬ا‬ ‫ِ‬
‫‪k‬رح عليه‪kk‬ا األق‪kk‬ط فيمص‪kk‬ل‪ ،‬وي‪kk‬ذهب‪ k‬م‪ُ k‬‬
‫‪k‬ارير‪ ،‬والواح‪kk‬دةُ‪ :‬إ ّش ‪k‬رارة‪ ،‬هي مث‪kk‬ل اخلص‪kk‬فة يُط‪ُ k‬‬
‫وق‪kk‬ال بعض‪kk‬هم‪ :‬األش‪ُ k‬‬

‫األقِط‪ .‬قال طُفيل الغنويّ‪:‬‬

‫ـارير ِمـل ٍـح فــي‬


‫أش ُ‬ ‫بيس املاء فوق ُمتُوهنا‬
‫كأ ّن يَ َ‬
‫وقال الجعدي‪:‬‬

‫أشارير ِم ٍ‬
‫لح لـدى‬ ‫ُ‬ ‫كأن اجلميم هبا قافالً‬
‫والشَّرارةُ والشَّرر‪ :‬ما تطاير من الناس‪ ،‬قال يصف الشراب‪:‬‬

‫تنزو إذا َّ ِ‬
‫شرار مطّري اللَّه ُ‬
‫ـب‬ ‫طار ٌ‬ ‫زاج كمـا‬
‫شجها امل ُ‬
‫ـب‬ ‫ٍ‬ ‫أو كشرا ِر ِ‬
‫كل وجهة يث ُ‬ ‫قني على ِّ‬‫ُ‬ ‫العالة يضرهبا ال‬
‫وال َّش ‪k‬را ُن‪ ،‬فعالن‪ ،‬من كالم أهل ال َّس ‪k‬واد‪ ،‬وهو ش ‪kk‬يء تُس ‪kِّ k‬ميه الع ‪kk‬رب‪ :‬األذى‪ ،‬ش ‪kk‬بهُ البع ‪kk‬وض يغشى وجه‬

‫يعض‪ .‬الواح ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬دة‪ :‬ش ‪kّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬رانة‪.‬‬


‫اإلنس ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ان‪ k،‬ال ُّ‬

‫ويقال‪ :‬ألقى علي شراشره‪ ،‬أي‪ :‬ألقى علي نفسه حرصاً‪ .‬ويقال‪ :‬شرشره‪ ،‬أي قطع ِ‬
‫شراشره‪.‬‬ ‫ُ‬
‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬

‫رش‪:‬‬

‫رش‪kk k k k k k k k k k k k k‬ثت ال‪kk k k k k k k k k k k k k k‬بيت باملاء ر ِّش‪k k k k k k k k k k k k k k‬ا فهو مرش‪kk k k k k k k k k k k k k k‬وش‪ .‬ور َّش‪k k k k k k k k k k k k k k‬تنا ال َّس‪k k k k k k k k k k k k k k‬ماءُ‪ ،‬أي‪ :‬بلَّتن ‪kk k k k k k k k k‬ا‪.‬‬

‫دمه ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪ ،‬وك ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬ذلك رش ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k‬اش ال‪kk k k k k k k k k k k k‬دَّمع‪.‬‬ ‫وأرشت الطَّعنة ت ‪ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k‬‬
‫‪k‬رش‪ ،‬ورشا ُش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ها‪ُ :‬‬

‫ماؤه‪.‬‬ ‫ِ‬
‫وشواء رشراش‪ ،‬أي‪ :‬يقطر دمسُه ويرتشرش ُ‬

‫‪468‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الشين والالّم‬

‫ش ل‪ ،‬ل ش يستعمالن‬

‫شل‪:‬‬

‫ذهاب اليد‪ ..‬شلَّت ُ‬


‫يده‬ ‫ِ‬
‫َّلل‪ُ :‬‬
‫فانشل‪ .‬وذهبوا‪ k‬شالالً‪ ،‬أي‪ :‬انشلوا مطرودين‪ .‬والش ُ‬
‫ّ‬ ‫الشل‪ :‬الطرد‪ ..‬شللتُه‬
‫ُّ‬
‫تشل شلالً‪.‬‬
‫ُّ‬
‫فجر‪ ،‬فلو كان نعتاً لنصب‪ ،‬قال‪:‬‬
‫فشبِّه به َّ‬ ‫ِ‬ ‫وتقول‪ :‬ال ِ‬
‫شلل‪ ،‬يف معىن‪ :‬ال تشلل‪ ،‬ألنه وقع موقع األمر‪ُ ،‬‬

