‫فصل دوم‬

‫حکم تحدید نسل‪ ،‬دالیل مخالفان و موافقان‬

‫در این فصل احکام تحدید نسل را که عبارت از حرمت‪،‬کراهت‪ ،‬و اباحت میباشد بیان خواهم نمود و هم‬
‫چنان دالیل نقلی و عقلی موافقان و مخالفان را بادر نظر داشت دیدگاه راجح ارایه خواهم کرد‪.‬‬

‫مبحث اول‪ :‬حکم تحدید نسل‬

‫همان طوریکه میدانیم‪ 6‬هدف از ازدواج تنها اشباع غرایز جنسی نیست‪ ،‬بلکه ه‪66‬دف عم‪66‬ده و اساس‪66‬ی‬
‫به صحنة زندگی‪ 6‬آمدن نسل پاک و خدمت گذاری است ک‪66‬ه بتوان‪66‬د ه‪66‬دف اص‪66‬لی خلقت بش‪66‬ر را ک‪66‬ه همان‪66‬ا‬
‫عبادت ذات پرودگار در روی کره ای خاکی زمین میباشد‪ ،‬به وج‪6‬ه احس‪6‬ن ب‪6‬ه انج‪6‬ام برس‪6‬اند؛ این ه‪6‬دف‬
‫جز به ادامه نسل بشری امکان پذیر نیست بنا ًء چه خوب اس‪66‬ت ک‪6‬ه تحدی‪6‬د نس‪66‬ل ص‪66‬ورت نگ‪66‬یرد؛ توال‪66‬د و‬
‫تناسل به همان منوال طبیعیش جریان داشته باشد مگر در حاالت که ضرورت در سطح فردی‪ 6‬اقتضا کند‬
‫آنجاست که بنا به قاعده فقهی (الضرورات تبیح المحظورات) تحدید نسل ج‪66‬واز پی‪66‬دا میکن‪66‬د‪ .‬مانن‪66‬د اینک‪66‬ه‬
‫حیات مادر در معرض خطر قرار بگیرد که دراین صورت‪ 6‬ب‪66‬ه اس‪66‬اس قاع‪66‬ده فقهی دیگ‪66‬ر (اذا تعارض‪66‬ت‬
‫مفس‪66‬دتان ُدفِ‪َ 6‬ع اعظمهم‪66‬ا ض‪66‬رراً بارتک‪66‬اب اخفهما) ن‪66‬یز میت‪66‬وان تحدی‪66‬د نس‪66‬ل را مج‪66‬از دانس‪66‬ت؛ ولی نبای‪66‬د‬
‫فراموش‪ 6‬کرد که از مجاز دانستن تحدید نسل در حاالت فردی آن هم به اساس ی‪66‬ک ض‪66‬رورت‪ ،‬الزم نمی‬
‫آید که دولت در سطح اجتماعی این قضیه را به عنوان یک قانون مطرح بسازد‪ 6‬و برعلیه عموم مردم ب‪66‬ه‬
‫عنوان یک سیاست جبراً تحمیل نماید؛ چون یکی از اصول کلی فقه اسالمی اینست که «الضرورت تقدر‬
‫بقدرها» ضرورت به اندازه ضرورت‪ 6‬مجاز دانسته می شود‪ ،‬مسئلة تحدید نسل در س‪66‬طحی ف‪66‬ردی م‪66‬ورد‬
‫اختالف علماء است البته به آنچه که بنده بعد از جستجوی‪ 6‬زیاد‪ ،‬به آن دست یافتم سه حکم است ‪ -1‬ح‪66‬رام‬
‫‪ -2‬مکروه ‪ -3‬مباح و در ذیل هریک را بیان خواهیم نمود‪6.‬‬
‫گفتاراول‪ :‬حرمت‬
‫قطع نسل به طور‪ 6‬دائمی حرام است‪ .‬زیرا در تضاد با آنچه که پی‪66‬امبر ‪ ‬نس‪66‬بت ب‪66‬ه امت خ‪66‬ود اراده‬
‫دارد‪ ،‬میباشد؛ و هم چنان در تحدید نسل‪ ،‬اسباب خواری مسلمانها‪ 6‬فراهم میشود؛ به خاطر اینکه ه‪66‬ر چن‪66‬د‬
‫تعداد مسلمانها زیاد شود‪ 6‬باعث رفعت شان میشود‪ 6‬به همین اس‪66‬اس هللا متع‪66‬ال ب‪66‬ر ب‪66‬نی اس‪66‬رائیل ب‪66‬ه خ‪66‬اطر‬
‫کثرت شان منت گذاشته میفرماید‪  :‬ثُ َّم َر َد ْدنَا‪ 6‬لَ ُك ُم ْال َك َّرةَ َعلَ ْي ِه ْم َوأَ ْم َد ْدنَا ُك ْم بِأ َ ْم َوا ٍل َوبَنِينَ َو َج َع ْلنَا ُك ْ‪6‬م أَ ْكثَ َر نَفِيرًا‬
‫‪ 1‬سپس (شما راه صالح در پيش مي گيريد‪ 6‬و از فساد‪ 6‬دست مي كشيد و آن گاه) شما را بر آنان چيره‬
‫مي گردانيم‪ ،‬و با اموال و فرزندان مدد و ياري تان مي دهيم و تعداد تان را بيشتر‪( 6‬از دش‪66‬من) مي نم‪66‬ائيم‬
‫ُوا َك ْيفَ َكانَ عَاقِبَةُ ْال ُم ْف ِس ِدينَ ‪ ‬به خاطر‪ 6‬آوريد آن زماني را ك‪66‬ه‬ ‫ُوا إِ ْذ ُكنتُ ْم قَلِيالً فَ َكثَّ َر ُك ْ‪6‬م َوانظُر ْ‪6‬‬
‫‪َ ‬و ْاذ ُكر ْ‬
‫اندك بوديد و خداوند ( بر اثر تالش شبانه روزي خودتان نيروي انس‪66‬اني‪ 6‬و ق‪66‬درت م‪66‬الي) ش‪66‬ما را اف‪66‬زون‬
‫كرد‪ .‬و نيز بنگريد‪ 6‬كه سرانجام‪ 6‬كار مفسدان (هميشه به كجا انجاميده و عاقبت) چگونه گشته است‪.‬‬

‫‪ - 1‬سوره إسراء‪ ،‬آیه ‪.6‬‬

‫واقعیت بر این امر گواه است؛ چون ملتی که تعدادش زیاد اس‪66‬ت از دیگ‪66‬ران بی نی‪66‬از خواه‪66‬د ب‪66‬ود و‬
‫در برابر دشمنان‪ ،‬دارای شکوه و قدرت است؛ بنا بر این جایز نیست که انس‪66‬ان ب‪66‬رای همیش‪66‬ه زاد و ول‪66‬د‬
‫را متوقف کند مگر آنکه نیاز باشد؛ مثل اینکه اگر مادر حامله شود احتمال این خط‪66‬ر وج‪66‬ود‪ 6‬داش‪66‬ته باش‪66‬د‬
‫که مادر بمیردکه در این صورت متوقف کردن زاد و ولد ضرورت و نی‪66‬از اس‪66‬ت اگ‪66‬ر چ‪66‬نین زنی ب‪66‬رای‬
‫همیشه را ِه باردار‪ 6‬شدن را بر خود ببندد اشکالی ندارد زیرا این عذری است که جلوگیری‪ 6‬از باردار‪ 6‬شدن‬
‫رحم داشته باشد که بیم آن رود که به دیگر جاه‪6‬ای ب‪6‬دنش‬ ‫را جواز می دهد‪ ،‬هم چنان زنی که بیماری‪ 6‬در ِ‬
‫‪2‬‬
‫سرایت کند که در نتیجه او را از بین ببرد در این صورت بیرون کردن ر ِحم اشکالی ندارد‪.‬‬

‫و دیگر اینکه توقف در نسل به اندازة معین‪ ،‬منج‪66‬ر ب‪66‬ه ب‪66‬از داش‪66‬تن دس‪66‬تگاه تناس‪66‬لی انس‪66‬ان از انج‪66‬ام‬
‫وظایفش میشود؛ و دلیلی دیگر اینکه تحدید نس‪66‬ل تع‪66‬ارض ص‪66‬ریح ب‪66‬ا ق‪66‬وانین فط‪66‬رت‪ 6‬و وظ‪66‬ایف‪ 6‬آن دارد؛‬
‫چنانچه تحدید نسل به خاطر ترس از فقر در تکر با عقیدة اسالمی و معارض ص‪66‬ریح ب‪66‬ا آی‪66‬ات هللا متع‪66‬ال‬
‫‪3‬‬
‫میباشد‪6.‬‬

‫بنا ًء اسالم از برای اوالد حق حیات را داده و از برای والدینش مج‪66‬از نمی باش‪66‬د ک‪66‬ه این ح‪66‬ق را ب‪66‬ه‬
‫وسیلة کشتن و یا زنده به گور کردن از او بگیرند‪ 6‬چنانچ‪66‬ه ع‪66‬رب ج‪66‬اهلیت این ک‪66‬ار را میکردن‪66‬د؛‪ 6‬و دلی‪66‬ل‬
‫دیگر اینکه تحدید نسل تعارض با نصوص شرعی دارد که به تکثیر نس‪66‬ل ف‪66‬را میخوان‪66‬د‪ ،‬هم‪66‬ان طوریک‪66‬ه‬
‫در تعارض با یک امری از ضروریات شرع میباشد که او عب‪66‬ارت از حف‪66‬ظ نس‪66‬ل اس‪66‬ت ب‪66‬ه اس‪66‬اس همین‬
‫چند دلیل که ذکر شد و برخی دیگر از آیات و احادیث ذکر خواهد ش‪66‬د تحدی‪66‬د نس‪66‬ل ج‪66‬واز ن‪66‬دارد و ح‪66‬رام‬
‫‪4‬‬
‫میباشد‪6.‬‬

‫اول ‪ -‬قرآن کریم‪ :‬قُلْ تَ َعالَوْ ا أَ ْت ُل َما َح َّر َم َربُّ ُك ْم َعلَ ْي ُك ْم أَاَّل تُ ْش ِر ُكوا بِ ِه َش ْيئًا َوبِ ْال َوالِ َدي ِْن إِحْ َسانًا َواَل تَ ْقتُلُ‪6‬وا‬
‫س الَّتِي‬ ‫‪6‬ر ِم ْنهَ‪66‬ا َو َم‪66‬ا بَطَنَ َواَل تَ ْقتُلُ‪66‬وا النَّ ْف َ‬‫ش َم‪66‬ا ظَهَ‪َ 6‬‬ ‫اح َ‬ ‫ق نَحْ نُ نَرْ ُزقُ ُك ْم َوإِيَّاهُ ْم َواَل تَ ْق َربُوا ْالفَ َو ِ‬ ‫أَوْ اَل َد ُك ْ‪6‬م ِم ْن إِ ْماَل ٍ‬
‫ص‪6‬ا ُك ْ‪6‬م بِ‪ِ 6‬ه لَ َعلَّ ُك ْم تَ ْعقِلُ‪66‬ونَ ‪ 5‬بگ‪66‬و‪ :‬بيائيد‪ 6‬چيزه‪66‬ائي را برايت‪66‬ان بيان كنم ك‪66‬ه‬ ‫ق َذلِ ُك ْم َو َّ‬ ‫َح‪َّ 6‬ر َم هَّللا ُ إِاَّل بِ‪ْ 6‬‬
‫‪6‬ال َح ِّ‬
‫پروردگار‪ 6‬تان بر شما حرام نموده است اين كه هيچ چيزي را شريك خدا نكنيد‪ ،‬و ب‪66‬ه پ‪66‬در و م‪66‬ادر (ب‪66‬دي‬
‫نكنيد و بلكه تا آنجا كه ممكن است بديشان) نيكي كنيد و فرزندانتان را از ترس فقر و تنگدستي‪( 6‬كنوني يا‬
‫آينده) مكشيد (چرا كه) ما به شما و ايشان روزي‪ 6‬مي دهيم (و روزي‪ 6‬رسان همگ‪66‬ان م‪66‬ائيم ن‪66‬ه ش‪66‬ما) و ب‪66‬ه‬
‫گناهان كبيره (از جمله زنا) نزديك نشويد‪ ،‬خواه (آنه‪66‬ا در وقت انج‪66‬ام ب‪66‬راي م‪66‬ردم) آش‪66‬كار باش‪66‬د و خ‪66‬واه‬
‫پنهان‪ ،‬وكسي‪ 6‬را بدون حق (قصاص و اجرای فرمان الهي) مكش‪6‬يد ك‪6‬ه خداون‪6‬د آن را ح‪6‬رام ك‪6‬رده اس‪6‬ت‪.‬‬
‫اين ها اموري‪ 6‬هستند كه خدا به گونه مؤ ّكد شما را بدانها توصيه مي كن‪66‬د ت‪66‬ا آنه‪66‬ا را بفهميد و خردمندان‪66‬ه‬
‫‪6‬‬
‫عمل كنيد‪.‬‬

