TOPLUMSAL

İLİŞKİLERİN
GELİŞİMİ- Akran
İlişkileri
Dr. Öğr. Üyesi Ali ÇEKİÇ
Gaziantep Üniversitesi
Rehberlik ve Psikolojik
Danışmanlık ABD
 Akran ilişkilerinin çocuğun gelişiminde
kendine özgü ve önemli bir rol oynadığı
giderek daha iyi anlaşılmaya başlamıştır.
Sosyal becerileri iyi olan akranlarla
etkileşim iyi çocuk yetiştirme için önemli ve
gerekli bir unsurdur. Buna karşılık, anti-
sosyal akranlarla etkileşim iyi çocuk
yetiştirmenin etkilerini azaltabilir.
Bebeklik ve Okul Öncesi
Dönemde Akran İlişkileri
 Çocuklar henüz 6 aylıkken diğer bebeklere
olumlu ilgiyle yaklaşırlar. 14-18 aylık
olduklarında yan yana farklı oyuncaklarla
oynayabilirler (Paralel Oyun)
 Eşgüdümlü oyunlar 3-4 yaş civarında başlar.
Evcilik vb. oyunlar. İşbirliği ve koordinasyon
gerektiren oyunlar.
 3-4 yaş döneminde çocuklarından yarısından
fazlasının arkadaşlık ilişkisi vardır. Ancak bu
arkadaşlıklar 6 ay veya biraz daha fazla sürer.
 Bu arkadaşlıklar gelip geçici bir heves
değildir. Erken dönem arkadaşlıkların
daha geniş etkileşim, daha fazla olumlu
davranış, daha bağışlayıcı kişilik özellikleri
ve daha fazla sosyal destekle ilişkisi
gözlenmiştir. Yine arkadaş olmayan
çocuklara oranla bir tartışma
yaşandığında daha fazla uzlaşma becerisi
sergilerler.
Okul Çağında Akran İlişkileri
 Okul çağında akran ilişkileri çocuklar için
giderek daha fazla önem kazanır. 7-10 yaş
arası çocuklar yemek, okul ve uyumak
dışında zamanlarının büyük çoğunu
arkadaşlarıyla geçirir (geçirmek ister). Bu
yaş aralığında çocukların oyun gruplarını
ortak etkinlikler belirler. (Bknz; Tablo 1)
 Çocukların Akran Gruplarına İlişkin Tanımlamalarının
İlkokuldan Liseye Doğru Değişimi