‫ضرباً على اهلامات ال ِ‬


‫شلل‬
‫وقال نصر بن سيّار‪:‬‬

‫شلل‬ ‫يوماً ٍ‬
‫لغانية‪ :‬تص ِرم وال ِ‬ ‫إين أقول ملن ج ّدت صرميتُه‬
‫‪k‬يب يُشلش‪kُ k k k k k k k‬ل ببول‪kk k k k k k k‬ه‪.‬‬
‫لقح يص‪kk k k k k k k k k k‬يب الثَّوب‪ ،‬فيبقى في‪kk k k k k k k k k k‬ه أث‪kk k k k k k k k k k‬ر‪ .‬والشَّلش‪kk k k k k k k k k k‬لةُ‪ :‬قط‪kk k k k k k k k k k‬ران املاء‪ ،‬انش‪kّ k k k k k k k‬ل املاء‪ ،‬وشلّش‪kk k k k k k k‬ل‪ k،‬والص‪ّ k k k k k k k‬‬
‫لل‪ٌ :‬‬
‫وال َّش ‪ُ k k k k k k k k k k‬‬

‫لبس حتت الدِّرع‪ .‬وال ّشليل‪ :‬الجلس‪ .‬قال‪:‬‬


‫ثوب يُ ً‬
‫َّليل‪ٌ :‬‬
‫والش ُ‬

‫العيس يف األشلَّه‬
‫إليك سار ُ‬
‫َّليل‪ :‬الدِّرع القصرية‪ ،‬ومجعها‪ :‬أشلّة‪ k،‬قال ُدريد بن الصِّمة‪:‬‬
‫وقال بعضهم‪ :‬الش ُ‬

‫ِ‬
‫وقونس‬ ‫إذا جاء يعدو يف ٍ‬
‫شليل‬ ‫ٍ‬
‫غمامة‬ ‫خارج من‬ ‫هالل‬
‫تقول ٌ‬
‫ُ‬
‫ٌ‬
‫لش‪:‬‬

‫ِ‬
‫واضطراب األحشاء يف موض ٍع بعد موضع‪ ،‬يقال‪َ :‬جبان لَشالش‪.‬‬ ‫اللَّشلشةُ‪ :‬كثرةُ الرَّت ُد ِد عند الفزع‬

‫‪469‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫باب الشين والنون‬

‫ش ن‪ ،‬ن ش يُستعمالن‬

‫شن‪:‬‬

‫َّنة‪ .‬شيء بعد ٍ‬


‫شيء‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫السقاء البايل‪ .‬والشَّنني قطرا ُن املاء من الش ِ‬
‫ُ‬ ‫َّن‪ِّ :‬‬
‫الش ُّ‬

‫يا من لدم ٍع دائ ِم الشَّن ِ‬


‫ني‬
‫تطرياً والشوق ذو ُشج ِ‬
‫ون‬ ‫ُ‬
‫وكذلك التَّشنا ُن والتَّشنني‪ ،‬قال‪:‬‬

‫ِ‬
‫الشنان اهلزائ ِم‬ ‫جباماً كتشنان‪k‬‬ ‫الس ِ‬
‫واجم‬ ‫أعيين ُجودا بالدُّموع َّ‬
‫َّ‬
‫ُّج يف اجللد عند اهلرم‪ ،‬قال‪:‬‬
‫ُّن‪ :‬التَّشن ُ‬
‫والتَّشن ُ‬

‫بعد أقِوارار اجللد والتَّشنُّ ِن‬


‫واإلش‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬نا ُن يف الغ‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ارة‪ ،‬يق‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ال‪ :‬أ ِش‪k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬نُّوا اخلي‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ل‪ ،‬أي‪ :‬بثّوه‪kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‬ا‪.‬‬

‫‪k‬أبروا عليهم‪ k‬وقه‪k‬روهم‪ k،‬فقي‪kk‬ل ذل‪k‬ك‪.‬‬


‫شن طبقة" وافقه فاعتنقه‪ .‬كانوا يُكثرون الغازات فوافقهم طبق من الن‪k‬اس‪ ،‬ف ُّ‬
‫وشن‪ :‬حي من عبد القيس‪ ،‬ويف املثل‪" :‬وافق ٌّ‬
‫ّ‬

‫وشنشنةُ الرَّجل‪ :‬غريزته‪ .‬قال‪:‬‬

‫شنشنة أعرفها من ِ‬
‫أخزم‬ ‫ُ‬
‫مني‪ ،‬ويقال‪ :‬هو الذي ليس بسمني وال مهزول‪ ،‬قال‪:‬‬
‫الس ُ‬
‫والشَّنُو ُن‪ :‬املهزول من الدواب‪ ،‬ويقال‪ :‬هو َّ‬

‫اهق الزهم‬
‫الز ُ‬
‫منها الشَّنو ُن ومنها ّ‬ ‫القائد اخليل منكوبـاً دواب ُـرهـا‬
‫ُ‬
‫ئب اجلائع‪ ،‬قال الطِّرماح‪:‬‬ ‫والشَّنُو ُن‪ِّ :‬‬
‫الذ ُ‬