‫‪ - 2‬ابن عثیمین‪ ،‬فتوای اهل سنت‪ ،‬تهیه‪ ،‬اشرف ابن عبدالمقصود‪ ،‬ناشر‪ ،‬مکتبة الشامله ج‪ 2‬ص ‪.836‬‬
‫‪ - 3‬حسام الدین‪ ،‬عفانه‪ ،‬فتاوی یسألونک‪ ،‬ده جلد‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.408‬‬
‫‪ - 4‬صفا خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.78‬‬
‫‪ - 5‬سوره انعام‪ ،‬آیه ‪.151‬‬
‫‪ - 6‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.93‬‬
 ‫ق نَحْ نُ نَ‪66‬رْ ُزقُهُْ‪6‬م َوإِيَّا ُك ْم‬ ‫و هم چنان این قول هللا ذوالجالل که میفرماید‪َ  6:‬واَل تَ ْقتُلُوا أَوْ اَل َد ُك ْم خَ ْشيَةَ إِ ْماَل ٍ‬
‫طئًا َكبِيرًا‪ 7‬و (از آنجا كه روزي‪ 6‬در دس‪6‬ت خ‪6‬دا اس‪6‬ت) فرزن‪6‬دانتان را از ت‪6‬رس فق‪6‬ر و‬ ‫إِ َّن قَ ْتلَهُ ْم َكانَ ِخ ْ‬
‫تنگدستي‪ 6‬نكشيد‪ .‬ما آنان و شما را روزي مي دهيم (و ضامن رزق همگانيم) بي گم‪66‬ان كش‪66‬تن ايش‪66‬ان گن‪66‬اه‬
‫‪8‬‬
‫بزرگي‪ 6‬است‪.‬‬
‫تعدادی از نویسنده گان به همین دو آیه استدالل به عدم جواز تحدید نسل نمودند‪ ،‬زیرا آنها راه ه‪66‬ای‬
‫منع حمل را که از آن جمله عزل و اسقاط جنین میباشد قیاس بر قتل اوالد نمودند‪ 6‬وگفتن‪66‬د ه‪66‬ر دویی اینه‪66‬ا‬
‫‪9‬‬
‫در انگیزه که عبارت از خوف فقر و پائین آمدن سطح زندگی‪ 6‬میباشد‪ ،‬مشترک هستند‪.‬‬
‫دوم ‪ -‬احادیث‪ :‬از پیامبر‪ ‬برخی احادیثی نقل شده است که ترغیب به ک‪66‬ثرت نس‪66‬ل و نهی از ع‪66‬زل‬
‫ْت ا ْم‪َ 6‬رأَةً َذاتَ‬ ‫ص‪6‬ب ُ‬ ‫‪6‬ال‪ :‬إِنِّي أَ َ‬‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي ِه َو َس‪6‬لَّ َم‪ ،‬فَقَ‪َ 6‬‬ ‫ار‪ ،‬قَا َل‪َ :‬جا َء َر ُج ٌل إِلَى النَّبِ ِّي َ‬ ‫میکند‪« .‬ع َْن َم ْعقِ ِل ب ِْن يَ َس ٍ‬
‫‪6‬ال‪« :‬اَل » ثُ َّم أَتَ‪66‬اهُ الثَّانِيَ‪6‬ةَ فَنَهَ‪66‬اهُ‪ ،‬ثُ َّم أَتَ‪66‬اهُ الثَّالِثَ‪6‬ةَ‪ ،‬فَقَ‪66‬ا َل‪« :‬تَزَ َّو ُج‪66‬وا‪6‬‬ ‫ال‪َ ،‬وإِنَّهَا اَل تَلِ‪6‬دُ‪ ،‬أَفَأَتَ َز َّو ُجهَ‪66‬ا‪ ،‬قَ‪َ 6‬‬ ‫ب َو َج َم ٍ‬ ‫َح َس ٍ‬
‫ْال َودُو َ‪6‬د ْال َولُو َد فَإِنِّي ُم َكاثِ ٌر بِ ُك ُم اأْل َمم» از معقل ابن یسار روایت است که مردی نزد پی‪6‬امبر‪ ‬آم‪6‬د وگفت‬ ‫‪10‬‬ ‫ُ‬
‫من زنی صاحب حسب و جمال را پیدا کردم‪ ،‬آیا با آن ازدواج کنم؟ پی‪66‬امبر ‪ ‬در ج‪66‬واب گفت‪ :‬ن‪66‬ه خ‪66‬یر‪،‬‬
‫بار دوم آمد باز آن را باز داشت‪ ،‬بارسوم آمد باز همان جواب اول را تکرارکرد و گفت‪« :‬بازن‪66‬ان بس‪66‬یار‬
‫مهربان‪ ،‬و اوالد زا ازدواج کنید زیرا که من به کثرت شما در بین امتها افتخار میکنم»‬
‫و هم چنان احادیث که داللت بر نهی ازعزل میکند‬
‫س َو ه َُو يَقُو ُل‬ ‫ُ‬
‫ت َرسُو َل هللاِ ‪ ‬فِي أنَا ٍ‬ ‫ضرْ ُ‬ ‫ت‪َ :‬ح َ‬ ‫ت ُع َّكا َشةَ ‪ ‬قَالَ ْ‬ ‫ب‪ ،‬أُ ْخ ِ‬ ‫ت َو ْه ٍ‬ ‫َوع َْن ُج َذا َمةَ بِ ْن ِ‬
‫ك‬ ‫ض‪6‬رُّ أَوْ اَل َدهُ ْم َذلِ‪َ 6‬‬ ‫س‪ ،‬فَإِ َذا هُ ْم ي ُِغيلُ‪66‬ونَ أَوْ اَل َدهُ ْم‪ ،‬فَاَل يَ ُ‬ ‫ار َ‬‫وم َو فَ ِ‬ ‫ت فِي الرُّ ِ‬ ‫ت أَ ْن أَ ْنهَى ع َْن ْال ِغيلَ ِة فَنَظَرْ ُ‬ ‫لَقَ ْد هَ َم ْم ُ‬
‫‪6‬وأ ُد ْال َخفِ ُّي" از جذام‪6‬ه بنت وهب «خ‪6‬واهر عکاش‪6‬ه»‬ ‫‪11‬‬
‫ك ْال َ‬
‫َش ْيئًا ثُ َّم َسأَلُوهُ َع ِن ْال َع ْز ِل؟ فَقَا َل َرسُو ُل هللاِ*‪َ ":‬ذلِ َ‬
‫‪‬روایت است که گفت‪ :‬در محضر‪ 6‬پیامبر‪ ‬حاضر شدم در حالی که میگفت‪" :‬قص‪6‬د‪ 6‬ک‪66‬ردم ک‪66‬ه از غیل‪66‬ه‬
‫(مقاربت جنسی با همسر در هنگام شیر دهی) نهی کنم‪ ،‬س‪66‬پس ب‪66‬ه روم‪ 6‬و ف‪66‬ارس نگ‪66‬اه ک‪66‬ردم‪ ،‬در حالیک‪66‬ه‬
‫آنها غیله میکردند‪ 6‬و به اوالد شان ضرر نمی رساند؛ بعد از آن‪ ،‬از ایشان در بارة ع‪66‬زل پرس‪66‬ان ش‪66‬د؟ در‬
‫جواب گفت‪ :‬این کار زنده بگورکردن پنه‪66‬انی اس‪66‬ت"‪ .‬ح‪66‬دیث دیگ‪66‬ر ک‪66‬ه ام‪66‬ام بخ‪66‬اری‪ 6‬در ص‪66‬حیحش ذک‪66‬ر‬
‫‪12‬‬
‫ظعُو ٍن التَّبَتُّ َل‪َ ،‬ولَوْ أَ ِذنَ لَهُ الَ ْخت َ‬
‫َص‪ْ 6‬ينَا»‬ ‫نموده «عن سعد ابن ابی وقاص َر َّد َرسُو ُ‪6‬ل هَّللا ِ ‪َ ‬علَى ع ُْث َمانَ ْب ِن َم ْ‬
‫سعد ابن ابی وقاص روایت میکند که پی‪66‬امبر‪ ‬ب‪66‬رای عثم‪66‬ان ابن مظع‪66‬ون ک‪66‬ه درخواس‪6‬ت‪ 6‬ت‪66‬رک ازدواج‬ ‫‪‬‬

‫وخصیه کردن را کرده بود‪ ،‬جواب رد دادند‪.‬‬

‫گفتار دوم ‪ :‬کراهیت تحدید نسل‬
‫دیدگاه دوم اینست که تحدید نسل اگر چه به اتف‪66‬اق زوجین باش‪66‬د مک‪66‬روه است در ص‪66‬ورتی‪ 6‬ک‪66‬ه س‪66‬بب‬
‫تحدید نسل مکروه باشد‪ ،‬مانند اینکه خوف از تولد دختر باش‪66‬د‪ ،‬ی‪66‬ا اینک‪66‬ه کم عالق‪66‬ه گی زوجین نس‪66‬بت ب‪66‬ه‬
‫اوالد و فراغت شان برای تفریح‪ ،‬خوشگذرانی‪ ،‬سفر‪ ،‬و فرارشان از تحمل مسئولیت و مشکالت اوالد با‬

‫‪ - 7‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪.31‬‬

‫‪ 8‬ـ مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.19‬‬
‫‪ 9‬ـ صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.83‬‬
‫‪ -10‬ابوداود سلیمان ابن االشعث سجستانی ‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ ،220‬شماره حدیث ‪.250‬‬
‫‪ - 11‬صهيب عبد الجبار‪2014 ،‬م‪ ،‬الجامع الصحيح للسنن والمسانيد‪ ،‬ج ‪ ،22‬ص ‪.148‬‬
‫‪ - 12‬ابو عبد هللا محمد ابن اس‪6‬ما عی‪6‬ل البخ‪6‬اری‪1422، ،‬هـ ق‪ ،‬ص‪6‬حیح البخ‪6‬اری‪ ،‬تحقی‪6‬ق محم‪6‬د زه‪6‬یر بن ناصرالناص‪6‬ر‪ ،‬ب‪6‬یروت‪ ،‬چ‪6‬اپ اول‪ ،‬ناش‪6‬ر‬
‫دارطوق النجاه‪ ،‬ج‪ ،2‬شماره حدیث ‪.5073‬‬
‫وجود‪ 6‬توانائی شان و یا اینکه به خاطر استمرار برآسایش‪ 6‬زندگی و ترس از اینکه س‪66‬طح زن‪66‬ده گی م‪66‬ادی‬
‫‪13‬‬
‫شان به خاطر طفل جدید‪ ،‬پایین آید‪.‬‬

‫شیخ محمد ابو زهره میگوید‪":‬منع‪ 6‬نسل به طور فردی‪ 6‬ترک افضل است و یا هم مکروه‪ ،‬و هرگ‪66‬اه‬
‫موجب آن در نزد فرد‪ ،‬موجود شد به اندازة رخصت ف‪6‬ردی‪ 6‬مب‪6‬اح میش‪6‬ود؛ در فق‪6‬ه اس‪66‬المی چ‪6‬یزی ی‪66‬افت‬
‫نمیشود‪ 6‬که رخصت را از برای یک گروهی از گروهه‪6‬ا ی‪6‬ا جغرافی‪6‬ة از جغرافیه‪6‬ا‪ 6‬عم‪6‬ومی بس‪6‬ازد‪ ،‬بن‪6‬ا ًء‬
‫رخصتها‪ 6‬همیشه فردی‪ 6‬اند؛"دکتور محمد سعید رمضان البوطی‪ ،‬دکتورمصطفی‪ 6‬عبدالواحد‪ ،‬ودکتورمحمد‪6‬‬
‫عقله‪ ،‬نیز به همین دیدگاه قایلند‪.‬‬

‫گفتارسوم ‪ :‬اباحت تحدید نسل‬

‫برخی علماء بر این باورندکه تحدید نسل مباح است دلیل ش‪66‬ان اینس‪66‬ت ک‪66‬ه ت‪66‬رک ازدواج ک‪66‬ه وس‪66‬یلَة‬
‫نسل است جواز دارد و هرآن شیئ ک‪66‬ه وس‪66‬یلة آن مب‪66‬اح باش‪66‬د خ‪66‬ود آن ش‪66‬ئ ن‪66‬یز مب‪66‬اح میباش‪66‬د و از جمل‪66‬ه‬
‫کسانی که در مورد قضیة تحدید نسل فت‪6‬وا ص‪6‬ادر‪ 6‬نم‪6‬ود ش‪6‬یخ عبدالمجی‪6‬د س‪6‬لیم مف‪6‬تی دی‪6‬ار مص‪6‬ر و ش‪6‬یخ‬
‫محمود‪ 6‬شلتوت مفتی جامع االزهر بودند‪ ،‬و قبل از ایشان امام غزالی‪ ‬و بعضی از فقهای دیگر‪ ،‬در این‬
‫مسئله سبقت گرفته بودند‪ 6‬و غزالی از این قیاس نیز پا فراتر گذاشته و تحدید نس‪66‬ل را قی‪66‬اس ب‪66‬ر امتن‪66‬اع از‬
‫‪14‬‬
‫وطء‪ ،‬عدم انزال‪ ،‬و عزل نموده است‪.‬‬

