Professional Documents
Culture Documents
شرح ریاض الصالحین ۶
شرح ریاض الصالحین ۶
) 676-631ﻫـ(
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ
)(6
ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ:
ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ/
ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش:
ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ
book@aqeedeh.com اﯾﻤﯿﻞ:
contact@mowahedin.com
ﺑﺎزﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﻢ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ.
ﻣﻨﺒﻊ:
ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻋﻘﯿﺪه
www.aqeedeh.com
ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺎ:
book@aqeedeh.com
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ
ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﯾﺎ ﮐﻔﺎره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده اﺳﺖ،
از ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ وﻟﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ
ﺑﻪ او اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ 219 .......................................................
-286ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ 222 .....................................................
-287ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ229 ..............................................................
-288ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ 255 .......................................................................
-289ﺑﺎب :آنﭼﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه رﯾﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد ،اﻣﺎ رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ 270 ......................
-290ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ
ﺷﺮﻋﯽ 272 ....................................................................................................
-291ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم 281 ....................................
-292ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و
ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر 284 ..................................................................................
-293ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان 288 ............................
-294ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ ﻣﺮد و زن از رﻧﮓ ﮐﺮدن ﻣﻮ ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه292 ...........................
-295ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ؛ و ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن
ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺗﻤﺎم ﺳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮد ،ﻧﻪ ﺑﺮاي زن 294 ..................................................
-296ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن وﺻﻞ ﻣﻮ ،ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺮاش دﻧﺪان 297 .........................
-297ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ رﯾﺶ و ﺳﺮ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ؛ و ﻧﯿﺰ
ﻧﻬﯽ ﻧﻮﺟﻮان ﺗﺎزهﺑﺎﻟﻎ از ﮐﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎي ﺗﺎزهروﯾﯿﺪهي رﯾﺶ ﺧﻮد300 .....................
-298ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ و ﻟﻤﺲ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺪون ﻋﺬر 301 ........
-299ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( ﺑﺪون
ﻋﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ و ﻣﻮزه در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺪون ﻋﺬر 303 .........
-300ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب و اﻣﺜﺎل آن ،ﭼﻪ
آﺗﺶ ﭼﺮاغ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ آﺗﺸﯽ دﯾﮕﺮ 306 ............................................................
-301ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي ﮐﻪ
ﺑﺎ دﺷﻮاري اﻧﺠﺎم ﺷﻮد 308 ..............................................................................
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 4
-302ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣﺮده ،و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﺑﻮدن زدن ﺑﻪ
ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﭼﺎك دادن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ و ﺳﺮ دادن آه و واوﯾﻼ 312 .........
-303ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ،ﻣﻨﺠﻤﺎن ،ﻓﺎلﮔﯿﺮان ،و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ
و ﺟﻮ و اﻣﺜﺎل آن ،رﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ 321 .................................................................
-304ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪ زدن 330 ..............................................
-305ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش ،ﺳﻨﮓ ،ﻟﺒﺎس ،ﭘﻮل،
ﺑﺎﻟﺶ و اﻣﺜﺎلِ آن ،و اﻣﺮ ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن آن 334 ................................................
-306ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ
زراﻋﺖ 343 ....................................................................................................
-307ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺴﺘﻦ زﻧﮕﻮﻟﻪ در ﮔﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﮐﺮاﻫﺖ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻦ ﺳﮓ
و زﻧﮓ در ﺳﻔﺮ 346 .........................................................................................
-308ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮرد؛ و ﭼﻮن ﻋﻠﻒ ﭘﺎﮐﯽ
ﺧﻮرد و ﮔﻮﺷﺘﺶ ﭘﺎك ﺷﺪ ،ﮐﺮاﻫﺖ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود 348 ......................................
-309ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ،و اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎك ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ از
آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ 349 .................................................................................................
-310ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا در آن و اﻋﻼمِ ﻧﺸﺎﻧ ِ
ﯽ
ﮔﻢﺷﺪه ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦِ آن و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و اﺟﺎره و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت 351........
-311ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ ،ﭘﯿﺎز ،ﺗﺮه و دﯾﮕﺮ
ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﺑﺪﺑﻮ ،ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت357 ..............................................................
-312ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛
زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس
ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ 360 ................................................................................
-313ﺑﺎب :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد ،از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذياﻟﺤﺠﻪ و
ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ،ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ 361 ............
-314ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﮐﻌﺒﻪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن،
آﺳﻤﺎن ،ﻧﯿﺎﮐﺎن ،زﻧﺪﮔﯽ ،روح و...؛ و از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ،ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻧﻬﯽ
ﺷﺪه اﺳﺖ 363 ...............................................................................................
5 ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ
-331ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زن ﺑﺮاي ﻣﺮد ،ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﻪﺿﺮورت و ﺑﺎ
ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ 405 ...............................................................
-332ﺑﺎب :اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ،
ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪي درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﻣﺴﺄﻟﺖ ﮐﻨﺪ407 ................
-333ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ» :آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ« 411
-334ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮدن( ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ 414 ...........
-335ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺮ ﺑﺎز زدن زن از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش ،آنﮔﺎه ﮐﻪ او را
ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻋﺬري ﺷﺮﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ 417 ..................
-336ﺑﺎب :ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي ،روزهي ﻧﻔﻞ
ﺑﮕﯿﺮد 418 ......................................................................................................
-337ﺑﺎب :ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮم )ﻣﻘﺘﺪي( ﺳﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم از رﮐﻮع ﯾﺎ
ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ 420 ........................................................................................
-338ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ در ﻧﻤﺎز 422 ..........................
-339ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻬﺎي
ﺧﻮردن دارد و ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ 423 ...................................
-340ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن در ﻧﻤﺎز425 ...............................
-341ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ اﻃﺮاف در ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻋﺬر 427 ........................
-342ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ 429 .........................................
-343ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻋﺒﻮر از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار 430 ..........................................
-344ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﻣﺆذن ﺑﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ،ﭼﻪ
ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ دﯾﮕﺮي 431 ..................................
-345ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم432
-346ﺣﺮام ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل ﯾﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دو روز
ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ،روزه ﺑﮕﯿﺮد و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ 437 ...........
-347ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ 438 ..............................................
7 ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ
-363ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢِ آن
ﺑﺮود ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ 510 ..........................................................
-364ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ،و
ﻃﻬﺎرت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل 511 ..................................................................
-365ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﺮاي ﻣﺮد 515 ...................
-366ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ516 ..........................................
-367ﺑﺎب :ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه
ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش 518 .................................................................................
-368ﺑﺎب :ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ از آن ﻣﻨﻊ
ﮐﺮدهاﻧﺪ 525 ...................................................................................................
-369ﺑﺎب :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد ،ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ 529
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و وﺟﻮب ﺣﻔﻆ زﺑﺎن ،ﮔﺸﻮده
و ﺗﻌﺪادي آﯾﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ را ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ،از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ
ﻛﺮ َك
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟« ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ .ﻓﺮﻣﻮدِ » :ذ ُ
ﺎك ﺑﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«.
ْ أَ َﺧ َ
ْ َ
ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ :اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ،در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :إن ﺎﻛن ِ�ﻴ ِﻪ
ُ َُ ُ ََ ْ ُ ْ َ ُ ُ ََ ْ ْ
ﻣﺎ ﺗﻘﻮل �ﻘ ِﺪ ا�ﺘَبﺘﻪ ،و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ َ� َﻬﺘَّﻪ« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ
در او وﺟﻮد دارد ،ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن
ﺑﺴﺘﻪاي«؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻫﻢ ﮐﺮدهاي .ﻏﯿﺒﺖ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ
ﻧﻤﺎز و روزه و ﺻﺪﻗﻪ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل
اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺑﻪ ،از اﷲ آﻣﺮزش
ﺑﺨﻮاﻫﺪ .اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﻮي /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
و�ﺘﺎﻫﻤﺎ ﻛﺮﺒی ﻰﻠﻋ ﻧﺺ أﻤﺣﺪ وﻗﺪ ﻗﻴـﻞ ﺻﻐﺮی ﻏﻴﺒﺔ وﻧﻤﻴﻤﺔ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ
ﺣﻨﺒﻞ /ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮهاﻧﺪ ،ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ«.
َ
ﻛﺮ َك أ َﺧ َ
ﺎك ﺑﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻏﯿﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖِ » :ذ ُ
ْ
ﻳ� َﺮ ُه« .ﯾﻌﻨﯽ» :درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ«؛ و اﯾﻦ ،ﺷﺎﻣﻞ
ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ ﻋﯿﺐ اﺧﻼﻗﯽ ،ﺟﺴﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ
ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ آن ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر
ﻣﯽرود .ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﻟَﻨﮓ ،ﯾﺎ ﮐﻮر ﯾﺎ ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ ﯾﺎ ﻗﺪﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ
ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ .و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،ﭼﺸﻢﭼﺮان
اﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﯿﺒﯽ دﯾﻨﯽ از او را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﺧﺎرج از ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ:
ﻓﻼﻧﯽ ،ﺑﺪﻋﺘﯽﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ .ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ از
او در ﻏﯿﺎب وي ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ ،ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم،
ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ ﺷﺨﺺ ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﯿﺶِ روي او ﻋﯿﺒﺶ
را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ،ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ آنﭼﻪ
ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد ،ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ او
ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي ،ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺘﻪاي .ﺑﺤﺚ
ﻏﯿﺒﺖ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﻮاردي ،ﻏﯿﺒﺖ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﻬﺘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .ﻧﻈﯿﺮش را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در اﯾﻦ
ْ َ ْ ُ َّ َ ْ َ ْ
ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮدَ » :و ِددت �ﻧﺎ ﻗﺪ َرأ�ﻨَﺎ إﺧﻮا�ﻨَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ:
»دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ« .اﺻﺤﺎب #ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ» :اي رﺳﻮلﺧﺪا!
َ ْ ُ ) (1 َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُْ ْ َ
ﻳﻦ ل ْﻢ ﻳَﺄﺗﻮا �ﻌﺪ«؛ آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮادران ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد» :أ�ﺘ ْﻢ أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ ،و�ﺧﻮا�ﻨﺎ ِ
اﺬﻟ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران ﻣﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ و ﺑﺮادران ﻣﺎ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز
ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ« .اﯾﻦ از اﺻﺤﺎب #ﻧﻔﯽ اﺧﻮت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب#
ﺑﺮادران رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ ،ﻫﻢ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ
ﺑﺮادراﻧﺶ؛ وﻟﯽ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﻌﺪ ،ﻓﻘﻂ ﺑﺮادران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،و اﺻﺤﺎب او ﻣﺤﺴﻮب
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ .اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي« ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻏﯿﺒﺘﺶ را
ﮐﺮدهاي و ﻫﻢ ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي .ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ،ﻏﯿﺒﺖ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن
ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎﯾﺶ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻗﺒﺢ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ
اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ؛ زﯾﺮا ﻏﯿﺒﺖ اﯾﻦﻫﺎ ،ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و آﺛﺎر ﻣﻨﻔﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي
دارد .ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ از ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪ دارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش
ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ،ﻣﺮدم ،از آﻧﺎن ﺣﺮفﺷﻨﻮي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و اﯾﻦ ،ﺑﺮاي
دﯾﻦ زﯾﺎنآور اﺳﺖ .ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ از ﻫﯿﺒﺖ آنﻫﺎ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و آﻧﺎن را
ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﺎم ،وا ﻣﯽدارد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم ،ﺑﺮ ﺣﮑﺎم ﺑﺸﻮرﻧﺪ ،ﻫﺮج و
ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ.
اﮔﺮ دﻟﯽ ﺟﻮﺷﺎن ،ﭘﺮدرد و آﮐﻨﺪه از ﺧﺸﻢ دارﯾﺪ ،ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ آن را ﺑﺮ ﺳﺮِ دﯾﮕﺮان
ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮ ﺳﺮِ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﻮدﺗﺎن از ﻫﺮ
ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻠﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ در ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﯿﺐ ،ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎ و
ﺣﮑﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ .ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻫﺪﻓﻤﺎن ،اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ
اﺳﺖ .ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :آﻓﺮﯾﻦ؛ ﭼﻪ ﻧﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ! اﻣﺎ ﻫﺮ ﮐﺎري ،راﻫﯽ دارد و راه اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و
ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ،اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﺴﺆوﻻن و زﻣﺎمداران ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﺨﺶ
و ﻧﺸﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ داﻣﻨﻪي ﻣﻨﮑﺮات را ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ
ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و دﯾﮕﺮ ،ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ.
اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﯾﻦ ،ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽﺳﺖ ،ﻣﺮدم ﺣﺮﻓﺶ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ:
ﺑﯽﺧﯿﺎل! او ﯾﮏ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺖ! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدم از ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪﺑﯿﻦ
ﺷﺪهاﻧﺪ ،اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش آﺷﻮب و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد .ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ
ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﻤﻪي ﭘﺮ ﻟﯿﻮان را ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و از
ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎدﺷﺎن ،ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ
�ٔان ط و� � ِرمن�م ش ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ�ِ شهداء ب ِٱل ِقس ِ �
َ ۡ َ َ ٰٓ َ َّ َ ۡ ُ ْ
]اﳌﺎﺋﺪة[٨ : قو ٍ� � �� �عدِلوا﴾
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮاي اﷲ ﺑﻪ داد ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ،ﺷﻤﺎ
را ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ.
ﯾﻌﻨﯽ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ،ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ
ﻧﮑﻨﯿﺪ .ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه و در ﻫﯿﭻ ﺟﻠﺴﻪاي ،از زﺑﺎﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ:
اي ﻣﺮدم! ﺧﺪاﺗﺮس و ﺑﺎﺗﻘﻮا ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ دروغ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و از ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻓﺮﯾﺐﮐﺎري و ﮐﻼه
ﺑﺮداري ﭘﺮوا ﮐﻨﯿﺪ .اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺟﺎمِ ﺧﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي اﺻﻼح آﺣﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ
روي ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ و دروﻏﯽ ﮐﻪ در
داد و ﺳﺘﺪﻫﺎ ،راﯾﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺻﻼﺣﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ در ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮوﻧﺪان
ﺟﺎﻣﻌﻪ ،دﻫﺎن ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﻗﻠﻢ ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺎﯾﻨﺪ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪي رﺷﺪﯾﺎﻓﺘﻪ ،ﺟﺎﻣﻌﻪايﺳﺖ
ﮐﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻓﺮدي و ﻣﺪﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ در ﭼﺎرﭼﻮب آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 12
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ،
ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و رﺷﺪﯾﺎﻓﺘﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭘﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻼح اﯾﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد؛ وﻟﯽ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﯿﻤﺎرﻧﺪ و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﮑﻼت
و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ را ﻓﺎش ﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ،واﻗﻌﺎً ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﯾﺎ اﻣﺮ ﺑﻪ
ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ دارد ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن
ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ،ﺳﺮ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ را ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺑﯽﺗﮑﻠﻔﯽ و ﺑﻪدور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ
اﺷﮑﺎلﺗﺮاﺷﯽ ،در ﺣﻀﻮر ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪ واﮐﺎوي و ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش
ﺑﭙﺮدازد؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه ،ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ
ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺖﻫﺎي زﻣﺎمداران و ﻣﺴﺆوﻻن را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﻨﺪ و از ﮐﺎه ،ﮐﻮه ﺑﺴﺎزﻧﺪ! ﭘﺲ
ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻣﺴﯿﺮ ﺣﻖ و ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮﯾﻢ.
اﷲ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﻖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و راه درﺳﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ٗ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ
� أم َرنا ب ِ َها﴾ ]اﻷﻋﺮاف[٢٨ : حشة قالوا وجدنا عليها ءاباءنا وٱ ﴿�ذا �علوا � ِ
و ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﭘﺪراﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و اﷲ ،ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم
آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ.
آنﻫﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎ ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﻤﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ و از
آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ« ،راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛
اﻣﺎ در اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ» :اﷲ ،ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ«،
ﺗﮑﺬﯾﺒﺸﺎن ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد:
ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٓ
]اﻷﻋﺮاف[٢٨ : ﴿قل إِن ٱ� � يأمر ب ِٱلفحشاءِ﴾
ﺑﮕﻮ :اﷲ ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ.
ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻫﺮ دو ﻧﯿﻤﻪي ﻟﯿﻮان را
ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ؛ ﺑﻪوﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺑﺎ آﺑﺮوي
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد؛ ﺑﻪﺧﺼﻮص درﺑﺎرهي ﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻤﺎ .از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﭘﯽ
رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ دﯾﺮ ﯾﺎ زود ،او را -ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪي
ﻣﺎدرش -رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ.
13 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ دوري ﮐﻨﯿﻢ و زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را از
ﻏﯿﺒﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﺎزدارﯾﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻏﯿﺒﺘﯽ ،از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﻤﺎن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ،ﺑﺮ
ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد .ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ
ُْ ْ ُ ََ ْ
ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :أﺗﺪرون ﻣﻦ الﻤﻔ ِﻠﺲ؟«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻔﻠﺲ
َّ ْ ْ
اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﻧﻘﺪي و ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي ﻧﺪارد .ﻓﺮﻣﻮدِ » :إن ال ُﻤﻔ ِﻠ َﺲ ِﻣ ْﻦ
َ ََ َ َ َ َ َ َ ْ َْ َ ََ َ َ َ ُ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ
أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻦ ﻳﺄ ِﻲﺗ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺑِﺼﻼ ٍة و ِﺻﻴﺎمٍ وز� ٍة ،و�ﺄ ِﻲﺗ وﻗﺪ ﺷﺘﻢ ﻫﺬا ،وﻗﺬف ﻫﺬا وأ�ﻞ ﻣﺎل
َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ
ﺣﺴﻨﺎﺗِﻪ ،ﻓ ِﺈن ﻓ ِﻨﻴَﺖ ﺣﺴﻨﺎﺗِﻪ ،وﻫﺬا ِﻣﻦ ﺮﺿ َب ﻫﺬا ،ﻓﻴُﻌ َﻄﻰ ﻫﺬا ِﻣﻦﻫﺬاَ ،و َ َ ﻫﺬا ،وﺳﻔﻚ دم
) (1 ﺖ ﻋﻠَﻴْﻪَّ �ُ ،ﻢ ُﻃﺮح ﻲﻓ اﻨﻟَّ ُُ ََْ َ ْ ْ َ َ َ َْ ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ
ﺎر«؛
ِ ِ ﺣﺴﻨﺎﺗﻪ �ﺒﻞ أن ﻳﻘ ِﻲﻀ ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻪ ،أ ِﺧﺬ ِﻣﻦ ﺧﻄﺎﻳﺎﻫﻢ �ﻄﺮﺣ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﻔﻠﺲ در اﻣﺖ ﻣﻦ ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﯽ از )اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ(
ﻧﻤﺎز و روزه و زﮐﺎت ،ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ را دﺷﻨﺎم
داده و ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ ،ﺗﻬﻤﺖ زده اﺳﺖ؛ ﻣﺎلِ اﯾﻦ را ﺧﻮرده و ﺧﻮنِ آن ﯾﮑﯽ را رﯾﺨﺘﻪ و
ﻓﻼﻧﯽ را زده اﺳﺖ .ﻟﺬا از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ
ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ از اداي ﺣﻘﻮقِ ﺣﻖداران ﺗﻤﺎم ﺷﺪ ،از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﮐﺴﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و
ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ او ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ او را در آﺗﺶِ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ« .ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از
ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،ﻏﯿﺒﺖ ﺗﻮ را ﮐﺮده اﺳﺖ .آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻣﻄﻤﺌﻨﯿﺪ؟
ﮔﻔﺘﻨﺪ :آري .ﻟﺬا ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاي ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﺳﺘﺎد .وي ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ از آن ﺷﺨﺺ
ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮده و او ،ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ! ﻫﺪﯾﻪدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻓﺮﻣﻮد :ﺗﻮ
ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ دادي و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ،ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺪﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ
دادهام ،از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﭼﯿﺰ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري ﻧﯿﺴﺖ .اﯾﻦ ،ﭘﺎداش ﻫﺪﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ
دادهاي .ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﭼﻪ ﺑﯿﻨﺸﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ.
ﻟﺬا از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ از ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ
دوري ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﻮد را در ورﻃﻪي ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و ﻏﯿﺒﺖ از ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﮑﻨﯿﺪ.
اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح دارﯾﺪ و اﻣﮑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻻن وﺟﻮد دارد ،ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت را
ﺑﻪ ﮔﻮشِ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎري و راهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻻن اﻣﺮ را در
ﺟﺮﯾﺎن ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﮕﺮ
ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ﭼﻪ ﻧﻔﻌﯽ دارد و ﮔﺮه از ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽِ
ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و زﻣﺎمداراﻧﺸﺎن را در ﭘﯽ دارد .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ ،ﻧﻘﺪ و
اﻧﺘﻘﺎد رو در رو ،ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه از ﺳﻮي
ﻣﺴﺆوﻻن را ﻧﺎدﯾﺪه ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ دﭼﺎر ﺷﺪهاﯾﻢ ،ﻻاﻗﻞ
ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ.
***
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ َ َ َ
َۡٗ َ َ ُۡ ُ ُ � َل َ ۡ
� َم أخِيهِ ميتا فك ِرهتموهۚ
َ ُ ُ ً ُ ُ ُ
﴿ َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا ۚ �� ُِّب أ َح ُد� ۡم أن يأ
ۡ
اب َّرح ٞ
ِيم ﴾١٢ � إ َّن ٱ َّ َ
� تَ َّو ٞ َ َّ ُ ْ َّ َ
]اﳊﺠﺮات[١٢ : وٱ�قوا ٱ ۚ ِ
و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ .آﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را
ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت دارﯾﺪ .و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ .ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ اﷲ ،ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ
ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
ﺷﺮح
ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ وﯾﮋﮔﯽ دﯾﻨﯽ ،اﺧﻼﻗﯽ و ﺟﺴﻤﯽِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن-
در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ -ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه در ﻏﯿﺎب ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن
ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ ،ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎدآوري ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن
ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ،زﮐﺎت ،روزه و ﺣﺞ ،ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺶ آن ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢﺳﺎن
ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ،ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد .اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺢ
و ﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ،ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و ﻣﻔﺎﺳﺪ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي
ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺴﺆوﻻن ،ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .و اﻣﺎ
َ
ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :و�
ً ُ ُ ۡ
َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ« .اﯾﻦ ،ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ
دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ:
15 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
َ َ
َّ ّ ۡ ْ ُ َّ َ َ َ َ ٞ َ َّ َّ
�� ّم َِن ٱلظ ِّن إِن َ� ۡعض ٱلظ ِن إِثمۖ و � �سسوا ام ُنوا ْ ٱ ۡج َتن ِ ُبوا ْ َكث ِ ٗ �� ُّ� َها ٱ َّ� َ
ِين َء َ ﴿ ٰٓ
َ ۡ َ َ َ
� َل َ ۡ
� َم أخِيهِ َم ۡي ٗتا
َ ُ ُ ُ ً ُ ُ
َو� َ�غ َتب َّ� ۡعض�م َ� ۡعضا ۚ �� ُِّب أ َح ُد� ۡم أن يأ
َ ۡ
اب َّرح ٞ
ِيم ﴾١٢ � إ َّن ٱ َّ َ
� تَ َّو ٞ َ َ ۡ ُ ُ ُ َ َّ ُ ْ َّ َ
]اﳊﺠﺮات[١٢ : فكرِهتموهۚ وٱ�قوا ٱ ۚ ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺎنﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺎنﻫﺎ ،ﮔﻨﺎه اﺳﺖ .و
ﺑﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺗﺠﺴﺲ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮان( ﻧﭙﺮدازﯾﺪ و از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ .آﯾﺎ
ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت
دارﯾﺪ .و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ .ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ اﷲ ،ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻏﯿﺒﺖ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده و ﺳﭙﺲ ﺑﺪيِ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن را ﺑﻪ ﮐﺎري
َُ
ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪُِّ ��﴿ :ب
َ َ ۡ َ َ ُ ُ ۡ َ َۡ ُ َ َ َ
� َم أخِيهِ َم ۡي ٗتا فك ِره ُت ُموهُ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ
أحد�م أن يأ�ل ۡ
دارد ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻔﺮت دارﯾﺪ« .روﺷﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮادر ﻣﺮدهاش را ﺑﺨﻮرد؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﮐﺎر
ﻧﻔﺮت دارد .وﻟﯽ اﯾﻦ ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ دارد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﻣﯽﮐﻨﯽ،
ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮدش دﻓﺎع ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدهاي ﮐﻪ اﮔﺮ او را ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ
ﮐﻨﯿﺪ ،ﻫﯿﭻ واﮐﻨﺸﯽ از او ﺳﺮ ﻧﻤﯽزﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ .ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ
ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم ،ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ ﺷﺨﺺ ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ
ﭘﯿﺶِ روي او ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ،ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در
� إ َّن ٱ َّ َ
� تَ َّو ٞ
اب َّرح ٞ
ِيم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ َ َّ ُ ْ َّ َ
اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :وٱ�قوا ٱ ۚ ِ
ﺳﺎزﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ،ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ از ﻏﯿﺒﺖ ﻧﻬﯽ
ﻓﺮﻣﻮد ،ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري دﺳﺘﻮر داد .اﯾﻦ اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺗﻘﻮا ﻧﺪارﻧﺪ .ﻟﺬا اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ در ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ دﯾﺪي و آن را ﻓﺎش ﮐﺮدي
و آﺑﺮوﯾﺶ را رﯾﺨﺘﯽ ،ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻤﺎرد ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﭘﺲ
�ﺆذوا ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ
ُ ُ
از ﻣﺮﮔﺖ ،ﺗﻮ را ﺑﺪﻧﺎم و رﺳﻮا ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ﺗ
ِِ
ِّ ْ ُ ُّ َ َ َّ ُ َ َّ
أﻣ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ: َوﻻ ﺗت ِﺒ ُﻌﻮا َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ ،ﻓﺈِﻧﻪ َﻣﻦ ﺗتﺒﻊ َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ ،ﻓﻀﺤﻪ ا� َول ْﻮ ِﻲﻓ َ�ﻴ ِﺖ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 16
ﺷﺮح
دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َۡ ُ
� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن ﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�
َُۡ َ ۡ ُ ٗ
]اﻹﴎاء[٣٦ : �ٔو� ﴾٣٦ �نه م
و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري .ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل ،ﻫﻤﻪ،
ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ.
اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ،ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺶ ﻧﺪارﯾﺪ ،ﺳﮑﻮت
ﮐﻨﯿﺪ و ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺰﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻻزﻣﻪي ﺻﺤﺖ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و
آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ .ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺳﺨﻦ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎري از
روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ،ﺟﺰو ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً
اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮده« و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ
ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ،ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ آﯾﻪاي از ﻗﺮآن را ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮ
آن ُْ ْ َ َ َ
اﷲ دروغ ﺑﺴﺘﻪاﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ» :ﻣﻦ ﻗﺎل ِﻲﻓ اﻟﻘﺮ ِ
ْ ْ
ﺎر« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺑ َﺮأﻳ ِﻪ ﻓَﻠْﻴَتَﺒَ َّﻮأ َﻣ ْﻘ َﻌ َﺪ ُه ِﻣ َﻦ اﻨﻟَّ
ِ ِ ِ
) (1رﻓﻌﺶ ،ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و راﺟﺢ ،ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻮدن آن اﺳﺖ .رواﯾﺖ :ﺗﺮﻣﺬي )(2950؛ و اﺣﻤﺪ در
ﻣﺴﻨﺪش )(233،269/1؛ و ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )(31/5؛ ]و اﺑﻮﻋﻤﺮ[ داﻧﯽ در اﻟﺴﻨﻦ )(201/1؛ و اﺑﻦﺣﺰم
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 18
ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ ،ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد در دوزخ را آﻣﺎده ﺳﺎزد« .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ:
رﻓﺘﻨﺶ ﺑﻪ دوزخ ،ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ .ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآﻧﯽ را ﻧﻤﯽ داﻧﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
آﯾﻪاي از ﮐﺘﺎباﷲ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنرا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺖ
ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ
وﻗﺘﯽ آﯾﻪاي را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺗﺎن،
ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﻣﺴﺄﻟﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ .از اﯾﻦرو
ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ،ﺑﺎ
ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﮑﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي را در ﮐﻨﺎر ﺷﺮك ،ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ:
ُ ۡ َّ َ َ َ َ ّ ۡ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ ّ َ َ
� بغ� ٱ َ َ َ َ َّ
� ِق وأن ﴿قل إِ�ما حرم ر ِ� ٱلف� ٰحِش ما ظهر مِنها وما �طن وٱ ِ��م وٱ� َ ِ ِ
َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َّ ۡ ُ ۡ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ ّ ۡ
�ل بِهِۦ ُسل َ�ٰ ٗنا َوأن �قولوا � ٱ�ِ َما � � ۡعل ُمون ﴾٣٣ ��وا ب ِٱ�ِ ما لم � ِ
� ِ
]اﻷﻋﺮاف[٣٣ :
ﺑﮕﻮ :ﭘﺮوردﮔﺎرم ،ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ – ﭼﻪ آﺷﮑﺎر و ﭼﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﺶ – و ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﻧﺎﺣﻖ را ﺣﺮام
ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﺳﺎزﯾﺪ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽ آن ﻧﺎزل ﻧﮑﺮده
اﺳﺖ و اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ.
درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ ،ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ
از ﺻﺤﺖ آن ،ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ،اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﻨﯿﺪ و
ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺸﺪهاﯾﺪ ،ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و اﺧﺘﻼﻓﺎت در
ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺘﺴﺎب آن ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ دﯾﮕﺮان،
ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ،ﻣﺮدم ﯾﮏ ﮐﻼغ را ﭼﻬﻞ ﮐﻼغ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﮐﺎه ،ﮐﻮه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ.
در اﻹﺣﮑﺎم ) ،(210/6ﭼﺎپ :داراﻟﺤﺪﯾﺚ ،از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮري از ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ از
اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻋﺒﺪاﻻﻋﻠﯽ ،ﻫﻤﺎن اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺛﻌﻠﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ و
اﺑﻮزرﻋﻪ درﺑﺎرهاش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :در ﺣﺪﯾﺚ ،ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﮔﺎه ،ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺮﻓﻮع ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد و ﮔﺎه،
ﻣﻮﻗﻮف« .اﺑﻦاﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ﻧﯿﺰ ) (136/6اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از وﮐﯿﻊ از اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف آورده اﺳﺖ .و
آنﭼﻪ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺣﻔﻆ و ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﻣﻮﻗﻮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
19 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َۡ ُ ُ َ َۡ ُ ََۡ ُ َ ُ َََ ۡ َ َۡ َ ۡ َٰ َ َ
�� َن َو� ۡعل ُم َما ت َو ۡسوِ ُس بِهِۦ �فسه ۖۥ و�ن أقرب إِ�هِ مِن حب ِل
ۡ َ ۡ ۡ ﴿ولقد خلقنا ٱ ِ�
ُ ۡ ّ َ َ ٞ َ ۡ ٱل ۡ َور�د ١٦إ ۡذ َ� َتلَ َّ� ٱل ُم َتل ّق َي َ
َ ۡ
ال قعِيد َّ ١٧ما يَل ِفظ مِن � َوع ِن ٱ ِ
لشم ِ ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ
ِ ِ ِ ِ ِ
ٞ
ِيب َعتِيد ﴾١٨ قَ ۡول إ َّ� َ�يۡهِ َر� ٌ
َ
]ق[١٨ ،١٦ : ٍ ِ
و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ ،اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻧﻔﺲ او را ﻣﯽداﻧﯿﻢ؛ و ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن ﺑﻪ او
ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ .آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ )آدﻣﯽ ،ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ
را( درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ() .اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش،
ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد.
اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮﻟﻒ ،ﻓﻘﻂ آﯾﻪي ﻫﺠﺪﻫﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت را ذﮐﺮ
ﻣﯽﮐﺮد ،ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او ،اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ،اﻣﺮيﺳﺖ
ﻓﻄﺮي و ﻗﻄﻌﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ .ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﯾﮑﺘﺎ ،آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ،اﺳﺮار و
رﻣﻮز آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
�ب ُ َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ
يف ٱ ۡ َ
]اﳌﻠﻚ[١٤ : � ﴾١٤ ِ ﴿�� �علم من خلق وهو ٱلل ِط
آﯾﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ )ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را( آﻓﺮﯾﺪه) ،اﺳﺮار و رﻣﻮز را( ﻧﻤﯽداﻧﺪ؟ و او ،ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻦ آﮔﺎه اﺳﺖ.
ﭘﺲ اﷲ از اﺣﻮال ،ﻧﯿﺖﻫﺎ ،و آﯾﻨﺪهي ﻣﺎ و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ
َۡ ُ َ َ
ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ،آﮔﺎه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮدَ ﴿ :و� ۡعل ُم َما ت َو ۡسوِ ُس بِهِۦ �ف ُس ُهۥ﴾» :ﻣﺎ از
وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ اﻧﺴﺎن آﮔﺎﻫﯿﻢ« .ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ
در درون ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽ ﮔﺬرد؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽ ﻣﺆاﺧﺬه
ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﯾﻦ ،ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪي دروﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ و در
ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﻨﺪار و ﺑﺎور دروﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ آن در ﺑﺮاﺑﺮ
اﷲ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ ،ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ ْ َّ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ
ﺖ ِﺑ ِﻪ أﻧﻔ ُﺴ َﻬﺎ َﻣﺎ ل ْﻢ � ْﻌ َﻤﻞ أ ْو �ﺘَﻠﻜ ْﻢ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﷲ، ﺎو َز � ْﻦ أﻣ ِﻲﺘ َﻣﺎ ﺣﺪﺛ »إِن ا� ﺠﺗ
وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در دل اﻣﺖ ﻣﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﻌﺎف ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ
ﮐﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎرهي آن ،ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5269،6664 ،2528) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 127 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 20
ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻃﻼق دادن ﻫﻤﺴﺮش ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ،آﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد؟
ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،ﻓﺮاوان ﭘﯿﺒﺶ ﻣﯽآﯾﺪ .ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻤﺴﺮش ﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد؛
ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در درون ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ او را ﻃﻼق دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را
ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ،اﺷﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﻗﺼﺪ و
ﮔﻔﺘﺎر او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ ۡ ُ ّ َ َ ٞ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ َ َ ّ َ
ال قعِيد َّ ١٧ما يَل ِفظ مِن ق ۡو ٍل إِ� � َوع ِن ٱ ِ
لشم ِ ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ
﴿إِذ �تل� ٱلمتل ِقي ِ
]ق[١٨ ،١٧ :
ٞ
ِيب َعتِيد ﴾١٨ َ َ�يۡهِ َر� ٌ
و ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ .آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ
)آدﻣﯽ ،ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را( درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ() .اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن
ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ،ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دو ﻓﺮﺷﺘﻪ را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از
آنﻫﺎ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اوﺳﺖ و دﯾﮕﺮي در ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺶ؛ اﯾﻦ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن
ۡ ُ
و ﮐﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎن را ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ .از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮدَّ ﴿ :ما يَلفِظ
ٞ مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ
ِيب َعتِيد﴾ :ﯾﻌﻨﯽ» :اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ٍ ِ
ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر دارد« .ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮف﴿ مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن ،ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮدَ ﴿ .ر� ٌ
ِيب﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ
ٞ
ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد .و ﴿ َعتِيد﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ
ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را
ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .اﮔﺮ ﯾﮏ ﺿﺒﻂ ﺻﻮت ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،در ﮐﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ
ﮔﺎه از روي ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﻫﻢ اﻧﺘﻈﺎرش را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ! ﮔﺎه
اﻧﺴﺎن از روي ﺑﯽﺧﯿﺎﻟﯽ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ،ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛
اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ ،ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ.
ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ /ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد از ﺷﺪت درد ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ؛ ﯾﮑﯽ از
ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ :ﻓﻼن ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد :ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﮕﻬﺒﺎن ،ﺣﺘﯽ آه و
ﻧﺎﻟﻪي ﺑﯿﻤﺎر را ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮﺳﯿﺪ ،دﯾﮕﺮ آه و ﻧﺎﻟﻪ
21 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
ﻧﮑﺮد .از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا
ْ َ ْ ُ ْ ) (1
ََُْ ْ َ ًْ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ
�ا أو ِﻴﻟﺼﻤﺖ«؛ اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ
ِ ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت
ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ذات ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي
ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺎﯾﻪي اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ دوﺳﺘﺎن و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ
در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ،ﺳﮑﻮت ﺷﻤﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺘﺎن را آزار ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻦ
ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح ،اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽآورد و اﯾﻦ ،ﺧﻮب اﺳﺖ .ﻟﺬا ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ دو ﺟﻨﺒﻪ
دارد :ﯾﺎ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن ،ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو
ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺷﻤﺎ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدد! زﯾﺮا اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ
ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ داراﯾﯽِ ﺷﻤﺎ در آنوﻗﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ از
ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه ،ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او ﻏﺒﯿﺖ ﮐﺮدهاﯾﺪ ،داده ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي
از ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ ،از ﺑﺪيﻫﺎي ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و روي ﺑﺪيﻫﺎي ﺷﻤﺎ
ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و آنﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
***
ﺑﺪان ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﮑﻠﻔﯽ زﺑﺎﻧﺶ را از ﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎري ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ
ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﺎﺷﺪ .و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺳﮑﻮت ﺑﺮاﺑﺮ
ﺑﻮد ،ﺳﻨﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﮔﻔﺘﻦ آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺳﺨﻦِ
ﻣﺒﺎح ،ﺑﻪ ﺣﺮام ﯾﺎ ﻣﮑﺮوﻫﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و اﯾﻦ ،در روﻧﺪ ﻋﺎدي زﻧﺪﮔﯽ ،ﻣﺸﻬﻮد و ﻓﺮاوان
اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ از ﮔﻨﺎه ،ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
ََُْ ْ َ َْ ُ َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ
ِ
-١٥١٩وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆﻣِﻦ ﺑِﺎﷲِ واﻴﻟﻮم اﻵﺧ ِِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ
ْ ُ ْ َْ ًَ
) (2
ﺧ�ا أ ْو ِ َﻴﻟﺼﻤﺖ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ!« اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ
دﯾﮕﺮان را ﺷﺎدﻣﺎن ﮐﻨﯿﺪ ،ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﻣﺒﺎح ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ دروغ
ﮔﻔﺘﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺮض ﮐﺮدم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن
ﺗﻌﺪي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﻧﻪ ﺑﺎ ﻏﯿﺒﺖ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن؛ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖ
ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آزار ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ ،اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﮐﺘﮑﺸﺎن ﻧﻤﯽزﻧﺪ و
رﻓﺘﺎر ﺧﺸﻮتآﻣﯿﺰي ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦدار و ﻋﺎدل اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ دﯾﮕﺮان
ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ .ﻣﺴﻠﻤﺎن ،اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ و زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را
ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﻣﻮال ،آﺑﺮو و ﺣﺮﻣﺖ آﻧﺎن
ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :رﻓﺘﺎر ﺳﺎﻟﻤﯽ دارد و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از او راﺿﯽ و
ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ،ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ.
***
َ َ ْ َ َْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ
ﺤﻟﻴﻴ ِﻪ َوﻣﺎ ﺳﻌﺪ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻣﻦ ﻳﻀﻤﻦ ِﻲﻟ ﻣﺎ �� ٍ -١٥٢١ﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ
َ
) (1 َ َّ
اﺠﻟﻨﺔ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[� ر ْﺟﻠَ ْﻴ ِﻪ أ ْﺿ َﻤ ْﻦ َﻪﻟُ َ
ََْ
� ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاﯾﻢ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ
ﮐﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓَﮏ و ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸﺖ
را ﺑﺮاي او ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ
ﺑﺎلﻠﻜ َﻤﺔ َﻣﺎ ﻳَتَﺒَ َّ�ُ َّ َ َ َّ َّ َ ُ ُ َ َ
ِ ِ -١٥٢٢وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة� :ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ� ﻘﻮل» :إن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ
) (2 َْ َ َ ُّ َ َ َّ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ
ﺮﺸ ِق والﻤﻐ ِﺮ ِب«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺎر أ�ﻌﺪ مِﻤﺎ �� الﻤ ِ�ِﻴﻬﺎ ﻳ ِﺰل ﺑِﻬﺎ إِﻰﻟ اﻨﻟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻨﺪه ﺑﺎ
ﺑﯽﻓﮑﺮي -و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ -ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد
ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ
ﻣﯽاﻓﺘﺪ«.
ََ َ َ ُْ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ ْ َ َّ ِّ َ َ َ َُْ َ
ان اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ ﻳﻠ ِﻲﻘ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :إن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ رِﺿﻮ ِِ اﻨﻟ ﻦ ِ ﻋ -١٥٢٣و�ﻨﻪ
ُْ ََ ََ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ََ َ ً ََْ ُ ُ ُ َ َ
ﺟﺎت ،و�ن اﻟﻌﺒﺪ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ﺳﺨ ِﻂ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻻ ﻳﻠ ِﻲﻘ لﻬﺎلﻬﺎ ﺑﺎﻻ ﻳﺮ�ﻌﻪ اﷲ ﺑِﻬﺎ در ٍ
َ َ َّ َ َ ً َْ
) (1
ﺑﺎﻻ �ﻬ ِﻮي ﺑِﻬﺎ ِﻲﻓ ﺟﻬﻨ َﻢ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻨﺪه ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ ،ﺳﺨﻨﯽ
در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐِ آن ،ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ .و
ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ
در دوزخ ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
ﺷﺮح
اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ،درﺑﺎرهي اﻫﻤﯿﺖ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن ﯾﮑﯽ از
ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪام ﺑﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ ﺟﺪي در ﻓﺮﺟﺎم اﻧﺴﺎن دارد؛ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ
آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاﯾﻢ ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓَﮏ
و ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي او ﺿﻤﺎﻧﺖ
ﻣﯽﮐﻨﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﺶ را از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ
رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود .ﺣﻔﻆ زﺑﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ
ﺷﺎﻣﻞ دروغ ،ﻏﯿﺒﺖ ،ﺳﺨﻦ ﭼﯿﻨﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .و ﺣﻔﻆ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ،ﻟﻮاط و ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﻧﺸﻮد .ﻟﺬا ﻟﻐﺰش زﺑﺎن ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻟﻐﺰش ﺷﺮﻣﮕﺎه و ﺑﺴﯿﺎر
زﺷﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ دو را ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ .زﺑﺎن ﻧﯿﺰ ﺷﻬﻮت ﺳﺨﻦ
دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ،ﺑﺎ ﻟﺬت درﺑﺎرهي آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ! ﭘﻨﺎه
ﺑﺮ اﷲ.
كه َ َ
َ َ َ ُ ٓ ْ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ ُ ْ َ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[٣١ : � ﴾٣١ � أهل ِ ِهم ٱنقلبوا ف ِ ِ﴿�ذا ٱنقلبوا إ ِ
و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ )و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ
ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن ﻣﺆﻣﻨﺎن( ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ.
ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﺑﺮوي دﯾﮕﺮان را ﺑﻪﺑﺎزي ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ
ﻫﻢ ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ،ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن
ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان ،دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ .رﺳﻮلاﷲ
ٌ َ ٌ َ َْ ْ َ ُ ِّ ُ َ ْ ْ ٌ َّ
�ي �َﺪث �ﻴَﻜ ِﺬ ُب ِﻴﻟُﻀ ِﺤﻚ ﺑِ ِﻪ اﻟﻘ ْﻮ َمَ ،و�ْﻞ ُﻪﻟ َو�ْﻞ ُﻪﻟ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ:
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :و�ﻞ ل ِ ِ
»واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ
ﺣﺎﻟﺶ!«
دوﻣﯿﻦ ﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻬﻮت ﺳﺨﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺷﻬﻮت و ﺗﻤﺎﯾﻼت
ﺟﻨﺴﯽﺳﺖ .اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت در دوران ﺟﻮاﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
اﯾﻦ دو ﺷﻬﻮت را در ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮﯾﺶ درآورد و زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﺶ را از ﺣﺮام ﺣﻔﻆ
ﮐﻨﺪ ،ﺑﻬﺸﺖ را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺖ ،ﭘﺎداش ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن و ﺷﺮﻣﮕﺎه
ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﻨﺎه ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي -و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ
اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ -ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي
ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
درﺳﺘﯽِ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﺸﻨﻮد ،ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده
ُ ِّ َ ْ ُ ِّ َ َ ْ ََ
اﺳﺖ» :ﻛﻰﻔ ِﺑﺎل َﻤ ْﺮ ِء ﻛ ِﺬﺑًﺎ أن �َﺪث ِﺑ�ﻞ َﻣﺎ َﺳ ِﻤ َﻊ« (2 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن
ﺷﺨﺺ ،ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ« .آدم ﺑﺎ ﻓﮑﺮي ﺣﺮﻓﯽ ﻣﯽزﻧﺪ
و ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﻓﺶ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﯾﺎ ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن از
ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽاﻓﺘﺪ .ﻓﺼﺎﻟﻪي ﻣﯿﺎن
ﻣﻐﺮب و ﻣﺸﺮق ،ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﺼﻒ ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﯾﮏ
ﺣﺮف ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﯿﺶﺗﺮ از
ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب در دوزخ ﺳﻘﻮط ﮐﻨﺪ .ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺣﺮف زدن ﺧﻮد
) (1ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ﺗﺮﻣﺬي ،ش2315 :؛ اﺑﻮداود ،ش4490 :؛ دارﻣﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد ) (2702و اﺣﻤﺪ در
ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد ) (5،7/5و ...اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻬﺰ ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع
روﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ.
) (2ﻣﺴﻠﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد؛ و اﺑﻮداود ،ش.4992 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 26
ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺳﻨﺠﯿﺪه و درﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ را از ﮐﺴﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ
و ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ،ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺗﺄﻧﯽ رﻓﺘﺎر
ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و ﺷﺘﺎبزده ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب و از روي ﺑﯽﻓﮑﺮي ﺣﺮﻓﯽ را
ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﯿﻢ .وﻗﺘﯽ ﺧﻮب دﻗﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺮاﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﺎ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در آن
ﺳﺨﻦ وﺟﻮد دارد ،آنرا ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد ،ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ«.
در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﻨﺪه ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ -ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺳﺨﻨﺶ -ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ،
ﺳﺨﻨﯽ در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐِ آن ،ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ
ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ،ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮده ﯾﺎ داﻧﺸﯽ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و
ﻓﮑﺮش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﺎ ﮔﻤﺎﻧﺶ را ﻫﻢ ﻧﺪارد
ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﯽﻓﮑﺮي
ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ در دوزخ ﺳﻘﻮط
ﻣﯽﮐﻨﺪ« .ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﺨﻦ از
ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :وِﻟَﺶ ﮐﻦ؛ اﺻﻼً ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﺎم ﻣﺒﺮ؛ او ﮐﻪ
اﺻﻼً ﺳﺮ ﺑﻪ راه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﯽﺷﮏ ﺧﺪا او را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ«! اﯾﻦ ﭼﻪ ﺣﺮﻓﯽﺳﺖ؟ از
ﮐﺠﺎ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن ﺷﺨﺺ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪ؟! ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ
از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ
َْ ُ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َّ َ َّ َ ْ
ﻼن وﻗﺪ
ﻲﻠﻋ �ﻻ أﻏ ِﻔﺮ ِﻟﻔ ٍ اﺬﻟي �ﺘ�ﻰﻟ
او ،ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد« .و اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :ﻣﻦ ذا ِ
َ ْ َ ُ ََْ
ﻼن َ ،وأﺑْﻄﻠﺖ � َﻤﻠﻚ« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ �ﻔﺮت ِﻟﻔ ٍ
ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه
ﮔﺮداﻧﯿﺪم« .ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺣﮑﻢراﻧﯽ از آنِ ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛ از آنِ اﷲ .ﭘﺲ ﺗﻮ ﭼﻪ ﺣﻘﯽ
داري ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ او ،ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؟ ﻫﺮﮐﻪ ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮد
درازﺗﺮ ﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪارد ،اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ در
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش 1685 :ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ
اﺳﺖ.
27 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
زﻣﯿﻨﻪي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺳﻠﻄﻪي اﻻﻫﯽ ﻧﺰاع ﮐﺮده اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺧﻮار
و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ
ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه
ﮔﺮداﻧﯿﺪم« .آن ﺑﯿﭽﺎره ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ،ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺶ ﺗﺒﺎه ﺷﺪ .ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ
ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻟﻐﺰش زﺑﺎن ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ .ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻟﻐﺰش زﺑﺎن ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻓﺮدي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :آﻗﺎي ﻓﻼﻧﯽ! ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ ،اﻣﯿﺪ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ .اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛
او ،ﺳﺮﮐﺶ و ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ« .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ؛ ﻣﮕﺮ دلﻫﺎ در دﺳﺖ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
َ ُّ ْ َّ ُ ُ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داده ،دلﻫﺎ در در دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖِ » :إن ﻗﻠﻮب ﺑَ ِ� آدم ﻠﻛ َﻬﺎ َ��
ُ َ
ﺮﺼﻓﻪ َﺣﻴْﺚ �َﺸﺎء« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :دلﻫﺎي ﻫﻤﻪي
ُ َ ِّ ُ
اﺣﺪ ﻳوَ ﺐ
َّ ْ َ َ َ ْ
ﻠﻘ ﻛ ﻦﻤﺣ الﺮ ﻊﺎﺑ إ ْﺻﺒَ َﻌ ْ� ﻣ ْﻦ أَ َ
ﺻ
ِ ٍ ِ ِ ِ ِ
اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﻗﻠﺐ در ﻣﯿﺎن دو اﻧﮕﺸﺖ از اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ و
ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،آن را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«.
اﯾﻦ ،اﻣﺮي ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎﻫﯽ اوﻗﺎت اﻧﺴﺎن در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ
اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ او را ﺛﺎﺑﺖ
و اﺳﺘﻮار ﻧﮕﺮداﻧﺪ ،دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﻣﯽﺷﻮد .وﻗﺘﯽ دلﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ،ﭼﮕﻮﻧﻪ
و ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻫﺪاﯾﺖﺑﺸﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺼﯿﺤﺖ و ارﺷﺎدش ﻓﺎﯾﺪهاي
ﻧﺪارد؟! اﯾﻦ ،ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺎرواﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻋﻮت ﺑﺪه و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﺸﻮ .ﻣﮕﺮ در اﯾﻦ اﻣﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ
ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻤﻨﯽ را داﺷﺘﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ؛ آنﻫﻢ ﭼﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ؟! دوﻣﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ،ﮐﯿﺴﺖ؟
آري؛ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق؛ ﻫﻤﻮ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﻼم ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از آن
ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد
و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ دوﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ ﮔﺮدﯾﺪ .ﻣﮕﺮ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ
ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ در ﺟﻨﮓ اُﺣﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؟ آن دو ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐﻫﺎﯾﺸﺎن
ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺳﻮارﮐﺎران ﻗﺮﯾﺶ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻔﻮف
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺷﮑﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺑﺮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭼﻪ
ﺷﺪ؟ آري؛ ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﺟﺰو ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻓﺎﺗﺢ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ .ﭘﺲ ﺗﻮ اي
ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ دﻋﻮتﮔﺮ! ﺧﺴﺘﻪ و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﺸﻮ و در ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت ،از ﭘﺎ ﻣﻨﺸﯿﻦ.
***
َّ َ َ َّ ُ َ
� أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إن الﻤ َﺰ ِّ ث
ِ اﺤﻟﺎر ﺑﻦ ﻼل
ِ ﺑ الﺮﻤﺣﻦ ﻋﺒﺪ ﻲﺑ أ -١٥٢٤وﻋﻦ
ِ ِ ِ
َ َ َ َ َ َ َ ُ ُّ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ُّ َُ َ ْ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ
ان اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣﺎ ﺎﻛن �ﻈﻦ أن �ﺒﻠﻎ ﻣﺎ ﺑﻠﻐﺖ ﻳ�ﺘﺐ ا� ﻪﻟ الﺮﺟﻞ ﻴﻟﺘﻠﻜﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ِرﺿﻮ ِ
َ َ َ َ ُ ُّ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َّ َّ ُ َ َ َ َ َّ
الﺮﺟﻞ ﻴﻟَﺘﻠﻜ ُﻢ ﺑِﺎلﻠﻜِﻤ ِﺔ ﻣِﻦ ﺳﺨ ِﻂ اﷲِ ﻣﺎ ﺎﻛن �ﻈﻦ أن �ﺒﻠﻎ ﻮم ﻳﻠﻘﺎه ،و�ن ﺑِﻬﺎ ِرﺿﻮاﻧﻪ إِﻰﻟ ﻳ ِ
ْ
َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َََ ْ َ ُْ
ﻣﺎ ﺑﻠﻐﺖ ﻳ�ﺘ ُﺐ اﷲ ﻪﻟُ ﺑِﻬﺎ ﺳﺨﻄﻪ إِﻰﻟ ﻳ ْﻮ ِم ﻳﻠﻘﺎهُ«] .رواﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ در اﻟﻤﻮﻃﺄ؛ و ﺗﺮﻣﺬي
) (1
ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ،ﺑﻼل ﺑﻦ ﺣﺎرث ﻣﺰَﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺷﺨﺺ ﺳﺨﻨﯽ در ﺟﻬﺖ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ
اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن ،رﺿﺎﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي
وي ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را دﯾﺪار ﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .و ﺷﺨﺺ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ
ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮدش ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درﺟﻪاي ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ
ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ آن ﺧﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ او ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ
ﭘﺮوردﮔﺎرش دﯾﺪار ﮐﻨﺪ ،ﺣﺘﻤﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«.
َْ َ َْ ِّ َ َ َ ُْ ُ َ
-١٥٢٥وﻋﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻗﺎل :ﻗﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﺣﺪﺛ� ﺑﺄم ٍﺮ أ�ﺘ ِﺼ ُﻢ ﺑ ِ ِﻪ؛
َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ ِّ َ ُ ُ َّ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ َ َ
ِﺴﺎن
� اﷲ �ﻢ اﺳﺘ ِﻘﻢ«؛ ﻗﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ،ﻣﺎ أﺧﻮف ﻣﺎ ﺨﺗﺎف ﻲﻠﻋ؟ ﻓﺄﺧ ِ ِ
ﻠ ﺑ ﺬ ﻗﺎل» :ﻗﻞ :ر
ُ َ َ َ َ َْ
�ﻔ ِﺴ ِﻪ َّ �،ﻢ ﻗﺎل» :ﻫﺬا«] .ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ
) (2
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺮض ﮐﺮدم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺎري
ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﻢ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﮕﻮ :ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ ،اﷲ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ -ﺑﺮ اواﻣﺮ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1619 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.888 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش4395 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش3208 :؛ اﺻﻞ اﯾﻦ راوﯾﺖ در
ﺖ ﺑﺎﷲ ُ� َّﻢ ْ
ْ ُ ْ
اﺳﺘَ ِﻘ ْﻢ«. ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻗﻞ :آﻣﻨ ِ ِ
29 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
و ﻧﻮاﻫﯽ اﻟﻬﯽ -اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﮐﻦ« .ﮔﻔﺘﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭼﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ
ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﯽ؟ آن ﺑﺰرﮔﻮار زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ«.
َ ََ َْ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ
� ذِﻛ ِﺮ اﷲِ؛
-١٥٢٦وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ $ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻻ ﺗ� ِﺮﺜوا الﺎﻠﻜم ﺑِﻐ ِ
َ ْ َّ ْ َ َ ََ َ َْ ٌَ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ
ﺎس ﻣ َِﻦ اﷲِ ﺗﻌﺎﻰﻟ اﻟﻘﻠ ُﺐﺐ! و�ن أ�ﻌﺪ اﻨﻟَّ ِ
ِ ﻠِﻠﻘ ل ة ﻮ ﺴ ﻗ ﺎﻰﻟﻌ � ِ ﷲا ﺮ
�ذ ِ
ِﻛ ﻓﺈن ﻛﺮﺜة الﺎﻠﻜ ِم ﺑِﻐ ِ
َ
) (1
ﺎﻲﺳ«] .رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[ اﻟﻘ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻦﻋﻤﺮ $رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺟﺰ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﷲ،
ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻨﮓدﻟﯽﺳﺖ
و دورﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﻓﺮاد ﺳﻨﮓدلاﻧﺪ«.
َ ْ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ
ﺤﻟﻴﻴ ِﻪ، -١٥٢٧وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻣﻦ وﻗﺎه اﷲ ﺮﺷ ﻣﺎ ��
َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ
اﺠﻟﻨﺔ«] .ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ وﺮﺷ ﻣﺎ �� ِرﺟﻠﻴ ِﻪ دﺧﻞ
) (2
ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ اﷲ ،او را از ﺷﺮّ
ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﻓﮑﺶ و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّ ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺖ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ ،وارد
ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«.
َ َّ َ ُ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ُْ ُ َ
ﺴﻚﺎﻋمﺮ ﻗﺎل :ﻗﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ﻣﺎ اﻨﻟﺠﺎة؟ ﻗﺎل» :أم ِ
ٍ -١٥٢٨وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ
َ َْ َ َ َ َ َ َْ َ ْ َ َُْ َ ْ ََ َ َ َ
ﻚ ﻰﻠﻋ ﺧ ِﻄﻴئﺘِﻚ«] .ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﻴﻚ ل ِﺴﺎﻧﻚ ،وﻟيﺴﻌﻚ ﺑيﺘﻚ ،واﺑ ِ
) (3
ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺮض ﮐﺮدم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻧﺠﺎت در
ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :زﺑﺎﻧﺖ را از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺎنﺑﺎر ﺣﻔﻆ ﮐﻦ و ﺧﻠﻮت و ﻋﺒﺎدت
ﺧﺎﻧﻪات را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻦ«.
) (1ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6265 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.920 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1392 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.510 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6593 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش 890 :و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،ش:
َ َ ْ َ َ
2406ﺑﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ» :أ ْم ِﻠﻚ َﻋﻠﻴْﻚ ل ِ َﺴﺎﻧَﻚ«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 30
َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ َ َ
ﻀ َ
ﺎء -١٥٢٩وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :إِذا أﺻﺒﺢ ا�ﻦ آدم ،ﻓﺈن اﻷﻋ
ْ ََ ْ َ ْ ََ َْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َّ َ ُ َ ِّ ُ ِّ َ َ ُ ُ َّ
و�ن
ِ ﺎ،ﻨ ﻤ ﻘﺘ اﺳ ﺖ ﻤﻘﺘ اﺳ ﺈن
ﻠﻛﻬﺎ ﺗ�ﻔﺮ الﻠﺴﺎن� ،ﻘﻮل :اﺗ ِﻖ اﷲ �ِﻴﻨﺎ ،ﻓﺈﻧﻤﺎ �ﻦ ﺑِﻚ؛ ﻓ ِ
) (1 ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َْ
اﻋﻮﺟﺠﺖ اﻋﻮﺟﺠﻨﺎ«] .رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮ روز ﺻﺒﺢ اﻧﺪام اﻧﺴﺎن
ﺑﻪ زﺑﺎن او ﺧﻮاﻫﺶ و اﻟﺘﻤﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :درﺑﺎرهي ﻣﺎ از اﷲ ﭘﺮوا ﮐﻦ ﮐﻪ
ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ ﺗﻮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﯽ ،ﻣﺎ ﻧﯿﺰ راﺳﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ و اﮔﺮ
ﺗﻮ ﮐﺠﯽ ﮐﻨﯽ ،ﻣﺎ ﻫﻢ دﭼﺎر ﮐﺠﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ«.
َ َّ َ ُ َ ُ
اﺠﻟﻨﺔ َو�ﺒﺎﻋِﺪ ِ�
ََ ُْ ُ
ﺮﺒ ِ� ﺑِﻌﻤ ٍﻞ ﻳﺪﺧِﻠ� ﻮل اﷲَِ ،أ ْﺧ ْ َ َ ُْ ُ َ َ ُ َ
-١٥٣٠وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ ﻗﺎل :ﻗﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳ
َُ
ِ
ُ َ َ َ َ َْ َ ْ ُ ُ ﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ � َ َّ َ َّ ُ َ َ ٌ َ َ َ َ ََ ْ َ َ َ ْ َ
ﺮﺴهُ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻋﻠﻴ ِﻪ� :ﻌﺒﺪ ﻈﻴﻢ ،و�ﻧﻪ ﻟيﺴ� ﺎر؟ ﻗﺎل» :ﻟﻘﺪ ﺳﺄﻟﺖ �ﻦ ﻋ ٍ
َ َّ
ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ
َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُّ ْ َ ُ َ َ َ ْ ً َ ُ ُ َّ َ َ ُ ُْ ُ
الﺰﺎﻛة ،وﺗﺼﻮم َرمﻀﺎن ،وﺤﺗُﺞ اﺒﻟَﻴﺖ« َّ �،ﻢ ﻗﺎل: ﺆ�
ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ ،وﺗ ِﻘﻴﻢ الﺼﻼة ،وﺗ ِ اﷲ ﻻ � ِ
ﺎء اﻨﻟَّ َ َ
ﺊ الﻤ ُ ْ ُ َ
ﺊ اﺨﻟ ِﻄﻴﺌﺔ ﻛﻤﺎ �ﻄ ِﻔ َُ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ ٌ َّ ُ
ﻚ ﻰﻠﻋ أﺑﻮاب اﺨﻟ ْ�؟ الﺼ ْﻮم ﺟﻨﺔَ ،والﺼﺪﻗﺔ �ﻄ ِﻔ ُ ُ َّ َ ْ َ َ ُ ُّ َ
ﺎر، ِ ِ »أﻻ أدﻟ
َ َّ َ ََ َ َ ۡ ج َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ َّ
الﺮ ُﺟﻞ ﻣ ِْﻦ َﺟ ْﻮ ِف الﻠ ْﻴﻞ«َّ �ُ ،ﻢ ﺗَﻼَ �َ ﴿ :ت َ َو َﺻﻼَةُ َّ
جعِ ﴾ ﺣﻰﺘ ﺑﻠﻎ ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ ِ ِ
َ َ ُ َْ ُ ْ ُ َ ُ َّ َ َ َۡ َُ َ
أس اﻷم ِﺮَ ،و�ﻤﻮدِه َِ ،وذ ِْر َوة ِ ِﺳﻨﺎﻣِ ِﻪ؟« ﺮﺒك ﺑ ِ َﺮ ِ ﴿�عملون﴾ ]الﺴﺠﺪة� [١٧،١٦ :ﻢ ﻗﺎل» :أﻻ أﺧ ِ
ُ ْ ُ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ُْ ُ ََ َ
ﺠﻟﻬﺎد«؛ ﻗﻠﺖ :ﺑ� ﻳﺎ ُرﺳﻮل اﷲِ ،ﻗﺎل » :رأس اﻷمﺮ اﻹﺳﻼم ،و�ﻤﻮده الﺼﻼة ،وذِروة ِ ِﺳﻨﺎﻣِ ِﻪ ا ِ
ُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ِّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َ ُ َّ َ َ
ﺮﺒك ﺑِﻤِﻼكِ ذل ِﻚ ﻠﻛ ِﻪ!« ﻗﻠﺖ :ﺑ� ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ،ﻓﺄﺧﺬ ﺑِﻠِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ ﻗﺎل» :ﻛﻒ �ﻢ ﻗﺎل» :أﻻ أﺧ ِ
َ َ َ ْ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ َ ُ َ ُ َ َ َ َْ َ َ َ ُْ ُ َ
�ﻠﺘﻚ أﻣﻚ! َوﻫﻞ ﻋﻠﻴﻚ ﻫﺬا«؛ ﻗﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ و�ﻧﺎ لﻤﺆاﺧﺬون ﺑ ِﻤﺎ �ﺘﻠﻜﻢ ﺑ ِ ِﻪ؟ ﻓﻘﺎل» :ﺛ ِ
ّ َ َ ُ َْ َ َّ َ َ ُ َ َ ُ ُّ
ﺎر ﻰﻠﻋ ُوﺟﻮﻫ ِِﻬ ْﻢ إِﻻ ﺣﺼﺎﺋ ِﺪ أل ِﺴنﺘِ ِﻬ ْﻢ؟«] .ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﻳ�ﺐ اﻨﻟﺎس ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ
) (2
ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﻌﺎذ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺮض ﮐﺮدم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮا از ﻋﻤﻠﯽ آﮔﺎه ﮐﻦ ﮐﻪ
ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺎزد و از آﺗﺶ دوزخ دور ﮐﻨﺪ .ﻓﺮﻣﻮد» :درﺑﺎرهي اﻣﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪي؛
و ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ ،ﺳﻬﻞ اﺳﺖ :اﯾﻦﮐﻪ
اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯽ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﮕﺮداﻧﯽ ،و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰاري ،زﮐﺎت
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش351 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1962 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1392 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش890 :؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ در اﻹرواء ،ش:
413اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
31 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن
دﻫﯽ ،ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮي و اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ را داﺷﺘﯽ ،ﺣﺞ ﺑﯿﺖاﷲ را
ﺑﻪﺟﺎي آوري«؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﻮي دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن
ﺷﻮم؟ روزه ،ﺳﭙﺮ ي )در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪﻗﻪ ،آﺗﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﺧﺎﻣﻮش
ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آب ،آﺗﺶ را ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ .و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﺨﺺ در دل ﺷﺐ
)ﻧﯿﺰ ﺟﺰو دروازهﻫﺎي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ(« .ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﻼوت ﮐﺮد:
ُ َ ۡ َ ٗ ُ َ َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ
جعِ يَ ۡدعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُنفِقون ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ ﴿�تج
َ ُ ْ َ ُ ٓ َ َ
� ل ُهم ّمِن ُق َّرة ِ أ ۡ� ُ ُ
َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ۡ َّ ٞ
ٓ َ
� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ﴾١٧ ٖ َ ١٦ف� �علم �فس ما أ ِ
خ
]اﻟﺴﺠﺪة [١٧ ،١٦ :
)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ،ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از
آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ ،اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ
روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ( اﺳﺖ ،ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن ،ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺗﻮ را از اﺳﺎس دﯾﻦ ،و ﺳﺘﻮن و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ آن ،آﮔﺎه ﮔﻨﻢ؟«
ﻋﺮض ﮐﺮدم :ﺑﻠﻪ ،اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد» :اﺳﺎس دﯾﻦ ،اﺳﻼم )= ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ( اﺳﺖ و
ﺳﺘﻮﻧﺶ ،ﻧﻤﺎز؛ و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶِ آن ،ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« .ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭘﺎﯾﻪ و
زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ،آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﮔﻔﺘﻢ :ﺑﻠﻪ ،اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ زﺑﺎﻧﺶ
را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش« .ﭘﺮﺳﯿﺪم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ،ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت ،ﺑﻪ ﺳﻮﮔَﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ! ﻣﮕﺮ
ﻣﺮدم را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺨﻨﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﭼﻬﺮه در دوزخ ،واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«
ﺷﺮح
اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي زﺑﺎن و آﻓﺖﻫﺎي آن ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﻨﺪ .ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ
و از روي ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ او را ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ» :زﺑﺎن ﺳﺮخ ﺳﺮ ﺳﺒﺰ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺮ ﺑﺎد«!
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﮐﻤﺎل ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ،ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮد و اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ و ﺣﺘﯽ
ﺑﺮ ﺿﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ دوﺳﺖ ﺧﻮد ،دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼً ﺑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪارﻧﺪ؛
زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ از ﺳﻮي اﷲ ،ﻫﻢزﻣﺎن ﮔﺮدد و
آنﮔﺎه آن دﻋﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد .در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او
ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭘﺎﯾﻪ و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ،آﮔﺎه ﺳﺎزم؟« ﯾﻌﻨﯽ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 32
ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؟ ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ را
ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮاﻇﺐِ اﯾﻦ ﺑﺎش« ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد .ﻣﻌﺎذ
ﭘﺮﺳﯿﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ،ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ؟
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﮕﻮﯾﻢ :ﺧﺪا ﭼﻪﮐﺎرت ﮐﻨﺪ؟! ﻣﮕﺮ ﺟﺰ ﻣﺤﺼﻮﻻت زﺑﺎن )ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ
ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ( ،ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن در دوزخ ،واژﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ؟« ﺣﻔﻆ
زﺑﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از دروغﮔﻮﯾﯽ ،ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ،ﻏﯿﺒﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ او را از
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دور ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺳﺰاوار ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ،ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ.
***
ُ ََ ُ ُ
ﻮﻪﻟُ َ َ ََْ َ َ ْ َُ َّ ُ َ َ َ
-١٥٣١وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :أﺗﺪ ُرون ﻣﺎ اﻟ ِﻐﻴﺒﺔ«؟ ﻗﺎلﻮا :اﷲ ورﺳ
َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ
أﻲﺧ ﻣﺎ أﻗﻮل؟ ﻗﺎل» :إن ﺎﻛن �ِﻴ ِﻪ أﻋﻠ ُﻢ ،ﻗﺎل» :ذِﻛ ُﺮك أﺧﺎك ﺑِﻤﺎ ﻳ� َﺮ ُه«؛ �ِﻴﻞ :أﻓ َﺮأﻳﺖ إن ﺎﻛن ﻲﻓ ِ
َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ ْ ََُْ ْ َ َ ُ ْ َ َُ ُ
) (1
ﻣﺎ �ﻘﻮل ،ﻓﻘﺪ ا�ﺘبﺘﻪ؛ و�ن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ �ِﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ �ﻬﺘﻪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟«
ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ .ﻓﺮﻣﻮد» :درﺑﺎرهي ﺑﺮادرت ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ
ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ« .ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ :اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ،در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،
ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد ،ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن
ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«.
َ َّ ً ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ
-١٥٣٢وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة أن َرﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل ﻲﻓ ﺧﻄﺒﺘِ ِﻪ ﻳ ْﻮم اﻨﻟَّﺤ ِﺮ ﺑ ِ ِﻤ� ﻲﻓ ﺣﺠ ِﺔ
ُ َ َ ْ َ ُ َ ٌ َ َْ ُ َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ الﻮ َد ِ
اع» :إن دِﻣﺎء� ْﻢَ ،وأم َﻮاﻟ� ْﻢ ،وأﻋ َﺮاﺿ� ْﻢ ،ﺣ َﺮام ﻋﻠﻴ� ْﻢ ﻛﺤ ْﺮﻣ ِﺔ ﻳ ْﻮﻣِ� ْﻢ ﻫﺬا ﻲﻓ َ
َ ْ َ َّ ْ ُ ََ ُ َ َ َ ْ ُ َ َ
) (2
ﺷﻬ ِﺮ� ْﻢ ﻫﺬا ،ﻲﻓ ﺑ�ِ� ْﻢ ﻫﺬا ،أﻻ ﻫﻞ ﺑﻠﻐﺖ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺑﮑﺮه ]ﻧُﻔَﯿﻊ ﺑﻦ ﺣﺎرث [ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ در ﺣﺞ وداع ،در
ﺧﻄﺒﻪي ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن در "ﻣﻨﺎ" ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز
و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ،ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ،
ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟«
ُ َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ ﺖ ل ِﻠﻨَّ ُّْ ُ َ َ
ﻲﺒ :ﺣﺴﺒﻚ ﻣِﻦ ﺻ ِﻔﻴﺔ ﻛﺬا و�ﺬا .ﻗﺎل ﺑﻌﺾ ِ ﻠ ﻗ ﺖ: ﻗﺎﻟ & ﺎﻋ�ﺸﺔ -١٥٣٣وﻋﻦ
َ ََ ْ ُ ْ َ َ ً َْ ُ َ ْ َ ِ َ ْ ََ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ َْ َ ًَ
ﺖ ﻠﻛِﻤﺔ لﻮ م ِﺰﺟﺖ ﺑِﻤﺎء اﺒﻟﺤ ِﺮ لﻤﺰﺟﺘﻪ«! ﻗﺎﻟﺖ :وﺣﻜﻴﺖ الﺮواة ِ� :ﻌ ِ� ﻗﺼ�ة ،ﻓﻘﺎل» :ﻟﻘﺪ ﻗﻠ ِ
َ َ ََ َ َ ُ ْ َ ً َ َ َ َ ُ ُّ ِّ َ َ ْ ُ ْ ً َّ
ﻪﻟ إ�ﺴﺎﻧﺎ �ﻘﺎل» :ﻣﺎ أﺣِﺐ �� ﺣﻜﻴﺖ إ�ﺴﺎﻧﺎ و�ن ِﻲﻟ ﻛﺬا و�ﺬا«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛
) (1
ﺗﺮﻣﺬي ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﻢ :ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﺻﻔﯿﻪ ،ﻓﻼن
ﻋﯿﺐ را دارد .ﺑﺮﺧﯽ از راوﯾﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻣﻨﻈﻮرش ،اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﯿﻪ& ﮐﻮﺗﺎه ﻗﺎﻣﺖ اﺳﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آب درﯾﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد ،آنرا ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« .ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :و اداي ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن درآوردم .ﻓﺮﻣﻮد» :دوﺳﺖ
ﻧﺪارم ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺮاوان ،اداي ﮐﺴﯽ را درآورم )ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﮐﺴﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻢ(«.
]اﯾﻦ ،ﯾﮑﯽ از رﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي ﻧﺒﻮي در ﻧﻬﯽ از ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
]اﻟﻨﺠﻢ [٤ ،٣ : و� ﴾٤ ى ٣إ ِ ۡن ُه َو إ ِ َّ� َو ۡ ٞ
� يُ َ ٰ ﴿ َو َما يَن ِط ُق َعن ٱل ۡ َه َو ٰٓ
ِ
)ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( از روي ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ .ﺳﺨﻨﺶ ،ﭼﯿﺰي ﺟﺰ وﺣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎزل
ﻣﯽﺷﻮد[.
ﺎس َ َ ْ ُ َ َُ ْ ْ َ ٌ ْ َُ َ َّ ُ َ َ َ َ َ
أ�ﺲ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :لﻤﺎ ﻋ ِﺮج ِﻲﺑ مﺮرت ﺑِﻘﻮمٍ لﻬﻢ أﻇﻔﺎر ﻣِﻦ � ٍ -١٥٣٤وﻋﻦ ٍ
َّ َ َ ُ ُ َ ُ َ َ ُ ُ ُ َُْ َ ُ ُ َُْ َُ ْ ُ َ ْ ُ َ َْ ُ َ
ﺮﺒ�ﻞ؟ ﻗﺎل :ﻫﺆﻻءِ اﺬﻟِﻳﻦ ﻳﺄ�ﻠﻮن � ِﻤﺸﻮن ﺑِﻬﺎ وﺟﻮﻫﻬﻢ وﺻﺪورﻫﻢ؛ �ﻘﻠﺖ :ﻣﻦ ﻫﺆﻻءِ ﻳﺎ ِ
ﺟ ِ
ْ ََ ُ َ ُُ َ
) (2
اﺿ ِﻬ ْﻢ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود[
ﺎسَ ،و�ﻘﻌﻮن ﻲﻓ أﻋ َﺮ ِﺤﻟﻮم اﻨﻟَّ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮدﻧﺪ ،ﮔﺬرم
ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺲ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آن ،ﺻﻮرت و ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮﯾﺶ را
ﻣﯽﺧﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ .ﮔﻔﺘﻢ :اي ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ! اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ :اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ
ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدم را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش5140 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4080 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش5213 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.533 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 34
َ ٌ َُُ ََ ُ ْ َ َ ُ ُّ ُ ْ َّ ُ َ َ
-١٥٣٥وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻞﻛ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﺣ َﺮام :دﻣﻪ
ُ ُ َ ُ
) (1
َوﻋ ِْﺮﺿﻪ َوﻣﺎﻪﻟُ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﺑﺮو ،ﻣﺎل و ﺧﻮن )=ﺟﺎنِ( ﻫﺮ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺣﺮام اﺳﺖ«.
ﺷﺮح
اﯾﻦ ،ﺑﻘﯿﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ
زﺑﺎن آورده اﺳﺖ .ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ،ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ ﻫﺮ ﻋﯿﺐ اﺧﻼﻗﯽ ،ﺟﺴﻤﯽ
و دﯾﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ ﻋﯿﻮبِ ﮐﺴﯽ ،از روي ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ
ﻼ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺷﻤﺎ
ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜ ً
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ اﻫﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﻼهﺑﺮدار ﯾﺎ دروغﮔﻮﺳﺖ .در اﯾﻦ
ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﺐ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ
دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪ و ﻋﺮض
ﮐﺮد :اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ ،ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد» :اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﯽ
ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ازدواج ﮐﻦ« (2 ).اﯾﻦ ،از ﺑﺎب ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد.
در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮن ،آﺑﺮو و اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او
و ﯾﺎراﻧﺶ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ ،ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺞ وداع ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا در آن ﺣﺞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ
ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ،
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ،ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و
آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﺮدم؟« و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود:
»ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎش«.
در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮِ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺑﻮط
ﻣﯽﺷﻮد ،ﻏﯿﺒﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ» :ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﯿﺐ ﺑﺮاي
ﺻﻔﯿﻪ)&( ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻣﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه دارد« .رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ،ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد:
»ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آب درﯾﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد ،آنرا ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«.
اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺨﻨﺖ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮد ،اﻣﺎ اﺛﺮ ﺑﺪش اﯾﻦﻫﻤﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ! ﭼﻪﺑﺴﺎ اﯾﻦ
ﺳﺨﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﯿﻪ& ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺷﻮد و از او ﺧﻮﺷَﺶ
ﻧﯿﺎﯾﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺟﺮم ﻏﯿﺒﺖ ،ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ
اﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آن ﺷﺐ از ﮐﻨﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﮔﺬر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ
ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺲ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آن ،ﺻﻮرت و ﺳﯿﻨﻪي ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ .از
ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :اﯾﻦﻫﺎ ﮐﯿﺴﺘﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد» :اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدم
را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﺎ آﺑﺮوي آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« .ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻪ از
ﺳﺴﺖزﺑﺎﻧﯽ و ﭘﺮﮔﻮﯾﯽ و ﻏﯿﺒﺖ دﯾﮕﺮان و دﯾﮕﺮ آﻓﺖﻫﺎي زﺑﺎن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺟﺰ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ
َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ
اﻵﺧ ِﺮ
ِ ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ
ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ
�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ََُْْ ْ َ ْ
ﺖ« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ ً ِ
ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«.