50
Ortak tutumlar

Dış Görünüş
Yüzdelik Değerler

40
Ortak Etkinlikler

30

20

10

5. Sınıf 8. Sınıf 11. Sınıf

Arkadaşlıklar
 Okul çağındaki çocukların arkadaşlıklarında
toplumsal cinsiyet ayrışması oldukça
belirginidir. 3. ve 4. sınıflar üzerinde yapılan bir
çalışmada %14’ü karşı cinsiyetten arkadaşlar
ediniyor. Okulöncesine göre «karşılıklı
arkadaşlıklar» daha fazladır. (Her iki tarafın da
birbirlerini arkadaş olarak tanımladıkları ilişki. )
 Arkadaşlık ilişkisi olanların problem çözme
becerileri olmayanlara göre daha fazladır.
Arkadaşlık Niteliğinde
Cinsiyete Bağlı Farklılıklar
 Erkek çocukların ilişkilerini yaygın, kız
çocukların ilişkilerini yoğun olarak
nitelendirebiliriz. Erkekler daha geniş bir
arkadaş gruplarına sahiptir ve yeni
gelenleri kız gruplarından daha kolay
kabullenirler.
 Erkek grupları kızlara oranla daha çok
rekabet ve baskınlığa odaklanırlar.
Toplumsal Statü
 Birçocuğun yaşıtları tarafından ne kadar
sevildiği: Toplumsal Statü
 Üç farklı statü vardır:
1. Popüler Çocuklar: Akranları tarafında sevilen
ve oyun arkadaşı olarak tercih edilenler.
2. İhmal Edilmiş Çocuklar: Akranları tarafında
nadiren sevilen ya da sevilmediğini anlatan
çocuklar
3. Reddedilmiş Çocuklar: Belirgin bir şekilde
kaçınılan, oyunlarda olması istenmeyenler.
Popüler ve İhmal Edilmiş
Çocuklar
 Bazı değişkenler çocuğun kontrolü
dışındadır. Göze hoş görünen ve yapılı
çocukların popülerlik olasılığı yüksektir. Veya
çocuğun akranlarında çok farklı olması
(engel durumu, fiziksel özellikleri, vb.) ihmal
ya da reddedilmesine yol açabilir.
 Popüler çocukların bir başka özelliği olumlu
ve destekleyici davranışlara sahip olmasıdır.
Ayrıca saldırgan değiller. Duygu denetleme
becerileri yüksektir. Empati becerileri
yüksektir.
 Akranları tarafında ihmal veya reddedilen
çocuklar depresyona ve yalnızlığa daha
meyillidirler. Özellikle kız çocukları.
Araştırmalar akran ihmalinin beyinde
fiziksel acı ile aynı bölgeleri uyardığı
görülmüştür.
 Bazı çocuklar için ihmal edilmiş olma
statüsü bir tercih de olabilir. Bazı çocuklar
utangaçtır ve tek başına yapılan
etkinliklerden hoşlanırlar.
Reddedilmiş Çocuklar:
İki tip reddedilmiş çocuk vardır:
1. İçine Kapanık Reddedilmiş Çocuklar:
Akranlarının ondan hoşlanmadığının farkındadır.
Akranları tarafından kabul görmeyi birkaç kez
denerler, en sonunda vazgeçerler. Sık sık
yalnızlık duygusuna kapılırlar.
2. Saldırgan Reddedilmiş Çocuklar: Genellikle
yıkıcı ve işbirliğine kapalıdır. Ancak genelde
akranlarının kendisinden hoşlandığına inanır.
Oyun arkadaşlarının sözünü daha sık keser ve
sırasını sistematik bir şekilde ihlal eder.
Reddedilmenin Nedenleri ve
Sonuçları
 Reddedilmenin temel nedeni aşırı
saldırganlıktır. Aşırı saldırganlık ise büyük
çoğunlukla zayıf ebeveyn denetimi ile
ilgilidir. Saldırgan davranışlar çocukta bir
kez yerleşti mi aynı davranışı arkadaşlarına
karşı da sergiler ve onlar tarafında
reddedilir. Bu durum kendisi gibi olan
çocuklara yakınlaşmasına ve ileride daha
saldırgan ve suça bulaşma olasılığını
arttırır.
 Reddedilme devamsızlık, depresyon ve davranış
sorunlarına yol açabilmektedir.
Kardeş İlişkileri
 Kardeş ilişkileri önemli bir «yatay ilişki»
çeşididir. Kardeş ilişkilerini doğası
çoğunlukla rekabet ve kıskançlık temelli
gibi görünebilir. (Bknz; Habil ve Kabil)
 Kardeşler sadece rekabete girmez,
birbirlerine yardım eder, onları taklit eder
ve paylaşımda bulunurlar. Taklit eden
taraf genellikle küçük çocuklardır.
 Araştırmalar kardeş ilişkilerinde birkaç farklı
örüntü saptamışlardır:
1. Bakıcı İlişkisinde kardeşlerden biri diğerine
ebeveyn gibi davranır. Abla-kardeş
2. Ahbap ilişkisinde her iki kardeş birbirine
benzemeye çalışır ve birlikte olmaktan zevk
alır.
3. Kritik ya da çatışmalı ilişkide kardeşlerden biri
diğerine baskın çıkmaya çalışır.
4. Rakip ilişkisinde kritik ilişki özellikleri görülürken
her türlü arkadaşça ve destekleyici ilişki daha
az görülür.
5. Lakayt ilişkide kardeşler birbirlerini
umursamazlar.
 Ahbap ilişkileri kız kardeşler arasında daha fazla
görülürken, en çok erkek kardeşler arasında
çekişme yaşanmaktadır.
AKRANLAR ARASINDA DAVRANIŞLAR