‫مبحث دوم‪ :‬دالیل مخالفان تحدید نسل‬

‫تحدید نسل وکنترل موالید‪ ،‬به منظورکنترل بی رویة جمعیت‪ ،‬برای توانایی‪ 6‬بیش‪6‬تر ب‪6‬ر اداره زن‪6‬دگی‬
‫جمعیت ها‪ ،‬از مسایل بسیار مهم دنیایی کنونی اس‪66‬ت ک‪66‬ه ع‪66‬دة مواف‪66‬ق تحدی‪66‬د نس‪66‬ل و ع‪66‬دة ن‪66‬یز مخ‪66‬الف آن‬
‫هستند و هردستة هم برای اثبات نظریه خ‪6‬ود ب‪6‬ه دالی‪66‬ل تمس‪66‬ک نم‪6‬وده و نظری‪6‬ة ط‪6‬رف مقاب‪66‬ل را م‪6‬ردود‪6‬‬
‫میشمارند؛ بنا بر این‪ ،‬آنچه که در اینجا الزم است‪ ،‬ذکر دالیل مخالفان و موافقان و بررسی‪ 6‬آنه‪66‬ا و س‪66‬پس‬
‫جمع بندی دالیل و اظهار نظر نهایی است البته یک نکته را نباید فراموش کرد‪ ،‬و او اینکه آنچه در ب‪66‬ارة‬
‫تحدید نسل به صورت‪ 6‬نفی یا اثبات مط‪6‬رح میش‪6‬ود‪ 6‬جنب‪6‬ة ش‪66‬رعی و ق‪6‬انونی آن اس‪6‬ت ن‪6‬ه جنب‪6‬ة اقتص‪66‬ادی‪،‬‬
‫اجتماعی‪ ،‬و سیاسی و اگر اشاراتی‪ 6‬هم داشته باشیم‪ 6‬بحثی ض‪66‬منی‪ 6‬ب‪66‬رای بی‪66‬ان حکم فقهی آن اس‪66‬ت ب‪6‬ه ه‪66‬ر‬
‫حال‪ ،‬مخالفین تحدید نسل‪ ،‬به آیات قرآنکریم‪ ،‬به احادیث پیامبر‪ ‬و دیدگاه فقهاء قدیم و معاصر‪ 6‬و بعضی‬
‫دالیل معقول و منطقی استدالل کرده اند که در ذیل به آنها اشاره میشود‪6.‬‬

‫گفتار اول ازآیات قرآن کریم‪:‬‬

‫آیات قرآن کریم در این باره به چند دسته تقسیم می شوند‪ 6‬که بعضی‪ 6‬از مخالفین‪ ،‬به همة آنها و‬
‫بعضی دیگر به تعدادی از آنها استدالل کرده اند‪:‬‬

‫‪ - 13‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.84‬‬

‫‪ - 14‬صفاءخالدحامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.85‬‬
‫دستة اول‪ :‬آیاتی که از آنها استفاده میشود‪ 6‬کثرت فرزند‪ ،‬نعمت الهی و جزء امداد خداون‪66‬د نس‪6‬بت ب‪6‬ه‬
‫‪16‬‬
‫پدر و م‪6‬ادر اس‪6‬ت مانن‪6‬د ‪َ ‬ويُ ْم‪ِ 6‬د ْد ُك ْ‪6‬م بِ‪6‬أ َ ْم َوا ٍل َوبَنِين‪َ 15‬وأَ ْم‪َ 6‬د ْدنَا ُك ْ‪6‬م بِ‪6‬أ َ ْم َوا ٍل َوبَنِينَ َو َج َع ْلنَ‪6‬ا ُك ْ‪6‬م أَ ْكثَ‪َ 6‬ر نَفِ‪6‬يرًا‪‬‬
‫‪6‬ام َوبَنِينَ ‪ 17‬از این آی‪6‬ات ب‪6‬ه خ‪6‬وبی فهمی‪6‬ده می ش‪6‬ود ک‪6‬ه ک‪6‬ثرت اوالد‪ ،‬مطل‪6‬وب‪ ،‬و درکن‪6‬ار‬ ‫أَ َم‪َّ 6‬د ُك ْم بِأ َ ْن َع ٍ‬
‫اموال‪ ،‬جزء امداد الهی و باعث عزت‪ ،‬شوکت و قدرت انسان میباشد‪6.‬‬
‫دستة دوم‪ :‬آیاتی که از آنها هدف اصلی ازدواج تکث‪66‬یر و بق‪66‬ای نس‪66‬ل بش‪66‬ر دانس‪66‬ته می ش‪66‬ود‪ ،‬مانن‪66‬د‪:‬‬
‫‪‬وهَّللا ُ َج َع َل لَ ُك ْم ِم ْن أَ ْنفُ ِس ُك ْم أَ ْز َواجًا َو َج َع َل لَ ُك ْم ِم ْن أَ ْز َوا ِج ُك ْ‪6‬م بَنِينَ َو َحفَ َدةً‪( 18‬خدای س‪6‬بحان ب‪6‬رای ش‪6‬ما از‬
‫جنس شما همسرانی‪ 6‬قرار داد و از همسران شما فرزندان و نتیجه هایی) و در آیة دیگر آم‪66‬ده اس‪66‬ت (پدی‪66‬د‬
‫‪19‬‬
‫آورنده آسمان ها و زمین برای شما از جنس شما همسرانی‪ 6‬آفرید تا تعداد شما روی زمین افزایش یاب‪66‬د)‬
‫از این آیات دانسته می شود که ه‪66‬دف اص‪66‬لی از ازدواج تولی‪66‬د نس‪6‬ل میباش‪6‬د و تحدی‪6‬د نس‪66‬ل ب‪66‬ر خالف این‬
‫هدف خواهد بود‪.‬‬
‫دستةسوم‪ :‬آیاتی که میگویند‪ 6‬خدا رازق هم‪66‬ة ج‪66‬ان داران اس‪66‬ت‪ ،‬هیچ ج‪66‬ان داری روی زمین وج‪66‬ود‬
‫ندارد مگر این که خداوند‪ 6‬عهده دار تأمین روزی‪ 6‬اوست‪ ،‬حتی جان داران که ت‪66‬وان حم‪66‬ل روزی‪ 6‬خ‪66‬ود را‬
‫ندارند؛ بنا بر این تحدید نسل به خاطر فقر و تنگدستی‪ 6،‬تردید در رزاقیت هللا متعال می باشد؛ چنانچه می‬
‫ض إِاَّل َعلَى هَّللا ِ ِر ْزقُهَ‪6‬ا‪َ 6‬ويَ ْعلَ ُم ُم ْس‪6‬تَقَ َّرهَا َو ُم ْس‪6‬تَوْ َد َعهَا‪ُ 6‬ك‪6‬لٌّ فِي ِكتَ‪6‬ا ٍ‬ ‫فرماید‪َ  6:‬و َما ِم ْن دَابَّ ٍة فِي اأْل َرْ ِ‬
‫‪20‬‬
‫ب ُمبِي ٍن ‪‬‬
‫(هیچ خزندة در روی زمین نیست مگر اینکه بر ماست ک‪66‬ه روزیش را ب‪66‬دهیم) و هم چن‪66‬ان در آی‪66‬ه دیگ‪66‬ر‬
‫میفرماید‪َ  :‬و َكأَي ِّْن ِم ْن دَابَّ ٍة اَل تَحْ ِم ُل ِر ْزقَهَا‪ 6‬هَّللا ُ يَرْ ُزقُهَا‪َ 6‬وإِيَّا ُك ْم َوه َُو ال َّس ِمي ُع ْال َعلِي ُم‪( 21 ‬ه‪6‬ر خزن‪6‬دة ک‪6‬ه ت‪6‬وان‬
‫حمل رزقش را ن‪66‬دارد هللا وی‪ ،‬و ش‪66‬ما را روزی میده‪66‬د در حالیک‪66‬ه او ش‪66‬نوا و دان‪66‬ا میباش‪66‬د) از این آی‪66‬ات‬
‫برداشت میشود‪ 6‬که بشر نباید برای رزق و روزی‪ 6‬خود دغدغ‪6‬ة داش‪66‬ته باش‪6‬د و ب‪6‬ه س‪6‬بب آن از نس‪6‬ل خ‪6‬ود‬
‫بکاهد‪.‬‬
‫دستة چهارم‪ :‬آیاتی که بشر را از کشتن فرزندان‪ 6‬خود به علت ترس از فقر به شدت نهی کرده و آن‬
‫را از گناهان بزرگ و خطایی نا بخشودنی‪ 6‬معرفی‪ 6‬کرده است‪َ .‬واَل تَ ْقتُلُوا أَوْ اَل َد ُك ْم ِم ْن إِ ْماَل ٍ‬
‫ق نَحْ نُ نَرْ ُزقُ ُك ْم‬
‫َوإِيَّاهُ ْم‪ 22‬فرزندانتان را از ترس تهی دست شدن و فقر مکشید زی‪6‬را م‪6‬ا ب‪6‬ه آنه‪6‬ا و ش‪6‬ما روزی می دهیم‬
‫به هر حال تحدید نسل نوعی قتل فرزند‪ 6‬است که در این آیات از آن نهی شده است‪.‬‬
‫دستة پنجم‪ :‬آیات مربوط‪ 6‬به حرمت قتل نفس‪ ،‬که کشتن حتی یک نفر ب‪6‬ه منزل‪66‬ة کش‪66‬تن هم‪66‬ة انس‪66‬انها‬
‫س أَوْ فَ َس‪6‬ا ٍ‪6‬د فِي‬ ‫‪6‬ر نَ ْف ٍ‬ ‫‪6‬ل نَ ْف ًس‪6‬ا بِ َغ ْي‪ِ 6‬‬
‫ق‪َ  23‬م ْن قَتَ‪َ 6‬‬ ‫‪6‬ال َح ِّ‬‫س الَّتِي َح‪َّ 6‬ر َم هَّللا ُ إِاَّل بِ‪ْ 6‬‬
‫دانس‪66‬ته ش‪66‬ده است‪َ ‬واَل تَ ْقتُلُ‪6‬وا النَّ ْف َ‬
‫اس َج ِميعًا‪ ‬کسیکه یک انس‪66‬ان را ب‪66‬دون اینک‪66‬ه‬ ‫اس َج ِميعًا َو َم ْن أَحْ يَاهَا فَ َكأَنَّ َما أَحْ يَا النَّ َ‬ ‫ض فَ َكأَنَّ َما قَت ََل النَّ َ‬‫اأْل َرْ ِ‬
‫انسانی را کشته باشد یا فساد‪ 6‬در روی زمین کرده باشد‪ ،‬بکشد‪ ،‬گویا همة م‪66‬ردم را کش‪66‬ته اس‪66‬ت‪ ،‬وکس‪66‬یکه‬
‫یک نفس را از کشتن نجات بدهد و زنده نگاه بدارد گویا تمام مردم را زنده نگاه داشته است‪.‬‬

‫‪ - 15‬سوره نوح‪ ،‬آیه ‪.12‬‬

‫‪ - 16‬سوره اسراء‪ ،‬آیه ‪.6‬‬
‫‪ - 17‬سوره شعراء‪ ،‬آیه ‪.133‬‬
‫‪ - 18‬سوره نحل‪ ،‬آیه ‪.72‬‬
‫‪ - 19‬سوره شوری‪ ،‬آیه ‪.11‬‬
‫‪ -20‬سوره هود‪ ،‬آیه ‪.6‬‬
‫‪ - 21‬سوره عنکبوت‪ ،‬آیه‪.60‬‬
‫‪ -22‬سوره انعام‪ ،‬آیه ‪.151‬‬
‫‪ - 23‬سوره انعام‪ ،‬آیه ‪.151‬‬
‫و امثال این آیات که همگی قتل نفس را ممنوع اعالم کرده و تحدید نسل را نوعی قت‪66‬ل نفس دانس‪66‬ته‬
‫اند‪ ،‬مخصوصا ً اگر به صورت سقط جنین باشد که متأسفانه در بس‪66‬یاری‪ 6‬ازکش‪66‬ورها‪ 6‬ب‪66‬ه ص‪66‬ورت‪ 6‬ق‪66‬انونی‬
‫انجام میشود‪ 6.‬با مراجعه به کتابها و مقاالت مخالف‪66‬ان تحدی‪66‬د نس‪66‬ل‪ ،‬در مجم‪66‬وع اس‪66‬تدالل ب‪66‬ه این پنج دس‪66‬ته‬
‫آیات برای منع تحدید نسل و کنترل جمعیت به چش‪6‬م میخ‪6‬ورد‪ ،‬اگ‪6‬ر چ‪6‬ه بس‪6‬یاری‪ 6‬از آنه‪6‬ا خ‪6‬ارج از مح‪6‬ل‬
‫‪24‬‬
‫بحث است‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬از احادیث‬

‫احادیثی‪ 6‬که مخالفین تحدید نسل به آنها استدالل مینمایند‪ ،‬نیز به چند دسته تقسیم میشود‪:‬‬
‫دسته اول ‪ :‬احادیث که به کثرت مسلمانان تشویق مینماید‬
‫‪25‬‬
‫‪1‬ـ حدیث" تناکحوا تکاثروا‪ 6‬فإنی أباهی بکم األمم یوم القیامه" (ازدواج کنید تا اینکه زیاد شوید‬
‫زیرا من به کثرت شما در روز قیامت افتخار میکنم) وجه داللت‪ :‬اینکه کثرت اوالد مطلوب شرعی‬
‫است‪.‬‬

‫‪2‬ـ حدیث" َسوْ دَا ُء َولُو ٌد خَ ْي ٌر ِم ْن َح ْسنَا َء اَل تَلِدُ‪ ،‬إِنِّي ُم َكاثِ ٌر بِ ُك ُم اأْل ُ َم َم‪".‬‬
‫‪26‬‬

‫(زن س‪66‬یاه پوس‪66‬ت ک‪66‬ه اوالد می آورد‪ 6‬به‪66‬تر اس‪66‬ت‪ ،‬از زن مقب‪66‬ول ک‪66‬ه اوالد نمی آورد‪ ).‬وج‪66‬ه داللت‪:‬‬
‫اینکه کثرت اوالد شرعا ً مرغوب است حتی زنی سیاه پوست‪ ،‬نس‪6‬بت ب‪6‬ه زنی س‪6‬فید پوس‪6‬ت و مقب‪6‬ول‪ ،‬ب‪6‬ه‬
‫سبب اوالد آوردنش برتر دانسته شده است‪.‬‬
‫ُ‬
‫‪3‬ـ حدیث" تَ َز َّوجُوا‪ْ 6‬ال َودُو َد ْال َولُو َد فَإِنِّي ُم َكاثِ ٌ‪6‬ر بِ ُك ُم اأْل َم َم" (با زنان بسیار مهربان و اوالد زا‪،‬‬
‫‪27‬‬