ﻧﻈﺎرت ﻋﻠﻤﯽ ،ﻓﻨﯽ و ﻧﺎﺷﺮ:
ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ
www.mowahedin.com
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6262 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1575 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش425 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .33:اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 422آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 38
آﻣﺪه اﺳﺖ .اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﯿﺒﺖﮐﻨﻨﺪه ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ ،ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺠﻠﺲ را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُۡ ۡ َٰ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ
ت ٱ�ِ ي�ف ُر بِها و�ستهزأ ب أن إِذا َس ِمعت ۡم َءا� ٰ ِ﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ� ِ
َّ ُ ٗ ۡ ُ
�ه ِۦٓ إِن� ۡم إِذا ّمِثل ُه ۡم﴾ وضوا ْ � َحدِيث َ� ۡ
َ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ
بِها ف� �قعدوا معهم ح� �
ِ ٍ ِ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٤٠ :
و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ را اﻧﮑﺎر و
اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ
ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ.
ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮔﻮش دﻫﺪ ،در ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن ﺷﺮﯾﮏ
اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺮك آن ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻣﻮﻟﻒ /ﭼﻨﺪ آﯾﻪ درﺑﺎرهي
رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده،
ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارﻧﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﻮﯾﺶ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ْ ْ َّ ۡ َ
]اﻟﻔﺮﻗﺎن[٧٢ : ﴿�ذا َم ُّروا ب ِٱللغوِ َم ُّروا ك َِر ٗاما ﴾٧٢
و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻟﻐﻮ و ﺑﯿﻬﻮده ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ ،ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮارى و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﻰﮔﺬرﻧﺪ.
ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﻪ ﻟﻐﻮ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﻣﺒﺘﻼ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺪان ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ
ﻣﺮﺗﮑﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﻣﻮﻟﻒ /ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ را درﺑﺎرهي ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ
دﺧﺸﻢ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي درﺑﺎرهي آﺑﺮوي ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ذﺧﺸﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آن ﻣﺮد را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ او ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﮔﻔﺘﻪ
و از ﮔﻔﺘﻦ آن ،ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ؟« اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﺣﺮف زدن ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻏﯿﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﮐﺎﻓﺮ در زﻣﯿﻨﻪي
ﻏﯿﺒﺖ ،ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻏﯿﺒﺘﺶ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺘﺶ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را دلآزرده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ از آدمِ ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﻮ
ﮐﺮدنِ ﻓﺴﻖ او ،ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ.
39 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﻏﯿﺒﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﺣﺮاﻣﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد... ،
َْ َ َ ّ
ﻣﺎلﻚِ ﻲﻓ ﺣﺪﻳﺜ ِﻪ اﻟﻄﻮ�ﻞ ِﻲﻓ ﻗﺼ ِﺔ ﺗ ْﻮ�ﺘِ ِﻪ َوﻗﺪ ﺳﺒﻖ ِﻲﻓ ﺑﺎب ٍ -١٥٣٨وﻋﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ
ََ َ َ ٌ َ َ َ َ َ
ﻮم ﺑتﺒﻮك» :ﻣﺎ �ﻌﻞ ﻛ ُ َ ُ َ َ ٌ ﺎل اﻨﻟَّ ُّ َ ُ ََ َ َ َ
ﻣﺎلﻚ؟« �ﻘﺎل رﺟﻞ
ٍ ﻌﺐ ﺑﻦ ﻲﺒ وﻫﻮ ﺟﺎل ِﺲ ﻲﻓ اﻟﻘ ِ ِ ِ اﺘﻟَّﻮ�ﺔِ؛ ﻗﺎل :ﻗ
ْ َْ ََ َ َُ ُ ُ
ﻌﺎذ ُ رﺳﻮل اﷲَ ،ﺣبَ َﺴ ُﻪ ﺑُ ْﺮ َداهُ واﻨﻟَّ َﻈ َُ ْ َ َ ََ َ
ﺟﺒﻞ:
ٍ ﺑﻦ ﻣ ﻪﻟ ﺎل ﻘ � .ﻪِ ﻴ ﻔ ِﻄﻋ ﻲﻓ ﺮ ﺎ ﻣِﻦ ﺑ ِ� ﺳﻠﻤﺔ :ﻳ
َ َ ْ َّ َ ْ ً َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ َ َ ُْ َ
ﺑِئﺲ ﻣﺎ ﻗﻠﺖ ،واﷲ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﻨﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ إِﻻ ﺧ�ا ،ﻓﺴﻜﺖ رﺳﻮل اﷲ] .ﻣﺘﻔﻖ
) (1
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ در ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽاش ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺗﻮﺑﻪي اوﺳﺖ و
ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب ﺗﻮﺑﻪ) (2ﮔﺬﺷﺖ ،ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در "ﺗﺒﻮك" در ﻣﯿﺎن
ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ،ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﮐﻌﺐ ﭼﻪﮐﺎر ﮐﺮد«؟ ﻣﺮدي از ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ :اي رﺳﻮلﺧﺪا!
او را ﻟﺒﺎسﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ از آﻣﺪن ،ﺑﺎزداﺷﺖ .ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ ﮔﻔﺖ:
ﺳﺨﻦ ﺑﺪي ﮔﻔﺘﯽ؛ اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺟﺰ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ،ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي
از او ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ .و رﺳﻮلاﷲ ﺳﮑﻮت ﮐﺮد.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻨﯿﺪن ﻏﯿﺒﺖ ،داﺳﺘﺎن ﺗﻮﺑﻪي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ را
ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ .ﮐﻌﺐ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻋﺬري از ﺷﺮﮐﺖ در
ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ،ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ،ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﮐﻌﺐ ﺑﻦ
ﻣﺎﻟﮏ #ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدﻧﺪ.
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻧﺰد
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺬر داﺷﺘﯿﻢ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺷﺮﮐﺖ
ﮐﻨﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪزﺑﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ ،از آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎﻃﻨﺸﺎن را
ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﻧﻤﻮد؛ وﻟﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و دو دوﺳﺘﺶ راﺳﺘﺸﺎن را ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻇﻬﺎر
داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻋﺬري از ﺣﻀﻮر در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدﯾﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم
دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ
ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼﻣﺸﺎن را ﻫﻢ ﻧﻤﯽدادﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﻌﺐ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(4677 ،4418) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2769 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي
22آﻣﺪه اﺳﺖ.
) (2اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 22آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 40
ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻧﺪاﺷﺖ ﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﺪ ،آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
اﻧﺴﺎن در ﺟﻠﺴﻪاي ﻧﺸﺴﺘﻪ ﮐﻪ در آن از اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،اﺑﺘﺪا ﺑﺮ او واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻓﺎع از اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﺻﻼح ﺑﺮﺧﯿﺰد؛ و اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ،ﺟﻠﺴﻪي ﻏﯿﺒﺖ را
ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ در ﮔﻨﺎه ﻏﯿﺒﺖ ،ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ.
***
-256ﺑﺎب :اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح
اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻃﺮف را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ،ﺑﺪيﻫﺎﯾﯽ را
ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺ وﺟﻮد دارد ،ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ.
• وﻗﺘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه ﯾﺎ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﯾﮏ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﻣﯽرود و از او
داﻧﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﻠﻢ از آن ﺷﺨﺺ اﺛﺮ
ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه و اﺧﻼق او آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ اﻧﺴﺎن
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ آن ﺷﺨﺺ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺼﯿﺤﺖ
و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .و اﯾﻦ ،از ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ در آن ،اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ
روي ﻣﯽدﻫﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪه ،ﻗﺼﺪ اﺻﻼح ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ از روي ﺣﺴﺎدت ﭼﯿﺰي
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺷﯿﻄﺎن او را در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽاﻧﺪازد و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار را در ذﻫﻨﺶ
ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ! ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﻮد.
• ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮارد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ دارد و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ
اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ
ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎر اﺳﺖ .ذﮐﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي او ﻧﺰد ﺑﺎﻻدﺳﺖ وي واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﺮﮐﻨﺎر
ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را دارد؛ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ
ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻدﺳﺖ ،ﻋﯿﻮب اﯾﻦ ﻣﺴﺆول را ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي وﺿﻌﯿﺖ وي ﺗﻌﺎﻣﻞ
ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد و او را ﺑﻪ اﺻﻼح ﺧﻮد و اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ
ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ.
ﭘﻨﺠﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﻋﺘﯽ ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ:
ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ،ﻏﺼﺐ اﻣﻮال ﻣﺮدم ،ﺑﺎجﮔﯿﺮي و)ﻓﺴﺎد ﻣﺎﻟﯽ( و اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده؛ ﻟﺬا
ذﮐﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻋﯿﻮﺑﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ دﯾﮕﺮ ﻋﯿﻮﺑﺶ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ
اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻮازِ آن ،ﺳﺒﺒﯽ از اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ،وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
ﺷﺸﻢ :ﻟﻘﺐ ﯾﺎ ﺷﻬﺮت ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻟﻘﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺿﻌﯿﻒﭼﺸﻢ ،ﻟَﻨﮓ،
ﮐَﺮ ،ﮐﻮر ،ﻟﻮچ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﺷﺪ ،درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻘﺎب ﻣﻌﺮﻓﯽ ﯾﺎ ﻧﺎم
ﺑﺮده ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻃﻼق ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻘﺎﺑﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﯾﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي و اﻣﺜﺎل آن ،ﺣﺮام
اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﯾﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎمِ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﻏﯿﺮ اﯾﻦ اﻟﻘﺎب ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ.
اﯾﻦﻫﺎ ،ﺷﺶ ﺳﺒﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮﺷﺎن ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 44
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻏﯿﺒﺖ ﺟﺎﯾﺰ ،اﺧﺘﺼﺎص داده و
ﺷﺶ ﻣﻮرد در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﺳﺨﻨﺶ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و روي آن ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻓﯽ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ،دﻻﯾﻠﯽ دارد ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ.
وي اﯾﻦ دﻻﯾﻞ را آورده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ
ﮔﻔﺖ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻮوي را ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ
ﺑﮕﺮداﻧﺪ.
***
ُ َ َُْ َ ََ َ ً ْ َ َ َ ََ َّ
ﻲﺒ� ﻘﺎل» :اﺋﺬﻧﻮا ﻪﻟُ ،ﺑِئﺲ أﺧﻮ
ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ
ِ ن ﺄذﺘ اﺳ رﺟﻼ أن -١٥٣٩ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&:
) (1 َ
اﻟﻌ ِﺸ َ
�ة ِ!«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪ آدﻣﯽ در ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«.
]ﻧﻮوي :ﺑﺨﺎري در ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ از ﻓﺎﺳﺪان و ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل
ﮐﺮده اﺳﺖ[.
َ َ ْ ً ْ َ ُ ُّ ُ ً ُ ً َ ْ ُ َ َ
ﻓﺎن ﻣِﻦ دِﻳنِﻨﺎ ﺷيﺌﺎ«.
-١٥٤٠وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻣﺎ أﻇﻦ ﻓﻼﻧﺎ وﻓﻼﻧﺎ �ﻌ ِﺮ ِ
) (2
]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
أﺣ ُﺪ ُرواة َﻫ َﺬا اﺤﻟﺪﻳﺚ :ﻫﺬان الﺮﺟﻼن ﺎﻛﻧﺎ ﻣ َِﻦ اﻤﻟﻨﺎﻓِﻘ َ
َ َ َ َ َ َّ ْ ُ
�. ِ ِ ِ ِ ﺳﻌﺪ
ﻗﺎل :ﻗﺎل الﻠﻴﺚ ﺑﻦ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ
از دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﻨﺪ«.
ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ،ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﯾﻦ دو ﻣﺮد ،از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ.
رﺳﻮلاﷲ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺳﺨﺖ آﺷﻔﺘﻪ و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ
ُ َ ۡ َ ٓ
ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﻦ﴿ ،إِذا َجا َء َك ٱل ُم َ�ٰفِقون﴾ ]ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن«[ را ﻓﺮو
ﻓﺮﺳﺘﺎد .ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛
وﻟﯽ آﻧﺎن ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و -ﻣﺘﮑﺒﺮاﻧﻪ -ﺳﺮ ﺗﺎﻓﺘﻨﺪ.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /در ﺑﺎب »اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح« ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ
َُْ
ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﺋﺬﻧﻮا
� ِة!«؛ و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑئْ َﺲ اﺑْﻦ اﻟْ َﻌﺸ َ
�ة«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ او
ُ
أﺧﻮ َ
اﻟﻌﺸ َ َ ُﻪﻟ ،ﺑ َ
ئﺲ
ِ ِ ِ ِ ِ
اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪ آدﻣﯽ در ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« .آن ﻣﺮد ،ﺑﺪاﻧﺪﯾﺶ و ﻓﺎﺳﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﻣﺮدم اﯾﻦ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ .از اﯾﻦرو اﮔﺮ
ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﮐﺎر و ﮔﻤﺮاه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷﺘﺎرش ﻣﺮدم را ﺟﺎدو ﮐﺮده ﺑﻮد و ﻣﺮدم
ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﮔﻤﺎن ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﺪيﻫﺎي اﯾﻦ ﻓﺮد را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮي در او ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ او
ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ .ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﻮرﻧﺪ و زﺑﺎﻧﯽ رﺳﺎ و ﮔﯿﺮا ،و ﻇﺎﻫﺮي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه
دارﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ .ﭘﺲ واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ از دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﻨﺪ« .آن دو
ﻣﺮد ،از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺪي ﯾﺎد ﮐﺮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آن
دو ﭼﯿﺰي از دﯾﻦ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﻗﻠﺐ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﭼﯿﺰي از دﯾﻦ اﺳﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد؛
ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻮشِ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﻠﺒﺶ آن را درﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ادﻋﺎي اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ،اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ِ� ٨ ام َّنا بٱ َّ�ِ َو�ٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َما ُهم ب ُم ۡؤ ِمن َ
ول َء ََ َُ ُ
اس من �ق ﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ
ِ ِ ِ ِ
َ ۡ َ َّ ٓ َ ُ َۡ ُ َ ٰ ُ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ
ام ُنوا َو َما � َد ُعون إِ� أنف َس ُه ۡم َو َما �َش ُع ُرون ﴾٩ ي�دِعون ٱ� وٱ�ِين ء
]اﻟﺒﻘﺮة[٩ ،٨ :
47 ﺑﺎب :اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﺎ ،ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ ،اﻣﺎ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ
اﷲ و ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﻨﺪ ،ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& را در ﺑﺎب ﻣﺸﺎوره ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ
آورده اﺳﺖ :ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ،
ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد:
»اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ
ازدواج ﮐﻦ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ
اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺳﯿﺪ ،اﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮد .درﺑﺎرهي اﺑﻮﺟﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد:
َ
اﻟﻌ َﺼﺎ � ْﻦ َﺎﻋﺗِ ِﻘ ِﻪ«؛ »ﻓَ َ َّ ٌ
اب لﻠنِّﺴﺎء« و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ﻳَ َﻀ ُﻊ َ
ِ ﺮﻀ ِ
ﻫﺮ دو ،ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم دارد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻮﺟﻬﻢ ،زﻧﺎن را زﯾﺎد ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ«؛
ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﯽ دارد و ﺑﺎ زﻧﺎن ،ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﻧﯿﺴﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﮏ زدن زﻧﺎن
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ،ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ ۡ ُ َ ۡ َۡ َ َ َّ ٰ َ َ ُ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ُ
��ُوه َّنۖ فإِن
ِ ٱو عِ ج
ِ اض م ل ٱ � ِ نوه َّ ﴿وٱ� ِ� �افون �شوزهن فعِظوهن وٱهجر
� َ� َن َعل ِّٗيا َكب ٗ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َّ َ ً
ي� ۗ إ َّن ٱ َّ َ
�� ] ﴾٣٤اﻟﻨﺴﺎء [٣٤ : ِ أطعن�م ف� �بغوا علي ِهن سب ِ ِ
و زﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯿﺸﺎن ﺑﯿﻢ دارﯾﺪ ،اﺑﺘﺪا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و آنﮔﺎه از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ
دوري ﮐﻨﯿﺪ و )اﮔﺮ ﻣﻄﯿﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ( ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ آنﮔﺎه اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ،ﺑﺮاي
ﺳﺘﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﭘﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ .ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪي ﺑﺰرگ اﺳﺖ.
اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪاي دﺳﺖ روي ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﯿﺪ ،اﺷﺘﺒﺎه و ﻧﺎرواﺳﺖ؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ ُ ُ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٩ : وف﴾�وه َّن ب ِٱل َم ۡع ُر ِ﴿و� ِ
و ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﺪ.
وﻟﯽ اﮔﺮ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﻫﻤﺴﺮت ﺑﯿﻢ داﺷﺘﯽ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻔﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد ،ﺑﻪ
ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ:
ﻧﺨﺴﺖ :او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻧﻤﺎ و ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﺮده ،ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﮐﻦ
ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اداي ﺣﻘﻮق ﺷﻮﻫﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و او را از ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر و
ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺘﺮﺳﺎن .اﮔﺮ ﺳﺮ ﺑﻪراه ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ ،و ﮔﺮﻧﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم را در
ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 48
دوم :از ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺎ او دوري ﮐﻦ و ﺑﺎ او ﻧﺨﻮاب؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻗﻬﺮ ﻧﮑﻦ؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺎ او ﺣﺮف ﺑﺰن؛ وﻟﯽ اﯾﻦ رﺧﺼﺖ ﺑﺮاﯾﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﺑﺎ او ﺣﺮف ﻧﺰﻧﯽ و
ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ
ُ َ َ ََْ َ َ ُ َ َ َْ َْ ُ َ َ ُ ََْ َ َ ُّ
ﺎن �ﻴُ ْﻌ ِﺮض ﻫﺬاَ ،و ُ� ْﻌ ِﺮض ﻫﺬا، ﺆﻣﻦ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛ ٍ
ﻼث ،ﻳﻠﺘ ِﻘﻴ ِ ﻻ�ﻞ ُ ِﻤﻟ ٍآﻣﺪه اﺳﺖِ » :
ﺎلﺴﻼمِ «؛) » (1ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ � ُﻫ َﻤﺎ َّاﺬﻟي َ�ﺒْ َﺪأ ﺑ َّ
َو َﺧ ْ ُ
ِ ِ
ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ،از ﻫﻢ
روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ .و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم )و آﺷﺘﯽ( را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
ﺳﻮم :اﮔﺮ اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ اﻓﺎده ﻧﮑﺮد ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﺘﮑﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺘﮑﯽ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪ
ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف ،ﺗﻨﺒﯿﻪ ﯾﺎ ادب ﮐﺮدن اﺳﺖ.
َ در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي اﺑﻮﺟﻬﻢ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ﻳَ َﻀ ُﻊ َ
اﻟﻌ َﺼﺎ � ْﻦ
َﺎﻋﺗِ ِﻘ ِﻪ« .ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او زﻧﺎن را زﯾﺎد ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ .و ﻧﯿﺰ
ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ او زﯾﺎد ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا در آن زﻣﺎن ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ
و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﯿﺎز داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ،ﭼﻮبدﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻋﺼﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :از
آنﺟﺎ ﮐﻪ رواﯾﺖﻫﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو رواﯾﺖ
ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺖ ،ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ
ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ $ازدواج ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﺷﺪ و
ﻓﺎﻃﻤﻪ ،از اﺳﺎﻣﻪ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاوان دﯾﺪ و ﺑﺎ او ﺧﻮشﺑﺨﺖ ﺷﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن
ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎوره و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ و ﺷﻤﺎ
ﺑﻪرﺳﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﻮﻋﯽ اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ ،ﻋﯿﻮب آن ﺷﺨﺺ را ﮔﻔﺘﯿﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد و
ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻧﺼﯿﺤﺖ اﺳﺖ و ﻫﺪف،
رﺳﻮاﯾﯽ و ﻓﻀﯿﺤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪيﻫﺎ و ﻋﯿﻮﺑﺸﺎن
را ﻓﺎش ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﻓﺮق ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد
دارد.
و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎرم ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﻫﻤﺮاه رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮي رﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ در آن ﻣﺮدم ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دﯾﺪﻧﺪ .ﻋﺒﺪاﷲ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6237 ،6077) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 2560 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري.
49 ﺑﺎب :اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح
ﺑﻦ اُﺑﯽ ﮔﻔﺖ :ﺑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
در ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺷﺎره دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ َّ َ َ ُّ ْ
� ينفضوا﴾ ]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن[٧ : ون َ� تُنفِ ُقوا ْ َ َ ٰ
� َم ۡن ع َ
ِند َر ُسو ِل ٱ�ِ ح ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ ُ َ
﴿هم ٱ�ِين �قول
آﻧﺎن ،ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ
ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ.
﴿ َح َّ ٰ
�﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻏﺎﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن
ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ،
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ» .ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﮐﯿﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﻨﺪارد«؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ
ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ ،ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺖ
ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ،ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه ،ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺮده ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ!
اﯾﻦ ،ﻫﻤﻪي ﺣﺮف ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺄﯾﯿﺪ زﯾﺪ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ
ﮐﻪ:
ۡ َ َ َّ َۡ َ ُ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ َ ۡ
]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن[٨ : ِين ِة �ُخ ِر َج َّن ٱ� َع ُّز م ِۡن َها ٱ�ذل﴾
﴿�قولون ل�ِن رجعنا إِ� ٱلمد
)ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ ،ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان ،ذﻟﯿﻼن )و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن( را
ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻟﺬا ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ آﻣﺪم و ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را ﺑﻪ اﻃﻼع
اﯾﺸﺎن رﺳﺎﻧﺪم .آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد .ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ
ﻓﺮاوان ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ .ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ :زﯾﺪ ﺑﻪ
رﺳﻮلاﷲ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺳﺨﺖ آﺷﻔﺘﻪ و ﻏﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﻦ ،ﺳﻮرهي »ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ َّ َ ُّ ْ َّ َ ٓ
� يَنفض ۗوا َو ِ�ِ خ َزا� ِ ُن ِند َر ُسو ِل ٱ�ِ ح ٰ � َم ۡن ع َ ون َ� تُنفِ ُقوا ْ َ َ ٰ
ُ ُ َّ َ َ ُ ُ َ
﴿هم ٱ�ِين �قول
ٓ َ ُ ُ َ َ َ َ ٰ َّ ۡ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ َ َۡ ٱ َّ َ
� � َ�فق ُهون �َ ٧قولون ل�ِن َّر َج ۡع َنا إِ� �ن ٱلم�فِقِ ت َوٱ�� ِض و� ِ لس� ٰ َ� ٰ ِ
َ ُۡۡ َ َ ۡ ۡ َ َ َّ َۡ َۡ َ َ ۡ
� َّنِ� َو� ٰ ِ ِينةِ �ُخ ِر َج َّن ٱ� َع ُّز م ِۡن َها ٱ�ذل ۚ َو ِ َّ�ِ ٱلعِ َّز ُة َول َِر ُس ِ
و�ِۦ ول ِلمؤ ِمن ٱلمد
َ َ َ َ ۡ
]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن[٨ ،٧ : � � َ� ۡعل ُمون ﴾٨ ٱل ُم َ�ٰ ِف ِق
آﻧﺎن ،ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﻧﻔﺎق ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺗﺎ
ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ« .ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ،از آنِ اﷲ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن درك
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 50
ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ ،ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان ،ذﻟﯿﻼن )و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن( را
ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« .ﺣﺎلآنﮐﻪ ﻋﺰت ،از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او و ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ.
دﻗﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽ را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ .ﻋﺒﺪاﷲ
ﺑﻦ اﺑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد» :اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ ،ﺑﻪﻗﻄﻊ اﺷﺮاف و ﻋﺰﺗﻤﻨﺪان ،ذﻟﯿﻼن و
ۡ
ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« .اﷲ در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﻓﺮﻣﻮدَ ﴿ :و ِ َّ�ِ ٱل ِع َّزةُ َول َِر ُس ِ
و�ِۦ
ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻋﺰت ،از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او و ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﷲ، َول ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ
ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﺰت دارﻧﺪ؛
ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺰﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ.
از اﯾﻦ آﯾﺎت و ﻧﯿﺰ از ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪ
زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آﻧﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ و ﻧﯿﺰ
ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻨﺎن اﻓﺮاد ﺗﺒﻪﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﻔﺴﺪان ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي
ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ در
دوران رﺳﻮلاﷲ در ﺗﺄﯾﯿﺪ زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ و ﮔﺰارﺷﯽ ﮐﻪ داده ﺑﻮد ،وﺣﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ؛
وﻟﯽ اﯾﻨﮏ ﮐﻪ وﺣﯽ ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﺿﻮاﺑﻄﯽ را در ﺑﯿﺎن اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ
دﻻﯾﻠﺶ را آورده اﺳﺖ.
***
َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ٌ ِّ ْ َ َ َّ ُْ َْ ُ َ َ َ
-١٥٤٣وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ :ﻗﺎﻟﺖ ﻫِﻨﺪ امﺮأة أﻲﺑ ﺳﻔﻴﺎن ل ِﻠﻨ ِﻲﺒ إن أﺑﺎ ﺳﻔﻴﺎن رﺟﻞ
ُ َْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ٌ ََْ َ ُْ
ﻴ� ﻣﺎ ﻳ�ﻔﻴ� ووﺪﻟِي إِﻻ ﻣﺎ أﺧﺬت ﻣِﻨﻪَ ،وﻫ َﻮ ﻻ �ﻌﻠ ُﻢ؟ ﻗﺎل » :ﺧﺬِي ِ ﻄ
ِ ﻌ ﺤﻴﺢ وﻟيﺲ � ﺷ ِ
ْ َ ﻴﻚ َو َو َ ْ َ َ
ﺪﻟكِ ﺑِﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ
) (1
وف«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ ﻣﺎ ﻳ� ِﻔ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻫﻨﺪ ،ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ :اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ،ﻣﺮد
ﺑﺨﯿﻠﯽﺳﺖ و ﻣﺨﺎرج ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪم را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮدم ﺑﺪون
اﻃﻼع او ،از اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮدارم؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار«.
***
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﻧﻮاع ﻏﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎح ﭘﺮداﺧﺖ و ﺷﺶ ﻣﺴﺄﻟﻪ در
اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﻧﻤﻮد و دﻻﯾﻠﯽ آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ :دادﺧﻮاﻫﯽ
ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ ،از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ.
ﻖ
ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮردي اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺳﺘﻢِ ﺟﻔﺎﮐﺎر ،ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺣ ّ
اوﺳﺖ ﮐﻪ دادﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮد؛ دﻟﯿﻞ ﺟﻮازش ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﺪ،
ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ،ﻣﺮد ﺑﺨﯿﻠﯽﺳﺖ و
ﻣﺨﺎرج ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪم را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮدم ﺑﺪون اﻃﻼع او ،از
اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺮدارم؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار« .ﺑﺨﻞ،
ﺻﻔﺖ ﻧﮑﻮﻫﯿﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺴﺒﺖ داد؛ اﻣﺎ ﭼﺮا؟ ﻫﺪﻓﺶ دادﺧﻮاﻫﯽ
ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺶ و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﮕﯿﺮد و از ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ،
رﻓﻊ ﻇﻠﻢ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ و ﻣﺨﺎرج ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را در
ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺮف و ﺑﺪون اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ ،ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
َ َّ َ َ ٓ َ
نف ُقوا ْ ل َ ۡم � ُ ۡ�فُوا ْ َول َ ۡم َ� ۡق ُ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ َ ٗ
�وا َو�ن َ�� � ٰل ِك ق َواما ] ﴾٦٧اﻟﻔﺮﻗﺎن[٦٧ : ِ ﴿وٱ�ِين إِذا أ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ ،زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ ،و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره
ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ،در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال اﺳﺖ.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺑﺨﻞ ،ﺳﺘﻤﯽ ﺑﺮ او ﺑﺮود ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ
ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘّﺶ را دارد ،ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺒﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻨﺪ ،ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ
ﺷﻮﻫﺮش ،ﻣﺨﺎرج او را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .رﺳﻮلاﷲ او را از اﯾﻦﮐﻪ
ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﺨﯿﻞ ﻧﺎﻣﯿﺪ ،ﻣﻨﻊ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻪ او ﺧﻮاﻫﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﺶ ﺑﻮد،
رﺳﻮلاﷲ ﺳﺨﻨﺶ را ﺗﺄﯾﯿﺪ و او را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي
ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﺮدار« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺣﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ:
ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺮاي دادﺧﻮاﻫﯽ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ
ﻏﯿﺒﺖ ،در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﮑﺎﯾﺖ در ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﮔﺮﻓﺘﻦ
ﺣﻖ را دارد؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،دادﺧﻮاﻫﯽ ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد.
53 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ در ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ...
ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ
ﻣﺨﺎرج زن و ﻓﺮزﻧﺪ ،ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎزﺷﺎن ،ﺑﺮ ﻣﺮد ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﺎﻧﻮاده
واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺧﻮد زن ،ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻧﻔﻘﻪاش را ﺑﺪﻫﺪ.
اﮔﺮ زﻧﯽ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺿﻤﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻘﺪ ،ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮد او را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ
ﻧﮑﻨﺪ ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮد ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﺣﻘﻮق درﯾﺎﻓﺘﯽ زن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ
ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺷﺎﻏﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش
اﯾﻦ ﺷﺮط در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﻘﺪ ازدواج ،دﯾﮕﺮ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ زﻧﺶ را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ
اﯾﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﺣﻘﻮﻗﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮدارد؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در زﻣﺎن ﻋﻘﺪ ،ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﻪ
ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺶ را از ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻘﻮق زن از آنِ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺎزهي اﺷﺘﻐﺎل و ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﺪﻫﺪ.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﻧﻔﻘﻪي زﯾﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﻃﺒﻖ
ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪﻫﺪ ،آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎزﺷﺎن ،ﺑﺪون
اﻃﻼع ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ،از اﻣﻮال او ﺑﺮدارﻧﺪ.؛ ﭼﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺪاﻧﺪ و ﭼﻪ ﻧﺪاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻗﯽ
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﯾﺎ ﻧﺪﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ از
ﺟﯿﺐ ﺷﻮﻫﺮش ﯾﺎ از ﮔﺎوﺻﻨﺪوق وي ﭘﻮل ﺑﺮدارد .ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ
ﺣﺴﻦ ،ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن از ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ و ﺳﻌﯿﺪ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل
اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ وﺟﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎ ِل ﺳﻌﯿﺪ ،ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را وﺻﻮل
ﮐﻨﺪ؛ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﺣﺴﻦ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر اﺳﺖ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا
ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻔﻘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺎوت دارد؛ در ﺑﺤﺚ ﻧﻔﻘﻪ ،ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري
ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ،ﺳﺒﺒﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻮرتﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺬﮐﻮر را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ
و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼن زن ،ﻫﻤﺴﺮ ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻘﻪي
ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎر ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ روﺷﻦ و واﺿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ﺛﺒﻮت آن
ﺑﻪ دﻟﯿﻞ و ﻣﺪرك ﻧﯿﺎز دارد و ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎريِ ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺷﻮد؛
َ َ َ َُ ْ َ ِّ َ َ َ َ
) (1
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :أد اﻷ َﻣﺎﻧﺔ إِﻰﻟ َﻣ ْﻦ ا�ﺘَ َﻤﻨَﻚ َوﻻ ﺨﺗ ْﻦ َﻣ ْﻦ ﺧﺎﻧﻚ«.
) (1اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻃﺮق و ﺷﻮاﻫﺪ زﯾﺎدي دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎن ﺷﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 54
ﺗﺎ دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ
ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را
ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد :ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم
ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد و دﯾﮕﺮي ،از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد« .ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﻼﻗﻪي
ﻋﺠﯿﺒﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮفِ اﯾﻦ و آن را ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر
ﭘﯿﺎزداﻏﺶ را ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﺰد اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ و
ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ .و ﻧﺰد آن ﯾﮑﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼنﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ
اﺳﺖ! ﮔﺎه ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،راﺳﺖ اﺳﺖ و ﮔﺎه دروغ .ﺗﺎزه اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎز
ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﷲ از
ﭘﯿﺮوي از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ َّ َّ َّ ٓ َ َ َ ُ ۡ ُ َّ
� َح َّ�ف َّ
]اﻟﻘﻠﻢ[١١ ،١٠ : ي� ﴾١١� ١٠همازٖ مشاء ِۢ بِن ِم ٖ ه
ِ ٍ م ٖ ﴿و� ت ِطع
و از ﻫﯿﭻ ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردهي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪاي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺒﺮ؛ )و ﻧﯿﺰ( و از ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ
ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ در رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ.
ﺷﺎﻋﺮ ﭼﻪ ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ:
ﻫﺮﮐﻪ ﻋﯿﺐ دﮔﺮان ﭘﯿﺶ ﺗﻮ آورد و ﺷﻤﺮد ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﯿﺐ ﺗﻮ ﭘﯿﺶ دﮔﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺮف دﯾﮕﺮان را ﻧﺰدت ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺷﮏ ﻧﮑﻦ ﮐﻪ ﺣﺮف ﺗﻮ
را ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺮد؛ ﭘﺲ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﮕﯿﺮ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ
ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﺑﺎش.
در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻬﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﯿﺶﺗﺮ
ﮐﻨﺪ ،آنرا در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ اﯾﻦ روش ،ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺣﻮاس
ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮي دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ .ﻟﺬا
ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي ﭼﻨﯿﻦ روشﻫﺎﯾﯽ در آﻣﻮزش ،ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺷﻨﻮﻧﺪه ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺎﻣﻮزد ﯾﺎ آنرا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎرد.
ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ دوﺳﺖ ﺧﻮد آنﻗﺪر
ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺳﺮار و رازﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ او در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد ،وﻟﯽ دوﺳﺘﺶ اﺳﺮار
او را ﻓﺎش ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اول ﺧﺒﺮ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻼندوﺳﺖ ﺗﻮ آدم رازداري
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 56
ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را ﭘﯿﺶ آن و آن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ،ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ؛ آري؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن
ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آدم رازداري ﻧﯿﺴﺖ و درﺑﺎرهي ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ
و ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .اﯾﻦ ،از ﺑﺎب ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ و ﻫﺪف ،اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن
دو ﻃﺮف را ﺑﻪﻫﻢ ﺑﺰﻧﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺪف ،اﺻﻼح اﺳﺖ ،ﻧﻪ دوﺑﻪﻫﻢزﻧﯽ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َّ ُ َ ۡ ۡ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٢٠ : � َ� ۡعل ُم ٱل ُمفس َِد م َِن ٱل ُم ۡصل ِحِ ﴾ ﴿وٱ
اﷲ ،ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ.
***
-258ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎمداران در
ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﺮاﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ و اﻣﺜﺎل آن
وﺟﻮد ﻧﺪارد
َ ْ ُ َ ِّ ْ َ َ ٌ ْ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ
-١٥٤٧وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻻ �ﺒﻠﻐ ِ� أﺣﺪ ﻣِﻦ أﺻﺤ ِﺎﻲﺑ �ﻦ
) (1 َ َ َ ْ ً ِّ ُ ُّ ْ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َّ ْ
ﻠﻴﻢ الﺼﺪ ِر«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[ أﺣ ٍﺪ ﺷيﺌﺎ ،ﻓﺈ� أﺣِﺐ أن أﺧﺮج إِﻴﻟ�ﻢ وأﻧﺎ ﺳ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از
اﺻﺤﺎﺑﻢ ﻫﯿﭻ ﺧﺒﺮي از دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﯿﺎورد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﺗﺎن
ﻣﯽآﯾﻢ ،در دﻟﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﺎﺷﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﻧﻬﯽ از
ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻨﺎن و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎمداران ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر
ﻧﺒﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻮﻋﯽ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺑﻪ
ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ
ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر را در ذﻫﻨﺸﺎن ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ از آﻧﺎن
راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﺒﺮﭼﯿﻨﯽ ﺑﺮاي زﻣﺎمداران ،ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در اﯾﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از
اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﺎﮔﻮار .ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺠﺎﻟﺲ از ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﻪﺑﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ
ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،
) (1ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6322 :؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1035 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 58
ﺟﻔﺎﯾﯽ در ﺣﻖّ آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﮔﻤﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ
ﻣﺮدم از آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ دلﺳﺮد ﺷﺪه ،اﻗﺪاﻣﺎت
ﻻزم را در ﺟﻬﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ .وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻪ ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ
از ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺶ اﯾﺠﺎد آﺷﻮب و
ﮔﺴﺘﺮش داﻣﻨﻪي ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪﺑﯿﻦ ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي
ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺟﻠﻮي او را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ در
آﺷﻮبﮔﺮي و ﻫﺠﻮم ﺑﺮ ﺿﺪ زﻣﺎمداران و ﻣﺴﺆوﻻن ،ﻓﺮو ﻧﺮود؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ،ﺳﮑﻮت
در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎر ،ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺑﯿﺶﺗﺮي در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﯾﻦ ،ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﺼﯿﺤﺖ و
ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ.
ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺒﺮﭼﯿﻨﯽ ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آﺷﻮب ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي
ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ و ﻣﺪارك ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ
ﺗﺎ ﻣﺴﺆوﻻن از اﻗﺪاﻣﺎت ﻓﺘﻨﻪﮔﺮاﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و در ﺟﻬﺖ ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش
رﺿﺎﯾﺘﻤﻨﺪيِ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ و ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ،اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ و در
ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ََ ََ َُ ْ ََ ۡ ۡ ۡ
]اﳌﺎﺋﺪة[٢ : اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾﴿و� �ع
و ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﯾﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ.
ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در ﻣﺴﯿﺮ ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺧﺒﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد
ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺪون دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ ،ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ .و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره آورده ،ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ
ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎﺑﻢ ﻫﯿﭻ ﺧﺒﺮي از دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻦ
ﻧﯿﺎورد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآﯾﻢ ،در دﻟﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي
ﻧﺒﺎﺷﺪ«.
اﯾﻦ ،از ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﺮزاﻧﮕﯽ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ در دﻟﺶ ﭼﯿﺰي ﻧﺴﺒﺖ
ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد .ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ،ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را دوﺳﺖ دارد و
59 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ و اﺣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاران در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ...
او را ﻓﺮدي ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي آن ﺷﺨﺺ ﺧﺒﺮي ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ
و ﻣﺤﺒﺘﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ از دﻟﺶ ﻣﯽرود و از او ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ در ﺳﮑﻮت اﺳﺖ ﯾﺎ در اﻧﺘﻘﺎل ﺧﺒﺮ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ
) (1
ﻣﺴﺆوﻻن.
***
) (1ﺳﻌﺪي:
»دو ﭼﯿﺰ ﻃُﺮّهي ﻋﻘﻞ اﺳﺖ :دم ﻓﺮوﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻦ و ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ«.
ﺑﻪ وﻗﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ آن ﺑﻪ ﮐﻪ در ﺳﺨﻦ ﮐﻮﺷﯽ«. »اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ادب اﺳﺖ؛
-259ﺑﺎب :ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي
َ ُ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ
ﺎرﻫﻢ ﻲﻓ ﺠﺗﺪون اﻨﻟﺎس ﻣﻌﺎدِن :ﺧِﻴ ِ -١٥٤٨وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :
َ َ َّ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ ً َ ُ َ
ون ﺧ َِﻴ َ ْ َ َ َُُ َ َّ َ ُ ُ ْ
ﺄن أﺷﺪﻫﻢ ﻪﻟُ ﻛ َﺮاﻫِﻴﺔ،
ِ الﺸ ا ﺬ ﻫ ﻲﻓ ﺎس
ِ ﺎر اﻨﻟَّ
اﺠﻟﺎﻫِﻠِﻴ ِﺔ ﺧِﻴﺎرﻫﻢ ِﻲﻓ اﻹﺳﻼ ِم إِذا �ﻘﻬﻮاِ ،
وﺠﺗﺪ
ْ َُ ْ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ
ون َ َّ
) (1
� ،اﺬﻟِي ﻳ ِﺄﻲﺗ ﻫﺆﻻءِ ﺑ ِ َﻮﺟ ٍﻪَ ،وﻫﺆﻻءِ ﺑ ِ َﻮﺟ ٍﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ﺎس ذا الﻮﺟﻬ ِ ﺮﺷ اﻨﻟَّ ِ ﺠﺗﺪ
و ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدم را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدنِ )ﻃﻼ و
ﻧﻘﺮه( ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ ،در اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم
ﻫﺴﺘﻨﺪ ،اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ .و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را در اﻣﺮ
ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش آنرا ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را اﻓﺮاد
دوروﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏرو و ﭘﯿﺶ آنﻫﺎ روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ«.
َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ِّ ً َّ
ﻋﻤﺮ $إﻧﺎ ﻧﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ ﺠﻟﺪه ِ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ ز�ﺪ :أن ﻧﺎﺳﺎ ﻗﺎلﻮا ِ -١٥٤٩وﻋﻦ �ﻤﺪ ﺑﻦ ٍ
ً
َ َّ َ ُ ُّ َ َ َ َ َُ َ َ َْ ْ ْ َ َّ َ َ َ ََ َ َ َ ََُ ُ َُ
ﺳﻼﻃِﻴنﻨﺎ �ﻨﻘﻮل لﻬ ْﻢ ِﺨﺑِﻼ ِف ﻣﺎ �ﺘﻠﻜ ُﻢ إِذا ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪﻫ ِْﻢ .ﻗﺎل :ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ﻫﺬا ﻧ ِﻔﺎﻗﺎ ﻰﻠﻋ
) (2 َْ ُ
ﻮل اﷲ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ �ﻬ ِﺪ رﺳ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺪش ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ
ﻋﻤﺮ $ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ ،ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (7179 ،3493) :ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2526 :
ﻮل اﷲ «آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ. َ ْ ُ
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش ،7178 :ﺑﯽآنﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ »�ﻬ ِﺪ رﺳ ِ
61 ﺑﺎب :ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي
ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ .ﻋﺒﺪاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ اﯾﻦ را در
دوران رﺳﻮلاﷲ ﻧﻔﺎق ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ ،ﺑﺎﺑﯽ در ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد دوروي ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﻓﺮاد دوروي ﺑﻪ
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ روي و ﭘﯿﺶ دﯾﮕﺮان ،روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ اﷲ ﻣﻌﺘﺎل درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ْ
َ ُ َّ َ َ ْ َ َ َ ام ُنوا ْ قَال ُ ٓوا ْ َء َ
ام َّنا �ذا خل ۡوا إِ ٰ� ش َ�ٰ ِطين ِ ِه ۡم قال ٓوا إِنا َم َع� ۡم �ذا لَ ُقوا ْ ٱ َّ� َ
ِين َء َ َ
﴿
َ َّ َ ۡ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٤ : إِ� َما � ُن ُم ۡس َت ۡه ِز ُءون ﴾١٤
و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ،روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ) :ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ( اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ؛ و
ﭼﻮن ﺑﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و دوﺳﺘﺎن ﮔﻤﺮاﻫﺸﺎن ،ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ
)ﻣﺆﻣﻨﺎن را( ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰا و رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ.
ﺧﺼﻠﺖ دوروﯾﯽ ﮐﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ ،در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﺷﻤﺎ ﮔﺰاﻓﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ وﻟﯽ
ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده ،از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ
ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ .اﯾﻦ ،دوروﯾﯽ و وﯾﮋﮔﯽِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را اﻓﺮاد دوروﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ
رو و ﭘﯿﺶ آنﻫﺎ روﯾﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ« .اﯾﻦ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺼﻠﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد .ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ رك و ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ در دل دارد ،ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد؛ اﮔﺮ
ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺳﺘﻮده ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺧﻮاﻫﺪ
ﺑﻮد؛ وﻟﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶِ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ،روﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در
ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﺗﻌﺎﻣﻠﺶ ﺑﺎ ﻣﺮدم؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت دوروﯾﯽ
در ﻋﺒﺎدت و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ،ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ُ ۡ ۡ ُ َ ّ ُ َ َ َ ُۡ َ
اس و� �ستخفون مِن ٱ�ِ وهو معهم إِذ يبيِتون ما � ﴿� َ ۡس َتخفون م َِن ٱ�َّ ِ
َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ُ َ
ون ُ� ً
]اﻟﻨﺴﺎء [١٠٨ : ِيطا ﴾١٠٨ ير� مِن ٱلقو ِل� و�ن ٱ� بِما �عمل
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 62
آﻧﺎن ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺘﺸﺎن را از ﻣﺮدم ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن را از اﷲ
ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ .و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﺗﺪاﺑﯿﺮ و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ ﮐﻪ )اﷲ( ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد ،اﷲ ﺑﺎ
آنﻫﺎﺳﺖ؛ و اﷲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن اﺣﺎﻃﻪي ﮐﺎﻣﻞ دارد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد و از
ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ،ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از اﷲ ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ!
ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ،آن را ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
َ ) (1 ُ ُ ُّ َ َّ ُ َ ً َّ
اﺳﺖ» :ﻞﻛ أﻣ ِﻲﺘ ﻣﻌﺎﻰﻓ إِﻻ الﻤﺠﺎ ِﻫ ِﺮ�ﻦ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﻣﺘﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ،
ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ »ﺷﺨﺼﯽ ،ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد و ﺻﺒﺢ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ) ،آن را ﺑﺮاي
ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ و( ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﻦ ،دﯾﺸﺐ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدهام .اﯾﻦ ،در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ
ﮐﻪ اﷲ ،ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد؛ وﻟﯽ او ،ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺮده و ﺳﺘﺮ اﻟﻬﯽ را از روي
ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽدارد«.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏرو و رك ﺑﺎﺷﺪ و ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﺶ ،ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ .از اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻨﻤﺎن را از ﻇﺎﻫﺮﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺮدار و
ﮔﻔﺘﺎري ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ ،ﻧﻮوي /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ دروغ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ
ﺧﻼف واﻗﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي روي داد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
روي ﻧﺪاده اﺳﺖ .ﻟﺬا دروغ ،ﻫﻤﺎن ﺧﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻧﺨﺴﺖ :دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َّ َّ َ َ ّ َ
ى َ� ٱ َّ�ِ َكذ ِٗبا ِ�ُ َّ َّ َ َ ۡ َ
﴿ َ� َم ۡن أ ۡظلَ ُم م َِّمن ٱ ۡ� َ َ
� عِل ٍ �� إِن ٱ� �
ضل ٱ�اس بِغ ِِ � ٰ
ِ
ۡ َ ۡ َ َّ
]اﻷﻧﻌﺎم[١٤٤ : � ﴾١٤٤ ل�ٰلِم َ
ِ َ� ۡهدِي ٱلقوم ٱ
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ
ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﺪ .ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ.
ّ ُ َّ
ضل﴾ ﺑﺮاي ﻋﺎﻗﺒﺖ اﺳﺖ ،ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎلﺣﺮف» ﻻم« در ﴿ ِ� ِ
درﺑﺎرهي ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ً ٗ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ
]اﻟﻘﺼﺺ[٨ : ﴿فٱ�َق َط ُه ٓۥ َءال ف ِۡر َع ۡون ِ�َكون ل ُه ۡم َع ُد ّو� َو َح َزنا﴾
ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ،ﻣﻮﺳﯽ را از آب ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 64
ﺣﺮف» ﻻم« ﯾﺎ ﺣﺮف» ﺗﺎ« ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ آﯾﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺮاي
ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ .ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ،ﻣﻮﺳﯽ را از آب ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در
ﻧﻬﺎﯾﺖ ،او را دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻢ و اﻧﺪوه اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ
دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد ،ﺑﺎ اﯾﻦ دروغ و اﻓﺘﺮا ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ.
دروغ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ:
• اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪدروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ اﷲ
ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ.
• ﮐﻼم اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮ از انﭼﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺗﻔﺴﯿﺮ
ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد از ﻫﺮ ﮐﻼﻣﯽ ،ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم آن اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﺮاد از اﯾﻦ
آﯾﻪ ،اﯾﻦ و آن اﺳﺖ و آﯾﻪ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از روي اﺟﺘﻬﺎد در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪاي دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد،
اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او درﻣﯽﮔﺬرد؛ زﯾﺮا ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ََ َ َۡ ُ
]اﳊﺞ [٧٨ : ِين م ِۡن َح َر ٖج﴾
ِ � � ۡم � ٱ ّ
ِ ﴿وما جعل علي
و در دﯾﻨﺘﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺖ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ ُ َ ۡ َ ُّ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨٦ : � �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾ ﴿� يُ�ل ِف ٱ
اﷲ ،ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ.
اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ و ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد
و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺑﺎورﻫﺎ و ﭘﯿﺶداوريﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و اﻣﺜﺎل آن ،ﮐﻼم اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮ از
ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ اﷲ دروغ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ .در
درﺟﻪي ﺑﻌﺪ ،دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ ﻗﺮار دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻨﺪ ،ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ دروغ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
ْ
ﺎر«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ: ﻲﻠﻋ ُﻣﺘَ َﻌ ِّﻤﺪاً َﻓﻠْ َﻴتَﺒَ َّﻮأ َﻣ ْﻘ َﻌ َﺪ ُه ِﻣ َﻦ َّ
اﻨﻟ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :و َﻣ ْﻦ َﻛ َﺬ َب َ َ َّ
ِ
) (1اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺟﺰو اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه و ﺷﻤﺎر
ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ.
65 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
»ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ دروﻏﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺒﻨﺪد ،ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ« .ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﻋﻤﺪ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد ،ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را در آﺗﺶ دوزخ
آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ .ﻟﺬا دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ اﺳﺖ.
اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ رﺗﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ را در دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ دارﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
ﺣﺪﯾﺚﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺣﺪﯾﺚ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ،ﻫﯿﭻ
ﻓﺮﻗﻪاي ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دروغ ﻧﺒﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ
ﮐﺘﺎبﻫﺎي رواﯾﯽِ آنﻫﺎ ﺑﯿﻨﺪازد ،اﯾﻦ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ.
دوم :دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮏ ﻧﻮﻋﺶ ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ
واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري و ﺑﻨﺪهاي ﻣﻮﻣﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ
ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻫﻞ ﮐﻔﺮ و ﺳﺮﮐﺸﯽﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن ﻧﻔﺎق اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ام َّنا بٱ َّ�ِ َو�ٱ ۡ�َ ۡو ِم ٱ�خِر َو َما ُهم ب ُم ۡؤ ِمن َ
ِ� ﴾٨
َ َُ ُ
ول َء َ ﴿ َوم َِن ٱ�َّ ِ
اس من �ق
ِ ِ ِ ِ
]اﻟﺒﻘﺮة[٨ :
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﺎ ،ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ ،اﻣﺎ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ.
آنﻫﺎ اﯾﻦ را ﺑﻪزﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ
ﮐﻪ ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ .در ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ دﻻﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ درﺑﺎرهي دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن
ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن در ﻧﺰد ﻣﺮدم وﺟﻮد دارد .ﻧﻤﻮﻧﻪاش را ﻣﯽﺗﻮان در ﺳﻮرهي
»ﻣﻨﺎﻓﻘﻮن« ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪاي ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﭘﺮده از دروغ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ادﻋﺎي
ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ َ ُ َّ ُ َ َ ُ ْ َۡ ۡ َ ٓ
]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن[١ : ﴿إِذا َجا َء َك ٱل ُم َ�ٰفِقون قالوا �ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰدت ﻣﯽآﯾﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ،ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ«.
َّ َ َ ُ َّ َۡ
آنﻫﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ�﴿ :ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾؛ ﺳﻪ
ّ
ﺗﺄﮐﯿﺪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت وﺟﻮد دارد�» :ﺸﻬﺪ«» ،إن« و ﺣﺮف »ﻻم« در »لﺮﺳﻮلاﷲ« .ﻟﺬا ادﻋﺎ
ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ ،ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ،و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ،ﺗﻮ ،ﻓﺮﺳﺘﺎدهي
ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯽ .وﻟﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ از راز ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ،آﮔﺎه اﺳﺖ ،ﻓﺮﻣﻮد:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 66
َ َ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ َّ ۡ َ
� �ش َهد إِن ٱل ُم� ٰفِقِ� ل� ٰ ِذبون ] ﴾١اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن[١ :
و�ۥ َوٱ ُُ َّ َ َ َۡ َّ
� َ�عل ُم إنك ل َر ُس ُ
﴿ َوٱ ُ
ِ
و اﷲ ،ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﯽ .و اﷲ ،ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ،دروغﮔﻮﯾﻨﺪ.
َّ َ َۡ
دو ﮔﻮاﻫﯽ در ﺑﺮاﺑﺮِ ﻫﻢ ﻗﺮار دارد؛ ﯾﮑﯽ ﺳﺨﻦِ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ�﴿ :ش َه ُد إِنك
� � َ ۡش َه ُد إ َّن ٱل ۡ ُم َ�ٰفِقِ َ
�
ََ ُ ُ
ول ٱ َّ�ِ﴾ و دﯾﮕﺮي ،ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :وٱ َّ ُ لرس
ِ
َ َ َ
ل� ٰذِبُون﴾ .ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر ،راﺳﺖ و درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن
در اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ »ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﯿﻢ :ﻣﺤﻤﺪ ،ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاﺳﺖ« ،دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪ
ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ،اﮔﺮ ﭼﻪ در رﺳﺎﻟﺖ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ،اﻣﺎ آنﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ ،دروغ و ادﻋﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ.
ﺳﻮم :دروﻏﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،رواج دارد؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺺ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ
ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻢ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ .ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺣﺴﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺖ؛ ﺣﺎل
آنﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ .ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﻌﯿﺪ آﻣﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
ﺳﻌﯿﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ .اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام و ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
َ َ َّ َ ٌ ُ ْ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :آﻳَﺔ ال ُﻤﻨَﺎﻓِ ِﻖ ﺛﻼث :إذا َﺣﺪث ﻛﺬ َب…«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻧﺸﺎﻧﻪي
ﻣﻨﺎﻓﻖ ،ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ :ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ،دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ.«...
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /دﻻﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ
آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ
ۡ ٌ َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َ َ َ َ َ َ َۡ ُ
� َوٱلفؤاد � أ ْو ٰٓ��ِك �ن ﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ۚم إِن ٱلسمع وٱ�
َُۡ َ ۡ ُ ٗ
]اﻹﴎاء[٣٦ : �ٔو� ﴾٣٦ �نه م
و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري .ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل ،ﻫﻤﻪ،
ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ.
در اﯾﻦ آﯾﻪ از دﻧﺒﺎﻟﻪروي و ﭘﯿﺮوي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ،ﻣﻨﻊ
ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ دارد و ﺧﻼﻓﺶ را
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا
درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از روي آﮔﺎﻫﯽ و ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻌﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ،ﺳﺨﻨﺶ در
اﺻﻞ ،ﻣﺒﺎح اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻔﺴﺪه ﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪي ﻣﻨﻔﯽ در ﺳﺨﻨﺶ وﺟﻮد
ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارد ،اﯾﻦ
دروﻏﯽ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ .و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻋﻠﻢ
َ َۡ ُ
ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮيﺳﺖ؛ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖَ ﴿ :و� �قف
ۡ َ َ َ
َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري ،ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ« .ﻟﺬا
از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ :از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد؛ و ﻧﯿﺰ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ
ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ .اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻗﻌﯿﺖ و از روي
آﮔﺎﻫﯽﺳﺖ ،ﮔﻔﺘﻨﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد.
ۡ ُ
ﻣﻮﻟﻒ /آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَّ ﴿ :ما يَلفِظ
ٞ مِن قَ ۡول إ َّ� َ َ�يۡهِ َر� ٌ
ِيب َعتِيد﴾ :ﯾﻌﻨﯽ» :اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ٍ ِ
ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر دارد«.
َ ۡ َّ ُ ۡ ّ َ َ ٞ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ ۡ ُ َ َ ّ َ
ال قعِيد َّ ١٧ما يَل ِفظ مِن قو ٍل إِ� � َوع ِن ٱ ِ
لشم ِ ان ع ِن ٱ�َ ِم ِ
﴿إِذ �تل� ٱلمتل ِقي ِ
]ق[١٨ ،١٧ :
ٞ
ِيب َعتِيد ﴾١٨ َ َ�يۡهِ َر� ٌ
آنﮔﺎه ﮐﻪ آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﺸﺴﺘﻪ در راﺳﺖ و ﭼﭗِ )آدﻣﯽ ،ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را( درﯾﺎﻓﺖ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ() .اﻧﺴﺎن( ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ،ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ
)ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ آن( ﺣﻀﻮر دارد.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٰ َ ُ ُ ُ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ُ َ
﴿أم �سبون �نا � �سمع ِ�هم و�وٮه �م ب� ورسلنا �ي ِهم ي�تبون ﴾٨٠
]اﻟﺰﺧﺮف[٨٠ :
ﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ،رازﺷﺎن و ﺳﺨﻨﺎنِ درﮔﻮﺷﯽ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ؟ آري؛ )ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ( و
ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻤﺎن ﻧﺰدﺷﺎن )ﻫﺴﺘﻨﺪ و( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 68
ﭘﺲ ﻣﻮﺿﻮع ،ﮐﺎﻣﻼً ﺟﺪيﺳﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ -ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺪ ،آﺷﮑﺎر
ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ،ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ زﯾﺎن ﻣﺎ -ﺛﺒﺖ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ آن را
ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ
َ ۡ ُ َُ َ ۡ َ ۡ َٰ َ َٰٗ َۡ َ ُٰ َ ُ ُ َ ُ َّ َ َ ۡ
نش ً ��ن �ل َز ۡم َ�ٰ ُه َ ٰٓ
�� ِ َرهُۥ ِ� � ُنقِهِۖۦ و� ِرج �ۥ يوم ٱلقِ�مةِ كِ�با يلقٮه م ٰ
ورا ﴿و� ۡإ ِ ٍ
ك َحس ٗ ۡ َ ََٰ َ َ َ ٰ َۡ َ َۡۡ َ َ َۡ َ
]اﻹﴎاء[١٤ ،١٣ : ِيبا ﴾١٤ ١٣ٱقرأ كِ�بك ك� بِنفسِك ٱ�وم علي
و ﮐﺮدار ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ آوﯾﺨﺘﻪاﯾﻢ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺮون
ﻣﯽآورﯾﻢ و آن را ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ) .ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد (:ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪات را ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺮوز ﺧﻮدت ﺑﺮ
ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺴﺎبرس ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺘﯽ.
ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ،ﺧﻮد ﺣﺴﺎبرس ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺼﺎف و ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ را ﺣﺴﺎبرس
ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ.
ٌۡ َ َ َ َۡ ُ َ
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :و� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِلم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و
از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري ،ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ« .ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮف﴿ مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ ،اﯾﻦ
ِيب﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن ،ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮدَ ﴿ .ر� ٌ
ٞ
ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد .و ﴿ َعتِيد﴾،
ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را
ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ /ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد از ﺷﺪت درد ﻣﯽﻧﺎﻟﯿﺪ؛ ﯾﮑﯽ
از ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ :ﻓﻼن ﺗﺎﺑﻌﯽ -ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻃﺎووس /را ﻧﺎم ﺑﺮد-
ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد :ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻧﮕﻬﺒﺎن ،ﺣﺘﯽ آه و ﻧﺎﻟﻪي ﺑﯿﻤﺎر را ﻫﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮐﻪ از
اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺮﺳﯿﺪ ،دﯾﮕﺮ آه و ﻧﺎﻟﻪ ﻧﮑﺮد .از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ
َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ
اﻵﺧ ِﺮ
ِ ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ﺑِ ِ
�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْ ُ َْْ ُْ َْ
ﺖ« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﻓﻠﻴَﻘﻞ ﺧ ً ِ ﺼﻤ
ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6094 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش2607 :؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶ ﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 55آﻣﺪه
اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 70
ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻣﯽرﺳﺪ و ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﻧﻬﺪ و دﺳﺖ از
اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪاش ،دوزخ اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ب َّم ۡر ُق ٞ
� ٨ك َِ�ٰ ٞ
ِج ٞ
ّ ََََٓۡ َ َ ب ٱ ۡل ُف َّجار َل� س ّ َ َّ
�ٓ إ َّن ك َِ�ٰ َ
وم ٩ � ٧وما أدرٮ ٰك ما س ِ ٖ ِج
ِ ِ ِ ِ ﴿
َ ُ َ ُّ َ َۡ ّ َّ ُ َ ّ َ ۡ ّ َۡ ََۡ ٞ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[١١ ،٧ : و�ل يوم�ِ ٖذ لِلمكذِ�ِ� ١٠ٱ�ِين ي�ذِبون �ِيو ِم ٱ� ِ
ِين ﴾١١
ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ(؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﺑﺪﮐﺎران در »ﺳﺠﯿﻦ« اﺳﺖ .و ﺗﻮ ﭼﻪ
ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ »ﺳﺠﯿﻦ« ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ )در »ﺳﺠﯿﻦ« اﺳﺖ ،ﮐﺘﺎﺑﯽ( ﻣﻤﻬﻮر و ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه
)در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺪﮐﺎران( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .درآن روز واي ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﮑﺬﯾﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن! آﻧﺎن ﮐﻪ روز
ﺟﺰا را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد» :و ﺷﺨﺺ ،ﻫﻤﻮاره دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺬاب و
دروغﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺑﺎرهي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي دروغ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ آنﮔﺎه وﺻﻒ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺬاب و ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ درﺑﺎرهاش ﻣﺼﺪاق ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ.
و اﻣﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ َ ْ ُ ْ ِّ ْ
ﺎلﺼﺪ ِق«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﻫﻤﻮاره راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺎه دﻫﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﯿﺪ، »ﻋﻠﻴ�ﻢ ِﺑ
ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﯿﺎورﯾﺪ .ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» : :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ ،اﻧﺴﺎن
را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻧﯿﮑﯽ ،اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ب َّم ۡرقُومٞ ُّ َ
ون ١٩ك َِ�ٰ ٞ ّ ۡ َ َ ٓ ّ َ َ ۡ
ب ٱ�بۡ َرار ل� عِل ِّي َ �ٓ إ َّن ك َِ�ٰ َ َ َّ
� َ ١٨و َما أد َرٮ ٰك َما عِل ِي ِ ِ ِ ِ ﴿
َ َ ۡ ۡ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[٢١ ،١٨ : َ� ٢٠ش َه ُدهُ ٱل ُمق َّر�ُون ﴾٢١
ﻫﺮﮔﺰ؛ )ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ( .ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮑﺎن در »ﻋﻠّﯿﯿﻦ« اﺳﺖ .و ﺗﻮ
ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ »ﻋﻠﯿﯿﻦ« ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮐﺘﺎﺑﯽ )ﮐﻪ در »ﻋﻠﯿﯿﻦ« اﺳﺖ ،ﮐﺘﺎﺑﯽ( ﻣﻤﻬﻮر و ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه
)در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﯿﮑﺎن( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب ،ﺷﺎﻫﺪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪق و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﻋﺎدت ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد و
ﻧﺘﯿﺠﻪاش رهﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ،اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ
ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد :و ﺷﺨﺺ ،ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ ،ﺑﻪ
ﻋﻨﻮان ﺻﺪﯾﻖ و راﺳﺖﮔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ و اﯾﻦ ،ﻣﻘﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻘﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻗﺮار
دارد .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
71 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
ّ َّ َ َ َّ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ َّ ُ َ
� َعل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن ﴿ َو َمن يُ ِطعِ ٱ� وٱلرسول فأو ٰٓ��ِك مع ٱ�ِين ��عم ٱ
ٗ ُ َ َ َّ ُّ ٓ ّ
لص ّدِي ِق َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٦٩ : �ۚ َو َح ُس َن أ ْو ٰٓ��ِك َر�ِيقا ﴾٦٩
ح َ
� َوٱلش َه َداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ َوٱ ِ
آﻧﺎن ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ،ﺻﺪﯾﻘﺎن ،ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن
ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي دروغ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻗﺒﺢ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛
ﻟﺬا دروغﮔﻮﯾﯽ در ﻣﻌﺎﻣﻼت ،از ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺒﺮ دروﻏﯿﻦ ﯾﺎ ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ ،ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﮔﻨﺎه ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ در داد و ﺳﺘﺪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﯿﺶ از ﮔﻨﺎه ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ دروﻏﯿﻦ ﺑﺮ زﺑﺎن
ﻣﯽآورد؛ زﯾﺮا دروغ ﮔﻔﺘﻦ در داد و ﺳﺘﺪ ،ﺑﺮﮐﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
َ َ
و�ن ﻛﺘَﻤﺎ و�ﺬﺑَﺎ َ ْ ُ َ َّ ُ َ َّ ْ ِّ َ
ﻓﺈن ﺻﺪﻗﺎ و�يﻨﺎ ﺑﻮ ِرك لﻬﻤﺎ ﻲﻓ ﺑﻴﻌ ِﻬﻤﺎِ ،
ﻴﺎر ﻣﺎ لﻢ ﻳﺘﻔﺮﻗﺎِ ،
ﺨﻟ ِاﺳﺖ» :اﺒﻟﻴﻌﺎن ﺑﺎ ِ
ُ ُ� َﻘ ْ
ﺖ ﺑﺮ�ﺔ ﺑﻴْ ِﻌ ِﻬﻤﺎ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻓﺮوﺷﻨﺪه و ﺧﺮﯾﺪار ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ،اﺧﺘﯿﺎر ِ
ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را دارﻧﺪ .اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ ،در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ ،ﺧﯿﺮ
و ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ،و اﮔﺮ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ و دروغ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﯽ
ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«.
درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از دروغﮔﻮﯾﯽ در داد و ﺳﺘﺪ ،ﮐﺴﺒﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دروغ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دروغ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺎرواﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دروغﮔﻮﯾﯽ
در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺎﻻ؛ ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﻪدروغ ،ﮐﺎﻻﯾﯽ ﻣﺮﻏﻮب
ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دﻻﻻن و
ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮدرو اﺷﺎره ﮐﺮد وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ ،ﭼﻨﺪ ﻋﯿﺐ
ﺟﺰﺋﯽاش را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺻﺎدق ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ و ﻋﯿﺐ اﺻﻠﯽاش را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛
اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ،ﻋﯿﺐِ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ را ﮐﻪ از آن اﻃﻼع دارد ،ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ
واﻗﻌﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﭼﻪ ﻋﯿﺒﯽ دارد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﻋﯿﺒﯽ
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻮد ،رﻓﻊ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺸﺘﺮي
ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ و ﻣﻦ ،ﻋﯿﺒﯽ در آن ﺳﺮاغ ﻧﺪارم.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2079 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .1532 :ر.ك :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ) 60ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 72
َّ ّ َ َ ْ َ ٌ َ ْ ُ
أر�ﻊ ﻣﻦ � َّﻦ �ِﻴ ِﻪ، -١٥٥١وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص $أن اﻨﻟﻲﺒ ﻗﺎل» :
َ َّ َ َ َ َ َ ْ ٌَ ْ َ ْ َ ٌ ْ ُ َّ َ َ ْ ً َ َ ْ َ َ ْ َ َ َُ ً َ
ِﻔﺎق ﺣﻰﺘ ﻳﺪ�ﻬﺎ: ﺎﻛن ﻣﻨﺎﻓ ِﻘﺎ ﺧﺎل ِﺼﺎ ،وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻨﻬﻦ ،ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻦ ﻧ ٍ
َ َ َ َ َ َ َ ََ ََ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ ُْ
) (1
إِذا أؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎنَ ،و�ِذا ﺣﺪث ﻛﺬبَ ،و�ِذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪ َرَ ،و�ِذا ﺧﺎﺻ َﻢ ﻓﺠ َﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖُ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻬﺎر
وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ؛ و
ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد ،ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را
ﺗﺮك ﮐﻨﺪ :ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ،در اﻣﺎﻧﺖ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ،
دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا ،ﺣﻖﮐُﺸﯽ
ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ
ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ
وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﭼﻬﺎر
وﯾﮋﮔﯽ در اوﺳﺖ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻧﺠﺎم
ﻣﯽدﻫﻨﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻔﺎق در اﯾﻦﺟﺎ ،ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن
اﻋﺘﻘﺎدي ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر ،ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺎق اﻋﺘﻘﺎدي ،ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و
ﺷﺨﺺ را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻋﺘﻘﺎدي ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ
ادﻋﺎي اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ .وﻟﯽ اﻓﺮادي ﮐﻪ داراي ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ
ﻣﺬﮐﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ ،واﻗﻌﺎً ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت ،اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و از اﯾﻦرو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻔﺎق در آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد .ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎقِ ﺷﺨﺺ
ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ،در اﻣﺎﻧﺖ،
ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺮدم او را اﻣﯿﻦ اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﺮار ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﯾﺎ ﻫﺮ ﭼﯿ ِﺰ
دﯾﮕﺮي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﮐﺎﻻ و ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪاي را
ﻧﺰد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد؛ وﻟﯽ آن
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش34 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .58 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي 695آﻣﺪه اﺳﺖ؛
و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 694ﮔﺬﺷﺖ.
73 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﯿﺎﻧﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ
را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺳﺮِ وﻗﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﺎري ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ،ﺗﺄﺧﯿﺮ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ
ﭘﺎرهاي از اوﻗﺎت ،ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ ،ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت
ﻧﻤﺎز را ﺗُﻨﺪ و ﺑﺪون آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﺪﯾﺎن ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ! اﯾﻦ،
ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ،ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي
اﺧﻼﻗﯽ و رﻓﺘﺎري و ﻧﯿﺰ در داد و ﺳﺘﺪ دارد و اﯾﻦ ،ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ
»ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ،در اﻣﺎﻧﺖ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ« .ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ
ﻓﺮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ
ﮐﻪ ﻓﻼناﺗﻔﺎق روي داده اﺳﺖ ،دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ،دروغ ﮔﻔﺘﻪ ،آنﮔﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺷﻮﺧﯽ ﮐﺮدﯾﻢ!
ﻣﮕﺮ ﺷﻮﺧﯽ و دروغ ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ دارﻧﺪ؟! ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ
ْ ٌ َّ
�ي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﺎﻣﺶ را ﻃﻨﺰ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :و�ﻞ ل ِ ِ
ٌ َ ٌ َ َْ ْ َ ُ ُ َ ْ
�َ ِّﺪث �ﻴَﻜ ِﺬ ُب ِﻴﻟُﻀ ِﺤﻚ ِﺑ ِﻪ اﻟﻘ ْﻮ َم َ ،و�ْﻞ ُﻪﻟ َو�ْﻞ ُﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :واي ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي
ﺧﻨﺪاﻧﺪن دﯾﮕﺮان دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ! واي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ!« ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ
ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع دروغ ،دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﺳﺖ و ﺳﭙﺲ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻋﻠﻤﺎ؛
زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻓﻼن ﻋﺎﻟﻢ ﮔﻔﺘﻪ
اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ،ﺣﻼل و آن ،ﺣﺮام اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻼن ﮐﺎر واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ
ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪد؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ
ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﻓﺮادي ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻋﻠﻤﺎ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ
ﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ دروغ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ،ﻧﺰدﯾﮏاﻧﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل دروغ ﮔﻔﺘﻦ ،ﯾﮑﯽ از
وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ.
***
َّ ّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ِّ َ ْ
أن َ� ْﻌﻘ َﺪ َ� ْ َ َ
� ِ ﻋﺒﺎس $ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻣﻦ ﺤﺗﻠﻢ ِﺤﺑﻠ ٍﻢ لﻢ ﻳﺮه ،ﻠﻛﻒ ٍ -١٥٥٢وﻋﻦ اﺑﻦ
ُ ُ ََْ َُُْ َّ َْ َ ُ ْ َُ َ ُ َ ُ َ ََْ ََ ْ َْ ََ َ َ ْ ََ َ َ َ
ﺪﻳﺚ ﻗﻮمٍ وﻫﻢ ﻪﻟ ﺎﻛ ِرﻫﻮن ،ﺻﺐ ﻲﻓ أذ�ﻴ ِﻪ اﻵﻧﻚ ﻳﻮم ﺷ ِﻌ��� وﻟﻦ �ﻔﻌﻞ ،وﻣ ِﻦ اﺳﺘﻤﻊ إِﻰﻟ ﺣ ِ
َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ َ ً ُ ِّ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُّ َ ْ َ
َ
) (1
الﺮوح َوﻟيﺲ ﺑﻨﺎﻓ ٍِﺦ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،وﻣﻦ ﺻﻮر ﺻﻮرة ﻋﺬب و�ﻒ أن �ﻨﻔﺦ �ِﻴﻬﺎ
دﯾﺪهاﯾﺪ ،ﺑﺎز ﺑﺪارﻧﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ،در داﺳﺘﺎن ﯾﻮﺳﻒ و ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﻪروﺷﻨﯽ
ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ ّ ََۡ ُ َ َ َ َ ﴿إ ۡذ قَ َال يُ ُ
َ َّ
� ك ۡوك ٗبا َوٱلش ۡم َس َوٱلق َم َر ت أ َح َد َع َ َ ت إ ِ ِ� ر�ي � �ب َ ِوس ُف ِ��ِيهِ ٰٓ ِ
َ َ َ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٰٓ ۡ َ َ َ َ ُ ْ ََ �جد َ َ ََۡ ُ ُ ۡ
ِين ٤قال � ٰب� � �قصص رءياك � إِخوت ِك �يكِيدوا لك ر��تهم ِ� ٰ ِ
��ن َع ُد ّ ٞو ُّمب ٞ ٰ َ ۡ ً َّ َّ ۡ َ ٰ َ ۡ َ
]ﻳﻮﺳﻒ[٥ ،٤ : � ﴾٥ ِ كيد�ۖ إِن ٱلشي�ن ل ِِ� ِ
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﮔﻔﺖ :ﭘﺪرﺟﺎن! ﻣﻦ )در ﺧﻮاب( دﯾﺪم ﮐﻪ ﯾﺎزده ﺳﺘﺎره و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و
ﻣﺎه ﺑﺮاﯾﻢ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ) .ﯾﻌﻘﻮب( ﮔﻔﺖ :اي ﭘﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰم! ﺧﻮاﺑﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺮادراﻧﺖ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻦ
ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻮ ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎن ،دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎرِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ.
ﻟﺬا ﻫﺮ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﺪ ،ﺟﺰ ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺧﻮاﺑﺘﺎن را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي
ﺧﻮد دوﺳﺖ دارﻧﺪ ،ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ.
ﻧﻮع دوم :ﺧﻮابِ ﺑﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و از ﺳﻮي
ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ،ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ در ﺧﻮاب اﻧﺴﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ،رﻧﺞآور اﺳﺖ.
دواﯾﺶ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮِ ﺧﻮابِ ﺑﺪ ،ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاب ﺑﺪ
را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺸﺘﺎق ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮاب
ﺑﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ،دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮش را ﺑﺪاﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﺰد ﺗﻌﺒﯿﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ ﺧﻮاب ﻣﯽروﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ
ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاﺑﺸﺎن را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ .در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ
ﺧﻮاﺑﯽ را ﺑﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ ،ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮِ آن ،ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد .اﻣﺎ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن
و ﺧﻮاب ﺑﺪي ﮐﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﺪ،
ﺧﻮاب ﺑﺪ ،زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ .ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﺷﺮ ﺧﻮاب ﺑﺪ ﻧﺠﺎت
ﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا داروﯾﺶ ،آﺳﺎن اﺳﺖ .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺧﻮاﺑﺶ را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﻨﺪ و
از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن و از ﺷﺮ ﺧﻮاب ﯾﺎ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز رخ ﻧﺪاده ،ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد.
ﻧﻮع ﺳﻮم :ﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف و ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻨﯽ ﻧﺪارد و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ
رواﻧﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دلﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آن را در
ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ .و ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺳﻮﺳﻪ و ﺑﺎزيِ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن،
ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﻮابِ اﻧﺴﺎن ﻣﯽآورد ﯾﺎ در ﺧﻮاب ،ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ.
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﮐﺮد؟ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﺳﺮَم ﻗﻄﻊ
77 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ و ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﯽدوﯾﺪم .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او
َ َ
ﻴﻄﺎن ِﺑﻚ ِﻲﻓ َﻣﻨَﺎ ِمﻚ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﺎزياي را ﮐﻪ
َّ
الﺸ ﺐ ﻌ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ُﺤﺗَ ِّﺪث اﻨﻟَّ َ
ﺎس ﺑﺘَﻠَ ُّ
ِ ِ ِ
ﺷﯿﻄﺎن در ﺧﻮاب ﺑﺎ ﺗﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻦ« .ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ ،ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؛
ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﺳ ِﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﻄﻊ ﺷﻮد و آنﮔﺎه او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﺮِ ﻗﻄﻊﺷﺪهاش ﮐﻪ روي
زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ ،ﺑِﺪود؟!
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را ﺷﺒﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺑﺴﺎزد و ﺟﺮأت ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،ﮐﺴﯽ را در ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﺪ و
در دﻟﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ،وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ در ﺧﻮاب
دﯾﺪه ،ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ
داﺷﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﺧﻮاب دﯾﺪه ،و ﮔﺮﻧﻪ ،آنﭼﻪ دﯾﺪه ،اوﻫﺎﻣﯽ از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮده
اﺳﺖ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ
ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮدي
ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ ،روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ اوﺻﺎف و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ،ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آن ﻓﺮد ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ .در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ
ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪهاي ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ.