 Akran ilişkilerinin fiili niteliğinde ve

içeriğinde tolum yanlısı davranışlar ve
saldırganlık vardır.
Toplum Yanlısı Davranışlar
 Başkalarının yararına yönelik istemli olarak
yapılan niyetli, gönüllü davranışlara denir.
Karşılık beklemeden yapılan davranışlar.
Zamanını ya da parasını karşılıksız
harcama, diğergamlık.
 Yardımsever ve Diğergam Çocuklar Yetiştirmek
için;
1) Çocuğun empati yeteneğinden yararlanın.
«İlbey’e vurduğunda canı yandı, ağladı.»
«Arkadaşın sana aynısını yapsa sen ne
hissedersin.» «Geçen gün arkadaşın oyuncağını
sana vermediğinde ne hissetmiştin?»
2) Sevgi dolu, sıcak bir aile ortamı yaratın. Anne ve
babalar çocuklarına düzenli olarak şefkat ve
sıcaklık gösterdiğinde çocukların cömert ve
diğerkam olma eğilimleri artar.
3) Yardımsever davranışlarla ilgili kurallar ve ilkeler
belirleyin.
 Yardımsever ve Diğergam Çocuklar Yetiştirmek
için;
4) Toplum yanlısı sıfatlar kullanın. «Ne kadar
yardımsever bir çocuksun.» «Sen iyi bir çocuksun,
şekerini arkadaşınla paylaşman çok güzel bir
davranış.»
5) Çocukları yardımsever davranışlara yönlendirin.
Sofrayı hazırlama, bulaşıkları yıkama, makineye
yerleştirme, küçük kardeşi ile ilgilenme. Önemli
olan çocuğun gündelik işlerde düzenli bir
sorumluluğu olmasıdır.
6) Düşünceli ve cömert davranışlarınızla model olun.
Siz yardım edin, beraber yapın.
 Toplumyanlısı davranışlar ilk
olarak 2-3 yaşlarında
görülmeye başlar. Canı
yanan bir çocuğa ardım
etme vb.
Saldırganlık
 Araçsal ve Düşmanca Saldırganlık: Bütün
çocuklarda saldırgan davranışlar görülür.
Biçimi ve sıklığı çocukluk dönemi boyunca
değişir. 2-3 yaşlarında kızgın ya da üzgün
olduklarında birbirlerine bir şeyler fırlatır ya
da vururlar. Bu saldırganlık türü bir amaç
içindir. Oyuncağı elde etmek gibi. Amaca
ulaşıldığında saldırganlık da sona erir.
 Sözel beceriler geliştikçe çocuklar fiziksel
saldırganlıktan çok, iğneleme ya da alaylı
isimler takma gibi sözel saldırganlığa
başvururlar. Saldırganlığın amacı da
değişmiştir.
 Okul öncesi çağlarda yaygın olarak
görülen düşmanca saldırganlık ta amaç
fiziksel acıdan çok, karşıdakinin duygularını
incitmektir.
Saldırganlıkta Cinsiyete Bağlı
Farklılıklar
 Yaşla birlikte azalan fiziksel saldırganlık,
yalnızca erkek çocuklardan oluşan
gruplarda görece yüksek ve süreklidir.
Erkek çocuklar yapılan araştırmaların
tamamında kızlara göre daha
saldırgan gözlenmişlerdir.
 Saldırgan davranışların toplumsal sonuçları
da cinsiyete göre farklılık gösterir. Kızlarda
saldırganlık tutarlı olarak akranlar
tarafında reddedilmeye yol açar. Erkekler
de ise hem popülerliğe hem de
reddedilmeye yol açabilir. Saldırgan erkek
çocukların yakın arkadaşları da saldırgan
davranışlar gösterir.
 İlişkisel Saldırganlık: Yapılan çalışmaların çoğu
erkek çocukların daha saldırgan olduğu
sonucuna varsa da bu bulgu saldırganlığın
niteliği ile ilişkilidir. Kızlar saldırganlıklarını fiziksel
saldırganlık yerine ilişkisel saldırganlık olarak
ifade etmektedirler. İlişkisel saldırganlık;
başkasının özsaygısına ve akran ilişkilerine
acımasız dedikodular, hor gören yüz ifadeleri
ile dışlama, dışlama ile tehdidi içerir.
Zorbalar ve Kurbanlar
 Çocuklar büyüdükçe saldırgan
etkileşimlerde tutarlılık görülür: Zorbalar,
kurbanlar, zorbanın yardımcısı, kışkırtıcı
seyirci, tarafsız seyirci ve kurbanın
koruyucusu. Roller kişilik özellikleri tutarlıdır.
Örneğin utangaçlar tarafsız seyirci rolünü
seçerken, duygusal dengesizlikler yaşayan
bir çocuk kışkırtıcı seyirci rolünü
benimseyebilir.
 İlkokulçocukları ile yapılan bir araştırma
çocukların %9’unun düzenli olarak kurban,
%/’sinin de zorba olduğu ortaya
koymuştur.
 Kaygı,pasiflik, hassasiyet, öz saygı ya da
özgüven eksikliği, mizah anlayışından
yoksun olma, daha az sayıda arkadaşı
olma kurbanların ortak özellikleridir.
Kurban olmanın sonuçları ise yalnızlık,
okuldan kaçma, öz saygı eksikliği ve ileri
yaşlarda depresyondur.
 Zorbalarda kaygı ve özgüven eksikliği
akranlara kıyasla daha düşüktür. Yani
zorbalar özgüvensizliklerini sert bir zırhla
gizlemeye çalıştıkları hipotezi
desteklenmiyor.
 Zorbalığın gelişiminde dört etken önemlidir:
1. İlk yıllarda anne ve babanın çocuğa kayıtsız
ve ilgisiz kalması, sıcaklık göstermemesi.
2. Anne babanın saldırgan davranışlara belirgin
bir sınır çizememesi.
3. Anne ve babanın fiziksel cezalara başvurması
4. Çocuğun zor ve tepkisel bir mizaca sahip
olması
 İnsan olarak kalabildiğimiz bir hafta
geçirmeniz dileğiyle.