‫ازدواج کنید زیرا که من به کثرت شما در بین اُمت ها افتخار‪ 6‬میکنم)‪.‬‬

‫دستة دوم‪ :‬احادیثی که داللت بر منع عزل میکند‬

‫و ما در اینجا مهمترین آنها را ذکر خواهیم نمود‪:‬‬
‫ت َرسُو َل هللاِ ‪ ‬فِي أُنَا ٍ‬
‫س َو ه َُو يَقُو ُل‬ ‫ضرْ ُ‬‫ت‪َ :‬ح َ‬ ‫ت ُع َّكا َشةَ ‪ ‬قَالَ ْ‬ ‫ب‪ ،‬أُ ْخ ِ‬ ‫ت َو ْه ٍ‬ ‫‪َ -1‬وع َْن جُذا َمةَ بِ ْن ِ‬
‫س‪ ،‬فَإِ َذا هُ ْم ي ُِغيلُونَ أَوْ اَل َدهُ ْم‪ ،‬فَاَل يَضُرُّ أَوْ اَل َدهُ ْم َذلِكَ‬ ‫وم َو فَ ِ‬
‫ار َ‬ ‫ت فِي الرُّ ِ‬ ‫ت أَ ْن أَ ْنهَى ع َْن ْال ِغيلَ ِة فَنَظَرْ ُ‬‫‪ :‬لَقَ ْد هَ َم ْم ُ‬
‫‪6‬وأ ُد ْال َخفِ ُّي" ‪ 28‬از جذام‪6‬ه بنت وهب «خ‪6‬واهر عکاش‪6‬ه»‬ ‫ك ْال َ‬ ‫َش ْيئًا ثُ َّم َسأَلُوهُ َع ِن ْال َع ْز ِل؟ فَقَ َ‬
‫‪6‬ال َر ُس‪6‬و ُل هللاِ" َذلِ‪َ 6‬‬
‫‪‬روایت است که گفت‪ :‬در محضر‪ 6‬پیامبر‪ ‬حاضر شدم در حالی که میگفت‪" :‬قص‪6‬د‪ 6‬ک‪66‬ردم ک‪66‬ه از غیل‪66‬ه‬
‫(مقاربت جنسی با همسر در هنگام شیر دهی) نهی کنم‪ ،‬س‪66‬پس ب‪66‬ه روم‪ 6‬و ف‪66‬ارس نگ‪66‬اه ک‪66‬ردم‪ ،‬در حالیک‪66‬ه‬
‫آنها غیله میکردند‪ 6‬و به اوالد شان ضرر نمی رساند؛ بعد از آن‪ ،‬از ایشان در باره ع‪66‬زل پرس‪66‬ان ش‪66‬د؟ در‬
‫جواب گفت‪ :‬این کار زنده بگورکردن پنهانی است‪".‬‬

‫‪ - 24‬حبیب ا‪ ..‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.114‬‬

‫‪ -25‬أحمد بن الحسين بن علي بن موسى أبو بكر البيهقي‪ ،‬السنن الصغرى‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ص‪.202‬‬
‫‪ - 26‬سليمان بن أحمد الطبراني‪ ،‬المعجم الكبير‪ ،‬تحقیق‪ :‬حمدي بن عبد المجيد السلفي‪ ،‬بیست پنج جزء‪ ،‬چاپ‪ :‬دوم‪ ،‬ناشر‪ :‬مكتبة ابن تيمية – القاهرة‪،‬‬
‫جزء ‪ ،19‬ص ‪.416‬‬
‫‪ - 27‬ابوداود ابن االشعث السجستانی سلیمان‪ ،‬سنن ابوداود‪ ،‬تحقیق‪ :‬محمد محی الدین عبدالحمید‪ ،‬چهارجلد‪ ،‬ناشر‪ :‬المكتبة العصرية‪ ،‬صيدا بيروت‪6،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ ،220‬شماره حدیث ‪.250‬‬
‫‪ - 28‬صهيب عبد الجبار‪ ،‬الجامع الصحيح للسنن والمسانيد‪2014 ،‬م‪ ،‬ج ‪ ،22‬ص ‪.148‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬اینکه پیامبر‪ ‬عزل را از جملة وأد که او عب‪66‬ارت از قت‪66‬ل ول‪66‬د بع‪66‬د از والدت اس‪66‬ت‪،‬‬
‫‪29‬‬
‫قرار‪ 6‬داد‪ ،‬بنا ًء وأد ممنوع است و هر چیزی که در معنی آن است همان حکم را دارد‪.‬‬
‫صلَّى هللاُ َعلَ ْي‪ِ 6‬ه َو َس‪6‬لَّ َم‪ ،‬فَقَ‪َ 6‬‬
‫‪6‬ال‬ ‫ْزلُ‪ ،‬فَ َسأ َ ْلنَا َرس َ‪6‬‬
‫ُول هَّللا ِ َ‬ ‫ص ْبنَا َس ْبيًا‪ ،‬فَ ُكنَّا نَع ِ‬‫‪2‬ـ ع َْن أَبِي َسعي ٍد ال ُخ ْد ِريِّ ‪ ،‬قَا َل‪ :‬أَ َ‬
‫«أَ َوإِنَّ ُك ْم لَتَ ْف َعلُونَ ‪ -‬قَالَهَا ثَالَثًا ‪َ -‬ما ِم ْن نَ َس َم ٍة َكائِنَ ٍة إِلَى يَوْ ِم القِيَا َم ِة إِاَّل ِه َي َكائِنَة»‬
‫ٌ ‪30‬‬

‫از ابی سعید خدری‪‬روايت است كه گفت‪ :‬به سبايا (زنانیکه در جنگ اسیر میشوند) دست یافتیم‪ 6‬و‬
‫ما با آنها عزل می کردیم و از رسول هللا ‪ ‬درین مورد پرسان کردیم در جواب گفتند‪( :‬آیا شما این ک‪66‬ار‬
‫را انجام می دهید؟ و سه مرتبه این قول را تکرار‪ 6‬کرد و سپس فرم‪66‬ود‪ 6:‬ه‪6‬ر آن موج‪66‬ود زن‪66‬دة ک‪6‬ه ت‪66‬ا روز‬
‫قیامت هللا ذوالجالل مقدر کرده است حتما تحقق می یابد‪).‬‬
‫وجه استدالل‪ :‬اینکه پیامبر‪ ‬به طور‪ 6‬استفهام انکاری صحابة ک‪66‬رام را م‪66‬ورد ت‪66‬وبیخ ق‪66‬رار دادن‪6‬د و‬
‫در ادامه گفتند‪ :‬نفسی را که هللا مقدر کرده او حتما ً تحقق میابد‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫أن رس‪6‬ول هللا‪ ‬س‪6‬ئل عن الع‪6‬زل فق‪6‬ال‪ ":‬أنت تخلق‪6‬ه؟ أنت ترزق‪6‬ه؟ أق‪6‬ره ق‪6‬راره فإنم‪6‬ا‪ 6‬ه‪6‬و الق‪6‬در " از‬ ‫‪3‬ـ ّ‬
‫رسول هللا‪ ‬در مورد عزل س‪66‬وال ش‪66‬د مب‪66‬ارک در ج‪66‬واب فرمودن‪66‬د‪ :‬ت‪66‬و او را خل‪66‬ق میک‪66‬نی؟ و ت‪66‬و او را‬
‫روزی‪ 6‬میدهی؟ او را به جایش بگذار زیرا‪ ،‬قدر‪ 6‬است‪.‬‬
‫و هم چنان حدیث دیگر است که از پیامبر ‪‬در م‪66‬ورد‪ 6‬ع‪66‬زل پرس‪66‬ان ش‪66‬د‪ ،‬گفت‪ :‬آبی را ک‪66‬ه از آن فرزن‪66‬د‬
‫‪32‬‬
‫پیدا میشود اگر بر باالیی صخره هم بریزانی بدون شک خداوند‪ 6‬از آن آب‪ ،‬فرزند خارج میسازد‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ :‬از دیدگاه فقهاء‬

‫الف‪ :‬فقهای قدیم‬
‫از ابتداء باید اشاره کرد که اصطالح تحدید نسل در نزد فقهاء قدیم‪ ،‬مستعمل نبوده است بلکه آنچ‪66‬ه‬
‫که در بین آنها متعارف‪ ،‬و متداول بوده اصطالحاتی‪ 6‬دیگری هم چون تعقیم (نازا ساختن ب‪66‬ه ط‪66‬ور اب‪66‬دی)‬
‫و خصاء (اخته کردن) بوده است و مقصود ما در اینجا‪ ،‬بیان حکم فقهی قدیم در مورد هر آن روش‪6‬ی‪ 6‬ک‪6‬ه‬
‫زوجین به خاطر جلوگیری‪ 6‬از بار داری به طور دائمی به کار میگرفتند‪ ،‬میباشد‪.‬‬

‫فقهای مالکیه بر این دید هستند که برای شخص جواز ندارد که سبب قطع آب منی خود گردد‪ ،‬یا‬ ‫‪-1‬‬
‫اینکه آنچه را که باعث تقلیل نسل میگردد‪ 6‬استعمال نماید‪.‬‬

‫‪ -2‬فقهای شافعیه‪ :‬قایل به کراهیت کسر شهوت توسط وسایلی که منج‪66‬ر ب‪66‬ه خط‪66‬ر میش‪66‬ود‪ ،‬هس‪66‬تند‪ .‬مث‪66‬ل‬
‫کافور و مانند آن‪ ،‬و همچنان میگویند‪ 6:‬بر مرد و زن حرام است وسایلی که را منجر به ی‪66‬أس و ن‪66‬ا امی‪66‬دی‬
‫از نسب میگردد‪ ،‬استعمال نمایند؛ و در نزد شان استعمال ادویه برای قطع شهوت جواز ن‪66‬دارد‪ ،‬زی‪66‬را ب‪66‬ه‬
‫صحت انسان خطر زا و مشکل آفرین است‪.‬‬

‫‪ - 29‬دکتور حسین عبدالحمید النقیب‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.19‬‬

‫‪ - 30‬ابو عبد هللا محمد ابن اسما عیل البخاری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬جزء‪ ،7‬شماره حدیث ‪.5210‬‬
‫‪- 31‬احمد بن حنبل‪ ،‬مسند‪ ،‬شماره حدیث‪.533‬‬
‫‪ - 32‬أبو الفضل أحمد بن علي بن حجر العسقالني الشافعي‪ ،‬فتح الباری‪ ،1379 ،‬بيروت‪ ،‬ناشر‪ :‬دار المعرفة جزء ‪ 9‬ص ‪.306‬‬
‫و علماء شافعیه اتفاق دارند که قطع کردن آلة تناسلی‪ 6‬و اخته نمودن‪ ،‬منع اس‪66‬ت و ه‪66‬ر آن ت‪66‬داوی ک‪66‬ه‬
‫باعث قطع نسل به طور دائمی میگردد‪ 6‬به همین حکم است ‪ ،‬و مرد و زن در این حکم مساوی‪ 6‬اند‪.‬‬

‫و از امام شافعی حکایت شده است که ایشان این قول هللا تعالی را ‪َ ‬ذلِكَ أَ ْدنَى أَاَّل تَ ُعولُوا‪ 33‬چنین‬
‫تفسیر نموده اند‪( ،‬ای ان التکثروا‪ 6‬عیالکم) اینکه عی‪6‬ال ش‪6‬ما زی‪6‬اد نش‪6‬ود‪ 34.‬این ب‪6‬ود دی‪6‬دگاه فقه‪6‬اء ق‪6‬دیم‪ 6‬از‬
‫مذهب مالکی و شافعی‪ ،‬ولی‪ ،‬از فقهاء حنفی و حنبلی در مورد تحدید نسل دیدگاهی‪ 6‬را نیافتم‪ 6‬و آراء ش‪66‬ان‬
‫در خصوص تعقیم وجود‪ 6‬دارد و برای آگاهی بیشتردر‪ 6‬بحث تعقیم مراجعه شود‪.‬‬
‫ب‪ :‬فقهای معاصر‬
‫‪ -1‬شیخ ابن باز‪" :‬چگونه برای یک شخص عاقل مناسب است که به خ‪66‬اطر ت‪66‬رس از فق‪66‬ر و تنگی‬
‫زندگی‪ ،‬تحدید نسل را امر پسندیده و مباح بدان‪66‬د؟ در حالیک‪66‬ه هللا متع‪66‬ال ض‪66‬امن روزی‪ 6‬بن‪66‬دگانش‪ ،‬و ق‪66‬ادر‬
‫مطلق بر هر شئ میباشد؛ و هرگاه تع‪66‬داد س‪66‬اکنین در ه‪66‬ر مک‪66‬ان اف‪66‬زایش یاب‪66‬د‪ ،‬اس‪66‬باب ایج‪66‬اد روزی‪ 6‬ن‪66‬یز‬
‫افزایش میابد و بدون شک اسباب فراهم کننده روزی‪ 6‬نسبت به قبل‪ ،‬متنوع و آسان شده است‪ ،‬و این خ‪66‬ود‬
‫‪35‬‬
‫از دالیل حکمت هللا تعالی و کمال قدرتش‪ 6‬نسبت به مصالح بنده گانش میباشد"‪.‬‬