اﻣﺎ اﮔﺮ اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ ،ﭘﺲ،
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ .ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد رﺳﻮلﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻮابِ
ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﻌﺖ اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و
ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺖ« ،اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي
در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ ،در دروغ ﺑﻮدﻧﺶ ،ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﮔﺮ
وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب اﯾﻦ ﻓﺮد آﻣﺪه ،ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ
داﺷﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد ،ﺑﻪدروغ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در
ﺧﻮاب دﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را
در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ از او روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺑﺎزﮔﺮدد و در ﺧﻮد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ
ﺟﻊ ﻛﻤﺎ
َ َ ََْ ْ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ
ﻲﻓ �ِﻴ ِﻪ ،ﻓﺮده ﺣﻴﺚ ﺎﻛن ،ﻓﺠﻌﻞ ﻠﻛﻤﺎ ﺟﺎء ِﻴﻟﺨﺮج ﺟﻌﻞ ﻳﺮ ِ� ﻲﻓ �ِﻴ ِﻪ ِﺤﺑﺠ ٍﺮِ �� ،
َ َ ٌ ُ ُ ٌ َْ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ
أر �ﻂ أﺣﺴ َﻦ ﻣِﻨﻬﺎ ،ﻓﻴﻬﺎ ِرﺟﺎل ﺷﻴﻮخ ﺎﻛن« .وﻓﻴﻬﺎ» :ﻓﺼ ِﻌﺪا ِﻲﺑ الﺸﺠﺮة ،ﻓﺄدﺧﻼ ِ� دارا لﻢ
ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ ُ َ َّ َ ْ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ َ َّ ٌ ُ ِّ ُ َّ َ َ ٌ
َوﺷﺒﺎب« .وﻓﻴﻬﺎ» :اﺬﻟِي َرأ�ﺘﻪ �ﺸﻖ ِﺷﺪﻗﻪ ﻓﻜﺬابَ� ،ﺪث ﺑِﺎلﻜِﺬﺑ ِﺔ �ﺘﺤﻤﻞ �ﻨﻪ ﺣﻰﺘ �ﺒﻠﻎ
ْ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ُ َ ُ ٌ َ َّ َ ُ َ َّ َ ََ ْ َ َ َ ِ َ َ َ َ َُ ْ َُ
ﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«َ ،و�ِﻴﻬﺎ» :اﺬﻟِي َرأ�ﺘﻪ �ﺸﺪخ َرأﺳﻪ ﻓ َﺮﺟﻞ ﻋﻠﻤﻪ اﻵﻓﺎق� ،ﻴﺼﻨﻊ ﺑ ِ ِﻪ ﻣﺎ رأﻳﺖ إِﻰﻟ ﻳ
َ َ َ َ َُْ َُ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ
ار واﺪﻟ ُ ﺎﻣﺔَِّ ، ﻬﺎر� ،ﻴﻔﻌﻞ ﺑ ِ ِﻪ إِﻰﻟ ﻳ ْﻮ ِم اﻟ ِﻘﻴ َّ
اﷲ اﻟﻘﺮآن� ،ﻨﺎم �ﻨﻪ ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ ،ولﻢ �ﻌﻤﻞ �ِﻴ ِﻪ ﺑﺎﻨﻟ ِ
ْ ُ َّ ُ َ َ ُ ُّ َ َ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ ُ
ﺮﺒ�ﻞ ،وﻫﺬا ﺟ ِ اﻷو� اﻟﻲﺘ دﺧﻠ ْﺖ دار ﺎﻋﻣ ِﺔ الﻤﺆﻣِﻨِ� ،وأﻣﺎ ﻫ ِﺬه ِ اﺪﻟار ﻓﺪار الﺸﻬﺪاءِ ،وأﻧﺎ ِ
َ َْ ُ َ ُْ ُ ْ ُ َّ َ َْ ﺖ َر ِ ُ َ َْْ َ َ َ َََْ ُ
�لﻚ ،ﻗﻠﺖ : ﺤﺎب ،ﻗﺎﻻ :ذاك ﻣ ِ أﻲﺳ ،ﻓﺈذا ﻓﻮ ِ� ﻣِﺜﻞ الﺴ ِ ﻣِﻴﺎﻜﺋﻴﻞ ،ﻓﺎر�ﻊ رأﺳﻚ ،ﻓﺮ�ﻌ
َّ ُ َ َ َ ُ ُ ٌ َ ْ َ ْ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ ََ ْ ُ ُ َْ َ َ
ﻲﻘ لﻚ �ﻤﺮ لﻢ �ﺴﺘﻜ ِﻤﻠﻪ ،ﻓﻠ ِﻮ اﺳﺘﻜﻤﻠﺘﻪ أ�ﻴﺖ ﻣ�ِلﻚ«. �� ،ﻗﺎﻻ :إﻧﻪ ﺑ ِ َ دﺎﻋ ِ� أدﺧﻞ ﻣ ِ
ﭼﻬﺮهاش ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن دﯾﺪهاي -و ﻧﺰدش آﺗﺸﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ
ﺧﻮدش آن را ﺷﻮر ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ در اﻃﺮاﻓﺶ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ .ﺑﻪ دو
ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻢ :اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪ راﻫﺖ اداﻣﻪ ﺑﺪه ،ﺑﺮو! و رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ
ﺧﺮم رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ در آن اﻧﻮاع ﮔﻞﻫﺎي ﺑﻬﺎري وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﻣﯿﺎن ﺑﺎغ ،ﻣﺮدي
ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻠﻨﺪي ﻗﺎﻣﺘﺶ ،ﺳﺮش در ﺑﻠﻨﺪاي آﺳﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ
ﺑﻮد ﮐﻪ آن را ﻧﺒﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺶ آنﻗﺪر ﺑﭽﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه آنﻫﻤﻪ ﺑﭽﻪ ﻧﺪﯾﺪهام.
ﭘﺮﺳﯿﺪم :او ﮐﯿﺴﺖ و اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻦ،
ﯽ
ﺑﺮو! و ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ درﺧﺖ ﺑﺰرﮔﯽ رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ درﺧﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ و زﯾﺒﺎﯾ ِ
آن ﻧﺪﯾﺪهام .دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :از اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮو .از درﺧﺖ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ
ﺷﻬﺮي رﺳﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ از ﺧﺸﺖﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﻪ دروازهي ﺷﻬﺮ رﻓﺘﯿﻢ
و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دروازه را ﺑﺎز ﮐﻨﻨﺪ؛ دروازه ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ و وارد ﺷﻬﺮ
ﺷﺪﯾﻢ؛ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از آﻧﺎن در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد و ﻧﯿﻤﯽ دﯾﮕﺮ در ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻠﯽ
ﮐﻪ دﯾﺪهاي ،ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪﻧﺪ .ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﺮوﯾﺪ و ﺧﻮد را در آن رود
ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آنﺟﺎ رودي ﭘﻬﻦ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ آﺑﺶ ﺑﻪ ﺳﻔﯿﺪيِ ﺷﯿﺮ ﺑﻮد .آن ﻣﺮدان رﻓﺘﻨﺪ
و در رود ﻏﻮﻃﻪ زدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن زﺷﺘﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ
ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ« .ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ -» :دو ﻓﺮﺷﺘﻪ -ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ،
ﺑﻬﺸﺖ اﺑﺪيﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ؛ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ رﻓﺖ؛ ﮐﺎﺧﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮي ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻮد .ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ ،ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ .ﺑﻪ آن دو ﮔﻔﺘﻢ :اﷲ
ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ دﻫﺪ! ﺑﮕﺬارﯾﺪ داﺧﻠﺶ ﺑﺮوم .ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺗﻮ واردش ﻣﯽﺷﻮي؛ وﻟﯽ
اﯾﻨﮏ وﻗﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻢ :ﻣﻦ ،در ﻃﻮل ﺷﺐ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﻋﺠﯿﺒﯽ دﯾﺪم؛ اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ
ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﺪم؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﺮاﯾﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪي و
ﺳﺮش ﺑﺎ ﺳﻨﮓ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آن را
ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ،ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ .و ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮐُﻨﺞ ﻟﺐ،
ﺳﻮراخ ﺑﯿﻨﯽ و ﭼﺸﻤﺶ را ﺑﺎ ﮔﯿﺮه ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪه ،ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﺻﺒﺢ از ﺧﺎﻧﻪ اش ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود و دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروﻏﺶ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﯽرﺳﺪ .و اﻣﺎ
ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ در ﮔﻮدال ﺗﻨﻮرﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ،زﻧﺎن و ﻣﺮدان زﻧﺎﮐﺎرﻧﺪ .و ﻣﺮدي
ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪي ،در رود ﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ درون دﻫﺎﻧﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ،
83 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
و در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ» :و آنﮐﻪ دﯾﺪي ﮐﻪ ﺳﺮش ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد،
ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻗﺮآن را ﺑﻪ او ﯾﺎد داده و او ﺑﻪﺟﺎي آنﮐﻪ آن را در ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ،
ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و در روز ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر
ﻣﯽﺷﻮد«.
»و ﺧﺎﻧﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ واردش ﺷﺪي ،ﺳﺮاي ﻋﻤﻮم ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ،
ﺳﺮاي ﺷﻬﺪاﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﺟﺒﺮﺋﯿﻠﻢ و اﯾﻦ ،ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﺳﺮَت را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻦ .ﺳﺮم را ﺑﺎﻻ
ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﭼﯿﺰي اﺑﺮﮔﻮﻧﻪ دﯾﺪم .آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ ،ﻣﻨﺰل ﺗﻮﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻢ :ﻣﺮا
ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ درون ﻣﻨﺰﻟﻢ ﺑﺮوم .ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻫﻨﻮز ﻋﻤﺮي از ﺗﻮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن را
ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮدهاي؛ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﺮت -در دﻧﯿﺎ -ﺑﻪﺳﺮ آﻣﺪ ،وارد ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮي«.
ﺷﺮح
ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮاﺑﯽ را ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ ،ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ) ،در آﺧﺮت( ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ دو
داﻧﻪي ﺟﻮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ .و ﻫﺮﮐﻪ
ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮان ﮔﻮش دﻫﺪ و آﻧﺎن راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﺳﺮب
ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ .و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﺑﺴﺎزد ،ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﮑﻠﻒ
ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن ،روح ﺑﺪﻣﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«.
ﭘﯿﺮاﻣﻮن دو ﺑﺨﺶ اﺑﺘﺪاﯾﯽِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ و اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي و
ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻧﺨﺴﺖ :ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن ،ﺳﺎﺧﺘﻦ
ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام
اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ
ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ.
دوم :ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل ،ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ
ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي
85 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دروغ
را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ ،ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ .در ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك
ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ
آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ:
َ َ َ ْ َّ
»إِﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد« .اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :در ﺣﺪﯾﺚ ،ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛
وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد
ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ ،ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ
ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣ ﺪ اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن
ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي
ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ،
ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد،
ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار ،ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و
ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و روﺷﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري ،ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ .ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﮐﺘﺎﺑﯽ
ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﮐُﭙﯽ
از آن ﻋﮑﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﭙﯽ ﺑﺮدارد ،درﺑﺎرهي ﮐﭙﯽ ﯾﺎ ﻋﮑﺲ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ
اﯾﻦ ،ﮐﺘﺎبِ آﻗﺎي ﻋﮑﺎس ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﺑﺮدار اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﯾﻦ ،ﮐﺘﺎب آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه
اﺳﺖ .ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻋﮑﺲ در ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﮑﺲﺑﺮداري
ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي "ﺳﺪ ذراﯾﻊ" ﮐﻪ ﺑﺮاي
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5958 :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 2106 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 86
اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮيِ ﻣﻤﻨﻮع داﺧﻞ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا
ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ
ﻋﮑﺲﺑﺮداري آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ.
***
-261ﺑﺎب :دروغﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ
ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ دروغ اﮔﺮﭼﻪ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﺣﺮام اﺳﺖ ،اﻣﺎ در ﭘﺎرهاي از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎ
و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺧﺎص ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »اﻻذﮐﺎر« ﻧﯿﺰ آوردهام ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪاش اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ،وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر و اﻫﺪاف اﺳﺖ .ﻫﺮ ﻫﺪف ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ
رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن ﺑﺪون دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ در آن ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ
دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ ﺑﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ.
آنﮔﺎه اﮔﺮ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫﺪف ،ﻣﺒﺎح ﺑﺎﺷﺪ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ در آن ﻣﺒﺎح اﺳﺖ و اﮔﺮ
واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ،از ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ در ﭘﯽِ ﻗﺘﻞ
او ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎلِ اوﺳﺖ ،ﭘﻨﻬﺎن ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ و از ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي او
ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن وي ،واﺟﺐ اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻣﺎﻧﺘﯽ
ﻧﺰدش ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺘﻢﮐﺎري ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن
آن اﻣﺎﻧﺖ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﺣﺘﯿﺎط در ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ
ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد ،ﻫﺪف درﺳﺘﯽ را ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش
دروغﮔﻮ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه
ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،دروغﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ .اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺗﻮرﯾﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ﻋﺒﺎرت دروغ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد،
در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ.
ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن دروغ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ امﮐﻠﺜﻮم& اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ
اب َّاﺬﻟي ﻳُ ْﺼ ُ َ ْ َ َْ َ ْ َ
ﻜ َّﺬ ُ
ﺎسﻠﺢ �� اﻨﻟَّ ِ ِ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻟيﺲ اﻟ
ََْ َ ًْ َْ َ ُ ُ
ﻮل َﺧ ْ ً
�ا«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم، �ﻴﻨ� ﺧ�ا ،أو �ﻘ
ﺳﺨﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖآﻣﯿﺰي را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﺪ ،دروغﮔﻮ
ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد«.
در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ،اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ امﮐﻠﺜﻮم& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻧﺸﻨﯿﺪم ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ) ،ﯾﻌﻨﯽ در ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮدن( ﺟﺰ در ﺳﻪ ﻣﻮرد
رﺧﺼﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ :در ﺟﻨﮓ ،ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،در ﺻﺤﺒﺖ
ﻣﺮد ﺑﺎ زﻧﺶ ﯾﺎ ﺻﺤﺒﺖ زن ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش«.
ﺷﺮح
ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ دروغ ،ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن دروغ
ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ
ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دروغ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ
دروغ ﺑﺮاي دﻓﻊ زﯾﺎن ﯾﺎ ﺳﺘﻢ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﻢﮐﺎري در ﺗﻌﻘﯿﺐ آدم
ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ او را ﺑﮑﺸﺪ و آدم ﺑﯽﮔﻨﺎه ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ
اﺧﺘﻔﺎي او را ﻣﯽداﻧﯿﺪ .ﺳﺘﻢﮐﺎري ﮐﻪ در ﺗﻌﻘﯿﺐ اوﺳﺖ ،از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :ﻓﻼﻧﯽ
ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ در اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪن آن ﻣﻈﻠﻮمِ ﻓﺮاري را
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ :ﻧﻤﯽداﻧﻢ .ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ دروغ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ،ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ
ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دروغ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف ،ﻧﺠﺎت دادن ﯾﮏ ﺑﯽﮔﻨﺎه از ﺷﺮّ ﺳﺘﻢﮐﺎري
ﻗﺎﺗﻞ و ﺑﯽرﺣﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ،واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺪﻣﻪي واﺟﺐ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛
ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ راهﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﺟﺐ ،وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر
ﯾﺎ ﻧﯿﺘﺘﺎن ،ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﺨﻨﺘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا در ﺗﻮرﯾﻪ،
ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ )ﺷﻨﻮﻧﺪه( ﻣﯽرﺳﺪ ،ﻏﯿﺮ از ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮﯾﻨﺪهي آن
اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﻢﮐﺎر از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ و ﺷﻤﺎ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ
ﺷﺨﺺ ﻓﺮاري در آنﺟﺎ ﻧﯿﺴﺖ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ :اﯾﻦﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ .ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد:
ﺷﺨﺼﯽ در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ /ﺑﻮد؛ وي ﻧﺰد اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار
آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ :ﻓﻼﻧﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪ،
ﻓﺮﻣﻮد :ﻓﻼﻧﯽ ،اﯾﻦﺟﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ او ،اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺴﺖ .و ﺑﻪراﺳﺘﯽ آن ﺷﺨﺺ در
دﺳﺘﺎن اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ اﻣﺎم ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد .ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﺳﺘﻢﮐﺎري
در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﯾﮏ ﺑﯽﮔﻨﺎه ﻓﺮاري ﺑﻮد و از ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎي او ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ
اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ روش اﻣﺎم اﺣﻤﺪ دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﺧﯿﺮ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪارﯾﺪ و ﺑﺎ اﺻﺮار و ﭘﺎﻓﺸﺎري از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ
ﭘﻮل ﮐﺮد و ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻮل را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ دﺳﺘﺎﻧﺘﺎن را
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 90
ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﯿﺪه ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﯾﮏ رﯾﺎل ﻫﻢ در دﺳﺘﻢ ﻧﯿﺴﺖ! و او ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ اﺻﻼً ﭘﻮل
ﻧﺪارﯾﺪ و دﺳﺖ از ﺳﺮﺗﺎن ﺑﺮﻣﯽدارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دروغ ﻫﻢ ﻧﮕﻔﺘﻪاﯾﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل در
ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺎﯾﺰ و ﺣﺘﯽ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در
ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻨﮕﯽ؛ ﺣﻔﻆ اﺳﺮار و اﻃﻼﻋﺎت از
ﺟﺎﺳﻮسﻫﺎي دﺷﻤﻦ ،اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺟﻨﮓ دارد؛ ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن
دﺷﻤﻦ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ،ﻃﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در دل دﺷﻤﻦ،
ﺗﺮس و ﻫﺮاس ﺑﯿﻔﺘﺪ .دروغ ﮔﻔﺘﻦ و ﺑﻬﺘﺮ از آن ،ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮدن ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ
در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح و اﯾﺠﺎد ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در
ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻓﻼﻧﯽ ،از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد و دﻋﺎﮔﻮي
ﺗﻮ ﺑﻮد« ،و ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎد آنﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻠﺐ
ﻧﻤﺎﯾﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد.
و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﮐﻪ ﺗﻮرﯾﻪ در آن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد و زن در
ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ:
ﺗﻮ را از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارم و ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﻬﺮ و ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻪ
ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺎﺷﺪ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت آدم ﺑﯽﮔﻨﺎه از ﺷﺮّ ﺳﺘﻢﮐﺎري
ﮐﻪ در ﺗﻌﻘﯿﺐ اوﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﮑﺸﺪ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪداري از ﻣﺎلِ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎري در ﺻﺪد ﻏﺼﺐ ﯾﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دروغ
ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ .و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛
اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ،ﺗﻮرﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ از دروغ
ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﺪ.
***
-262ﺑﺎب :ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن
درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺳﻤﺎء& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :زﻧﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻫﻮوﯾﯽ دارم؛ اﮔﺮ
ﻧﺰدش واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ ،آﯾﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮم؟
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮاري دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﮐﺮده )ﮐﻪ اﻧﺪازهاش ﻧﯿﺴﺖ(«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﭘﺲ از ﺑﺎبِ ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ ،ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ
ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﻗﺖ ﮐﺮدن و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ
ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از دﯾﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ دروغ ،ﺧﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻼ
ف
واﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻏﯿﺮ از وﺟﻪ اﺻﻠﯽِ آن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺒﺮ
ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ دروغ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮ،
آنرا ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪﭘﺮاﮐﻨﯽ و دروغﮔﻮﯾﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ
اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ
اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ َ َ َۡ ُ
]اﻹﴎاء[٣٦ : ﴿ َو� �قف َما ل ۡي َس لك بِهِۦ عِل ٌم﴾
و از ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺪاري.
در اﯾﻦ آﯾﻪ از دﻧﺒﺎﻟﻪروي و ﭘﯿﺮوي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ،ﻣﻨﻊ
ََُْ ْ َ ًْ َ ْ َ ْ َ َ ُْ ُ
�ا أ ْو اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ
ِ ﷲ َواﻴﻟَ ْﻮمِ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑﺎ ِ
ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ
ﺖ« (2 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ِ
ٞ َ َّ َ ۡ
ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَّ ﴿ :ما يَل ِف ُظ مِن ق ۡول إ� َ�يۡهِ َر� ٌ
ِيب َعتِيد﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ: ٍ ِ
»اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻧﺰدش ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ )ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦِ( آن ﺣﻀﻮر
ف ﴿مِن﴾ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺴﺎن ،ﺛﺒﺖ ودارد« .ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﺮ
ﺿﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮدَ ﴿ .ر� ٌ
ِيب﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاﻗﺐ و ﻧﮕﻬﺒﺎن؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﺮ
ٞ
ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دارد .و ﴿ َعتِيد﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و
ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪي ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ .اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﻫﺸﺪاريﺳﺖ ﺟﺪي
ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ،ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي
ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ ،ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮد .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن
آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﺑﺮاي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ،ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ :اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﺑﺪون دﻗﺖ و ﺑﺮرﺳﯽ
ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ،در ﻣﻌﺮض دروغﮔﻮﯾﯽ ﻗﺮار دارد؛ واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﮔﺎه
ﺷﺨﺼﯽ ﺧﺒﺮي ﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﺮرﺳﯽ
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺧﺒﺮي ﮐﻪ او آورده ،روي ﻧﺪاده اﺳﺖ! ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﺮسوﺟﻮ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﻣﺘﻮﺟﻪ
ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼنﺷﺨﺺ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ! در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯽﭘﺮوا درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺮ
اﷲ دروغ ﺑﺒﻨﺪد؛ ﻣﺜﻼً ﻗﺮآن را ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد و ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و
آﮔﺎﻫﯽ ،ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دروغ ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دروغ
اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ دروغ
اﺳﺖ ،او ،ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از دروغﮔﻮﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«.
دروغ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﻤﺎء& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :زﻧﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد :اي
رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ ﻫﻮوﯾﯽ دارم؛ اﮔﺮ ﻧﺰدش واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎي
ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ ،آﯾﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪدروغ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد
ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻫﻦ و ﺷﻠﻮاري دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ
ﮐﺮده )ﮐﻪ اﻧﺪازهاش ﻧﯿﺴﺖ(«.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،دﻗﺖ ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ
ﺑﺎﯾﺪ از ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ ،اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ
آﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ او ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟
ﯾﻌﻨﯽ :ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺮﻓﯽ زد ﯾﺎ ﺧﺒﺮي را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد ،ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 94
َ ٓ َ ُ ۡ َ ُ ۢ َ َ َ َ َ َّ ُ ٓ ْ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ
]اﳊﺠﺮات[٦ : ���ها ٱ�ِين ءامنوا إِن جاء�م فاسِق بِنبإٖ �تبينوا﴾ ﴿ ٰٓ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﺒﺮي آورد ،ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ.
در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎ زﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ
ﺳﻨﺪي ﺑﺮ ﺻﺤﺘﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،زﺑﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮدد ،ﺑﺮرﺳﯽ و ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن
از ﺻﺤﺖ اﺧﺒﺎر و ﺳﺨﻨﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در اﺛﺮ ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ در ﻧﻘﻞ
اﺧﺒﺎر و ﺳﺨﻨﺎن ،ﺧﻮد را در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و دروغﮔﻮﯾﯽ ﻧﯿﻨﺪازد.
***
-263ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﻬﺎدت دروغ
َُْ ُ َ ِّ ُ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ ََ َ َ َ َ ُ ُ
ﺮﺒ الﻜﺒﺎﺋ ِِﺮ«؟ ﻗﻠﻨﺎ:ﺄ�
ِ ِ ﺑ ﻢ � ﺌب ﻧأ أﻻ » : اﷲ ﻮل -١٥٥٨ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳ
َ َ ُ َّ ً َ َ َ َ َ َ َ ُُ ُ َ َْ ْ ُ َ َ َ ََ َ
ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ .ﻗﺎل» :اﻹﺮﺷاك ﺑﺎﷲِ ،و�ﻘﻮق الﻮ ِاﺪﻟﻳ ِﻦ« ،و�ن ﻣﺘﻜِﺌﺎ ﻓﺠﻠﺲ� ،ﻘﺎل» :أﻻ
َ َُ َ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ُّ َ ُ ُّ
) (1
ور« .ﻓﻤﺎ زال ﻳ� ِّﺮ ُرﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﻗﻠﻨﺎْ :ﻴﻟﺘﻪ ﺳﻜﺖ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ور وﺷﻬﺎدة الﺰ ِوﻗﻮل الﺰ ِ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2654 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .87:اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 341آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 96
ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ دﺳﺘﻮر
دﻫﻨﺪ ﯾﺎ اﻣﺮﺷﺎن ،زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از آﻧﺎن،
واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ .اﺑﻮﺑﮑﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد ،ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد:
»آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ« .وﻗﺘﯽ
درﺑﺎرهي ﺷﺮك و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ،ﺗﮑﯿﻪ زده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع
ﺷﻬﺎدت دروغ آنﻗﺪر ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دوري از آن ،ﻧﺸﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :آﮔﺎه
ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ دروغ و ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ« .و آنﻗﺪر اﯾﻦ
ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ :اي ﮐﺎش ﺳﮑﻮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد! اﯾﻦ
ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت دروغ ،ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از
اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ ،ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺷﻬﺎدت دروغ ،ﻫﻢ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ
ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﻖّ او ﺷﻬﺎدت دروغ ﻣﯽدﻫﺪ.
***
-264ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري
َ ْ َ ِّ ْ َ َ َ اﻷﻧﺼﺎريَ ،و ُﻫ َ
ِّ َّ َّ َ
ان ،ﻗﺎل: ِ ﻮ ﺿ الﺮ ﺔ
ِ ﻌ ﻴ� أﻫﻞ
ِ ﻣﻦ ﻮ ﺎك ﺤ الﻀ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ز�ﺪ
ٍ ﻲﺑ أ -١٥٥٩ﻋﻦ
ً ُ َ َ ِّ ً َ ُ َ َ َ َ ْ َ َّ َْ َ
َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ
� ﺑ ِ ِﻤﻠ ٍﺔ ��ِ اﻹﺳﻼ ِم ﺎﻛذِﺑﺎ ﻣﺘﻌﻤﺪا� ،ﻬﻮ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل، ٍ ﻤ
ِ ﻳ ﻰﻠﻋ ﻒ ﻠ ﺣ ﻦ ﻣ» : اﷲ ﻮل ﻗﺎل رﺳ
ﻰﻠﻋ َر ُﺟﻞ ﻧَ ْﺬ ٌر ﻓﻴﻤﺎ ﻻ َ� ْﻤﻠ ُِﻜ ُﻪَ ،وﻟَ ْﻌﻦَُ َ َ َ َ َْ َ ََ ُ ِّ َ َ َ ْ َََ َْ َ ُ َ
وﻣﻦ �ﺘﻞ �ﻔﺴﻪ �ِﻲﺸ ٍء ،ﻋﺬب ﺑ ِ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،وﻟيﺲ
ٍ
) (1 ََْ ُْ
الﻤﺆﻣ ِِﻦ ﻛﻘﺘﻠِ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮزﯾﺪ ،ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك اﻧﺼﺎري -ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺣﺎﺿﺮ در ﺑﯿﻌﺖ
رﺿﻮان -ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪدروغ و ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ او ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .و ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي
ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ
ﻧﯿﺴﺖ ،ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ،ﻧﺬرش ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ .و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻮﻣﻦ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ
ﮐﺸﺘﻦ اوﺳﺖ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ
ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري«.
ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي راﻧﺪه ﺷﺪن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ:
»ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ« ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاﻧَﺪ ﯾﺎ او
را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ،دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ .ﻟﻌﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻌﯿﻦ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن
ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرت» ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ« ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦِ »ﺧﺪاوﻧﺪ ،ﻓﻼﻧﯽ را
ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ« ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ،ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد:
َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ٌ َ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ َ ّ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ٰ ُ َ
﴿ليس لك مِن ٱ�مرِ �ء أو �توب علي ِهم أو �عذِ�هم فإِ�هم �ل ِمون ﴾١٢٨
]آل ﻋﻤﺮان[١٢٨ :
)اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﮐﺎري )ﺟﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ( ﻧﯿﺴﺖ .اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ
ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آﻧﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻏﯿﺮﺗﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻟﻌﻨﺖ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آن ﮐﺎﻓﺮ را ﻫﺪاﯾﺖ
ﮐﻨﺪ .ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮدهاﻧﺪ ،اﻣﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ
و در ﺷﻤﺎرِ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درآﻣﺪهاﻧﺪ .دوﻣﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﭘﺲ از
رﺳﻮلاﷲ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ،ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق؛ ﻫﻤﻮ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﺑﺮاﺑﺮ
اﺳﻼم ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ و ﺟﺰو ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد؛
اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،او را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ دوﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ ﮔﺮدﯾﺪ.
ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﺑﺴﯿﺎري از اﺻﺤﺎب ﺑﺰرﮔﻮار #در اﺑﺘﺪا ﺟﺰو
ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ آﻧﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮد:
َ َ َّ َ ّ َ َ َ ۡ
َۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ ٌ ۡ َُ َ َ َ
وب عل ۡي ِه ۡم أ ۡو ُ� َعذ َِ� ُه ۡم فإِ� ُه ۡم �ٰل ُِمون ﴾١٢٨ ﴿ليس لك مِن ٱ�م ِر �ء أو �ت
]آل ﻋﻤﺮان[١٢٨ :
)اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﮐﺎري )ﺟﺰ ﺗﺒﻠﯿﻎ( ﻧﯿﺴﺖ .اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮﺑﻪﺷﺎن را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﯾﺎ
ﻋﺬاﺑﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ آﻧﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ.
اﻣﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده اﺳﺖ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ
ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻓﺮﺻﺘﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه و ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻟﻌﻦ و
ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي دارد؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻢِ آن ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ
َْْ َ َ
ﻣﺮده ،در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﮕﻨﺠﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ � ُﺴﺒُّﻮا اﻷم َﻮات
) (1 ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ
ﻓﺈِ�ﻬﻢ ﻗﺪ أﻓﻀﻮا إﻰﻟ ﻣﺎ ﻗﺪمﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي
اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ« .ﻟﺬا از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده را ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ :اﯾﻦﮐﻪ
او را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﯽ ،ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي دارد و ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ او ﮐﻪ ﺑﺪون
ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺗﻮ ،از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ راﻧﺪه ﺷﺪه و ﺟﺰو دوزﺧﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در
دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ .ﭘﺲ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ دارد ﮐﻪ او را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﯽ؟ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و
ﺟﺎﻧﻮران ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .انﺷﺎءاﷲ ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮزﯾﺪ ،ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك
اﻧﺼﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪدروغ و ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ او ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ« .ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﯾﻬﻮدي
ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮا ،ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ .و اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ،
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ،ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽﺳﺖ! اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ
ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ و ﻋﻤﺪي ﺑﻪ آﯾﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم ،ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻣﯽﺧﻮرد ،ﻧﻪ ﺑﻪدروغ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد؛
اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﯽ ،ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد
ْ َ ْ ُ ْ ) (1
َ َ ْ َ َ َ ً َ َْ ْ ْ
ﷲ أو ِﻴﻟﺼﻤﺖ«.ﮐﻦ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﺣﺎ ِﻟﻔﺎ ﻓﻠﻴﺤ ِﻠﻒ ِﺑﺎ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد ،ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﯾﺎ ﺳﮑﻮت
ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ درﺳﺖ اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻋﻤﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي
ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ
ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرد و ﺳﭙﺲ روﺷﻦ
ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪارش ﺑﻮده اﺳﺖ ،ﻧﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ
اوﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺑﺎور ﺧﻮد ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرم ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﺮدا ﻣﯽآﯾﺪ؛
وﻟﯽ ﻓﺮداﯾﺶ ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ .ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﮐﻔﺎرهاي ﻧﯿﺴﺖ؛
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﺳﻨﮓﻻخ ﻣﺪﯾﻨﻪ ،ﻫﯿﭻ
ﺧﺎﻧﻮادهاي از ﺧﺎﻧﻮادهي او ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او از اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻫﻤﻪي
ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﮔﻤﺎنِ ﻏﺎﻟﺐِ ﺧﻮد ،ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ
) (2
ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻓﻘﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ و رﺳﻮلاﷲ ﻧﯿﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪ او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ.
در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي
ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد«؛ ﯾﻌﻨﯽ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﺳﻢ ﯾﺎ زﻫﺮ
ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ ،در دوزخ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ زﻫﺮ ﺑﻨﻮﺷﺪ .ﯾﺎ اﮔﺮ اﮔﺮ ﺧﻮدش را از ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ
ﺑﯿﻨﺪازد و ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ ،در دوزخ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد .ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6646 ،2679) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1646 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ.$
) (2ر.ك :ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (6710 ،6087 ،5368 ،2600 ،1937) :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 102
ﭼﺎﻗﻮ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،در دوزخ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﺐ و ﻣﻮاد
ﻣﻨﻔﺠﺮه ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ،ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺷﻬﺎدتﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎريﺳﺖ و
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺧﻮد را ﺷﻬﺎدتﻃﻠﺐ ﻣﯽﭘﻨﺪارد ،اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﺪه و ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺟﺰو ﺷﻬﺪا ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻬﯿﺪ،
ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ ،ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ
اﷲ از آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٗ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ
]اﻟﻨﺴﺎء [٢٩ : ﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن بِ�م رحِيما ﴾٢٩
و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ .ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ
� ُ� ُِّب ٱل ُم ۡحسِ ن ِ َ ْ َ
كةِ َوأ ۡحسِ ُن ۚ ٓوا إ َّن ٱ َّ َ ُ
َّ ۡ َ َ ُ َ ُُۡ ْ َ
� ﴾١٩٥ ِ ﴿ َو� تلقوا بِ�يۡدِي� ۡم إِ� ٱ�هل
]اﻟﺒﻘﺮة[١٩٥ :
و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ و ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ،ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد.
اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ،درﺑﺎرهي اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه و ﺑﺎ ﺗﺄوﯾﻞ ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ،
اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻫﯿﭻ اﺟﺮي ﻧﺪارﻧﺪ و در
ﺟﺮﮔﻪي ﺷﻬﯿﺪان ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر ﻧﺪاده اﺳﺖ؛
ﺑﻠﮑﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ .ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ :ﻣﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﺑﻪ ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ
ﻧﻤﯽزدﻧﺪ؟
ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﺑﻠﻪ؛ ﮔﺎه ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ ﯾﻮرش ﻣﯽﺑﺮد؛ اﻣﺎ آﯾﺎ اﯾﻦ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي
ﺧﻮدﮐﺸﯽﺳﺖ؟ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن زﯾﺎد ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﺠﺎت ﻫﻢ
وﺟﻮد داﺷﺖ .از اﯾﻦرو ﯾﮏ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﻮف دﺷﻤﻦ ﯾﻮرش ﻣﯽﺑﺮْد و ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻦ
ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻔﺮ از ﭘﯿﮑﺎرﺟﻮﯾﺎن دﺷﻤﻦ ،ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻟﺸﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان
ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ در ﺟﻨﮓ "ﯾﻤﺎﻣﻪ" اﺷﺎره ﮐﺮد .ﺑﺮاء ،ﺑﺮادر
اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ $و ﻣﺮدي ﺷﺠﺎع ﺑﻮد؛ در ﺟﻨﮓ ﯾﻤﺎﻣﻪ ،ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي ﮐﺬاب و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ
ﺑﺎﻏﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ .ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮔﻔﺖ» :ﻣﺮا از ﺑﺎﻻي دﯾﻮار در ﺑﺎغ ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﺪ« .ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن،
103 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري
او را در ﺳﭙﺮي ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﯿﺰه ﺑﺎﻻ دادﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺧﻮد را از ﺑﺎﻻي دﯾﻮار ﺑﻪ
درون ﺑﺎغ ﺑﯿﻨﺪازد .او ،ﮐﻨﺎر درب ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﺮد و در را ﺑﺎز ﻧﻤﻮد .ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،از
دري ﮐﻪ ﺑﺮاء ﮔﺸﻮده ﺑﻮد ،وارد ﺑﺎغ ﺷﺪﻧﺪ و آنﮔﺎه ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي
ﮐﺬاب رﻗﻢ ﺧﻮرد و ﺑﺮاء ﻧﯿﺰ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ .ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﺻﺤﺎﺑﻪ ،#ﻋﻤﻠﯿﺎت اﻧﺘﺤﺎري را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل
اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آندﺳﺘﻪ از ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ دﭼﺎر اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ ،ﻣﺆاﺧﺬه
ﻧﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و از آﻧﺎن درﮔﺬرد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ و ﺑﺎ ﻧﯿﺖ درﺳﺖ ،اﯾﻦ ﮐﺎر را
ﮐﺮدهاﻧﺪ .وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﺲ در دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺧﻮدﮐﺸﯽ
ﻧﻤﺎﯾﺪ ،در آﺗﺶ دوزخ ﺑﺎ آن ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد«.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﺑﺎ
ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ،در آﺗﺶ دوزخ ،ﺟﺎوداﻧﻪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺬاب
ﻣﯽﮔﺮدد« .آﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﺟﺎوادﻧﻪ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮد« ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آن
ﺷﺨﺺ ،ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ :ﺧﯿﺮ؛ ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد ،ﮐﻔﻦ
ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺮدي
در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﺮد؛ او را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛
اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ ،اﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ .و اﯾﻦ،
ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در
دوزخ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ذﮐﺮ اﺑﺪي ﺑﻮدن ﻋﺬاب در ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺷﺪت ﺗﻬﺪﯾﺪ
و ﻫﺸﺪار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ؛ وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ
اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﻮد ،ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻧﮑﺘﻪ :اﻋﺘﺼﺎب ﻏﺬا ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ ﻣﺮگ ،ﺧﻮدﮐﺸﯽﺳﺖ.
در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :و ﻧﻔﺮﯾﻦ
ﮐﺮدن ﻣﻮﻣﻦ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﺘﻦ اوﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ«،
ﮔﻮﯾﺎ او را ﮐُﺸﺘﻪاي؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎي ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ و دوري از رﺣﻤﺖ
اﻟﻬﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﷲ دور ﺷﻮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺪ و از
زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ دور
ﻣﯽﺷﻮد ،از ﺣﯿﺎت و ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوي ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد .ﻟﺬا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦِ ﻣﻮﻣﻦ ،ﺣﺮام و
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 104
ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ ،ﻧﻔﺮﯾﻦ وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺴﯽ
ﻣﯽرود ﮐﻪ او را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ آنﺷﺨﺺ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﻟﻌﻦ و
ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ،
ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺷﻮد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
***
ْ َ ُ َ َ َّ ً ِّ ََْ َ َ َّ ُ َ َ َ
ﻳﻖ أن ﻳ�ﻮن ﻟﻌﺎﻧﺎ«. ﺪ
ِ ِ ٍِﺼ ل ﻲﻐ ﺒن ﻳ ﻻ» : ﺎل ﻗ اﷲ ﻮل رﺳ أن ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ أ -١٥٦٠وﻋﻦ
) (1
]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﺻﺪﯾﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ
ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ«.
َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ
َ ِ
-١٥٦١وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداء ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻻ ﻳ�ﻮن الﻠﻌﺎﻧﻮن ﺷﻔﻌﺎء ،وﻻ
ُ ََ َ َ َ َ َ
) (2
اء ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ﺷﻬﺪ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮدرداء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻪ
) (3
ﺷﻔﯿﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﮔﻮاه«.
ﺷﺮح
ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﺿﺤﺎك اﻧﺼﺎري ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﯾﮏ ﻋﺒﺎرﺗﺶ
ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :و ﻫﺮﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﻧﯿﺴﺖ ،ﻧﺬر
ﮐﻨﺪ ،ﻧﺬرش ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ
ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ آن را در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارد ،ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺬر ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻧﺬرش ﺑﺎﻃﻞ
اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺎلِ ﻓﻼﻧﯽ را
ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ! اﯾﻦ ،ﻧﺬري ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺎلِ ﻓﻼﻧﯽ ،ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ
اﯾﻦ آﻗﺎ ﻧﺪارد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮدن ،ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻧﺬر ﮐﺮدن ،ﻧﻬﯽ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6199 ،6198 ،6118) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش (3095 ،3094 ،3093) :ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از
اﺑﻦﻋﻤﺮ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 106
ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ،دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﯾﺎ اﷲ! ﺑﯿﻤﺎرم را ﺷﻔﺎ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎﻟَﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺮدان.
راه دﻋﺎ ﮐﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ و اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻠﺘﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺬر ﮐﺮدن ﺑﺴﺘﮕﯽ
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻧﺬر ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ :ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﺬر ،ﺣﮑﻢ
ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ و ﻧﻮع دوم ،ﻧﺬر ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮع ﺳﻮم ،ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﻧﻮع ﻧﺨﺴﺖ :ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ،ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ،روزه
ﺑﮕﯿﺮد ،ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺣﺞ ﯾﺎ ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰارد .اداي ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ،ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ،واﺟﺐ
َ ْ ََ َ َْ ُ َ َ َْ ُ
اﷲ ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﻧﺬر أن ﻳ ِﻄﻴﻊ
ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ ،از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺬرش
واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ.
دوم :ﻧﺬرِ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻧﺬري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداي آن ،ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او ﺑﺮادر دﯾﻨﯽاش ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﻧﺬر
ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ
ُ َ َ ََ َْ َ
ﻧﺬري ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :و َﻣ ْﻦ ﻧﺬ َر أن � ْﻌ ِﺼﻴَﻪ ﻓﻼ � ْﻌ ِﺼ ِﻪ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ:
»ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﮑﻨﺪ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :ﻧﺬرش
را ادا ﻧﮑﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد.
و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﺬر ،ﻧﺬريﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ
ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ،ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽِ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ آن.
ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺑﻮدي ،دروغ ﺑﻮد؛ و او ،در ﭘﺎﺳﺦ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ،ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ،روزه ﺑﮕﯿﺮم .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻗﺼﺪش از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﺒﺮش ،دروغ ﻧﯿﺴﺖ و
ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم ،ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ
اﻧﺴﺎن ،ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺬرش ،ﺣﮑﻢ ﻗَﺴﻢ را دارد .ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
اﮔﺮ ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ ،ﻧﺬر روزهي ﯾﮏ ﺳﺎل ،ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﺣﮑﻢ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (6206 ،6202) :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي
1871آﻣﺪه اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (6700 ،6696) :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن ،ﻋﺎﯾﺸﻪ&.
107 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري
ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪش ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ،ﻣﻠﺰَم
ﻧﻤﺎﯾﺪ .در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ
ﺟﺎي اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎر ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪﻫﺪ .اﮔﺮ آن را اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ،و ﮔﺮﻧﻪ،
ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻧﻮعِ ﭼﻬﺎرﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﺬر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺬر ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ
و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ،ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ دارد؛
�«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﻔﺎرهي َ َّ َ ُ َّ ْ َ َ ْ ُ َ َّ َ َّ َ ُ َ
زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻛﻔﺎرة اﻨﻟﺬ ِر إذا لﻢ �ﺴﻢ ﻛﻔﺎرة ﻳ ِﻤ ٍ
ﻧﺬري ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺸﻮد ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ اﺳﺖ«.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﻧﺬرﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا
آنﭼﻪ از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺪون ﻧﺬر ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻧﺬر ،ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ« .ﺑﺴﯿﺎري
از ﻣﺮدم ،اﻣﺮوزه ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎرﺷﺎن در آﯾﻨﺪه ،ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﺸﺎن
ﺣﻞ ﺷﻮد ،ﻓﻼن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ .ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان آنﻫﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد،
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ ،او را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ ،ﻫﻔﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮم.
و اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﺷﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﻨﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن از اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﻧﺨﻮرﻧﺪ
و ﻫﻤﻪ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﮔﻢﺷﺪهاش ﻧﺬر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ
ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻢﺷﺪهاش را ﺑﻪ او ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ،ﺑﺮ وي
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﻪاش را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺧﻮدش از آن
ﻧﺨﻮرد .ﻟﺬا از اﺳﺎس ،ﻧﺬر ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮدﯾﺪ ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ
ﮐﻪ آنرا ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ.
***
َ َ َُ ََْ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ ْ ُُْ
-١٥٦٢وﻋﻦ ﺳﻤ َﺮة ﺑ ِﻦ ﺟﻨﺪ ٍب ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻻ ﺗﻼ�ﻨﻮا ﺑِﻠﻌﻨ ِﺔ اﷲَِ ،وﻻ
َّ َ َ َ
ﺎر«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﺑِﻐﻀﺒِ ِﻪ ،وﻻ ﺑِﺎﻨﻟ ِ
) (2
داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش5381 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش.320 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1672 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش1269 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4099 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2595 :
109 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺟﺎﻧﻮري
رﺳﻮلاﷲ آن را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺎرِ ﺷﺘﺮ را ﺑﺮدارﯾﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه
اﺳﺖ« .ﻋﻤﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ آن ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راه
ﻣﯽرود و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
َ َ ََْ َ َ ٌَ ََ َ َ َ َْ َ ِّ
َْ َ َ َْ ََ َ ْ ََ ْ ُ َْ
ﺎر�ﺔ ﻰﻠﻋ ﻧﺎﻗ ٍﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ِ ﺟ ﺎﻤﻨي ﺑ : ﺎلﻗ � ِ ﻠ ﺳ اﻷ ﺪ
ٍ ﻴ -١٥٦٦وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﺮزة ﻧﻀﻠﺔ ﺑ ِﻦ �ﺒ
َ ْ ْ َ ُ َ ْ َّ ِّ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َّ ُ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ َْ ُ
ﺎع اﻟﻘﻮ ِم ،إِذ ﺑﺮﺼت ﺑِﺎﻨﻟ ِﻲﺒ وﺗﻀﺎ�ﻖ ﺑ ِ ِﻬﻢ اﺠﻟﺒﻞ �ﻘﺎﻟﺖ :ﺣﻞ ،الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻨﻬﺎ؛ �ﻘﺎل ﺾ َﻣ َﺘ ِ �ﻌ
ٌ َ َ
َ َْ َْ ٌ َ َ ُ َ َْ
) (1
ﻲﺒ» :ﻻ ﺗﺼﺎﺣِﺒﻨﺎ ﻧﺎﻗﺔ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻟﻌﻨﺔ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ اﻨﻟَّ ُّ
ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺑﺮزه ،ﻧﻀﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ اﺳﻠﻤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ -:در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ -دﺧﺘﺮي ﺑﺮ
ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻣﻘﺪاري از وﺳﺎﯾﻞ ﻗﻮم را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد ،ﺳﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻓﺘﺎد )و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را ﮔﻢ ﮐﺮد؛ در ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم( ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ
اداﻣﻪي راه را ﺑﺮ آﻧﺎن دﺷﻮار ﮐﺮد .آن دﺧﺘﺮ ﺑﺮاي راﻧﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد و ﮔﻔﺖ :ﺧﺪا،
ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«.
]ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه در ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﻫﯿﭻ
اﺷﮑﺎﻟﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ .از اﯾﻦﮐﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻦ،
ﺳﻮار ﺷﺪن ﯾﺎ ذﺑﺢِ آن در ﻧﺒﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ و
دﯾﮕﺮ ﺗﺼﺮﻓﺎت ،ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و از ﻫﯿﭻﯾﮏ ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪ؛ و ﻓﻘﻂ از ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻬﯽ
ﮔﺮدﯾﺪ[.
ﺷﺮح
اﯾﻦﻫﺎ ،اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن آورده اﺳﺖ؛ از
ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ دوري از رﺣﻤﺖ اﷲ ،و ﺧﺸﻢِ او و ﺑﻪ آﺗﺶ دوزخ ،ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ
ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ »ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﺎ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺧﺸﻢ ﺑﮕﯿﺮد«؛ ﯾﺎ
»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﻪ دوزخ ﺑﺒﺮد« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ
اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺰاوارش ﻧﯿﺴﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن
ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن ،ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ،ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﯽﺷﺮم
ﻧﯿﺴﺖ« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ،ﻧﻘﺼﯽ در اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ
و ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن را از ﻣﻮﻣﻦ ،ﺳﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻮﻣﻦ ﻃﻌﻨﻪزن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ
ﻫﯿﭻﮐﺲ زﺧﻢ زﺑﺎن ﻧﻤﯽزﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻧَﺴﺐ ،آﺑﺮو ،ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ و آرزوﻫﺎي ﮐﺴﯽ ،ﺑﺪ
ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ .ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪاي ،ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺶ
ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻟﻌﻨﺘﯽ!« ﯾﺎ »ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ«! ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺪرﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ
ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﺎ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ،ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ! ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺘﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﻓﻼن ﭼﯿﺰ
را ﺑﯿﺎورﯾﺪ!
ﻣﻮﻣﻦ ،ﻧﻪ ﺑﺪدﻫﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺪرﻓﺘﺎر؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﺳﺰا ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺻﺪاﺑﻠﻨﺪي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ
و رﻓﺘﺎرِ ﺑﺪي ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎرش ،ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ.
و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﭼﯿﺰي -ﯾﺎ ﮐﺴﯽ -را ﻟﻌﻨﺖ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آن ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و دروازهﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛
آنﮔﺎه ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و درﻫﺎي زﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ
ﻣﯽرود و ﭼﻮن راﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ،ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮ
ﺳﺰاوارش ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ
در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ ﺗﺸﺮﯾﻒ داﺷﺖ و زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺳﻮار ﺑﻮد و ﭼﻮن از
راﻧﺪن ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪ ،ﻟﻌﻨﺘﺶ ﮐﺮد .رﺳﻮلاﷲ آن را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺎرِ ﺷﺘﺮ را
ﺑﺮدارﯾﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ« .ﻋﻤﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ آن
ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راه ﻣﯽرود و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« .ﯾﻌﻨﯽ در
ﻫﻤﺎن ﺳﻔﺮ ،ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﺷﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﺮاي آن زن ﺑﻮد ﺗﺎ
ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﺎﻧﻮري را ﮐﻪ ﺳﺰاوارِ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ،ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«.
***
-265ﺑﺎب :ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﮔﻨﻪﮐﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠّﯽ و ﺑﺪون
ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص
داراي روح ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ .ﻟﺬا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻋﻤﻮم ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان ،ﺑﺪون ذﮐﺮ
ﻓﺮد ﻣﻌﯿﻨﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻧﺨﺴﺖ :ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن ،ﺳﺨﺘﻦ
ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام
اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ
ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ.
دوم :ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل ،ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ
ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي
را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ ،ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ .در ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك
ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ
آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ:
َ َ َ ْ َّ
»إِﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد« .اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :در ﺣﺪﯾﺚ ،ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛
وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد
ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ ،ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ
ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن
ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي
ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ،
ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد،
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5958 :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 2106 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 116
ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و در وﻋﯿﺪ رﺳﻮلاﷲ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي در دوزخ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« ،ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ .ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار ،ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي
ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و
روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري،
ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ .اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ
ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي ﺳﺪ ذراﯾﻊ
و ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ،ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ و اﺑﺰار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺮام
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﻗﻤﺎرﺑﺎزيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ
ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در اﺻﻞ ﺧﻮد ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ،اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ،
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرت ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و
اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺮﯾﺢ و
ﺛﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﻣﺜﻞ ﯾﮏ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛
در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ و
آنﭼﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ،ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار
ﻧﺪﻫﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﯿﻢ.
ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﺳﻪ ﻣﻮرد از ﻣﻮاردي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص،
ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد ،ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و اﻣﺎ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻣﻮرد:
َْ »ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ
� َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را
ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ ،ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اراﺿﯽ
ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ وﻋﯿﺪ درﺑﺎرهي اﻓﺮاديﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،زﻣﯿﻦ دارﻧﺪ
و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ،ﻋﻼﻣﺖﻫﺎي ﻧﺼﺐﺷﺪه را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ را
در زﻣﯿﻦ ﺧﻮد داﺧﻞ ﮐﺮده ،آن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ .ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻔﺮﯾﻦ
ﺷﺪه و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ ،اﻟﺒﺘﻪ از ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي
زﻣﯿﻦ ،ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ
ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦِ -ﮐﺴﯽ -را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از
ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ ،ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد« .اﯾﻦ ،وﺿﻊ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از
زﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ،ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻦ
117 ﺑﺎب :ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص
ﮐﺴﯽ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ و دوري از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده و ﺣﺘﯽ
ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﻮاﻫﺎن دروﻏﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺸﺎن ﺷﻬﺎدت دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا در دادﮔﺎه،
ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺸﺎن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺸﻤﻮلِ اﯾﻦ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ
در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪ از زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻏﺼﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺑﻪ دور ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﭘﯿﭽﯿﺪه
ﻣﯽﺷﻮد.
َ َ َ ُ َّ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ُ َ َ ْ ُ َ ْ َ
ﺮﺴق اﺤﻟﺒﻞ
ﺮﺴق اﺒﻟﻴﻀﺔ �ﺘﻘﻄﻊ ﻳﺪه ،و� ِ ﺎرق � ِ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ» :ﻟﻌﻦ اﷲ الﺴ ِ
َ ْ
�ﺘُﻘ َﻄ ُﻊ ﻳَ ُﺪ ُه«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ دزدي ﮐﻪ ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﻣﯽدزدد و دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد
و رﯾﺴﻤﺎن ﻣﯽدزدد و دﺳﺘﺶ ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮدد« .دزد ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ،ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ از
آن ﻧﮕﻪداري ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ در ﺟﺎي ﺑﺴﺘﻪ و اﻣﻨﯽﺳﺖ ،ﺑﺮ ﻣﯽدارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در
ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺧﻮاباﻧﺪ ،از دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود ﯾﺎ
دري را ﺑﺎز ﮐﺮده ،دزدي ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺖ اﻣﻮال ﻣﺴﺮوﻗﻪ ﺑﻪ رﺑﻊ دﯾﻨﺎر ﯾﺎ ﻣﻌﺎدل آن
ﺑﺮﺳﺪ ،دﺳﺖ راﺳﺖ دزد از ﻗﺴﻤﺖ ﻣﭻ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ُ َ َ َ ٓ َ ۢ َ َ َ َ َ َ
� ٰ ٗ� ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ
� ۗ ﴿وٱلسارِق وٱلسارِقة فٱ�طعوا �يدِ�هما جزاء بِما كسبا ن
]اﳌﺎﺋﺪة[٣٨ : ِيم ﴾٣٨ َعز ٌ
�ز َحك ٞ
ِ
دﺳﺖ ﻣﺮد و زن دزد را ﺑﻪ ﺳﺰاي ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺳﻮي اﷲ
ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ .و اﷲ ،ﺗﻮاﻧﺎي ﺑﺎﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ.
ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دزد ،ﻓﺮدي ﻧﺎمدار ﯾﺎ از ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮد
ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ دزدي ﺷﻮد؛ دزد ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا زﻧﯽ از
»ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮد؛ وﻗﺘﯽ رﺳﻮلﺧﺪا دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ،
اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﯾﻦ زن ،ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا رﻓﺖ و از اﯾﺸﺎن درﺧﻮاﺳﺖ
ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و
ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﭘﺲ از
ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي اﷲ ،ﻓﺮﻣﻮد» :اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ( ،از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ
رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد ،او را رﻫﺎ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6799 ،6783) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1687 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 118
ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ،ﻓﺮد ﺿﻌﯿﻔﯽ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ ،دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«.
َ َ َ ْ ُ َ َ َ ) (1 َ ََ َ ْ َّ َ
ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«؛ ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ
ﺳﭙﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و اداﻣﻪ داد» :لﻮ أن ﻓ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :اﮔﺮ دﺧﺘﺮم ،ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ ،دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي /ذﮐﺮ ﮐﺮده ،ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغدزد اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻣﯽدزدد و دﺳﺖ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﮏ
ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺳﺎرﻗﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد .ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :واژهي
َ َ
اﺒﻟﻴْ َﻀﺔ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن» ،ﮐﻼهﺧﻮد« اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش آن»
ََْ
ﺑﻪ رﺑﻊ دﯾﻨﺎر ﻣﯽرﺳﺪ .ﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از واژهي »اﺤﻟﺒﻞ« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ،ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﻪ اﺳﮑﻠﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﮐﺎﻻﯾﯽ
َ َ
اﺒﻟﻴْ َﻀﺔ« را ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ زﯾﺮاﻗﯿﻤﺘﯽﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ،واژهي »
َْ َ َ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ» ،اﺒﻟﻴﻀﺔ« ﮔﻔﺘﻪ
َ
ﻣﯽﺷﻮد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر »اﺤﻟَﺒْﻞ« ﯾﺎ رﯾﺴﻤﺎن در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،رﯾﺴﻤﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽﺳﺖ؛
ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺴﻤﺎن ﻫﯿﺰمﮐﺶ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد :دﺳﺖ ﺗﺨﻢﻣﺮغدزد ،ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ
دزدي ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎرش ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽدزدد؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ارزش آنﻫﺎ ،رﺑﻊ دﯾﻨﺎر و ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ .و ﭼﻪ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ
ﮐﻪ» :ﺗﺨﻢﻣﺮغ دزد ،ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺷﺘﺮ دزد ﻣﯽﺷﻮد« .و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ،ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ.
و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ
اﺪﻟﻳ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ» :ﻟَ َﻌ َﻦ ُ
ِ
را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و
ﺐ أَﺑَﺎ َّ
الﺮ ُﺟ ِﻞ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮدَ �َ » :ﻌ ْﻢ! � َ ُﺴ ُّ
ُ ُ ُ ُ َ َ َ
ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أﺑَ ُﺎهَ ،و� َ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :آري؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر
ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭘﺪر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ،
ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎدر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ« .ﻟﺬا ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻧﻔﺮﯾﻦ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6290 ،3965 ،3453) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش (3197 ،3196) :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 130 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو.
119 ﺑﺎب :ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص
ﮐﻨﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻣﯿﻨﯽ را ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ» :ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد«؟
ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﯾﻦ ،ﺣﺮام
اﺳﺖ؛ از اﷲ ﭘﺮوا ﮐﻦ و ﺑﺪان ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ» :ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ
� َﻣﻨَﺎر
َْ
اﻷ ْرض«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش
دﺷﻨﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﻨﺪ ،ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ
اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻨﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺎ آنﺷﺨﺺ را
ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﯿﻦ ،ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﻣﻌﯿﻨﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﯾﮏ دزد ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ
ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :از اﷲ ﭘﺮوا ﮐﻦ و دﺳﺖ از ﺳﺮﻗﺖ و دزدي ﺑﺮدار.
***
ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻟَ َﻌ َﻦ ُ
اﷲ ﻣﻦ َذﺑَ َﺢ ﻟ َﻐ ْ
�ا ِ
ِ ِ
َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ً َْ َ ُْ ً
ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ أﺣﺪث ِ�ﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو آوى � ِﺪﺛﺎ
�ﺔ واﻨﻟَّﺎس ْ َ
أﻤﺟ َ َ َ َ َ َََْ ََُْ
ﻌ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ،ﺑﺪﻋﺖ -ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي- ِ ﷲ والﻤﻼﺋِ
�ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ ا ِ
اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري -ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي -را ﺟﺎي دﻫﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي
ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد و دﻋﺎ ﮐﺮد:
اﷲ َو َر ُﺳ َ ُ
ﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﯾﺎ اﷲ! رِﻋﻞ ،ذﮐﻮان و وﻋ َﺼﻴَّ َﺔَ :ﻋ َﺼ ُﻮا َ َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ ً َ َ ْ َ َ
انُ ،»الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻦ ِرﻋﻼ ،وذﻛﻮ
ﻋﺼﯿﻪ را ﮐﻪ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«.
ﺷﺮح
اﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و
ﻋﻤﻮﻣﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ -ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ
ﺑﺎﺷﺪ -روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ» :ﻟﻌﻨﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻓﻼﻧﯽ« .اﻣﺎ ﻟﻌﻦ و
ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﻨﻪﮐﺎران ،ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدن
ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻇﺎﻟﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮان .ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ
ﷲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ» :ﻟَ َﻌ َﻦ ُ
اﷲ ﻣﻦ َذﺑَ َﺢ ﻟ َﻐ ْ
�ا ِِ ِ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 120
ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«؛ زﯾﺮا ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ،ﺷﺮك اﺳﺖ و
ﻋﺒﺎدت ،وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ،ﻣﺸﺮك
اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
اي َو َم َما� ِ َّ�ِ َر ّ ۡ َ َ َ
ب ٱل� ٰل ِم� ] ﴾١٦٢اﻷﻧﻌﺎم[١٦٢ :
َ َۡ
� َي َ ُ ُ ۡ َّ َ
﴿قل إِن َص� ِ� َو� ُس ِ� و
ِ ِ
ﺑﮕﻮ :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻤﺎز و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮﮔﻢ ،از آنِ اﷲ ،ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ َ ّ
]اﻟﻜﻮﺛﺮ[٢ : ﴿ف َص ِل ل َِر ّ�ِك َوٱ�َ ۡر ﴾٢
ﭘﺲ ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار و )ﺑﺮاي او ،ﺷﺘﺮ( ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ.
ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد ،ﻣﺸﺮك اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮاﷲ
ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ ،ﻣﺸﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،در ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ذﺑﺢِ ﺣﯿﻮان ﺑﺮاي
ﻏﯿﺮاﷲ ،ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرگداﺷﺖ او اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻟﺬا
روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﺑﺢ ﺣﯿﻮان ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن ،ﺟﺎﯾﺰ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد،
َ َ ْ َ ُ ْ ُ َّ ْ
ﺎ� واﻴﻟَ ْﻮمِ
ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :وﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ
َ َْ
ﻴﻜﺮ ْم َﺿﻴْﻔ ُﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را
اﻵﺧﺮ ،ﻓﻠ ِ
ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«.
اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻧﺎمدار ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ
ﻣﯽرود و ﺟﻠﻮي ﭘﺎﯾﺶ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺰرگ ﺑﺪارﻧﺪ ،ﺷﺮك اﮐﺒﺮ اﺳﺖ و
ﻓﺎﻋﻠﺶ را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺷﻮد ،ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ،دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
ﺳﺘﻢﮐﺎران ،ﻫﯿﭻ ﯾﺎوري ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﺻﺮﯾﺢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮي از ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﻨﻪﮐﺎران ،ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ
اﺷﺨﺎص ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﻣ ْﻦ
ْ
أﻤﺟَ َ َ َ َ َ َ َ ً َْ َ ُْ ً َ َ َْ ََُْ َ ْ َ َ
ﻌ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ: ﷲ َوالﻤﻼﺋِ�ﺔ واﻨﻟَّ ِ
ﺎس أﺣﺪث ِ�ﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو آوى � ِﺪﺛﺎ �ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ ا ِ
»ﻫﺮﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ،ﺑﺪﻋﺖ -ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪاي -اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري -ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮي -را ﺟﺎي
دﻫﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ«.
واژهي » َﺣ َﺪث« در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ:
ﻧﺨﺴﺖ :ﺑﺪﻋﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ،ﺑﺪﻋﺘﯽ اﯾﺠﺎد
ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ در اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮَ » ﺣ َﺪث« و
ٌ ) (1 ٌ َّ َّ ُ َّ
»ﺑﺪﻋﺖ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺮادف ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ» :ﻓﺈن ﻞﻛ �ﺪﺛ ٍﺔ ﺑﺪﻋﺔ و� ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«؛
ٌ
ﺿﻼﻟﺔ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪاي ،ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ ،ﮔﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ«.
آري؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ،در ﺷﻬﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﺷﻬﺮ ﺳﻨﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ ،ﺑﺪﻋﺘﯽ اﯾﺠﺎد
ﮐﻨﺪ ،ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻋﺖ ،در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﻗﺮار دارد.
دوم :ﻓﺘﻨﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ واژهي » َﺣ َﺪث« در اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛
از اﯾﻦرو ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﺑﻪﭘﺎ ﮐﻨﺪ،
ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ ﭼﻪ آﺷﻮبﮔﺮياش ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و
ﺧﻮنرﯾﺰي ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ و ﭼﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﯾﺎ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ،از ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﺳﺎﯾﺮ
ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد ،ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ
و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ .در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ،ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ
ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ آﺷﻮﺑﯽ ﺑﻪﭘﺎ ﮐﻨﺪ.
و اﻣﺎ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠّﯽ ﺑﺪان
اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد و
اﷲ َو َر ُﺳ َ ُ
ﻮﻪﻟ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﯾﺎ اﷲ! رِﻋﻞ، وﻋ َﺼﻴَّ َﺔَ :ﻋ َﺼ ُﻮا َ َّ ُ َّ ْ َ ْ ْ ً َ َ ْ َ َ
انُ ،دﻋﺎ ﮐﺮد» :الﻠﻬﻢ اﻟﻌﻦ ِرﻋﻼ ،وذﻛﻮ
ذﮐﻮان و ﻋﺼﯿﻪ را ﮐﻪ از اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻦ«.
اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺎري از اﺻﺤﺎب #را ﮐﺸﺘﻨﺪ؛
ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ» :ﯾﺎ اﷲ! ﻟﻌﻨﺘﺸﺎن ﮐﻦ«؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺺِ
ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻧﺎم ﻧﺒﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮد .ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ
اﷲ! ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎراﻧﻢ را ﺑﻪﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻔﺮﺳﺖ و آﻧﺎن را
از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دور ﺑﮕﺮدان .ﻟﺬا روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻔﺮﯾﻦ ،آندﺳﺘﻪ از اﻓﺮاد اﯾﻦ
ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪﻧﺪ ،ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ
]اﻷﻧﻌﺎم[١٦٤ : ى﴾﴿ َو َ� تَز ُر َواز َرة ٞو ۡز َر أ ۡخ َر ٰ
ِ ِ ِ
و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ دوش ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ.
***
َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ
اﺨﺗ ُﺬوا ُ�ﺒُ َ
ﻮر أﻧْبﻴَﺎﺋﻬ ْﻢ َم َ
ﺎﺟ َﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن
ِ ﺴ ِ
ِ ِ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد
ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دادﻧﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از
ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان
ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد .ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ
در دو ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺻﺤﯿﺢ ،ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و
ﺑﻨﺪه ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ اﺷﺎره ﮐﺮدم و انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ
را در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺎبﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع ،ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠّﯽ ،ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص ،ﺑﻪ اﯾﻦ
َ َ َ ُ َ ُ َ َّ َ ُ ُ ُ َ ْ
ﻮر أﻧ ِبﻴَﺎﺋِ ِﻬ ْﻢﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻟﻌﻦ اﷲ اﻴﻟﻬﻮد اﺨﺗﺬوا �ﺒ
ﺎﺟ َﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار َ َ
مﺴ ِ
دادﻧﺪ« .ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺪﻋﯽ ﭘﯿﺮوي از ﻣﻮﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺼﺎرا ﺧﻮد را ﭘﯿﺮوان ﻋﯿﺴﯽ
ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ ،ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار را
ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺻﺪاﻗﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
آﻧﺎن را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮد و ﺳﺒﺒﺶ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :آﻧﺎن ﻗﺒﺮﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن
را ﻣﺤﻞّ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار دادﻧﺪ« .ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد ،ﭼﻪ ﯾﻬﻮدي و ﻧﺼﺮاﻧﯽ
ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي اﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﻠﻌﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻔﺮﯾﻦ
ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﯽﺳﺎزد ،در آن اﷲ را ﻋﺒﺎدت
ﮐﻨﺪ ،ﻧﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺒﺮ را ،ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ و ﺣﺮام اﺳﺖ و اﻋﺎدهي آن ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
123 ﺑﺎب :ﺟﺎﯾﺰﺑﻮدن ﻟﻌﻨﺖﮐﺮدن ﮔﻨﻬﮑﺎران ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺷﺨﺎص
ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶﮔﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻗﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز
ﺧﻮاﻧﺪن در آنﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ ،و ﻧﻤﺎز و ذﮐﺮ
و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﻧﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺒﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ .ﻟﺬا اﮔﺮ
ﻣﺴﺠﺪي ،از ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ اﻣﯿﺮ ﯾﺎ وزﯾﺮي را در آنﺟﺎ دﻓﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﺮش را ﻧﺒﺶ ﻧﻤﻮده ،ﺟﻨﺎزه را ﺑﻪ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ و اﺑﻘﺎي ﻗﺒﺮ در ﻣﺴﺠﺪ،
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻗﺒﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ
روي آن ،ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ،اﺣﺘﯿﺎط اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪي ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﻨﺪ و از
آن دوري ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﺷﺎن در ﻣﻌﺮض ﺑﻄﻼن ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﺑﺮ وﺟﻮد ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺷﮑﺎل ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﭼﺮا ﻗﺒﺮ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟
اﻣﺎ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ وارد ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺠﺪ ،ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺪه
اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺴﺠﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺒﺮ ،در ﺧﺎﻧﻪاي ﻗﺮار دارد ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ،
ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺎﻃﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ،
دﻟﯿﻞﺗﺮاﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﺮاضﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ .ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ
ﻗﺼﺪ رﺑﻮدنِ ﭘﯿﮑﺮ رﺳﻮلاﷲ را داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻮﻧﻠﯽ در زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺒﺮ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﺳﺪ و ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرﮐﺶ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ،در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ
ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي دارﻧﺪ .وي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاب اﻫﻤﯿﺖ داد و ﺑﺮاي ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد
و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ آندو را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﻔﺖ :ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دﻋﻮت ﮐﻦ؛
ﮔﻮﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن دو ﻧﻔﺮ را در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮد و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ
آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ .اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ،اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺿﯿﺎﻓﺖ دﻋﻮت ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه آن
دو ﻧﻔﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺎﻓﺖ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽِ ﺧﻮاب ﺧﻮد ﺑﺎور داﺷﺖ،
ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭼﺮا؛ ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ در
اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻣﮕﺮ دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﮔﻔﺖ :آن دو ﻧﻔﺮ را ﻧﺰدم
ﺑﯿﺎورﯾﺪ .وﻗﺘﯽ آندو را ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آوردﻧﺪ ،ﻫﻤﺎن دو ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﺧﻮاب
دﯾﺪه ﺑﻮد و آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺖ .ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ و
ﺑﺎ ﻣﺲ و ﺳﺮب و ﺳﻨﮓ ،ﺣﻔﺎﻇﯽ ﺑﻪ دورِ ﻗﺒﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرك دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ
و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﺒﺮ رﺳﻮلاﷲ از ﻣﺴﺠﺪ ،ﺟﺪاﺳﺖ .ﻟﺬا اﻫﻞ ﺷﺮك و ﻗﺒﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 124
اﺷﮑﺎﻟﯽﺗﺮاﺷﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از
ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺪاﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺨﻨﺶ درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻠﯽ ،ﺑﺪون ﺗﻌﯿﯿﻦ
اﺷﺨﺎص ،رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد
را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ
ﻓﺮﺳﺘﺎد .ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در روش ﺣﺮف زدن ،راه رﻓﺘﻦ ،و
ﻧﯿﺰ در ﻧﺤﻮهي ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﯾﮏ ﻣﺮد ،ﺻﺪاﯾﺶ را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن،
ﻧﺎزك ﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﯾﺎ
اﯾﻦﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺳﺮش ﮐﻼهﮔﯿﺲ ﺑﮕﺬارد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي
زﻧﺎن درآورد ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺖ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي زﻧﺎﻧﻪ و ﻣﺮداﻧﻪ ،ﺑﺎ ﻫﻢ
ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ زﻧﺎن ﺑﺴﺎزد ،ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ .زن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ زﻧﯽ در ﻧﺤﻮهي راه رﻓﺘﻦ
ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﯾﺎ در ﻣﻮردي دﯾﮕﺮ ،ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﺑﮕﺮداﻧﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ
ﺑﺰرگ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮد ﯾﺎ زﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ :ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺘﺖ ﮐﻨﺪ؟ ﺧﯿﺮ؛
ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﺒﯿﻪ
ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ .زﯾﺮا
ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮدن ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻦ -،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎﺷﺪ -ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
***
-266ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ
ُ ُ ٌ َ ُ
ِﺘﺎﻪﻟُ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ
-١٥٦٧وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ » :ﺳﺒﺎب الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻓﺴﻮق ،وﻗ
ُْ
) (1
�ﻔ ٌﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﻓﺴﻖ
اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او ،ﮐﻔﺮ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ دﺷﻨﺎم
دادن ﯾﺎ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﻀﻮر ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ او ﺑﺪ
ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ او ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮد و از او ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﭼﻨﯿﻦ
ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ ،ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ْ ُ ََ ْ ۡ َ ۡ
ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ ۡ َ َّ َ ُ ۡ ُ َ
ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ
� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا
ِ ِ ِ ﴿وٱ�ِين يؤذ
]اﻷﺣﺰاب [٥٨ : ينا ﴾٥٨�ثۡ ٗما ُّمب ٗ
ِ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ ،ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ
ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ.
ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎر ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و
ﻣﺠﺎزاﺗﺶ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر آزاردﻫﻨﺪهاي ﻣﯽﺷﻮد؛
ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،اذﯾﺖ و آزارش ،ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگﺗﺮيﺳﺖ؛ ﻟﺬا آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ،از اذﯾﺖ ﮐﺮدن ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اذﯾﺖ ﮐﺮدن
ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ از آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .از اﯾﻦرو ﻗُﺒﺢ و ﮔﻨﺎه
آزاررﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﮕﻮﻧﻪ و در ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ
ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽآزارﻧﺪ و در زﻧﺪﮔﯽِ
آنﻫﺎ ﺳﺮَك ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ،ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد!« ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :ﭼﻪ
) (1
ﮐﺴﯽ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش از ﺷﺮّ او دراﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ«.
ۡ َ ْ َۡ
� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ
در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ﴿ :بِغ ِ
را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ .«...از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد
ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت
دﯾﮕﺮ :اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ،اﺷﮑﺎﻟﯽ
ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ُ ََ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ َ ََ ۡ ُ ْ َۡ ٓ � َۡ َ
ان يأت ِ� ٰن َِها مِن� ۡم �ٔاذوه َماۖ فإِن تابا َوأصلحا فأع ِرضوا �ن ُه َما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء [١٦ :
َ َّ َ
﴿وٱ ِ
و آن زن و ﻣﺮدي را ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،آزار دﻫﯿﺪ و ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رو
ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ آوردﻧﺪ ،دﺳﺖ از آزارﺷﺎن ﺑﺮدارﯾﺪ.
اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزان اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و
ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻮاطﮐﺎر را ﻧﻪ ﺷﻼق ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ او را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ
ﻟﻮاطﮐﺎر ،اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل دﺳﺘﻮر داد و ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﻓﺴﻖ اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او ،ﮐﻔﺮ« .اﯾﻦ
ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻓﺴﻖ ،از ﮐﻔﺮ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن
را ﻓﺴﻖ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮد و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ او را ﮐﻔﺮ داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ
دﺷﻨﺎم دﻫﺪ ،ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﻖ
ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﯾﺎ وﻻﯾﺘﺶ ﺑﺮ دﺧﺘﺮش ﻧﯿﺰ ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ازدواج دﺧﺘﺮش
ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ در ﻣﻘﺎم اﻣﺎم و ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﻣﺆذن ﺷﻮد .اﯾﻦ،
ﺑﺎور ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎرهاي از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ،ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ .ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دﺷﻨﺎم دﻫﺪ ،ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺠﻨﮕﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ
ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻦ او را ﺣﻼل
ﺑﺪاﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻨﺶ را روا ﻧﺪاﻧﺪ ،از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ُۡ ۡ َ ۡ ََ ُ ْ ََ ۡ ُ ْ َۡ َ ُ َ َ ۢ َ َ ۡ ۡ َ ُٰ َ ََ َ ٓ ََ
ان مِن ٱلمؤ ِمن ِ� ٱ�تتلوا فأصل ِحوا بينهماۖ فإِن �غت إِحدٮهما � ﴿�ن طا�ِفت ِ
َّ َ َ ٓ ۡ َ َ َ َ ُ
ْ
� أ ۡم ِر ٱ�ِۚ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما� َء إ ِ ٰٓ
ُ ْ َّ ٱ ۡ� ۡخ َر ٰ
ى َف َ�ٰتِلوا ٱل ِ� َ� ۡب ِ� َح َّ ٰ
� تَ ِ ٓ
َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ َ ٞ سط َ َ ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ َۡۡ
� ٩إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ
ُ َۡ َ َ َ
]اﳊﺠﺮات[١٠ ،٩ : � أخ َو ۡ�� ۡم﴾ �
و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ ،ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ .و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو
ﮔﺮوه ،ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد ،ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد .و اﮔﺮ )ﺑﻪ
ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ ،در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف ،ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي
ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ،دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد .ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛
ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ.
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دو ﮔﺮوه ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ ،ﺑﺮادران ﮔﺮوه
ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن
ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻄﺮ ﺳﻘﻮط در ﮐﻔﺮ را دارد ،اﻣﺎ از
ﻣﺮﺣﻠﻪي ﮐﻔﺮ ،ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ و آﻧﺎن را از اﺳﻼم ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
***
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 128
ْ َ ٌُ ُ ً َ َُ ُ َّ ُ َ َ ُ َ -١٥٦٨وﻋﻦ أَﻲﺑ ٍّ
ذر� ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻻ ﻳ ْﺮ ِ� َرﺟﻞ َرﺟﻼ ﺑِﺎﻟ ِﻔﺴ ِﻖ أ ِو
َّ َ َّ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ ُْ
) (1
اﻟ�ﻔ ِﺮ ،إِﻻ ْارﺗﺪت ﻋﻠﻴ ِﻪ ،إن ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ﺻﺎﺣِﺒﻪ ﻛﺬل ِﻚ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ،
ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ ﺑﻪ
ﺧﻮدش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«.
ُ ُ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ
ﺎن ﻣﺎ ﻗﺎﻻ �ﻌ� اﺒﻟَﺎدِي ﻣﻨﻬﻤﺎ
ِ ﺎﺑﺴ ت الﻤ» : ﺎل ﻗ ِ ﷲا رﺳﻮل أن ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ -١٥٦٩وﻋﻦ أ
) (2 َْ ُُ َ َّ َ ْ َ
ﺣﻰﺘ �ﻌﺘﺪِي الﻤﻈﻠﻮم«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻨﺎم
ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ آﻏﺎزﮔﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺳﺘﻢدﯾﺪه ]ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮ دوم[ از ﺣﺪ ﺑﮕﺬرد«.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ،ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ
ﻧﺒﺎﺷﺪ ،ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ» :ﺗﻮ ،ﻓﺎﺳﻘﯽ« ﯾﺎ
»ﺗﻮ ﮐﺎﻓﺮي« ،اﯾﻦ اﺗﻬﺎم ﺑﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آنﺷﺨﺺ واﻗﻌﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ
ﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﯾﺎ ﮐﻔﺮ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻬﺎمﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻬﻢﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﻬﻢ ،ﯾﻌﻨﯽ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻬﺎمﻫﺎ ﺑﻪ او وارد ﻣﯽﺷﻮد ،واﻗﻌﺎ ﻓﺎﺳﻖ ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺣﺬر
داﺷﺘﻦ از او ،ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮش را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ
ﺗﻔﺴﯿﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﺷﺮﻋﯽ ،روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در
اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪك ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﮐﻔﺮ
ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮده ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﻓﺴﻖ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﮐﻔﺮ اﺳﺖ!