‫الذ ِ‬
‫ئب الشَّنُون‪k‬‬ ‫شج خبصومة ِّ‬
‫ٍ‬ ‫يظل غُراهُب ا ضرماً شـذاه‬
‫ُّ‬

‫‪470‬‬
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

:‫نش‬

.‫لي‬ َّ ُ k‫ ونش‬.‫دها باملاء‬kk‫ال عه‬kk‫اخرة ط‬kk‫ببته يف ص‬kk‫وت املاء إذا ص‬kk‫ ص‬k:‫يش‬k
َ ُ‫وتُه إذا ق‬kk‫ ص‬:‫يش اللحم‬k ُ k‫َّش والنَّش‬
ُّ ‫الن‬

‫نش فال‬
َّ ‫ "إذا‬:‫ ويف احلديث‬،‫ه‬kk‫ان عند إدراك‬kk‫تنش يف الغلي‬
ُّ ‫ واخلمر‬k.‫وب‬k ‫ض‬
ُ ُّ‫اؤهُ يف الن‬kk‫دير إذا أخذ م‬kk‫ونش الغ‬
َّ

."‫ربه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫تش‬

.‫َّثر‬
ُ ‫َّفض والن‬
ُ ‫ الن‬k:ُ‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫والنَّشنش‬

.‫ تنش من النَِّّز إذا نبع‬:ٌ‫وسبخةٌ نشاشةٌ ونشاشة‬

‫باب الشين والفاء‬

‫ ف ش يستعمالن‬،‫ش ف‬

:‫شف‬

.‫رت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ أبص‬:‫ أي‬،‫ا وراءه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k‫ففت م‬k


ُ k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واستش‬.‫ه‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ا خلف‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ري م‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ُ‫ق ي‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫الرقي‬
ّ ُ‫رت‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الس‬:‫ف‬
ُّ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ال َّش‬

.‫ك‬kk k k k k‫ه ذل‬kk k k k k‫يء قلت ل‬kk k k k k‫ه بش‬kk k k k k‫ إذا غبطت‬،‫ا فالن‬kk k k k k‫ك ي‬kk k k k k‫ف ل‬k
ِّ k k k k k k k‫ ش‬:‫ول‬kk k k k k k k‫ تق‬،‫أ‬kk k k k k k k‫ من املهن‬:‫ف‬
ٌّ k k k k k k k ‫ وال ِّش‬.‫ل‬kُ k k k k k k k‫ادةُ والفض‬kk k k k k k k‫الزي‬
ِّ ‫و‬kk k k k k k k‫ وه‬،‫يح‬
ُ ‫ر‬kِّ k k k k k k k‫ ال‬:‫ف‬
ُّ k k k k k k k ‫وال ِّش‬

ِّ ‫ حنول اجلس ِم من‬:‫والشُّوف‬


:‫ قال‬،‫اهلم والوجد‬

‫بأن النَّفس مش ُفوفه‬ ‫فأرسلت إىل سلمى‬


:‫وقال‬

471
‫كتاب العين للخليل ابن أحمد الفراهيدي‬

‫وأحدث ده ٍر ما تعرى بالؤها‬ ‫اجلسم مين مكانـه‬


ُ ُّ ‫وهم يَ ِش‬
‫ف‬

:‫در‬kk ‫ واملص‬،‫ربد‬kk ‫ريح الطَّيبة ال‬kِّ k ‫ ال‬:‫اف‬kk ‫ والشَّفش‬.‫ ّفان‬k ‫ ش‬:‫ريح‬kِّ k ‫ واسم تلك ال‬،‫دوة‬kk ‫ريح يف ن‬
ٍ ‫رد‬k
ُ k ‫ ب‬:‫فيف‬
ُ k ‫وال َّش‬

.‫الشَّفشفة‬

:‫فش‬

ِ k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ محل الينب‬:‫الفش‬
.‫اش‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ الفش‬k،‫ع‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ واجلمي‬،‫ة‬k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k‫ ف ّش‬:ُ‫دة‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫ الواح‬.‫وت‬k ُ ُّ

:‫ قال‬،‫السرقة الدُّون‬
َّ ‫ تتبُّ ُع‬:‫والفش‬
ُّ

ِ ‫كيف ي‬
‫واتيه وال يؤشُّه‬ ‫ فال تفشُّـه‬kُ‫حنن وليناه‬
ُ
‫عة‬kk‫ةُ الواس‬k ‫ الناق‬k:‫وش‬kk‫اً والفش‬k ‫ أيض‬k‫تها‬kk‫ وافتشش‬،‫ا‬kk‫ َحلبته‬:‫ة‬kk‫ت النّاق‬k
ُ k‫ فشش‬،‫احللب‬
ُ :‫ والفش‬.ُ‫اء‬kk‫ ال ُفس‬:‫والفش‬
ّ

.‫ل‬kk k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k k ‫اإلحلي‬

.‫الكسل عن األمر‬ k:‫شاش‬ ِ ِ

You might also like