‫‪ -2‬شیخ ابن عثیمین‪ ":‬علماء تصریح نموده اند که قطع نسل بطور‪ 6‬نهایی حرام است‪ .‬زیرا در تضاد‬
‫با آنچه که پیامبر‪ ‬نسبت به امت خود اراده دارد‪ ،‬میباش‪66‬د؛ و هم چن‪66‬ان در تحدی‪66‬د نس‪66‬ل‪ ،‬اس‪66‬باب خ‪66‬واری‪6‬‬
‫مسلمانها‪ 6‬فراهم میشود؛ به خاطر اینکه هر چند تع‪66‬داد مس‪66‬لمانها زی‪66‬اد ش‪66‬ود ب‪66‬اعث رفعت ش‪66‬ان میش‪66‬ود‪ 6‬ب‪66‬ه‬
‫همین اساس هللا متعال بر بنی اسرائیل جهت کثرت شان منت گذاشته میفرماید‪ :‬ثُ َّم َر َد ْدنَا لَ ُك ُم ْال َك‪َّ 6‬رةَ َعلَ ْي ِه ْم‬
‫َوأَ ْم‪َ 6‬د ْدنَا ُك ْ‪6‬م بِ‪6‬أ َ ْم َوا ٍل َوبَنِينَ َو َج َع ْلنَ‪6‬ا ُك ْ‪6‬م أَ ْكثَ َرنف‪6‬یراً‪ 36 6‬س‪6‬پس (ش‪6‬ما راه ص‪6‬الح در پيش مي گيريد و از فس‪6‬اد‪6‬‬
‫دست مي كشيد و آن گاه) شما را بر آنان چيره مي گردانيم‪ ،‬و با اموال و فرزندان مدد و ياريتان مي دهيم‬
‫و تعداد تان را بيشتر (از دشمن) مي نمائيم‪.‬‬

‫واقعیت بر این امر گواه است چون ملتی که تعدادش زیاد است از دیگران بی نیاز خواهد ب‪66‬ود و در‬
‫برابر دشمنان دارای شکوه و قدرت است؛ بنا بر این جایز نیس‪66‬ت ک‪66‬ه انس‪66‬ان ب‪66‬رای همیش‪66‬ه زاد و ول‪66‬د را‬
‫متوقف سازد؛ مگر اینکه ضرورت وجود‪ 6‬داشته باشد مانند اینکه اگر مادر ب‪66‬اردار ش‪66‬ود بیم آن ب‪66‬رود‪ 6‬ک‪66‬ه‬
‫هالک شود و بمیردکه در این صورت متوق‪66‬ف ک‪66‬ردن زاد و ول‪66‬د ض‪66‬رورت‪ 6‬و نی‪66‬از اس‪66‬ت و هیچ مش‪66‬کلی‬
‫‪37‬‬
‫ندارد که برای چنین زنی‪ ،‬آنچه را که باعث قطع حملش میگردد استعمال شود‪.‬‬

‫‪ -3‬دکتور محمد سعید رمضان البوطی‪ :‬در یکی از آراء خود به این باور‪ 6‬است که استعمال وسایل ب‪66‬رای‬
‫از بین بردن نسل رخصت نمی باشد مگر در صورتی که حمل به طور غالب ی‪66‬ا یقین ب‪66‬رای م‪66‬ادر خط‪66‬ر‬
‫آفرین باشد‪ ،‬سعی برای توقف‪ 6‬نسل منافات با اصلی دارد که ازدواج به خ‪66‬اطر آن مش‪66‬روع ش‪66‬ده اس‪66‬ت‪ .‬و‬
‫اگر شریعت از برای زوجین حق توقف نسل را می دهد ی‪66‬ا این ک‪66‬ه آن ه‪66‬ا را از این ک‪66‬ار ب‪66‬از می‪66‬دارد ب‪66‬ه‬

‫‪ -33‬سوره نساء‪ ،‬آیه ‪.4‬‬

‫‪ - 34‬سعد جمیل الریس‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.133‬‬
‫‪ - 35‬عبد العزیز بن عبدهللا بن باز‪ ،‬مجموع‪ 6‬فتاوى‪ ،‬سی جزء‪ ،‬ناشر‪ :‬موقع الرئاسة العامة للبحوث العلمية واإلفتاء‪ ،‬جزء ‪ 3‬ص‪.332‬‬
‫‪ -36‬سوره إسراء‪ ،‬آیه ‪.6‬‬
‫‪ - 37‬سعد جمیل الریس‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.135‬‬
‫خاطر مصلحتی‪ 6‬است که به آن ها تعلق می گیرد و بسا اوقات جامعه با وال‪66‬دین در این مص‪66‬لحت ش‪66‬ریک‬
‫می باشد‪.‬‬

‫‪ -4‬دوکتور محمد سید طنطاوی‪":‬تحدید‪ 6‬نسل بمعنی منع آن به طور مطلق و دائمی شرعا ً ح‪66‬رام اس‪66‬ت و‬
‫آنچه که شرعا ً جواز دارد توقف‪ 6‬نسل به مدت معین از زمان ک‪66‬ه زوجین در بین خ‪66‬ود اتف‪66‬اق میکنن‪66‬د‪ ،‬می‬
‫باشد‪ .‬و این عمل امکان دارد که به وسیلة تقلیل تعداد افراد خانواده انج‪66‬ام پ‪66‬ذیرد‪ 6‬بگون‪66‬ة ک‪66‬ه وال‪66‬دین ت‪66‬وان‬
‫رسیدگی‪ 6‬به مشکالت فرزندان را بدون حرج داشته باشند"‪.‬‬

‫‪ -5‬شیخ محمود شلتوت‪":‬عدم جواز صدور قانون که مردم را ملزم به تحدید نس‪66‬ل بس‪66‬ازد‪ ،‬زی‪66‬را ش‪66‬ریعت‬
‫اسالمی از این کار اباء می ورزد؛ زیرا که شریعت اسالم به اساسات قوت‪ ،‬وسعت عمران‪ ،‬کثرت افراد‬
‫کار کن‪ ،‬و فراهم نمودن زمینة کار‪ ،‬برای این افراد‪ ،‬تشویق‪ 6‬میکند؛ و هم چنان شریعت اسالم ب‪66‬ه ازدواج‬
‫‪38‬‬
‫و تناسل فرا میخواند‪6.‬‬
‫در پایان مناسب می دانم که فشردة مص‪66‬وبة مجم‪66‬ع فق‪66‬ه اس‪66‬المی را (ک‪6‬ه از علم‪66‬ای سرش‪66‬ناس‪ 6‬و برجس‪66‬ته‬
‫جهان اسالم تشکیل یافته و زیر مجموعه کنف‪66‬رانس اس‪66‬المی اس‪66‬ت) ک‪66‬ه در ارتب‪66‬اط ب‪66‬ه تنظیم نس‪66‬ل ص‪66‬ادر‪6‬‬
‫گردیده است نقل نمایم"‪.‬‬
‫مصوبه شماره ‪ 1‬مجمع فقه اسالمی در نوبت کنفرانس پنجم در کویت‪.‬‬
‫"بنا بر اینکه در شریعت اسالمی فرزند‪ 6‬آوردن و حفظ نسل انسان از مقاصد ازدواج است‪ .‬بدون شک از‬
‫نظر انداختن این مقصد جواز ندارد؛ چون آن ب‪6‬ا نص‪6‬وص ش‪6‬ریعت و فرمایش‪66‬ات آن ک‪6‬ه ب‪6‬ه تکث‪66‬یر نس‪6‬ل‪،‬‬
‫محافظت‪ 6‬و عنایت به آن فرا می خواند‪ ،‬منافات دارد‪ .‬با در نظ‪66‬ر گ‪66‬رفتن اینک‪66‬ه حف‪66‬ظ نس‪66‬ل یکی از ام‪66‬ور‬
‫کلی پنجگانه ای است که تمام ادیان الهی به رعایت آن دس‪66‬تور می ده‪66‬د‪ .‬بن‪66‬ابر‪ 6‬این (مجم‪66‬ع فق‪66‬ه اس‪66‬المی)‬
‫امور ذیل را تصویب نموده است‪:‬‬
‫‪ -1‬صادر نمودن قانون عمومی که آزادی مرد و زن را در فرزند آوردن محدود سازد‪ 6‬جواز ندارد‪.‬‬
‫‪ -2‬جلوگیری از حمل از طریق‪( 6‬اعقام) نازا گردانیدن تا زمانی که ی‪66‬ک ض‪66‬رورت ب‪66‬ا م‪66‬وازین ش‪66‬رعی‪،‬‬
‫آنرا ایجاب نکند حرام است‪.‬‬
‫‪ -3‬جلوگیری‪ 6‬به هدف تأخیر انداختن میان دوره های ب‪66‬ارداری‪ 6‬ی‪66‬ا جلوگ‪66‬یری‪ 6‬ب‪66‬رای م‪66‬دت معی‪66‬نی‪ ،‬هرگ‪66‬اه‬
‫حاجتی که از دیدگاه شرع معت‪66‬بر اس‪66‬ت آن را تقاض‪66‬ا نمای‪66‬د‪ ،‬ب‪66‬ه اس‪66‬اس مش‪66‬وره و رض‪66‬ایت زوجین ج‪66‬ائز‬
‫است‪ ،‬مشروط‪ 6‬بر اینکه ضرری بر آن باز نگ‪6‬ردد و وس‪6‬یله مش‪6‬روع‪ 6‬باش‪6‬د و در آن تج‪6‬اوز‪ 6‬ب‪6‬ر حملی ک‪6‬ه‬
‫‪39‬‬
‫موجود‪ 6‬است‪ ،‬صورت نگیرد"‪.‬‬
‫گفتار چهارم‪ :‬تحدید نسل توطئه ای استعماری‬
‫برخی از مخالفان تحدید نسل‪ ،‬آن را عمل اس‪66‬تکباری و ن‪66‬وعی ته‪66‬ا جم اس‪66‬تکبار‪ 6‬جه‪66‬انی ب‪66‬رای ض‪66‬ربه‬
‫زدن به مسلمانان میدانند‪ ،‬دلیل این عده این است که دع‪6‬وت ب‪66‬ه ط‪6‬رف تحدی‪66‬د نس‪6‬ل و کن‪66‬ترول جمعیت از‬
‫کشورهای غربی بوده و آنان بودند که از آغاز‪ ،‬این مس‪66‬ئله را تبلی‪66‬غ کردن‪66‬د‪ ،‬از م‪66‬التوس کش‪66‬یش مس‪66‬یحی‬
‫گرفته تا هم اکنون که غربیها کش‪66‬ور ه‪66‬ای اس‪66‬المی را تش‪66‬ویق ب‪66‬ه کن‪66‬ترول جمعیت میکنن‪66‬د و ه‪66‬دف ش‪66‬ان‬

‫‪ - 38‬سعد جمیل الریس‪ ،‬همان اثرص ‪.136‬‬

‫‪ - 39‬عبدالرحمن معتصمی‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪ 136‬ـ ‪.137‬‬
‫کنترل و مهار رشد جمعیت کشور های اسالمی و برتری ای که مسلمانان از نظر رشد جمعیت و نیروی‪6‬‬
‫انسانی و توانائی های بالقوه که کشورهای‪ 6‬اسالمی برکشور‪ 6‬های غ‪66‬ربی پی‪66‬داکرده ان‪66‬د‪ ،‬میباش‪66‬د‪ .‬ب‪66‬ه همین‬
‫دلیل‪ ،‬کتابهای‪ 6‬در زمینة نگرانی از افزایش جمعیت مسلمانان منتشر کرده اند‪ ،‬مثالً «پاول شمتز»کتابی‪ 6‬با‬
‫عنوان «اسالم ق‪6‬درت آین‪66‬دة جه‪6‬ان» نوش‪6‬ته و در آن نگ‪66‬رانی خ‪66‬ود را از اف‪66‬زایش جمعیت مس‪66‬لمانان بی‪6‬ان‬
‫‪40‬‬
‫نموده است‪.‬‬

‫مبحث سوم‪ :‬دالیل موافقان تحدید نسل‬

‫در مقابل مخالفان تحدید نسل‪ ،‬گروهی‪ 6‬اعالم موافقت و بلکه ضرورت آنرا نموده ان‪66‬د‪ ،‬ایش‪66‬ان ب‪66‬رای‬
‫اثبات ادعای خود به دالیلی تمسک کرده اند‪ ،‬البته بعضی از این دالی‪66‬ل جنب‪66‬ة علمی وک‪66‬اربردی از لح‪66‬اظ‬
‫اقتصادی‪ ،‬پزشکی‪ ،‬و جمعیت شناسی دارد که ما به این نوع بحث ه‪66‬ا نپرداخت‪66‬ه و آن را ب‪66‬ه متخصص‪66‬ان‬
‫فن وا گذار کرده ایم‪ ،‬و بعضی دیگر جنبة دینی دارد که ما به آنها اش‪66‬اره میک‪66‬نیم‪ ،‬زی‪66‬را ه‪66‬دف م‪66‬ا در این‬
‫نوشتار‪ ،‬تنها بیان حکم تحدید نسل وکنترل‪ 6‬جمعیت از دیدگاه دین و فقه اسالمی است‪.‬‬