و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ آﻏﺎزﮔﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ
آنﮐﻪ ﺳﺘﻢدﯾﺪه ]ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮ دوم[ از ﺣﺪ ﺑﮕﺬرد« .ﻟﺬا دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺪ و ﺑﯿﺮاه
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮ
دوم از ﺣﺪ ﻧﮕﺬرد و ﻓﻘﻂ ﺟﻮاب دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ از ﺣﺪ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ،
آنﮔﺎه ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎﺳﺖ .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي
اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽِ ﺷﺨﺺ دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﺪ و دﺷﻨﺎمﻫﺎﯾﺶ را
ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺣﺪ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
اﺪﻟﻳ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ«؛ اﷲ َﻣ ْﻦ ﻟَ َﻌ َﻦ َو َ
»ﻟَ َﻌ َﻦ ُ
ِ
ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ
ﺐﺐ أَﺑَ ُﺎهَ ،و� َ ُﺴ ُّ ﺐ أَﺑَﺎ َّ
الﺮ ُﺟﻞ ﻓَيَ ُﺴ ُّ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟! رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮدَ �َ » :ﻌ ْﻢ! � َ ُﺴ ُّ
ِ
ُ ُ ُ ُ َ
أ َّﻣﻪ ﻓيَ ُﺴ ُّﺐ أ َّﻣﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :آري؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم
ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﭘﺪر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ،ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺷﺨﺺ
دﯾﮕﺮي دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎدر وي ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آﻏﺎزﮔ ِﺮ ﺷﺮ
ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﺮ و ﺑﺪياش ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و از آن ،ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ
ﻓﺮدي ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪ و ﺑﯿﺮاه ﺑﮕﻮﯾﺪ ،ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺮ دوم از ﺣﺪ ﻧﮕﺬرد ،ﮔﻨﺎه
ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اول ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آﻏﺎزﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ
ﻧﻔﺮ دوم ،ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺣﻖِ ﺧﻮﯾﺶ ،ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﺪ و
ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ.
***
َ ُ ُ ْ َ َّ ْ ُ َْ َْ ُ
ﺮﺷب ﻤﺧ ًﺮا ﻗﺎل» :اﺮﺿ�ﻮهُ« ﻗﺎل أﺑﻮﻫ َﺮ�ﺮة :ﻓ ِﻤﻨﺎ
ِ ﺪ ﻗ ﺮﺟﻞ
ِ ٍ ﺑ ُّ
ﻲﺒ ِ
ﻲﺗ اﻨﻟََّ ِ أ -١٥٧٠وﻋﻨﻪ ﻗﺎل:
َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َّ ُ َ ْ َّ ُ
ﺎرب ﺑِﺜﻮ�ِﻪ؛ ﻓﻠﻤﺎ اﻧﺮﺼف ﻗﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮم :أﺧﺰاك ا�، ﺎرب �ِﻴﺪه ِ والﻀﺎرِب ﺑِﻨﻌﻠﻪ ،والﻀ ِ الﻀ ِ
) (2 َّ ْ َ ُ ُ َ ُ ُ
ﻗﺎل» :ﻻ ﺗﻘﻮلﻮا ﻫﺬا ،ﻻ ﺗ ِﻌﻴﻨﻮا ﻋﻠﻴﻪ الﺸﻴﻄﺎن«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد ،ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
آوردﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :او را ﺑﺰﻧﯿﺪ« .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد،
ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ،او را زدﻧﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ
ﮐﻪ آن ﻣﺮد ،رﻓﺖ ،ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ :ﺧﺪا ،ﺗﻮ را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﮐﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن ،ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﺆﻟﻒ رﺣﻤﻪ اﷲ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ» :ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد،
ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ«.
در اﯾﻦ رواﯾﺖ ،واژهي »ﺧﻤﺮ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﻤﺮ ،ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي
ﻣﯽﺷﻮد .ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آبِ اﻧﮕﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ از ﺟﻮ و ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﻫﺮ
ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهي دﯾﮕﺮي .اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي
ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ زﯾﺎد ،ﭼﻪ اﻋﺘﯿﺎدآور ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا
ُ ُّ
ﻞﻛ ُم ْﺴﻜﺮ َﻤﺧْ ٌﺮ َ ،و ُ ُّ� ُم ْﺴﻜﺮ َﺣ َﺮ ٌ
ام«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪهاي، ٍِ ٍِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :
ﺧﻤﺮ و ﺣﺮام اﺳﺖ«.
ﻣﺴﺘﯽ ،ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺬت و ﻃﺮب ﯾﺎ ﺷﺎدي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛
از اﯾﻦرو "ﺑﻨﮓ" اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺨﺪر اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰو ﻣﻮاد
ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ آدم ﻣﺴﺖ ،از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﻪدر ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه اﺣﺴﺎس
ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنروا ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ! ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﺣﻤﺰه ﺑﻦ
ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺣﻤﺰه ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ اﻣﺎ ﺣﻤﺰه ﮐﻪ
ﺷﺮاب ﺧﻮرده و از ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي ﺑﻪدر ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﮔﻔﺖ :ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻼﻣﺎن ﭘﺪرم ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؟
و ﭼﻮن ﻣﺴﺖ ﺑﻮد ،ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ،ﭘﯿﺶ از ﺣﺮام ﺷﺪن ﺷﺮاب
ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮاب ،ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺣﻠﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ :اﺑﺘﺪا ﺷﺮاب ،ﻣﺒﺎح ﺑﻮد .ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ًۡ َ ً َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َّ ُ َ ۡ ُ َ َ
خذون مِنه َسك ٗر� َورِزقا ح َسنا﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ[٦٧ : يل وٱ�ع� ِ
ب �ت ِ خ ِ ﴿ َومِن � َم َ� ٰ ِ
ت ٱ�َّ ِ
و از ﻣﺤﺼﻮﻻت درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎ و اﻧﮕﻮر ،ﮔﺎﻫﯽ ﺷﺮاب ﻣﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ و ﮔﺎﻫﯽ رزق ﭘﺎك
و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ.
ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم :اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آنرا در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻗﺮار داد؛ اﻣﺎ
ﺣﺮاﻣﺶ ﻧﻔﺮﻣﻮد .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُُۡ َٓ ٓ ۡ َ ُۡ
�� قل �ِي ِه َما إِث ٞم كبِ�َ ٞو َم َ�ٰفِ ُع ل َِّلن ِ ۡ ۡ َۡ َۡ َُ َ َ َ
اس ��مهما ﴿��ٔلونك ع ِن ٱ� ۡم ِر َوٱل َمي ِِ
َّ ۡ َ ۡ
�َُ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢١٩ : � مِن �فعِ ِه َما﴾ أ
از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ .ﺑﮕﻮ :در ﻫﺮ دو ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي
ﻣﺮدم دارد؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن از ﺳﻮدﺷﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ،از ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ و ﺷﺮابﺧﻮاري ،ﻣﻨﻊ ﻧﻔﺮﻣﻮد.
ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ ٰ َ ٰ َ َّ ٰ َ َ ْ َ ُ ُ َ
َ
� � ۡعل ُموا َما �قولون﴾ ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س�رى ح
]اﻟﻨﺴﺎء [٤٣ :
اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! در ﺣﺎلِ ﻣﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻟﺬا
ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ﺟﺰ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻣﺒﺎح ﺑﻮد.
ﻣﺮﺣﻠﻪي ﭼﻬﺎرم :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي »ﻣﺎﺋﺪه« ،ﺷﺮاب را ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮد و
اﯾﻦ ،ﺣﮑﻢ ﻧﻬﺎﯾﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺮاب ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
اب َوٱ ۡ�َ ۡز َ� ٰ ُم ر ۡج ٞ � َوٱ ۡ�َ َ ام ُن ٓوا ْ إ َّ� َما ٱ ۡ َ َ َ
َ
س ّم ِۡن � َم ِل نص ُ � ۡم ُر َوٱل ۡ َم ۡي ِ ُ �� ُّ� َها ٱ َّ� َ
ِين َء َ ﴿ ٰٓ
ِ ِ
َ َ َّ ُ ُ ۡ َ َّ
]اﳌﺎﺋﺪة[٩٠ : ٱلش ۡي َ�ٰ ِن فٱ ۡج َتن ِ ُبوهُ ل َعل� ۡم �فل ُِحون ﴾٩٠
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺷﺮاب ،و ﻗﻤﺎر ،و ﺑﺖﻫﺎ )و ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ( و ﺗﯿﺮﻫﺎي ﻗﺮﻋﻪ ،ﭘﻠﯿﺪ و از
ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ،از آﻧﻬﺎ دوري ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ.
ﻟﺬا ﻣﺮدم از ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﺮاب و ﺷﺮابﺧﻮاري
ﻋﻼﻗﻪ دارد ،ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﺮابﺧﻮاري ﻗﺮار داده ﺷﺪ.
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي را ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد ،ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :او را ﺑﺰﻧﯿﺪ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﻌﺪاد ﺿﺮﺑﻪﻫﺎ را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﮑﺮد؛ ﻟﺬا ﻣﺠﺎزات
ﺷﺮابﺧﻮار ،ﺟﺰو ﺣﺪود ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺪود ﺑﻪ آندﺳﺘﻪ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﮔﻔﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهاش ،ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺠﺎزات ﺷﺮابﺧﻮاري ﺟﺰو
ﺗﻌﺰﯾﺮات اﺳﺖ .از اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﺷﺮابﺧﻮار را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ،
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 132
ﻓﺮﻣﻮد» :او را ﺑﺰﻧﯿﺪ«؛ وﻟﯽ ﺗﻌﺪاد ﺿﺮﺑﻪﻫﺎ را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﮑﺮد .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺮﺧﯽ از
ﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ،ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ،او را
زدﻧﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﻣﺮد رﻓﺖ ،ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ :ﺧﺪا ،ﺗﻮ را ﺧﻮار و رﺳﻮا ﮐﻨﺪ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ او ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن ،ﮐﻤﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ« .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮﭼﻪ
آن ﻣﺮد ﺷﺮاب ﺧﻮرده ﺑﻮد ،اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ او ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي
ﺷﺮابﺧﻮار ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ آري؛ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ و
آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ .ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! او را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! او را از اﯾﻦ
ﮔﻨﺎه ،دور ﺑﮕﺮدان.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺷﺮابﺧﻮاري ،ﻣﺠﺎزات دارد؛
در دوران ﻋﻤﺮ ﻣﺮدﻣﺎن زﯾﺎدي ،اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ
اﺳﻼم و اﺣﮑﺎم آن ،ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ .ﻟﺬا ﺷﺮابﺧﻮاري ،زﯾﺎد ﺷﺪ .ﻋﻤﺮ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ
اﺻﺤﺎب ﻣﺸﻮرت ﮐﺮد و از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻤﯽ ﺷﺮابﺧﻮاري و ﻣﺠﺎزات آن ،ﻧﻈﺮ
ﺧﻮاﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﻪي اﺻﺤﺎب #را ﺟﻤﻊ ﻧﮑﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از
ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت ،ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ
درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ .در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ اﻓﺮاد ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ
ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ
در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازد؛ »ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻬﺮ ﭼﯿﺰي ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ« .اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را در ﻫﺮ
ﮐﺎري ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ،آنوﻗﺖ ﺳﻨﮓ روي ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﮐﺎري را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ
اﻫﻞ آن ﺳﭙﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ ْ ُ َ َ ۡ َۡ َ ۡ َ ۡ َ ّ ٞ
اعوا بِهِۖۦ َول ۡو َر ُّدوهُ إِ� ٱ َّلر ُسو ِل ��ٰٓ ﴿�ذا جاءهم أمر مِن ٱ�م ِن أوِ ٱ�و ِف أذ
]اﻟﻨﺴﺎء [٨٣ :
َ أُ ْو� ٱ ۡ�َ ۡمر م ِۡن ُه ۡم لَ َعل َِم ُه ٱ َّ� َ
ِين � َ ۡس َت�ب ِ ُطون ُهۥ م ِۡن ُه ۡم﴾ ِ ِ
و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ اﻣﯿﺪﺑﺨﺶ ﯾﺎ ﻧﮕﺮانﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ،آن را ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .و اﮔﺮ
آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﻮر ﺧﻮﯾﺶ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ،آﻧﺎن ﮐﻪ اﻫﻞ درك و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻨﺪ،
ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ را درك ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ.
ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﺗﺨﺼﺺ ﺧﻮد اﯾﻔﺎي
ﻧﻘﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺧﻮب و ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از
ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ ،ﺑﺮ ﺧﻼف روش ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺧﻠﻔﺎي
133 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ
راﺷﯿﺪﯾﻦ #ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ روش ﺳﻠﻒ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ
ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﺧﻮد ،ﻧﻘﺸﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ دوراﻧﺪﯾﺶ و ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻦ ﺑﻮد،
ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺻﺤﺎﺑﻪ #را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺮابﺧﻮاري و ﮔﺴﺘﺮش
اﯾﻦ آﺳﯿﺐ ،از آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺖ .ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎ
دﯾﻨﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ،وﻇﯿﻔﻪي ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي
از آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺪيﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ اﯾﻦ دو اﻣﺮ ،ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎي اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و آﺳﯿﺐﻫﺎي
اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﻮﻧﺪ ،آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ،اﻣﺖ و ﻣﻠﺖ رو ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ
ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ .ﻋﻤﺮ درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺮابﺧﻮاري از اﻫﻞ ﻧﻈﺮ،
ﻣﺸﻮرت ﺧﻮاﺳﺖ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮔﻔﺖ :ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺠﺎزات ،ﻣﺠﺎزات ﺗﻬﻤﺖ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا ﺣﺪ ﺷﺮابﺧﻮاري را ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق ،اﻓﺰاﯾﺶ
دﻫﯿﺪ .ﻋﻤﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﺠﺎزات ﺷﺮابﺧﻮاري
را ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻌﺰﯾﺮ ،ﭼﻬﻞ ﺷﻼق ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق اﻓﺰاﯾﺶ داد و
ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ.
در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪ ،او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و اﮔﺮ دوﺑﺎره
ﺷﺮاب ﺧﻮرد ،ﺑﺎز ﻫﻢ او را ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎر ﺳﻮم ﺷﺮاب ﺧﻮرد ،ﻣﺠﺎزاﺗﺶ اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪ ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او را
ﺑﮑُﺸﻨﺪ .در ﺳﻨﺖ ،اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه را دارﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ
ﮐﻪ ﺷﺮابﺧﻮار در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ،ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﺎﺳﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه
اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺷﺮابﺧﻮار را ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﮐُﺸﺖ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد ،ﺷﻼق ﻣﯽﺧﻮرد .ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم /ﺣﺪ وﺳﻂ
را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :وﻗﺘﯽ ﺷﺮابﺧﻮاري در ﺟﺎﻣﻌﻪ زﯾﺎد ﺷﻮد و ﻣﺮدم ﺟﺰ از ﺗﺮس
اﻋﺪام دﺳﺖ از ﺷﺮابﺧﻮاري ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺮابﺧﻮار در ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ
ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ،ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ ،دﯾﺪﮔﺎه دﻗﯿﻖ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو
ﻣﺼﻠﺤﺖ را در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ :ﻫﻢ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺘﻮن ﺻﺮﯾﺢ را و ﻫﻢ ﻣﺼﻠﺤﺖ
ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﺮابﺧﻮاري در ﺟﺎﻣﻌﻪ را؛ زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﻣﺠﺎزات
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 134
ﺷﺮابﺧﻮاري را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻋﺪام ﻗﺮار ﻧﺪاد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در
اﯾﻦﺑﺎره رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ درﺑﺎرهي آن
وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﮑﻤﺶ ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ،ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ و آﯾﺎ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪه ﯾﺎ
ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ،دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم /ﮐﻪ ﺣﺪ وﺳﻂ را ﮔﺮﻓﺘﻪ
اﺳﺖ ،دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ درﺳﺖ و دﻗﯿﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .و اي ﮐﺎش ﺣﮑﺎم و ﺳﺮان ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ
ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪهي ﺷﺮابﺧﻮاري ﮐﻪ رو
ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ ،ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﭘﯽ دارد و از ﭼﻪ
آﺳﯿﺐﻫﺎ و ﻣﻨﮑﺮاﺗﯽ ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ! اﻣﺮوزه در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ،
ﺷﺮابﺧﻮاري ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﭘﺮﺗﻘﺎل و آب ﻟﯿﻤﻮ و دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي ﺣﻼل،
رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ .ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ،ﺟﻠﻮهاي ﻏﯿﺮاﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
ﮐﻪ ﻣﺮدم درب ﯾﺨﭽﺎل را ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻄﺮي ﺷﺮاب را از درون ﯾﺨﭽﺎل ﺑﺮداﺷﺘﻪ ،ﺳﺮ
ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛
ﻮ� َّﻦ ﻣ ْﻦ أُ َّﻣﻲﺘ أَﻗْ َﻮ ٌ
ام
ََ ُ َ
ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻴﻟﻜ
ِ ِ
َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ
ﺎزف«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :در ﻣﯿﺎن اﻣﺘﻢ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ �ﺴﺘ ِﺤﻠﻮن اﺤﻟِﺮ واﺤﻟ ِﺮ�ﺮ واﺨﻟﻤﺮ والﻤﻌ ِ
زﻧﺎ ،اﺑﺮﯾﺸﻢ ،ﺷﺮاب و آﻻت ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ را ﺣﻼل ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ« .و اﯾﻨﮏ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر
آﻓﺖ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ زﻧﺎ و ﻟﻮاط در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ
ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر آنرا ﻣﺒﺎح ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ .ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در
ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ،ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ ،دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﺟﻮان ﺑﺎ ﺟﺎمﻫﺎي
ﺷﺮاب از ﻣﺴﺎﻓﺮان اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ] !...ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ[
در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ،ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ؛
ﺑﻪوﯾﮋه ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و اﻓﺮادي ﮐﻪ از رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ! ﺣﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده از
ﮔﺮدنﺑﻨﺪ ،اﻧﮕﺸﺘﺮﻫﺎي ﻃﻼ و ﮔﻮﺷﻮاره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮاي ﻣﺮدان ،ﻋﺎدي ﺷﺪه اﺳﺖ.
درﺑﺎرهي ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﺶ
ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﻫﻤﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ رواج و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪ را از اﯾﻦ آﻓﺖﻫﺎ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺳﺮان و ﺷﻬﺮوﻧﺪان
ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
135 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن دﺷﻨﺎمدادن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ
َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ ِّ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ
ﺎلﺰ� �ﻘﺎم ﻋﻠﻴ ِﻪ -١٥٧١وﻋﻨﻪ ﻗﺎل َ :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻣﻦ ﻗﺬف مﻤﻠﻮ�ﻪ ﺑ ِ
) (1 َ َ َّ ْ َ ُ َ َ ُّ َ َ َ َ
اﺤﻟﺪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،إِﻻ أن ﻳ�ﻮن ﻛﻤﺎ ﻗﺎل«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ
را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ
ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛
ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«.
ﻏﻼم ،ﻫﻤﺎن ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻻ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﻪ
رﻫﻦ داده ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﻒ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﻫﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ درﺑﺎرهي آزاد و
ﺑﺮده ،ﺟﺰ در اﻣﻮر ﻣﺎدي ،ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ.
ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮده ،ﻋﻼوه ﻫﻢ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺑﺮده را در دﺳﺖ دارد و ﻫﻢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺮده ،از آنِ اوﺳﺖ؛
ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﺮدهاش را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ،ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ» :اي زﻧﺎﮐﺎر« ،در دﻧﯿﺎ ﺑﺮ او ﺣﺪ
ﺷﺮﻋﯽ اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ »اي زﻧﺎﮐﺎر« و »اي ﻟﻮاطﮐﺎر«،
ﻗﺬف ﯾﺎ ﺗﻬﻤﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ دارد .ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺮده ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ
ﺑﮕﻮﯾﺪ ،ﺣﺪ ﻗﺬف اﺟﺮا ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ در آﺧﺮت ﮐﻪ ﻋﺬاﺑﺶ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ،
ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدن ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ ﺑﻪ
زﻧﺎ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ
ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ در آﺧﺮت ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ زﻧﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ او
اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﺗﻬﺎﻣﺶ ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ اﻣﺎ ﺻﺤﺖ اﺗﻬﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ
ﻣﯽﺷﻮد؟ درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﺑﺪون ﮐﻨﺎﯾﻪ ،ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺪ
دﺧﻮل ﺑﻮده و دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﻧﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم
اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ،اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد ،ﻧﺼﻒ ﻣﺠﺎزات اﻓﺮاد آزاد
اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ت مِنَ ٰ
ۡ َ َ َ َ
� ب َ�ٰح َشة � َعل ۡيه َّن ن ِۡص ُف َما � ٱل ُم ۡح َص�َ
َ َ َ ٓ ُ ۡ َّ َ ۡ َ َ ۡ
ِ ِ ِ ِ ٖ صن فإِن ��﴿فإِذا أح ِ
َۡ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٢٥ : اب﴾ٱلعذ ِ
و ﭼﻮن ﺷﻮﻫﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ ،ﻧﺼﻒ ﻣﺠﺎزات زﻧﺎن آزاد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ.
ﺣﮑﻢِ دوﺷﯿﺰهي آزادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺻﺪ ﺷﻼق ﺑﺰﻧﻨﺪ
و ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﻨﺪ ،او را ﭘﻨﺠﺎه ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و
درﺑﺎرهي ﺗﺒﻌﯿﺪش ،اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد .ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :او را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺒﻌﯿﺪ
ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺗﺒﻌﯿﺪش ،ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮقِ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ .ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺮده
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪ را ﺑﺮ ﺑﺮدهاش ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ» :اﮔﺮ ﮐﻨﯿﺰي زﻧﺎ ﮐﺮد و زﻧﺎﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ ،ﺻﺎﺣﺒﺶ )ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ( او را
ﺷﻼق ﺑﺰﻧﺪ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ دوﺑﺎره زﻧﺎ ﮐﺮد ،ﺑﯽآنﮐﻪ او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺣﺪ
ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر ،ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ ،او را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ
در ﺑﺮاﺑﺮِ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻣﻮ ﺑﺎﺷﺪ« (1 ).اﻣﺎ ﺷﻼق زدن ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ آزادي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ
ﻣﯽﺷﻮد ،ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي وي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ و
ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮد ،ﺣﺘﯽ ﺑﺮادرش ﻧﯿﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا
ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ،ﮐﺎرِ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اوﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﺑﺮدهاي ﻣﺮﺗﮑﺐ دزدي ﯾﺎ
ﺳﺮﻗﺘﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪش ﻗﻄﻊ دﺳﺖ اﺳﺖ ،ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ اﺟﺮاي ﭼﻨﯿﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اوﺳﺖ .ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺻﺎﺣﺐ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﮏ
ﺑﺮده ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺑﺮ ﺑﺮدهي ﺧﻮد اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﺠﺎزات ﺷﻼق را .واﷲ
اﻋﻠﻢ.
َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ ْ َ َ ُ ُّ ْ َ َ ُ ُ
-١٥٧٢وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻻ �ﺴﺒﻮا اﻷم َﻮات ،ﻓﺈ�ﻬ ْﻢ ﻗﺪ أﻓﻀ ْﻮا
) (1 َ َ َ َّ ُ
إِﻰﻟ ﻣﺎ ﻗﺪمﻮا«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا
آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ و ﺑﺪون
ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺮﻋﯽ«.
ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮدﮔﺎن ،ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا
ﮐﺎﻓﺮ ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻣﺘﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮِ ﻣﺮده ،ﺑﺎﻋﺚ دلﺧﻮري و
ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،
ﮐﺎﻓﺮ ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻧﺪارد و ﻫﻤﯿﻦ ،ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻦِ ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ
اﺳﺖ» :ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از ﻣﺮدﮔﺎن ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن آزار رﺳﺎﻧﺪه و ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﺑﺮ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺸﺎر ﺑﯿﺎورﻧﺪ ،ﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ،ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ
ﺷﺮﻋﯽ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺮده ،آدﻣﯽ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﻮده و ﺑﺪﻋﺘﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم
رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻣﺼﻠﺤﺖ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪيﻫﺎي آن ﻣﺮده را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ
ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و از راه و روش وي دوري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ&
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ«؛ ﻧﻬﯽ در اﺻﻞ ،ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﻢ
اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﺘﺶ را
ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ« .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن
ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ،ﭼﻪ ﻓﺎﯾﺪه دارد و ﭼﻪ ﭼﯿﺰي را ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ آنﻫﺎ ﮐﻪ از ﺳﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ
ﺳﺮاي ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و ﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن را دﯾﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ،ﻗﯿﺎﻣﺖ اوﺳﺖ و
ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد ،اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮده
َ ُ ُ َّ َ َْ َ َ
اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إِذا َﻣﺎت ْا� ُﻦ آد َم ا�ﻘ َﻄ َﻊ � َﻤﻠﻪ إِﻻ ِﻣ ْﻦ
ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ََُْ ُ َ
ﺪﻟ َﺻﺎ ِﻟ ٍﺢ ﻳَﺪ ُﻋﻮ ُﻪﻟ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻼث :ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟﺎر� ٍﺔ ،أ ْو ِﻋﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔﻊ ِﺑ ِﻪ ،أ ْو َو ٍ
ﺛ ٍ
ﻣﯽﻣﯿﺮد ،ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد :ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري ،ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از
آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﺑﺎﻧﺶ را از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن
ﺑﯽﻣﻮرد و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،روش ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران و ﺑﻨﺪﮐﺎن ﻧﯿﮏ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ از
ﮐﻨﺎر ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ،ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﻮاري و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان
ﺷﻬﺎدت دروﻏﯿﻦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺟﺰ ﺳﺨﻦ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش10 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .40:اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 216ﮔﺬﺷﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .1844 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 673آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 140
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن
ﻣﺮدم آزاري«.
ﻣﺮدمآزاري ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد؛ ﭼﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ و ﻋﻤﻞ ﯾﺎ
ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ ﺷﺪن دﯾﮕﺮان ﺷﻮد .ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ
ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دلآزرده ﮔﺮدد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ او زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺮﺳﺪ .اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ .و اﻣﺎ اذﯾﺖ و آزار ﻋﻤﻠﯽ؛ ﻣﺜﻼً
ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻦ ﯾﺎ راه رﻓﺘﻦ را ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺗﻨﮓ ﮐﻨﺪ .ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ
را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﺪ .ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ ﺣﺮام و ﻣﺮدمآزاريﺳﺖ و وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺘﯽ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ْ ُ ََ ْ ۡ َ ۡ
ِ� َوٱل ُم ۡؤم َِ�ٰت ب َغ ۡ ۡ َ َّ َ ُ ۡ ُ َ
ون ٱل ُم ۡؤ ِمن َ
� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا
ِ ِ ِ ﴿وٱ�ِين يؤذ
]اﻷﺣﺰاب [٥٨ : ينا ﴾٥٨�ثۡ ٗما ُّمب ٗ
ِ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ ،ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ
ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ.
ۡ َ ْ َۡ
� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ
در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ﴿ :بِغ ِ
را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ .«...از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد
ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت
دﯾﮕﺮ :اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ،اﺷﮑﺎﻟﯽ
ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ََ ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ َ ََ ۡ ُ ْ َۡ ٓ � َۡ َ
ان يأت ِ� ٰن َِها مِن� ۡم �ٔاذوه َماۖ فإِن تابا َوأصلحا فأع ِرضوا �ن ُه َما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء [١٦ :
َ َّ َ
﴿وٱ ِ
و آن زن و ﻣﺮدي را ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،آزار دﻫﯿﺪ و ﭼﻮن ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و رو
ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ آوردﻧﺪ ،دﺳﺖ از آزارﺷﺎن ﺑﺮدارﯾﺪ.
اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزان اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و
ﻣﻔﻌﻮل ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻮاطﮐﺎر را ﻧﻪ ﺷﻼق ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
او را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻟﻮاطﮐﺎر،
اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل دﺳﺘﻮر داد و ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
141 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺮدمآزاري
َ ْ َ َ ْ ُُ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َْ ُ َ ْ ُ َْ َ ْ ْ َ
ﻮط ﻓﺎ�ﺘُﻠﻮا اﻟﻔﺎ ِﻋﻞ َوال َﻤﻔ ُﻌﻮل ﺑِ ِﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ :ﻫﺮﮐﻪ را
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ وﺟﺪ�ﻤﻮه �ﻌﻤﻞ �ﻤﻞ ﻗﻮمِ ل ٍ
دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻗﻮم ﻟﻮط را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل را ﺑﮑﺸﯿﺪ«.
اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻦ ﻟﻮاطﮐﺎر اﻋﻢ از ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮل،
اﺟﻤﺎع ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺸﺘﻨﺶ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ .ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺳﻨﮕﺴﺎر
ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﺎﯾﺪ او را از ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪي ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﯾﺎ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ،
ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮه( ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آنﻗﺪر ﺑﻪ او ﺳﻨﮓ ﺑﺰﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﯿﺮد .و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﺎﯾﺪ او را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ.
در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اذﯾﺖ و آزار دﯾﮕﺮان ،ﺑﻪﺣﻖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً
ﺷﺨﺼﯽ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ،او را آزار
ﻣﯽدﻫﯿﺪ؛ ﺧُﺐ ،ﺳﺰاوارش! زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪﻧﺪ،
ﺧﻮدﺧﻮري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده
اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ و زﺑﺎن او در
اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ«.
ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ و راﺳﺘﯿﻦ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان دﺷﻨﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺷﺎن ﺣﺮف ﻧﻤﯽزﻧﺪ ،ﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺳﺤﻦﭼﯿﻨﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﻪي
آﻓﺖﻫﺎي زﺑﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم دوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ او
دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﮐﺘﮑﺸﺎن ﻣﯽزﻧﺪ ،ﻧﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن
دﺳﺖﺑﺮد ﻣﯽزﻧﺪ .ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻦ ،ﻣﺴﻠﻤﺎن دﯾﮕﺮي وﺟﻮد
ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر و ﻣﻨﺸﯽ ،ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي
اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ،ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻣﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛
وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮي ،ﺟﻨﺒﻪي ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن رﻓﺘﺎري درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎ
ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :و ﻣﻬﺎﺟﺮ ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﻨﻊ
ﮐﺮده اﺳﺖ ،دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ
دﯾﻦ ﺧﻮد ،از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم ،ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺠﺮت ،ﻣﻌﻨﺎي
دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آنﭼﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده ،دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻬﺎﺟﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﻋﻤﻞ
ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،واﺟﺒﯽ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﺤﺮﻣﺎت ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ،
ﻣﻬﺎﺟﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده ،دوري ﮐﺮده اﺳﺖ.
و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ
دارد ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد ،ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ،ﺑﻪ
اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ
ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد«.
ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و
وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ،راهﮐﺎرش را ﻓﺮاروي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار
داد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ از آﺗﺶ دوزخ دور و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد ،ﺑﺎﯾﺪ در
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ،ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ
ﻫﻤﻮاره در ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ و آﺧﺮﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ.
ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت را ﭘﯿﺶِ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و ﺑﺮ دﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر
اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزﯾﻢ؛ اﯾﻦ ،ﺣﻖّ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ .در ﻋﯿﻦ
ﺣﺎل ،ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت
از دوزخ و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ،اﯾﻦ راهﮐﺎر و ﻗﺎﻧﻮن را ﻫﻢ ﻓﺮاروي ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار داد
ﮐﻪ» :ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﺧﻮدش ﻫﻤﺎنﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﮔﺮدد«؛
ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﺮدمآزاري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ دﯾﮕﺮان او را اذﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﻘﺶ
ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ در داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او ﮐَﻠَﮏ ﺑﺰﻧﻨﺪ! ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان
ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد دﯾﮕﺮان ﺑﺎ او ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .اﮔﺮ ﻣﺮدم
در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ،آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺠﺶ را در زﻧﺪﮔﯽ
ْ
ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﯾﺪ .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ﻳُﺆ ِﻣ ُﻦ
َ ُ ُّ ْ َ َ ُ ُ
� ْﻢ َﺣ َّﻰﺘ ُ� َّ
ﺐ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ�ِ ﺎ ﻣ ﻪ ﻴ
ِ ِﻷﺧ ﺐ ِ أﺣﺪ
ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي را ﺑﭙﺴﻨﺪد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي ،از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از
ﯾﮏدﯾﮕﺮ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ.
ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي ،ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻔﺮ ﻗﻠﺒﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﻫﻢ
ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ؛ رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و از ﻫﻢ
ﺑﺮﯾﺪن اﺳﺖ .ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﮐﯿﻨﻪي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را در دل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛
اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ .اﺻﻼً ﭼﻪ دﻟﯿﻞ و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﺘﻨﻔﺮ
ﺑﺎﺷﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ
ﮐﯿﻨﻪاش را ﺑﻪ دل ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﮐﻠﯽ از او ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﻮﯾﺪ .ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺰاوار ﭼﻨﯿﻦ ﮐﯿﻨﻪ و
ﺗﻨﻔﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﯿﻨﻪي ﮐﺎﻓﺮان را در دل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در
آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارد ،ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﺪارﯾﻢ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺴﻖ و
ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد ،از او ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ .اﻣﺎ ﻣﮕﺮ ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ ﯾﺎ دوﺳﺘﯽ و
ﺗﻨﻔﺮ ،ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :آري؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ دارد ،دوﺳﺘﺶ
ﺑﺪارﯾﻢ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺴﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد ،از او ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ .ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎر ﮐﻪ ﻃﻌﻢ
و راﯾﺤﻪي داروي ﺗﻠﺦ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ دوﺳﺖ دارد دارو ﺑﺨﻮرد ﺗﺎ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﺎﺑﺪ.
ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و او در اﺻﻞِ اﯾﻤﺎن ،ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ و
ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ
ﮐﯿﻨﻪاش را ﺑﻪ دل ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ او را
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎﻧﺶ دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد ،از او
دلﺧﻮر ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﻧﺘﯿﺠﻪاش اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد
ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ،ﺑﺮاي او ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪﯾﺪ .ﻟﺬا ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﺮده ،ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ
آنﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا دوﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮادر
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻗﻬﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﺳﺖ از ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 144
و اﻣﺎ از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ
از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن ﯾﺎ
ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﮔﻨﻪﮐﺎر .از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن
ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا
َ ْ َ ْ َ َ ُْ ُ
اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴُﻜ ِﺮ ْم َﺟﺎ َر ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ْ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑﺎﷲ َواﻴﻟَﻮم ِ
اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاش را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد« .ﻟﺬا در ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ
ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﮔﺮاﻣﯽاش ﺑﺪارﯾﺪ؛ و اﮔﺮ اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ ،ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺗﻮﺟﯿﻬﺸﺎن
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ،اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﯾﻦ ،اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺘﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻫﻞ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﻄﻊ
ارﺗﺒﺎط ﮐﻨﻨﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي ،ﻋﺮض ﮐﺮد :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﻦ،
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﯽ دارم ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻢ ،وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ؛ و ﻣﻦ
ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ ،وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ
ﻣﯽورزم ،وﻟﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﯽ
ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯽ ،ﮔﻮﯾﺎ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮراﻧﯽ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯽ،
ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« (1 ).ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ
ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎش؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :وﺻﻞﮐﻨﻨﺪهي راﺳﺘﯿﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ،ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ او دارﻧﺪ ،ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﯽ
) (2
اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ او ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،او ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«.
رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ؛ رويﮔﺮداﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ
دلﺧﻮريِ ﻗﻠﺒﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻠﯽ دارد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن از ﺷﻤﺎ دلﺧﻮر اﺳﺖ ،از او دلﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ روي ﮔﺮداﻧﺪ
ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯽﻣﺤﻠﯽ ﮐﺮد ،ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ:
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﻪ
آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ،اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ ٞ َّ ۡ ۡ
]اﳊﺠﺮات[١٠ : ﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾
ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ.
اﯾﻦ آﯾﻪ در اداﻣﻪي آﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آن دو ﮔﺮوه از ﻣﻮﻣﻨﺎن را ذﮐﺮ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﮔﺮوه ﺳﻮﻣﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ
ﻣﯽدﻫﻨﺪ:
ََ َ ﴿�ن َطا ٓ� َف َتان م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ
ِ� ٱ ۡ� َت َتلُوا ْ فَأ ۡصل ُِحوا ْ بَ ۡي َن ُه َماۖ فَإ ۢن َ� َغ ۡ
ت إ ِ ۡح َدٮ ٰ ُه َما � ِ ِ ِ
ْ َ َ ۡ ٓ َ َ َ َ
َ َّ ٰ َ ٓ َ ٰٓ ۡ َّ َّ ْ
ى َف َ�ٰتلُوا ٱل� َ� ۡ ُۡۡ
�ِ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما ِ ۚ ٱ ر م أ � إ
ِ ِء � ت � ح � ِ ب ِ ِ ٰ َ
ر خٱ�
َ
َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ ٞ سط َ ۡ ُ ْ َّ َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ َ َۡۡ
� ٩إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا ب ِٱلعد ِل َوأقسِط ٓۖوا إِن ٱ� �ِب ٱل ُمق ِ ِ
َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ َ
]اﳊﺠﺮات[١٠ ،٩ : �ون ﴾١٠ �� أخو�� ۚم وٱ�قوا ٱ� لعل�م تر
و اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ ،ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ .و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو
ﮔﺮوه ،ﺑﻪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮد ،ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد .و اﮔﺮ )ﺑﻪ
ﺣﮑﻢ اﷲ( ﺑﺎزﮔﺸﺖ ،در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف ،ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي
147 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي ،از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ
ﭘﯿﺸﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ،دادﮔﺮان را دوﺳﺖ دارد .ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛
ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ.
ﻟﺬا ﮔﺮوه ﺳﻮم ،در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و
آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ،ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽِ دو ﻃﺮف را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ.
اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ آندﺳﺘﻪ از اﯾﺸﺎن ﮐﻪ
روﯾﺎروي ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ .ﻟﺬا اﯾﻦ آﯾﻪ ردي ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺮ ﺧﻮارج
اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه را ﮐﻔﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮهاي
ﺷﻮد ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از دو ﮔﺮوه ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ و ﻧﯿﺰ از
ﮔﺮوه ﻣﯿﺎﻧﺠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻣﻨﺎن ﯾﺎد ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ُ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ْ ُ ۡ َ َ ٞ
]اﳊﺠﺮات[١٠ : � أخ َو ۡ�� ۡم﴾ ﴿إِ�ما ٱلمؤمِنون إِخوة فأصل ِحوا �
ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ؛ ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ.
از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه
ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده ،ﭘﺲ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮐﯿﻨﻪ و
دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﻪ درﮔﯿﺮي و ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﻧﯿﻨﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ،
ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ دلﺧﻮريﻫﺎ و ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ .در ﭼﻨﯿﻦ
ﺷﺮاﯾﻄﯽ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ،دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي
دروغ ﮔﻔﺘﻦ ،ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ﺳﺎزش اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ.
دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ ُ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ
� بِق ۡو ٖ� ام ُنوا َمن يَ ۡرت َّد مِن� ۡم َعن دِينِهِۦ ف َس ۡوف يَأ ِ� ٱ ﴿ ٰٓ
���ها ٱ�ِين ء
َ َ
ُ ُّ ُ ۡ َ ُ ُّ َ ُ ٓ َّ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ ۡ َ
]اﳌﺎﺋﺪة[٥٤ : �ن﴾ � ٰ ِفر َ حبونهۥ أذِل ٍة � ٱلمؤ ِمن ِ� أعِز ٍ� � ٱل �ِبهم و� ِ
ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آندﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ ،ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﮔﺮوﻫﯽ ﺧﻮاﻫﺪ آورد ﮐﻪ
آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ،ﻓﺮوﺗﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ
ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و
ﻣﺮﺗﺪ ﺷﻮﻧﺪ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻣﯽآورد ﮐﻪ آﻧﺎن را دوﺳﺖ دارد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﷲ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛
ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ اﷲ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 148
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ ُ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ ُ َ َ َّ َ ٰ َ ٰٓ ۡ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ۡ َ ٓ
َ َ
خذوا ٱ�هود وٱ��رى أو ِ�اء ۘ �عضهم أو ِ�اء �ع ٖ �
ض ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ت ِ
َ ۡ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ّ ُ
ِن� ۡم فَإنَّ ُهۥ م ِۡن ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ
� ﴾٥١ ل�ٰلِم َ
ِ � � َ� ۡهدِي ٱلقوم ٱ ۗ ِ ِ ومن �تولهم م
]اﳌﺎﺋﺪة[٥١ :
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را ﺑﻪ دوﺳﺘﯽ ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ .آﻧﺎن دوﺳﺘﺎن ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ .ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ
آﻧﺎن دوﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،از ﺟﺮﮔﻪي آﻧﺎن اﺳﺖ .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ،ﮔﺮوه ﺳﺘﻢﮐﺎر را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ َ ٰ َ ٰ َ َّ ٰ َ َّ َ ُ ۡ َ ﴿ َولَن تَ ۡر َ ٰ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٢٠ : � تتب ِ َع مِل َت ُه ۡم﴾ � َعنك ٱ�َ ُهود َو� ٱ��رى ح
و ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻫﺮﮔﺰ از ﺗﻮ راﺿﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از آﯾﯿﻨﺸﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯽ.
اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از
ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و آﯾﯿﻦِ آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﮔﺎه از ﻃﺮﯾﻖ و ﺗﺮوﯾﺞ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي
ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﭘﺨﺶ ﻓﯿﻠﻢﻫﺎي ﻣﺒﺘﺬل و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﮔﺴﺘﺮده از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﯿﻨﻤﺎي ﻣﺒﺘﺬل و وﯾﺮانﮔﺮ
و اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ؛ و ﮔﺎه آﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﻔﺮ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َّ ٗ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ُ َ ُ َ َ
ن�ون َ ٤١و�� َب ۡع َ�ٰ ُه ۡم ِ� ﴿وجعل�هم أ�ِمة يدعون إِ� ٱ�ارِ� و�وم ٱلقِ�مةِ � ي
]اﻟﻘﺼﺺ[٤٢ ،٤١ : ِ� ﴾٤٢َ�ٰ ِذه ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا لَ ۡع َن ٗة ۖ َو�َ ۡو َم ٱ ۡلقِ َ�ٰ َمةِ ُهم ّم َِن ٱل ۡ َم ۡق ُبوح َ
و آﻧﺎن را ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي آﺗﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﯾﺎري ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ .و
در دﻧﯿﺎ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺷﻤﺎر راﻧﺪهﺷﺪﮔﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ.
َ َّ َ َ
� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ
ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ: ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :أذِل ٍة
»در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن ،ﻓﺮوﺗﻦ و ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ«.
در ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ذﮐﺮ ﮐﺮده ،آﻣﺪه اﺳﺖ:
ََٓ ََۡ ُّ َ َّ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ
ار ُر�ا ُء بين ُه ۡم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ[٢٩ :
�ِ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلك ِ
ف ﴿�مد رسول ٱ ۚ
ﻣﺤﻤﺪ ،ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ ،در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ﻣﻬﺮﺑﺎن.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 150
اﯾﻦ ،وﺻﻒ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ،ﺳﺮﺳﺨﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻪ
دوﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﻧﺮﻣﺶ و ﺳﺎزش از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ
ََُٓ
�ا ُء بَ ۡي َن ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ و رﻓﺘﺎر ﻧﺮم ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ﴿ :ر
و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ؛ اﯾﻦ ،وﯾﮋﮔﯽِ ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ و ﻋﮑﺲ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ،
ﻧﻘﺺ در اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادران اﯾﻤﺎﻧﯽاش ﻣﻬﺮ ﻧﻤﯽورزد،
اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ
ﻧﻮرزد ،ﻣﻮرد ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد .ﻟﺬا ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﻐﺾ و
ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد را در دﻟﺘﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎﻻي ﻧﺎﭼﯿﺰ دﻧﯿﺎ
ﮐﯿﻨﻪي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪدل ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ .اﮔﺮ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن روي ﺧﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن
ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺸﺎدهروﯾﯽ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و دلﺧﻮريﻫﺎ را ﮐﻨﺎر
ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ از آنﭼﻪ ﺑﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دلﺧﻮري ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ،دوري ﮐﻨﯿﺪ.
***
ََ َ َ َ ُ ََ َ ُ َّ َّ ّ َ َ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻻ �ﺒﺎﻏﻀﻮاَ ،وﻻ ﺤﺗَﺎﺳﺪواَ ،وﻻ ﺗﺪاﺑ ُﺮواَ ،وﻻ أ�ﺲ أن اﻨﻟ
-١٥٧٥وﻋﻦ ٍ
ْ َْ ُ َ َ ُ َْ َ َ َ َ ُّ ُ ْ ً ْ َ َ ُ ُ ََ َ ُ
�ﻘﺎﻃﻌﻮاَ ،و�ﻮﻧﻮا ﻋِﺒﺎد اﷲِ إﺧ َﻮاﻧﺎَ ،وﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛﻼ ٍث«] .ﻣﺘﻔﻖ
) (1
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ
ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ ،ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﺮده ،ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ
ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺮادروار ﺑﻨﺪﮔﺎنِ )ﻧﯿﮏ و ﻋﺒﺎدتﮔﺰارِ( اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﮐﯿﻨﻪورزي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ ،ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6076 ،6065) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2559 :
151 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي ،از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ
ﻧﮑﺮده ،ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺮادروار ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ﯾﮑﻢ :ﮐﯿﻨﻪ و دﺷﻤﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ در دﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ،ﮐﯿﻨﻪ
اﻓﺘﺎد ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ دلﺧﻮر ﺷﺪي ،ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﮐﯿﻨﻪ و دلﺧﻮري را از ﻗﻠﺒﺖ ﺑﯿﺮون
ﺑﯿﻨﺪازي؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي آن ﺷﺨﺺ ﺑﻨﮕﺮ ﺗﺎ ﺑﺪيﻫﺎﯾﺶ را از ﯾﺎد ﺑﺒﺮي؛
ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﯿﭻ ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻨﯽ ،ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ ﻣﺆﻣﻦ -ﯾﻌﻨﯽ از
ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ -ﺑﺪ ﻧَﺒﺮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮏ اﺧﻼﻗﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد ،اﺧﻼق دﯾﮕﺮش را
ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد« (1 ).اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻮازن و اﻧﺼﺎف درﺑﺎرهي ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﻓﻘﻂ ﺑﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮان را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻫﻢ ﻗﻀﺎوت
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻓﻘﻂ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪيﻫﺎ را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﺪل و
اﻧﺼﺎف ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو روي ﺳﮑﻪ را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺑﺪيﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و ﻫﻢ
ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را؛ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ،اﻫﻞ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ
از ﺧﻄﺎي دﯾﮕﺮان ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،دوﺳﺖ دارد .ﭘﺲ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از ﮐﺴﯽ دلﺧﻮر ﺷﺪي
ﯾﺎ در دﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﮐﯿﻨﻪاي ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ،ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ دلﺧﻮري و ﮐﯿﻨﻪ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮي
و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎور؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ
ﭼﻪﺑﺴﺎ او ﻓﺮدي ﻣﺤﺘﺮم و ﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﭘﺲ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ
را ﺑﻪ ﯾﺎد ﺑﯿﺎور ﺗﺎ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ،از ﺧﺎﻃﺮت ﻣﺤﻮ
ﺷﻮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮدَ » :وﻻ
ُ
ﺗﻨﺎﺟﺸﻮا« .ﯾﻌﻨﯽ» :ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ«.
َ ُ
»ﻻﺗﻨﺎﺟﺸﻮا« ،ﯾﻌﻨﯽ »�َﺶ« ﻧﮑﻨﯿﺪ .ﻧَﺠﺶ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،ﺑﯽآنﮐﻪ ﻗﺼﺪ
ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد
ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ
ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﮐﺎﻻﯾﯽ را در ﺑﺎزار در ﻣﻌﺮضِ ﻓﺮوش
ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ،ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ،ﮐﺎﻻي ﺷﻤﺎ ،ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮد .آﺧﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ،ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن،
ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺻﺪ و دهﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري
ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻗﺼﺪش ،ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ آن ﺟﻨﺲ ،ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ و
ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻧﻔﻊ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد .اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ.
اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،واﻗﻌﺎً از اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي
ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ،ﻗﯿﻤﺖ آن ﺟﻨﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮود ﮐﻪ از ﺧﺮﯾﺪ آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد ،اﺷﮑﺎﻟﯽ
ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ،ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺰاﯾﺪه ،ﻗﯿﻤﺖ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎديِ ﺧﻮد را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ،
وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ ،ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود ،از ﺧﺮﯾﺪ آن ﺟﻨﺲ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ
اﯾﻦ ﮐﺎر وارد ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد.
دومَ » :وﻻ َﺤﺗَ َ
ﺎﺳ ُﺪوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﯾﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﯾﺪ .ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺴﺎدت
ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ.
َ
ﺳﻮمَ » :وﻻ ﺗ َﺪاﺑَ ُﺮوا«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ .در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ اراﺋﻪ
ﮔﺮدﯾﺪ.
َ
ﭼﻬﺎرمَ » :وﻻ َ�ﻘ َ
ﺎﻃ ُﻌﻮا«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﺮ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻋﺮف و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰهي ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ،ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن
ﺧﻮﯾﺶ آﻣﺪ و ﺷﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻧﮕﯿﺰهي ارﺗﺒﺎط ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي،
ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ،دوﺳﺘﯽ و ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ
ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ،ارﺗﺒﺎط دارد و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را
رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،دوﺳﺖ دارد .در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ« .ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ،ﺧﻮد
ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاق ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ او
ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ از او روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدﻧﯽ را
ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ
و ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا دوﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؟ و در
ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﮔﻨﺎه و اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺺ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺗﻦ از اﺻﺤﺎﺑﺶ ﮐﻪ از ﺷﺮﮐﺖ در ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪﻧﺪ ،ﻗﻬﺮ و
153 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي ،از ﻫﻢ ﺑﺮﯾﺪن و رويﮔﺮداﻧﯽ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ
ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮد .اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن در اﺻﻞ ،ﺣﺮام اﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن
ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ،ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ
ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد و از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ،ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ
ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در آن ﺑﺎﺷﺪ.
***
َ َ ُ ْ َ ُ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ
� و� ْﻮمِ ن اﻹﺛ مﻮ ﻳ ﺔ
ِ ﻨاﺠﻟ ﻮاب أﺑ ﺢ ﺘﻔ � » : ﺎل ﻗ ِ ﷲا رﺳﻮل أن ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ -١٥٧٦وﻋﻦ أ
� أﺧِﻴ ِﻪ َﺷ ْﺤ ُ َ ً
ﺟﻼ ﺎﻛﻧَ ْﺖ ﺑَيْ َﻨ ُﻪ َو َ� ْ َ َ ُ َّ ً َ ْ ُْ ُ َْ ِّ ُ اﺨﻟَ ْﻤي ِﺲُ �َ ،ﻴ ْﻐ َﻔ ُ
ﻨﺎء، ﺮﺸك ﺑِﺎﷲِ ﺷيﺌﺎ ،إِﻻ ر ِ � ﻻ ﺪ
ٍ ﺒ� ِﻞﻜ ﻟ ﺮ ِ
) (1 َ َّ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ
ﻳﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻄﻠِﺤﺎ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ �ﻴﻘﺎل :أﻧ ِﻈﺮوا ﻫﺬﻳ ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻄﻠِﺤﺎ ،أﻧ ِﻈﺮوا ﻫﺬ ِ
َْ ْ ُ ِّ َ ْ َ ْ ُ َُ ُْ َ ُ
ِيﺲ و�ﺛن�«. رواﻳﺔ ﻪﻟ�» :ﻌﺮض اﻷﻋﻤﺎل ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮ ِم ﻤﺧ ٍ ٍ و�
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ در روزﻫﺎي
دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ،آﻣﺮزﯾﺪه
ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮐﯿﻨﻪاي وﺟﻮد دارد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد:
آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ«.
در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ» :اﻋﻤﺎلِ )ﻣﺮدم( در روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ-
ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل -ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد«؛ و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن را آورده اﺳﺖ.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ ،ﻧﻮوي /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ در روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد
و ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ ،آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﮐﯿﻨﻪاي وﺟﻮد دارد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ
آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ آﻣﺮزش اﯾﻦ دو را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ
ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ« .ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ دلﺧﻮري و
ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻣﺒﺎدرت ورزد؛ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن،
ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار ﺑﻮد ،ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن دلﺧﻮريﻫﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و
ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ دﻟﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﺧﻮﯾﺶ ،ﭘﺎك و ﺻﺎف
ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ،ﭘﺎداش و ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﺲ ﻧﯿﮏ دارد؛ آنﮔﺎه
ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺎداش ﻋﻤﻠﺶ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ،اﻧﺠﺎمِ آن ﺑﺮاي او آﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ،ﺗﺮك ﮐﺮدن آن ﺑﺮاﯾﺶ آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد .اﮔﺮ ﺧﻮدش
ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮐﯿﻨﻪﻫﺎ و دلﺧﻮريﻫﺎ ﻧﺰد ﺑﺮادرش ﺑﺮود ،ﻓﺮد ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي را
ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﺳﺖ ،واﺳﻄﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ.
***
-270ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺣﺴﺪ
ﺣﺴﺪ ،آروزي زوال ﻧﻌﻤﺖ از ﺻﺎﺣﺐ آن اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ
ﻧﻌﻤﺘﯽ دﻧﯿﻮي.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ َ َ َ ٰ ُ ُ َّ
ٓ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٥٤ : ﴿أم �سدون ٱ�اس � ما ءاتٮهم ٱ� مِن فضلِهِۦ﴾
ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ،ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟!
) (1
در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6064 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.(2564 ،2563) :
159 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ...
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش 52 :و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1599 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ.$
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 162
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش2295 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4088 :
163 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﻮشدادن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ...
َّ ُ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َ ٌ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ ُ َ ْ ً َ َ َ َّ َ ْ
ﺤﻟﻴﺘﻪ ﻤﺧﺮا� ،ﻘﺎل :إﻧﺎ ﻗﺪ -١٥٨٠ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد� ﻧﻪ أ ِﻲﺗ ﺑِﺮﺟ ٍﻞ ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ :ﻫﺬا ﻓﻼن �ﻘﻄﺮ ِ
ْ ْ َ ْ َ ْ ََ َ ْ َ ُ ْ َ ُّ ُ َْ َ
ﻲﺷ ٌء ،ﻧﺄﺧﺬ ﺑ ِ ِﻪ«] .ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ �ﻦ إن �ﻈﻬﺮ ﻨﻟﺎ ﻧ ِﻬﻴﻨﺎ ﻋ ِﻦ اﺘﻟَّﺠﺴ ِﺲ ،وﻟ ِ
) (1
ﮐﻪ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎدي ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺷﺮط ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي را ﻧﺰد وي آوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ،
ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺶِ او آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺮات ﺷﺮاب اﺳﺖ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﮑﺎش
در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن -ﺑﻪ
ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺰﯾﺮ -ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6064 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.(2564 ،2563) :
165 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت
َ َّ ُ َ َّ ﺆذوا ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻤ َ
� َوﻻ ﺗتﺒِ ُﻌﻮا َﻋ ْﻮ َراﺗِ ِﻬ ْﻢ ،ﻓﺈِﻧﻪ َﻣﻦ
ُ ُ
اﺳﺖ» :ﻻ ﺗ
ِِ ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
ُ ُّ َ ﻲﻓ َ�ﻴْﺖ ِّ
أﻣ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﯿﺎزارﯾﺪ و در ﭘﯽ ﺗتﺒﻊ َﻋ ْﻮ َرا ِﺗ ِﻬ ْﻢ ،ﻓﻀﺤﻪ ا� َول ْﻮ
ِ ِ
آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﻫﺮﮐﺲ ،در ﭘﯽ رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ و رﯾﺨﺘﻦ آﺑﺮوي
ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ«.
اﯾﻦ ،ﺳﺰاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﺑﺮوي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﻣﯽرﯾﺰد؛ ﻟﺬا در و دﯾﻮار ﻫﻢ از
آﺑﺮوي ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﺣﺘﯽ در ﺧﺎﻧﻪي
ﻣﺎدرش ﻧﯿﺰ رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ.
در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ :ﻣﺮدي را ﻧﺰد وي آوردﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ،
ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺶِ او آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺮات ﺷﺮاب اﺳﺖ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ از ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﮑﺎش
در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن -ﺑﻪ
ﻣﺠﺎزات ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺰﯾﺮ -ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ« .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺠﺴﺲ و ﮐﻨﺠﮑﺎوي
در ﮐﺎر دﯾﮕﺮان ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﻮﻟﻒ /ﺳﭙﺲ در ﺑﺎب ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن،
ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و آﯾﻪاي از ﺳﻮرهي »ﺣﺠﺮات« اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ
درﺑﺎرهي آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ.
***
-273ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻮار ﺷﻤﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ.
ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ از ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ
ﺑﮑﺎﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺣﺮام و ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎ در ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل اﺣﺘﺮاﻣﺶ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان واﺟﺐ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم،
ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ
ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ �ونُوا ْ َخ ۡ ٗ
َ ُ َ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ
خ ۡر قَ ۡو ٞم ّمِن قَ ۡو ٍ� َع َ ٰٓ
�� ّم ِۡن ُه ۡم َو� � أن ي ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �س
َّ ُ ۡ ّ ٗ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ َ ٰٓ َ َ ٓ َ ّ ّ ٞ
]اﳊﺠﺮات[١١ : � ِساء مِن � ِسا ٍء ع� أن ي�ن خ�� مِنهن﴾
167 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﯿﭻ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را ﻣﺴﺨﺮه ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ )آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( از اﯾﻦﻫﺎ )ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ (،ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ .و ﻧﯿﺰ زﻧﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن را ﻣﺴﺨﺮه
ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
َ َ
�� ُّ� َهااﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪٰٓ ﴿ :
َّ َ َ َ ْ
ام ُنوا﴾» :اي ﻣﻮﻣﻨﺎن!«؛ اﯾﻦ ﺧﻄﺎب ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ٱ�ِين ء
داده ﻣﯽﺷﻮد ،ﺟﺰو ﻟﻮازم اﯾﻤﺎن اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ،ﯾﺎ ﻋﺪم ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ،ﻧﻘﺺ در
اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﭘﺲ از ﻧﺪا ﯾﺎ ﺧﻄﺎب ،ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ
ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﺑﻪ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ،
اَﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻪ اداي ﮐﺴﯽ را درآورﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﭼﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي
ﮐﺴﯽ را ﻣﺴﺨﺮه ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮ ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ او ﺧﺮده ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ! ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ
َ َ ٰٓ َ َ ُ
�ونُوا ْ َخ ۡ ٗ
�� ﮔﺮﻓﺘﻦ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :ع� أن ي
ّم ِۡن ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ
ﺑﺎﺷﻨﺪ« .و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را درﺑﺎرهي زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ.
ُ َ َۡ ْ َ ُ
در ادﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖَ ﴿ :و� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :از ﺧﻮدﺗﺎن
ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ« .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﻋﯿﺐ ﺧﻮدش را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم
آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﺎ واژهي
ُ َ ُ
﴿أنف َس� ۡم﴾ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ،ﺑﺮادرش را
ُ َ َۡ ْ َ ُ
ﻫﻢﺳﺎن ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ .از اﯾﻦرو ﴿ َو� تل ِم ُز ٓوا أنف َس� ۡم﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ٰ َ َ ََ َُ ْ ۡ ََۡ
ب﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ: �
ﯾﺎ از ﺑﺮادران ﺧﻮد ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ .و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :و� �نابزوا ب ِٱ�ل ِ
ُۡ ُ ۡ
ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺳﺘﻬﺰا ،ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﻟﻘﺐﻫﺎي زﺷﺖ ﺻﺪا ﻧﺰﻧﯿﺪ﴿ .بِئ َس ٱ ِ� ۡس ُم ٱلف ُسوق َ� ۡع َد
ي� ٰ ِن﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﭘﺲ از اﯾﻤﺎن آوردن ،ﻓﺴﻖ و ﺑﺪﮐﺎري ،اﺳﻢ و رﺳﻢ ﺑﺪيﺳﺖ« .ﺑﻪ ٱ ۡ� َ
ِ
ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،از ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد،
ﻓﺎﺳﻖ و ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان و ﻧﯿﺰ ﺻﺪا زدن آنﻫﺎ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 168
َ َّ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ
ب فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰل ُِمون﴾؛ ﺑﺎ اﻟﻘﺎب زﺷﺖ ،ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ﴿ .ومن لم �ت
ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ ،ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ:
ُّ َۡ ُ ُّ ّ ٞ
]اﳍﻤﺰة[١ : ِ� ه َم َز�ٖ ل َم َز ٍ� ﴾١
﴿و�ل ل ِ
واي ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﯿﺐﺟﻮي ﻣﺴﺨﺮهﮔﺮي!
ٞ
واژهي ﴿ َو ۡ�ل﴾ ﺑﺮاي ﻫﺸﺪار ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود و در ﭼﻨﺪ ﺟﺎي ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ.
ُّ ُ
﴿ه َم َز� ٖ﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﴿ل َم َز ٍ�﴾ ﺑﻪ
ﻣﺴﺨﺮهﮔﺮي اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ ادا و اﻃﻮار ،دﯾﮕﺮان را ﺑﻪرﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮد.
***
َ َّ ِّ ْ َ ْ َ َ
أﺧﺎهُ ْ َْ َ َ َ َّ َ َ
ﺐ ام ِﺮ ٍئ ﻣِﻦ الﺮﺸ أن � ِﻘﺮ
-١٥٨٢وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎلِ » :ﺤﺑﺴ ِ
) (1 ُ ْ
الﻤﺴﻠِﻢ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن
ﺷﺨﺺ ،ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد«.
َْ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ
اﺠﻟﻨﺔ ﻣﻦ ﺎﻛن ﻲﻓ ﻗﻠﺒِ ِﻪ ﻣﺜﻘﺎل ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻻ ﻳﺪﺧﻞ مﺴﻌﻮ ٍدَ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ُ
َ -١٥٨٣وﻋِﻦ اﺑﻦ
َ ِ
َّ ُ َ َ ًَ ْ َ ُ َ َ ُُ َ َ ً َ ُ ٌ َّ َّ ُ َ ُ َ َّ َ ْ
الﺮﺟﻞ �ِ ُّﺐ أن ﻳ�ﻮن ﺛ ْﻮ�ﻪ ﺣﺴﻨﺎ ،وﻧﻌﻠﻪ ﺣﺴﻨﺔ؟ ﻗﺎل» :إِن ِﺮﺒ«؛ ﻓﻘﺎل رﺟﻞ :إِنٍ ﻛ ﻦ ذر ٍة ﻣ
) (2 َّ ْ ُ َ َ ُ َ ِّ َ ْ ُ َّ َ َ ٌ ُ ُّ َ َ
ﺎس«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ا� ﻤﺟِﻴﻞ �ِﺐ اﺠﻟﻤﺎل؛ الﻜِﺮﺒ �ﻄﺮ اﺤﻟﻖ و�ﻤﻂ اﻨﻟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي
ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد« .ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد
ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ ،اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را
دوﺳﺖ دارد؛ ﮐﺒﺮ ،ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ از ﺣﻖ و ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش(2564 ،2563) :؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1578ﮔﺬﺷﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .91 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي 617ﮔﺬﺷﺖ.
169 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن
َْ َ َ ٌُ ُ َ َ َ َ ُ
-١٥٨٤وﻋﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻗﺎل َرﺟﻞَ :واﷲِ ﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ
ِّ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َّ ْ َّ َ ْ ََ َ ُ ُ ُ
ﻼن؟ إ� ﻗﺪ �ﻔ ْﺮت ﻪﻟُ، ٍ ِﻔ ﻟ ﺮﻔِ أﻏ ﻻ أن ﻼن� ،ﻘﺎل اﷲ :ﻣﻦ ذا اﺬﻟِي �ﺘ�ﻰﻟ ﻲﻠﻋ اﷲ ﻟ ِﻔ ٍ
َ َ َ َ َْْ
) (1
َوأﺣﺒﻄ ُﺖ �ﻤﻠﻚ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ :ﻗﺴﻢ ﺑﻪ
اﷲ ﮐﻪ اﷲ ،ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ ﻓﺮﻣﻮد :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ
ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه
ﮔﺮداﻧﯿﺪم«.
ﺷﺮح
اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﺎ ﺧﻮار ﺷﻤﺮدن اوﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﺑﺪي ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ،ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮادر
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺸﻤﺎرد« .ﻟﺬا ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﻪاﻧﺪازهاي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ
اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد ،ﺑﺮاي ﺑﺪ ﺑﻮدن او ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ! ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن را ﺧﻮار ﻧﮑﻨﯿﺪ و او را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ ﻧﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺎك و
ﻟﺒﺎﺳﺶ و ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻇﺎﻫﺮياش .ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن ﺣﻖ و
ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ دارد و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮاﻣﺶ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ .ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد
و ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ $ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ .اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪاﻧﺪازهي ذرهاي ﮐﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،وارد ﺑﻬﺸﺖ
ﻧﻤﯽﺷﻮد« .ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﻟﺒﺎس و ﮐﻔﺶ زﯾﺒﺎ ﺑﭙﻮﺷﺪ ،اﯾﻦ
ﻫﻢ ﺗﮑﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ زﯾﺒﺎﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد« .آري؛
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ذات و ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎﻟﺶ زﺑﯿﺎﺳﺖ و زﺑﯿﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ دارد؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن
ﻫﺮﭼﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺰد اﷲ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب
ﺷﺮﯾﻌﺖ و در ﺣﺪ وﺳﻊ و ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ ،ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ و ﺑﺎﻟَﺶ
ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺠﻤﻞ و ﺷﯿﮏﭘﻮﺷﯽ ،از اﯾﻦ و آن ،ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮد! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ
دارد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ،اﺛﺮش را ﺑﺮ او ﺑﺒﯿﻨﺪ.
) (1ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6245 :؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.450 :
) (2ر.ك :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي .1578
-275ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﺮ ﻧﺴﺐﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖﺷﺪه در
ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ
َ ۡ ٞ َّ ۡ ۡ
]اﳊﺠﺮات[١٠ : ﴿إِ� َما ٱل ُمؤم ُِنون إِخ َوة﴾
ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ.
ﻫﯿﭻ ﺑﺮادري دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮادرش را ﺷﻤﺎﺗﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﺑﺮادرش
ﺷﺎدي ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﺷﻤﺎﺗﺖ ،ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮدمآزاريﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ْ َ ۡ َ ْ ََ
� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا َۡ ﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ
ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ
ت بِغ ِ
]اﻷﺣﺰاب [٥٨ :
�ثۡ ٗما ُّمب ٗ
ينا ﴾٥٨ ِ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ ،ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ
ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮاي ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺖ اﻇﻬﺎر ﺷﺎدي ﻧﮑﻦ ﮐﻪ اﷲ
ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ )و او را از ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ( و ﺗﻮ را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«.
ﻃﻌﻨﻪ زدن در َﻧﺴﺐ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﺗﻮ از ﻓﻼنﺧﺎﻧﻮاده
ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ ﻧﺴﺐ ﮐﺴﯽ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دو رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ،از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ
و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ :ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣﺮده«.
ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ .ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮ ﻣﺮگ ﻣﺮده ،ﺣﺮام
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و ﺷﻨﻮﻧﺪهي آنرا ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﯾﮑﯽ از
ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣﺮده ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻋﺰا ﯾﺎ ﭘﺮﺳﻪي ﻣﯿﺖ در
ﺧﺎﻧﻪاش ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯿﺖ ﺑﺎ ﻏﺬا و ﺧﺮﻣﺎ و اﻣﺜﺎلِ آن ،از آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار ،ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ
ﺑﺠﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﻣﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺖ و ﻏﺬا درﺳﺖ ﮐﺮدن را ﺟﺰو
ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآوردﯾﻢ« .ﺻﺤﺎﺑﻪ #اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآوردﻧﺪ؛
از اﯾﻦرو ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﺮده ،ﻧﺒﺎﯾﺪ درب ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻋﺰا و ﭘﺮﺳﻪ ،ﺑﮕﺸﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 176
ﺑﺪﻋﺖ و ﮐﺎري ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ اﺳﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ
ﮐﺎر ،ﻧﻮﻋﯽ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﻗﻀﺎ و ﻗَﺪر اﻻﻫﯽﺳﺖ .در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﻪ و ﻋﺰا ﺑﺎز ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ
ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ،در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ ،او را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺑﻪ او
ﺗﺴﻠﯿﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .اﯾﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدان اﺳﺖ؛ ﭘﺮﺳﻪ و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺰا ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
اﻣﺮوزه ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪه ،ﺑﺮاي زﻧﺎن ،ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :دو
رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ،از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ :ﻃﻌﻨﻪ
زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣﺮده«.
اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم ﭘﺮﺳﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ،
ﻣﺎ ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ
يل ٱ�ِ﴾ ب � َمن � ٱ ۡ�َ� ِض يُض ُّل َ
وك َعن َ
س
ُ ۡ َ ۡ
�ََ ﴿�ن ت ِطع أ
]اﻷﻧﻌﺎم[١١٦ : ِ ِ ِ ِ
و اﮔﺮ از ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدمِ روي زﻣﯿﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯽ ،ﺗﻮ را از راه اﷲ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
اس َول َ ۡو َح َر ۡص َ
ت ب ُم ۡؤ ِمن َ َََٓ ۡ
�َُ
� ٱ�َّ
]ﻳﻮﺳﻒ[١٠٢ : ِ� ﴾١٠٣ ِ ِ ﴿وما أ
ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق )و آرزوﻣﻨﺪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺸﺎن( ﺑﺎﺷﯽ) ،ﺑﺎز ﻫﻢ( ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺮدم اﯾﻤﺎن
ﻧﻤﯽآورﻧﺪ.
اﺳﺎس ،ﻋﻤﻞﮐﺮد ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺪار اﻋﻤﺎل ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و روش
ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و ﻋﻤﻞﮐﺮد ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﻪ ﻧﮕﺮﻓﺖ و درب
ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺮاي ﻋﺰا و ﭘﺮﺳﻪ ﺑﺎز ﻧﮑﺮد؛ آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻏﺬاي ﭘﺮﺳﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮاي ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ
ﻋﻤﻞ را ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪﺷﺪت از آن دوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا
ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ زنِ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان و
ﺷﻨﻮﻧﺪهاش را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ.
***
-277ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ.
ﺧﯿﺎﻧﺖ ﯾﺎ ﻧﺎرو زدن ،ﺑﺮ ﺧﻼف اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ .ﻧﺎرو زدن ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ
ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺧﯿﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ،ﺧﻮد ﯾﮏ ﻧﻮع اﻣﺎﻧﺖ اﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ
درﺑﺎرهي وﺟﻮب وﻓﺎداريﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺎ ﺿﺪ ﺧﻮد ،ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ
آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده ،اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ُ
]اﳌﺎﺋﺪة[١ : ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا أوفوا ب ِٱلعقودِ﴾
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ.
ﯾﻌﻨﯽ :ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﺪ ،ﺑﻪ ﺷﺮوط آن ،ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ .اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ،
ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻗﺮاردادﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﯾﺎ داد و ﺳﺘﺪﻫﺎ؛
ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ در ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ
ﻼ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن ﻣﯽﻓﺮوﺷﯿﺪ و در
ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ،ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺜ ً
ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل در آن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮ ﺧﺮﯾﺪار
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ،وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ،
ﻓﻼنﻋﯿﺐ را دارد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﺎن ﻋﯿﺐ ،ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮوﺷﯿﺪ و او ﻫﻢ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 178
در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺧﺮﯾﺪار ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش از آن اﻃﻼع داﺷﺘﻪ
و آنرا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ.
ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ از ﻋﯿﺐِ ﮐﺎﻻي ﺧﻮد
ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺸﺘﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﮐﺎﻻ ،ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ؛ ﻫﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،
ﺑﻪ ﺧﻮدت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﺪه و اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ داﺷﺖ ،ﺑﻪ ﻣﻦ رﺑﻄﯽ
ﻧﺪارد .در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه از ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دﻏﻞﺑﺎزي و ﺗﻘﻠﺐ
اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ،ﻗﯿﻤﺘﺶ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را
ﻣﺘﺮدد ﺑﮕﺬارد و ﻋﯿﺒﺐ ﮐﺎﻻ را ﺑﯿﺎن ﻧﮑﻨﺪ ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺸﺘﺮي ،ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮط ﮐﺎﻻ را
ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺷﺨﺺِ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮐﻪ ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻ را ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ،روز
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻃﺮح اﯾﻦ ﺷﺮط ،ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت
دﯾﮕﺮ :ﻓﺮوﺷﻨﺪه ،ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﺐ ﮐﺎﻻﯾﺶ را آﺷﮑﺎرا ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻋﯿﻮﺑﯽ را ﮐﻪ
ﻣﯽداﻧﺪ ،ﮐﺘﻤﺎن ﻧﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﻧﺒﻮد ﻋﯿﺐ را ﺷﺮط ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻗﺮار
ﻧﺪﻫﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﮐﺎﻻ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ -،ﺳﺎﻟﻢ ﯾﺎ ﻋﯿﺐﻧﺎك -آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮوﺧﺘﻢ؛
و واﻗﻌﺎً از ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻮده ،ﺧﺒﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ .آنﮔﺎه ﭘﺲ از ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ،آن
ﻋﯿﺐ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه وارد ﻧﯿﺴﺖ و
ﻓﺮوﺷﻨﺪه ،ﺗﻘﻠﺐ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ در ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ وﺟﻮد دارد ،ﺑﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﻋﯿﺒﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪاﺷﺖ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ
ﺟﻨﺲ ﻓﺮوﺧﺘﻪﺷﺪه را ﭘﺲ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد.
ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ،ﭘﺎيﺑﻨﺪي زن و ﻣﺮد ﺑﻪ ﺷﺮوط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ اﺳﺖ؛
ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮطﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻋﻘﺪ ازدواج ،زن و ﻣﺮد ﺑﺮاي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛
ﻣﺜﻼً زن ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺷﻮﻫﺮش زﻧﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺴﮑﻦ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ،ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ
]اﳌﺎﺋﺪة[١ :
ُ ۡ ْ ُ ْ
ام ُن ٓوا أ ۡوفوا ب ِٱل ُعقودِ﴾ �� ُّ� َها ٱ َّ� َ
ِين َء َ ﴿ ٰٓ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ.
179 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ
ﯾﺎ ﺑﯿﻮهزﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﻮﻫﺮ ﭘﯿﺸﯿﻨﺶ ﻓﺮزﻧﺪ دارد ،در ازدواج ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺮط ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ
در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرش ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ ،ﺑﺮ ﻣﺮد
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد وﻓﺎ ﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ آن زن را ﻣﺠﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﺗﺤﺖ
ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﺨﺼﯽِ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﺎن آﯾﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ
ذﮐﺮ ﺷﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻬﺮﯾﻪي زﻧﺶ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﻮده
اﺳﺖ ،ﺑﺪﻫﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺮط ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ در ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﺎﺷﺪ ،اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛
ﻣﺜﻼً زﻧﯽ ﺑﺮاي ازدواج ﺑﺎ ﻣﺮدي ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ آن ﻣﺮد ،ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﺶ را ﻃﻼق
دﻫﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﻃﯽ ،ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن ،واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا از
اﺳﺎس ،ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زﻧﯽ ،اﺑﺘﺪا ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺒﺎﯾﺪ دوﺑﺎره ازدواج
ﮐﻨﺪ و ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺬﯾﺮد ،ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ
ﺷﺮط ،ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢ ﻧﺸﺪه و ﭘﺬﯾﺮش ﯾﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺮد ﺑﻮده
اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺷﺮط را ﻗﺒﻮل ﮐﺮده ،ﭘﺲ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ،ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛
ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدي اﯾﻦ ﺷﺮط را ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ و دوﺑﺎره ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ،
ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺘﺶ ﺣﻖ دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواج دوم ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﭼﻪ
ﺷﻮﻫﺮش راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺷﺮط ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ،ﻋﻤﻞ
ﻧﮑﺮده اﺳﺖ .در ﻫﺮ ﺣﺎل وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ،واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از
ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي دوري ﮐﻨﺪ.
***
ْ ٌ َ ْ ُ َ َّ َّ َّ
أر�ﻊ ﻣﻦ � َّﻦ �ِﻴ ِﻪ -١٥٩٢وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ ا�ِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص $أن رﺳﻮل ا� ﻗﺎل» :
َ َّ َ َ َ َ ِّ َ ْ ٌَ َ َ ٌ ْ ُ َّ َ ْ َ َ َُ ً َ ً ََ ْ َ َ ْ
ﻔﺎق ﺣﻰﺘ ﻳﺪ�ﻬﺎ :إذا ﺎﻛن ﻣﻨﺎﻓ ِﻘﺎ ﺧﺎل ِﺼﺎ؛ وﻣﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻨﻬﻦ ﺎﻛﻧﺖ �ِﻴ ِﻪ ﺧﺼﻠﺔ ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ
َ َ َ َ َ ََ ََ َ َّ َ َ َ ُُ
) (1
اؤﺗ ِﻤ َﻦ ﺧﺎن ،و�ذا ﺣﺪث ﻛﺬبَ ،و�ذا ﺎﻋﻫﺪ ﻏﺪرَ ،و�ذا ﺧﺎﺻﻢ ﻓﺠ َﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻬﺎر
وﯾﮋﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮﮐﺲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،او ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﺧﺎﻟﺺ و ﺗﻤﺎمﻋﯿﺎر اﺳﺖ؛ و
ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ در او ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد ،ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق را دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ آن را
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش34 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .58 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ] 695و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ
ﺷﻤﺎرهي [1551ﮔﺬﺷﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 180
ﺗﺮك ﮐﻨﺪ :ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ،در اﻣﺎﻧﺖ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ،
دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻨﮕﺎمِ دﻋﻮا ،ﺣﻖﮐُﺸﯽ
ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«.