‫گفتار اول‪ :‬رد بر اقوال مخالفان تحدید نسل‬

‫اوالً‪ :‬آیات که مربوط به حرمت قتل نفس و قتل اوالد به خ‪6‬اطر ت‪6‬رس از فق‪6‬ر‪ ،‬اساس‪6‬ا ً از مح‪6‬ل بحث‬
‫خارج است‪ ،‬چ‪66‬ون غ‪66‬یر از س‪66‬قط ج‪66‬نین آن هم بع‪66‬د از نفخ روح‪ ،‬در پیش گ‪66‬یری از س‪66‬ایر راه ه‪66‬ا‪ ،‬نفس‪66‬ی‬
‫وجود‪ 6‬ندارد تا مشمول آیات نهی از قتل نفس و قتل اوالد به خاطر ترس از فقر باشد‪ .‬بلی‪ ،‬سقط جنین بعد‬
‫از نفخ روح مشمول این آیات میگردد و از این رو در اسالم سقط جنین در ن‪66‬زد بعض م‪66‬ذاهب ح‪66‬تی قب‪66‬ل‬
‫از نفخ روح ممنوع میباشد‪.‬‬

‫ثانیاً‪ :‬تحدید نسل تردید‪ 6‬در رزاقیت‪ 6‬هللا ذوالجالل نیست‪ ،‬زیرا معن‪66‬ای رزاقیت‪ 6‬خداون‪66‬د این نیس‪66‬ت ک‪66‬ه‬
‫بشر در زندگی‪ ،‬تقدیر معیشت‪ ،‬به کارگیری عقل و محاسبة خرج‪ ،‬دخل نداشته باش‪6‬د‪ .‬درکش‪66‬ورهای فق‪66‬یر‬
‫و عقب مانده‪ ،‬انسان های بسیاری به ویژه کودکان از سوء تغذیه رنج برده و یا از گرسنگی‪ 6‬جان میدهند‪،‬‬
‫در حالیکه خداوند رازق‪ 6‬آنان نیز میباشد‪ ،‬زیرا رازقیت‪ 6‬هللا جبری و بر خالف اراده و اختیار بشر نیس‪66‬ت‬
‫و همان دینی که تأکید بر روزی دهندگی‪ 6‬خدا دارد‪ ،‬دستورتالش‪ 6‬وکوشش ب‪66‬رای تهی‪66‬ة روزی‪ 6‬را ن‪66‬یز داده‬
‫‪41‬‬
‫از تنبلی و سربار‪ 6‬بودن مردم به شدت نهی کرده است‪.‬‬

‫ثالثا ً‪ :‬احادیث که در مورد تکثیر نسل میباشد بعد از اینکه تخریج شدند ضعیف اند‪ ،‬صالحیت حجت‬
‫را ندارند‪ ،‬و دکتور‪ 6‬محمد سالم مدکور‪ 6‬از جهت معنی بر آنها رد کرده و گفت‪6‬ه‪ ":‬آی‪6‬ا ک‪6‬ثرت در ذات خ‪66‬ود‬
‫پسندیده است؟ یا بخاطریکه مصلحت خانواده و جامعه را در پی دارد؟ بنا ًء تناسل با در نظر داشت تقلی‪66‬ل‬
‫نیز امکان پذیر است و کثرت زمانی‪ 6‬مطلوب است که مصلحت تقاضای آن را بکند و امکان رسیدگی‪ 6‬ب‪66‬ه‬
‫‪42‬‬
‫مشکالت آن بدون تنگی و حرج بوده باشد‪ .‬و افتخار‪ 6‬به کثرت و ک ّمیت نیست‪ ،‬بلکه به کیفیت است‪"،‬‬

‫‪ - 40‬حبیب ا‪ ....‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.115‬‬

‫‪ - 41‬حبیب ا‪....‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.116‬‬

‫‪ - 42‬دکتور حسین عبدالحمید النقیب‪ ،‬همان اثرص ‪.16‬‬
‫رابعاً‪ :‬حدیثی را که جذامه روایت کرده و در آن «عزل» وأد خفی گفته شده است‪ ،‬محدثین‪ ،‬علم‪66‬اء‪،‬‬
‫و شارحین کتب روایات جواز عزل را ترجیح داده اند و از حدیث جذامه که داللت بر عدم جواز دارد به‬
‫وجوه متعددی جواب گفتند‪:‬‬
‫‪1‬ـ حدیث جذامه محمول بر نهی تنزیهی است‪.‬‬
‫‪ -2‬حدیث جذامه منسوخ است‪.‬‬
‫‪3‬ـ حدیث جذامه محمول بر اوائل امر است که رسول خدا موافقت اهل کتاب را در آنچه که حکم تا هنوز‬
‫نازل نگردیده بود‪ ،‬دوست داشت‪.‬‬
‫‪4‬ـ از تسمیه عزل به وأد خفی حرمت آن الزم نمی آید‪ ،‬چون این تسمیه بر طریق‪ 6‬تشبیه است به این نح‪66‬و‬
‫که عزل قطع طریق والدت قبل از آمدن ولد است پس مشابه قتل فرزند‪ 6‬بعد از آمدن آن است‪.‬‬

‫‪ 5‬ـ عالمه ابن قیّم (رحمه هللا) می فرماید‪ 6:‬در حدیث جذامه عزل به وأد خفی نامیده شده است‪ ،‬چون م‪66‬رد‬
‫به جهت فرار از حمل گرفتن زن‪ ،‬عزل مینماید و این قصد او جاری مجرای وأد گردیده اس‪66‬ت ولی ف‪6‬رق‪6‬‬
‫میان این دو این است که وأد به مباشرت ظاهر است که در آن قصد و فعل هر دو جمع می گردد و عزل‬
‫‪43‬‬
‫صرف‪ 6‬به قصد‪ 6‬تعلق دارد بدین جهت آن را به خفا توضیح کرده است‪.‬‬
‫خامساً‪ :‬رد بر اینکه تحدید نسل توطئه استعماریست‪.‬‬
‫اینکه طرح مسئلة کنترول جمعیت درکشور های اسالمی به استعمار خارجی‪ 6‬نسبت بدهیم کار آسان است‬
‫و می توان از نگرانی های آنها از ازدیاد جمعیت مسلمانان که درکتابها و مجالتشان اظهارکرده ان‪66‬د ن‪66‬یز‬
‫شاهد آورد‪ ،‬و ما ن‪66‬یز منک‪66‬ر این نیس‪66‬تیم ک‪66‬ه اس‪66‬تعمارگران از ه‪66‬ر راه ممکن‪ ،‬ب‪66‬ر مس‪66‬لمانان ض‪66‬ربه وارد‬
‫میکنند‪ ،‬ولی سخن اینجاست که این نوع مسایل را باید با پیش‪6‬ینة ت‪6‬اریخی آن در دنی‪6‬ا‪ ،‬ب‪6‬ه وی‪6‬ژه در جه‪6‬ان‬
‫غرب که از آنجا به جهان اسالم سرایت کرده‪ ،‬با تجزیه و تحلی‪66‬ل عقلی م‪6‬ورد‪ 6‬برس‪6‬ی ق‪66‬رار داد‪ ،‬ن‪66‬ه آنک‪6‬ه‬
‫صرفاً‪ 6‬مسئله را استعماری دانس‪66‬ت‪ .‬ب‪6‬ه عالوه‪ ،‬آی‪66‬ا واقع‪6‬ا ً در س‪66‬ه ق‪66‬رنی ک‪66‬ه بحث جمعیت و کن‪66‬ترل آن در‬
‫غرب مط‪66‬رح ب‪66‬وده اس‪66‬ت و س‪6‬الها در مج‪6‬امع علمی و دی‪66‬نی آن ه‪66‬ا م‪6‬ورد‪ 6‬بحث و ارزی‪66‬ابی‪ 6‬قرارگرفت‪6‬ه و‬
‫ارتباطی‪ 6‬به جهان سوم و در حال رشد نداشته‪ ،‬جنبة استعماری داشته است؟ این مس‪66‬ئله ح‪6‬دود‪ 6‬پنج‪6‬اه س‪66‬ال‬
‫است که در کشور های اسالمی مطرح شده است‪.‬‬
‫به هر حال باید راه حل برای آن جستجو نمود‪ ،‬درست است که هر ان‪66‬دازه مس‪66‬لمانان بیش ت‪66‬ر باش‪66‬ند‬
‫خطر بیش تر برای استکبار خواهد بود‪ ،‬اما نه هرکثرت‪ ،‬و هر اف‪66‬زایش جمعی‪66‬تی‪ ،‬بلک‪66‬ه ک ّمیت هم‪66‬راه ب‪66‬ا‬
‫کیفیت که آن هم اغلب با کثرت بی روی‪66‬ه ت‪66‬أمین نمی ش‪66‬ود‪ ،‬بلک‪66‬ه چ‪66‬ه بس‪66‬ا ک‪66‬ثرت بی روی‪66‬ه و در اختی‪66‬ار‬
‫ت الزم‪ ،‬سبب وابستگی‪ 6‬آن جامعه به استکبار‪ 6‬خارجی میش‪6‬ود‪ ،‬چنانچ‪6‬ه در ب‪6‬رخی کش‪6‬ورها‪6‬‬ ‫نداشتن امکانا ِ‬
‫‪44‬‬
‫عمالً مشاهده میگردد‪.‬‬

‫گفتار دوم‪ :‬دالیل موافقان‪ ،‬از نصوص مبنی بر جواز تحدید نسل‬
‫موافقان تحدید نسل جهت تقویت دیدگاه شان به برخی ازآیات استدالل کردند‪ ،‬که ما ذیالً به آنها‬
‫اشاره خواهیم داشت‪.‬‬

‫‪ - 43‬عبدالرحمن معتصمی‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪133‬ـ ‪.134‬‬

‫‪ - 44‬حبیب ا‪....‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.119-118‬‬
 ‫ف الَّ ِذينَ اَل يَ ِج ُدونَ نِ َكاحًا َحتَّى يُ ْغنِيَهُ ُم هَّللا ُ ِم ْن فَضْ لِ ِه‪ 45‬آنان كه‬ ‫الف‪ :‬آیات قرآنکریم ‪َ  -1‬و ْليَ ْستَ ْعفِ ِ‪6‬‬
‫امكانات ازدواج را ندارند‪ ( 6‬و قادر به پرداخت مهريه و نفقه نمي باشند ) بايد در راه عفت و پاكدامني‬
‫‪46‬‬
‫تالش كنند‪ ،‬تا خداوند‪ 6‬از فضل و لطف خود ايشان را دارا كند (و وسيله رفع نيازشان را فراهم سازد)‬
‫وجه داللت آیه‪ :‬اینکه آیه تاخیر ازدواج را‪ ،‬از ب‪66‬رای کس‪66‬یکه توان‪66‬ائی‪ 6‬رس‪66‬یدگی ب‪66‬ه مش‪66‬کالت آن را‬
‫ندارد‪ ،‬مباح گردانیده است‪.‬‬
‫‪47‬‬ ‫َ‬
‫ات خَ يْ‪ٌ 6‬ر ِع ْن‪َ 6‬د َربِّكَ ثَ َوابً‪6‬ا َوخَ يْ‪6ٌ 6‬ر أ َماًل ‪‬‬
‫الص‪6‬الِ َح ُ‬ ‫‪2‬ـ ‪ْ ‬ال َم‪6‬ا ُل َو ْالبَنُ‪6‬ونَ ِزينَ‪6‬ةُ ال َحيَ‪6‬ا ِة ال‪ُّ 6‬د ْنيَا َوالبَاقِيَ ُ‬
‫‪6‬ات َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ترجمه‪ :‬دارائي و فرزندان‪ ،‬زينت زندگي دنيايند‪( 6‬و زوال پذير و گذرايند) و ا ّما اعمال شايس‪66‬تة ك‪66‬ه نت‪66‬ايج‬
‫‪48‬‬
‫آنها جاودانه است‪ ،‬بهترين پاداش را در پيشگاه پروردگارت دارد ‪ ،‬و بهترين اميد و آرزو‪ 6‬است‪.‬‬
‫و دراین آیه هللا متعال اوالد را تنها به عنوان یک زینت اعتب‪66‬ار داده و در مقاب‪66‬ل‪ ،‬چ‪66‬یزی ع‪66‬ام ت‪66‬ر و‬
‫بهتر را ذکر کرده که او عبارت از عمل صالح میباشد‪6.‬‬
‫‪ -3‬آیاتی که تاکید بر این دارد که طبعیت اسالم موصوف‪ 6‬به صفت تیسیر‪ ،‬آسان گیری‪ ،‬و عدم ح‪66‬رج‬
‫ُس‪َ 6‬ر‪ 49‬خداون‪6‬د ب‪6‬ر ش‪6‬ما ارادة آس‪6‬انی را دارد‪ ،‬ن‪6‬ه اراده‬ ‫میباشد‪  6‬ي ُِري ُد هَّللا ُ بِ ُك ُم ْاليُ ْس َر َواَل ي ُِري ُد بِ ُك ُم ْالع ْ‬
‫سختی‪.‬‬
‫ب‪ :‬احادیثی که داللت بر اباحت عزل میکند‬
‫‪1‬ـ حدیث جابر بن عبدهللا‪ ":‬کنا نعزل فی عهد النبی ‪ ‬والقرآن ینزل"‪ ،‬متفق علیه‪.‬‬
‫‪50‬‬
‫و فی روایة لمسلم‪ " :‬کنا نعزل علی عهد رسول هللا ‪ ‬فبلغ ذالک نبی هللا ‪ ‬فلم ینهانا"‬
‫جابر‪ ‬روایت میکند که (ما در عصر پیامبر ‪ ‬عزل میکردیم‪ 6‬در حالیکه قرآن ن‪66‬ازل می ش‪66‬د) این‬
‫حدیث متفق علیه است و در یک روایت مسلم آمده‪( :‬ما در زمان رسول هللا ‪ ‬عزل مینمودیم‪ ،‬و خبر ب‪66‬ه‬
‫ایشان رسید و ما را از این کار باز نداشتند)‪.‬‬
‫وجه داللت‪ :‬اینکه اگر عزل به همان اباحت اصلیة خود باقی نمی ماند‪ ،‬بای‪66‬د قرآنک‪66‬ریم‪ 6‬و پی‪66‬امبر‪‬‬
‫نهی میکردند‪ ،‬مخصوصا ً زمانیکه به ایشان خبر رسید‪ 6‬که صحابه عزل میکنند‪.‬‬

‫اريَ‪6‬ةً‪ِ ،‬ه َي خَا ِد ُمتنَ‪66‬ا َو َس‪6‬انِيَتُنَا‪َ ،‬وأَنَ‪66‬ا أَطُ‪66‬وفُ‬ ‫‪2‬ـ ع َْن َجابِ ٍر‪ ،‬أَ َّن َر ُجاًل أَتَى َر ُس‪6‬و َل هللاِ ‪ ،‬فَقَ‪66‬ا َل‪ :‬إِ َّن لِي َج ِ‬
‫ال‪« :‬ا ْع ِزلْ َع ْنهَا إِ ْن ِش ْئتَ ‪ ،‬فَإِنَّهُ َسيَأْتِيهَا َم‪66‬ا قُ‪6‬د َ‪ِّ6‬ر لَهَ‪66‬ا»‪ ،‬فَلَبِ َ‬
‫ث ال َّر ُج‪ 6‬لُ‪ ،‬ثُ َّم أَتَ‪66‬اهُ‪،‬‬ ‫َعلَ ْيهَا‪َ ،‬وأَنَا أَ ْك َرهُ أَ ْن تَحْ ِم َل‪ ،‬فَقَ َ‬
‫ت‪ ،‬فَقَ‪6‬ا َل‪« :‬قَ‪ْ 6‬د أَ ْخبَرْ تُ‪6‬كَ أَنَّهُ َس‪6‬يَأْتِيهَا َم‪6‬ا قُ‪6‬د َِّر لَهَا»‪ 51‬از ج‪6‬ابر‪‬روایت اس‪6‬ت ک‪6‬ه‬ ‫فَقَ‪6‬ا َل‪ :‬إِ َّن ْال َج ِ‬
‫اريَ‪6‬ةَ قَ‪ْ 6‬د َحبِلَ ْ‬
‫میفرماید‪ " :‬مردی نزد رسول هللا ‪ ‬آمد وگفت‪ :‬من کنیزی دارم که خ‪66‬ادم و آب آور م‪66‬ان اس‪66‬ت‪ ،‬و من ب‪66‬ا‬
‫او جماع میکنم‪ ،‬در حالیکه دوست ندارم که باردار شود؛ سپس رسول هللا در جواب گفت‪ :‬اگر میخ‪66‬واهی‬
‫عزل کن‪ ،‬زیرا آنچه را که مقّدر است‪ ،‬خواهد آورد؛ و بعد از مدت زمانی‪ ،‬آمد و گفت‪ :‬کنیز باردار ش‪66‬ده‬
‫و پیامبر‪‬گفت‪ :‬قبالً برایت خبر داده بودم‪ ،‬آنچه را مقدر است خواهد آورد‪.‬‬
‫‪ - 45‬سوره نور‪،‬آیه ‪.33‬‬
‫‪ - 46‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪.‬‬
‫‪ - 47‬سوره کهف‪ ،‬آیه ‪.44‬‬
‫‪ -48‬مصطفی خرم دل‪ ،‬همان اثر‪.‬‬
‫‪ -49‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.186‬‬
‫‪ 50‬ـ ابو عبد هللا محمد ابن اسماعیل البخاری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬شماره حدیث ‪.5209‬‬
‫‪ - 51‬أبو الحسن مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري‪ ،‬المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رس‪6‬ول هللا ‪ ،‬تحقی‪6‬ق‪ :‬محم‪6‬د ف‪6‬ؤاد عب‪6‬د‬
‫الباقي ناشر‪ :‬دار إحياء التراث العربي – بيروت‪ 6‬شماره حدیث ‪.1439‬‬
‫وجه داللت‪ :‬اینکه پیامبر‪ ‬از برای سائل صراحتا ً عزل را اجازه داد‪ ،‬و چه چ‪66‬یز ص‪66‬ریحتر‪ 6‬از این‬
‫قول‪ ":‬اعزل عنها إن شئت؟"‬
‫جـ ‪ :‬آثار صحابه رضی هللا عنهم‬

‫آثاری از صحابه کرام وجود‪ 6‬دارد که بسوی‪ 6‬تقلیل فرزند‪ ،‬فرا میخواند از آن جمله‪:‬‬

‫‪1‬ـ مانند این قول ابن عباس که میفرماید"‪ 6‬ال تقوم الساعة حتی یکون الولد غیظا"‬

‫‪2‬ـ آنچه که از عمرو ابن العاص روایت شده هنگامیکه در مصر والی بود در خطب‪66‬ه اش بی‪66‬ان فرم‪66‬ود‪" :‬‬
‫(يا معشر الناس‪ :‬إياكم وخالال أربعًا‪ ،‬فإنها تدعو إلى النصب بع‪66‬د الراح‪66‬ة‪ ،‬وإلى الض‪66‬يق بع‪66‬د الس‪66‬عة‪ ،‬وإلى‬
‫الذلة بعد العزة‪ ...‬ومنها و إياكم وك‪6‬ثرة العيال‪ 52)...‬ای م‪6‬ردم از محبت و دوس‪6‬تی ب‪6‬ا چه‪6‬ار زن بپرهیزی‪6‬د؛‬
‫زیرا بعد از راحتی‪ ،‬ف‪66‬راخی و ع‪66‬زت ب‪66‬ه س‪66‬وی‪ 6‬س‪66‬ختی‪ ،‬تنگی و ذلت ف‪66‬را می خوان‪66‬د و از ک‪66‬ثرت عی‪66‬ال‬
‫بپرهیزید‪.‬‬

‫د‪ :‬براءت اصلی‬

‫اصل اینست که تا وقتیکه دلیل کراهت یا حرمت ثابت نشود‪ ،‬براءت اصلی باشد‪ ،‬و حاال در اینج‪66‬ا‬
‫دلیل قرآنی‪ ،‬حدیث صحیح وارد نشده که عزل را ممنوع گردانیده باشد و یا اینکه منع حم ِل را که منج‪66‬ر‬
‫به تحدید نسل و تنظیم آن میگردد‪ ،‬نهی کند‪ ،‬و آنچه که مخالفان تحدی‪6‬د نس‪66‬ل ب‪6‬ه آن اس‪6‬تدالل نم‪66‬وده ان‪66‬د ی‪66‬ا‬
‫‪53‬‬
‫ضعیف‪ 6‬است و یا اینکه در غیر موضوع متنازع فیه است‪.‬‬

‫و دیگر اینکه منافاتی میان تحدید نسل و عقیده‪ ،‬ایمان و احکام اسالم و جود ندارد بنا ًء جلوگ‪66‬یری‪ 6‬از‬
‫بارداری؛ قت‪66‬ل نفس پنداش‪66‬ته نمی ش‪66‬ود‪ 6‬و در همین راس‪66‬تا ام‪66‬ام غ‪66‬زالی هنگ‪66‬ام مقارن‪66‬ه می‪66‬ان ع‪66‬زل‪ ،‬وأد و‬
‫إجهاض می گوید‪ " :‬که هر یک از وأد و إجهاض بر موجودی ک‪66‬ه فعالً حاص‪66‬ل اس‪66‬ت واق‪66‬ع می ش‪66‬ود‪ ،‬و‬
‫لی‪ ،‬عزل باالی موجودی‪ 6‬دارای و جود و اقع نمی شود زیرا از نطفۀ مرد و یا زن به تنهایی ول‪66‬د بوج‪66‬ود‬
‫نمی آید‪ .‬بلکه خلقت زمانی صورت می گیرد که این دو نطفه ب‪6‬ا هم یکج‪66‬ا گ‪66‬ردد‪ ،‬بن‪66‬اء جلوگ‪66‬یری قب‪66‬ل از‬
‫‪54‬‬
‫التقاء دو نطفه جنایت بر موجود حاصل محسوب نمی شود"‪.‬‬

‫گفتار سوم‪ :‬مشکالت خانوادگی و اجتماعی کثرت نسل‬

‫الف ـ مشکالت خانوادگی‬
‫با مراجعه به دستورات دینی روشن می شود که پدر و مادر نسبت به اوالد خود و ظایفی دارند ک‪66‬ه‬
‫آگاهی از آنها شرط اساسی تشکیل خانواده است؛ این و ظایف جنبه های مختلفی دارد‪.‬‬
‫از جمله و ظایف اقتصادی و معیشتی‪ ،‬تربیتی و اخالقی‪ ،‬بهداشتی‪ 6‬و درمانی‪ 6‬و روحی‪ 6‬و روانی‪ 6‬را در بر‬
‫می گیرد‪ ،‬مثالً در بُعد اقتصادی‪ ،‬ادارة فرزندان از نظر خوراک‪ ،‬پوشاک‪ ،‬مسکن‪ ،‬تهیة و سایل آموزشی‬
‫مناسب‪ ،‬فرستادن آنان به مدرسه و تعلیم حرفه و فن از وظایف‪ 6‬والدین است‪.‬‬

‫‪ - 52‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.90‬‬

‫‪ - 53‬دکتور حسین عبدالحمید النقیب‪ ،‬همان اثر ص‪.29 ،‬‬
‫‪ - 54‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص‪.910‬‬
‫در بُعد تربیتی و اخالقی‪ ،‬وظیفة پدر و مادر با اهمیت تر از بُعد اقتصادی‪ 6‬است‪ ،‬زی‪66‬را حکمت بعثت‬
‫انبیاء تأمین همین جهت بوده و اساسا ً توجه به نیاز های مادی فرزندان مقدمه ای جهت کسب ارزش های‬
‫اخالقی آن ها می باشد و ب‪66‬دون ت‪66‬ربیت ص‪66‬حیح و آراس‪66‬ته ش‪66‬دن ب‪6‬ه مک‪66‬ارم‪ 6‬اخالقی ه‪66‬دف اص‪66‬لی خلقت و‬
‫داشتن فرزند تأمین نمی شود‪ .‬در بُعد بهداشتی و درمانی‪ ،‬حفظ سالمت و تن درستی فرزندان‪ ،‬آگاهی ب‪66‬ه‬
‫امور بهداشتی‪ 6‬و توجه به بیماری‪ 6‬آنان‪ ،‬رعایت نظافت‪ 6‬لباس‪ ،‬بدن و مسکن و توجه به جنبه ه‪66‬ای مختل‪66‬ف‬
‫عاطفی و معاشرتی‪ 6‬از وظایف‪ 6‬والدین میباشد‪6.‬‬

‫و در بُع‪66‬د روحی و روانی‪ 6،‬وال‪66‬دین وظ‪66‬ایف‪ 6‬س‪66‬نگین ت‪66‬ری دارن‪66‬د‪ ،‬زی‪66‬را فرزن‪66‬دان‪ ،‬رحم‪ ،‬ش‪66‬فقت‪،‬‬
‫خلوص‪ ،‬و سایر صفات نفسانی را در نخستین سال های زندگی خود در دامن پر مه‪66‬ر و عط‪66‬وفت پ‪66‬در و‬
‫مادر می آموزند‪ .‬پدر و مادر از یک سو با این وظایف مهم نسبت به اوالد ش‪66‬ان رو ب‪66‬روی‪ 6‬می باش‪66‬ند‪ ،‬و‬
‫از سوی دیگر ادای تکلیف فرع بر قدرت است‪ ،‬همان طوریک‪66‬ه هللا تع‪66‬الی میفرمای‪66‬د‪  :‬ال یُ َکلِّفُ هللاُ نَفّس‪6‬ا ً‬
‫اِاّل ُوس َعها‪ 556‬بنا ًء اگر پدر و مادری خود را در انج‪6‬ام وظ‪6‬ایف‪ 6‬نس‪6‬بت ب‪6‬ه فرزن‪6‬دان زی‪6‬اد‪ ،‬ع‪6‬اجز دیدن‪6‬د و‬
‫توان ادارة مثالً بیش از دو یا سه فرزند‪ 6‬را در خود نمی بینند‪ ،‬وظیفه ای نس‪66‬بت ب‪66‬ه تکث‪66‬یر نس‪66‬ل و داش‪66‬تن‬
‫‪56‬‬
‫فرزندان زیاد ندارند و می توانند از راه های شرعی پیش گیری اقدام به تحدید نسل نمایند‪.‬‬