ٌ َ َ ُ ِّ َ َ
ِﻮاء ﻳ ْﻮم ﺎل اﻨﻟَّ ّ
ﻲﺒ» :ﻟ ِﻞﻜ ﺎﻏد ٍِر ل وأ�ﺲ ﻗﺎلﻮا :ﻗ َ
-١٥٩٣وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ،واﺑﻦ ﻋﻤﺮٍ ،
) (1 َْ َُ َ َ َُ ُ
ﻓﻼن«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ٍ اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ� ،ﻘﺎل :ﻫ ِﺬه ِ ﻏﺪرة
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ،اﺑﻦﻋﻤﺮ و اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ
ﻓﺮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ )و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎري( ،ﭘﺮﭼﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اﯾﻦ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ
ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ )و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮدد(«.
َ َ ٌ َْ ْ ُ ِّ َ َّ َّ َّ َ َ ّ َ
ِ
ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري أن اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻟ ِﻞﻜ ﺎﻏد ٍِر ل ِﻮاء ﻋِﻨﺪ أﺳﺘِ ِﻪ ﻳﻮم ٍ -١٥٩٤ﻋﻦ أﻲﺑ
) (2 َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َْ ً ْ َ َ َُْ ُ َُ َ َ َ ْ
ِ� ﺎﻋﻣ ٍﺔ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻳﺮ�ﻊ ﻪﻟ ﺑِﻘﺪ ِر ﻏﺪ ِره ِ ،أﻻ وﻻ ﺎﻏدِر أ�ﻈﻢ ﻏﺪرا ﻣِﻦ أﻣ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ
ﭘﺮﭼﻤﯽ در ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽاش ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﺎن!
) (3
ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ«.
َ ْ ُُ َ َ َ َ َ َ ََ ٌ َّ ِّ َ َ َ َ َ َ َ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻗﺎل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ :ﺛﻼﺛﺔ أﻧﺎ ﺧﺼﻤﻬ ْﻢ ﻳ ْﻮم اﻨﻟ
ِ ِ ﻦﻋ ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ أ -١٥٩٥وﻋﻦ
ً ْ َ َ ٌ ُ ََُ َ َ َ َ َ ً ُ َ ُ ٌَ َ َ ُ َ ْ ٌُ َ َ
اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔَِ :رﺟﻞ أ�ﻄﻰ ِﻲﺑ � َّﻢ ﻏﺪ َرَ ،و َرﺟﻞ ﺑﺎع ﺣ َّﺮا ﻓﺄ�ﻞ �ﻤﻨﻪَ ،و َرﺟﻞ اﺳﺘﺄﺟ َﺮ أﺟ�ا،
ْ َ ْ َ َ ُْ َ ُْ
) (4
ﻓﺎﺳﺘ ْﻮ� ﻣِﻨﻪ َ،ول ْﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ أﺟ َﺮهُ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ
ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،دﺷﻤﻦ و ﻃﺮف ﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن
ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛
ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6178 ،3188 ،3187 ،3186) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.(1737 ،1735) :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1738 :
) (3ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ »ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،از ﻫﺮ
ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺿﺮرش ﺑﻪ ﺷﻤﺎرِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (4ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.2227 :
181 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و
ﺧﯿﺎﻧﺖ« .ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ .و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻧﻮوي/
در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ
]اﻹﴎاء[٣٤ : �ٔو� ﴾٣٤ ﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م
و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﻨﺪﯾﺪ ،ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻗﻮل
ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﻓﻼن ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ
ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ
ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ »روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﻓﺮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ )و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎري( ،ﭘﺮﭼﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮد :اﯾﻦ ،ﻋﻼﻣﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ«؛ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ ،رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮدد.
ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﭼﻤﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،درﻓﺸﯽ در
ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﻓﺮد ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻦ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎريِ اوﺳﺖ؛ ارﺗﻔﺎع
اﯾﻦ درﻓﺶ ،ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و
ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اﯾﻦ ،ﻋﻼﻣﺖ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻓﻼﻧﯽﺳﺖ .ﻟﺬا ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ،ﺟﺰو
ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدراﻧﺸﺎن.
آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،رواج ﻓﺮاوان ﯾﺎﻓﺘﻪ
اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮاﻧﯽ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ از آﻧﺎن ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ ،ﻣﺰدﺷﺎن را
ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺷﻤﻦ و ﻃﺮفﺣﺴﺎبِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،دﺷﻤﻦ و
ﻃﺮفﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 182
ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از
او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ«.
اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺸﺎن ،ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺰدﺷﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ
اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ،ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﮔﺮان ،ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ
ﭼﮕﻮﻧﻪ و از ﭼﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺎر در
ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ،ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪن ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ .در ﻫﺮ
ﺣﺎل ،ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدن ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان ،ﻧﻮﻋﯽ ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ و ﻫﺮ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮام
ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ ،ﺳﺰاوارِ آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ .ﭘﺲ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎران ﺳﺘﻢﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻮﻗﻌﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ
دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؟! زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺳﻔﺮي
ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ
و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ
) (1
ﻟﺬا ﺣﺮام ،ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟«
ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ.
اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد؛ ﻟﺬا اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ
ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق ﮐﺎراﻧﺸﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،ﻧﺼﯿﺤﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ زودﻫﻨﮕﺎم دﭼﺎر ﮔﺮدﻧﺪ! ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي
زودﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮ ﻋﻤﻞِ زﺷﺘﯽ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ زﺷﺘﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮ آن،
ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﻨﺎﻫﺶ روز ﺑﻪروز او را از
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻧﻘﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻣﯽآورد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﻓﯿﻖ
ﺗﻮﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺪ ،ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش106 :؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 798آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 184
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺨﺸﺶ و
ﺻﺪﻗﻪ و اﻣﺜﺎل آن« .ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺻﺪﻗﻪاش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
اﷲ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اوﺳﺖ و آنﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ و اﺣﺴﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻧﯿﮑﯽاش اﻣﺮ
ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ دارد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ ﻧﯿﮑﯽاش ،ﻣﻨﺖ
ﺑﮕﺬارد؟ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي
ﻣﻨﺖ ﺑﮕﺬار و ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را دادم؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦرا ﺟﻠﻮي ﺧﻮ د
ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮش؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ،ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را دادهام.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ ُ ْ َ َ َ ٰ ُ
�م ب ِٱل ۡ َم ّن َوٱ ۡ� َذ ٰ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٦٤ : ى﴾ ِ ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ب ِطلوا صد�ت ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ.
اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ،ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ
ﻣﻨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﺛﻮاﺑﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
نف ُقوا ْ َم ّٗنا َو َ�ٓ أَ ٗذى ل َّ ُهمۡ
َّ ُ َّ َ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ُ ُ َ َ ۡ َ َ
يل ٱ�ِ �م � يتبِعون ما أ ﴿ٱ�ِين ينفِقون أم� ٰلهم ِ� سب ِ ِ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٦٢ :
َ ُ َۡ ُ َ َ َ ٌ َ َ أَ ۡج ُر ُه ۡم ع َ
ِند َر ّ� ِ ِه ۡم َو� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ﴾٢٦٢
آﻧﺎن ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻣﻨّﺘﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و آزاري
ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ ،ﭘﺎداﺷﺸﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و اﻧﺪوﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ،
آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ« .اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد .اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ :ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ!
اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ] ،ﯾﻌﻨﯽ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ -در
ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان -ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد ،و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ
ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«.
***
-279ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .2865 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 607آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 186
اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َّ ۡ َ َ ّ َ َ َ ۡ
]اﻟﻀﺤﻰ[١١ : ح ّدِث ﴾١١ ﴿وأما بِن ِعمةِ ر�ِك ف
و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ.
َ َ َ ِّ ُ َ َ َ
آد َم ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ َ
ﺎﻣ ِﺔ َوﻻ ِ ﺪﻟ
و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :أﻧﺎ ﺳﻴﺪ و ِ
) (1 َ ْ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﻦ ،در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺮور ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻫﺴﺘﻢ و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺗﮑﺒﺮ ﻓﺨﺮ«؛
ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ«.
ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ،ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺳﺘﻢ و
ﺗﺒﻪﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد؛ ﭼﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺎلِ دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ
و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس آنﻫﺎ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺸﺎن ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺪنِ ﮐﺴﯽ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﻪي
اﯾﻦﻫﺎ ،ﺣﺮام اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪي ﻗﺮآن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ اﷲ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ْ ُّ
ََ َُ ٓ ُ َ ُ
]اﻟﻨﺠﻢ [٣٢ : � ۡمۖ ُه َو أ ۡعل ُم ب ِ َم ِن ٱ َّ� َ ٰٓ
� ﴾٣٢ ﴿ف� تز�وا أنفس
ﭘﺲ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ .او ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آﮔﺎﻫﯽ دارد.
ُ َ َ ُ ُّ ْ َ ُ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﴿ف� ت َز� ٓوا أنف َس� ۡم﴾ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و
ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻣﻦ از ﺗﻮ
داﻧﺎﺗﺮم«؛ ﯾﺎ »ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮم« ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮي ،ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ
ﮐﻨﺪ .در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﻪ »ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛
ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ در اﯾﻦﺟﺎ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻ
ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺎ ﺷﺸﻤﯿﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي »ﺷﻤﺲ« وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﻨﻈﻮر از
ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ در ﺳﻮرهي ﺷﻤﺲ ،ﺧﻮدﺳﺎزي و ﭘﺎكﺳﺎزي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ ََۡ
]اﻟﺸﻤﺲ[٩ : ﴿ق ۡد أفل َح َمن َز�ٮ ٰ َها ﴾٩
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده
اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ُ ۡ َ ۡ َّ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ
َ ون ِ� ٱ�� ِض ب َغ ۡ� ٱ َ
� ّ ِ �ق أ ْو ٰٓ��ِك ﴿إِ�ما ٱلسبِيل � ٱ�ِين �ظل ِمون ٱ�اس و�بغ
ِ ِ
َُ ۡ َ َ ٌ َ
]اﻟﺸﻮر[٤٢ : اب أ ِ� ٞم ﴾٤٢لهم عذ
اﯾﺮاد و ﻋﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و
ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ .ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ )در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ.
آري؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺰاوارِ ﻋﺘﺎب و ﺳﺮزﻧﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ روا ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و
آﺑﺮو و ﺟﺎن و ﻧﺎﻣﻮس دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري
ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﻗﯿﺪ» ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ« ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ،ﺑﻪﺣﻖ ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﻮارد
ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َّ ُ َ � ۡم َوٱ َّ� َ
َ ََ ُ ُ َّ َ َ ُّ َ َّ ُ ۡ ْ
ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم ل َعل� ۡم اس ٱ� ُب ُدوا َر َّ�� ُم ٱ�ِي خلق ﴿ ٰٓ
���ها ٱ�
َ ُ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢١ : � َّتقون ﴾٢١
اي ﻣﺮدم! ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺘﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ،ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ
ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺷﻮﯾﺪ.
ﻏﯿﺮ از ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﻣﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ،ﭘﺮوردﮔﺎر دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا
اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺮوردﮔﺎري را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺘﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ،ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ« ،ﺑﺮاي
ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ،ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده و
ﺑﻪ ﻣﺎ روزي ﻣﯽدﻫﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻋﺘﺎب و ﺳﺮزﻧﺶ ،ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ
ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ،ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺎض ﺑﻦ ﺣﻤﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ
ﺗﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﻪ ﻓﺨﺮ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﻧﻪ ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ« .ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع
ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ» :ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ
ﻧﮑﻨﺪ«؛ ﻟﺬا ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ ،اﻣﺮ ﺳﺎدهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .اﯾﻦ
ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ دارد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن
189 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ )ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ( و ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺘﻢ و ﮔﺮدنﮐﺸﯽ دوري ﮐﻨﻨﺪ و از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ
ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ،ﮐُﺮﻧﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ.
***
ُ َُ َ َ َ َّ ُ ُ َ َ َ َ َ َّ َ َ
الﺮﺟﻞ :ﻫﻠﻚ اﻨﻟَّﺎس� ،ﻬ َﻮ -١٥٩٨وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إِذا ﻗﺎل
ْ َ ُ ُ
) (1
أﻫﻠﻜﻬ ْﻢ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﺮدم ﻫﻼك
ﺷﺪﻧﺪ ،ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ«.
]ﻧﻮوي :اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از روي ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ و ﺗﺤﻘﯿﺮ
ﻣﺮدم و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ
ﮐﻪ در ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ،از روي ﻏﻢﺧﻮاري ﺑﺮ آﻧﺎن و
دﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد .ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادهاﻧﺪ؛
ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ اﻧﺲ ،ﺧﻄﺎﺑﯽ ،ﺣﻤﯿﺪي و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ،از آن دﺳﺖ اﻣﺎﻣﺎن
ﺑﺰرﮔﻮاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را دادهاﻧﺪ و ﺑﻨﺪه ،اﯾﻦ را در ﮐﺘﺎب »اﻻذﮐﺎر« ﺗﻮﺿﯿﺢ
دادهام[.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .2565 :ﭘﯿﺶﺗﺮ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1576ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﯾﻌﻨﯽ :آﻣﺮزش اﯾﻦ دو ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﺷﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2812 :
) (4ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7659 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4106 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 192
َّ ُّ ُّ ّ ِّ ُ ُ َ َ ْ ﺣ ْﺪ َ
َ َ
ﻠ� الﺼﺤﺎﻲﺑ� :ﻧﻪ اﻷﺳﻠ� ،و�ﻘﺎل :الﺴ ِ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺪ َر ٍد
ِ د
ِ ر ِﺮاش
ٍ ﺧ ﻲﺑ -١٦٠٤وﻋﻦ أ
َ َ َّ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ ً َ ُ َ َ َ ْ َ
ﻚ دﻣِ ِﻪ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد
ﺳ ِﻤﻊ اﻨﻟ ِﻲﺒ� ﻘﻮل» :ﻣﻦ ﻫﺠﺮ أﺧﺎه ﺳﻨﺔ �ﻬﻮ ﻛﺴﻔ ِ
) (1
ﺻﺤﯿﺢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﺧﺮاش ،ﺣﺪرد ﺑﻦ اﺑﻮﺣﺪرد اﺳﻠﻤﯽ -و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :ﺳﻠَﻤﯽ
ﺻﺤﺎﺑﯽ -رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺎ
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن اوﺳﺖ«.
ْ َْ ُ ُْ ً َ َ َ ُّ ُ ْ َ َ َ ًّ َ َ
-١٦٠٥وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺆﻣ ٍِﻦ أن �ﻬﺠ َﺮ مﺆﻣِﻨﺎ ﻓﻮق
َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ
ﺮﺘ� ﻲﻓ ﺛﻼ ٍث ،ﻓﺈن م َّﺮت ﺑ ِ ِﻪ ﺛﻼث ،ﻓﻠﻴﻠﻘﻪ ﻓﻠيﺴﻠ ْﻢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ،ﻓﺈن َرد ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم �ﻘ ِﺪ اﺷ
ْ ْ َ َ َ َ ُ
لﻤ َﺴﻠِّ ُﻢ ﻣ َ �ن ل َ ْﻢ ﻳَ ُﺮ َّد َﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ َ� َﻘ ْﺪ ﺑَ َ
ْ َ ْ
الﻬﺠ َﺮة ِ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ِ ِﻦ ا ج ﺮﺧو ،ﻢِ ﺎﻹﺛ ِ ﺑ ﺎء اﻷﺟ ِﺮ ،و
) (2
اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻣﻨﯽ
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻨﯽ دﯾﮕﺮ ،ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ روز ﺑﺎﯾﺪ
ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ ﺑﺮود و ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ .اﮔﺮ وي ،ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را داد ،ﻫﺮ دو در ﭘﺎداش
ﺷﺮﯾﮏاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻧﺪاد ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه و ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه از ﻗﻬﺮ ﺑﻮدن ،ﺑﯿﺮون آﻣﺪه
اﺳﺖ«.
]اﺑﻮداود ﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﺣﮑﻢ
ﻧﻤﯽﺷﻮد[.
ﺷﺮح
ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻣﻬﻤﯽ
ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻣﺮدم ﻫﻼك ﺷﺪﻧﺪ ،ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از
ﻫﻤﻪ در ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ« .اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ،دو وﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو وﺟﻬﺶ را
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6581 :؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش928 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4107 :
) (2ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6335 :؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ ،ش2029 :؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود ،از
آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1051 :
193 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ...
ﻧﻮوي /ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺋﻤﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﯾﮏ وﺟﻬﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدي
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدم ﻫﻼك ﺷﺪﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ورﻃﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻌﺎﺻﯽ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﻫﺪﻓﺶ از
ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ،ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ و ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از
ﻫﻤﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﯽآنﮐﻪ درك ﮐﻨﺪ ،اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺗﺒﺎه
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ
ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ :ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ اﷲ ،ﻓﻼﻧﯽ را
ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ ﻓﺮﻣﻮد :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﻼﻧﯽ را
ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﻢ؟ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﻦ او را ﺑﺨﺸﯿﺪم و ﻋﻤﻞ ﺗﻮ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﺒﺎه ﮔﺮداﻧﯿﺪم«؛) (1زﯾﺮا
آن ﺷﺨﺺ ،اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از روي ﺗﮑﺒﺮ و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺷﺨﺺ
ﮔﻨﻪﮐﺎر ﺑﺮ زﺑﺎن آورد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ،ﺑﻪدور اﺳﺖ! در
ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺮد ،ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ ُّ َ ﴿ َو َمن َ� ۡق َن ُط مِن َّر ۡ َ
]اﳊﺠﺮ[٥٦ : �ةِ َر ّ�ِهِۦٓ إِ� ٱلضآلون ﴾٥٦
ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﮔﻤﺮاﻫﺎن از رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ ،از ﻫﻼﮐﺖ و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر
ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺧﻮدش ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮديﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي
آنﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮك ﺳﺨﻦ در
ﮐﻢﺗﺮ ﺳﻪ روز ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از
ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ دلﺧﻮر ﺷﺪ ،ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او ﺣﺮف ﻧﺰﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ
اﺟﺎزهاي ﺑﻪ او داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ روز ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮐﻨﺪ .اﻣﺎ اﮔﺮ ﻗﻬﺮ
ﮐﺮدن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﻪ
اﺷﺘﺒﺎﻫﺶ ﭘﯽ ﺑﺒﺮد و دﺳﺖ از ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد ،ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ او ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ
در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ،واﺟﺐ اﺳﺖ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ
ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ و ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ #ﮐﻪ از ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده
ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﻨﻨﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ ،ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار
ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺨﻠﻒ از ﺷﺮﮐﺖ در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ
ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺬور ﺑﻮدهاﻧﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ ۡ ُ ْ ََ ُ ْ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ َ
﴿ َس َي ۡحلِفون ب ِٱ�ِ ل� ۡم إِذا ٱنقل ۡب ُت ۡم إِ ۡ� ِه ۡم ِ�ُ ۡع ِرضوا � ۡن ُه ۡمۖ فأع ِرضوا � ۡن ُه ۡمۖ إِ� ُه ۡم
� ۡم ل َ ۡ َ ْ َ َۡۡ ُ َ َ ُ َ َ ُ ْ ۡ ٓ ۡ
ِ�ض ۡوا �ن ُه ۡمۖ س َو َمأ َوٮ ٰ ُه ۡم َج َه َّن ُم َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا يَ�س ُِبون � ٩٥لِفون ل ۡ ٞ
رِج ۖ
س ِق� ] ﴾٩٦اﻟﺘﻮﺑﺔ[٩٦ ،٩٥ :
� َعن ٱ ۡل َق ۡو ِم ٱ ۡل َ ٰ� ِ َ� َ� يَ ۡر َ ٰفَإن تَ ۡر َض ۡوا ْ َ� ۡن ُه ۡم َفإ َّن ٱ َّ َ
ِ ِ
ِ
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ )از ﺗﺒﻮك( ﺑﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ از آﻧﺎن
ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ از آﻧﺎن روي ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ آنﻫﺎ ،ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﭽﻪ
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ،دوزخ اﺳﺖ .ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﺗﺎ از آﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ .اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از
آﻧﺎن راﺿﯽ ﺷﻮﯾﺪ ،ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ اﷲ ،از ﻣﺮدم ﻓﺎﺳﻖ و ﻧﺎﺑﮑﺎر راﺿﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ -ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ،ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ،ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ -ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد
و ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن داد ﮐﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ
ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ .در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﭼﺎﺑﮏ ﺑﻮد ،ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺗﻤﺎم
اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب #رﻫﺴﭙﺎر ﺗﺒﻮك ﺷﺪﻧﺪ،
دو ﺷﺘﺮ داﺷﺖ و از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ آﻣﺎدهﺗﺮ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺣﻀﻮر در
اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ از ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﺰد آن
ﺑﺰرﮔﻮار رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ
ﻋﺬري ﺑﯿﺎورم و ﺧﻮد را از ﺧﺸﻤﺶ ﺑﺮﻫﺎﻧﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ از ﻓﻦ ﺳﺨﻨﻮري ﺑﺮﺧﻮردارم ،وﻟﯽ ﺑﻪ
اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،ﯾﻘﯿﻦ دارم ﮐﻪ اﮔﺮ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﮐﺬب و دروغ ،رﺿﺎﯾﺖ ﺷﻤﺎ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ ،ﺑﻪزودي
ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را از ﻣﻦ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ .و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻢ ،از ﻣﻦ ﻣﯽرﻧﺠﯿﺪ؛
اﻣﺎ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺸﺪ .واﷲ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺪاﺷﺘﻢ.
ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ،ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺟﻬﺎد ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪم ،از ﻫﺮ زﻣﺎن دﯾﮕﺮي ﻗﻮيﺗﺮ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدارﺗﺮ
ﺑﻮدم .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ ﺷﺨﺺ راﺳﺖ ﮔﻔﺖ .ﺑﺮﺧﯿﺰ )و ﺑﺮو( ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎرهات
ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﺪ« .و آنﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ،
ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺨﺺ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ ﺑﻮد ،ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ .ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ،ﻧﺰدش ﻣﯽرﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم
195 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ...
ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ :آﯾﺎ ﻟﺐﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮاي ﺟﻮاب ﺳﻼم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟
آنﮔﺎه ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم و زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدم .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز
ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم ،ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮد؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ زﯾﺮﭼﺸﻤﯽ ،ﻧﮕﺎﻫﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدم ،ﺻﻮرﺗﺶ را از
ﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« .ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ را ﺑﺪﯾﻦﺣﺎل ﺳﭙﺮي ﮐﺮدﻧﺪ .ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎري از
دﯾﻮار ﺑﺎغ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮐﻪ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﻢ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻮد ،ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم
ﮐﺮدم؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﻢ را ﻧﺪاد« .اﺑﻮﻗﺘﺎده ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از
اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ،ﺟﻮاب ﺳﻼمِ ﮐﻌﺐ را ﻧﺪاد:
َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ َ
اع ٱ َّ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٨٠ : �﴾ ﴿ َّمن يُ ِطعِ ٱلرسول �قد أط
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ،از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ.
ﮐﻌﺐ ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﮔﻔﺖ» :اي اﺑﻮﻗﺘﺎده! ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ،آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ،اﷲ
و رﺳﻮﻟﺶ را دوﺳﺖ دارم؟« او ،ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺖ .ﮐﻌﺐ او را دوﺑﺎره ﺳﻮﮔﻨﺪ داد .ﺑﺎز ﻫﻢ
اﺑﻮﻗﺘﺎده ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و ﮐﻌﺐ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ او را ﺳﻮﮔﻨﺪ داد .اﯾﻦ ﺑﺎر اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮔﻔﺖ:
اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ .اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن ﮐﻌﺐ ﺟﺎري ﺷﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و از ﺑﺎغ
ﺑﯿﺮون رﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ آزﻣﻮن دﯾﮕﺮي ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ .ﻧﺎﻣﻪاي از ﭘﺎدﺷﺎه »ﻏﺴﺎن« ﺑﻪ ﮐﻌﺐ رﺳﯿﺪ
ﮐﻪ در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد» :ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ رﻓﯿﻘﺖ )ﻣﺤﻤﺪ( ،ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﺧﺪاوﻧﺪ ،ﺗﻮ را در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻗﺮار ﻧﺪاده ﮐﻪ ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺷﻮي و ﺣﻘّﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮدد .ﻧﺰد ﻣﺎ
ﺑﯿﺎ ﺗﺎ از ﺗﻮ ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ« .ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﻪ ،ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ :اﯾﻦ ﻫﻢ
ﺑﺨﺸﯽ از آزﻣﺎﯾﺶ اﺳﺖ .ﭘﺲ آنرا در ﺗﻨﻮر اﻧﺪاﺧﺘﻢ و ﺳﻮزاﻧﺪم« .وي ،ﻧﺎﻣﻪ را از آن ﺟﻬﺖ
ﺳﻮزاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ روزﻧﻪاي را ﺑﺒﻨﺪد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﻮت ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺴﺎن
ﺗﻦ دﻫﺪ.
ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺷﺐ از ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ ،ﭘﯿﮏ رﺳﻮلاﷲ ﻧﺰد ﮐﻌﺐ رﻓﺖ
و ﮔﻔﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻤﺴﺮت ،ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨﯽ .ﮐﻌﺐ
ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻢ؟ او را ﻃﻼق دﻫﻢ؟ ﮔﻔﺖ :ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﮑﻦ .ﻗﺎﺻﺪ
رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﮐﻌﺐ $ﮔﻔﺖ :ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو و آنﺟﺎ ﺑﺎش ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ
در اﯾﻦﺑﺎره ،ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ .ﻫﻤﺴﺮ ﮐﻌﺐ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش رﻓﺖ و ﮐﻌﺐ ده روز دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ
در ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺳﭙﺮي ﮐﺮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺣﺎل و روزِ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در اﯾﻦ اﯾﺎم
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 196
َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ ۡ َ
ت َعل ۡي ِه ۡم أنف ُس ُه ۡم َوظ ُّن ٓوا أن� إِذا ضاقت علي ِهم ٱ��ض بِما رحبت وضاق ﴿ح ٰٓ
َّ َّ ٓ َ َ َّ� َم ۡل َ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[١١٨ : جأ م َِن ٱ�ِ إِ� إ ِ ۡ�هِ﴾
آنﮔﺎه ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽاش ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪﻧﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ
ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ او ﻧﯿﺴﺖ.
ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ده ﺷﺐ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺻﺒﺮ ﮐﺮدم و ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺐ ﮐﺎﻣﻞ ،از
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ﻣﺮدم را از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد ،ﮔﺬﺷﺖ .ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ
ﭘﻨﺠﺎﻫﻤﯿﻦ ﺷﺐ را ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮ ﺑﺎم ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم و ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﯽ را داﺷﺘﻢ
ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺳﻌﺘﺶ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺗﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و از ﺧﻮد،
ﺑﻪﺗﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮدم .ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﺷﺨﺼﯽ را ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه »ﺳﻠﻊ« رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ
ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ :اي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ! ﺗﻮ را ﺑﺸﺎرت ﺑﺎد .از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ،ﺑﻪ
ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎدم و داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه و رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ،
ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪي ﻣﺎ را از ﺳﻮي اﷲ ،ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﻟﺬا ﻣﺮدم ،ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ
ﻣﺎ ﻣﮋده دﻫﻨﺪ .ﻣﮋدهدﻫﻨﺪﮔﺎن ،ﻧﺰد دوﺳﺘﺎﻧﻢ )ﻫﻼل و ﻣﺮاره ($رﻓﺘﻨﺪ .ﻣﺮدي ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﮋده،
ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﻦ ﺗﺎﺧﺖ و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﻃﺎﯾﻔﻪي »اﺳﻠﻢ« ،ﭘﯿﺎده دوﯾﺪ و ﺑﺮ
ﺑﺎﻻي ﮐﻮه رﻓﺖ و ﺻﺪاﯾﺶ زودﺗﺮ از ﺳﻮارﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﯿﺪ .وﻗﺘﯽ آن ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺶ
را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدم ،ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾﮏ ﻧﺰدم آﻣﺪ ،ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﻢ را درآوردم و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﮋدهاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ
داده ﺑﻮد ،ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪم .ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ،در آن وﻗﺖ ،ﻟﺒﺎس دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻢ؛ از اﯾﻦرو دو
ﻟﺒﺎس )ازار و رداﯾﯽ( ﺑﻪاﻣﺎﻧﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﭘﻮﺷﯿﺪم و ﺑﻪﺳﻮي رﺳﻮلﺧﺪا ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدم .ﻣﺮدم،
ﮔﺮوهﮔﺮوه ﺑﺮاي ﺗﺒﺮﯾﮏ و ﺗﻬﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﺗﻮﺑﻪام ،ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ:
ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮﺑﻪات از ﺳﻮي اﷲ ،ﻣﺒﺎرﮐﺖ ﺑﺎد .ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪم .دﯾﺪم رﺳﻮلاﷲ
ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺮدم ،اﻃﺮاﻓﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدم ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ
ﭼﻬﺮهاش از ﺧﻮشﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ ،ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزي ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ از وﻗﺘﯽ
ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاي ،ﭼﻨﯿﻦ روزي ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ« .ﭘﺮﺳﯿﺪم :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﮋده ،از
ﺳﻮي ﺷﻤﺎﺳﺖ ﯾﺎ از ﺳﻮي اﷲ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻮي اﷲ.«
ﮐﻌﺐ ﺑﻪﺷﮑﺮاﻧﻪي اﯾﻦ ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﺑﻪﺟﺎي آورد .آري؛ در
ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ،
آﯾﺎﺗﯽ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻼوت ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را در ﺧﻠﻮت
197 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻗﻬﺮﮐﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز؛ ﻣﮕﺮ ...
ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﮔﺎه دو ﻫﻢﮐﻼﺳﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ داﻧﺸﮑﺪهي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ از ﮐﻨﺎر ﻫﻢ
ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺳﻼم ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﭘﺲ ﻓﺎﯾﺪهي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﭼﯿﺴﺖ؟
وﻗﺘﯽ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ
ﺑﺎﺷﺪ ،ﭘﺲ ،از دﯾﮕﺮان ﭼﻪ اﻧﺘﻈﺎريﺳﺖ؟ از اﯾﻦرو از ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ
ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺮري ﻧﺪارد ،ﺑﻠﮑﻪ داراي ﻓﻮاﯾﺪ ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ؛
ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ؛ ﮐﺎرِ ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪهاي
ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ.
***
-281ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﺣﻀﻮر
ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪون ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه از او ،ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت؛ ﻣﻨﻈﻮر از
درﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت آرام و
ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﻣﯽ ﻧﺸﻨﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ
ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ ،ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ
ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﻗﻌﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻏﻤﮕﯿﻦ و
ﻧﮕﺮان ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ آﻧﺎن آﺳﯿﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ضا ٓ ّره ِۡم َش ۡ ً
َ ََۡ َ
�ٔا﴾» :و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﴿وليس ب ِ ِ
ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ« .آري؛ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﻨﺪ و اﻣﯿﺪ و اﻋﺘﻤﺎدش ﺑﻪ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﯿﻄﺎن
ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻓﺮﻣﻮد:
َ ْ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ
ا� لﻚ، »واﻋﻠﻢ :أن اﻷ َّﻣﺔ لﻮ اﺟﺘﻤﻌﺖ ﻰﻠﻋ أن ﻳﻨﻔﻌﻮك �ِﻲﺸء ،لﻢ �ﻨﻔﻌﻮك إِﻻ �ِﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘﺒﻪ
َ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ َّ
ﻻ �َ َ ْ
ﻲﺸ ٍء ﻗﺪ ﻛﺘَﺒَﻪ اﷲ ﻋﻠﻴْﻚ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ: ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ُّ
و� ِن اﺟﺘﻤﻌﻮا ﻰﻠﻋ أن ﻳﺮﻀوك �ِﻲﺸء ،لﻢ ﻳﺮﻀوك إِ
ِ
»ﺑﺪان ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ،ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ
را ﮐﻪ اﷲ ،ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪر ﮐﺮده اﺳﺖ .و اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ
ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ،ﺑﺮاﯾﺖ رﻗﻢ زده اﺳﺖ«.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /دو ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻦﻋﻤﺮ و اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد #در ﻫﻤﯿﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده
اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از درِﮔﻮﺷﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن دو ﻧﻔﺮ در ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﺟﻤﻊ
ﺳﻪ ﻧﻔﺮه ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،دو ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺪون
)رﺿﺎﯾﺖ و در ﺣﻀﻮرِ( ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ،ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درِﮔﻮﺷﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺺِ
ﺳﻮم ،ﻧﺎراﺣﺖ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﭼﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ؟« اﯾﻦ ،در
ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آندو ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ آن دو ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﻮد .از اﯾﻦرو
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف زدن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻧﻔﺮِ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ
و اﯾﻦ ،ﯾﮑﯽ از آداب ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﺣﺎل اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ و دوﺳﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ
ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از آن اﻃﻼع ﯾﺎﺑﺪ ،ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﯾﮏ ﻧﻔﺮ
دﯾﮕﺮ را ﻫﻢ ﺻﺪا ﺑﺰن ﺗﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دو ﻧﻔﺮ ،ﺣﺮﻓﺸﺎن را آرام
و درِﮔﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﺑﻦﻋﻤﺮ $اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد و رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ راهﮐﺎر اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ« .ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف
زدن دو ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺳﻪ ﻧﻔﺮه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ
ﻧﻔﺮِ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ ﯾﺎ آن زﺑﺎن را ﯾﺎد ﻧﺪارد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ
ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ و اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ درِﮔﻮﺷﯽ ﺣﺮف زدن .ﻟﺬا راﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ در ﺟﻤﻊ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و اﮔﺮ
اﻣﮑﺎﻧﺶ ﻧﺒﻮد ،از ﺷﺨﺺ اﺟﺎزه ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :آﯾﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ
ﻫﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﯿﻢ؟ و اﮔﺮ اﺟﺎزه داد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن دلﺧﻮاﻫﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ
ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﯽِ ﺷﺨﺺ ﺳﻮم ﻧﮕﺮان ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ.
***
-282ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از زدنِ زن و ﻓﺮزﻧﺪ ،و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ
ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺣﺪ ﺗﺄدﯾﺐ
آنﻫﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $را دﯾﺪﻧﺪ ،ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ .اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻓﺮﻣﻮد :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر
را ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ از ﺟﺎنداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد.
ُ ْ ََ َ َ َ ََ ُ ُ
) (1
ﺮﺒ اﺒﻟَﻬﺎﺋ ُِﻢ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[أ�ﺲ ﻗﺎل �� :رﺳﻮل اﷲ أن ﺗﺼ
-١٦١٠وﻋﻦ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮران زﻧﺪه و درﺑﻨﺪ را ﻫﺪف و
ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد.
َ َ َ َ ََ ْ َُْ َ َ َ ْ َ ْ َ َُ َُ َ
ﻲﻠﻋ ﺳﻮ� ِﺪ ﺑﻦ ﻣﻘ ِّﺮ ٍن ﻗﺎل :ﻟﻘﺪ َرأﻳت ِ� ﺳﺎﺑِﻊ ﺳﺒﻌ ٍﺔ ﻣِﻦ ﺑ ِ� ﻣﻘ ِّﺮ ٍن ﻣﺎ ﻨﻟَﺎ
-١٦١١وﻋﻦ أﻲﺑ ٍّ
ْ ُْ ََ ُ َ ٌ ََ َ َ ْ َ َ َََ َ َ ٌ ّ
) (2
ﺧﺎدِم إِﻻ َواﺣِﺪة ﻟﻄﻤﻬﺎ أﺻﻐ ُﺮﻧﺎ ﻓﺄم َﺮﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ أن �ﻌﺘِﻘﻬﺎ] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻋﻠﯽ ،ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮﱢن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﭘﺴﺮ ﻣﻘﺮّن ﺑﻮدم؛ ﻣﺎ
ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر داﺷﺘﯿﻢ .ﺑﻪﯾﺎد دارم ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺑﺮادر ،ﺑﻪ آن ﮐﻨﯿﺰ ﺳﯿﻠﯽ زد؛ ﻟﺬا
رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آن ﮐﻨﯿﺰ را آزاد ﮐﻨﯿﻢ.
در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :ﻣﻦ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﺑﺮادر ﺑﻮدم.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
�
ۡ
�ارِ ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ ِ� َوٱ ۡ َ ۡ
� َوٱل َم َ ٰ
ۡ
� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ
ۡ
� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ ﴿ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ
�ك ِ ِ
� ۡم إ َّن ٱ َّ�ََ َ َ َ َ ۡ َۡ َُٰ ُ َّ ۡ َ َۡ َّ َ �ُ�ار ٱ ۡ ُ َوٱ ۡ َ
يل وما ملكت �ي�ن ۗ ِ ِ ِ ب لس ٱ ن
ِ ب ٱو بِ � � ٱِ ب ِب
ِ ح ا لص ٱو ب ِ ن ِ
]اﻟنﺴﺎء [٣٦ : ورا ﴾٣٦ َ� ُ�ِب من �ن �تا� فخ ً
ُ َ ٗ َ ۡ ُ َ َ َ ُّ
و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ،و ﯾﺘﯿﻤﺎن ،و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ،و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ،و ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ
ﺷﺪهاﯾﺪ )ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ( .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﻣﺘﮑﺒﺮ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد.
ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داده
اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎنداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي اﺳﺘﻔﺎده
ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد«؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ و آزار ﺣﯿﻮان اﺳﺖ و ﻣﺮﮔﺶ را ﺳﺨﺖ و
دﺷﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻟﺶ ﻣﯽزﻧﺪ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﭘﺮﻧﺪه و آن ﯾﮑﯽ ،ﺑﻪ
ﺳﯿﻨﻪ و ﭘﻬﻠﻮﯾﺶ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺮﻧﺪه ﯾﺎ ﺣﯿﻮان زﺑﺎنﺑﺴﺘﻪ رﻧﺞ و درد ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ و
ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،دردي ﺣﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ آﻣﺪه
اﺳﺖ» :رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮران زﻧﺪه و درﺑﻨﺪ را ﻫﺪف و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻗﺮار
دﻫﻨﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺗﻮان ﺣﯿﻮان درﺑﻨﺪ و ﺑﺴﺘﻪ را ذﺑﺢ
ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﯿﺮياش ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻋﻼوه
ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دردآور اﺳﺖ ،ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﯾﮏ ﻧﻌﻤﺖ را ﻫﻢ در ﭘﯽ دارد.
***
ََ ْ ُ َّ ُْ ُ ْ ُ ُ ًَ ْ َ
أﺮﺿب ﻏﻼﻣﺎ ِﻲﻟ ﺑﺎلﺴ ْﻮ ِط ،ﻓﺴ ِﻤﻌﺖ ِ ﺖ ﻨ ﻛ ﻗﺎل: اﺒﻟﺪر ِّ
ي ِ د
ٍ مﺴﻌﻮ ﻲﺑ -١٦١٢وﻋﻦ أ
َ َ َّ َ َ ِّ َ َُ َ َ َ َّ ْ َ ْ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ً ْ َ ْ
ﺐ ،ﻓﻠﻤﺎ دﻧﺎ ﻣِ� إِذا ﻫﻮ ت ﻣِﻦ اﻟﻐﻀ ِ
ﺻﻮﺗﺎ ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻲﻔ» :اﻋﻠﻢ أﺑﺎ مﺴﻌﻮ ٍد« ﻓﻠﻢ أ�ﻬ ِﻢ الﺼﻮ ِ
َّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ ََ َ ْ ُ ُ َُ ُ ُ
ﻚ َﻰﻠﻋ ﻫﺬا اﻟﻐ ِ
ﻼم«. رﺳﻮل اﷲ ﻓﺈذا ﻫ َﻮ �ﻘﻮل» :اﻋﻠ ْﻢ أﺑﺎ مﺴﻌﻮ ٍد أن اﷲ أﻗﺪر ﻋﻠﻴﻚ ﻣِﻨ
ْ ُ َ ْ ُ ً َْ َ ََ ً َُ ُ
أﺮﺿب مﻤﻠﻮ� �ﻌﺪهُ أﺑﺪا. �ﻘﻠﺖ :ﻻ ِ
َّ ُ ْ َ ْ َ ََ َ َ ْ َ
َو ِ� رواﻳ ٍﺔ :ﻓﺴﻘﻂ ﻣِﻦ ﻳﺪِي الﺴ ْﻮط ﻣِﻦ ﻫﻴبﺘِ ِﻪ.
َ َ َ َْ َْ ََ َ ََ َ ْ ُ ُ َ َُ ُ َ
رواﻳﺔ� :ﻘﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ،ﻫ َﻮ ﺣ ٌّﺮ ل َِﻮﺟ ِﻪ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ� ،ﻘﺎل» :أﻣﺎ ل ْﻮ ل ْﻢ �ﻔﻌﻞ، ٍ و�
) (1 ﻚ اﻨﻟَّ ُ ْ َ
َ َ َ َ ْ َ َّ ُ ْ َ َّ َ
َ
ﺎر«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ لﻠﻔﺤﺘﻚ اﻨﻟﺎر ،أو لﻤﺴﺘ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻏﻼم ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﻼق ﻣﯽزدم ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ
ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ» :ﻫﺎن! اي اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد!«؛ اﻣﺎ از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺻﺪا را
ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻢ .وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ،درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :اي اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد!
ﺑﺪان ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ از ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻏﻼم داري ،ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ«.
ﮔﻔﺘﻢ :ﭘﺲ از اﯾﻦ ،ﻫﺮﮔﺰ ﻫﯿﭻ ﻏﻼﻣﯽ را ﻧﻤﯽزﻧﻢ.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :از ﻫﯿﺒﺘﺶ ﺷﻼق از دﺳﺘﻢ اﻓﺘﺎد.
و در رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ :ﮔﻔﺘﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! او ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آزاد اﺳﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﺮدي ،آﺗﺶ ﺗﻮ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ ﯾﺎ آﺗﺶ ﺗﻮ را ﻟﻤﺲ ﻣﯽﮐﺮد«.
َْ ََ َُ َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ً َ َ ّ ً َ َ
ﺮﺿب ﻏﻼﻣﺎ ﻪﻟُ ﺣﺪا ل ْﻢ ﻳﺄﺗ ِ ِﻪ ،أو ﻟﻄﻤﻪ، -١٦١٣وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ $أن اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻣﻦ
) (1 َّ َ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ
ﺎرﺗﻪ أن �ﻌﺘِﻘﻪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﻓﺈن ﻛﻔ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﻏﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﻧﮑﺮده ،ﺣﺪ ﯾﺎ
ﺳﯿﻠﯽ ﺑﺰﻧﺪ ،ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را آزاد ﮐﻨﺪ«.
َْ َ َْ َ َّ َ َّ َّ َ َ ُ َ َ
ﺎطَ ،وﻗﺪ ﺎس ﻣِﻦ اﻷ�ﺒ ِ ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻦ ﺣِﺰامٍ � $ﻧﻪ مﺮ ﺑﺎلﺸ ِﺎم ﻰﻠﻋ أﻧ ٍ ِ -١٦١٤وﻋﻦ ﻫِﺸﺎم ﺑﻦ
ََ ُ َ َّ ُ َ ُ َّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ُ َّ ْ ُ ُ
اج -و� أﻗﻴِﻤﻮا ِﻲﻓ الﺸﻤ ِﺲ ،وﺻﺐ ﻰﻠﻋ رؤو ِﺳ ِﻬﻢ الﺰ�ﺖ! �ﻘﺎل :ﻣﺎ ﻫﺬا؟ ﻗﻴﻞ� :ﻌﺬﺑﻮن ﻲﻓ اﺨﻟﺮ ِ
َّ َ ُ َ ِّ ُ ُ َ ُ ََ ْ ُ َ ََ َ َ ٌ ُ ُ
اﷲ �ﻌﺬب ﺠﻟ ْﺰ� ِﺔ� -ﻘﺎل ﻫِﺸﺎم :أﺷﻬﺪ لﺴ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ ﻳﻘﻮل» :إن رواﻳﺔ :ﺣبِﺴﻮا ﻲﻓ ا ِ
َ ُ ُّ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ َ َّ
ِ� ،ﻓﺤﺪﺛﻪ ،ﻓﺄم َﺮ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﻓﺨﻠﻮا] .رواﯾﺖ اﺬﻟِﻳﻦ �ﻌﺬﺑﻮن اﻨﻟﺎس ﻲﻓ اﺪﻟ�ﻴﺎ« .ﻓﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ اﻷﻣ ِ
) (2
ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام $رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در ﺷﺎم ﺑﺮ ﻋﺪهاي از
ﮐﺸﺎورزان ﻏﯿﺮﻋﺮب ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ
رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻣﺎﺟﺮا ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮاج ،ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ -.و در
رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺰﯾﻪ ﺣﺒﺲ ﺷﺪهاﻧﺪ -.ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ :ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ از
رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدم را ﺷﮑﻨﺠﻪ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ« .آنﮔﺎه ﻧﺰد اﻣﯿﺮ رﻓﺖ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد .اﻣﯿﺮ دﺳﺘﻮر آزادي
آﻧﺎن را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آزاد ﺷﺪﻧﺪ.
ِ َ ً َ ْ ُ َ َ ْ ََْ َ َ َ ُ َ َ
الﻮﺟ ِﻪ ،ﻓﺄﻧ� َﺮ ذل ِﻚ؛ ﻋﺒﺎس $ﻗﺎل :رأى رﺳﻮل اﷲ ﻤﺣﺎرا مﻮﺳﻮم ٍ -١٦١٥ﻋﻦ اﺑﻦ
َ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ََ َ
ﺎل» :واﷲِ ﻻ أ ِﺳ ُﻤ ُﻪ إﻻ أﻗ َﻰﺼ ْ
الﻮﺟ ِﻪ«؛ وأم َﺮ ِﺤﺑِﻤﺎرِه ِ ﻓﻜﻮِ َي ﻲﻓ ﺟﺎﻋِﺮ�ﻴ ِﻪ� ،ﻬﻮ أول ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ ِ �ﻘ
) (3 َ ََْ َ َ ْ َ
�] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﻣﻦ ﻛﻮى اﺠﻟﺎﻋِﺮ� ِ
) (1از ﻇﺎﻫﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ،اﺑﻦ ﻋﺒﺎس $ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از زﺷﺘﯽ
و ﺣﺮﻣﺖ داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان ،اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ،اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن
آورد؛ ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ :ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري در »اﻟﺘﺎرﯾﺦ« آورده ،ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ،ﻋﺒﺎس ،ﭘﺪر
ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ داغ ﮐﺮدن ﮐﭙﻞ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را اﻧﺠﺎم داد] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2117:ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ.
) (3ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ،راوي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس.$
]ﻣﺘﺮﺟﻢ[
209 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ ،و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ...
ﻟﺬا اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ را زده ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﺟﺒﺮان اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﺳﺰا ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد و
آزادش ﻧﻤﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮐﺲ ﻏﻼﻣﺶ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﻧﮑﺮده ،ﺣﺪ ﯾﺎ
ﺳﯿﻠﯽ ﺑﺰﻧﺪ ،ﮐﻔﺎرهاش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را آزاد ﮐﻨﺪ«.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ
ﺣﺰام $در ﺷﺎم ﺑﺮ ﻋﺪهاي از ﮐﺸﺎورزان ﻏﯿﺮﻋﺮب ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ
داﺷﺘﻪ و روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ! ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻣﺎﺟﺮا ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮاج،
ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮔﻮﯾﺎ آنﻫﺎ ﺧﺮاج و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن
روي ﺳﺮﺷﺎن روﻏﻦ رﯾﺨﺘﻪ و آنﻫﺎ را در آﻓﺘﺎب ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و اﯾﻦ ،ﺷﮑﻨﺠﻪي
دردآوري ﺑﻮد؛ زﯾﺮا روﻏﻦ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺮارت ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﺶﺗﺮ
اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ .ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ :ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد:
»ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدم را ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ« .آنﮔﺎه ﻧﺰد اﻣﯿﺮ
رﻓﺖ و ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮد .اﻣﯿﺮ دﺳﺘﻮر آزادي آﻧﺎن را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آزاد
ﺷﺪﻧﺪ.
اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﺣﺴﻦ رﻓﺘﺎر ﺳﻠﻒ #در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم اﺳﺖ؛
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺼﯿﺤﺘﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ ،ﺣﺮﻓﺸﺎن را
ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺳﺮ ﺑﻪراه ﻣﯽﺷﺪ ،ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺗﮑﻠﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ
ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ،از دوشِ ﻧﺼﯿﺤﺖﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؛
ﺣﮑﺎم ﺧﺪاﺗﺮس ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﭘﻨﺪ داده ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎدآوري
ﮔﺮدد ،از ﮐﻨﺎرش ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ
ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻫﺸﺎم ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر آزاديِ ﮐﺸﺎورزان را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ از ﺣ ﺪ ﺗﻨﺒﯿﻪ و
اﺻﻼح ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﺮﺳﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛
داغ ﮐﺮدن ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ،ﺣﺮام و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت را داغ ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد .داغ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاري
و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽِ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ »وﺳﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي
الﺴ ْﻤﺔ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﻋﻼﻣﺖ اﺳﺖ .دامداران ﺑﺮاي ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاريِ
واژهي » ِّ
211 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از زدن زن و ﻓﺮزﻧﺪ ،و ﺑﺮده و ﺣﯿﻮان ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ...
دامﻫﺎﯾﺸﺎن ،آنﻫﺎ را داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮ اﯾﻞ و ﻃﺎﯾﻔﻪاي ،ﻋﻼﻣﺖ وﯾﮋهي ﺧﻮدش را دارد ﺗﺎ
در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ دامﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﻠﻪ ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت دﯾﮕﺮي درآﻣﯿﺰﻧﺪ ،ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ
ﮐﻨﻨﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﺨﺼﻮص ،ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ،داﻣﯽ را در دﺳﺖ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﺑﺒﯿﻨﺪ و ادﻋﺎي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ آن ﺣﯿﻮان را ﺑﮑﻨﺪ ،وﺟﻮد
داغ ﻣﺨﺼﻮﺻﺶ ﺑﺮ روي دام ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﺪﻋﯽﺳﺖ .داغ ﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪﻗﺼﺪ
ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاري ،در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ #ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آن زﻣﺎن
ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت را ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري و داغ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،داغ ﮐﺮدن
ﺻﻮرت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ،ران ،ﮐَﭙﻞ و ﮔﺮدن ﺷﺘﺮﻫﺎ را داغ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را داغ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﻟﻌﻨﺖ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ اﻟﺒﺘﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎمِ ﺷﺨﺺ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ
ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ :ﺧﺪاوﻧﺪ ،ﻓﻼﻧﯽ را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ! ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﺪون ذﮐﺮ
ﻧﺎمِ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ آنﮐﻪ ﺻﻮرت ﺣﯿﻮان را داغ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در
ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ،ﻣﺪﻓﻮع ﯾﺎ ﻧﺠﺎﺳﺘﯽ دﯾﺪﯾﻢ ،ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻧﺎم ﮐﺴﯽ ،ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ :ﻟﻌﻨﺖ
ََ َّ ُ ْ
اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ا�ﻘﻮا ال َﻤﻼ ِﻋ َﻦ اﺜﻟَّﻼﺛﺔ:
�ﻖ َواﻟﻈﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ :از ﺳﻪ ﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ اﺳﺖ،
ِّ ِّ ََْ َ
از ﻲﻓ ال ْ َﻤ َﻮارد َوﻗَ َ َّ
ﺎرﻋ ِﺔ اﻟﻄ ِﺮ ِ
ِ ِِ اﻟﺮﺒ ِ
دوري ﮐﻨﯿﺪ :ﻣﺪﻓﻮع ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺳﺮِ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ ،در راهﻫﺎ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﯿﺰ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎ«.
***
-283ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ،ﺣﺘﯽ
ل آن ﺑﺎ آﺗﺶ
ﻣﻮرﭼﻪ و اﻣﺜﺎ ِ
ﮐﺴﯽ اﯾﻦ را آﺗﺶ زده اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﯾﻢ :ﻣﺎ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ -و روا -ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ
ﺑﺎ آﺗﺶ ،ﻋﺬاب دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرِ آﺗﺶ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺎري اﻧﺴﺎن ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهاي را ﺑﺎ آﺗﺶ ،ﺷﮑﻨﺠﻪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻫﺪف
ﺑﺎﺷﺪ ،اﻣﮑﺎﻧﺶ ﺑﻪ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﺗﺶ زدن ﯾﺎ ﺳﻮزاﻧﺪن ،ﺷﮑﻨﺠﻪي
ﺷﺪﯾﺪي و ﺳﺨﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻣﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﺳﺘﺎد و دو ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ را ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻓﺮﻣﻮد:
»اﮔﺮ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ،آنﻫﺎ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ«؛ ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ
ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ و ﻓﻼﻧﯽ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺬاب دادن ﺑﺎ آﺗﺶ ،وﯾﮋهي
اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ آندو را ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ،آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ« .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر ﻧﺨﺴﺘﺶ
را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن دوم ﺧﻮﯾﺶ ﻟﻐﻮ ﮐﺮد؛ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آن دو ﻗﺮﯾﺸﯽ را ﭘﺲ از
دﺳﺖﮔﯿﺮي آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن دوﻣﺶ اﯾﻦ را ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ آندو را ﻓﻘﻂ
ﺑﮑﺸﻨﺪ .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺰاوار ﻣﺮگ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ آﺗﺶ
ﮐﺸﯿﺪ و ﺳﻮزاﻧﺪن او ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎ و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ،ﺑﺎ
روشﻫﺎي ﻋﺎدي ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود /رواﯾﺖ ﮐﺮده ،آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻗﻀﺎي
ﺣﺎﺟﺖ رﻓﺖ؛ در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ ،ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﭘﺮﻧﺪهاي دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ دو ﺟﻮﺟﻪ داﺷﺖ
وﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮﻧﺪهي ﻣﺎدر در اﻃﺮاف ﺟﻮﺟﻪﻫﺎﯾﺶ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﺟﺎﻧﻮران ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ
اﺳﺖ؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻮر ،ﺳﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺑﭽﻪاش آﺳﯿﺒﯽ
ﺑﺮﺳﺪ و اﯾﻦ ،از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎي
آن ﭘﺮﻧﺪه را آزاد ﮐﻨﻨﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻻﻧﻪي
ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎﯾﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ آﺗﺶ زده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ را آﺗﺶ زده اﺳﺖ؟«
ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ :ﻣﺎ ،اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ -و روا -ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ
آﺗﺶ ،ﻋﺬاب دﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺮوردﮔﺎ ِر آﺗﺶ« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ ﻣﻮرﭼﻪ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 214
آنﻫﺎ را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ آنﺟﺎ را
ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ اﻣﮑﺎن دﻓﻌﺸﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﺮدﻧﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ-
ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎدي ،ﻧﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ -آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﮐُﺸﺘﻨﺸﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
دﻓﻊ ﺟﺎﻧﻮران و ﺣﺸﺮات ﻣﻮذيﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ وﺟﻮد ﻣﻮرﭼﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ اذﯾﺖ و آزار رﺳﯿﺪ و اﻣﮑﺎن دﻓﻌﺸﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ ﮐُﺸﺘﻦ
وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﮑُﺸﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ.
***
-284ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﻮانﮔﺮ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش )در
زﻣﺎن ﺳﺮرﺳﯿﺪ آن ﯾﺎ( ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺣﻘﺶ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ
ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺟﺮأت ﻧﺪارد ﭼﯿﺰي ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺎرش ،وﯾﺰا
ﯾﺎ روادﯾﺪ ﮐﺎرِ او را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ .آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ زﯾﺮدﺳﺘﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان
ﺧﻮد دارﻧﺪ ،ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻓﺮاﺗﺮ از آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﭘﯿﺶ
از ﻣﺮﮔﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ ﺳﺨﺖ و دردﻧﺎك ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ؟! زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎرﮔﺮان ﺑﯿﻨﻮا ،ﻓﻘﯿﺮ و
َ َ ٌََ
درﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﺛﻼﺛﺔ أﻧﺎ ﺧ ْﺼ ُﻤ ُﻬ ْﻢ ﻳَ ْﻮ َم
ً ُ َّ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ ُ َّ ً َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ٌ ْ
اﺳﺘَ َ ٌ ْ
ﺄﺟ َﺮ أﺟ�ا، ﺎﻣ ِﺔَ :ر ُﺟﻞ أ� َﻄﻰ ِﻲﺑ �ﻢ ﻏﺪر ،ورﺟﻞ ﺑﺎع ﺣﺮا ﻓﺄ�ﻞ �ﻤﻨﻪ ،ورﺟﻞ اﻟﻘﻴَ َ
ِ
ْ َ ُ ) (1 َ ْ َْ َ ُْ ََْ ُ ْ
ﻓﺎﺳﺘﻮ� ِﻣﻨﻪ ،ولﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ أﺟﺮه«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺳﻪ ﻧﻔﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،دﺷﻤﻦ و
ﻃﺮف ﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻢ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪد و ﺳﭙﺲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ آنﮐﻪ
ﺷﺨﺺِ آزادي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش او را ﺑﺨﻮرد؛ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮي ﺑﮕﯿﺮد و از
او ﮐﺎر ﺑﮑﺸﺪ و ﻣﺰدش را ﻧﺪﻫﺪ« .اﯾﻦ ،ﻇﻠﻢِ آﺷﮑﺎريﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي
ﻓﺮاواﻧﯽ در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻫﮑﺎري ﺳﭙﺮي
ﻣﯽﺷﻮد و او ،ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺶ
ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻫﺮ آن اﻣﮑﺎن دارد ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺷﻮد و از اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﻠﺶ
او را ﺑﻪﮐﻠﯽ از اداي ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺎزدارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُّ ْ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ٰٓ َ ۡ
]اﻟﻨﺴﺎء [٥٨ : � أهل َِها﴾ ﴿إِن ٱ� يأمر�م أن تؤدوا ٱ��� ِ
ت إِ
اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ.
ﯾﮑﯽ از اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ ،ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﭘﻮل ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺪﻫﺪ و در ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ
ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي ﺑﺪﻫﯽاش ،ﻇﻠﻢ اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي
درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ ،ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢ ﺟﺎﻧﺐِ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺟﺎﻧﺐِ ﺑﺪﻫﮑﺎر را؛
ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻧﯿﮏ و ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ ﺑﺪﻫﯽ را ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار داده و ﻫﻢ روشِ ﻧﯿﮏ
ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎري را .آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اداي
ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺮداﺧﺖ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻣﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ و
ﺳﻌﯿﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﯿﺖ ﻋﺎﻣﺮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ،ﺣﻮاﻟﻪي ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﭙﺬﯾﺮد.
ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر ﻧﺒﻮي ،ﺟﻨﺒﻪي وﺟﻮﺑﯽ دارد ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ،
اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ:
ﺣﻨﺒﻠﯽﻫﺎ اﯾﻦ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري ﺑﻪ
ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﺣﻮاﻟﻪ داده ﺷﺪ ،ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﻃﻠﺒﺶ
ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﺣﻮاﻟﻪ را ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪ و
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻮاﻟﻪ را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي
ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرياش از ﺷﺨﺺِ اول ،ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ دوﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺣﻮاﻟﻪ
داده ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﺣﻮاﻟﻪي ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﭙﺬﯾﺮد.
***
-285ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آنرا
ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ
ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ،ﭼﻪ آنرا ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﻢ
ﮐﺮده و ﭼﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮﯾﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﯾﺎ ﮐﻔﺎره و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ داده اﺳﺖ ،از ﺧﻮد آن
ﺷﺨﺺ ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ وﻟﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي
ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ
َ َ َْ َْ ُ َ َ َّ َ ُ ُ َ َّ
ﺟﻊ ﻲﻓ
ﺐ ﻳﺮ ِ
ﻋﺒﺎس $أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :اﺬﻟِي �ﻌﻮد ﻲﻓ ﻫِﺒﺘِ ِﻪ ﺎﻛلﻠﻜ ِ
ٍ -١٦٢٠وﻋﻦ اﺑﻦ
) (1 َْ
�ﻴﺌِ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ُ َُ ُ َْ ََ ُ ُُ َْ َ َََ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ ُ
ﺐ ﻳ ِﻲﻘ ُءَّ � ،ﻢ �ﻌﻮد ﻲﻓ �ﻴﺌِ ِﻪ �ﻴﺄ�ﻠﻪ«.
ﺟﻊ ﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘِ ِﻪ ،ﻛﻤﺜ ِﻞ الﻠﻜ ِ و� رواﻳ ٍﺔ» :ﻣﺜﻞ اﺬﻟِي ﻳﺮ ِ
َْ َ ُ
و� رواﻳ ٍﺔ» :اﻟﻌﺎﺋ ِﺪ ﻲﻓ ﻫِﺒﺘِ ِﻪ ﺎﻛﻟﻌﺎﺋ ِ ِﺪ ﻲﻓ �ﻴﺌِ ِﻪ«.
ﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸ ِ
ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺳﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﺳﺘﻔﺮاﻏﺶ ﻣﯽرود و آنرا ﻣﯽﺧﻮرد«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ
ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«.
َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ََْ ُ ََ ََ َ
بﻴﻞ اﷲِ ﻓﺄﺿﺎﻋﻪ اﺬﻟِي ﺎﻛن -١٦٢١وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب ﻗﺎل :ﻤﺣﻠﺖ ﻰﻠﻋ ﻓ َﺮ ٍس ﻲﻓ ﺳ ِ
َُْ َْ َ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ ُ ُ ْ َ ُ َََْ ُ
ﺮﺘه ِ َوﻻ �ﻌﺪ
ِ ﺸ � ﻻ» :ﺎل ﻘ � ﻲﺒِ اﻨﻟ ﺖ ﻟﺄ ﺴ ﻓ ،ﺺ ٍ ﺧ ﺮِ ﺑ ﻪ ﻴﻌ ِ بﻳ ﻪ �ﻧ ﺖ ﻨ ﻨﻇو ، ﻪ �ِ ﺮﺘ أﺷ أن ت ﻋِﻨﺪه ،ﻓﺄرد
ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ْ ْ َ َ َ َ
) (2
ِﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘِﻚ و�ن أ�ﻄﺎﻛﻪ ﺑِﺪ ِْرﻫ ٍﻢ؛ ﻓﺈن اﻟﻌﺎﺋ ِﺪ ﻲﻓ ﺻﺪﻗﺘ ِ ِﻪ ﺎﻛﻟﻌﺎﺋ ِ ِﺪ ﻲﻓ �ﻴﺌ ِ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﺳﺒﯽ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان راه اﷲ ﺑﺨﺸﯿﺪم؛
وﻟﯽ او در ﻧﮕﻪداري از آن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮد .از اﯾﻦرو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ او ،آنرا ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(2621 ،2589) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1622 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2623 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1620:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 220
ارزان ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ ،ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﺮم .از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :آنرا ﻧَﺨَﺮ
و در ﭘﯽِ ﺑﺎزﭘﺲﮔﯿﺮيِ ﺻﺪﻗﻪات ﻧﺒﺎش؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ آنرا ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺮاغ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮرد«.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ
اﮔﺮ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﺑﻪ دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ ،دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ ﭼﻪ اﻧﺪك و ﮐﻢارزش ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻓﺮاوان ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ؛ زﯾﺮا
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﺳﮕﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ
آنﭼﻪ را در ﺷﮑﻢ دارد ،ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد و ﺳﭙﺲ آن را ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ
ﮐﻪ ﭘﺲﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﺶ ،ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺷﺪت از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري
ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮد ،ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ
ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي و ﻗﺮاﺑﺘﯽ ﺑﺎ او ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎﻟﯽ
درﺑﺎرهاش ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻓﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ،ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﺒﺨﺸﺪ ،ﺑﺮاﯾﺶ
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ،اﮔﺮ ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺎﻧﻪاي
ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪاش را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ
ﻻ َ ِ ُّ َ
ﻴﻤﺎ َوﻫ َﺐ ل ِ َﻮ ِﺪﻟهِ«؛ ﯾﻌﻨﯽ: ﺐ أن ﻳﺮ ِﺟﻊ ِ�ﻴﻤﺎ وﻫﺐ إﻻ الﻮ ِاﺪﻟ ِ�
�ﻞ لِﻮا ِﻫ ٍ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :
»ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﺑﺨﺸﻨﺪهاي روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﭘﺪر ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ
رواﺳﺖ ﻫﺪﯾﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺎزﭘﺲ ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭘﺪري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ
ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش زﯾﺎن ﻧﺒﯿﻨﺪ ،از ﻣﺎلِ وي ،ﺣﺘﯽ از ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺒﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ،
ﺑﺮدارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﺳﺒﯽ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎﻫﺪان راه اﷲ ﺑﺨﺸﯿﺪم؛ وﻟﯽ او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از آن
ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﺪ .از اﯾﻦرو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن ﮐﻪ او ،آنرا ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺘﯽ ارزان ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ،
ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ آنرا ﺑﺨﺮم .از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :آنرا ﻧَﺨَﺮ و در ﭘﯽِ
ﺑﺎزﭘﺲﮔﯿﺮيِ ﺻﺪﻗﻪات ﻧﺒﺎش؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ آنرا ﺑﻪ ﯾﮏ درﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﺪ«؛ زﯾﺮا ﺗﻮ ،آن را
در راه اﷲ ﺻﺪﻗﻪ دادهاي و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ را ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ،
دوﺑﺎره ﺑﺨﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد را ﭘﺲ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
221 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎنﺷﺪن اﻧﺴﺎن از ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آن را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ...
ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ ،ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ،و ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ
ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ«.
ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﭘﺴﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ.
ﻫﺮ ﯾﺘﯿﻤﯽ ،ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ ﭘﺪرش ،دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه
و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢﻫﺎ ﺳﻔﺎرش
ﻓﺮﻣﻮده و در آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻬﺮورزي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ۡ ۡ
َ َ ٰ َ ٰ ُ ً َّ َ َ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ َّ
ون � ُ� ُطونِه ۡم نَ ٗ
ار�ۖ
ُ َ
ِين يَأ�لون أ ۡم َ� ٰل ٱ��� ظلما إِ�ما يأ�ل ﴿إ َّن ٱ� َ
ِ ِ ِ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٠ : َو َس َي ۡصلَ ۡو َن َسعِ ٗ
�� ﴾١٠
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﺗﺶِ )ﺟﻬﻨﻢ( را در ﺷﮑﻢ-
ﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ زودي در آﺗﺶ ﻓﺮوزان ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد.
ﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎلِ
ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدي ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﺮادرش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘ ِ
وي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از آن ﻓﺮد ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﻧﻔﻊ
ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﺶ در ارث ﺑﻪﺟﺎﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮاي
ﺑﭽﻪﻫﺎ ،در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ
ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻢﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ
]اﻷﻧﻌﺎم[١٥٢ : ﴿ َو َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ َم َال ٱ ۡ�َتِي ِم إِ� ب ِٱل� ِ َ
� أ ۡح َس ُن﴾١٥٢
َّ
ِ
ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ.
ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﺎ اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد وي و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي داد و ﺳﺘﺪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ
ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺣﻖ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﯽ را در آن ﻧﺪارﯾﺪ؛ اﮔﺮ دو ﮐﺎر ﯾﺎ
ﻃﺮح اﻗﺘﺼﺎدي و درآﻣﺪزا ﭘﯿﺶ رويِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ را در ﮐﺎر
ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ ،ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺘﯿﻢ اﺳﺖ و ﺳﻮد ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي
او دارد و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ در ﭘﯽِ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﻮد ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن دﯾﮕﺮ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 224
ﺑﺎﺷﯿﺪ .ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺘﺮدد و دودل ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻼنﮐﺎر ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﯾﺘﯿﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ ،اﺻﻼً
ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ را در ﮐﺎر ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ و در آن دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان
ﯾﮏ اﻣﺎﻧﺖ ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
]اﻷﻧﻌﺎم[١٥٢ : ﴿ َو َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ َم َال ٱ ۡ�َتِي ِم إ ِ َّ� ب ِٱ َّل� ِ َ
� أ ۡح َس ُن﴾١٥٢ ِ
ﺑﻪ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺑﻪ ﻗﺮض دادنِ ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن
آﻣﺪ و ﻣﺜﻼً ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن وام ﺧﻮاﺳﺖ ،ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭘﻮل ﯾﺘﯿﻢ ،ﺑﻪ
آنﺷﺨﺺ وام ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ وامﮔﯿﺮﻧﺪه از
ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ آن ،ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮد .ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ،ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ ﺑﺮاي
ﺧﻮد ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رﯾﺎﻟﯽ از درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ
ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ! ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت و اﻧﺘﻈﺎرات ﺷﻤﺎ،
ﮐﺎري ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﯾﺘﯿﻢ را در آن ﮐﺎر اﻧﺪاﺧﺘﯿﺪ ،اﻣﺎ ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻼﺷﺘﺎن زﯾﺎن
ﮐﺮدﯾﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ،ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﺗﻼشﮔﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ
ﻣﯽرﺳﺪ ،دو ﭘﺎداش ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ آنﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﯽرود ،ﯾﮏ ﺛﻮاب
ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ زﯾﺎن ،ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻏﻔﻠﺖ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﮔﻨﻪﮐﺎرﯾﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ
� ۡم َوٱ َّ ُ ك َعن ٱ ۡ�َ َ�ٰ َ ٰ ُ ۡ ۡ َ ٞ ۡ َ ۡ ُ َّ ٞ ََۡ َُ َ َ
� �� قل إِص�ح لهم خ� ۖ �ن �ال ِطوهم فإِخ� ٰن ۚ ِ ﴿و��ٔلون
ۡ َ ۡ ۡ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٢٠ : َ� ۡعل ُم ٱل ُمفس َِد م َِن ٱل ُم ۡصل ِحِ ﴾
و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ .ﺑﮕﻮ :اﺻﻼح اﻣﻮرﺷﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ .و اﮔﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ
ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ .اﷲ ،ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ
اﯾﻦ آﯾﻪ در ﭘﺎﺳﺦِ ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا!
اﻣﻮال ﯾﺘﯿﻤﺎن ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ؛ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﯾﮏ
ﺳﻔﺮه ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ؛ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻏﺬاﯾﺸﺎن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﯿﺰ
ۡ َ ۡ َ َّ ٞ
زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟ اﷲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد﴿ :إِص�ح ل ُه ۡم خ�ۖٞ
ُ َ ۡ ُ ُ َُ
�ن �ال ُِطوه ۡم فإِخ َ� ٰن� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻼحِ آنﻫﺎﺳﺖ و در
225 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ
ﻏﺬا ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻗﺼﺪ اﺻﻼح داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﺻﻼحِ ﯾﺘﯿﻤﺎن ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ،
ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻣﻔﺴﺪ را از ﻣﺼﻠﺢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ،ﺷﻤﺎ را در رﻧﺞ و
ﻣﺸﻘﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ،ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنﻫﺎ ﭼﻪ
ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ.«...
ﻦ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛
ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ ،ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾ ِ
آري؛ ﻫﻼﮐﺖﺑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه و در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ
زﻧﺪﮔﯽات ،از ﺷﮑﻢ ﻣﺎدر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دوران ﮐﻮدﮐﯽات و ﭘﺲ از آن ،ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻌﻤﺖ داده
اﺳﺖ ،ﺷﺮك ﺑﯿﺎوري و ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﺳﺎزي .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! اﯾﻦ،
ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻇﻠﻢ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ
اﷲ ﮐﻪ ﺗﻮ را آﻓﺮﯾﺪه ،ﺷﺮك ﺑﻮرزي.
ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ ،اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاش را ﺑﺰرگ ﻣﯽدارد ،ﻣﺨﻠﻮق و آﻓﺮﯾﺪهاي ﭼﻮن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻨﺪ و او را
ﺑﻪﺳﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش ،ﺑﺰرگ ﺑﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺑﺮاي آﻗﺎ
و ﺧﺎن و رﯾﯿﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺶ از ﺗﻌﻈﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﮔﺮ ﺟﻨﺎب رﯾﯿﺲ در
وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ او دﺳﺘﻮري ﺑﺪﻫﺪ ،ﺑﺮاي اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرش ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮواﯾﯽ
ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق را ﺑﯿﺶ از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺰرگ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺤﺒﺖ ،ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻣﯽورزﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دوﺳﺖ دارﻧﺪ .اﯾﻦ ﺷﺮك در ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ و
دلﺑﺎﺧﺘﻪي ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺑﯿﺶﺗﺮ وﺟﻮد دارد و دلﻫﺎﯾﺸﺎن آﮐﻨﺪه از ﻣﺤﺒﺖ ﻏﯿﺮاﷲ
ﻣﯽﮔﺮدد و ﺣﺘﯽ ﻣﻌﺸﻮﻗﺸﺎن را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ َ ٗ ُ ُّ َ ُ ۡ َ ُ ّ َّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ ُ َ َ َّ ُ
ب ٱ�ِۖ وٱ�ِين ءامنوا
ون ٱ�ِ أندادا �ِبو�هم كح ِخذ مِن د ِ
اس من �ت ِ﴿ َوم َِن ٱ َّ� ِ
ٗ ّ َّ ََ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٦٥ : أش ُّد ُح ّبا ِ�ِ﴾
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﻏﯿﺮ از اﷲ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ؛ اﻣﺎ
ﻣﺆﻣﻨﺎن ،اﷲ را ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارﻧﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 226
) (1ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارزشﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ،اﻫﻞ ﺗﺠﻤﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻇﻮاﻫﺮ آن ،دلﺑﺴﺘﮕﯽ
دارد؛ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ،ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ و اﺣﺴﺎس ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﺪ ،وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﯿﺰي
از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دﻟﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ،از دﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺸﻮد ،ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.2887 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 228
اﺳﺖ ،اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﮐﺴﺐِ رﺿﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎلِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﮏ و ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ
ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ زر و ﺳﯿﻢ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﺣﺴﺎس
ﮐﺮدي ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺖ ﭼﻨﺒﺮه زده و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﻧﯿﺎ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯽ ،در ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪي
زر و ﺳﯿﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯽ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮي ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺪان ﮐﻪ
ﻗﻠﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك آﻟﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاي؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ
ﺎر«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻨﺪهي دﯾﻨﺎر ،ﻧﺎﺑﻮد ﺑﺎد«! اﯾﻦ ،وﯾﮋﮔﯽِ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ْ ُ ِّ َ َ َ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗ ِﻌﺲ ﻋﺒﺪ اﺪﻟﻳﻨ ِ
ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﭘﻮل و ﺛﺮوت ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از راه ﺣﻼل ﺑﻪ اﯾﻦ
ﺧﻮاﺳﺘﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ از راه ﺣﺮام؛ زﯾﺮا ﺣﺮص و آز ،ﭼﺸﻢ و دﻟﺶ را ﮐﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ ،اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺣﺮام
روي ﺑﯿﺎورد؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﺧﻮاري ،ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر را در ﭘﯽ دارد و
رﺿﺎﯾﺖ اﷲ در ﮐﺴﺐ ﺣﻼل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻋﺒﺎدت و
ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺗﻨﻬﺎ از راه درﺳﺖ و ﺣﻼل ،ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و آنرا ﺗﻨﻬﺎ
در راه درﺳﺖ و ﺣﻼل ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ.
ﻟﺬا ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ ،ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰ از آنﻫﺎ ﺳﻔﺎرش
ﻓﺮﻣﻮد و انﺷﺎءاﷲ درﺑﺎرهي ﺷﺶ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺳﺨﻦ
ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ.
***
-287ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ
ﮐﺎﻻﺳﺖ :ﻃﻼ ،ﻧﻘﺮه ،ﮔﻨﺪم ،ﺟﻮ ،ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ (1 ).ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻨﺲ را ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ
از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﺻﺤﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد :ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﻫﺮ
دو ﮐﺎﻻ ،و ﻣﻌﺎوﺿﻪي ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻃﻼ را ﺑﺎ ﻃﻼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﻫﻢ وزن ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن
از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻧﻘﺮه ﺑﺎ
ﻧﻘﺮه .در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و داد و ﺳﺘﺪ ﯾﺎ
ﻣﺒﺎدﻟﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و
دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد .ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ ،و ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ ،و ﻧﻤﮏ
ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ.
اﯾﻦ ،در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺶ ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ
ﮐﺎﻻ ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن ،ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي ﺷﺮط اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ ﺻﺎع
ﮔﻨﺪم ﺑﺎ دو ﺻﺎع ﺟﻮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن
دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت در
وزن ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا
ﺷﺪن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
اﯾﻦ ،ﺣﮑﻢ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن رﺑﺎ در آنﻫﺎ
ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارﻧﺪ؛ ﻣﻨﻈﻮر
از ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ،ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺷﺶﮔﺎﻧﻪ
ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻫﻢﺳﺎن و ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﺗﻔﺎوﺗﯽ
ﻧﻤﯽﮔﺬارد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ دو ﭼﯿﺰ ﺟﺪا و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ،ﯾﮏﺳﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ .رﺑﺎﺧﻮاري،
ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ .ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد ،ﺑﻪ
ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﻠﯿﺪﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن،
ﺣﺮامﺧﻮاري و رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ
ﺣﺮام ﺷﻮد ،ﺷﺒﯿﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ.
ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :داد و ﺳﺘﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«! اﻣﺎ
اﷲ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖَ ﴿ :وأَ َح َّل ٱ َّ ُ
�
ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ ّ ْ
لر�َ ٰوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل ،و رﺑﺎ را ﺣﺮام
ٱ�يع وحرم ٱ ِ
ﮐﺮده اﺳﺖ« و اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ،ﺑﺎ رﺑﺎ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ
اﯾﻦ دو ﯾﮏﺳﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ واروﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ و ﺣﻖ را
ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درك و ﻗﻠﺒﺶ ﻣﺤﻮ و واروﻧﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ،
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
� ٱ ۡ� َّول َ َ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[١٣ : ِ� ﴾١٣ � َعلَ ۡيهِ َء َا� ٰ ُت َنا قَ َال أ َ ٰ
� ِط ُ ﴿إ ِ َذا ُ� ۡت َ ٰ
و ﭼﻮن آﯾﺎت ﻣﺎ ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﺳﺖ.
ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺶ ﺳﺎﻟﻢ ﻧﺪارد ،ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ،واﺿﺢﺗﺮﯾﻦ و رﺳﺎﺗﺮﯾﻦ ﮐﻼم را
اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ؛ اﷲ دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ُ ْ ۡ َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[١٤ : � قلو� ِ ِهم َّما �نوا يَ�سِ ُبون ﴾١٤ ﴿� ۖ بل ران
ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن زﻧﮕﺎر ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺒﺶ زﻧﮕﺎر ﮔﻨﺎه ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺣﻖ را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﺎﻃﻞ را ﺣﻖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛
ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺧﻮاران ﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪ و رﺑﺎ را ﯾﮏﺳﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :ﺧﺮﯾﺪ و
ﻓﺮوش ،ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺣﻼل ،و رﺑﺎ را ﺣﺮام
ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي رﺑﺎﺧﻮاران ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ ،ﺳﻨﺖ
ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي ﻫﺮ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻣﯽﻧﻬﺪ ﺗﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ
ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎزﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
ْ َ َ ُ ْ َ َ ً َْ َْ َّ ُ َ ُّ
اﺣﻠﺘِ ِﻪ (1 ).«...ﯾﻌﻨﯽ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ �» :أﺷﺪ ﻓﺮﺣﺎ ِﺑﺘﻮ� ِﺔ �ﺒ ِﺪهِ ِﻣﻦ أﺣ ِﺪ�ﻢ ﺑِﺮ ِ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 2744از
اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 2747رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را
233 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
»اﷲ ،از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد
ﺳﻮار اﺳﺖ؛ ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد ،از او ﻣﯽرﻣﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و
او ،از -زﻧﺪﮔﯽ -و از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮش ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و
ﻧﺎاﻣﯿﺪ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ .در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه ،ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ
ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ .اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ،ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﻮ ،ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ ،ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ« .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻓﺮط ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ
اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد ﮐﻪ ﺧﻮد را در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺳﭙﺲ
ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ،ﭼﻪﻗﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد؟! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش از ﭼﻨﯿﻦ
ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي ﺗﺤﺮﯾﻢ رﺑﺎ ،ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ََ َ َ َ ٓ َ ُ َ ۡ َ َ َ ٰ َ َ َ ّ َّ ّ ٞ
� فل ُهۥ َما َسلف﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ ﴿�من جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت
از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎرهي رﺑﺎ( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ ،آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ
ﮐﺮده ،از آنِ اوﺳﺖ«؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪي رﺑﺎﺧﻮاري را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن
ﭘﺮوردﮔﺎرش از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ ،ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده ،از
آن اوﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ از ﺑﺎﺑﺖ رﺑﺎ از ﮐﺴﯽ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ از آن ﺑﮕﺬرد و رﻫﺎﯾﺶ
ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ در ﺣﺞ وداع اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد» :آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ،
زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .در دوران
ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ،در ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :وامِ
ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ ،وﮔﺮﻧﻪ ،ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ روي آن ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﺑﻪ
ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ،رﺑﺎي دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را
ﻟﻐﻮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ ،رﺑﺎي ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ
اﺳﺖ« .ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪﻫﯽ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ درﯾﺎﻓﺖ وام رﺑﻮي ،ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ،
ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوي ﺑﺰرگ اﯾﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ
ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 6309از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ رواﯾﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي در ﺻﺤﯿﺢ
ﺑﺨﺎري وﺟﻮد دارد.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 234
را اﺟﺮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ
اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ او اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻗﺎزادﮔﺎن اﻣﺮوزي ﮐﻪ زﯾﺮ
ﭼﺘﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺸﺎن ،ﻫﺮ ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و از دﯾﭙﻠﻮﻣﺎﺳﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ
ﺧﻮد ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﺮد اﻫﺪاف ﺷﺨﺼﯽ ،ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﺑﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﮐﺮد ،رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ
ﻋﺒﺎس ﺑﻮد .ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدم را از ﮐﺎري ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺖ ،ﺧﺎﻧﻮاده و
ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ :ﻣﻦ ،ﻣﺮدم را از ﻓﻼن ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهام؛ اﯾﻨﮏ ﻧﮕﺎه
ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﮕﺎه ﭘﺮﻧﺪهي ﺷﮑﺎري ﺑﻪ ﺷﮑﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺮﺳﺪ
ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ ﻓﻼن ﮐﺎر ﻣﻤﻨﻮع را اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ ﮐﻪ او را دوﭼﻨﺪان ﻣﺠﺎزات
ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ
ﺗﻦ دادﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﺮ ﻣﺸﺮقزﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﻣﻐﺮبزﻣﯿﻦ ﺣﮑﻢ راﻧﺪﻧﺪ و از
ﺧﺎور ﺗﺎ ﺑﺎﺧﺘﺮ را در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ درآوردﻧﺪ؛ اﯾﻦ ،وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﻣﺖ و
ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ،اﺑﺘﺪا ﺑﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺣﺎﮐﻢ ﺟﺎري
ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اوﺳﺖ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ
ﺣﺎﺷﯿﻪي اﻣﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و ﮐَﺮم و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ راه ﺗﻮﺑﻪ را ﻓﺮاروي
ََ َ َ َ ٓ َ ُ َ ۡ َ َ َ ٰ َ َ َ ّ َّ ّ ٞ
) (1
� فل ُهۥ َما َسلف﴾. ﮔﻨﻪﮐﺎران ﻗﺮار داده اﺳﺖ�﴿ :من جاءهۥ موعِظة مِن ر�ِهِۦ فٱنت
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ت ُ� َّم ل َ ۡم َ� ُتو�ُوا ْ فَلَ ُه ۡم َع َذ ُ
اب َج َه َّن َم َول ُه ۡم ﴿إ َّن ٱ َّ� َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ
ِين �تنوا ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ ِ
َ َ ُ َۡ
]اﻟﱪوج[١٠ : �ق ﴾١٠عذاب ٱ� ِر ِ
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن را ﺷﮑﻨﺠﻪ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ،ﻋﺬاب دوزخ و ﻋﺬاب
آﺗﺶ ﺳﻮزان ،ﺑﺮاﯾﺸﺎن )آﻣﺎده( اﺳﺖ.
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن "اﺻﺤﺎب اﺧﺪود" اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﮔﻮدالﻫﺎﯾﯽ در
زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و در آن آﺗﺶ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﺎاﯾﻤﺎن را در اﯾﻦ
ﮐﻮرهﻫﺎي آدمﺳﻮزي ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ْ َّ َ َّ ٓ ََ ْ ۡ َ ُ ۡ َ َٰ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ُ ٞ
ِ� ش ُهود َ ٧و َما �ق ُموا مِن ُه ۡم إِ� أن يُؤم ُِنوا ب ِٱ�ِ ﴿وهم � ما �فعلون ب ِٱلمؤ ِمن
]اﻟﱪوج[٨ ،٧ : ٱ ۡل َعز�ز ٱ ۡ َ
� ِمي ِد ﴾٨ ِ ِ
و ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻋﺬاﺑﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ،ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .و از ﻣﺆﻣﻨﺎن اﯾﺮادي ﺟﺰ اﯾﻦ
ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﺗﻮاﻧﺎ و ﺳﺘﻮده اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ.
ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن و دوﺳﺘﺎن اﷲ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﺻﺖ
ُ َ ُ ْ
ت � َّم ل ۡم َ�تو�ُوا﴾» :ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان و
ﺗﻮﺑﻪ داده ﺑﻮد﴿ :إ َّن ٱ َّ� َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ
ِين �تنوا ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ ِ
زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن را ﺷﮑﻨﺠﻪ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ« .ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را
َ َ َ َُٓ َ ۡ َ ٞ
دوﺳﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو درﺑﺎرهي ﮔﻨﻪﮐﺎران رﺑﺎﺧﻮار ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :من جاءهۥ موعِظة
ََ ّ َّ ّ َ َ َ ٰ َ َ
� فل ُهۥ َما َسلف﴾» :ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش )درﺑﺎره- مِن ر�ِهِۦ فٱنت
ي رﺑﺎ( از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎز آﯾﺪ ،آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮐﺴﺐ ﮐﺮده ،از آنِ اوﺳﺖ«؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺲ از ﺣﺮام
ﺷﺪن رﺑﺎ ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام روي ﺑﯿﺎورد و ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ ،دوزﺧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ.
َ َ ۡ َ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ
�ون﴾: ار� هم �ِيها � ِ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :ومن �د فأو��ِك أص�ب ٱ� ِ
»و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ،دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ« .اﯾﻦ،
ﻣﺠﺎزات رﺑﺎﺧﻮاران در آﺧﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات دﻧﯿﻮي رﺑﺎﺧﻮاران ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
َ ۡ َ ُ َّ ُ ّ ْ
لر�َ ٰوا﴾» :اﷲ ،رﺑﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ« و آنرا از ﻣﯿﺎن
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :محق ٱ� ٱ ِ
ﻣﯽﺑﺮد؛ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن رﺑﺎ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﺣﺴﯽ و ﻇﺎﻫﺮي؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺷﺨﺺ،
آﻓﺘﯽ ﭼﻮن ﺑﯿﻤﺎريِ ﺧﻮدش ﯾﺎ ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ ﻣﯽاﻧﺪازد و رﺑﺎﺧﻮار ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي
دارو و درﻣﺎن ،ﭘﻮل ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﺶ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﯾﺎ دزدي ،ﻫﻤﻪي
داراﯾﯽِ او را ﺑﻪﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺑﺮد .اﯾﻦ ،ﻣﺠﺎزاﺗﯽ دﻧﯿﻮيﺳﺖ.
ﻧﺎﺑﻮديِ ﻣﻌﻨﻮي و ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس رﺑﺎ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﺛﺮوت رﺑﺎﺧﻮار
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﯿﺴﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮ از ﭘﻮل دارد ،اﻣﺎ ﺧﻮدش از آن ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﯽﺑﺮد و
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 236
ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ داﻧﺴﺖ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ
وﺿﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ از ﻫﺮ ﻓﻘﯿﺮي ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﯿﺴﻪﻫﺎ ﭘﻮل دارد و آنرا ﺑﺮاي
وارﺛﺎﻧﺶ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺧﻮدش ﻫﯿﭻ اﺳﺘﻔﺎدهاي از آن ﻧﻤﯽﺑﺮد .اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن
ﺑﯽﺧﯿﺮي و ﻧﺎﺑﻮديِ ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ.
َ ُ َّ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ اﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :و� ۡر ِ� ٱلص َد� ٰ ِ
ت﴾» :اﷲ ،ﺻﺪﻗﺎت را اﻓﺰاﯾﺶ
ﻣﯽدﻫﺪ« .ﯾﻌﻨﯽ :ﺻﺪﻗﻪ ،رﺷﺪ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوت را در ﭘﯽ دارد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
ْ ُ َ ْ َ ُ َّ ُ َّ َّ ِّ َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ
ﺐ ﻓ ِﺈن اﷲ ﻳﻘﺒَﻠ َﻬﺎ ﺐ َﻃﻴِّﺐ ،وﻻ �ﻘﺒﻞ ا� ِإﻻ اﻟﻄﻴ اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺗﺼﺪق ِﺑ ِﻌﺪ ِل �ﻤﺮ ٍة ِﻣﻦ ﻛﺴ َ ٍ
ﺒﻞ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ: ﻮن ِﻣﺜْ َﻞ اﺠﻟَ
َ ُ َ
� ﺗ ﺣﻰﺘ � ْﻢ ﻓَﻠُ َّﻮ ُ
ه
َ َ ُ َ ِّ َ ُ ُ
ﺪ ﺣ أ � ﺮ ﻳ ﺎ ﻤﻛ ﻬﺎ،�ﻴَﻤﻴﻨﻪ َّ �ُ ،ﻢ ﻳُ َﺮ ِّ�ﻴﻬﺎ ل َﺼﺎﺣﺒَ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
»ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﺧﺮﻣﺎ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ -،و اﷲ ،ﻓﻘﻂ ﺻﺪﻗﻪاي را ﻗﺒﻮل
ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺣﻼل ﺑﺎﺷﺪ -اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آن را ﺑﻪ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن
را ﭼﻨﺎن ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه ،ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ،ﮐﺮهاﺳﺐ
ﺧﻮد را ﭘﺮورش ﻣﯽدﻫﯿﺪ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ
ون أَ ۡم َ� ٰل َ ُه ۡم � َسبيل ٱ َّ�ِ ك َم َثل َح َّبة أ� َب َت ۡ
َ َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ
ت َس ۡب َع َس َنابِل ِ� ٍ ِ ِ ِ ِ ﴿مثل ٱ�ِين ينفِق
َ ْ َُ ُّ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٦١ : � ُس� ُبل ٖة ّمِائة َح َّبةٖ﴾
ِ
ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﻔﺖ
ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺧﻮﺷﻪ ،ﯾﮑﺼﺪ داﻧﻪ اﺳﺖ.
ﭘﺲ ﺻﺪﻗﻪ ،اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮ
ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﺑﺪﻫﺪ ،اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺻﺪﻗﻪاش ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي
ٌَ ﺛﺮوﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﻣﺎ َ� َﻘ َﺼ ْ
ﺖ َﺻ َﺪﻗﺔ ِﻣ ْﻦ
ﺎل«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ. َ
ﻣ ٍ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺪﻗﺎت را در ﮐﻨﺎرِ رﺑﺎ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺑﺎ ،ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﻧﻮﻋﯽ
ﺣﺮامﺧﻮاريﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪ دادن ،اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺻﺪﻗﻪ و رﺑﺎ را
در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران و ﺳﺘﻢﮐﺎران رﺑﺎﺧﻮار ،ﯾﮏﺳﺎن
ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ْ َ َ َ ُ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َ َ ُ ْ َّ َ
لصل ٰوةَ َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰوةَ ل ُه ۡم أ ۡج ُره ۡم ت وأقاموا ٱ
﴿إِن ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ
َ ُ َۡ ُ َ َ َ ٌ ََ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٧٧ : ِند َر ّ� ِ ِه ۡم َو� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ﴾٢٧٧
ع َ
ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده و اﻋﻤﺎل ﺷﺎﺳﯿﺘﻪ اﻧﺠﺎم داده و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻪ و زﮐﺎت داده-
اﻧﺪ ،ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و اﻧﺪوﻫﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ.
و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺲ از ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ،ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ
� م َِن ٱ ّلر�َ ٰٓوا ْ إن ُك ُ
نتم ُّم ۡؤ ِمن َ
ِ� ﴾٢٧٨
ْ ام ُنوا ْ ٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ
� َو َذ ُروا َما بَ ِ َ �� ُّ� َها ٱ َّ� َ
ِين َء َ ﴿ ٰٓ
ِ ِ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٧٨ :
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ،آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد
ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ.
ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺲ از ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻘﻮاﺳﺖ ،اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺎص،
ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻬﯽ از رﺑﺎ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﻘﻮا ،ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ اﺟﺘﻨﺎب از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و
اﻧﺠﺎمِ واﺟﺒﺎت اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ
ب ّم َِن َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ُّ ۡ َ َ ّ َ ٰٓ ْ ْ
﴿ َو َذ ُروا َما بَ ِ َ
لر�وا إِن كنتم مؤ َ ِمن ِ� ٢٧٨فإِن لم �فعلوا فأذنوا ِ�ر ٖ � مِن ٱ ِ
َ َ ُۡ َ َ ُ َ َۡ ُُۡ ََ ُ
ُ ۡ
و� ِۖۦ �ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون ﴾٢٧٩ ٱ َّ�ِ َو َر ُس ِ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٧٩ ،٢٧٨ :
و اﮔﺮ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ،آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﻣﻮال رﺑﺎ )ﻧﺰد ﻣﺮدم( ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ.
ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺮدﯾﺪ ،ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ،
اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از
دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ.
ﻟﺬا اﮔﺮ در ﯾﮏ وام رﺑﻮي ،ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﯽ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ
ﮐﺴﯽ دادهاﯾﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ،ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ اﺻﻞ ﭘﻮلِ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و از
ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮع ،ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن را درﯾﺎﻓﺖ
ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي از ﺟﻤﻠﻪ در
ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮد ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ!
اﯾﻦ ،ﻗﯿﺎس و ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ .ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ،دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ آﻟﻮده
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 238
ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آنرا ﺑﺸﻮﯾﺪ؟ ﭼﺮا از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا از ﻧﺠﺎﺳﺖ دوري ﻧﮑﻨﺪ؟ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎﺳﯽ
اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد .وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻮد ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﺑﮕﻮ :رﺑﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺎ ﺣﺮام
اﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﮔﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ ،آنرا ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ
ﮔﻔﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻧﮏ آنرا ﺑﺮاي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮدارد .ﺗﺎزه اﮔﺮ از آن
ﭘﻮل ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ ،ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دارد؟ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﻼً در اﺧﺘﯿﺎر
ﺷﻤﺎ ﯾﺎ از آنِ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ،اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ راﻫﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺷﻮد ،ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ
ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﯾﺪ .از اﯾﻦرو آنﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ
ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ اﻧﺠﺎمﺷﺪه ،ﺳﻮد ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي
ﺷﻤﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﻮد و زﯾﺎنِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري ،ﺷﺮﯾﮏ
ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﻮدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺮدهي ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﺑﻬﺮهي ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﻮﻟﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :اﮔﺮ ﻣﻦ اﯾﻦ ﺳﻮد را از آﻧﺎن ﻧﮕﯿﺮم ،آنﻫﺎ آنرا در راه ﺣﺮام ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﺻﻼً
اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاريِ ﺣﺮاﻣﺸﺎن ،ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﺳﻮد ﭘﻮل
ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ
آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ
ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه
ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي
ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ .ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را در ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و آنﮔﺎه
درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ .ﺗﺎزه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ
ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﯿﻮن ﭘﻮل از ﻃﺮﯾﻖ رﺑﺎ ﯾﺎ ﺑﻬﺮهي ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺳﺪ ،او
آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﺮص و آز ،او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﺑﺪارد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ:
ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﻮل را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﻢ؟ و آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ
ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و آنرا ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺬارد .اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪآﻣﻮزي دارد؛
دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ» :ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ آدم ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽﺳﺖ ،ﭘﻮﻟﺶ را در ﺑﺎﻧﮏ ﮔﺬﺷﺘﻪ،
ﺳﻮدش را ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﻻﺑﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﯾﺮادي ﻧﺪارد« .وﻗﺘﯽ ﻣﺰهي
اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﮐﺎمِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ،دﯾﮕﺮ در ﭘﯽِ ﺗﺄﺳﯿﺲ و راهاﻧﺪازي ﺑﺎﻧﮏ
239 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارد و ﮐﺎرِ
دﺷﻮاريﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎن ﺑﺮاي راهاﻧﺪازيِ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﺎﻧﻊﺗﺮاﺷﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي دﺳﺖرﺳﯽ دارﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ:
ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﯿﻢ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن از ﺑﻬﺮهي
ﺑﺎﻧﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ و آنرا ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ،دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮاز
ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي و ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻮد ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺣﺮام
اﺳﺖ .ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﻃﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺺ
ُ َ ََ ُ ۡ ُ ُ َ
وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم � آﺷﮑﺎر ﻗﺮآن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :فل�م ر ُء
َ َ ُۡ َ َ َۡ
�ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾» :اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﺑﺎي راﯾﺞ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود
اﻋﻼم ﮐﺮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺑﺎ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ رواج داﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن
آن دوران ،اﯾﻦ رﺑﺎ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آنرا ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮد و
ﻓﺮﻣﻮد» :آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ،زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ
و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎ را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮم و آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻢ؟!
ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺎمداري ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ،ﭼﻨﯿﻦ
ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ و ﺗﻔﮑﺮ ،درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در اﺷﺘﺒﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛
ﺑﻪراﺳﺘﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :ن
ُ ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ
وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ«؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل تبتم فل�م ر ُء
در اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي را ﺣﺮام
َ َ ُۡ َ َ ُ َ َۡ ُ َۡ ُُۡ ََ ُ
ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد�﴿ :ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ
ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن
ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ« .ﻟﺬا ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره
ﻣﯽﮔﺮدد ،ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﮐﺎﻓﺮان در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﻮد ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل
ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ ،ﺑﻪ اﺻﻞ ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 240
و از ﻓﺮعِ آن ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدد و ﻧﻪ ﺑﺎ از
دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاش ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﻮل را
از دﺳﺖ ﮐﻔﺎر ﺑﻪدر آورﯾﻢ ﺗﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده
ﻧﮑﻨﻨﺪ ،ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻮل ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﯾﻦ،
ﺗﺼﻮر و ﺗﻮﻫﻤﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺎزه ﺣﺎل
ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،آﯾﺎ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و
ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ،ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ،اﯾﻦ ﮐﺘﺎبِ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺣﮑﻢ
َ َ ُۡ َ َ ُ َ َۡ ُ َۡ ُُۡ ََ ُ
ﻣﯽﮐﻨﺪ�﴿ :ن تبت ۡم فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ،
اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن
ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«.
اﮔﺮ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﺎﯾﺶ و ﺑﺮونرﻓﺘﯽ از ﻫﺮ
ﻣﺸﮑﻞ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ
آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ،ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺑﺎ رﺑﺎ
ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ ،اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺄﻟﻪ ،ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ
ُ
اﺟﺘﻬﺎد و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :ن ت ۡب ُت ۡم
َ َ ُۡ َ َ ُ َ َۡ ُ َۡ ََ ُ
فل� ۡم ُر ُءوس أم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از
ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار
ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«.
اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ ﺑﺪﻫﮑﺎر ،در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽاش ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮد و ﭼﯿﺰي
ﻧﺪاﺷﺖ ،ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اﺻﻞِ
ﻃﻠﺒﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﺟﺎي دوﯾﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻣﻦ
ﺑﺪﻫﮑﺎري ،ﯾﮏ ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ وﻗﺖ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ
ﻣﻦ ﺑﺪﻫﯽ! اﯾﻦ ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨٠ : �� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ َ ٰ� َم ۡي َ َ
�� ٖ﴾ ﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ
ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد ،ﻣﻬﻠﺖ داد.
اﯾﻦ ،ﺣﮑﻢ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﺗﺼﺮف در
آنرا ﺑﺮاي او ﻣﺒﺎح ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرش را ﺑﻪ
241 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
زﻧﺪان ،ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎﻻ ﭘﻮﻟﻢ را ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ،
ﺑﺎﯾﺪ درﺻﺪي ﺳﻮد ﺑﭙﺮدازي؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺗﻮ را ﺑﻪ دادﮔﺎه و زﻧﺪان ﻣﯽﺑﺮم« .ﭘﺲ اﯾﻤﺎن و
ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﺑﻨﺪهي راﺳﺘﯿﻦ ،ﺑﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻓﺮﻣﺎن
ﻣﯽﺑﺮد؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺑﻨﺪهي درﻫﻢ و دﯾﻨﺎر ﯾﺎ ﻏﻼمِ زر و ﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﭘﻮل و
ﺛﺮوت ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهي زر و ﺳﯿﻢ ،دﻋﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺮده
اﺳﺖ .ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﺪ:
ﻧﺨﺴﺖ :ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي اﺻﻞِ ﻃﻠﺐ ،ﺑﺪون ﻓﺮع ﯾﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﻨﺪ.
دوم :ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد.
َ َ ُ ْ َ َّ ُ
و اﻣﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﮐﻪ از ﻣﻬﻠﺖ دادن ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖَ ﴿ :وأن ت َص َّدقوا خ ۡ� ٞل� ۡم﴾؛
ﯾﻌﻨﯽ» :و اﮔﺮ )ﺑﺪﻫﯽاش را( ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«.
ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬري و ﺑﺪﻫﯽاش را ﺑﺒﺨﺸﯽ؛
آﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪي ،ﻫﺰار دﺳﺖ ﻟﺒﺎس و ﻫﺰار ﮐﯿﺴﻪ زر و ﺳﯿﻢ داﺷﺘﯽ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ
وﻗﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪي ،ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدي .ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ،ﺗﻮ را ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ رﺳﺎﻧﺪ و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ
َ َ َّ ُ ْ َ ۡ َّ ُ
ﺗﻮ ارزاﻧﯽ داﺷﺖ؟ آري؛ اﷲ .ﻫﻤﻮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :وأن ت َصدقوا خ� ٞل� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و
اﮔﺮ )ﺑﺪﻫﯽاش را( ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ« .ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ َ َ ۡ ُ َ َ َّ ُ َّ ُ َ َّ ٰ ُ ُّ َ ۡ َ ُ َّ ُ ْ
ت َوه ۡم � � � �ف ٖس ما كسب ﴿ َوٱ�قوا يَ ۡو ٗما ت ۡر َج ُعون �ِيهِ إِ� ٱ�ِۖ �م تو
ۡ َ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨١ : ُ�ظل ُمون ﴾٢٨١
و از روزي ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن ،ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﻤﻞ ﻫﺮ
ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
آري؛ ﺑﺎﯾﺪ از آن روز ﺑﺰرگ ﺗﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ،ﻟﺨﺖ و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ:
َ ُ َ
ِ� ٱ ۡم ِر ٖٕي
ُّ
ل ٣٦ ِ هيِ ن ح َبتِهِۦ َو�َ
ِ ﴿يَ ۡو َم يَفِ ُّر ٱل ۡ َم ۡر ُء م ِۡن أخِيهِ َ ٣٤وأ ّ ِمهِۦ َوأ�ِيهِ َ ٣٥و َ� ٰ
ِ
َ ۡ ۡ ٞ
]ﻋﺒﺲ [٣٧ ،٣٤ : ّم ِۡن ُه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ شأن ُ�غن ِيهِ ﴾٣٧
روزي ﮐﻪ آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ ،و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد .و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و
ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ .در آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﮐﺎري دارد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 242
) (1ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﻓﻊِ آن ،ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رواﯾﺖ :ﺗﺮﻣﺬي )(1460؛ دارﻗﻄﻨﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد
)(114/3؛ اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻟﺪﯾﺎت ،ص53:؛ و راﻣﻬﺮﻣﺰي در اﻟﻤﺤﺪث اﻟﻔﺎﺿﻞ ،ص ،485 :از ﻃﺮﯾﻖ
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﮑﯽ از ﺣﺴﻦ از ﺟﻨﺪب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ،ﺧﯿﻠﯽ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و
ت ﻣﻌﻨﻌﻦ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ :اﻟﻌﻠﻞ اﻟﮑﺒﯿﺮ از ﺗﺮﻣﺬي )(430؛
ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮر
ﺗﺮﻣﺬي در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد ) (60/4ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ» :درﺳﺖ ،رواﯾﺖ ﻣﻮﻗﻮف اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺟﻨﺪب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﺪﮔﺎه
ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 244
ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ،ﮐﻔُﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ
ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن زن
و ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آﯾﻪي 102ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﺷﺪ .ﻟﺬا ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ
ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از
ﺷﺮك ،در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﺗﻦ دﻫﻨﺪ .ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ
ﺟﺎدو ﺷﺪ؛ ﯾﻬﻮدي ﭘﻠﯿﺪي ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ اﻋﺼﻢ ،آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺳﺤﺮ ﮐﺮد؛ وي
ﺟﺎدوﯾﺶ را در ﭼﺎﻫﯽ ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﺎدوي آن ﭘﻠﯿﺪ ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ رﺳﺎﻟﺖ
رﺳﻮلاﷲ ﻧﺪاﺷﺖ ،اﻣﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﭘﺎرهاي از ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽِ
ُۡ ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ
ب ٱلفل ِق﴾ و ﴿قل
ﺧﻮد ،دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قل أعوذ بِر ِ
اس﴾ را ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﺑﺮ ب ٱ َّ� َِ ُ ُ َ ّ
أعوذ بِر ِ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﷲ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دور ﮐﺮد .رﺳﻮلاﷲ
ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ ﺳﺤﺮ را از ﭼﺎه ﺑﯿﺮون آورد و آنرا از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد
و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوي آن ﯾﻬﻮديِ ﭘﻠﯿﺪ ،ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪ .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺧﺒﺎﺛﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎن
و دﺷﻤﻨﯽِ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﻼم اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
َ َ َ ٗ ّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ُ ْ
ٰ َّ َّ َ َ َ َّ َ َ
اس ع�وة ل ِ�ِين ءامنوا ٱ�هود وٱ�ِين أ��وا﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة[٨٢ : جدن أشد ٱ� ِ ﴿� ِ
ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را در دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﻮﻣﻨﺎن ،ﯾﻬﻮد و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ.
در اﯾﻦ آﯾﻪ ،اﺑﺘﺪا ﯾﻬﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ ﻣﻮﻣﻨﺎن ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و
ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺮﮐﺎن را؛ ﻟﺬا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ،ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ
ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺳﺤﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﮐﻪ ﺳﺤﺮﺷﺎن را ﺑﺎﻃﻞ
ﻧﻤﻮد.
ﭘﺲ ،ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ:
• ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ارواح ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ.
• و ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و داروﻫﺎ و
ﭼﻮبﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد.
245 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
ﺣﮑﻢ ﺟﺎدوﮔﺮ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺟﺎدوﯾﺶ از ﻧﻮعِ ﮐُﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ارﺗﺪادش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﺤﺮش از ﻧﻮع دوم ﺑﺎﺷﺪ ،او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎري و
ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ،اﻋﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ َۡ َ � َو َر ُس َ ُ َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ
ون ٱ َّ َ
و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتل ٓوا أو ﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�
ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ
ض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة[٣٣ : يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ�� ِ
ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ،
ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف
ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ.
ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ،ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ
ﺑﻪﺣﻖ .ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮده ،ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از :ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﮐﺎﻓﺮِ
ذﻣﯽ ،ﮐﺎﻓﺮِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ.
ذﻣﯽ ،ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در
ﻗﺒﺎل وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ دارد ،از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ .ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ،ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ
ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮوِ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ ،و در
ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد.
ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ،او را
در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎزرﮔﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او اﻣﺎن
ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﺟﺴﺖوﺟﻮ
ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٱ َّ�ِ ُ� َّم َ�بۡل ِۡغهُ � � َ ۡس َم َع َك َ� ٰمَ
ج ۡر ُه َح َّ ٰ
َ ۡ َ َ َ َ ََ ۡ َ َ ۡ ُۡ َ ّ ٞ
�� ِ� ٱستجارك فأ ِ
﴿�ن أحد مِن ٱلم ِ
ُ َ َ َۡ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٦ : مأمنهۥ﴾
و اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ از ﺗﻮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ،ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﮐﻼم اﷲ را ﺑﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه
اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن.
اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ،ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﺟﻨﮓ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪ و
ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮي ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ او ﺑﺮاي
ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ .رﺳﻮلاﷲ در ﺑﯿﺎن ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ،ﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﺘﻞ
ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ« و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 246
ﻗﺮار داده اﺳﺖ .ﻟﺬا ﮔﺎه ﮐُﺸﺘﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده ،روا و
َّ ْ َ َ امﺮ ُ ْ َ ُّ َ ُ ْ
ﻼث:
ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻻ ِﺑ ِﺈﺣﺪى ﺛ ٍ�ﻞ دم ِ ٍ ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ِ
اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠ َﺠ َﻤ َ
ْ َّ ْ ْ ُ َّ ِّ ُ َّ
ﺎﻋ ِﺔ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺸﺘﻦ ﻫﯿﭻ ِ ِ اﺜﻟﻴﺐ الﺰ ِا�َ ،واﻨﻟَّﻔﺲ ﺑِﺎﻨﻟَّﻔ ِﺲَ ،و ِ ِ ِ ِ ِ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ،ﻣﮕﺮ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد :ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد،
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد ،آنﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از
ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد«.
ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدواج ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ
ﺷﻮد ،ﺳﻨﮓﺳﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﻃﺮاﻓﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ،ﺑﺎ ﺳﻨﮓ او را
ﻫﺪف ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻗﺪر ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره ﺗﻤﺎم
ﺷﻮد و آنﻗﺪر ﮐﻮﭼﮏ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓﺳﺎر وي ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ و درد و رﻧﺠﺶ
ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﮔﺮدد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﺣﺴﺎس ﺑﺪن ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ
ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ زودﻫﻨﮕﺎم ﻣﯽﺷﻮد ،ﻧﺰﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺸﺖ ،ﺷﮑﻢ ،ﺷﺎﻧﻪ و رانِ او را
ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﮓﺳﺎر ﮐﺮدن زﻧﯽ از
ﻏﺎﻣﺪيﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻋﺰ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮد.
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪﻋﻤﺪ ﺑﮑُﺸﺪ و
ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺼﺎص ﮐﺎﻣﻞ ﺷﻮد ،ﻗﺼﺎص ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ.
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد،
ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﻮد.
ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ» رﺑﺎﺧﻮاري« را ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ
ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﺑﺎ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و اﺟﻨﺎس و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ رﺑﺎ در
آنﻫﺎ ﺟﺮﯾﺎن دارد ،ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺑﺎ ،ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه
اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ» ﺧﻮردن ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ« را ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد .ﯾﺘﯿﻢ،
ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ .اﮔﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ ،از اﻣﻮال وي
ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از آن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮑﯽ
ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﺘﯿﻢ ،دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﭘﺴﺮ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮردن ﻣﺎلِ
ﯾﺘﯿﻢ ،ﯾﮑﯽ از ﻫﻔﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ.
»ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ« ،ﺷﺸﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ دارد :ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ روﺣﯿﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻫﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و دوم
اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﷲ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ
ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد را در دو ﻣﻮرد ،ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ
َ َ ُ َ ِّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ ٓ َّ ُ َ َ ّ ٗ ّ َ ۡ ُ َ َ ّ ً ٰ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ
َ
بال أو متح ِ�ا إِ� ف ِئةٖ �قد باء بِغ ٖ
ض ﴿ومن يول ِهم يوم� ِ ٖذ دبرهۥ إِ� متح ِرفا لِقِت ٍ
ص ُ ۡ ۡ َّ َ ۡ ُ َ َّ ّ
]اﻷﻧﻔﺎل[١٦ : � ﴾١٦ م َِن ٱ�ِ َومأ َوٮ ٰه ج َهن ُمۖ َو�ِئ َس ٱل َم ِ
ﻫﺮﮐﺲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﻨﺪ -ﺟﺰ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ( ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪي دوﺑﺎره ﯾﺎ
ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ -ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﭼﻪ
ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!
اﮔﺮ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ،ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﺟﻨﮕﯽ در ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻋﺪهاي از رزﻣﻨﺪﮔﺎن در
ﻣﺤﺎﺻﺮهي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻣﺤﺎﺻﺮه ،ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ
ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻗﻮا ،ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
و اﻣﺎ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ» :ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«؛
اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻓﻼن زن ،زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ
ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ .ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻋﺪاﻟﺖ
ﺧﺎرج ﺷﺪه ،ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و دﯾﮕﺮ ،ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ٓ
ۡ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َٰ َ َ َ ٗ َ ْ ُ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ َ ٰ ُ
ۡ
�ة ت � َّم ل ۡم يَ�توا بِأر�ع ِة شهداء فٱج ِ�وهم ث�ن ِ� ج ﴿وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ
ۡ
َ َ ُ َ ُ َ ُ َ ٗ َ َۡ ُ ْ َ َ
]اﻟﻨﻮر [٤ : َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدةً �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون ﴾٤
و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ،ﻫﺸﺘﺎد
ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ .و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖاﻧﺪ.
اﻟﺒﺘﻪ ﺣﮑﻢِ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﯾﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺪاﻟﺖ از آﻧﺎن ،ﺣﮑﻤﯽ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽﺳﺖ؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 248
َُ َّ َ ۡ َ ُ ْ َ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ
ِين تابوا ِم ۢن َ�ع ِد � ٰل ِك َوأصلحوا فإن ٱ َ
� �فورَّ ٞرح ٞ َّ
﴿إ� ٱ� َ َّ
ِيم ] ﴾٥اﻟﻨﻮر [٥ : ِ ِ
ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن ،ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ،
آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ،ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ
ﺷﺨﺺ ،واﻗﻌﺎً ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺎكداﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد و
ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ در ﭘﻨﺎه
ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
َ ِّ َ َ ُ َ ُ َ ََ
ﻮ�ﻪ] .رواﯾﺖ -١٦٢٣/٢وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل :ﻟﻌ َﻦ رﺳﻮل اﷲ آ�ِﻞ الﺮ�ﺎ وم ِ
) (1
ﻣﺴﻠﻢ[
ُ َ َْ َ َُ
وﻏ�هَُ :وﺷﺎﻫِﺪﻳ ِﻪ َو�ﺗ ِﺒﻪ. زاد اﻟﺮﺘﻣﺬي
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد.
ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان اﻓﺰودهاﻧﺪ :دو ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي آن را ﻧﯿﺰ ﻟﻌﻨﺖ ﻧﻤﻮد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن رﺑﺎ ،رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ
اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه را ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد.
رﺑﺎﺧﻮار ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﭼﻪ از آن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ آنرا
ﺑﺮاي ﻟﺒﺎس ﯾﺎ ﻣﺴﮑﻦ ﯾﺎ ﻓﺮش و ﯾﺎ ﺳﻮارياش اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﻬﻢ ،ﻫﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ
رﺑﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﯾﻬﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ََ ۡ ُ ّ ْ َ ُ ْ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٦١ : لر�َ ٰوا َوق ۡد � ُهوا � ۡن ُه﴾
﴿وأخ ِذهِم ٱ ِ
و )ﻧﯿﺰ( ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺑﺎﺧﻮاريِ آنﻫﺎ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎك،
ﻣﺤﺮوم ﮔﺸﺘﻨﺪ(.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار و رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ.
آري؛ رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻟﻌﻨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ از او
رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮد،
ﺳﺘﻢﮐﺎر اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو آنﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ،اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﯾﺎ رﺑﺎﺧﻮار در زﻣﯿﻨﻪي ﮔﻨﺎه و ﺳﺘﻢﮐﺎري ﮐﻤﮏ
َ ْ ُ ْ َ َ َ َ
ﺎك ﻇﺎل ِ ًﻤﺎ أ ْوﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ،در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :اﻧﺮﺼ أﺧ
َﻣ ْﻈﻠُ ً
ﻮﻣﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﺮادرت را ﯾﺎري ﮐﻦ؛ ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم« .ﺷﺨﺼﯽ ،ﭘﺮﺳﯿﺪ:
اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ ،او را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﮕﻮﻧﻪ
ﯾﺎرياش ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ او را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﺎز داري؛ اﯾﻦ ،ﯾﺎري دادن
ﺑﻪ اوﺳﺖ« (1 ).اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دو ﻣﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﻮل ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ
اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ و ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﺳﻪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ،
وامدﻫﻨﺪه و وامﮔﯿﺮﻧﺪه ،ﻫﺮ دو ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي اﷲ ،ﻧﻔﺮﯾﻦ
ﺷﺪهاﻧﺪ؛ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ رﺳﻮلاﷲ ﭼﻪﻗﺪر ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ،ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ! ﻣﯽداﻧﯿﺪ
ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ،دوري از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ
راﻧﺪه ﺷﻮد ،در اﯾﻦ ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ،ﺷﺮﯾﮏ ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و
َّ َ َ َّ َ َ
از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ راﻧﺪه ﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد�﴿ :ن َعل ۡيك ٱلل ۡع َنة إ ِ ٰ�
َۡ ّ
يو ِم ٱ� ِ
ِين﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و ﺗﺎ روز ﺟﺰا ﺑﺮ ﺗﻮ ﻟﻌﻨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽﺧﻮرد ،ﻫﻢ از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ دور و راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﺣﺮامﺧﻮاري ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻫﺮ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮام ،ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﻮد ،ﺳﺰاوار آﺗﺶ دوزخ
اﺳﺖ .ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ،ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ را از ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺑﺎ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﮔﺮدد ،ﺑﺮداﺷﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ آﻓﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﭼﺎر ﺷﺪه ،از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ۡ ُ ْ َ َّ َ ۡ َ َ ٓ َُۡ ّ ّٗ َُّۡ ْ َ
اس ف� ير�وا عِند ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺮوم[٣٩ : َّ ٰ
� أم� ِل ٱ� ِ ﴿وما َءاتيتم مِن ر�ا ل ِ�� َوا ِ ٓ
ِ
و آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﯿﺪ ﺗﺎ در ﻣﯿﺎن اﻣﻮال ﻣﺮدم اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ )و ﺑﯿﺶﺗﺮ از آنﭼﻪ ﮐﻪ
دادهاﯾﺪ ،درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﯿﺪ( ،ﻧﺰد اﷲ ﻓﺰوﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺑﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ،از آن ﺟﻬﺖ ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي
رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﻪ رﺑﺎﺧﻮار ،ﮐﻤﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ .اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ :آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام
را اﻧﺠﺎم داده و ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﺑﻠﻪ؛ اﻣﮑﺎن ﺗﻮﺑﻪ
ﺑﺮاﯾﺶ وﺟﻮد دارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻮﺑﻪاش ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺎ
اﺧﻼص ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪي ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ دوﺑﺎره اﯾﻦ
ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ از رﺑﺎﺧﻮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ،ﺑﻪ رﺑﺎدﻫﻨﺪه ﻣﺴﺘﺮد
ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺼﺎدره ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ رﺑﺎدﻫﻨﺪه از آن اﺳﺘﻔﺎده
ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ ﺑﻪ او ﻣﺴﺘﺮد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده
اﺳﺖ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻫﻢ ﻣﺒﻠﻎ رﺑﺎ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻫﻢ ﺣﻖّ ﺑﻬﺮهﺑﺮي از آن را.
ﺗﺮﻣﺬي و دﯾﮕﺮان در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آوردهاﻧﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺑﺎﺧﻮار و
رﺑﺎدﻫﻨﺪه ،دو ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي آن را ﻧﯿﺰ ﻟﻌﻨﺖ ﮐﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ دو
ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي رﺑﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ،
ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﮔﻨﻪﮐﺎرﻧﺪ .ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ درﺑﺎرهي رﺑﺎ ،ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ:
»رﺑﺎﺧﻮار ،رﺑﺎدﻫﻨﺪه ،دو ﺷﺎﻫﺪ ،و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاش« .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ
ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ،در ﮔﻨﺎه اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آن ،ﺳﻬﯿﻢ اﺳﺖ؛
ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
وضوا ْ � َ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ ُ َ ٓ َ َ ٰ َ َ َ ۡ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ُ ُ
ِيث
ٍ د ح ِ ﴿�ذا ر�يت ٱ�ِين �وضون ِ� ءا�تِنا فأع ِرض �نهم ح� �
َّ ُ َ َّ َ َّ ۡ َ ٰ ُ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ّ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ ِ َّ
ل�ٰلِم َ َۡ
� ﴾٦٨ ِ �هۚ ِۦ �ما ينسِ ينك ٱلشي�ن ف� �قعد �عد ٱ�ِكرى مع ٱلقوم ٱ � ِ
]اﻷﻧﻌﺎم[٦٨ :
و ﭼﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ را دﯾﺪي ﮐﻪ درﺑﺎرهي آﯾﺎﺗﻤﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،از آﻧﺎن روي -
ﺑﮕﺮدان ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ و ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ .و اﮔﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮ را دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﺮد ،ﭘﺲ
از ﯾﺎدآوري ،ﺑﺎ ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻣﻨﺸﯿﻦ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُۡ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ
ت ٱ�ِ ي�ف ُر بِها و�ستهزأ ب أن إِذا َس ِمعت ۡم َءا� ٰ ِ ﴿وقد نزل علي�م ِ� ٱلكِ�ٰ ِ
� ۡم إ ٗذا ّم ِۡثلُ ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َ
َ ۡ ٓ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ُ ُ ْ
� ۗ ِ ِ ِيث � ِ
�ه ِۦ إِن � �وضوا ِ� حد ٍ بِها ف� �قعدوا معهم ح ٰ
�ن � َج َه َّن َم َ� ً َ َ َ ۡ َ َ ُ َُۡ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٤٠ : ِيعا ﴾١٤٠ جامِع ٱلم�ٰفِقِ� وٱل� ٰفِ ِر ِ
و اﷲ )اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را( در ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮔﺮوﻫﯽ آﯾﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﮑﺎر
و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ
ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ .اﷲ ،ﻫﻤﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان را در دوزخ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
251 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه ﺑﺎ ﺷﺨﺺِ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ -ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ
ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ -ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد.
رواﯾﺖ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻫﺸﺪاري ﺟﺪي درﺑﺎرهي رﺑﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب دوري
از آن اﺳﺖ .اﻣﺮوزه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺴﺘﺮش و رواج رﺑﺎﺧﻮاري ،زﯾﺎنﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮد
و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ واﻣﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ .اﷲ از ﻧﯿﺖ اﯾﻦ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﯿﻨﻮا
آﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﻨﻮا آنﻗﺪر وام ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺿﺮورﺗﯽ ،زﯾﺮِ ﺑﺎر ﻗﺮض
ﻣﯽرود .ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﻓﺮش ﮐﺮدن ﭘﻠﻪﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﺸﺎن ،وام ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! آﯾﺎ
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ،ﺿﺮورت دارد؟ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﻤﻼﺗﯽ و ﭼﺸﻢ و ﻫﻢﭼﺸﻤﯽ
ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﺑﻪ وامﻫﺎي رﺑﻮي روي ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ
ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ ،ﺟﺰ در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ ،ﮐﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ وامﻫﺎي
رﺑﻮي ﮐﻪ از اﺳﺎس ،ﺣﺮام اﺳﺖ .ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ،ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ،رﺣﻢ
و ﻣﺮوت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ،از اﯾﻦ و آن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛
زﯾﺮا ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرِ ﺑﯽرﺣﻢ ،ﭘﻮلِ ﺧﻮد را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ و اﮔﺮ ﻃَﻠﺒﺶ وﺻﻮل ﻧﺸﻮد ،ﺑﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر
ﺧﻮد ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورد ﯾﺎ او را ﺑﻪ دادن رﺑﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ از او ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ،او را ﺑﻪ
زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎران ،ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﻬﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ ﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ
�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ِ ٰ� َم ۡي َ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨٠ : �� ٖ﴾
ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد ،ﻣﻬﻠﺖ داد.
ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺪﯾﻮن و
ﺑﺪﻫﮑﺎر از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود ،ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽاش ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺸﻮد ،ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﺎدت داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺟﻨﺎزهاي ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ،ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ:
»آﯾﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ،ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮد ،ﺟﻠﻮ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ
اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ ،ﺧﻮد ،ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺟﻨﺎزهي
ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر را آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ .ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ؛ آنﮔﺎه ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ
ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ :آري؛ ﺳﻪ دﯾﻨﺎر ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮده و ادا ﻧﮑﺮده اﺳﺖ .ﻟﺬا رﺳﻮلﺧﺪا
ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« .رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي ﺣﺎﺿﺮان ﻋﻮض
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 252
ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ رﻓﯿﻘﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ؟ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد:
اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺪﻫﯽاش را ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮدازم .ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي آن
) (1
ﺷﺨﺺ ،ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ.
اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﺑﺪﻫﮑﺎري ،ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻢاﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ .ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ
ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ از اﯾﻦ و آن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت در راه اﷲ ،ﮐﻔﺎرهي
ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در راه اﷲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳﺪ ،ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ
ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ،ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻢﻓﮑﺮ،
ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﺮﯾﺪن ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻫﻔﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن را دارﻧﺪ ،اﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺬرﻓﺘﺎري،
زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﻣﯽروﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ ﺑﺨﺮﻧﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻨﻈﻮر وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ اﻗﺴﺎﻃﯽ روي ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺣﯿﻠﻪ،
ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﮐﻼه ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺬ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ را ﺑﺪﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﻧﺪارﻧﺪ! ﻣﺜﻼً ﻧﺰد
ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼن ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﺑِﺨَﺮ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮوش؛ آﻗﺎي ﭘﻮلدار ﻫﻢ
ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻧﺪارد ،ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻣﯽﺧَﺮَد و
ﺳﭙﺲ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،روي ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺣﻖّ دﻻّﻟﯽام را ﻣﯽﮔﯿﺮم.
روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﺎب ﺧﺮﯾﺪار ،ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﻮا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ
ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪاي ﮐﻪ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را
ﺟﻔﺖ و ﺟﻮر ﮐﻨﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را ﺑﻔﺮﯾﺒﻨﺪ؛ ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ!
ُ َ ٰ ُ َ َّ َ ُ َ ُ
� َوه َو � ٰدِ� ُه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ)» :ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺧﻮد( اﷲ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﻨﺪ؛ و اﷲ ،ﮐﯿﻔﺮ ﴿ي�دِعون ٱ
ﻧﯿﺮﻧﮕﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«.
اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺪون ﺣﯿﻠﻪﺳﺎزي ،رﺑﺎ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و رﺑﺎ ﻣﯽدادﻧﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ
ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ روﯾﻪاي ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ،ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻨﺎه رﺑﺎ ،ﮔﻨﺎه ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي
و ﻧﯿﺮﻧﮓ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﯿﻠﻪ ،ﺑﻪ رﺑﺎ روي ﻣﯽآورد ،اﻋﺘﺮاف دارد ﮐﻪ
ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه ،ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪﮔﺮي و ﻧﯿﺮﻧﮓ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﻋﻤﻠﺶ را ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ
ﻋﻤﻞ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ .از ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ؛ ﻧﻪ از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ؛ آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر،
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(4952 ،2133) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش ،3040 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه.
253 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن رﺑﺎ
ْ اﻃ َﻤ َ�ﻧَّ ْ
َ
إِﻴﻟْ ِﻪ اﻨﻟَّﻔﺲ،
ﺖ اﻟﺮﺒ :ﻣﺎ ْ
ﻚُّ ، ََْ َ
اﺳﺘَﻔ ِﺖ ﻗﻠﺒ
ْ ْ
رواﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :
ِ
أَ ْ�ﺘَ َ
ﺎك اﻨﻟَّ ُ
ﺎس
ْ
و�ن ،ر
َّ ْ
ﺪ الﺼ ﻲﻓ
َ َ َّ َ
د د ﺮ وﺗ ﺲ
َّ ْ
ﻔ اﻨﻟ ﻲﻓ َ
ﺣﺎك ﻣﺎ : ﺛﻢ
ْ َ َ َّ َ ْ َ
اﻟﻘﻠْﺐ ،واﻹ ُ واﻃﻤﺄن ِإﻴﻟ ِﻪ
ِ ِ ِ ِ ِ
ﻮك«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :از ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﭙﺮس؛ ﻧﯿﮑﯽ ،ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ درون و ﻗﻠﺐ َوأَ ْ�ﺘَ َ
اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرام ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﺑﺪي ،ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ در درون و ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺗﺮدﯾﺪ
اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮدم ،ﺑﺎرﻫﺎ -درﺑﺎرهي ﺻﺤﺘﺶ -اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ« .از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ
ﻧﭙﺮس؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﻮدت ﺑﭙﺮس :آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻮ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ را داري و
ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ ،ﺳﻮد ﮐﻨﯽ؟ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﻓﻼن ﻓﻘﯿﺮ ﻧﺰدت
ﻧﻤﯽآﻣﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي؟ واﻗﻌﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ،ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﻮلﻫﺎي آن
ﺑﯿﭽﺎره؟ آري؛ ﻣﺎﺷﯿﻦ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي ﺑﻪ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺧﺮﯾﺪي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺴﻄﯽ ﺑﻪ
ﭘﺎﻧﺰده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﻮا ﺑﺪﻫﯽ .ﻫﺮ ﻣﻨﺼﻔﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻼً ﺑﺤﺚ داد و ﺳﺘﺪ در ﻣﯿﺎن
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﺎﻧﺰده ﻣﯿﻠﯿﻮن در ﺑﺮاﺑﺮ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ
ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎرﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر
اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺴﯽ ،ﻓﺘﻮا دﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،درﺳﺖ اﺳﺖ .اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس
ﺣﺮاﻧﯽ /ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﻧﺎروا و ﻧﻮﻋﯽ ﺣﯿﻠﻪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي رﺑﻮي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در
َ ْ
اﺻﻄﻼح ﺑﻪ آن »اﻟ ِﻌﻴْﻨَﺔ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و رﺳﻮلاﷲ از آن ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إذا
َ ُ ْ َّ ِ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ
ﺎدَ ،ﺳ َ َ ََ َ َ َ ُْ ََ َُْْ
ﻠﻂ اﷲ اﺠﻟﻬ
�ﺒﺎ�ﻌﺘﻢ ِﺑﺎﻟ ِﻌﻴﻨ ِﺔ ،وأﺧﺬ�ﻢ ِﺑﺄذﻧﺎب اﺒﻟﻘ ِﺮ ،ورﺿﻴﺘﻢ ِﺑﺎلﺰرع ،وﺗﺮ�ﺘﻢ ِ
ُ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ًّ َ ْ ُ
� ُﻋﻪ َﻋﻨ�ﻢ َﺣ ّﻰﺘ ﺗ ْﺮ ِﺟ ُﻌﻮا إﻰﻟ ِدﻳﻨ�ﻢ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻋﻠﻴ�ﻢ ذﻻ ﻻ � ِ
اﺑﻦﻋﻤﺮ ،ﺗﺪﻟﯿﺲ ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﯿﻦ ،ﻣﺸﻬﻮر
اﺳﺖ« .ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﻨﺎد ﻧﺨﺴﺖ ،ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ از ﻧﺎﻓﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )(316/5
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از دو ﺟﻬﺖ ﺿﻌﯿﻒ ،از ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽرﺑﺎح از اﺑﻦﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ
رواﯾﺖ :اﺑﻮداود ) (3462و اﺑﻦﻋﺪي در اﻟﮑﺎﻣﻞ ) (360/5از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﯿﻮة ﺑﻦ ﺷﺮﯾﺢ از اﺳﺤﺎق ،اﺑﯽﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ
ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﻋﻄﺎء ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﮐﻪ ﻧﺎﻓﻊ ،آنرا ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع از اﺑﻦﻋﻤﺮ رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده ،ﺑﺮاﯾﻢ
ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺳﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ذﻫﺒﯽ در اﻟﻤﯿﺰان ) (393/7آنرا در ﺷﺮحِ ﺣﺎلِ اﺳﺤﺎق،
اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺟﺰو ﻣﻨﮑﺮﻫﺎي وي ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ .و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ در ﻣﺴﻨﺪش ) (5659از
اﺑﻮﺧﯿﺜﻤﻪ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻠﯿﻪ از ﻟﯿﺚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ از ﻋﻄﺎء از اﺑﻦﻋﻤﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻗﻮف .و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ:
ردﯾﺎﻧﯽ در ﻣﺴﻨﺪش ) (1422از ﻃﺮﯾﻖ ﻟﯿﺚ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ .و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر رواﯾﺖ :اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش
) (84/2از ﯾﺰﯾﺪ از اﺑﻮاﻟﺠﻨﺎب ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﯿﮥ از ﺷﻬﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﻨﯿﺪم ،و
ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ اﺑﻮﺟﻨﺎب ،ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ
و ﻧﯿﺰ آنرا ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻨﻌﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ،ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .آﻟﺒﺎﻧﯽ /در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش 675 :و
ﻧﯿﺰ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش 11 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
) (1ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻋﯿﻨﻪ ،ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرح /در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل درﺑﺎرهي ﺧﺮﯾﺪن ﺧﻮدرو ذﮐﺮ
ﻧﻤﻮد .راﻓﻌﯽ ﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻋﯿﻨﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،ﮐﺎﻻي ﺧﻮد را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺴﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ
ﺑﻔﺮوﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎن ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي ﭘﯿﺶ از وﺻﻮل ﻃﻠﺒﺶ ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ ارزانﺗﺮ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﺪ؛
ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در "ﻧﯿﻞ اﻷوﻃﺎر" دﯾﺪﮔﺎه اﺣﻤﺪ ،اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ رﺣﻤﻬﻢ اﷲ را درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﻧﻮع
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺷﺎﻓﻌﯽ /و اﺻﺤﺎﺑﺶ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻮاز اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﻧﺪ؛ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ /دﻻﯾﻞ
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮدن اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﺴﺒﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ دﻧﯿﺎ و زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزي ،و رﻫﺎ ﮐﺮدن ﺟﻬﺎد در راه اﷲ.
]ﻣﺘﺮﺟﻢ[
-288ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ
ﺷﺮح
اﻣﺎم ﻧﻮوي /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن رﯾﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ رﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي
ت ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ
ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﺒﺎد
ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻋﺠﺐ آدمِ
ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ! ﭼﻪ ﺧﻮب ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻟﺬا ﻫﺪﻓﺶ از ﻋﺒﺎدت ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم
از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت را وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك
اﮐﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﺪف آدم رﯾﺎﮐﺎر ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را وﺳﯿﻠﻪاي ﻗﺮار
دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺴﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﻋﺎﺑﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،زﯾﺎد
روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﯾﺎ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و آدمِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و در ﭘﯽِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 256
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ،
ﺷﺮك اﺻﻐﺮ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .ﺳﭙﺲ
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ
َ َ ٓ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ
]اﻟﺒﻴﻨﺔ[٥ :
َٓ � َ ُ� ٱ ّ� َ
ِين ُح َنفا َء﴾ �ل ِص َ
ِ ﴿وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ�
و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي ،در ﺣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ
ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ.
آري؛ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺪور از ﺷﺮك و رﯾﺎ ﻋﺒﺎدت
ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي اﷲ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؛ ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺻﺪﻗﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﺧﻼص و ﭘﺎﮐﯽِ ﻧﯿﺖ
ﺑﺮاي اﷲ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺣﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﻧﺪ ،ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ
ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ
اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ .اﷲ در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ُ ُ ْ َّ َ
لصل ٰوةَ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ،ادا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺎﻣﻪي ﴿و�قِيموا ٱ
َ ُۡ ْ
ﻧﻤﺎز اﺳﺖَ ﴿ .و�ُؤتوا ٱ َّلزك ٰوةَ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺸﺎن راﺑﺪﻫﻨﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َٰ َ ُ ۡ َ
ِين ٱلق ّي ِ َمةِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ. ﴿و�ل ِك د
در ﻗﻠﺐِ آدمِ ﻣﺨﻠﺺ ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﺎ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم
ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺗﻨﻬﺎ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ را ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ و
رﺳﺘﮕﺎري در ﺳﺮاي آﺧﺮت اﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ُ َ َُ ۡ َ ّ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ َ ُ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ
ام ُنوا � � ۡب ِطلوا َص َد� ٰتِ�م ب ِٱلم ِن وٱ�ذى كٱ�ِي ينفِق ما�ۥ���ها ٱ�ِين ء ﴿ ٰٓ
ٓ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٦٤ : اس﴾رِئَا َء ٱ َّ� ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺨﺸﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را
ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ.
َٓ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﻪ ،اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :كٱ َّ�ِي يُنفِ ُق َم َ ُ
ا�ۥ رِئا َء
ٱ�َّ ِ
اس﴾ :ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻟﺶ را اﻧﻔﺎق
257 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ وﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﭼﻪ آدمِ ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﺻﺪﻗﻪ
ﻣﯽدﻫﺪ!
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ ٓ ُ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َّ َ ٗ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٤٢ : ﴿يراءون ٱ�اس و� يذكرون ٱ� إِ� قل ِي� ﴾١٤٢
و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ.
اﯾﻦ ،ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از روي ﮐﺴﺎﻟﺖ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺑﻪﻧﻤﺎز
ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ،از روي ﻧﺸﺎط و ﻋﻼﻗﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ
و ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم ،ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ .از اﯾﻦرو ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ و دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ
ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺮق و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ،ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ و
ﻋﺸﺎ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪه و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛
ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم ،در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ.
اﻧﻔﺎق و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶِ آنﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺧﺮوﺟﺸﺎن ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ،ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮد؛
از اﯾﻦرو آنﮐﻪ اﻫﻞ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ ،ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٓ َ َّ َ ُ ُ َ َ َّ َ ُ ﴿فَ َو ۡ� ٞل ّل ِۡل ُم َص ّل َ
ِين ه ۡم َعن َص�ت ِ ِه ۡم َساهون ٥ٱ�
ِين ه ۡم يُ َرا ُءون ﴾٦ ِ� ٤ٱ�
]اﳌﺎﻋﻮن[٦ ،٤ :
ﭘﺲ واي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ! آﻧﺎن ﮐﻪ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﭘﺲ رﯾﺎ ،ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ،و ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺮك اﺳﺖ و در ﭘﺎرهاي از
ﻣﻮارد ،ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺷﺮك و ﻧﻔﺎق در
ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ.
***
ََ َ َ ْ َ َُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ
-١٦٢٤وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ� ﻘﻮل» :ﻗﺎل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ :أﻧﺎ أ��
) (1 َ َْ ََُُْ َ ْ َ ُ ِّ ْ َ ْ َ َ َ َ ً ْ َ َ ُّ َ َ َ
ﺮﺷﻛﻪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ الﺮﺸ�ءِ ﻋ ِﻦ الﺮﺸكِ ،ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤﻼ أﺮﺷك �ِﻴ ِﻪ ﻣ ِﻲﻌ � ِ
�ي ﺗﺮ�ﺘﻪ و ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﻣﻦ ،ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ ،ﻋﻤﻠﯽ
ﻓﻼﻧﯽ ،ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ! و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ .آنﮔﺎه درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش
ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ .ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او
ﺛﺮوت و روزيِ ﻓﺮاوان داده اﺳﺖ .او را ﻣﯽآورﻧﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او
ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻫﻢ آنﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ )و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﷲ(
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ،ﭼﻪ ﮐﺮدي؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﮐﻪ اﻧﻔﺎق
در راه آنرا دوﺳﺖ داﺷﺘﯽ ،ﻓﺮو ﻧﮕﺬاﺷﺘﻢ ،ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺸﻨﻮديِ ﺗﻮ اﻧﻔﺎق ﮐﺮدم.
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادي ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ! و
ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ .آنﮔﺎه درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ او را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ
دوزخ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺷﺮك و رﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﻣﻦ ،ﺑﺮ
ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ ،ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ
را در آن ﻋﻤﻞ ،ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد ،او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( وا ﻣﯽﮔﺬارم« .ﻋﻠﻤﺎ
ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ،ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭘﺮوردﮔﺎرش
رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ آنرا از ﻃﺮف اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻘﻞ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ،ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آنرا
ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدد.
در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﻣﻦ ،ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن،
ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ ﮐﺲ ،ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ،
ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد ،او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( واﻣﯽﮔﺬارم« .ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ
ﻼ دو
ﻫﻢ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ ،ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آنﻫﺎ از ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﺬرد .ﻣﺜ ً
ﻧﻔﺮ در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ
ﺑﺎ ﺳﻬﻤﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﻬﻢِ ﺧﻮد را ﺑﺪه ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﻌﻤﯿﺮ
ﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ،از ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،ﻋﻤﻠﯽ را
ﺑﺮاي اﷲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در آن ،ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺴﺎزد ،اﷲ او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 260
ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي اﷲ و ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎزش را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و اﯾﻦﻃﻮر
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزي را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮش را ﻣﭙﺬﯾﺮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ،ﺻﺪﻗﻪاش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ
ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ اﷲ را در آن ﻋﻤﻞ ،ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺴﺎزد ،اﷲ آنﺷﺨﺺ را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ
ﺷﺮكآﻣﯿﺰش رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ رﯾﺎ در آن داﺧﻞ ﺷﻮد،
ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ
ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ» :ﻣﺎ ﺷﺎءاﷲ؛ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ« ،ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از
ﻧﻤﺎزش ﻧﻤﯽﺑﺮَد و اﷲ آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد و ﻗﯿﺎم و ﻗﻌﻮدش را
ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺟﺎي آورد و ﺧﺎﺷﻊ و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎﻫﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ
ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاﺳﺖ ،ﻣﺮدم را ﺷﺮﯾﮏ ﮔﺮداﻧﯿﺪه
اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﯾﻦ ﻓﺮد ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو آنرا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻓﻘﺮا ﻣﯽرود و ﭼﯿﺰي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ» :ﻋﺠﺐ آد ِم
ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ« ،ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از ﺻﺪﻗﻪاش ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪي
ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :ﻣﻦ ،ﺑﺮ ﺧﻼف
ﺷﺮﯾﮑﺎن ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم« .ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل را ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ،ارزﯾﺎﺑﯽ
ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﺮد ﻣﺨﻠﺼﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ اﺧﻼص آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﭼﯿﺰي از رﯾﺎ در
دﻟﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ ،اﮔﺮ آنرا از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ ،وﺳﻮﺳﻪاي ﮐﻪ در دﻟﺶ
ﺧﻄﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ ،زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را
ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪ رﯾﺎ ﺑﯿﺎﻻﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ
اﻧﺴﺎن اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ را دﻓﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ ،ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ،ﺧﻮاري و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن
دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﻧﮕﻮﯾﺪ» :رﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﻢ
آﻣﺪه اﺳﺖ« ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺳﺖ از ﻋﺒﺎدت ﺑﮑﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ .زﯾﺮا اﮔﺮ
ﺷﯿﻄﺎن را از ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﺪ ،ﺷﯿﻄﺎن از او دور ﻣﯽﺷﻮد:
261 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ
اس ٱ ۡ َ
� َّن ِ
َ ّ ۡ
� ٱل َو ۡس َو ِ
]اﻟﻨﺎس[٤ : اس ﴾٤ ﴿مِن ِ
از ﺷﺮّ )ﺷﯿﻄﺎنِ( وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ )ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ،اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ ،دﯾﮕﺮ ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ
ﻧﺪارد و( ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺑﻪ اﷲ ﺑﺒﺮ(.
ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ ﮐﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ اﻧﺴﺎن را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ
اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ ،ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ
را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ،ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﯿﻢ،
ﺑﯽاﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزي را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﮐﻨﺪ و در اﺛﻨﺎي ﻧﻤﺎز رﯾﺎ
ﺑﻪ دﻟﺶ ﺑﯿﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ رﯾﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده ،ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ رﯾﺎ اداﻣﻪ دﻫﺪ ،ﻧﻤﺎزش از
اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد .ﭘﺲ ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ رﯾﺎ آﻟﻮده
ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﺎدا از ﺗﺮسِ رﯾﺎ ،ﻋﺒﺎدت را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪﺳﺮاغ
اﻧﺴﺎن ﻣﯽرود و او را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﯾﺴﺖ ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻧﺨﻮان ﮐﻪ رﯾﺎ
ﻣﯽﺷﻮد! ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﺮ ﺑﻪزﯾﺮ و وﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ راه ﻧﺮو ﮐﻪ رﯾﺎ
ﻣﯽﺷﻮد! ﺷﯿﻄﺎن از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را از ﻋﺒﺎدت و
اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎز دارد؛ ﻟﺬا ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻨﮓ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ او ﻣﺠﺎل وﺳﻮﺳﻪ
ﻧﺪﻫﯿﻢ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺴﺎن از دو ﺟﻬﺖ در اﺣﺎﻃﻪي وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮار دارد:
ﻧﺨﺴﺖ ،ﭘﯿﺶ از ﺷﺮوع ﻋﺒﺎدت؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از انﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ،
ﺷﯿﻄﺎن او را از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدت ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪه ﮐﻪ رﯾﺎ
ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
دوم ،ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎدﺗﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺷﯿﻄﺎن دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ
و او را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ .در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ
اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮد.
ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺳﭙﺲ از
ﻣﺮدم ﺑﺸﻨﻮد ﮐﻪ از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاﯾﺶ زﯾﺎن دارد؟
ﭘﺎﺳﺦ :ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎدت ،ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﺪور از رﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه و ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺮدم ،ﺟﺰو ﻣﮋدهﻫﺎي زودﻫﻨﮕﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 262
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﷲ ﺷﻮد و ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺣﻤﺪ و
ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎن دﯾﮕﺮان اﻓﺘﺎده و دﯾﮕﺮان از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻋﺒﺎدت ،ﺧﺸﻨﻮد
ﻣﯽﺷﻮد ،آﯾﺎ اﯾﻦ ﺧﺸﻨﻮدي ،ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻏﺮور و ﺧﻮدﺑﺰرگﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؟ و آﯾﺎ ﻋﺒﺎدﺗﺶ
ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد؟
ﭘﺎﺳﺦ :ﺧﯿﺮ؛ ﻋﺠﺐ و ﻏﺮور ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ،ﻣﻨﺘﺶ را ﺑﺮ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮕﺬارد؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎدي از اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ را
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ ،ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ
َ ْ َ َّ ْ ُ
ﺮﺳﺗﻪ ﺷﺎدي ،ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻣﻦ
ْ ُ َ َ َ َُُ َ َ َُْ
ﺎءﺗﻪ َﺳيِّﺌَﺘُﻪ � ُﻬ َﻮ ُمﺆ ِﻣ ٌﻦ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽاش او را ﺧﻮشﺣﺎل و ﺣﺴنﺘﻪ وﺳ
ﺑﺪياش او را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﺪ ،ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ«.
دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺑﺘﺪا درﺑﺎرهي ﺳﻪ
ﮔﺮوه ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد :داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ ،رزﻣﻨﺪه ،و ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ
آﻣﻮﺧﺘﻪ و ﻗﺮآن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش داده اﺳﺖ ،آورده
ﻣﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ
ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ از او ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ
ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﯾﻌﻨﯽ :آﯾﺎ ﺷﮑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪﺟﺎي آورده اﺳﺖ؟ و او ﭘﺎﺳﺦ
ﻣﯽدﻫﺪ :ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻢ و ﻗﺮآن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻢ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﻗﺮآن را ﺧﻮاﻧﺪي ﺗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ:
ﻓﻼﻧﯽ ،ﻗﺎريﺳﺖ .ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻧﮑﺮدي؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ از روي رﯾﺎ و
ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم دادي .ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ
ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و او را در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻃﻠﺒﻪ وداﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ
ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ،ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺘﺶ را ﺑﺮاي اﷲ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ
ﻣﺮدم او را ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن :ﻋﺎﻟﻢ و اﺳﺘﺎد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ و
ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﺪ و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﭘﺎﺳﺪاري از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و زدودن ﺟﻬﻞ و
ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺳﺎزد ﺗﺎ
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﺟﺮﮔﻪي ﺷﻬﯿﺪاﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ رﺗﺒﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﭘﺲ از ﺟﺎﯾﮕﺎه
ﺻﺪﯾﻘﺎن اﺳﺖ:
ّ َ
َ ۡ َ َ َّ ُ َ َّ ُ
َ َ َ َ ﴿ َو َمن يُ ِطعِ ٱ َّ َ
� َعل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن � َوٱ َّلر ُسول فأ ْو ٰٓ��ِك َم َع ٱ�ِين ��عم ٱ
ٗ ُ َ َ َّ ُّ ٓ ّ
لص ّدِيقِ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٦٩ : �ۚ َو َح ُس َن أ ْو ٰٓ��ِك َر�ِيقا ﴾٦٩
ح َ
� َوٱلش َه َداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ َوٱ ِ
آﻧﺎن ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ،ﺻﺪﯾﻘﺎن ،ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن
ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!
اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻋﺎﻟﻢ ،اﺳﺘﺎد و ﯾﺎ ﻋﻼﻣﻪ
ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ،ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮﺑﺎد اﺳﺖ و او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ درﺑﺎرهاش ﺣﮑﻢ
ﻣﯽﺷﻮد و اورا ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و او را در
آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ .دوﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ،رزﻣﻨﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان
ﻧﺒﺮد و ﺟﻬﺎد ،ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮده و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر
ﻣﯽآورﻧﺪ .آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ
ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ از او ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ
ﭼﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ ﺟﻬﺎد ﮐﺮدم و ﺟﺎن ﺑﺮ ﮐﻒ،
در راه ﺗﻮ ﺟﻨﮕﯿﺪم ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪم .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺟﻨﮕﯿﺪي ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،ﭼﻪ دﻻور اﺳﺖ! ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر،
ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ .اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي و ﻧﯿﺖﻫﺎي
ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮاي رزﻣﻨﺪﮔﺎن وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم رزﻣﻨﺪه و ﻣﺠﺎﻫﺪ،
ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ ﺑﺮﺗﺮ و ﭼﯿﺮه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي وﻃﻦدوﺳﺘﯽ و ﺑﺪون اﻧﮕﯿﺰهي اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ ،ﺟﻨﮕﺶ در راه
ﻃﺎﻏﻮت اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﻌﺼﺐ ﻧﮋادي و ﻗﻮﻣﯽ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻧﺒﺮدش
در راه ﻃﺎﻏﻮت و ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
يل ب ون � َ
س
َ َ ُ ْ َُٰ َ
ُ
لِ ت � ي وا رف� ون � َسبيل ٱ َّ�ِۖ َوٱ َّ� َ
ِين
َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ
﴿ٱ�ِين ءامنوا ي�تِل
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َّ ُ
]اﻟﻨﺴﺎء [٧٦ : ٱل�ٰغ ِ
وت﴾
ﻣﻮﻣﻨﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﮐﺎﻓﺮان در راه ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 264
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﺠﻨﮕﺪ ،ﭘﯿﮑﺎرش در
راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺛﻤﺮهي دﻓﺎع از ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻔﺎر ،ﭘﺎسداري از
ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ و ﺳﺮاﻓﺮازي و ﻏﻠﺒﻪي ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ
ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ ،ﭘﯿﮑﺎرش در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن
ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽروﻧﺪ و ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ
رﺗﺒﻪي ﺷﻬﺪا ﺑﺮﺳﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﻧﯿﺖ ﻧﺎدرﺳﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛
در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ رزﻣﻨﺪه زﻧﺪه ﻫﻢ ﺑﻤﺎﻧﺪ ،ﭘﯿﮑﺎرش در راه اﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ.
ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش ﺣﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺷﺨﺺ ﺗﻮانﮔﺮ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖ و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ و او ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ
ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ او را ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ
او ﯾﺎدآوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻟﻬﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او
ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﭼﻪ ﮐﺮدهاي؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﺻﺪﻗﻪ دادم و ﭼﻨﯿﻦ
و ﭼﻨﺎن ﮐﺮدم .ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :دروغ ﮔﻔﺘﯽ؛ ﺗﻮ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دادي ﺗﺎ درﺑﺎرهات ﮔﻔﺘﻪ
ﺷﻮد :ﻓﻼﻧﯽ ،آد ِم ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ .ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺮوردﮔﺎر ،ﺑﺮ
ﭼﻬﺮهاش ﺑﻪﺳﻮي دوزخ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ و در آﺗﺶ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ .ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﺳﻪ
ﮔﺮوﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ
ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﯿﺘﺶ را در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ ،ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﻠﻤﯽ و اﻣﺜﺎل آن ،ﺧﺎﻟﺺ
ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮديِ اﷲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ.
***
َ َ ً َ ُ َ َّ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ
ﻋﻤﺮ :$أن ﻧﺎﺳﺎ ﻗﺎلﻮا ﻪﻟُ :إﻧﺎ ﻧﺪﺧﻞ ﻰﻠﻋ ﺳﻼﻃِﻴنﻨﺎ �ﻨﻘﻮل لﻬ ْﻢ ِﺨﺑِﻼ ِف -١٦٢٦وﻋﻦ اﺑﻦ َ
ً ََ َ ْ ُ َّ َ ُ ُّ َ َ ْ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ
اﺑﻦ �ﻤ َﺮ :$ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ﻫﺬا ﻧ ِﻔﺎﻗﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ِﺪ رﺳﻮل ﻣﺎ �ﺘﻠﻜ ُﻢ إِذا ﺧ َﺮﺟﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋ �ِ
ِﻨﺪﻫِﻢ .ﻗﺎل
) (1
اﷲ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻦﻋﻤﺮ $رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ ،ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش ،7178 :ﺑﯽآنﮐﻪ در آن ﻟﻔﻆ »ﻋﻬﺪ رﺳﻮلِ اﷲ «آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ .اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭘﯿﺶﺗﺮ
ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1549ﮔﺬﺷﺖ.
265 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ
ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ .اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ اﯾﻦ را در دوران رﺳﻮلاﷲ ﻧﻔﺎق
ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ$
ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﯿﻢ ،ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ
ﺧﻼف ﺳﺨﻨﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎبِ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ .اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ اﯾﻦ را در
دوران رﺳﻮلاﷲ ﻧﻔﺎق ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ«؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ روي ﮐﺮدي درﺑﺎرهي ﺣﺎﮐﻤﺎن ،از
ﻧﺼﯿﺤﺖ و و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪدور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺰاري
ﻣﯽرود ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﺎن و
ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ و وﺿﻌﯿﺖ دﯾﻨﯽ ،اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎديِ ﻣﺮدم را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ،ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﭘﺮ از
ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺮدم وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮﺑﯽ دارﻧﺪ؛ اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ ﺣﮑﺎم ﮐﻪ
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺎﮐﻢ ،ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ
ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﺪ .ادراك و اﻃﻼﻋﺎت ﻫﺮ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و
اﮔﺮ آدﻣﯽ دﻏﻞﺑﺎز و دروغﮔﻮ ،ﮔﺰارشﻫﺎي دروﻏﯿﻨﯽ از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ،
ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﯿﺮد
ﮐﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﻣﺮدم ،ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي اﺻﻼح ﮐﻢﺑﻮدﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ از
آن ﺑﯽاﻃﻼع اﺳﺖ ،ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ .ﻟﺬا ﺻﺮاﺣﺖ و راﺳﺖﮔﻮﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم ،ﺿﺮورت
وﯾﮋهاي دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ درﻣﺎن زﺧﻢﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ ،ﺑﺎ ﮐﺘﻤﺎن
واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﻫﺮ زﺧﻤﯽ ،آن را اﺑﺘﺪا ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮن
و ﭼﺮك از آن ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ آن را ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ درﻣﺎن زﺧﻢﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ
ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺸﮑﻼت ،راهﮐﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و
ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا واروﻧﻪ ﺟﻠﻮه دادن واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﻔﺎق
اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ .از ﺳﻄﺢ ﮐﻼن ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ ،در ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ
داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﻮاﺑﮕﺎه و داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺸﮑﻼت و ﺣﻘﺎﯾﻖ ،روا
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺿﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻫﺮ داﻧﺸﺠﻮ و ﻃﻠﺒﻪاي ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 266
ذيرﺑﻂ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ،اﺗﺨﺎذ
ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ آنﻫﺎ ،ﻋﯿﻦِ اﺻﻼح و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ و
ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺰد
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد :اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ ،ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن و اﺑﻮﺟﻬﻢ از او
ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد» :اﺑﻮﺟﻬﻢ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﯽ دارد و زﻧﺎن را
) (1
ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻓﻘﯿﺮ اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد؛ ﺑﺎ اﺳﺎﻣﻪ ازدواج ﮐﻦ«.
اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ اﯾﻦ ،از ﺳﺮِ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و
راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﻪ از ﺳﺮِ ﮐﯿﻨﻪ و ﺑﺪﺧﻮاﻫﯽ ،ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺻﻼح و ﺑﻪﮐﺮد
وﺿﻌﯿﺘﺶ در ﻧﺰد وﻟﯽ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ وي ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ
ﻓﻼﻧﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ دارد ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎرﺗﺎن ﺛﻮاب
دارد .ﻟﺬا اﺻﻼح ﻣﺸﮑﻼت و رﻓﻊ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﺤﯿﻂ و ﺟﺎﻣﻌﻪاي ،ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ و
ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺻﻮرت واﻗﻌﯽِ آن اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﮐﺘﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت ،روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا
اﮔﺮ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ اﻧﺤﺮاف رﻓﺘﺎري دارد ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
اﺑﺘﺪا او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ اﻓﺎده ﻧﮑﺮد ،ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮ ﯾﺎ ﻧﺎﻇﻢ داﻧﺸﮑﺪه
ﺧﺒﺮ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻼحِ وﺿﻌﯿﺘﺶ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ داﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ ﻃﻠﺒﻪاي
ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﮑﺮوب ،ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﻃﻼب را ﻫﻢ ﺧﺮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﮔﺮﭼﻪ در ﻫﻤﻪي اﯾﻦ
ﻣﻮارد ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺧﺒﺮﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن ،ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻓﻊ ﯾﺎ
اﺻﻼحِ آنﻫﺎ اﻗﺪام ﺷﻮد و اﮔﺮ اﻗﺪاﻣﯽ ﺟﺪي از ﺳﻮي ﮐﺎرﮔﺰاران ﻣﺤﻠﯽ و ردهي ﭘﺎﯾﯿﻦ
ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﺑﻪ
ﻣﺴﺆوﻻن ردهي ﺑﺎﻻ ﺧﺒﺮ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل از اﯾﻦ
رواﯾﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ ،ﯾﮏ رو و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ،روي
دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺧﺼﻠﺘﯽ از ﻧﻔﺎق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺑﺪﺗﺮش ،اﯾﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﭘﯿﺶ روي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺗﻮ آدم ﺧﻮب و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻫﺴﺘﯽ؛ و
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و زﺑﺎنﺑﺎزي و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ دﻟﯽ ﭘﺮ از ﮐﯿﻨﻪ ،در ﺻﺪد ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ آن ﻓﺮد
ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ او را ﺧﺎم ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از او ﺑﮕﯿﺮد؛ و ﭼﻪﺑﺴﺎ آن ﻓﺮد ،آدم ﭘﺎكدﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ
ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮس ،اﺣﺴﺎن ﮐﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ روي آن
ﺷﺨﺺ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش از او ﺑﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ! ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ
ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺘﺮﺳﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﺪ و از دروغﮔﻮﯾﯽ و دﻏﻞﺑﺎزي ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و رك
و ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﺻﻼح ﻣﺸﮑﻼت را ﺑﻪدﺳﺖ او رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ.
***
َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ َ
ﺎل اﻨﻟَّ ُّ ُ
ﻲﺒ» :ﻣﻦ ﺳﻤﻊ ﺳﻤﻊ اﷲ ِ -١٦٢٧وﻋﻦ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن ﻗﺎل :ﻗ
) (1 ﺑﻪَ ،و َﻣ ْﻦ ﻳُﺮاﻲﺋ ﻳُﺮاﻲﺋ ُ
اﷲ ﺑ ِ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس[$ ِ ِِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ
ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ،دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و
ﻫﺮﮐﺲ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ،اﷲ ،رﯾﺎﮐﺎرياش را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد«.
ْ ُ َ ْ َ َ َّ ْ ً َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ
-١٦٢٨وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻣﻦ �ﻌﻠ َﻢ ﻋِﻠﻤﺎ مِﻤﺎ ﻳبﺘﻰﻐ ﺑ ِ ِﻪ َوﺟﻪ
َ َ َ َّ َ َ َ َ ً َ ُّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ ُ َّ ُ َ
اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«. �ﺪ ﻋ ْﺮف
اﷲِ ﻻ �ﺘﻌﻠﻤﻪ إِﻻ ِﻴﻟ ِﺼﻴﺐ ﺑ ِ ِﻪ ﻋﺮﺿﺎ ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ ،لﻢ ِ
) (2
]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي
رﺿﺎي اﷲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزد ،روز
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«.
اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد.
ﺷﺮح
ﻣﺆﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﺮت
ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ،دﺳﺘﺶ را رو ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ،اﷲ ،رﯾﺎﮐﺎرياش
را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﯾﺎ ذﮐﺮِ اﷲ ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﻠﻨﺪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6499 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.(2987 ،2978) :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6159 :؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ /در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ ،ش 227 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ
اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1399ﮔﺬﺷﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 268
ﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ آدم ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ ،اﷲ او را رﺳﻮا
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﯿﺒﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ آدم
رﯾﺎﮐﺎريﺳﺖ .در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﯿﺪ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﻮاﯾﯽ در دﻧﯿﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ در
آﺧﺮت؛ ﻟﺬا اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﯾﺎ در آﺧﺮت ﯾﺎ در ﻫﺮ دو ﺳﺮا ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر
ﻗﻄﻊ رﺳﻮاﯾﯽِ آﺧﺮت ،ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺧﻔﺖﺑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ َ ٰ َ ُۡ َ ُ َ ُ َ ﴿ َولَ َع َذ ُ
]ﻓﺼﻠﺖ[١٦ : اب ٱ�خِرة ِ أخزىۖ وهم � ين�ون ﴾١٦
و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﺬاب آﺧﺮت ،ﺧﻔﺖﺑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن ﯾﺎري ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﻪ رﯾﺎﮐﺎري ﯾﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎي ﮐﻨﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل رﯾﺎﮐﺎريِ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزد
و او را ﻧﺰد ﻣﺮدم رﺳﻮا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدم روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ،آدم
رﯾﺎﮐﺎريﺳﺖ .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻫﺸﺪاري ﺟﺪيﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ ﻫﺮﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ و رﯾﺎﮐﺎر ﻫﺮﭼﻪ
ﻧﯿﺖ ﺑﺎﻃﻠﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮش ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﻣﻼ
ﮐﺮدن ﻋﯿﺐ و ﻧﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را
ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ
ﺑﯿﺎﻣﻮزد ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«.
ﻋﻠﻮم ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ :ﻧﻮﻋﯽ از آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ
ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪي آن ،ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ .و ﻧﻮعِ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﻫﻨﺪﺳﻪ ،ﻣﻌﻤﺎري ،ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ،ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻧﯿﻮي ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و
ﮐﺴﺐ آن ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﻧﯿﺎ و اﻣﺜﺎل آن ،ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً
ﮐﺴﯽ در ﯾﮑﯽ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش دﺳﺖ
ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ در رﺷﺘﻪي ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ .ﻟﺬا
اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ ،ﻫﺪف دﻧﯿﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻪ
ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ،ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺘﻐﺎل ،ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ
ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺪﻓﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در رﺷﺘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﻪ
ﮐﻔﺎر ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﺮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي
اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺧﻮد و اﻣﺜﺎل آن ،از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ
ﻫﺪف ﮐﺴﯽ از ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ ،ﺻﺮﻓﺎ اﺷﺘﻐﺎل و دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق
269 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن رﯾﺎ
ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺎ ﻫﺪف دﻧﯿﻮي درس ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ
و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ
را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﺿﺎﯾﺖ اﷲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از
دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد ،ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﯾﻦ ،ﻫﺸﺪار
ﺷﺪﯾﺪيﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را وﺳﯿﻠﻪي ارﺗﺰاق ﺧﻮد
ﻗﺮار دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﮐﺴﺐ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ
و ﻫﯿﭻ ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﻋﻠﻢِ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي
ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم و ﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﻢ ،ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازم«؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ:
»در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﻮم و ﺣﻘﻮﻗﯽ
ﺑﮕﯿﺮم« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﭼﻨﯿﻦ
ﮐﺴﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ .در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎمﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽِ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ و
ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﺪرﮐﯽ
ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺪرك ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ
داﻧﺶﺟﻮﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﻣﻦ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﺗﺪرﯾﺲ دﺳﺖ
ﯾﺎﺑﻢ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﻣﺪرك ﺑﮕﯿﺮد ،اﯾﻦ ،ﻧﯿﺖ
ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد.
-289ﺑﺎب :آنﭼﻪ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه رﯾﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﻮد ،اﻣﺎ رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ
رﯾﺎﮐﺎر ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ را ﺗﻨﻬﺎ از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در
ﻧﯿﺘﺶ ﺷﺮك ﺑﻪ اﷲ وﺟﻮد دارد و ﻏﯿﺮاﷲ را در ﻧﯿﺖ ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﯿﺖ ﻣﻮﻣﻦ،
ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎ
او را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪﻗﺪر ﭘﻨﻬﺎنﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و
ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺮدم ﺳﺮ از ﮐﺎرش درﻣﯽآورﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ،او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻣﮋدهاي زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ ،اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﮋدهي زودﻫﻨﮕﺎم ﻣﻮﻣﻦ و رﯾﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدﯾﻢ.
***
-290ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ
ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و
ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ ﺷﺮﻋﯽ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ،زﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ
ﻣﺤﺮﻣﯿﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻏﺮﯾﺒﻪ .ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ
ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ:
َ
� ل ُه ۡم إ َّن ٱ َّ َُ ّ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ُّ ْ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ ُ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ
� ﴿قل ل ِلمؤ ِمن ِ� �غضوا مِن �ب� ٰ ِرهِم و�حفظوا ف ُروجه ۚم � ٰل ِك أز ٰ ۚ ِ
َ َخب ُ
]اﻟﻨﻮر [٣٠ : � ۢ ب ِ َما يَ ۡص َن ُعون ﴾٣٠ ِ
ﺑﻪ ﻣﺮدان ﻣﺆﻣﻦ ﺑﮕﻮ :ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ،
ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺷﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ.
273 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ...
ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﭘﯿﺶ از ﺣﻔﻆ ﺷﺮﻣﮕﺎه ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد و اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن
ﻣﯽدﻫﺪ ﻋﺪم ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺪمِ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﮑﻨﺪ ،ﺑﻪ زﻧﺎن
دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ،ﻧﮕﺎهﻫﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺧﻠﻮت ،و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ
ﻓﺤﺸﺎ و ﺑﺪﮐﺎري ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺤﺮم ،اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺪﮐﺎريﺳﺖ و
ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﺸﻢﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ .اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
�� ٱ ُّ
لص ُد ُ َ ۡ َ ُ َ ٓ ََ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُۡ
]ﻏﺎﻓﺮ[١٩ : ور ﴾١٩ � وما ِ ﴿�علم خا�ِنة ٱ�� ِ
)اﷲ( ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ و آنﭼﻪ را ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ ،ﻣﯽداﻧﺪ.
ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ ،دزداﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ،ﻣﺘﻮﺟﻪ
ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﻫﯽ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در دلِ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬرد و
از ﻧﯿﺖﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﻫﻤﮕﺎن آﮔﺎﻫﯽ دارد؛ ﺑﻠﮑﻪ آﯾﻨﺪهي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽِ
او را ﻣﯽداﻧﺪ .اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ
َّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ٗ
��ِك �ن �نه م�ٔو� ] ﴾٣٦اﻹﴎاء[٣٦ : ﴿إِن ٱلسمع وٱ�� وٱلفؤاد � أو ٰٓ
ﺑﯽﮔﻤﺎن ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ و دل ،ﻫﻤﻪ ،ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ.
آري؛ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي آنﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ
ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺮام ﮔﻮش ﺳﭙﺮده ﯾﺎ ﺑﺎ ﮔﻮش
ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ،ﻟﺬت ﺑﺮده اﺳﺖ؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﭼﺸﻢ
و دﻟﺶ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺻﻮرت ،ﺳﺮ،
دﺳﺖﻫﺎ ،ﺳﺎﻋﺪ و ﺳﺎق ﭘﺎي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ازدواج ﺑﺎ او ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ،ﺣﺮام
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد و در ﻓﺘﻨﻪ ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ در اﯾﻦ
ﺻﻮرت ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ .ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ،ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽ دارد ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ
ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺮ ﻧَﺴﺒﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ
ﺧﻮاﻫﺮ رﺿﺎﻋﯽاش دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ و وﺳﻮﺳﻪ ﺷﻮد ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از او ﺣﺠﺎب
ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا وﺟﻮب ﺣﺠﺎب ﺑﺮاي دراﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪن از ﻓﺘﻨﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮف ﻓﺘﻨﻪ ﯾﺎ وﺳﻮﺳﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 274
وﺟﻮد داﺷﺖ ،ﺣﺠﺎب ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﺤﺎرم ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ .ﻟﺬا ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺧﺘﺮﻋﻤﻪ،
دﺧﺘﺮﺧﺎﻟﻪ ،و ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺮزن و زنﺑﺮادر و دﯾﮕﺮ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ
ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم ،ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺎروا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻣﺤﺎرم در ﺻﻮرﺗﯽ
ﻧﺎرواﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮف ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
***
َّ َّ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ ِّ َ ُ ْ ٌ َ َ
الﺰﻧﺎ ﻣﺪ ِرك -١٦٣٠وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻛﺘِﺐ ﻰﻠﻋ اﺑﻦ آدم ﻧ ِﺼﻴﺒﻪ ﻣِﻦ
َ َُ ِّ َ ُ ْ َ ُ َ َُ َ ُ َ َّ َ ُ َ ُ ُ َ ََ ََ ََْ َ َ
ﺎن زِﻧﺎﻫﻤﺎ اﻻﺳﺘِﻤﺎعَ ،والﻠﺴﺎن ِزﻧﺎهُ الﺎﻠﻜم،ِ ﺎن ِزﻧﺎﻫﻤﺎ اﻨﻟﻈﺮ ،واﻷذﻧ
ِ ذل ِﻚ ﻻ �ﺎﻟﺔ :اﻟﻌﻴﻨ
ُ َ ِّ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َّ َ ْ َْ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ َ ِّ ْ ُ َ َ ُ َ
الﺮﺟﻞ ِزﻧﺎﻫﺎ اﺨﻟﻄﺎ ،واﻟﻘﻠ ُﺐ �ﻬ َﻮى َو�ﺘﻤ�َ ،و�ﺼﺪق ذل ِﻚ اﻟﻔ ْﺮج أ ْو واﻴﻟﺪ ِزﻧﺎﻫﺎ اﺒﻟﻄﺶ ،و
) (1 ُ َ ِّ ُ ُ
ﻳ�ﺬﺑﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ ،ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ،ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺼﯿﺐ آدﻣﯽزاد از زﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه
اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد :زﻧﺎي ﭼﺸﻢ ،ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن و زﻧﺎي ﮔﻮش ،ﮔﻮش دادن
و زﻧﺎي زﺑﺎن ،ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و زﻧﺎي دﺳﺖ ،ﮔﺮﻓﺘﻦ و زﻧﺎي ﭘﺎ ،ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻗﻠﺐ-
ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺮام -ﻣﯿﻞ و آزرو ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ
ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺼﯿﺐ آدﻣﯽزاد از زﻧﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ
ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﯽ از زﻧﺎ دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ اﷲ او را
ﺣﻔﺎﻇﺖ ﮐﻨﺪ .ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از زﻧﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :زﻧﺎي ﭼﺸﻢ ،ﻧﮕﺎه
ﮐﺮدن اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدي ﺑﻪ زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﮕﺎﻫﺶ از روي ﺷﻬﻮت
ﻧﺒﺎﺷﺪ .اﯾﻦ ،ﻧﻮﻋﯽ زﻧﺎﺳﺖ ﮐﻪ از آن ،ﺑﻪ زﻧﺎي ﭼﺸﻢ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد و اﻓﺰود» :و زﻧﺎي ﮔﻮش،
ﮔﻮش دادن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﯽ ﻧﺎﻣﺤﺮم ﮔﻮش دﻫﺪ و ﻟﺬت ﺑﺒﺮد.
در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :و زﻧﺎي زﺑﺎن ،ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و زﻧﺎي دﺳﺖ ،ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ«؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ
اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زنِ ﻧﺎﻣﺤﺮم دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ .آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد» :و زﻧﺎي ﭘﺎ ،ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻗﻠﺐ -ﺑﻪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6612 ،6343) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2657 :
275 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﻧﻮﺟﻮان زﯾﺒﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورﺗﯽ...
ﺳﻮي ﺣﺮام -ﻣﯿﻞ و آزرو ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮﻣﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﺬﯾﺐ
ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن زﻧﺎ ﮐﻨﺪ ،در واﻗﻊ زﻧﺎي ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش و دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را
ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻧﺸﻮد و از زﻧﺎي ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ،
زﻧﺎي ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪاﻣﺶ را ﻣﺤﻘﻖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،از واﺑﺴﺘﮕﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ زﻧﺎن
ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺻﺪاي زﻧﺎن ،و ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ
و دﺳﺖ زدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﯾﺎ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺑﻪ ﻫﻮش ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ زﻧﯽ
ﻧﺎﻣﺤﺮم دل ﺑﺒﻨﺪد ﯾﺎ ﺑﻪ او ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ،ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از زﻧﺎﺳﺖ .ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن
ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﭘﺎكداﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺪاﻣﺶ را از زﻧﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ
ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪ ﯾﺎ اﺣﺴﺎﺳﯽ ﺑﻪ او دﺳﺖ داد ،از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا
ﺷﯿﻄﺎن ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن در وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﮕﺎه ،ﺗﯿﺮي زﻫﺮآﻟﻮد از ﺗﯿﺮﻫﺎي
ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ .ﮔﺎه اﻧﺴﺎن در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ زﻧﯽ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﮕﺎه دوم و
ﺳﻮم ﮐﻪ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ،ﻣﺮد را ﺑﻪﻗﺪري ﺷﯿﻔﺘﻪ و دلﺑﺎﺧﺘﻪي زن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در
ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎلِ آن زن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و آن زن ،ﻫﻤﻪي ذﮐﺮ و ﻓﮑﺮش ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻨﮕﺎم
ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از آن زن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ،در ذﮐﺮ و ﻓﮑﺮ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﺧﻮاب ﻣﯽﻧﻬﺪ ،ﺑﻪ آن زن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و وﻗﺘﯽ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد،
از ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ.
***
ُّ ُ َ ُُ َّ ِّ َ َ ّ ُ َ -١٦٣١وﻋﻦ أَﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟُ ِّ
ﺎت«؛
واﺠﻟﻠﻮس ِﻲﻓ اﻟﻄﺮﻗ ِ ﻲﺒ ﻗﺎل» :إﻳﺎ� ْﻢ اﻨﻟ
ِ ِ ﻦ ﻋ ﺪري ٍ
َ َ َ ْ ُ ْ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ٌّ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ
ﻗﺎلﻮا :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ،ﻣﺎ ﻨﻟﺎ ﻣِﻦ �ﺎل ِِﺴﻨﺎ ﺑﺪ� ،ﺘﺤﺪث �ِﻴﻬﺎ� .ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻓﺈذا أﺑيﺘﻢ إِﻻ
َ َ َ َ َ ُّ َ َ َّ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ َ ُّ َّ َ ْ َ ََ ْ ُ
ﺮﺼ،
ﺮ�ﻖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ؟ ﻗﺎل» :ﻏﺾ اﺒﻟ ِ ِﺲ ،ﻓﺄ�ﻄﻮا اﻟﻄﺮِ�ﻖ ﺣﻘﻪ«؛ ﻗﺎلﻮا :وﻣﺎ ﺣﻖ اﻟﻄ ِ الﻤﺠﻠ
ُْ َ َّ ْ َ
واﻷمﺮ ﺑﺎلﻤﻌ ُ
ُ َ َّ ُّ َ َ َ
َو َ� ُّﻒ اﻷذىَ ،
) (1
ﻋﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ � وف ،واﻨﻟ ُِ ﺮ ، ِ
م ﻼ الﺴ د ر و
ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ )و
ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ« .اﺻﺤﺎب ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ
ﻧﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6229 ،2465) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2121 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي
195آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 276
اﺳﺖ ،ﭘﺲ ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ« .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖّ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان( ،اﺟﺘﻨﺎب از اذﯾﺖ و آزار
رﻫﮕﺬران ،ﺟﻮاب ﺳﻼم ،و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ«.
ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ
ِﻴﻬﺎ ﻓَ َﺠ َ
ﺎء
َ َ ُ َّ ُ ُ ً
ﺳﻬﻞ ﻗﺎل :ﻛﻨﺎ �ﻌﻮدا ﺑﺎﻷﻓﻨِﻴ ِﺔ �ﺘﺤﺪث � ﺑﻦ ز�ﺪ ﻃﻠﺤﺔ ﻲﺑأ -١٦٣٢وﻋﻦ
ٍ
ْ َ ُ ََ َ ُّ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ََ َ َ َ َ ََ َ ُ
ات؟ اﺟﺘنِﺒﻮا �ﺎل ِﺲ ﺎلﺲ الﺼﻌﺪ ِ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﺎم ﻋﻠﻴﻨﺎ �ﻘﺎل» :ﻣﺎ ﻟ�ﻢ ول ِﻤﺠ ِ
َ َ ُّ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُّ ُ َ
ﺄس� ،ﻌﺪﻧﺎ �ﺘﺬاﻛ ُﺮ َو�ﺘﺤﺪث .ﻗﺎل» :إﻣﺎ ﻻ ﻓﺄدوا � ﻣﺎ ﺑ ٍات«؛ ﻓﻘﻠﻨﺎ :إ�ﻤﺎ �ﻌﺪﻧﺎ ﻟ ِﻐ ِ الﺼﻌﺪ ِ
َ َ ُ ْ ُّ َّ َ َ َّ َ َ ُّ َ َ
) (1
ﺮﺼَ ،و َرد الﺴﻼ ِمَ ،وﺣﺴ ُﻦ الﺎﻠﻜ ِم«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺣﻘﻬﺎ :ﻏﺾ اﺒﻟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ،زﯾﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﺟﻠﻮي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ
ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺗﺸﺮﯾﻒ آورد و ﺑﺎﻻي ﺳﺮﻣﺎن اﯾﺴﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﺮا ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ
ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ :ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎري ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ
ﺻﺤﺒﺖ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﭘﺲ ﺣﻖِ راه را
رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از :ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﭼﺸﻢ ،ﺟﻮاب ﺳﻼم ،و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي وﺟﻮب ﻓﺮوﻫﺸﺘﻦ ﭼﺸﻢ ،ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در
اﯾﻦﺑﺎره ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺮِ راهﻫﺎ )و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ«.
اﺻﺤﺎب ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺑﺎ
ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﻣﺮوزي در ﺣﯿﺎط ﯾﺎ ﺟﻠﻮي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي
ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﯾﻨﻮي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ،ﭘﺲ ﺣﻖّ راه را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ« .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي
رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﻖّ راه ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن
ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮان؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﮐﻮﭼﻪ و در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻫﺮ رﻫﮕﺬري را از
ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽرود ،زﯾﺮِ ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ .اﯾﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن
ﻧﺒﻮي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ رﻫﮕﺬران اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﮐﻪ
ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ .ﻟﺬا ﺣﻔﺎﻇﺖ ﭼﺸﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد :ﺧﻮدداري از ﻧﮕﺎه
ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن رﻫﮕﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰ از زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ رﻫﮕﺬري ﮐﻪ از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر
ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد.
دوﻣﯿﻦ ﺣﻖّ راه» ،اﺟﺘﻨﺎب از اذﯾﺖ و آزار رﻫﮕﺬران« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﯿﭻ
رﻫﮕﺬري را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ رﻓﺘﺎرِ ﺧﻮد اذﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷَﺶ
ﺑﺮﺳﺪ و ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﺎ دراز ﮐﺮدن ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد ،راه را ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﮐﻨﯿﺪ .ﺳﻮﻣﯿﻦ
ﺣﻖّ راه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻼم ﮐﺮد» ،ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼمِ« او را ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ
ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻟﺴﻼمﻋﻠﯿﮑﻢ ﮔﻔﺖ ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ او
ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :وﻋﻠﯿﮑﻢاﻟﺴﻼم؛ و ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ» :ﺑﻪﺑﻪ! ﺧﻮش آﻣﺪي« و اﻣﺜﺎل آن،
ﺑﺮاي اداي اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ ،ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٓ َ ُّ َ ٓ َ ُ ّ ُ َ َّ َ َ ْ َ
]اﻟﻨﺴﺎء [٨٦ : ح ُّيوا بِأ ۡح َس َن م ِۡن َها أ ۡو ُردوها﴾ ﴿�ذا حيِيتم بِت ِ
حيةٖ ف
و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ.
ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺣﻖّ راه» ،اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ
ﮐﺴﯽ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮد ،ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف
ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﻣﻌﺮوف ،ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﯾﺎ روش ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
در ﻋﺮف ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ،ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ در
اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ،اﻋﺘﺒﺎر دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﺪ ،ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ و
آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﻨﺪ ،ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺮدم ،آن را ﻧﯿﮏ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ .ﻟﺬا اﮔﺮ ﻧﻤﺎز
ﺧﻮاﻧﺪه و در ﮐﻮﭼﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﺪ و ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ ،ﺑﻪ او
ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ
ﮐﺎرﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﯿﺪ .ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺳﻬﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ
ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ،ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻓﺮوﻫﺸﺘﻦ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو
ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ.
***
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 278
ْ ْ َ َْ ََ َ ََ َ ْ ُ َ َ
اﺮﺻف
ِ » : ﺎلﻘ� ،
ِ ة ﺄﺠ اﻟﻔ ﺮ
ِ ﻈ � ﻋﻦ اﷲ رﺳﻮل ﺖ ﺳﺄﻟ : ﺎل ﺟﺮ�ﺮ ﻗ
ٍ -١٦٣٣وﻋﻦ
) (1 َ َ َ َ
ﺮﺼك«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺑ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺮﯾﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ درﺑﺎرهي ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ
ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﺸﻤﺖ را ﺑﺮﮔﺮدان«.
ُ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ُ ُ ِّ ُ َْ َ ْ ُ َ ََ
اﺑﻦ أم -١٦٣٤ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ :ﻛﻨﺖ ﻋِﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ وﻋﻨﺪه ﻣﻴﻤﻮﻧﺔ ،ﻓﺄ�ﺒﻞ
َ ْ َ َ ُْ َُ َْ َ ُّ َّ ََ َ َ َ ْ ُ ََ َ َْ َ ْ ُ َْ
ﺠﺒﺎ ﻣِﻨﻪ«؛ �ﻘﻠﻨﺎ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ، ﺎب؛ �ﻘﺎل اﻨﻟ ِﻲﺒ» :اﺣﺘ ِ ﻣﻜﺘﻮمٍ ،وذل ِﻚ �ﻌﺪ أن أمِﺮﻧﺎ ﺑِﺎﺤﻟ ِﺠ ِ
ْ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ُْ َُ َ َْ ُ َْ َ َُ ْ
أ� َ
ﻲﺒ» :أ�ﻌﻤﻴﺎوان أﻧﺘﻤﺎ ألﺴﺘﻤﺎ �ﺒ ِ َ
ﺮﺼاﻧ ِ ِﻪ«؟! ُّ اﻨﻟ ﺎل ﻘ � ﺎ؟ﻨ �ﺮ ﻌ � ﻻ و ﺎ،ﻧﺮﺼِ ﺒ� ﻻ � أﻟيﺲ ﻫﻮ
ِ ِ ِ
) (2
]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﺠﺎب داده ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﺑﺎ
ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ& در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدم ﮐﻪ اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم آﻣﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از او
ﺣﺠﺎب ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ« .ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ او ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎ را
ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ و او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ؟«
َ َ ْ ُ ُ َّ ُ ُ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َّ َ
ﺳﻌﻴﺪ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻻ �ﻨﻈﺮ الﺮﺟﻞ إِﻰﻟ ﻋﻮرة ِ الﺮﺟ ِﻞ ،وﻻ ٍ -١٦٣٥وﻋﻦ أﻲﺑ
َْ ُ َ َ ُْ َ ْ َ َّ ُ ُ َ َّ ُ َ َْ ُ َ َ ْ َ َ َْ َ ُ ْ
الﻤﺮأة إِﻰﻟ ﻋﻮرة ِ الﻤﺮأة ِ ،وﻻ �ﻔ ِﻲﻀ الﺮﺟﻞ إِﻰﻟ الﺮﺟ ِﻞ ﻲﻓ ﺛﻮ ٍب واﺣ ٍِﺪ ،وﻻ �ﻔﻲﻀ الﻤﺮأة إِﻰﻟ
) (3 الﻤ ْﺮ َأة ﻲﻓ اﺜﻟَّ ْ
َ
ﺣ ِﺪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ِ الﻮا بِ ﻮ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮر
ت ﻣﺮد دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺎه
ﮐﻨﺪ و زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﮕﺮد؛ دو ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮِ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ -ﯾﺎ در ﯾﮏ
) (4
ﺑﺴﺘﺮ -ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و دو زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ )ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ(«.
) (4
ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ(«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ درﺑﺎرهي ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﺸﻤﺖ
را ﺑﺮﮔﺮدان« .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻣﺮد
ﺑﻪ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم ،ﻣﻮردي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺪون ﻗﺼﺪ و ارادهي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ .ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي
ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ذﮐﺮ ﮐﺮده ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ
ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﺣﺠﺎب داده ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﺑﺎ ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ& در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدم ﮐﻪ
اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم آﻣﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از او ﺣﺠﺎب ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ« .ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﮕﺮ
او ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ
ﻫﺴﺘﯿﺪ و او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ؟« اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ،اﯾﻦ
ﺣﺪﯾﺚ را رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ& ﻓﺮﻣﻮد» :ﻋﺪهي ﺧﻮد
را در ﺧﺎﻧﻪي ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺖ ،اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم ﺳﭙﺮي ﮐﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻟﺒﺎﺳﺖ را
درآوري« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،در "ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ" آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وي اﻣﺎم اﺣﻤﺪ /درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺜﯽ
ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ذﮐﺮ ﮐﺮده ،ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ :رﻓﻊِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن زن ﺑﻪ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺤﺮم اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻪ از روي ﺷﻬﻮت ﯾﺎ ﻟﺬت .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮﺳﺖ ﮐﻪ
ﻣﺮدان ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ،در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار راه ﻣﯽروﻧﺪ و زنﻫﺎ ﻧﯿﺰ
آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ اﮔﺮ دﯾﺪن ﻣﺮد ﺑﺮاي زن ﺣﺮام ﺑﻮد ،ﭘﺲ ﻣﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻮرت ﺧﻮد
را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زنﻫﺎ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﻣﺮد ﺑﻪ
زن ،ﻧﺎرواﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت ﻣﺮد دﯾﮕﺮي ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ و زن ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮرت
زﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﮕﺮد؛ دو ﻣﺮد ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮِ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ -ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ -ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و دو زن
ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ )ﯾﺎ در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ
ْ َ َُْ ْ َ َ
ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ(« .در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻻ �ﻨﻈﺮ ال َﻤ ْﺮأة إِﻰﻟ َﻋ ْﻮ َرة ال َﻤ ْﺮأة«؛ ﯾﻌﻨﯽ:
»زن ﺑﻪ ﻋﻮرت زن ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ« .رﺳﻮلاﷲ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ زنِ ﺑﯿﻨﻨﺪه ﯾﺎ زﻧﯽ را ﻣﺨﺎﻃﺐ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 280
ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻧﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ؛
ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪﺑﺴﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﺗﻦ دارد ،ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ،ﻟﺒﺎﺳﺶ را درﺑﯿﺎورد؛ و
ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﻮرت ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ .ﺣﺪﯾﺚ ،اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻧﻪ
اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻮرت زن از ﻧﺎف ﺗﺎ زاﻧﻮﺳﺖ .ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارد ،ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن را
ﺧﻮرده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺤﻮهي ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎن در دورهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده
اﺳﺖ .زن در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺧﺎﻧﻪاش ،ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮرِ زﻧﺎن ﯾﺎ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺮﻣﺶ
ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ از ﮐﻒ دﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮزك ﭘﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ.
الﺮ ُﺟ ُﻞ إ َﻰﻟ َﻋ ْﻮ َر ِة َّ
الﺮ ُﺟ ِﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻻ َ�ﻨْ ُﻈﺮ َّ
ِ
ﻋﻮرت ﻣﺮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ« .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدﻫﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ازار و ردا -ﭘﯿﺮاﻫﻦ و
ﺷﻠﻮار -ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ازار ﯾﺎ ﺷﻠﻮار ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدن ﺳﯿﻨﻪ
و ﺷﺎﻧﻪي ﻣﺮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره اﺷﺎره
ﮐﻨﻢ؛ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :زﻧﯽ ،ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻧﺒﯽ اﮐﺮم ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد .ﻣﺮدي
ﮔﻔﺖ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! او را ﺑﻪ ازدواج ﻣﻦ درآور .رﺳﻮلاﷲ از آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ
ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﻬﺮش داري«؟ ﮔﻔﺖ» :ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دارم ،ازارِ ﻣﻦ اﺳﺖ« .ﭼﮕﻮﻧﻪ
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازارش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺮﯾﻪ ﺑﻪ آن زن ﺑﺪﻫﺪ؟ اﮔﺮ ازارش را ﺑﻪ آن زن ﻣﯽداد،
ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮد آن را ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ ،آن زن ﺑﺪون ﻣﻬﺮ
ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮو ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺪا ﮐﻦ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮي آﻫﻨﯽ
ﺑﺎﺷﺪ« (1 ).ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ،اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮد اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﻟُﻨﮓ ﯾﺎ
ازاري ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﻨﻪاش را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ ،ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ.
ﻧﮑﺘﻪ :رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺠﺎب ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺧﺎﻧﮕﯽ ،اﻫﻤﯿﺖ و ﺿﺮورت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد
و ﺧﻄﺮ ﺑﯽﺣﺠﺎﺑﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ زﻧﺎﻧﯽ ،ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در
راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺟﻮان و زﯾﺒﺎ ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﭘﺴﺮان ﺟﻮاﻧﯽ دارد.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش 5087 ،5030 ،5029) :و(...؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1425 :
-291ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮم
ﻣﺮگ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد ،ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺧﻮﯾﺸﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد
ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﻫﺸﺪاري ﺷﺪﯾﺪ و ﺟﺪيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان
اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ وي ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ
ﺣﺎل ،ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﺟﺎزه
ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮادر ﺑﺎﻟﻐﺸﺎن در ﺧﺎﻧﻪ ،ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام و ﻧﺎرواﺳﺖ؛
زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ .اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ ،راﻫﺶ
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ زﻧﺎن و ﻣﺮدان را ﺑﺎ درب از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ و ﮐﻠﯿﺪ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﻪ
دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ درب و ﺟﺪا ﮐﺮدن ﺧﺎﻧﻪي ﺑﺮادرش ،درب را ﻗﻔﻞ ﮐﻨﺪ و ﮐﻠﯿﺪ را
ﺑﺮدارد ﺗﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد ،از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود .ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻠﻮت ﺣﺮام،
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺮﻓﻬﯽ ﮐﻪ راﻧﻨﺪهي ﺷﺨﺼﯽ دارﻧﺪ ،اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ راﻧﻨﺪه
ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮﺷﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻮد؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن در ﻣﺎﺷﯿﻦ
ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﺧﻠﻮت ﮐﺮدن در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد
ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺴﺎد و ﺑﺪﮐﺎري ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞّ دلﺧﻮاﻫﺸﺎن ﺑﺮوﻧﺪ و ﺑﺪون
ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﺷﻮﻧﺪ .ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﻣﺮد ﺑﺎﻏﯿﺮﺗﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ
ﻫﻤﺴﺮ ﯾﺎ ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺎ دﺧﺘﺮش ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎ راﻧﻨﺪه -ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪ -ﺳﻮار ﻣﺎﺷﯿﻦ
ﺷﻮد .درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻣﻮس ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارد ،ﺑﯿﻢِ
آن ﻣﯽرود ﮐﻪ دﯾﻮث و ﺑﯽﻏﯿﺮت ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا زﻣﯿﻨﻪي ﻓﺴﺎد و ﺑﺪﮐﺎري را ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻮس
ﺧﻮد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد.
***
-292ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ
ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر
َ ُ َ َ ِّ َ ُ َ َّ َ َ ِّ َ َ َ ََ َ ُ ُ
ت
ﺮﺘﺟﻼ ِ ﺎل ،والﻤ
ﻋﺒﺎس $ﻗﺎل :ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲِ الﻤﺨﻨثِ� ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ
ٍ -١٦٣٩ﻋﻦ اﺑﻦ
ِّ َ
ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎءِ.
ِّ َ ُ َ َ ِّ َ ِّ َ ُ َ َ ِّ َ َ ِّ َ ََ َ َ ُ ُ
ﺎت ﻣ َِﻦ اﻟنﺴﺎءِ
ﺎل ﺑﺎﻟنﺴﺎءِ ،والﻤتﺸﺒﻬ ِ
رواﻳﺔ :ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲِ الﻤتﺸﺒ ِﻬ� ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ
ٍ و�
) (1 ِّ َ
ﺎل] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺑﺎلﺮﺟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﻧﺎن
درﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد.
در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ،اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮي آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ.
َ َْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ََ َ ُ ُ َ
-١٦٤٠وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻟﻌﻦ رﺳﻮل اﷲ الﺮﺟﻞ ﻳﻠبﺲ ﻟ ِبﺴﺔ الﻤﺮأة ِ ،والﻤﺮأة
) (2 َ ْ ُ ْ َ َ َّ ُ
الﺮﺟ ِﻞ] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[ ﺗﻠبِﺲ ﻟ ِبﺴﺔ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﺑﺮ
زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدان ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎد.
َّ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ ُ َ ٌ ْ ْ َْ ُ َ َ َ َ
ﺎر ل ْﻢ أ َرﻫﻤﺎ :ﻗﻮم ﻣﻌﻬ ْﻢ ِﺳﻴﺎط
ِ اﻨﻟ ﻞ ِ أﻫ ِﻦ ﻣ ﺎن
ِ ﻔﻨ ﺻ
ِ » : اﷲ رﺳﻮل ﺎل -١٦٤١وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﻗ
َ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ ُ َ ٌ َ َ ٌ ُ ُ ُ َُّ َ َْ
ﺮﻀ�ﻮن ﺑِﻬﺎ اﻨﻟﺎس ،و� ِﺴﺎء ﺎﻛ ِﺳﻴﺎت ﺎﻋرِ�ﺎت م ِﻤﻴﻼت ﻣﺎﺋ ِﻼت ،رؤوﺳﻬﻦ ﺎب اﺒﻟﻘ ِﺮ ﻳ ِ ﻛ َﺄذﻧ ِ
َّ َ َ َ ُ َ
ﻮﺟ ُﺪ ﻣ ِْﻦ َم ِﺴ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ
�ة ِ �ﺪن ِر �َﻬﺎ ،و�ن ِر �ﻬﺎ ﻴﻟ ﺖ اﻤﻟﺎﺋ ِﻠ ِﺔ ﻻ ﻳﺪﺧﻠﻦ اﺠﻟﻨﺔ ،وﻻ ِ ﻛﺄﺳﻨِﻤ ِﺔ اﺒﻟُﺨ ِ
َ َ َ
) (3
ﻛﺬا َو�ﺬا«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دو ﮔﺮوه از دوزﺧﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ
آنﻫﺎ را ﻧﺪﯾﺪهام :ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن دم ﮔﺎو ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺮدم را
ﻣﯽزﻧﻨﺪ .و )ﮔﺮوه دوم (:زﻧﺎنِ ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ ،اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪاﻧﺪ و از
راه درﺳﺖ -و از ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر -ﻣﻨﺤﺮف ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف
و ﻓﺘﻨﻪ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ؛ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ
دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد«.
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن
و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس و ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺟﻨﺲ
زن و ﻣﺮد ،وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو زنﻫﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ و دﯾﻦ و اﺧﻼق
و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ،ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ دارﻧﺪ و و ﻣﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻟﺤﺎظ ﺟﺴﻤﯽ ،ﺧُﻠﻖ و
ﺧﻮي و رﻓﺘﺎر و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎ زنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ زﻧﺎن را
ﻫﻢﺳﺎن ﻣﺮدان و ﻣﺮدان را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ،ﺑﻪ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ
ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در آنﭼﻪ اﷲ آﻓﺮﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﺸﺮوع ﮔﺮداﻧﯿﺪه ،ﺣﮑﻤﺖﻫﺎﺳﺖ و
ﺧَﻠﻖ و ﺷﺮع اﻟﻬﯽ ،ﺑﯽﺣﮑﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ در ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ وﻋﯿﺪ
ﺷﺪﯾﺪي در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﺣﺪي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ
ﺷﮑﻞ زﻧﺎن درﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده
اﺳﺖ .ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دوري و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو
ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ از ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪوﯾﮋه ﻟﺒﺎس اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ و ﻃﻼ اﺳﺘﻔﺎده
ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻣﺜﻞِ زنﻫﺎ راه ﺑﺮود ،ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ
ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا ،ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ،ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان
ﺑﺴﺎزد و در ﻧﺤﻮهي ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن ،ﺣﺮف زدن و راه رﻓﺘﻦ ،ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺮدان
ﺑﮕﺮداﻧﺪ ،ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ
ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
ََ َ ْ ُ َ
ﻮن ﺑ َﻬﺎ اﻨﻟَّ َ َّ َ ْ َ َ ُ َ َ ٌ َ َ ُ ْ َ ٌ َ ْ َ ْ ْ َْ
ﺎس«؛ ِ � ﺮﻀ
ِ ﻳ ﺮ
ِ ﻘاﺒﻟ ﺎب
ﺎر لﻢ أرﻫﻤﺎ :ﻗﻮم ﻣﻌﻬﻢ ِﺳﻴﺎط ﻛﺄذﻧ ِ ﺎن ِﻣﻦ أﻫ ِﻞ اﻨﻟ ِ
» ِﺻﻨﻔ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :دو ﮔﺮوه از دوزﺧﯿﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﺪﯾﺪهام :ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن
دم ﮔﺎو ﺑﺎ ﺧﻮد دارﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺮدم را ﻣﯽزﻧﻨﺪ« .اﯾﻦ وﻋﯿﺪ درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 286
را ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﻼق زدن ﺑﻪﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ
َ َ َٞ ۡ ۡ َ ۡ ْ َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ َ
َ ُ ُ حد ّم ِۡن ُه َما مِائ َ َة َج َ
�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة ﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ�وا � � ٰ ِ ٖ
َ َّ ۡ ُ ُ ُۡ َّ
]اﻟﻨﻮر [٢ : نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾ ِين ٱ�ِ إِن ك
ِ� د ِ
ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ
اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دلﺳﻮزي ﺷﻮﯾﺪ.
وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽزﻧﺪ ،دوزﺧﯽﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در
َ َ ٌ َ َ ٌ َ َ ٌ ُ َ ٌ َ َ
ﻼ ٌتُ ،ر ُؤ ُ
وﺳ ُﻬ َّﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽِ دوﻣﯿﻦ ﮔﺮوه دوزﺧﯽ ﻓﺮﻣﻮد» :و�ِﺴﺎء ﺎﻛ ِﺳﻴﺎت ﺎﻋ ِر�ﺎت م ِﻤﻴﻼت ﻣﺎﺋِ
َّ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ََْ َ ُ ْ
�ﺪن ِر�َ َﻬﺎ ،و�ن ِر�ﻬﺎ ﻴﻟﻮﺟﺪ ِﻣﻦ م ِﺴ� ِة ﻛﺬا ِ ﻻ و ،ﺔ ﻨاﺠﻟ ﻦﻠ ﺧ ﺪﻳ ﻻ ﺔ
ﻛﺄﺳ ِﻨﻤ ِﺔ اﺒﻟ ِ ِ ِ
ﻠﺋاﻤﻟﺎ ﺖ ﺨ
َ
َو�ﺬا«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :و )ﮔﺮوه دوم (:زﻧﺎنِ ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ ،اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﻫﻨﻪ و
ﻋﺸﻮهﮔﺮﻧﺪ و )از اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر رويﮔﺮدان ﻫﺴﺘﻨﺪ و( دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ در ﻓﺘﻨﻪ
ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ؛ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ
دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد«.
ٌ ٌ َ
»ﺎﻛ ِﺳﻴَﺎت َﺎﻋ ِر َ�ﺎت«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺒﺎس دارﻧﺪ ،اﻣﺎ از ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ،ﻋﺎرياﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ
]اﻷﻋﺮاف[٢٦ : ى � ٰل ِك خ ۡ�﴾ٞ ﴿و ِ�اس ٱ�قو
و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ.
ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﺎزك ﯾﺎ ﺗﻨﮓ و ﺑﺪنﻧﻤﺎ
ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻟﺒﺎس ﻓﺮاخ ﺑﻪﺗﻦ دارﻧﺪ ،اﻣﺎ از ﻟﺒﺎس
ٌ ٌ َ
ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻣﺤﺮوم و ﻋﺎرياﻧﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت »ﺎﻛ ِﺳﻴَﺎت َﺎﻋ ِر َ�ﺎت« ﺑﻪ زﻧﺎن
ﻧﯿﻢﺑﺮﻫﻨﻪاي ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن ﺗﻨﮓ و ﮐﻮﺗﺎه ،ﯾﺎ ﻧﺎزك و ﺑﺪنﻧﻤﺎﺳﺖ.
َ ٌ َ ٌ
» ُم ِﻤﻴﻼت َﻣﺎﺋِﻼت«؛ ﯾﻌﻨﯽ :زﻧﺎن ﻋﺸﻮهﮔﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻨﺎزي و آراﯾﺶﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و
ﻏﺮﯾﺐ ،دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺧﻮدآراﯾﯽ و اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻧﻮاع وﺳﺎﯾﻞ آراﯾﺸﯽ ،در اﻧﻈﺎر
ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺮض اﻧﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد دارﻧﺪ ،دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺤﺮف
ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ .ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه اﯾﻦ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن ،رواج ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛
287 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺷﺪنِ ﻣﺮدان ﺑﻪ زﻧﺎن و زﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮدان در ﻟﺒﺎس ...
َ ٌ
» َﻣﺎﺋِﻼت« ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زنﻫﺎ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و از ﺷﺮم و ﺣﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ
آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ،ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ و وﻗﺘﯽ در ﮐﻮﭼﻪ و ﺧﯿﺎﺑﺎن راه ﻣﯽروﻧﺪ ،ﭘﺎي ﺧﻮد
را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺑﺎزان ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻮﺑﻨﺪ و ﺑﯽﭘﺮوا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ،ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و
ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد ﻗﻬﻘﻬﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ ،ﺑﺎ ﮐﻤﺎل
ﺑﯽﺷﺮﻣﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺎ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﭼﺎﻧﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ!
َ ُ ُ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ
اﺒﻟﺨ ِﺖ اﻤﻟﺎﺋِﻠ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه »رؤوﺳﻬﻦ ﻛﺄﺳ ِﻨﻤ ِﺔ
ُ ْ
اﺒﻟﺨﺖ« ﻧﻮﻋﯽ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﺎن ﺑﻠﻨﺪي دارد و ﮐﻮﻫﺎﻧﺶ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ«» .
ﺣﺮﮐﺖ ،ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد .اﯾﻦ زﻧﺎن دوزﺧﯽ ﻧﯿﺰ در دﻧﯿﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﺸﺎن را
ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﮔﯿﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺘﻔﺎده
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ زﻧﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦﻫﺎ وارد ﺑﻬﺸﺖ
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ
دور اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد« .آري؛ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ از ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل و ﺑﯿﺶﺗﺮ ،ﺑﻪ
ﻣﺸﺎم ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،آنﻗﺪر از ﺑﻬﺸﺖ دور
ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه
اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ،ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻋﻤﻞِ ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ زﻧﺎن درﻣﯽآورﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ
ﻣﺮدان ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺑﺮﺧﯽ از زنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي دارﻧﺪ،
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻧﯿﺖ ﻣﺎ ،اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺮدان درآورﯾﻢ ﯾﺎ از زﻧﺎن ﺑﺪﮐﺎر و از
زﻧﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻨﯿﻢ .در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺣﺮام
اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ.
***
-293ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان
َ َّ َّ ْ َ َ َ ُ ُ ِّ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ
ﺎل ،ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ ﺟﺎﺑﺮ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻻ ﺗﺄ�ﻠﻮا ﺑِﺎلﺸﻤ ِ
ٍ -١٦٤٢ﻋﻦ
) (1 ِّ َ
ﺎل«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺑِﺎلﺸﻤ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺎﺑﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا
ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد«.
َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َّ ُ َ
ﻋﻤﺮ $أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻻ ﻳﺄ�ﻠ َّﻦ أﺣﺪ� ْﻢ � ِ ِﺸﻤ ِ
ﺎﻪﻟ َِ ،وﻻ َ -١٦٤٣وﻋﻦ اﺑﻦ
َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َّ ْ َ
) (2
ﺮﺸب ﺑِﻬﺎ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺮﺸ� َّﻦ ﺑِﻬﺎ ،ﻓﺈن الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ � ِ ِﺸﻤ ِ
ﺎﻪﻟِ َو� َ �
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ
ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«.
َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ
-١٦٤٤وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إن اﻴﻟَﻬﻮد َواﻨﻟَّﺼﺎرى ﻻ ﻳﺼﺒﻐﻮن،
َ َ ُ ُ
) (3
ﻓﺨﺎﻟ ِﻔﻮﻫ ْﻢ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا -ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد
را -رﻧﮓ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف آﻧﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ«.
]ﻧﻮوي :ﻣﻨﻈﻮر از رﻧﮓ ﮐﺮدن ،رﻧﮓ ﮐﺮدن رﯾﺶ و ﻣﻮي ﺳﻔﯿﺪ ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﯾﺎ ﻗﺮﻣﺰ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎب ﺑﻌﺪي ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد ،از رﻧﮓ
ﮐﺮدن ﺑﻪ رﻧﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ[.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان«.
ﺷﯿﻄﺎن ،رأس ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ
� َو�ن م َِن ﴿�ذ قلنا ل ِلم��ِك ِة ٱسجدوا �دم فسجدوا إِ� إِبل ِيس �� وٱستك
ۡ َ
� ٰ ِفر َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٣٤ : �ن ﴾٣٤ ِ ٱل
و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎدآوري ﮐﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﯿﻢ :ﺑﺮاي آدم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺳﺠﺪه
ﮐﺮدﻧﺪ ،ﻣﮕﺮ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زد و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮد و در زﻣﺮهي ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ.
آندﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ ،دﺷﻤﻨﺎن اﷲ و دوﺳﺘﺎن ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ُ ْٓ ت إ َ� ٱ�ُّور َوٱ َّ� َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ۡ ُ ُ ّ َ ُّ ُ َ َّ ُ َ
ِين �فروا ِ� ﴿ٱ� و ِ ُّ� ٱ�ِين ءامنوا � ِرجهم مِن ٱلظل� ٰ ِ ِ
َ ُّ ُ َ َ ٓ ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ َ ّ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٥٧ : ت﴾ أ ۡو ِ�َاؤه ُم ٱل�ٰغوت � ِرجو� ُهم م َِن ٱ�ُّورِ إِ� ٱلظل� ٰ ِ
اﷲ ،ﯾﺎور و ﮐﺎرﺳﺎز ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ آﻧﺎن را از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك( ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ﻫﺪاﯾﺖ
ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﻣﺎ اوﻟﯿﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﻧﺪ ،ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ و ﻃﻐﯿﺎنﮔﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از
ﻧﻮرِ )ﺣﻖ و ﻫﺪاﯾﺖ( ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ)ي ﮐﻔﺮ و ﺗﺮدﯾﺪ( ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ.
ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﮐﺎرﻫﺎي آنﻫﺎ را
اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﮐﻪ وﯾﮋهي آنﻫﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي آنﻫﺎ
درآورد؛ ﭼﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ .ﻟﺬا ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :ﻟﺒﺎس
ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺎﻓﺮان
ﺑﮕﺮداﻧﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ
ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎ او را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ،ﺗﻨﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ از
ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ دارﯾﻢ ،ﻫﻤﺎن ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ $آﻣﺪه اﺳﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ
ﭼﭙﺶ ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻧﻬﯽ ﻧﻮد و ﻋﻠﺘﺶ را
ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ« و ﻣﺎ از ﭘﯿﺮوي
ﺷﯿﻄﺎن ﻧﻬﯽ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 290
َّ ُ َّ َّ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َّ ْ ُ
ت ٱلش ۡي َ�ٰ ِ �ن َو َمن يَتب ِ ۡع خ ُط َ� ٰ ِ
ت ٱلش ۡي َ�ٰ ِن امنوا � تتب ِ ُعوا خ ُط َ� ٰ ِ﴿���ها ٱ�ِين ء
َۡ َ ٓ ۡ َ َ َّ ۡ
]اﻟﻨﻮر [٢١ : فإِن ُهۥ يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﯿﺪ .و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﮔﺎمﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ ،ﺑﺪاﻧﺪ
ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن
ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﻨﻮﺷﺪ ،ﺷﺒﯿﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺎ و دﺷﻤﻦ
ﺧﺪاﺳﺖ ،ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﺮب و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﯽ اﺛﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺸﻮاي
ﮐﺎﻓﺮان ،ﺷﯿﻄﺎن ﻣﻠﻌﻮن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ
روش وﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻪ ،ﺑﻪ روش ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان روي آوردهاﻧﺪ! ﮔﺎه دﯾﺪه
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ،در ﻏﺬا ﺧﻮردن رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻏﺬا
ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ،اﻣﺎ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :دﺳﺖ راﺳﺖ ﻣﺎ ﭼﺮب اﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ
آﻟﻮده ﻧﺸﻮد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﯾﻦ ،ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺳﺎده و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ آن
ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﮕﺬرﯾﻢ؛ زﯾﺮا آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ،
ﻓﻘﻂ در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و آﻟﻮده ﺷﺪن ﯾﺎ
ﭼﺮب ﺷﺪن ﻟﯿﻮان ،ﺿﺮورت ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻣﮑﺎنِ ﺷﺴﺘﻦِ ﻟﯿﻮان وﺟﻮد دارد .اﯾﻦ ،ﮐﺎر
دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﺮوزه ﮐﻪ از ﻟﯿﻮانﻫﺎي ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﺼﺮف اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ اﻣﺎ
ﺷﯿﻄﺎن ،ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ را در ﻧﮕﺎه اﻧﺴﺎن ،زﯾﺒﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٓ َ َ َ ُ َ َ ٗ َ َّ َّ َ ُ ُّ َ ُّ َ ََ
ضل َمن �َشا ُء َو�َ ۡهدِي َمن﴿أ� َمن ز� ِ َن ُ�ۥ ُس ٓو ُء � َملِهِۦ فرءاه حسناۖ فإِن ٱ� ي ِ
َ ٓ
]ﻓﺎﻃﺮ[٨ : �َشا ُء﴾
آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدار زﺷﺘﺶ در ﻧﻈﺮش آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه و آن را ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر
اﺳﺖ(؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﺮوت
ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺴﺎن ،ﺷﮑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻓﻠﺞ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﺪارد .در ﭼﻨﯿﻦ
ﺷﺮاﯾﻄﯽ ،ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﯾﻦ
291 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺷﺒﯿﻪﮐﺮدن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻄﺎن و ﮐﺎﻓﺮان
ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﺣﺮﺟﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺷﺨﺼﯽ ،ﻧﺰد
رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد ،ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ
ﺧﻮد ﺑﺨﻮر« .آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ :ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ« (1 ).اﯾﻦ دﻋﺎي
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﮐﺒﺮ،
آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و آن ﻣﺮد از آن ﭘﺲ
ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﺑﻪ
دﯾﮕﺮان ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺷﺒﯿﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم -ﺣﺘﯽ
اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و زﻫﺪ ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ -اﺷﯿﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ
دﯾﮕﺮان ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺑﺮ ﺧﻼف ادب و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ادب و
آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ،دادن و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺷﯿﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺖ
راﺳﺖ اﻧﺴﺎن ،ﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺎﻻي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ در دﺳﺖ راﺳﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽِ
آن و ﮔﺬاﺷﺘﻨﺶ در دﺳﺖ ﭼﭗ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ .وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ.
***
ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ رﻧﮓﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن ،از ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮدن
ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ.
-295ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺨﺸﯽ
دﯾﮕﺮ؛ و ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺗﻤﺎم ﺳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮد ،ﻧﻪ ﺑﺮاي زن
آﺷﻔﺘﻪاي داﺷﺘﯿﻢ -آوردﻧﺪ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺰدم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯿﺪ« .و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ
دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺳﺮﻫﺎي ﻣﺎ را ﺑﺘﺮاﺷﺪ و او ﻫﻢ اﯾﻦ ﻫﻢ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد.
ْ َْ َ َ ُ َ َ ٍّ َ َ َ َ ُ ُ
) (1
ﻲﻠﻋ ﻗﺎل �� :رﺳﻮل اﷲِ أن ﺤﺗﻠِﻖ الﻤ ْﺮأة َرأﺳﻬﺎ] .رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ[ -١٦٤٩وﻋﻦ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦﮐﻪ زن ﺳﺮش را ﺑﺘﺮاﺷﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد.
ﺷﺮح
ُ ََ
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ،رواﯾﺘﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ��» :رﺳﻮل
َ َ
اﷲَ ﻋ ِﻦ اﻟﻘ َﺰ ِع«؛ ﯾﻌﻨﯽ :رﺳﻮلاﷲ از "ﻗ َﺰع" ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد .ﻗَﺰَع ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﮕﺬارﻧﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃَﺮف
ﻦ
ﺳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﻫﻤﻪ ﻃَﺮَف ﯾﺎ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﯾﺎ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿ ِ
ﺳﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻗَﺰَع ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﮕﺬارﻧﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از اﺑﻦﻋﻤﺮ $آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ
ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ.
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻤﻪاش را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﻪاش را ﺑﮕﺬارﯾﺪ«.
ﻧﻮوي ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﯾﻦ دو رواﯾﺖ ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ
ﺟﻌﻔﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ روز از ﺷﻬﺎدت ﺟﻌﻔﺮ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهي
وي آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد» :از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ ﺑﺮادرم ﮔﺮﯾﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ روز را ﺑﻪ
آﻧﺎن ﻣﻬﻠﺖ داد ﺗﺎ ﻏﻢ از دﺳﺖ دادن ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺒﮏ و آﺳﺎن ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ
ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺖ و آﻧﺎن را از ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺴﺮان
ﺑﺮادرم را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎورﯾﺪ« .ﭘﺴﺮان ﺟﻌﻔﺮ #را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻧﺰد
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺰدم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯿﺪ« .و آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ دﺳﺘﻮر داد
ﮐﻪ ﺳﺮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺘﺮاﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺧﯿﻠﯽ زود ،ﻧﺎﻣﺮﺗﺐ و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از
اﯾﻦرو اﻣﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ،در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ،
از ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﻣﻮي زﻧﺎن و از ﺟﻤﻠﻪ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﺮِ ﻧﻮزاد
ﭘﺴﺮ را در روز ﻫﻔﺘﻢ ،ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﯿﻘﻪ ،ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﻧﻮزاد دﺧﺘﺮ را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮي ﺳﺮ ،ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ
ﻋﺎدت اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮ ﺳﻨﺖ ﺑﻮد ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮِ ﭘﺴﺮان
ﺟﻌﻔﺮ #را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﯿﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮي دﺧﺘﺮان را -ﭼﻪ ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺰرگﺳﺎل-
ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺮاﺷﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺮِ دﺧﺘﺮﺑﭽﻪاي ﺷﮑﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت،
اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺳﺮَش را ﺑﺮاي ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﺣﺮام ﺑﻮد و
ﭼﻮن ﻗﺼﺪ ﺣﺠﺎﻣﺖ داﺷﺖ ،ﺳﺮَش را ﺗﺮاﺷﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﺳﺮ در ﺣﺎﻟﺖ
اﺣﺮام ،روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺿﺮورت ،ﺣﮑﻤﺶ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ.
***
-296ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن وﺻﻞ ﻣﻮ ،ﺧﺎلﮐﻮﺑﯽ و ﺗﺮاش دﻧﺪان
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5941 ،5935) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2122 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5205 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2123 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 298
َْ ُ -١٦٥٥ﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ ﻋﻦ أﺑﻴ ِﻪ ﻋﻦ َﺟ ِّﺪه َِ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻻ ﺗنﺘِﻔﻮا ِ
َ َ َ َ َّ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ ُ ْ
ﻮر الﻤﺴﻠ ِِﻢ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ،ﺗﺮﻣﺬي و ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي الﺸﻴﺐ؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻧ
) (1
ﺣﺴﻦ؛ ﺗﺮﻣﺬي ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ از ﭘﺪرش از ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ) ﺳﺮ و ﺻﻮرت( را ﻧَﮑَﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻮرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ
اﺳﺖ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7463 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش3539 :؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در
ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ ،ش 4458 :ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش171 :؛ ]اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 173ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
-298ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ و ﻟﻤﺲ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﺑﺪون
ﻋﺬر
َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ
ﺄﺧ َﺬ َّن َذ َﻛ َﺮهُ َ -١٦٥٧وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدةََ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :إذا ﺑﺎل أﺣﺪ�ﻢ ،ﻓﻼ ﻳ ِ
َ َ َ َ َّ ْ َْ َْ َ َ
) (1
�ِﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪَ ،وﻻ �ﺴتﻨ ِﺞ �ِﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪَ ،وﻻ ﻳتﻨﻔﺲ ِﻲﻓ اﻹﻧﺎءِ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ادرار ﮐﺮدن،
آﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﮑﻨﺪ؛ )و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﯿﺪ ِن
آب( در ﻇﺮف آب ﻧﻔﺲ ﻧﮑﺸﺪ«.
اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاوان و ﺻﺤﯿﺤﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟﻮد دارد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﻪ
ﺷﺴﺘﻦ ﯾﺎ ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﻣﺤﻞ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺑﺎ آب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و اﺷﯿﺎي
ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ از ﻗﺒﯿﻞ :ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ،ﭼﻮب و ﺧﺎك اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﻪ آن" ،اﺳﺘﺠﻤﺎر"
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ .اﺳﺘﺠﻤﺎر ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﺮط اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ
آب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود؛ وﻗﺘﯽ اﺛﺮ ﻧﺠﺎﺳﺖ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﻣﺤﻞ
ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اول ﺷﺪ ،ﻃﻬﺎرت ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
»ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم ادرار ﮐﺮدن ،آﻟﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﮕﯿﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ
راﺳﺖ اﺳﺘﻨﺠﺎ ﻧﮑﻨﺪ«؛ زﯾﺮا دﺳﺖ راﺳﺖ ،ﺷﺮاﻓﺖ دارد؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :دﺳﺖ
راﺳﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﻘﺪم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎك ﮐﺮدن آﻟﻮدﮔﯽﺳﺖ.
ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ آب ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ،ﭘﺎك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .و ﻫﻨﮕﺎم
اﺳﺘﺠﻤﺎر ،ﺳﻨﮓ را ﺑﻪدﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺤﻞ ﻣﺪﻓﻮع را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺗﻤﯿﺰ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ)» :و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﯿﺪنِ آب( در ﻇﺮف آب ﻧﻔﺲ
ﻧﮑﺸﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﺳﻨﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺲ آب ﺑﺨﻮرد؛ ﺟﺮﻋﻪاي ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﻟﯿﻮان را
از دﻫﺎﻧﺶ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺟﺮﻋﻪاي دﯾﮕﺮ ﺳﺮ ﺑﮑﺸﺪ و ﭘﺲ از ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻟﯿﻮان از
دﻫﺎﻧﺶ ،ﺟﺮﻋﻪي ﺳﻮم را ﺑﻨﻮﺷﺪ .اﯾﻦ ،روش ﺳﻨﺖ در آﺷﺎﻣﯿﺪن آب اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﻌﺪه
ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺸﻨﮕﯽ ،در ﻣﻌﺪه اﻟﺘﻬﺎب و ﺣﺮارت اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو
اﮔﺮ ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره آب ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ ،ﺑﺮ روي ﻣﻌﺪه اﺛﺮ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﺬارد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم
ﻧﻮﺷﯿﺪن آب ﻧﻔﺲ ﺑﮑﺸﯿﻢ ،آﺑﯽ ﮐﻪ از دﻫﺎن ﻓﺮو ﻣﯽرود ﺑﺎ ﺑﺎزدم ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ و
ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﮔﻠﻮ ﮔﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎي ﺑﺮود و ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻔﮕﯽ ﺷﻮد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺎ ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزدم وﺟﻮد دارد ،آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ
ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎ وارد ﻣﻌﺪه ﺷﺪه ،ﺑﺎﻋﺚ ﺑﯿﻤﺎري ﺷﻮﻧﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم
در ﻇﺮف آب ﺗﻨﻔﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ.
***
-299ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه
)ﺟﻮراب( ﺑﺪون ﻋﺬر؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪنِ ﮐﻔﺶ و ﻣﻮزه در
ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﺪون ﻋﺬر
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺶ ﭘﻮﺷﯿﺪن و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه رﻓﺘﻦ ،ﻫﺮ دو ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺗﻦﭘﺮوري ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت ،ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﺑﺮوﯾﻢ؛
اﻣﺎ ﻣﺮدم ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه رﻓﺘﻦ را ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﻣﯽرود ،او
را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺗﻦﭘﺮوري ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده و دﺳﺘﻮر
داده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اوﻗﺎت ،ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ راه ﺑﺮوﯾﻢ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻔﺶ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ ،اﺑﺘﺪا
از ﭘﺎي راﺳﺖ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻨﮕﺎم درآوردن ﮐﻔﺶ ،اﺑﺘﺪا ﭘﺎي ﭼﭗ ﺧﻮد را درآورﯾﺪ؛
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ،ﮐﻔﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﮑﺎن دﻫﯿﺪ و آن را
ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻤﺎﻟﯿﺪ ﺗﺎ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻟﻮدﮔﯽاي ﭘﺎك ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ در ﺳﻨﺖ
ُ َ ُ ْ َ ُّ
ﻧﺒﻮي ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﺻﻠﻮا ِﻲﻓ ﻧِ َﻌﺎ ِﻟ� ْﻢ ،ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا اﻴﻟَ ُﻬﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ:
»ﺑﺎ ﯾﻬﻮد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«.؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎ ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺸﺎن
ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎنِ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﻣﻮزه ﯾﺎ ﺟﻮراب و ﻧﻤﺎز
ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ ،در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺟﻮراب و
ﻣﻮزه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ
ﺳﻨﺖ ،ﺗﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﺴﺎﺟﺪي ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ و ﻣﺎﺳﻪ ﻓﺮش ﺷﺪهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮدن ﮐﻔﺶ ﺑﻪ
درون ﻣﺴﺎﺟﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﮐﺖ و ﻗﺎﻟﯽ ﻓﺮش ﺷﺪهاﻧﺪ ،ﻏﯿﺮﺑﻬﺪاﺷﺘﯽﺳﺖ و ﻓﺮشﻫﺎ را
آﻟﻮده ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺎ ﮐﻔﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ،
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﯾﺎ ﻧﺎﻓﻠﻪ را در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﮐﻔﺶ ﺑﻪ
اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺗﺮكﺷﺪه ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ.
ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ راه ﻧﺮود؛ ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﯾﺎ
اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ دو را درآورد«؛ ﻋﻠﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ،دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ
درﺑﺎرهي ﭘﻮﺷﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺪل و ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده و از راه رﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ
ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺟﻔﺎﯾﯽ در ﺣﻖّ ﭘﺎي ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ
ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ راه رﻓﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻟﻨﮕﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ
ﺧﺮاب ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده ،آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ
305 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ راهرﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻟﻨﮕﻪي ﮐﻔﺶ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻮزه )ﺟﻮراب( ﺑﺪون...
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﭘﺎره ﺷﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻟﻨﮕﻪي دﯾﮕﺮ راه ﺑﺮود
ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻟﻨﮕﻪي ﺧﺮاب را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﻨﺪ«.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
»رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﮐﻔﺶ ﺑﭙﻮﺷﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد« .اﯾﻦ ،درﺑﺎرهي
ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪنِ آن ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد
و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮدش را ﺧَﻢ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ
ﺑﯿﻔﺘﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﻔﺶﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آنﻫﺎ
را در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﭙﻮﺷﯿﻢ و ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﯾﺎ ﺧﻮد را ﺧَﻢ
ﮐﻨﯿﻢ.
***
-300ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب و
اﻣﺜﺎل آن ،ﭼﻪ آﺗﺶ ﭼﺮاغ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ آﺗﺸﯽ دﯾﮕﺮ
ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ آن را روي ﻇﺮفﻫﺎﯾﺶ ﺑﮕﺬارد و ﻓﻘﻂ ﭼﻮﺑﯽ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ،
ﭘﺲ ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن ﭼﻮب را روي ﻇﺮفﻫﺎ ﺑﮕﺬارد؛ زﯾﺮا ﻣﻮش -ﮐﻪ ﺗﺒﻪﮐﺎري
ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ -ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ روي ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از روﺷﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻦ آﺗﺶ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب«؛
زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد :آﺗﺶ ،دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن
ﺧﻄﺮ دارد و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻓﺮو رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﯾﮏ ﻣﻮش ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﻋﺚ
ﺷﻮد ﮐﻪ آﺗﺶِ ﭼﺮاغ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻪ آﺗﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭼﺮاغﻫﺎﯾﯽ
اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﺧﺖ آنﻫﺎ ﭘﯿﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و روﻏﻦ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد
داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺷﯽ ﺑﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﭼﺮاغ آﻏﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﯾﺎ ﭼﺮاغ را واژﮔﻮن ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ ﺑﮕﯿﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ،آﺗﺶ
را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﺗﺶﺳﻮزي روي ﻧﺪﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮوزه از وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮﻗﯽ اﺳﺘﻔﺎده
ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮع ﺳﻮﺧﺖ ﻣﺮدم ،ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ از ﻻﻣﭗﻫﺎي ﺑﺮﻗﯽ
اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد .ﻟﺬا اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺮاغ ﺧﻮاب ﯾﺎ ﻻﻣﭗ ﺷﺐ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ
ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽ در اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎت رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد .وﺳﺎﯾﻞ
ﮔﺮﻣﺎﯾﺸﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺎري ﻧﻔﺘﯽ و ﮔﺎزي ،ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮدش را دارد؛ ﻟﺬا ﻻزﻣﻪي
اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﯿﻦ وﺳﺎﯾﻠﯽ ،رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت اﯾﻤﻨﯽﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ،درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﻗﻔﻞ ﮐﻨﺪ و
ﻇﺮفﻫﺎ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭼﻮب ﺑﺮ روي آنﻫﺎ؛ زﯾﺮا رﻋﺎﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ
ﻧﮑﺎﺗﯽ ،او را از آﺳﯿﺐِ ﺷﯿﻄﺎن ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
***
-301ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه
ﯾﺎ ﺑﯽﻣﻮردي ﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻮاري اﻧﺠﺎم ﺷﻮد
َ ُّ َ ُ َ َ
ﻋﻤﺮ ﻗﺎل :ﻧ ِﻬﻴﻨﺎ ﻋ ِﻦ اﺘﻟَّﻠﻜ ِﻒ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
) (1 -١٦٦٤وﻋﻦ َ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﺴﺮوق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رﻓﺘﯿﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد :اي ﻣﺮدم! ﻫﺮﮐﻪ
ﭼﯿﺰي ﻣﯽداﻧﺪ ،آن را ﺑﮕﻮﯾﺪ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺨﺸﯽ
از ﻋﻠﻢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﷲ داﻧﺎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﷲ
� ۡم َعلَ ۡيهِ م ِۡن أَ ۡجر َو َما ٓ َ�نَا ۠ مِنَ
ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ
ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ﴿ :قل ما أ�ٔل
ٖ
ۡ َّ
ٱل ُم َت�ِفِ�﴾.
َ ) (3
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺗﮑﻠﻒ«.
ﺗﮑﻠﻒ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد و ﺳﻌﯽ
ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنرا ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻪ آنرا ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ،
ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖ و درﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪارد .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده
ۡ ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ ۡ َ َۡ ۡ َ
�ل�م عليهِ مِن أج ٖر﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﻦ در
اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :قل ما أ ٔ
ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﻣﺰد و ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ« .اﯾﻦ ،ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ ﺑﻪ اﻗﻮام و ﭘﯿﺮوان ﺧﻮﯾﺶ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ
�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﻦ ﺟﺰو ﭘﯿﺎم اﻟﻬﯽ ﻫﯿﭻ ﻣﺰدي از ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪَ ﴿ .و َما ٓ َ�نَا ۠ م َِن ٱل ۡ ُم َت َ�ّ ِ ِف َ
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﮕﯿﺮم ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ داﻧﺸﯽ
ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪارم؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ ،از روي ﺧﻮدﺳﺮي و از
ﭘﯿﺶِ ﺧﻮدم ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻮي اﷲ و ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﻓﺮﻣﺎنِ اوﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ اﻣﺮ
ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ،ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽدﻫﻢ .ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
»از ﺗﮑﻠﻒ ﻣﻨﻊ ﺷﺪﯾﻢ« .ﻣﻨﻊﮐﻨﻨﺪه ،رﺳﻮلاﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ
ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن را ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ را از ﻓﻼنﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺗﮑﻠﻒ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ از اﻧﺴﺎن ﺳﻮاﻟﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﷲ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ؛ و
ﻓﻘﻂ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ را ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاﺑﺶ را ﻣﯽداﻧﺪ .آن ﺑﺰرﮔﻮار ،اﯾﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻋﻠﻢ
و آﮔﺎﻫﯽ ﻓﺮد ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،آدمِ داﻧﺎﯾﯽﺳﺖ
و ﻗﺪر و اﻧﺪازهي ﺧﻮدش را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ،ﭼﯿﺰي
ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ .ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ،اﻃﻤﯿﻨﺎن
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ او ،ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن آﮔﺎﻫﯽ دارد ،اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 310
]ص [٨٦ : � ﴾٨٦ � ۡم َعلَ ۡيهِ م ِۡن أَ ۡجر َو َما ٓ َ�نَا ۠ م َِن ٱل ۡ ُم َت َ�ِّفِ َ
ُۡ َ ٓ َۡ َُ ُ
﴿قل ما أ�ٔل
ٖ
ﺑﮕﻮ :در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﻣﻦ ،اﻫﻞ ﺗﮑﻠﻒ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ
ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون اﻣﺮ اﻻﻫﯽ ﺑﻪ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮدازم.
***
-302ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣﺮده ،و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام
ﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﭼﺎك دادن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ و
ﺳﺮ دادن آه و واوﯾﻼ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(1287 ،1292) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.927 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش1294 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.103 :
ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣﺮده ،و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ313 ...
ﺷﺪ .ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ،
رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ« .و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد:
»اﯾﻦ ،رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دل ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و اﷲ ،ﺑﻪ
ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ« .ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ آن ﮐﻮدك از
ﺳﺮِ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺮ و ﺷﻔﻘﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ آن ﺑﺰرﮔﻮار وﺟﻮد
داﺷﺖ؛ زﯾﺮا دلِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﮐﻮدك ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻣﯽﮐﺮد ،ﺳﻮﺧﺖ.
ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﺮﯾﻪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺪا ﺷﺪن از دوﺳﺖ و
ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد ،ﺑﮕﺮﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻓﺮاق و ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﺮﯾﺴﺖ؛
اﺑﺮاﻫﯿﻢ از ﻣﺎرﯾﻪي ﻗﺒﻄﯽ& زاده ﺷﺪ؛ ﻣﺎرﯾﻪ& را ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺒﻂ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪه
ﺑﻮد .اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﯾﮏﺳﺎل و ﭼﻬﺎر ﻣﺎه داﺷﺖ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ﻋﻼﻗﻪي واﻓﺮش ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ ،ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
َّ َ ْ َ َ ْ
� ﺗﺪ َﻣ ُﻊ اﺑﺮاﻫﯿﻢ وﻓﺎت ﮐﺮد ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ ،ﻓﺮﻣﻮد» :إن اﻟﻌ
َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ َ َُ ُ َ َ َْ ُ
ﺤﺰوﻧﻮن«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ: ﻠﺐ � َﺰنَ ،وﻻ �ﻘﻮل ِإﻻ َﻣﺎ ﻳُ ْﺮ ِﻲﺿ ر�ﻨﺎ ،و�ﻧﺎ ِﺑ ِﻔﺮا ِﻗﻚ ﻳﺎ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ لﻤ واﻟﻘ
»ﭼﺸﻢ ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﻗﻠﺐ ،اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ اﺳﺖ؛ و ﻣﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺟﺰ آنﭼﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را
ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزد ،ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ .اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﻣﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺟﺪاﯾﯽِ ﺗﻮ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ« .ﺑﺪﯾﻦ
ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ اﯾﻦ ﮐﻮدك ،ﮔﺮﯾﺴﺖ .اﯾﻦ ﻧﻮع ﮔﺮﯾﻪ ،ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و
ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﻧﺴﺎن از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
دوم :ﮔﺮﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺣﻪ و ﺷﯿﻮن و زاريﺳﺖ وﻣﺮده در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ﺷﯿﻮن و زاريِ ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ،ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺮده را در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ،
ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻮﺣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﯿﺪ ،ﻣﺮده ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد و
ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ ،ﺳﺒﺐ ﻋﺬاب ﺷﺪن او ﻫﺴﺘﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ
ﺧﻄﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮده در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او
و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﯿﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد« .ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگ ،ﭘﺎداش ﻓﺮاوان در ﭘﯽ دارد و
ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ.