‫ب ـ مشکالت اجتماعی تکثیر نسل‬

‫هر فرزندی‪ 6‬که متولد‪ 6‬می شود‪ ،‬نه تنها مادر و پدر نسبت ب‪66‬ه او وظ‪66‬ایف‪ 6‬و تعه‪66‬داتی‪ 6‬دارن‪66‬د‪ ،‬دولت و‬
‫جامعه نیز در مورد او دارای وظایف و تعه‪66‬داتی اس‪66‬ت‪ ،‬زی‪66‬را انس‪66‬ان موج‪66‬ودی اس‪66‬ت اجتم‪66‬اعی و هم‪66‬ان‬
‫گونه که نیاز های شخصی او باید بر آورده شود‪ ،‬نیاز های اجتماعی او نیز باید بر طرف گردد و گر ن‪66‬ه‬
‫باعث مشکالت فراوان میگردد؛ به عنوان نمون‪66‬ه‪ ،‬اقتص‪6‬اد‪ 6‬دان‪6‬ان میگوین‪66‬د‪ :‬رش‪66‬د جمعیت بای‪66‬د مناس‪6‬ب ب‪6‬ا‬
‫سرمایه گذاری و در نتیجه در آمد سرانة ملی باشد‪ ،‬زیرا دولت از یک سو باید در زمینة رش‪66‬د اقتص‪66‬ادی‬
‫و توسعة ملی برنامه ریزی کند و با سرمایه گذاری های اساسی‪ ،‬نی‪66‬از ه‪66‬ای جامع‪66‬ه را در جهت تولی‪66‬د و‬
‫تأمین م‪66‬واد اولی‪66‬ه ب‪66‬ر ط‪66‬رف کن‪66‬د‪ ،‬و از س‪66‬وی دیگ‪66‬ر‪ ،‬متناس‪66‬ب ب‪66‬ا جمعیت مدرس‪66‬ه‪ ،‬دانش‪66‬گاه‪ ،‬آب‪ ،‬ب‪66‬رق‪،‬‬
‫شفاخانه‪ ،‬و‪ ...‬فراهم سازد و چنین چیزی با رشد جمعیت و امکانات محدود میسر نیس‪66‬ت‪ ،‬زی‪66‬را کش‪66‬وری‬
‫که جمعیتش ساالنه سه درصد و در آمد ساالنه اش دو درصد افزایش‪ 6‬می یابد‪ ،‬باید بیش از بیست درص‪66‬د‬
‫در آمد ملی خود را سرمایه گذاری کند‪ ،‬در حالیکه اقتصاد‪ 6‬دانان تقریبا ً به اتفاق آراء به این نتیجه رس‪66‬یده‬
‫اند که اکثریت کشور‪ 6‬های درحال رشد به طور متوسط‪ 6‬به ندرت بیش از پنج درص‪66‬د ت‪66‬ا ش‪66‬ش درص‪66‬د در‬
‫آمد ملی خود را سرمایه گذاری میکند‪ ،‬در حالیکه سرمایه گذاری‪ 6‬در اروپ‪66‬ا و آمریک‪66‬ا بین ده ت‪66‬ا پ‪66‬ا ن‪66‬زده‬
‫درصد‪ 6‬است‪ .‬با چنین وضعیت نمی توان نتایج ناشی از افزایش جمعیت ساالنه را ج‪66‬بران ک‪66‬رد و تناس‪66‬بی‬
‫بین برنامه ریزی و رشد جمعیت ایجاد نمود بنا بر این‪ ،‬دولت برای برنامه ریزی در جهت حل مشکالت‬
‫جامعه و سازماندهی‪ 6‬و نیاز ه‪6‬ا‪ ،‬همیش‪6‬ه عقب افت‪6‬اده اس‪6‬ت و تناس‪6‬بی بین رش‪6‬د اقتص‪6‬ادی‪ 6‬و رش‪6‬د جمعیت‬
‫وجود‪ 6‬ندارد و این جاست که مشکالت یکی پس از دیگری رخ میدهد‪ .‬به عالوه‪ ،‬اف‪66‬زایش جمعیت هم‪66‬راه‬
‫با فقر و تنگ دستی‪ ،‬همواره مالزم با بزه کاری‪ 6‬اس‪66‬ت‪ ،‬زی‪66‬را در جامع‪66‬ه ای ک‪66‬ه فق‪66‬ر‪ ،‬بی ک‪66‬اری‪ ،‬جه‪66‬ل‪،‬‬

‫‪ - 55‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪.286‬‬

‫‪ - 56‬حبیب ا‪ ....‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.125‬‬
 ‫تراکم جمعیت و عدم فرصت کافی برای تعلیم و تربیت فرزندان وجود‪ 6‬داشته باش‪66‬د‪ ،‬زمین‪66‬ة ب‪66‬زه ک‪66‬اری و‬
‫جرم فراهم خواهد شد‪ ،‬خانواده و جامعه را نسبت به آن آسیب پذیر خواهد کرد به عن‪66‬وان نمون‪66‬ه‪ ،‬آم‪66‬اری‪6‬‬
‫در این زمینه اشاره می شود‪ « :‬طی آمار هایی که از مجموعه ای از مجرمان جمع آوری شده است‪ ،‬ب‪66‬ه‬
‫این نتیجه رسیده اند که کسانیکه دو یا سه فرزند داشته اند‪ ،‬بزه کاری و جرم در آنان پانزده درص‪66‬د و آن‬
‫های که بیش از پنچ فرزند‪ 6‬داشته اند ‪ 43/66‬از بزه ک‪66‬اران از این خ‪66‬انواده ه‪66‬ا اس‪66‬ت» بن‪66‬ا ب‪66‬ر این‪ ،‬دولت‬
‫برای این که متحمل چنین هزینه ها و خساراتی‪ 6‬نشود می تواند قانونی برای تحدید نس‪66‬ل و کن‪66‬ترل موالی‪66‬د‬
‫‪57‬‬
‫وضع کرده آن را در سطح کشور اجرا نماید‪ ،‬و گر نه با مشکالت زیادی رو به رو خواهد شد‪.‬‬

‫گفتار چهارم‪ :‬دیدگاه راجح‬

‫اگرچه قضیة تحدید نسل موافقان و مخالفان خود را داشته و هرگروه استدالل به دالی‪66‬ل نقلی و عقلی‬
‫نمودند‪ ،‬ولی آنچه که الزم است ما باید بدانیم‪ ،‬جنبة ترجیحی آن است‪.‬‬

‫هر چند جنبة ترجیحی‪ 6‬آن نیز به دو بخش تقسیم شده است‪ ،‬و هر گروه سعی کرده ک‪66‬ه هم‪66‬ان دی‪66‬دگاه‬
‫خویش را به نحوی توجیه کند و ترجیح بدهد‪ ،‬به هر حال بن‪66‬ده «محق‪66‬ق» بع‪66‬د از اینک‪66‬ه دالی‪66‬ل ط‪66‬رفین را‬
‫مورد‪ 6‬برسی قرار دادم باید موقف خویش را مشخص بسازم و جنبة ترجیحی را بن‪66‬ا ب‪66‬ه برداش‪66‬ت خ‪66‬ود ب‪66‬ا‬
‫در نظر داشت دالیل ترجیحی‪ ،‬اعالم بدارم؛ در نخست باید گفت‪ :‬که تحدید نس‪66‬ل دو بُع‪66‬د دارد‪ ،‬یکی بُع‪66‬د‬
‫دولتی‪ ،‬و دیگری بُعد شخصی‪ ،‬بُعد دولتی به این معنی که دولت قانونی‪ 6‬را در ارتب‪66‬اط ب‪66‬ه کن‪66‬ترل جمعیت‬
‫وضع کند و در آن بگوید که هر فامیل مثالً از دو یا سه فرزند بیشتر‪ 6‬ح‪66‬ق ن‪66‬دارد و ه‪66‬رکس بیش‪66‬تر‪ 6‬از این‬
‫داشته باشد از تمام حق‪ ،‬و حقوق دولتی‪ 6‬محروم میگردد‪ ،‬بنا بر این در بُع‪66‬د دول‪66‬تی ب‪66‬ه ج‪66‬ز تع‪66‬داد ان‪66‬دکی‪،‬‬
‫تمام علماء اتفاق دارند که تحدید نس‪66‬ل ج‪66‬واز‪ 6‬ن‪66‬دارد؛ زی‪66‬را رخص‪66‬ت ه‪66‬ا همیش‪66‬ه ف‪66‬ردی ان‪66‬د و هیچ گ‪66‬اه از‬
‫محدودة خویش به طرف عمومی بودن تجاوز‪ 6‬نمیکنند‪ ،‬و از طرفی‪ 6‬دیگ‪66‬ر اینک‪66‬ه خداون‪6‬د‪ 6‬ض‪66‬مانت روزی‪6‬‬
‫تمام زنده ج‪66‬ان ه‪66‬ا را ک‪66‬رده و فرم‪66‬وده اس‪66‬ت ‪َ ‬و َك‪66‬أَي ِّْن ِم ْن دَابَّ ٍة اَل تَحْ ِم‪ُ 6‬ل ِر ْزقَهَ‪6‬ا‪ 6‬هَّللا ُ يَرْ ُزقُهَ‪66‬ا َوإِيَّا ُك ْم َوهُ‪َ 6‬‬
‫‪6‬و‬
‫ال َّس ِمي ُع ْال َعلِي ُم‪( 58‬هر خزندة که توان حمل رزقش‪ 6‬را ن‪6‬دارد هللا وی‪ ،‬و ش‪6‬ما را روزی‪ 6‬میده‪6‬د در حالیک‪6‬ه‬
‫او شنوا و دانا میباشد) بنا بر این دولت بجای اینکه قانون تحدید نسل را وض‪66‬ع کن‪66‬د و ب‪66‬رای ج‪66‬ا دادن این‬
‫فرهنگ میلیون ها پول را مصرف کند‪ ،‬باید اف‪66‬راد متخص‪66‬ص ت‪66‬ربیت کن‪66‬د ک‪66‬ه از امکان‪66‬ات ب‪66‬القوه ک‪66‬ه هللا‬
‫متعال در روی زمین قرار داده استفاده درست شود‪ 6‬و هرگاه چنین کاری صورت‪ 6‬بگ‪66‬یرد و ث‪66‬روت ب‪66‬رای‬
‫همه مردم به صورت عادالنه تقسیم گردد‪ ،‬دیگر نیازی‪ 6‬به قانون تحدی‪66‬د نس‪66‬ل‪ ،‬وج‪66‬ود‪ 6‬ن‪66‬دارد؛ و این دولت‬
‫است که باید با درایت‪ ،‬کفایت‪ ،‬و مدریت الزم؛ آن امکانات بالقوه را به فعل در آورد و اگر دولت کف‪66‬ایت‬
‫الزم را ندارد پس چرا تاوان بی کفایتی او را نسل بشر بدهد؟‪.‬‬
‫در بُعد شخصی با در نظر داشت اینکه عدم حرج یکی از ویژه گیه‪66‬ای ش‪66‬ریعت اس‪66‬المی اس‪66‬ت‪ ،‬در‬
‫صورتی که عذری موافق با معیارهای‪ 6‬شرعی باشد مانن‪66‬د اینک‪66‬ه در زوجین ی‪66‬ا یکی ش‪66‬ان م‪66‬رض س‪66‬اری‬
‫وجود‪ 6‬داشته باشد‪ ،‬ترس از ضرر به صحت زن به سبب بارداری پی در پی‪ ،‬ترس از مرگ زن به سبب‬
‫زایمان‪ ،‬و‪....‬؛ در این حاالت شخص میتواند به تحدید نسل روی آورد‪ 6‬و اگر ع‪66‬ذری وج‪66‬ود‪ 6‬نداش‪66‬ته باش‪66‬د‬

‫‪ - 57‬حبیب ا‪....‬طاهری‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.123‬‬

‫‪ - 58‬سوره عنکبوت‪ ،‬آیه ‪.60‬‬
‫جواز ندارد زیرا تحدید نسل بدون ضرورت تص‪66‬ادم و تع‪66‬ارض ب‪66‬ا ق‪66‬وانین فط‪66‬رت‪ 6‬انس‪66‬انی و وظ‪66‬ائف‪ 6‬آن‬
‫دارد‪ ،‬برعالوه‪ ،‬مخالف با دستورات‪ 6‬پیامبر گرامی ‪ ‬که تشویق و ترغیب بسوی کثرت نسل نموده ان‪66‬د‪،‬‬
‫میباشد؛ و هم چنانکه تعارض با یکی از ضروریات شرع دارد؛ ک‪6‬ه او عب‪6‬ارت از حف‪6‬ظ نس‪6‬ل میباشد‪ 596‬و‬
‫ب‪66‬رای تایی‪6‬د ت‪66‬رجیح الزم می‪66‬بینم ک‪6‬ه خالص‪6‬ه مص‪6‬وبه ه‪6‬ای مج‪6‬امع فقهی را ک‪6‬ه در کش‪66‬ور «س‪66‬عودی» و‬
‫«کویت» در مورد تحدید و تنظیم‪ 6‬نسل برگذار‪ 6‬شده بود‪ ،‬نقل نمایم‪.‬‬
‫در س‪66‬ال ‪1396‬هـ ق‪ .‬ه‪66‬یئت کب‪66‬ار علم‪66‬ای س‪66‬عودی‪ 6‬نشس‪66‬تی را در م‪66‬ورد تحدی‪66‬د و تنظیم نس‪66‬ل‬
‫برگذارکردند‪ 6،‬و در سال ‪1400‬هـ مجلس مجمع فقهی اسالمی در مکة مکرمه جمع شد و درسال‪1988 6‬م‬
‫درکویت‪ 6‬نیز جلسة مشابهی‪ 6‬را برگذار‪ 6‬کردند‪ ،‬خالصة تصویب های شان قرار‪ 6‬ذیل میباشد‪.‬‬

‫تحریم‪ 6‬تعقیم بدون ضرورت شرعی‪.‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪ -2‬تحریم صادر نمودن قانون عمومی که زوجین را در تناسل مقید سازد‪6.‬‬

‫‪ -3‬تحریم تحدید نسل بدون نیاز و ضرورت شرعی‪.‬‬

‫‪ -4‬تحریم تنظیم نسل از ترس فقر‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫‪ -5‬جواز فاصله گذاری بین حمل ها به سبب نیاز شرعی‪.‬‬

‫‪ -59‬صفاء خالد حامد زین‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.78‬‬

‫‪ - 60‬د‪ .‬حسین عبدالحمید النقیب‪ ،‬همان اثر‪ ،‬ص ‪.7‬‬