) (1ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ» :ﻣﺎ ،از آنِ اﷲ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﺼﯿﺒﺘﻢ ،ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﺎداش
ﺑﺪه و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن ،ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ«.
) (2ر.ك :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ] .926ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣﺮده ،و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ315 ...
ﺑﻮد ،ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ اﻟﺒﺘﻪ او ﺑﻪ
ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎور داﺷﺖ ،اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﻢ از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ
اﺳﺖ؟ ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮد و ﺑﯽﺷﮏ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي امﺳﻠﻤﻪ& از اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮزﻧﺪان امﺳﻠﻤﻪ&
ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﺧﻮﺑﺴﺖ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ
اﺷﺎره ﮐﻨﻢ؛ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻧﺰد اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ آﻣﺪ ﮐﻪ -ﻣﺮده و -و
ﭼﺸﻤﺎنِ وي ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :وﻗﺘﯽ روح از ﺗَﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد ،ﭼﺸﻢ آن
را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ« .ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دادﻧﺪ )و آرزوي
ﻣﺮگ ﮐﺮدﻧﺪ( .آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ» ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺰ دﻋﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ دﻋﺎي
ار َ� ْﻊ َد َر َﺟﺘَ ُﻪ ﻲﻓ ال ْ َﻤ ْﻬﺪﻳِّ َ
ﻷﻲﺑ َﺳﻠَ َﻤ َﺔ َو ْ َّ ُ َّ ْ ْ َ
�، ِ ِ ﺷﻤﺎ ،آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ« .ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :الﻠﻬﻢ اﻏ ِﻔﺮ ِ
َ ْ َ َ ِّ ْ َُ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َُ َْ اﺧﻠُ ْﻔ ُﻪ ﻲﻓ َ
َ ْ
ﺮﺒهِ ،وﻧﻮر ﻪﻟ ِ � ﻲﻓ ِ ﻪﻟ ﺢ ﺴ اﻓو ، � ﻤِ ﺎل ﻌ اﻟ ب ر ﺎ ﻳ ﻪﻟ و ﺎ ﻨﻟ ﺮ ﻔ
ِ اﻏو ، �ﻦ ﺮ
ِ ﺎﺑ
ِ ﻐ اﻟ ﻲﻓ
ِ ﻪ
ِ ﺒ
ِ ﻘ
ِ ﻋ ِ و
) (1
ِ�ﻴ ِﻪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﭘﻨﺞ دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﺑﺮاﺑﺮي
ﻣﯽﮐﻨﺪ:
» -1ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«.
» -2درﺟﻪاش را در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪات در ﺑﻬﺸﺖ ،ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﺮدان«.
» -3ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎش«.
» -4ﻗﺒﺮش را ﻓﺮاخ ﺑﮕﺮدان«.
» -5ﻗﺒﺮش را ﻧﻮراﻧﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎ«.
ﻖ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ
اﯾﻨﮏ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﺣ ِّ
ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻤﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ .آن ﺑﺨﺶِ دﻋﺎ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن آن ﺑﺮاي ﻣﺎ
ْ ُُْ
ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮدَ » :واﺧﻠﻔﻪ ِﻲﻓ
�ﻦ« .ﯾﻌﻨﯽ...» :ﯾﺎ اﷲ! ﺧﻮد ﺣﺎﻣﯽِ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎش« .و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ؛َﻋﻘﺒ ِﻪ ﻲﻓ اﻟْ َﻐﺎﺑﺮ َ
ِِ ِِ ِ
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ،ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ را ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﭘﺪرﺷﺎن ﮐﺮد و
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ امﺳﻠﻤﻪ& ازدواج ﻧﻤﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺮزﻧﺪانِ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ در داﻣﺎنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ .ﻟﺬا اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻬﺎر دﻋﺎي دﯾﮕﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را درﺑﺎرهي
اﯾﻦ ﻣﺮد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ ،ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و
دﻋﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ
ﮔﺬﺷﺖ ،ﮔﺮﯾﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻮﺣﻪ و ﺷﯿﻮن و زاري ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ
ﻧﻮع ﮔﺮﯾﻪ ،از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ.
***
ْ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ َْ ُ َ َ َ ََُْ ََ ْ
ﻲﺸ ﻋﻠﻴ ِﻪَ ،و َرأﺳﻪ ِﻲﻓ ﺣِﺠ ِﺮ ام َﺮأ ٍة ﻣِﻦ -١٦٦٨و�ﻦ أﻲﺑ ﺑﺮدة ﻗﺎل :وﺟﻊ أﺑﻮ مﻮﻰﺳ� ﻐ ِ
َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ ْ ً َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ٌ َّ ْ َ َ ْ
يء مِﻤﻦ ﺑ ِﺮئ أﻫﻠِ ِﻪ ،ﻓﺄ�ﺒﻠﺖ ﺗ ِﺼﻴﺢ ﺑِﺮﻧ ٍﺔ ﻓﻠﻢ �ﺴﺘ ِﻄﻊ أن ﻳﺮد ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺷيﺌﺎ ،ﻓﻠﻤﺎ أﻓﺎق ﻗﺎل :أﻧﺎ ﺑ ِﺮ
َّ َّ َ َ َّ َ َّ ُ َ
ﻮل اﷲِ ﺑَﺮ ٌ ُْ ُ ُ
) (1
واﺤﻟﺎﻟ ِﻘﺔِ ،والﺸﺎﻗﺔِ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ يء ﻣ َِﻦ الﺼﺎﻟ ِﻘﺔِ، ِ ﻣِﻨﻪ رﺳﻮل اﷲِ؛ إن رﺳ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺑﺮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش در داﻣﺎن
زﻧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻗﺮار داﺷﺖ ،ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ .آن زن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد
ﮐﺮد؛ وﻟﯽ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز دارد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ ،ﻓﺮﻣﻮد:
ﻣﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ از او ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺖ ،ﺑﯿﺰارم؛ رﺳﻮلاﷲ از زﻧﯽ ﮐﻪ -در
ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ -ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ،و از زﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﮐَﻨَﺪ و از زﻧﯽ
ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﻣﯽدرد ،اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮد.
َ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ُ ُ َ
-١٦٦٩وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻣﻦ �ِﻴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ،ﻓﺈﻧﻪ
) (2 ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ
�ﻌﺬب ﺑِﻤﺎ �ِﻴﺢ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ
ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻮﺣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮔﺶ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﺮدهاﻧﺪ،
ﻋﺬاب داده ﻣﯽﺷﻮد«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش 1296 :ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺻﻮل ،ش.104 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش1291 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.933 :
ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﺷﯿﻮن ﺑﺮ ﻣﺮده ،و ﻧﯿﺰ ﺣﺮامﺑﻮدن زدن ﺑﻪ ﺳﺮ317 ...
َ َ َ ََْ ُ ُ ُ ِّ َ َّ َ ُ َ ْ َ َ َ
-١٦٧٠وﻋﻦ أم ﻋ ِﻄﻴﺔ �ﺴيﺒﺔ -ﺑِﻀ ِّﻢ اﻨﻟّﻮن وﻓﺘﺤﻬﺎ &-ﻗﺎﻟﺖ :أﺧﺬ ﻋﻠﻴﻨﺎ َرﺳﻮل اﷲِ
َ َْ ْ َُ َ
) (1
ﻋِﻨﺪ اﺒﻟَﻴﻌ ِﺔ أن ﻻ �ﻨﻮح] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :امﻋﻄﯿﻪ ،ﻧُﺴﯿﺒﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ
ﮐﻪ -در وﻗﺖ ﻣﺼﯿﺒﺖ -ﻧﻮﺣﻪ ﻧﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﺷﯿﻮن و زاري ﻧﮑﻨﯿﻢ«.
َ َ ََ ْ َ َ ْ َ ُ ْ َ ََ َ
� ﻰﻠﻋ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑ ِﻦ َر َواﺣﺔ ،ﻓﺠﻌﻠﺖ �ﺸ�& ﻗﺎل :أﻏ ِ ٍ -١٦٧١وﻋﻦ اﻨﻟُّﻌﻤﺎن ﺑﻦ
َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ً َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ ُ ْ ُُ َْ
ﺖ ﺷيﺌﺎ إﻻأﺧﺘﻪ �ﺒ ِﻲﻜ ،و�ﻘﻮل :واﺟﺒﻼه ،واﻛﺬا ،واﻛﺬا� :ﻌﺪد ﻋﻠﻴ ِﻪ .ﻓﻘﺎل ﺣِ� أﻓﺎق :ﻣﺎ ﻗﻠ ِ
ْ َ َ َ َ
) (2
�ِﻴﻞ ِﻲﻟ أﻧ َﺖ ﻛﺬل ِﻚ؟ ]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ؛ ﺧﻮاﻫﺮش
ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ :اي درﯾﻎ ﺑﺮ ﺑﺮادرم ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻮه ،ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﻦ ﺑﻮد! اي
درﯾﻎ ﺑﺮ او ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد! و ﭼﻨﺪﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﺷﻤﺮد .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ ،ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﮔﻔﺖ :ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ ،از ﻣﻦ
ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ واﻗﻌﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدي؟
ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُْ ُ َُ ََ
ﺑﻦ �ﺒﺎدة ﺷﻜ َﻮى ،ﻓﺄﺗﺎهُ رﺳﻮل اﷲ ﻋﻤﺮ& ﻗﺎل :اﺷﺘﻰﻜ ﺳﻌﺪ -١٦٧٢وﻋﻦ اﺑﻦ َ
َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ َّ َُ ُُ ََ َ
ﺎص ،وﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد .#ﻓﻠﻤﺎ دﺧﻞ ﻮف ،وﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ وﻗ ٍ ﻤﺣﻦ ﺑ ِﻦ ﻋ ٍ
�ﻌﻮده ﻣﻊ ﻋﺒ ِﺪ الﺮ ِ
َ َ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َْ
ﻋﻠﻴ ِﻪَ ،وﺟﺪهُ ﻲﻓ ﻏﺸﻴ ٍﺔ ﻓﻘﺎل» :أﻗﻰﻀ؟« ﻗﺎلﻮا :ﻻ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ؛ ﻓﺒﻰﻜ رﺳﻮل اﷲِ ﻓﻠﻤﺎ َرأى
َْ َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ ﺎء اﻨﻟَّ ِّ َ َ ْ َُْ ُ َ
�َ ،وﻻ ِﺤﺑُ ْﺰ ِن ﻲﺒ ﺑ�ﻮا ،ﻗﺎل» :أﻻ �ﺴﻤﻌﻮن؟ إن اﷲ ﻻ �ﻌﺬب ﺑِﺪﻣﻊِ اﻟﻌ ِ ِ
� َ اﻟﻘﻮم ﺑ
َ َ َ َ َ َ ِّ َ ُ
،وﻟ� ْﻦ �ﻌﺬ ُب ﺑﻬﺬاَ -وأﺷ َ َ ْ
) (3
ﺎر إﻰﻟ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ -أو ﻳ ْﺮﺣ ُﻢ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ ِ ﺐ َ ِ اﻟﻘﻠ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ .رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﻫﻤﺮاه
ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ،ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ
ﻋﺒﺎده آﻣﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﻫﻮش اﺳﺖ .ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺧﯿﺮ ،اي
رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد .ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل ،ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ،ﻋﺬاب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮد.
َ َُ ْ َ َ َّ ُ ُ َ
ﺎﺤﺋَﺔ إذا ل ْﻢ �ﺘﺐ ﻗﺒﻞ ِّ
اﻷﺷﻌﺮي ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :اﻨﻟ ِ ﻣﺎلﻚ
ٍ -١٦٧٣وﻋﻦ أﻲﺑ
) (1 َ ٌ ْ َ َ َ ْ ٌ ْ ََ َ ْ َ َُ ُ َ َ َ َ َ َ َْ َ
ان ،ودِرع ﻣِﻦ ﺟﺮ ٍب«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
مﻮﺗ ِﻬﺎ �ﻘﺎم ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ وﻋﻠﻴﻬﺎ ِﺮﺳ�ﺎل ﻣِﻦ ﻗ ِﻄﺮ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ زن ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان ﭘﯿﺶ
از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻠﻮاري از ﻗﻄﺮان )=
ﻣﺎدهاي ﺑﺪﺑﻮ ،ﻗﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﺷﺘﻌﺎل( و ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﺧﺸﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ را
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﮔَﺮي ،آزار ﻣﯽدﻫﺪ(«.
َ َ َ َُ َ ْ َ َ
ﻌﺎت ﻗﺎﻟﺖ :ﺎﻛن �ِﻴﻤﺎ أﺧﺬ ِّ
ﻴﺪ اﺘﻟﺎﺑ ِ ِﻲﻌ ،ﻋﻦ امﺮأ ٍة ﻣِﻦ الﻤﺒﺎﻳ ِ ِ
-١٦٧٤وﻋﻦ أ ِﺳﻴﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ أ ِﺳ ٍ
َْ َ َ ْ ًَ ْ َ َ َ ََْ ْ َ ْ َ ُ َّ َْ َ ََْ ُ ُ
وف اﺬﻟِي أﺧﺬ ﻋﻠﻴﻨﺎ أن ﻻ �ﻌ ِﺼﻴﻪ �ِﻴ ِﻪ :أن ﻻ � ِﻤﺶ وﺟﻬﺎ، ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲِِ ﻲﻓ الﻤﻌ ُﺮ ِ
) (2 َ َ ْ ُ َ َ ْ ً َ َ ُ َّ َ ْ ً ْ َ ْ ُ َ َ ْ ً
ﺮﺜ ﺷﻌﺮا] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[ وﻻ ﻧﺪﻋﻮ و�ﻼ ،وﻻ �ﺸﻖ ﺟﻴﺒﺎ ،وأن ﻻ ﻧن
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اُﺳﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﯽاُﺳﯿﺪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﯾﮑﯽ از زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده
ﺑﻮد ،ﻣﯽﮔﻔﺖ :از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮاردي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ از ﻣﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ،اﯾﻦ
ﺑﻮد ﮐﻪ -در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ -ﭼﻬﺮه ﻧﺨﺮاﺷﯿﻢ و ﻓﺮﯾﺎد و واوﯾﻼ ﺳﺮ ﻧﺪﻫﯿﻢ و ﮔﺮﯾﺒﺎن ﭘﺎره
ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﮕﺮداﻧﯿﻢ.
َ َ ْ َ ِّ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ
ِﻴﻬ ْﻢ
-١٦٧٥وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻣﻴ ٍﺖ �ﻤﻮت �ﻴﻘﻮم ﺑ ِ
ﻛﺎ
َ َ ُْ َ َ ََ ََْ َ َّ ِّ َ َْ َ ِّ َ ََ َ ََُ ُ
�ﻴﻘﻮلَ :واﺟﺒﻼهُ ،واﺳﻴﺪاهُ ،أو � َﻮ ذل ِﻚ إﻻ ُوﻞﻛ ﺑ ِ ِﻪ مﻠﺎﻜ ِن ﻳﻠﻬ َﺰاﻧ ِ ِﻪ :أﻫﻜﺬا ﻛﻨﺖ؟«] .ﺗﺮﻣﺬي
) (3
رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﻧﻮﺣﻪﺧﻮان
ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ او ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ :اي درﯾﻎ ﺑﺮ او ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﻮه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد! اي درﯾﻎ ﺑﺮ
ﺳﺮور و آﻗﺎﯾﻤﺎن! ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ،دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﯿﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ
ﻣﺸﺖ ﮔﺮهﮐﺮده ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺗﻮ واﻗﻌﺎً اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدي؟«
� ْﻔﺮٌ:
ُ َُ َّ ََْ َ َ َ َ َ َ
ﺎس ﻫﻤﺎ ﺑ ِ ِﻬﻢ -١٦٧٦وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :اﺛنﺘﺎن ﻲﻓ اﻨﻟ ِ
َ َ ُ َ َ ْ َ ِّ َّ َ َّ ْ ُ
ﺐَ ،واﻨﻟِّﻴﺎﺣﺔ ﻰﻠﻋ الﻤﻴ ِ
) (1
ﺖ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ اﻟﻄﻌﻦ ِﻲﻓ اﻟنﺴ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دو رﻓﺘﺎر در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج
دارد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ،از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ :ﻃﻌﻨﻪ زدن در ﻧﺴﺐ و ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي
ﺑﺮ ﻣﺮده«.
ﺷﺮح
ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﺮ ﻣﺮده و ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ او
ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و زاريﺳﺖ.
ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و درآوردنِ ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺻﺪا و ﺑﻘﺒﻘﻮ ﮐﺮدنِ ﮐﺒﻮﺗﺮ اﺳﺖ .و ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺷﯿﻮن و زاري
ﺑﺮ ﻣﺮده ،ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي او را ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ .ﻧﻮوي /اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و
ﻣﺮﺛﯿﻪﺧﻮاﻧﯽ آورده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد
و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮش در داﻣﺎن زﻧﯽ از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻗﺮار داﺷﺖ ،ﺑﯽﻫﻮش ﺷﺪ .آن
زن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺮد؛ وﻟﯽ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز دارد و
ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ ،ﻓﺮﻣﻮد :ﻣﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ از او ﺑﯿﺰاري ﺟﺴﺖ ،ﺑﯿﺰارم؛
رﺳﻮلاﷲ از زﻧﯽ ﮐﻪ -در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ -ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ،و از زﻧﯽ ﮐﻪ
ﻣﻮﻫﺎﯾﺶ را ﻣﯽﮐَﻨَﺪ و از زﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﻣﯽدرد ،اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮد.
ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ .ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم،
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣﺮد ،زنﻫﺎ ﺷﯿﻮن و ﻓﺮﯾﺎد و آه و ﻓﻐﺎن ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺎدت
داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻋﺰا و ﻏﻢ و اﻧﺪوه ،ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﮐَﻨﺪﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮي
ﺑﻠﻨﺪ و اﻧﺒﻮه ،زﯾﻨﺖ زن اﺳﺖ ،اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﺑﻪﺗﻘﻠﯿﺪ از زﻧﺎن ﮐﻔﺎر ،ﻣﻮﻫﺎي
ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺮدان ،ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .67 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1586آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 320
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ،زﻧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﯿﺒﺖ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺧﻮد را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﯽﺻﺒﺮيﺳﺖ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﺳﻮلاﷲ از ﭼﻨﯿﻦ
اﻋﻤﺎﻟﯽ اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ.
در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »اﮔﺮ زن ﻧﻮﺣﻪﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ،
روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻠﻮاري از ﻗﻄﺮان )= ﻣﺎدهاي ﺑﺪﺑﻮ ،ﻗﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪ و
ﻗﺎﺑﻞ اﺷﺘﻌﺎل( و ﭘﯿﺮاﻫﻨﯽ ﺧﺸﻦ ﺑﺮ ﺗﻦ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎرِ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ
ﮔَﺮي ،آزار ﻣﯽدﻫﺪ(«؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺑﻪاش را
ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ
ﻋﻮف ،ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده رﻓﺖ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ اﻓﺘﺎد .ﻣﺮدم ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﮔﺮﯾﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﮕﺮ
ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﮏ ﭼﺸﻢ و ﻏﻢِ دل ،ﻋﺬاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ،ﻋﺬاب
ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ رﺣﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«؛ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ دﭼﺎر
َ
ج ُعون﴾ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ،ﺗﻘﺪﯾﺮ و َّ َّ َّ ٓ َ ۡ َ
ﺷﻮد و ﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ
ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻫﻤﻪي اﻣﻮر از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ ،و ﻧﯿﺰ دﻋﺎﯾﯽ
را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ امﺳﻠﻤﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورد ،در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪه
اﺳﺖ ،اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ آه و واوﯾﻼ ﺳﺮ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺷﯿﻮن و زاري ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ
ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
ﮔﺰﯾﺪهي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ ،ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي
ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮي ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﻮﺣﻪﮔﺮي و ﺷﯿﻮن و زاري ،زدن ﺑﺮ ﺻﻮرت ،ﭘﺎره
ﮐﺮدن ﮔﺮﯾﺒﺎن و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮐﺮدن آنﻫﺎ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭼﻨﯿﻦ
ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻇﻬﺎر ﺑﯿﺰاري ﮐﺮده اﺳﺖ.
***
-303ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ،ﻣﻨﺠﻤﺎن ،ﻓﺎلﮔﯿﺮان ،و
رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﯾﮓ و ﺟﻮ و اﻣﺜﺎل آن ،رﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5762 ،3210) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2228 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 322
ﻋﺎﻟَﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن -ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ و آن را در ﮔﻮش دوﺳﺖ ﺧﻮد -ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻫﻦ -اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و
ﮐﺎﻫﻨﺎن ﺻﺪ دروغ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ« .ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن
ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود و ﺗﺼﺪﯾﻘﺸﺎن ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻗﺮآﻧﯽ
ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ،ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ؛ از آنرو ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ب إ َّ� َّ ُ
�ض ۡٱل َغ ۡي َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ
]ﻧﻤﻞ[٦٥: ٱ�﴾ ِ ِ ت وٱ�﴿قل � َ�عل ُم َمن ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ
ﺑﮕﻮ :ﺟﺰ اﷲ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ،ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ.
اﻣﺎ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ،ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
دﻋﺎي اﯾﻦﻫﺎ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ ،ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﻣﻨﺠﻤﺎن ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ،ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ
اﺳﺖ :ﻧﻮﻋﯽ از آن اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از آن ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ
اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺘﺎرهي ﻗﻄﺒﯽ ،ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﻬﺖ
ﻗﺒﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﺑﺮد دارد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ
ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ ُ
]اﻟﻨﺤﻞ[١٦ : ﴿ َو� ِٱ�َّ ۡج ِم ه ۡم َ� ۡه َت ُدون ﴾١٦
و ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺳﺘﺎرﮔﺎن راﻫﺸﺎن را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ.
اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﮐﻪ رواﺳﺖ و از آن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ و ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ
ﯾﺎد ﻧﻤﻮد ،ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي زﻣﺎﻧﯽ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﻮل ﺳﺎل و ﻧﯿﺰ در
ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ دارد.
اﻣﺎ ﻧﻮع دوم ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﮐﻪ ﻧﺎرواﺳﺖ ،ادﻋﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در
رويدادﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ ،ﻣﺆﺛﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :اﻗﺒﺎل
ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ! ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ،ﻧﺎرواﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﻣﯿﺎن
رويدادﻫﺎي آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ .آﺳﻤﺎن ،آﻓﺮﯾﺪهاي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ و آنﭼﻪ در آن روي
ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺧﻮد ﻣﺨﻠﻮﻗﻨﺪ
و ﺑﺮ ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎ اﺛﺮ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ .ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :در ﺳﺘﺎرهي ﻓﻼﻧﯽ اﯾﻦﻃﻮر
اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش آدم ﺧﻮشﺑﺨﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ! اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮام
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 324
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺺِ ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻦ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻫﻨﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ
ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﮑﻤﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .537 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 706ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض ،ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﮔﻔﺘﻪ و اﻓﺰوده اﺳﺖ :ﺷﺮﯾﻌﺖ ،از ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺮف ﺑﯽاﺳﺎس و ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﯿﺰ از
ادﻋﺎي ﻏﯿﺐ ،ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ و راﻫﯽ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮاي درك ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﻂّ آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
وﺟﻮد ﻧﺪارد ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺟﻮاز رﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻂ ﻧﯿﺴﺖ .ﻧﮕﺎ :اﻟﻤﻔﻬﻢ ﻟﻤﺎ أﺷﮑﻞ ﻣﻦ ﺗﻠﺨﯿﺺ
ﮐﺘﺎب ﻣﺴﻠﻢ )] .(208/2ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 326
ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ادا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي ]دﺧﺎنِ ﻣﻮرد
اﺷﺎره در آﯾﻪي [10ﺳﻮرهي »دﺧﺎن« ﺑﻮد ،اﻣﺎ اﺑﻦﺻﯿﺎد از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﻣﺎﻧﺪ.
َْ ْ ْ ََ َ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد» :اﺧ َﺴﺄ ﻓﻠ ْﻦ � ْﻌ ُﺪ َو ﻗﺪ َر َك«؛) » (1ﺧﻮار و ذﻟﯿﻞ ﺷﻮي؛ ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ از
ﺣﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﯽ« (2 ).ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﮐﺎﻫﻦ ﺳﺆال ﮐﻨﺪ ﺗﺎ رﺳﻮاﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دروغ
و دﻏﻠﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ،ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه
اﺳﺖ و روﺷﻦﮔﺮي و اﺑﻄﺎلِ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ.
ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﻓﺎلﮔﯿﺮي ﮐﻪ در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽ رواج داﺷﺖ ،اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ
ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ،اﺑﺘﺪا ﭘﺮﻧﺪهاي را ﭘﺮواز ﻣﯽدادﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ
آن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ،ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻤﺘﯽ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ ،ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت
ﻗﻀﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد ،ﻧﺰدﺷﺎن
ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮدش را داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ ،ﺗﻌﺒﯿﺮِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ؛ و
ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد ،ﻧﻈﺮِﺷﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه
ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ ،ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ! آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﺟﻬﺖ ﭘﺮوازِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي
ﻋﺮبﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم داﺷﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎري
ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺮﻧﺪهي ﻓﺎﻟَﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ،
ﻣﯽﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ،ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽروم .وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪهاش ﺑﻪ ﺳﻤﺖ
راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد ،ﻣﯽﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ،ﺳﻔﺮِ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ .ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ
ﺑﻮدﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي
ﺟﺰ اﷲ دل ﻧﺒﻨﺪد؛ ﺑﻠﮑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم
ْ َ ﮐﺎري را ﮐﺮد ،دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ﴿ :الﻠَّ ُﻬ َّﻢ إ ِّ� أَ ْﺳﺘَﺨ ُ
� َك ِﺑ ِﻌﻠ ِﻤﻚ ِ ِ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6618 ،6173 ،3055 ،1355) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش (2931 ،2924) :ﺑﻪﻧﻘﻞ از
اﺑﻦﻋﻤﺮ.$
) (2ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ دو ﻣﻌﻨﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ اﺑﻦﺻﯿﺎد ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ :ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮ
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﺲِ دﯾﮕﺮي ،از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ ،ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﯽ .و دوم اﯾﻦﮐﻪ :ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ
از ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮي] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
327 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن ،ﻣﻨﺠﻤﺎن ،ﻓﺎلﮔﯿﺮان ،و رﻣﺎﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ...
َ َْ َ َ َْ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َُ َ َ ْ
ﻴﻢ ،ﻓﺈِﻧﻚ �ﻘ ِﺪ ُر َوﻻ أﻗ ِﺪ ُر َو� ْﻌﻠ ُﻢ َوﻻ أﻋﻠ ُﻢ ، ِ َوأ ْﺳﺘَﻘ ِﺪ ُر َك ﺑِﻘﺪ َرﺗِﻚ َوأ ْﺳﺄلﻚ ِﻣ ْﻦ ﻓﻀ ِﻠﻚ اﻟ َﻌ ِﻈ
اﻷ ْم َﺮ َﺧ ْ ٌ َّ ُ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ
ﻼ ُم اﻟْ ُﻐﻴُ
ﺎﻲﺷ َو َﺎﻋﻗِﺒَ ِﺔ
� ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� َو َﻣ َﻌ ِ ﻮب .الﻠﻬﻢ إِن ﻛﻨﺖ �ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا ِ وأﻧﺖ ﻋ
ﺮﺴ ُه ﻲﻟَّ �ُ ،ﻢ ﺑَﺎر ْك ﻲﻟ �ﻴﻪَ ،و� ْن ُﻛﻨْﺖَ ْ أَ ْمﺮي﴾ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮدَ ﴿ :ﺎﻋﺟﻞ أَ ْمﺮي َوآﺟﻠﻪ ،ﻓَﺎﻗْ ُﺪ ْرهُ ﻲﻟ َو� َ ِّ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ ِ
َ ِ َْ َ َ َْ َ َ ٌّ َ ْ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ َ
ِ
ﺎﻲﺷ وﺎﻋ ِﻗﺒ ِﺔ أم ِﺮي﴾ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮدِ ﴿ :ﻲﻓ ﺎﻋ ِﺟ ِﻞ أم ِﺮي َ َ
�ﻌﻠﻢ أن ﻫﺬا اﻷمﺮ ﺮﺷ ِﻲﻟ ِﻲﻓ ِد ِﻳ� وﻣﻌ ِ
ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ُ َّ َْ
ﻲﻟ اﺨﻟ� ﺣﻴﺚ ﺎﻛن� ،ﻢ أر ِﺿ ِ� ِﺑ ِﻪ﴾؛ ﺳﭙﺲ اﺮﺻﻓْ� َ�ﻨْ ُﻪَ ،واﻗْ ُﺪ ْر ِ ََ ْ ْ ُ َ ِّ َ ْ َ
ﺎﺮﺻﻓﻪ �� و ِ ِ آﺟ ِﻠ ِﻪ ،ﻓ ِ
و ِ
ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﯾﺪ« (1 ).آنﮔﺎه اﻗﺪاﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ،ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ اوﺳﺖ؛
زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ از او ،وارد ﻋﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ،او را از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎزد ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ در اﻧﻮاع
ﻓﺎلﮔﯿﺮي و ﻧﯿﺰ در اﺳﺘﺨﺎره ﺑﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻗﺮآن ،ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ.
***
) (1ر.ك :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي 722؛ ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ» :ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﻠﻢ ﺗﻮ ،ﻃﻠﺐ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﻗﺪرت ﺗﻮ،
ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ و از ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺎنِ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶِ ﺑﯽﮐﺮاﻧﺖ ﻫﺴﺘﻢ .ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ،ﺗﻮ ،ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﻣﻦ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ؛ و ﺗﻮ
ﻣﯽداﻧﯽ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺗﻮ داﻧﺎي اﺳﺮاري .ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺧﯿﺮِ دﯾﻦ ،دﻧﯿﺎ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﮐﺎر ﻣﻦ
ﻣﯽداﻧﯽ ،آن را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻤﮑﻦ و آﺳﺎن ﺑﮕﺮدان .و اﮔﺮ آن را ﺑﺮاي دﯾﻦ ،دﻧﯿﺎ و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﮐﺎر ﻣﻦ زﯾﺎنﺑﺎر
ﻣﯽداﻧﯽ ،آن را از ﻣﻦ دور ﮐﻦ و ﻣﺮا از اﻧﺠﺎﻣﺶ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺑﮕﺮدان و ﺧﯿﺮ را ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ،ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪر
ﺑﻔﺮﻣﺎ و آنﮔﺎه ﻣﺮا ﺑﺪان ،ﺧﺸﻨﻮد ﮐﻦ«.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2237 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1567 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 328
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺖﻣﺰد ﮐﺎﻫﻨﺎن را ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ ،از اﺳﺎس ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ از
اﯾﻦرو ﻣﺰد ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻣﺰد دادن ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮِ آن ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از دادن اﺟﺮت ﺑﻪ ز ِن زﻧﺎﮐﺎر ﻣﻨﻊ
ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دﺳﺖﻣﺰد در ﺑﺮاﺑﺮِ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام اﺳﺖ .ﻫﺮﭼﻪ ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ ،دﺳﺖﻣﺰد و
ﻧﯿﺰ درآﻣﺪ ﺣﺎﺻﻞ از آن ،ﺣﺮام اﺳﺖ .آﯾﺎ ﮐﺎﻫﻦ ﯾﺎ ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﭘﻮﻟﯽ
ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ آن ﭘﻮل را ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد
ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻋﻮﺿﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ
از اﯾﻦ ﭘﻮلِ ﺣﺮام ،آن را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ وارﯾﺰ ﮐﻨﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺳﮓ -ﺣﺘﯽ ﺳﮓﻫﺎي ﺷﮑﺎري ،ﮔﻠﻪ و ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ -اﺷﺘﻐﺎل
داﺷﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﭘﻮلِ ﺣﺮاﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ راه ﺑﻪدﺳﺖ آورده،
آن را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ وارﯾﺰ ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن
را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪاران ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻋﻮضِ ﭘﻮل ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻧﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﻓﺤﺸﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻮلِ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام
را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ ﯾﺎ آن را در ﻫﺮ راه ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ،ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آن را ﺑﻪ
ﺷﺨﺺِ زﻧﺎﮐﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧَﺪ.
***
-304ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪ زدن
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺮوه ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ ﺳﺨﻦ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ؛
ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺶ ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ )و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ ﻣﯽدﻫﺪ(؛
اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺰي
َّ
إﻻ أﻧْ َ َ ْ َ ُ َّ ِّ َ َّ ْ َ َ َّ ُ َّ َ
ﺖ، ﻨﺎت إﻻ أﻧﺖَ ،وﻻ ﻳﺪ�ﻊ الﺴيﺌ ِ
ﺎت دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :الﻠﻬﻢ ﻻ ﻳ ِﺄﻲﺗ ِﺑﺎﺤﻟَﺴ ِ
َ ) (1 ُ َ َ
َوﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إﻻ ﺑِﻚ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ«.
ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺷﻨﻮد ﯾﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ
َ
را ﺑﺪﺷﮕﻮن و ﺷﻮم ﺑﺪاﻧﺪ؛ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽَ �" ،ﻄ ُّ�" ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺮﯾﺪن ﯾﺎ
ﭘﺮواز ﮐﺮدن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﺮﻧﺪهاي را
ﭘﺮواز ﻣﯽدادﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ،ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه
ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻤﺘﯽ ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ ،ﺣﺎﻟﺖ و ﺻﻮرت ﻗﻀﯿﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺸﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ
ﭘﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد ،ﻧﺰدﺷﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮِ ﺧﻮدش را داﺷﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ
ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ ،ﺗﻌﺒﯿﺮِ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ
ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد ،ﻧﻈﺮِﺷﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ
ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ ،ﻃﻮرِ دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺒﯿﺮش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ! آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺎل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﺟﻬﺖ
ﭘﺮوازِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻋﺮبﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم
داﺷﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ از ﮐﺎري ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺜﻼً اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﺮﻧﺪهي ﻓﺎﻟَﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ ،ﻣﯽﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ،ﯾﮏ
ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﯽروم .وﻟﯽ اﮔﺮ ﭘﺮﻧﺪهاش ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﺮد،
ﻣﯽﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ،ﺳﻔﺮِ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ.
آنﻫﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از روزﻫﺎ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎهﻫﺎ را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از
ﺻﺪاﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ ﻓﺎلِ ﺑﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از
ﻣﺮدم ،ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎور دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ ،ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪﺳﯿﻤﺎ
) (1ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ» :ﯾﺎ اﷲ! ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ﻧﻤﯽآورد و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ،ﺑﺪيﻫﺎ را دﻓﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﯿﭻ
ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 332
روﺑﻪرو ﺷﻮﻧﺪ ،آن روز را ﺑﺪ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﻣﺮوز ،روزِ ﺑﺪﺷﺎﻧﺴﯽﺳﺖ و اﮔﺮ
ﺷﺨﺺِ ﺧﻮشﺳﯿﻤﺎﯾﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﻣﺮوز ،روزِ ﺧﻮشﺷﺎﻧﺴﯽ اﺳﺖ!
ﻋﺮبﻫﺎ ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال را ﺑﺪﺷﮕﻮن ﻣﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎه
ﺷﻮال ازدواج ﮐﻨﺪ ،در ازدواﺟﺶ دﭼﺎرِ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺷﻮد! اﯾﻦ ،ﭘﻨﺪا ِر ﻋﺮبﻫﺎ درﺑﺎرهي
ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻮد .اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺷﻮال ﺑﺎ ﻣﻦ
ازدواج ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح اﯾﺸﺎن در ﺷﻮال ﺑﻮد و در ﻣﺎه ﺷﻮال ﻧﯿﺰ ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ
ﺑﺮد .ﻟﺬا ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد :ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮشﺑﺨﺖﺗﺮ از ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ.
ﺑﺪون ﺷﮏ رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ازدواج ﮐﺮد ،او را ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ
ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح و ﻧﯿﺰ ازدواج آنﻫﺎ ﻫﺮ دو در ﻣﺎه ﺷﻮال
ﺑﻮد .اﻣﺎ ﻋﺮبﻫﺎ از روي ﻧﺎداﻧﯽ و ﺑﯽﺧﺮدي ،ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ازدواج در ﻣﺎه ﺷﻮال ،ﻓﺮﺟﺎمِ
ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪارد .در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺎه ﺷﻮال ازدواج
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ازدواج ﻣﻮﻓّﻖ و ﻣﺒﺎرﮐﯽ دارﻧﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺪد ﺳﯿﺰده را ﺷﻮم
ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺧﺮاﻓﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ و ﺑﻪ ﻓﺎل
ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﺮاﯾﺖ ﺑﯿﻤﺎري و ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ،ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ وﻟﯽ
ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪم« .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮓ ﮔﺮﻓﺘﻦ ،ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ )ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ و ﺷﺎداﺑﯽ ﻣﯽدﻫﺪ(« .ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮑﻮ ،اﻧﺴﺎن را
ﻓﺮاخﺑﺎل ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎي
ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ،ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺟﺮﯾﺎن ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ،ﺑﺎ ﺧﻮشﺑﯿﻨﯽ
ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن در ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮهي ﺻﻠﺢ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻬﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از
ﺳﻮي ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ آﻣﺪ .رﺳﻮلاﷲ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﻬﯿﻞ را دﯾﺪ،
ﻓﺮﻣﻮد :اﯾﻦ ﺳﻬﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ اﷲ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺳﻬﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﺎم ﺳﻬﯿﻞ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺖ .ﭘﺲ ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ ،ﺧﻮب و
ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ اﻧﺴﺎن روﺣﯿﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺰم ﺧﻮﯾﺶ را
ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺟﺰم ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ و ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ،وﺳﻮﺳﻪايﺳﺖ
ﮐﻪ در دلِ اﻧﺴﺎن ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﻌﮑﻮس دارد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ را
333 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻓﺎل ﺑﺪزدن
از ﻗﻠﺐ و درون ﺧﻮد ﻣﺤﻮ ﮐﻨﯿﻢ و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮشﺑﯿﻦ ﺑﺎﺷﯿﻢ و دﻧﯿﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ،
ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ و راه ﭘﯿﺶِ روي ﺧﻮد را ﻫﻤﻮاره ﺑﺎز ﺑﺪاﻧﯿﻢ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي دﯾﺪ ﮐﻪ
َ ْ َ َّ
ﻻ َﺧ ْ ُ َّ
� َك ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ وﺳﻮﺳﻪاي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ داد ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ» :الﻠ ُﻬ َّﻢ ﻻ ﺧ� ِإ
� َك«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﯾﺎ اﷲ! ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺗﻮ آن را ﺧﯿﺮ � َك َوﻻ إ َ َﻪﻟ َ� ْ ُ َ َ ْ َ َّ
ﻻ َﻃ ْ ُ
ِ وﻻ ﻃ� إِ
ﮔﺮداﻧﯿﺪهاي و ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ﺷﺮّي ﺟﺰ آنﭼﻪ ﺗﻮ ﻣﻘﺪرش ﻓﺮﻣﻮدهاي ،وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ
ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ«.
در ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد...» :اﮔﺮ ﺷﻮﻣﯽ در ﭼﯿﺰي وﺟﻮد
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،در ﺧﺎﻧﻪ ،زن و اﺳﺐ اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻪ ،زن و ﺳﻮاريِ اﻧﺴﺎن ،در ﺑﯿﺶﺗﺮ
اوﻗﺎت ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زن ﺑﺪﺧُﻠﻖ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش اﯾﺠﺎد
ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻮﭼﮏ و ﺗﻨﮕﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪارد ،رﻧﺞآور اﺳﺖ و اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﺑﻪ
ﺟﺎي اﺳﺐ از ﻣﺎﺷﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦِ اﻧﺴﺎن ﺧﺮاب ﺷﻮد ،ﭼﻪ ﻫﻤﻪ
ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ،ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه و رﻧﺞآور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺗﺮاﻓﯿﮏ ،ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ و
آﻟﻮدﮔﯽ ﻫﻮا ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد! ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺼﺎﯾﺒﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن
راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﮕﻮﯾﺪ.
***
) (1ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ،ش7045 :؛ ﺷﻌﯿﺐ ارﻧﺆوط اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
-305ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش ،ﺳﻨﮓ،
ﻟﺒﺎس ،ﭘﻮل ،ﺑﺎﻟﺶ و اﻣﺜﺎلِ آن ،و اﻣﺮ ﺑﻪ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن آن
اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻋﺬاب ﻣﯽﮐﻨﺪ« .اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :اﮔﺮﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر
را اﻧﺠﺎم دﻫﯽ ،ﭘﺲ درﺧﺖ و ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﯽﺟﺎن را ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺶ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن
ﺟﺎنداران ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻧﺨﺴﺖ :ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺣﺠﻢدار ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن ،ﺳﺎﺧﺘﻦ
ﭼﻬﺮهي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام
اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺒﺎح؛ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان و ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ
ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب را در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ دارﻧﺪ.
دوم :ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﺮ روي ﮐﺎﻏﺬ و اﻣﺜﺎل ،ﺑﯽآنﮐﻪ داراي ﺣﺠﻢ ﯾﺎ
ﺟﺴﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي
را ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ ،ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ .در ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﻮردي ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،اﯾﻦ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك
ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﻮم ﻧﻮح ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﮏﻣﺮداﻧﯽ را
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺼﺎوﯾﺮ اﯾﻦ ﻣﺮدان را ﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ!
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي ﯾﺎ ﺣﺠﻢﺳﺎزي ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺟﺎندار و ﮐﺸﯿﺪنِ ﻧﻘﺎﺷﯽِ
آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ:
َ َ َ ْ َّ
» ِإﻻ َﻣﺎ ﺎﻛن َر� ًﻤﺎ ِﻲﻓ ﺛ ْﻮب«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد« .اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :در ﺣﺪﯾﺚ ،ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺮ روي ﭘﺎرﭼﻪ
ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛
وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي و ﻧﻘﺎﺷﯽ وﺟﻮد
ﻧﺪارد و ﻫﺮ دو ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ ،ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ
ﮐﻪ اﺛﺮش در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5958 :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 2106 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻃﻠﺤﻪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 336
ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎندار ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﺮام اﺳﺖ .اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي
ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ ﮐﻪ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰو اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺳﺎﺧﺘﻪي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ،
ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن و ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﺸﻢ و ﺑﯿﻨﯽ و ﻟﺐﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد،
ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ اﺑﺰار ،ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و
ﺳﭙﺲ ﭼﺎپ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﮑﺲﺑﺮداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻮر اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد و روﺷﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﺑﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻟﺬا ﻋﮑﺲﺑﺮداري ،ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮِ ﯾﮏ ﻣﺨﻠﻮق ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺸﺮ .ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﮐﺘﺎﺑﯽ
ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﯾﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﮐُﭙﯽ
از آن ﻋﮑﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﭙﯽ ﺑﺮدارد ،درﺑﺎرهي ﮐﭙﯽ ﯾﺎ ﻋﮑﺲ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ
اﯾﻦ ،ﮐﺘﺎبِ آﻗﺎي ﻋﮑﺎس ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﺑﺮدار اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﯾﻦ ،ﮐﺘﺎب آﻗﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه
اﺳﺖ .ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻋﮑﺲ در ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﮑﺲﺑﺮداري
ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪهي "ﺳﺪ ذراﯾﻊ" ﮐﻪ ﺑﺮاي
ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ارﺗﮑﺎب ﺣﺮام اﺳﺖ ،ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ دورﺑﯿﻦ و اﺑﺰار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﺮام
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ ﺑﺮاي ﻗﻤﺎرﺑﺎزيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ
ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ،اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﺑﺎﺷﺪ،
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرت ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و
اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻔﺮﯾﺢ و
ﺛﺒﺖ ﺧﺎﻃﺮات ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﻣﺜﻞ ﯾﮏ آﻓﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ؛
در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺣﺮام ﮐﺮدهاﻧﺪ و
آنﭼﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ،ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﯾﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﺮدم را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار
ﻧﺪﻫﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﺒﺘﻼ ﻧﮑﻨﯿﻢ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ در آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ
ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ ،روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﺷﯿﺎي ﺑﯽروح ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن ،ﻣﺎه و
ﺧﻮرﺷﯿﺪ ،ﮐﻮهﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ
ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ -،ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن و ﮔﯿﺎﻫﺎن -ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در
337 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش ،ﺳﻨﮓ ،ﻟﺒﺎس ،ﭘﻮل... ،
) (1 َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ َ ً
ﯾﻌﻨﯽ» :ﭘﺲ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﯾﺎ �ة«؛ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻓﻠﻴﺨﻠﻘﻮا ﺣﺒﺔ وﻴﻟﺨﻠﻘﻮا ﺷ ِﻌ
داﻧﻪاي ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ« و ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ اﮔﺮﭼﻪ روح ﻧﺪارﻧﺪ ،اﻣﺎ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮ
ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ
ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺳﺎزد ،درﺳﺖ
اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻮدروﻫﺎ ،ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ،دروازهﻫﺎ و دﯾﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي دﺳﺖ
ﺑﺸﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن اندﺳﺘﻪ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه و
ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﮐﻮهﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن ،ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻋﻠﻤﺎ رواﺳﺖ؛ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ
ﻧﻘﺎﺷﯽ ﮐﺮدن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،اﻣﺎ روح ﻧﺪارﻧﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از
ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﺮ /ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺸﻬﻮريﺳﺖ ،اﯾﻦ را ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ وﻟﯽ
ﻗﻮل راﺟﺢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ روح دارﻧﺪ،
ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﻋﮑﺲﺑﺮداري را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮيِ ﻣﻤﻨﻮع داﺧﻞ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا
ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻋﮑﺲﺑﺮداري ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ
ﻋﮑﺲﺑﺮداري آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺣﺮام ﻧﺒﺎﺷﺪ.
***
ُّ ْ َ ُ ِّ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ ً َ َ َ ْ ُ
اﺪﻟ�ﻴﺎ ،ﻠﻛﻒ أن �ﻨﻔﺦ ﻮرة ِﻲﻓ -١٦٩٠وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻣﻦ ﺻﻮر ﺻ
َ ُّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ
) (2
الﺮوح ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ َوﻟيﺲ ﺑِﻨﺎﻓ ٍِﺦ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ �ِﻴﻬﺎ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ-
ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ -ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﮑﺸﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﮑﻠّﻒ
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ دﻣﯿﺪن روح ،از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ«.
َ َ ً َ َ َّ َ َّ َُ ُ َ َ َ ْ ُ
-١٦٩١وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :إن أﺷﺪ اﻨﻟَّ ِ
ﺎس ﻋﺬاﺑﺎ ﻳﻮم
َ َ َ ُ َ
) (1
اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ الﻤﺼ ِّﻮ ُرون«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
زﯾﺮا وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪي در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮان ﻟﻌﻨﺖ
ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻔﺮﯾﻨﺸﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ،ﻣﺤﺮوم و ﺑﻪدور ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ -ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺎنداري را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪ -ﺑﻪﺗﺼﻮﯾﺮ
ﺑﮑﺸﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﮑﻠّﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روح ﺑﺪﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري
اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«؛ ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﯾﻦ ﻋﺬاب از او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ
از ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﭽﻮن آﻓﺮﯾﺪهي ﻣﻦ ﺑﺴﺎزد؟«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﭼﻨﯿﻦ
ﻓﺮدي ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ .در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :ﭘﺲ-
اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ -ﯾﮏ ﻣﻮرﭼﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ داﻧﻪ ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً در
ﭘﯽِ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺛﺮي ﻫﻢﭼﻮن آﻓﺮﯾﺪهي اﻻﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﯿﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ
ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ
ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﺎﻟﺐرﯾﺰي آرد و ﺧﻤﯿﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ داﻧﻪاي ﮔﻨﺪم
ﺑﺴﺎزﻧﺪ و ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي ﮔﻨﺪم ،ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ رﺷﺪ ﻧﺪارد و اﮔﺮ
آن را در زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺎرﻧﺪ ،ﻧﻤﯽروﯾﺪ .داﻧﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﻧﯿﺰ ﻣﻮرﭼﻪ ،ﺳﻤﺒﻞ ﻣﺜﺎل زدن ﺑﺮاي
اﺷﯿﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ،ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﻧﺪارد،
روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺑﺎرهي آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺛﺎر ﺑﺰرگﺗﺮ ﻻف ﺑﺰﻧﺪ.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮔﺮي و ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ در
ﺧﺎﻧﻪ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺳﮓ و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،وارد
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وارد ﻧﺸﻮﻧﺪ ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟! اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮد
اﺳﮑﻨﺎسﻫﺎ و ﭘﻮلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﮑﺎم و رﻫﺒﺮان ﺑﺮ روي آنﻫﺎﺳﺖ ،ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﻣﺮدم ﮐﻪ از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ ﺑﻪﺿﺮورت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و اﯾﺮاد ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ وارد
اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﺎوﯾﺮ را ﺑﺮ روي ﭘﻮلﻫﺎ ﭼﺎپ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺑﺮ روي ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﮑﻪﻫﺎ ،ﺗﺼﺎوﯾﺮ
ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﮏ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ از ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮ روي اﺳﮑﻨﺎسﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ
ﺣﺎل ،ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ ،ﺿﺮورت ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ زﻧﺪﮔﯽﺳﺖ ،ﻋﻠﻤﺎ
اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﭘﻮلﻫﺎ را در ﻣﺒﺎدﻻت ﺗﺠﺎري و زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ،ﻣﻤﻨﻮع و ﻧﺎدرﺳﺖ
ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﮑﺲ و ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﮐﺎرتﻫﺎي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ،ﮔﻮاﻫﯽﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و
ﻣﻮاردي از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺿﺮورت ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ،و ﭼﻮن ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﺿﺮورت
341 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺑﺮ روي ﻓﺮش ،ﺳﻨﮓ ،ﻟﺒﺎس ،ﭘﻮل... ،
اﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ در دﯾﻦ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ ُ َ ۡ َ ُّ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨٦ : � �ف ًسا إِ� ُو ۡس َع َها﴾ ﴿� يُ�ل ِف ٱ
اﷲ ،ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺟﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮاﻧﺶ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻧﻤﯽدﻫﺪ.
ﻟﺬا وﺟﻮد ﺳﮑﻪﻫﺎ و ﭘﻮلﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر در ﺧﺎﻧﻪ ،ﻣﺎﻧﻊ از ورود ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺴﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﺟﻮد ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺮ روي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻓﺮش و ﺑﺎﻟﺶ ﮐﻪ زﯾﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻗﺮار
ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ،اﯾﻦ را ﻣﺒﺎح داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ وﺳﺎﯾﻠﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ،اﯾﻦ را ﻫﻢ
ﻧﺎروا داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺘﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ
ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺎنداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺮ ﺑﺮ روي آﻧﺴﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ از آن
ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮاﻧﺪاز اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد .
در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ رﺧﺼﺖ وﺟﻮد دارد و ﻣﺎﻧﻊ
از ورود ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اماﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻋﺮوﺳﮑﯽ داﺷﺖ
ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از
ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎي اﻣﺮوزي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﺑﺎﻻ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود
ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎﯾﯽ ،در ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻣﺬﮐﻮر داﺧﻞ ﺑﺎﺷﺪ.
ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪاي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد؛ زﯾﺮا
ﻋﻠﯽ ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﻬﯿﺎج اﺳﺪي ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻣﺮا ﺑﻪ
اﻧﺠﺎمِ آن دﺳﺘﻮر داد؟ ﻫﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﮐﻪ دﯾﺪي ،از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮ و ﻫﺮ ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪي را ﺑﺎ
ﺧﺎك ﯾﮏﺳﺎن ﮐﻦ« .ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﺒﺮ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺑﻠﻨﺪ ،ﻗﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎﻋﺶ از زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﺑﺎ
ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ آن ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،از ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه
اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻨﮓ ﻗﺒﺮ رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮ روي آن ،آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را
ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر ،روا ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺒﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺑﻪﺗﺄﺳﯽ از ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﺒﺮ را ﺑﮑَﻨَﺪ و آن را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﭘﺎﯾﯿﻦ
ﺑﯿﺎورد ﺗﺎ آﯾﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮ روي ﺳﻨﮓ ،در زﯾﺮ ﺧﺎك ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ،ﻫﻢ ارﺗﻔﺎع
ﻗﺒﺮ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود و ﻫﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن ،از ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﻼ ﮐﻪ
ﺷﺮك اﺳﺖ ،از ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 342
***
-306ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ
ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زراﻋﺖ
ُ َ ْ َ َ َ ْ ً َّ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ
ﻋﻤﺮ $ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ ﻳﻘﻮل» :ﻣ ِﻦ ا�ﺘ� ﻠﻛﺒﺎ إﻻ ﻠﻛ َﺐ ﺻﻴ ٍﺪ -١٦٩٧ﻋﻦ اﺑﻦ َ
) (1 َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ ْ ْ ُ َّ َ
ﺎن«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
أو ﻣﺎ ِﺷﻴ ٍﺔ ﻓﺈﻧﻪ �ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أﺟ ِﺮه ِ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ �ِ�اﻃ ِ
َ ٌ
ِ�اط«. و� رواﻳ ٍﺔ�» :
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ
دارد ،روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﺳﮓ
ﮔﻠّﻪ ﺑﺎﺷﺪ«.
و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ» :روزاﻧﻪ ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«.
َ ْ ْ َ َ َ ْ ً َ َّ ُ ْ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ َ
-١٦٩٨وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻣﻦ أمﺴﻚ ﻠﻛﺒﺎ ،ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻨﻘﺺ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ
) (2 َ ٌ َّ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ
أو ﻣﺎ ِﺷﻴ ٍﺔ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ ﻣِﻦ �ﻤﻠِ ِﻪ �ِ�اط إﻻ ﻠﻛﺐ ﺣﺮ ٍث
َ َّ ُ �ﻠْﺐ َﺻ ْﻴﺪَ ،وﻻ َﻣﺎﺷ َﻴﺔ َوﻻ ْ َ َ ْ ْ َ َ َْ ً َْ َ
أر ٍض ،ﻓﺈﻧﻪ ِ ٍ ٍ ِ ِﺴﻠﻢ» :ﻣﻦ ا�ﺘ� ﻠﻛﺒﺎ ﻟيﺲ ﺑ ِ رواﻳﺔ ﻤﻟ ٍ ٍ و�
َ َّ ُ َ َ َُْ ُ ْ ْ
ﺎن ﻞﻛ ﻳ ْﻮمٍ «. �ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أﺟ ِﺮه ِ �ِ�اﻃ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ دارد ،روزاﻧﻪ
ﯾﮏ ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﺳﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ زراﻋﺖ ﯾﺎ
ﮔﻠّﻪ ﺑﺎﺷﺪ«.
در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ ﺳﮕﯽ ﻧﮕﻪ دارد ﮐﻪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ
ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي ﻧﺒﺎﺷﺪ ،روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽِ
ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ زراﻋﺖ«.
ﺳﮓ ،ﻧﮋاد و رﻧﮓﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه از ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ ﺳﯿﺎه
ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﮓ ﺳﯿﺎه از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮔﺮ از
ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ از ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﮔﺰار و ﺳﺘﺮهاش رد ﺷﻮد ،ﻧﻤﺎزش
ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ آن را از اﺑﺘﺪا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :ﻣﮕﺮ ﺳﮓ
ٌ َ ُ َ ْ َْ
ﺳﯿﺎه ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﺳﮓﻫﺎي دﯾﮕﺮ دارد؟ ﻓﺮﻣﻮد» :اﻟﻠﻜ ُﺐ اﻷ ْﺳ َﻮد ﺷﻴْ َﻄﺎن«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺳﮓ
ﺳﯿﺎه ،ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ« .ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﮓ ﺳﯿﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر
ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﮑﺎرش ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺳﮓ ﺳﯿﺎﻫﯽ ،دﺳﺖآﻣﻮز ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰي ﺷﮑﺎر
ﮐﻨﺪ ،ﺷﮑﺎرش ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﮑﺎ ِر ﮐﺎﻓﺮان ،ﺟﺰ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ،ﺣﻼل
ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﺎرِ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﮓﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺣﻼل اﺳﺖ و
اﮔﺮ ﺳﮕﯽ ﻏﯿﺮ از ﺳﮓ ﺳﯿﺎه ،ﻣﺜﻼً ﺳﮓ زرد از ﺟﻠﻮي ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ ،ﻧﻤﺎزِ اﻧﺴﺎن
ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
اﻣﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا در
ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روزاﻧﻪ دو ﻗﯿﺮاط از
ﭘﺎداش اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﮓﻫﺎ از اﯾﻦ وﻋﯿﺪ
ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ .ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﻫﺮ ﻗﯿﺮاط در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
َّ َ ُ ً َ َ ً ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ
ﺎزة ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِ َﺴﺎﺑﺎَ ،و�ن َﻣ َﻌﻪ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُ َﺼ� َﻋﻠﻴْ َﻬﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣ ِﻦ ا�ﺒﻊ ﺟﻨ
ُ ُْ ُّ
ﻘ�اﻃ ْ� ُﻞﻛ ِ� َ ْ َ َُ َ َ
غ ﻣ ْﻦ َدﻓْﻨ َﻬﺎ ،ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻳَ ْﺮ ُ
اط ِﻣﺜﻞ أ ُﺣ ٍﺪ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ � ٍ ِ
ﺟﺮ ﺑ َ
ِ ِ اﻷ ﻦﺟﻊ ِﻣ َ
ِ ِ و�ﻔﺮ
از روي اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﭘﺎداش ،در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن
ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ وي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎ دو ﻗﯿﺮاط ﭘﺎداش ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮ
ﻗﯿﺮاط ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮه اﺣﺪ اﺳﺖ« .ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﮓ ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد -اﮔﺮ ﺳﮓ ﺷﮑﺎر ،ﯾﺎ ﺳﮓ
ﮔﻠّﻪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي ﻧﺒﺎﺷﺪ -روزاﻧﻪ از ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ
ﯾﺎ دو ﮐﻮه اُﺣﺪ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺳﮓ ،ﮔﻨﺎه
ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ
ﺳﮓ ﺷﮑﺎر ،ﺳﮓ ﮔﻠّﻪ و ﺳﮓ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ از زﻣﯿﻦ ﮐﺸﺎورزي ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ
زﻧﮓ دربِ ﻣﻨﺎزل ﻧﯿﺰ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و در اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ،داﺧﻞ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و آنﻗﺪر
ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي زﻧﮕﻮﻟﻪ ،ﻃﺮباﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت
ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ درآﯾﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ،روي ﺑﻮق اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻠﻔﻦ ﺧﻮد ،ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﺎ
ﺗﻠﻔﻦ آنﻫﺎ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ ،در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺘﻈﺎر ،ﺻﺪاي آواز و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ،
ﺣﺮام اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎسﮔﯿﺮﻧﺪهاي ﮐﻪ راه دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﺗﻤﺎس ﻧﺪارد ،ﻣﻌﺬور اﺳﺖ و
ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻠﻔﻦ را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او
ﯾﺎدآوري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،روا ﻧﯿﺴﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺼﺐ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺮ روي اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻠﻔﻦ ،ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ و ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﺮآن
ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﮐﻪ از آن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻮق اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ
اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي اﺻﻼح دلﻫﺎ و ﮐﺮدار ﻣﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﻪﺑﺴﺎ
ﺗﻤﺎسﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد ،اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪن آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﺑﺮاﯾﺶ
ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ
ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﯾﮏ ﺗﺮاﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻼوتﻫﺎ و ﺻﺪاﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان
آﻫﻨﮓ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ ﺑﺮ روي ﺗﻠﻔﻦ ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :از اﷲ ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ و
ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ ﺑﯿﺶ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎدهي اﺑﺰاري ﺷﻮد.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﺳﺘﻔﺎده از اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻮﺗﺎه و ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﻧﺒﻮي و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻨﺎن
ﺣﮑﻤﺖآﻣﯿﺰ در ﺗﻠﻔﻦ ﺑﻪﺟﺎي آﻫﻨﮓ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﮑﺎﻟﻤﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد.
***
-308ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮرد؛ و
ﭼﻮن ﻋﻠﻒ ﭘﺎﮐﯽ ﺧﻮرد و ﮔﻮﺷﺘﺶ ﭘﺎك ﺷﺪ ،ﮐﺮاﻫﺖ از ﻣﯿﺎن
ﻣﯽرود
ْ ُ َ َ َْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ
اﺠﻟﻼﻟ ِﺔ ﻲﻓ اﻹﺑ ِ ِﻞ أن ﻳ ْﺮﻛ َﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ. -١٧٠١ﻋﻦ اﺑﻦ َ
ﻋﻤﺮ $ﻗﺎل �� :رﺳﻮل اﷲِ ﻋ ِﻦ
) (1
]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ از ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﻧﻬﯽ
ﻓﺮﻣﻮد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از
ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺘﺮِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ
ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮرد ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽﺧﻮرد،
ﻣﮑﺮوه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ،آن را ﻣﮑﺮوه ﺗﻨﺰﯾﻬﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و
ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻣﮑﺮوه ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻫﻢ ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﺨﻮرد و ﻫﻢ از ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﺪ ،وﻟﯽ
ﺗﻐﺬﯾﻪاش ﺑﺎ ﻋﻠﻒ ﯾﺎ ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﯿﺶ از ﻧﺠﺎﺳﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت
ﺣﯿﻮانِ ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ .ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ﻧﺠﺎﺳﺖﺧﻮار،
ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ و درﺑﺎرهي ﮔﻮﺷﺖ آن ،ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺮوه
ﺗﻨﺰﯾﻬﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻏﺬاي ﻏﺎﻟﺒﺶ ،ﻋﻠﻒ و ﻏﺬاي ﭘﺎك ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺘﯽ در
آن ﻧﯿﺴﺖ.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6875 :؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.(2504 ،2503) :
-309ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از اﻧﺪاﺧﺘﻦ آب دﻫﺎن در ﻣﺴﺠﺪ ،و اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎك
ﮐﺮدن ﻣﺴﺠﺪ از آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ
َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ً َ ْ ُ ُ َ َّ ً َّ َ َ ُ َ َ
-١٧٠٥وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة� ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻣﻦ ﺳ ِﻤﻊ َرﺟﻼ ﻳنﺸﺪ ﺿﺎﻟﺔ ﻲﻓ
) (1 َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ َْ َ َ َّ ََُْ ْ َ ْ
ﻦﺒ ﻬﻟِﺬا«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺟﺪ لﻢ �
ﺠ ِﺪ ﻓﻠﻴﻘﻞ :ﻻ ردﻫﺎ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ ،ﻓﺈن الﻤﺴﺎ ِ
الﻤﺴ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ
از ﮐﺴﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ،ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ
ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ«.
َُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُْْ َ ْ َ ُ َْ ََْ ُ َ َّ
ﺠﺪِ� ،ﻘﻮلﻮا :ﻻِ ﺴ الﻤ ﻲﻓ ﺎع -١٧٠٦وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إِذا رأ�ﺘﻢ ﻣﻦ ﻳبِﻴﻊ أو ﻳبﺘ
َ َْ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ َ َّ ً َ ُ ُ ََْ ُ َ ََ َ
ﺎرﺗﻚَ ،و�ِذا َرأ�ﺘ ْﻢ ﻣﻦ ﻳنﺸﺪ ﺿﺎﻟﺔ �ﻘﻮلﻮا :ﻻ َردﻫﺎ اﷲ ﻋﻠﻴﻚ«] .ﺗﺮﻣﺬي أر�ﺢ اﷲ ِﺠﺗ
) (2
رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در
ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺧَﺮَد ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :اﷲ در ﺗﺠﺎرت ﺗﻮ ﺳﻮد ﻧﺪﻫﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه
دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ
ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ«.
ََْ ََ َ َ ْ َ َ َ ََ َ ْ َّ َ ُ ً َ َ َ ُ ََ َ
اﺠﻟﻤ ِﻞ اﻷﻤﺣ ِﺮ؟ ﺠ ِﺪ �ﻘﺎل :ﻣﻦ دﺎﻋ إِﻰﻟ -١٧٠٧وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة أن رﺟﻼ �ﺸﺪ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ
َ َ ُ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ ُ َ ُ ََ َ
) (3
ﺟﺪ ل ِﻤﺎ ﺑنِﻴﺖ ﻪﻟُ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[الﻢَﺳﺎ ِ
ﺖ � �ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻻ َوﺟﺪت؛ إ�ﻤﺎ ﺑنِﻴ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﺷﺘﺮِ ﺳﺮخِ ﻣﺮا
ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آن را ﻧﯿﺎﺑﯽ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻫﺪﻓﯽ ﺑﻨﺎ
ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6885 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.991 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.470 :
353 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دﻋﻮا و درﮔﯿﺮي در ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن ﺻﺪا در آن و ...
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﻧﯿﺰ واژهي ﻣﺴﺠﺪ را در ﮐﻨﺎرِ ﻧﺎم اﷲ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ
اﻫﻤﯿﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻَ ﲤَْﻨـﻌﻮا إِﻣﺎء اﷲ ﻣﺴ ِ
ﺎﺟ َﺪ َُ َ َ َ َ
ِ
اﷲ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﻨﯿﺰان اﷲ )زﻧﺎن( را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﷲ ﻣﻨﻊ ﻧﮑﻨﯿﺪ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ُۡ َ َ
� أن تُ ۡر َ� َع َو�ُ ۡذ َك َر � َ َ
﴿� ُ� ُيوت أذ َِن ٱ َّ ُ
ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو ُ�ۥ � ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح ٍ ِ
َّ ۡ َ ٞ ۡ ُ َّ ٞ
]اﻟﻨﻮر [٣٧ ،٣٦ : ال ٣٦رِ َجال � تل ِهي ِه ۡم ت َِ�ٰ َرة َو� َ� ۡي ٌع َعن ذِك ِر ٱ�ِ﴾ وٱ�ص ِ
َ َ
)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ،
ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد .ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ ،آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﺷﺮاﻓﺖ و اﺣﺘﺮام وﯾﮋهاي دارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﺟﻨُﺐ روا ﻧﯿﺴﺖ
َ ُ ْ َْ ُُ ْ
ﮐﻪ ﺑﺪون وﺿﻮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ﺗﺪﺧﻞ ال َﻤﻼ ِﺋ�ﺔ ﺑَيﺘًﺎ
ِ�ﻴ ِﻪ ُﺟﻨُ ٌﺐ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺِ ﺟﻨُﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،وارد
ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ« .ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺟﻨُﺒﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن
وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ اﮔﺮ وارد ﺷﻮﻧﺪ ،اذﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮد ﺟﻨُﺐ ﻧﺒﺎﯾﺪ در
ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﯾﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ #در ﻣﺴﺠﺪ
ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻓﺮدي از آﻧﺎن ﺟﻨُﺐ ﻣﯽﺷﺪ و از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و ﺳﭙﺲ
وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد.
ﯾﮑﯽ از آداب ﻣﺴﺠﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ،ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ
دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﯾﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا
) (3 َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َّ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ
�«؛
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖِ » :إذا دﺧﻞ أﺣﺪ�ﻢ الﻤﺴ ِﺠﺪ ،ﻓﻼ � ِﻠﺲ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ر�ﻌﺘ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ ،ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ.
ُ
رﺳﻮلاﷲ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺧﯿﺮ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﻢ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش900 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 422 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ.$
) (2ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ :اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش ) (83/1ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ /اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در
ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش 6203 :ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
) (3ر.ك :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ] .1151ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 354
ﻴﻬ َﻤﺎ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ ،ﻧﻤﺎزِ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮان« .ﺑﺮﺧﯽ از ﻓَ َﺼ ِّﻞ َر ْ� َﻌﺘَ ْ َ َ َ َّ ْ
� وﺠﺗﻮز ِ� ِ ِ
ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮش
ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﻣﺮد دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ
ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ .ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪون ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ،از
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ
ﺷﺪ ،ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«.
ﯾﮑﯽ از اﺣﮑﺎم ﻣﺴﺠﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در آن ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺰرﮔﯽ .و ﭼﻮن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ ،ﮐﺎﻻي
ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه داده ﻧﻤﯽﺷﻮد؛
ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺧﺮﯾﺪار و ﻓﺮوﺷﻨﺪه واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ
ﻓﺮوﺷﻨﺪه ،ﭘﻮل ﺧﺮﯾﺪار را ﭘﺲ دﻫﺪ و ﺧﺮﯾﺪار ،ﮐﺎﻻي ﻓﺮوﺷﻨﺪه را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ .ﻣﺒﺎدﻟﻪي
ﭘﻮل در ﻣﺴﺠﺪ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻧﺒﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛
ﻣﺜﻼً ﻓﻘﯿﺮي از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﯾﮏ اﺳﮑﻨﺎس ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ
دارﯾﺪ؛ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﮑﻨﺎس را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ.
آري؛ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش در ﻣﺴﺠﺪ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ
داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ» :اﷲ در ﺗﺠﺎرت ﺗﻮ ﺳﻮدي
ﻧﺪﻫﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎي ﺿﺮر و زﯾﺎن ﮐﻨﯿﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :زﯾﺮا
ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ« .اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از آن
ﺟﻬﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﮐﻨﺪ،
ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ و ﻧﯿﺰ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را از آن ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻋﻠﺖ ﺣﮑﻢ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ او ،ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ،ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را
ﺑﭙﺬﯾﺮد و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرﺗﺶ دﻋﺎي ﺑﯽﺑﺮﮐﺘﯽ و زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﺪ ،ﻧﺎراﺣﺖ
ﻧﺸﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ،ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ،ﺗﻼوت
ﻗﺮآن و ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ .ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ
ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرﺗﺶ از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ
دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ آري؛ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارياش دﺳﺘﻮر داده و اﻃﺎﻋﺖ از او را ﺑﻪﺳﺎن اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار
داده اﺳﺖ:
َ َ َ ُ ْ َّ َ َ ُ ْ
َ
]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ [١٢ : ِيعوا ٱ َّلر ُسول﴾
﴿وأطِيعوا ٱ� وأط
و از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﮔﻢﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ ،روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﯿﻒ ﭘﻮﻟﺶ را ﮔﻢ ﮐﺮد و
ﺣﺘﯽ ﮔﻤﺎن ﻏﺎﻟﺒﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را دزدﯾﺪهاﻧﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم
ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﯿﻒ ﭘﻮﻟﻢ را ﮔﻢ ﮐﺮدهام؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران
ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﯿﻔﺶ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ؟
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ :و ﻫﺮﮔﺎه دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻢﺷﺪهاي را اﻋﻼم
ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :اﷲ آن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ« .ﺑﺎري ﻣﺮدي در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ
ﺷﺘﺮِ ﺳﺮخِ ﻣﺮا ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آن را ﻧﯿﺎﺑﯽ«؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ
ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﻪﮐﻠﯿﺪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ،ﺑﻨﺎ ﺑﺮ
دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻪﮐﻠﯿﺪي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده
اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،اﺣﺴﺎن و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻟﺬا
اﮔﺮ اﻣﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻﺎﺣﺒﺶ در ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ وﺟﻮد داﺷﺖ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻋﻼم
ﯾﺎﻓﺘﻪاش در درون ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام
ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﻧﮕﻪ دارﯾﻢ؛ ﺑﺎري اﻣﯿﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ ،ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ ﺑﻮد و دﯾﺪ
ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺻﺪاﯾﺸﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ آن دو را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ :اﻫﻞ
ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﻫﻞ ﻃﺎﺋﻔﯿﻢ .ﻓﺮﻣﻮد :اﮔﺮ از اﻫﺎﻟﯽ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻮدﯾﺪ ،ﺷﻤﺎ را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدم؛
ﺻﺪاﯾﺘﺎن را در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ!
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ و ﺳﺮود در ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺷﻌﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي
ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺎر ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻧﮑﺎت ﺷﺮﻋﯽ و
آﻣﻮزﻧﺪهايﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ
و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻮش ﻣﯽداد .ﺑﺎري ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺣﺴﺎن را از ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻌﺮ در
ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد .ﺣﺴﺎن ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ،در ﺣﻀﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد-
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 356
ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم .ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﻌﺮي ﺑﺎ ﻣﻀﻤﺎﻣﯿﻦ دﯾﻨﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ
ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺜﻼً ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه
اﷲ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ ،ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻣﺴﺠﺪ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد.
ﻧﮑﺘﻪ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد و ﻣﺤﺘﻠﻢ ﺷﺪ ،ﺑﺮاي ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ
ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ،ﺑﺎﯾﺪ ﻏُﺴﻞ ﮐﻨﺪ.
***
-311ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ ،ﭘﯿﺎز ،ﺗﺮه
و دﯾﮕﺮ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎي ﺑﺪﺑﻮ ،ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺿﺮورت
و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ ﭘﯿﺎز ،ﺳﯿﺮ و ﺗﺮه ﺧﻮرد ،ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪﻣﺎن
ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮد؛ زﯾﺮا از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ اذﯾﺖ
ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ«.
ُ َ ُ َّ ُ ُّ َ َ ْ َ ََ َ َّ َ َ َّ
ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب� ﻧﻪ ﺧﻄ َﺐ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ �ﻘﺎل ﻲﻓ ﺧﻄﺒﺘِ ِﻪَّ � :ﻢ إﻧ� ْﻢ ��ﻬﺎ -١٧١٣وﻋﻦ َ
َ َ ُّ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ
أراﻫﻤﺎ إِﻻ ﺧﺒِيﺜت� :اﺒﻟَﺼﻞ َ ،واﺜﻟﻮم .ﻟﻘﺪ َرأﻳﺖ رﺳﻮل اﷲ إِذا � ﻣﺎ
اﻨﻟﺎس ﺗﺄ�ﻠﻮن ﺷﺠﺮ� ِ
ُ َُْ ْ َ َُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َّ ُ َ َ
ﺠ ِﺪ أم َﺮ ﺑ ِ ِﻪ ،ﻓﺄﺧ ِﺮج إِﻰﻟ اﺒﻟَﻘِﻴﻊِ � ،ﻤﻦ أ�ﻠﻬﻤﺎ ،ﻓﻠﻴ ِﻤﺘﻬﻤﺎ
وﺟﺪ ر�ﻬﻤﺎ ﻣِﻦ الﺮﺟ ِﻞ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ
) (1 َ ْ ً
ﻃﺒﺨﺎ] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ،روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و
در ﺧﻄﺒﻪاش ﻓﺮﻣﻮد :اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ دو ﮔﯿﺎه ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪي دارﻧﺪ :ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ؛
ﻣﻦ رﺳﻮلاﷲ را دﯾﺪم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻮي آن را از ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ،دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ او را
از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻘﯿﻊ ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرد ،ﺑﺎﯾﺪ
ﺑﻮﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد.
ﺷﺮح
ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﮔﺸﻮده ،درﺑﺎرهي ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎم و
آداب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن
ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز و ﺗﺮه و دﯾﮕﺮ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪ دارﻧﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ
ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﻮد:
»اي ﻣﺮدم! ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪي دارﻧﺪ؛ ﻣﻦ ،رﺳﻮلاﷲ را دﯾﺪم ﮐﻪ
وﻗﺘﯽ ﺑﻮي آن را از ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ،دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ او را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻘﯿﻊ
ﺑﯿﺮون ﮐﻨﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮﭼﻪ اﺧﺮاﺟﺶ از ﻣﺴﺠﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ،اﻣﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺶ
ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ،او را ﺗﺎ ﺑﻘﯿﻊ ،از ﻣﺴﺠﺪ دور ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﯿﺎز و ﺳﯿﺮ ﺑﺨﻮرد ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻮﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﭘﺨﺘﻦ از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد« .از اﯾﻦ
رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ،ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن رواﺳﺖ ﮐﻪ
ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﺑﺨﻮرد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ﺧﻮرد ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﺣﻀﻮر
در ﮐﻼس درﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ درون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از
ﺑﻮي ﺑﺪ ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻮي ﺑﺪ ﻣﯽدﻫﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از زدودن
ﺑﻮي ﺑﺪ ،وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻋﻠﺖ اذﯾﺖ ﺷﺪن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ ،ﺑﻪﻗﻮت ﺧﻮد
ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ.
ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﮐﻪ ﺑﻮي ﺑﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻮﯾﺶ رﻓﻊ ﺷﻮد ،آﯾﺎ
ورودش ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رواﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :آري؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن
ﺑﺮود ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺪار ﺣﮑﻢ ﺑﺮ وﺟﻮد و ﻋﺪم
وﺟﻮد ﻋﻠﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺮود ،ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز
ﺑﺨﻮرد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :ﺧﯿﺮ؛ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮاي اﺳﻘﺎط واﺟﺒﯽ ﭼﻮن
ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ،زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﺷﺘﻬﺎي ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز داﺷﺖ ،روﺷﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮردن ﺳﯿﺮ و ﭘﯿﺎز ،ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﯾﺶ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد.
***
-312ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم
ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ
ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم
ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«؛ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﺳﺎقﻫﺎ و زاﻧﻮان ﺧﻮد را در
ﺑﻐﻞ ﺑﮕﯿﺮد و روي ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ زدن در روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ
اﻣﺎم ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا:
.1اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﺧﻮابآور اﺳﺖ و ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ از دﺳﺖ ﻣﯽرود و ﺗﺮس
ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن وﺿﻮﺳﺖ.
.2در آن زﻣﺎن ﭘﻮﺷﺶِ ﻣﺮدم ،ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ازار )ﻟُﻨﮓ( و ردا )ﺑﺎﻻﭘﻮش( ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﯿﻢ
آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﭼﻤﺒﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽزﻧﺪ ،ﻋﻮرﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ
ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ رﻓﻊ ﻋﻠﺖ،
ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6876 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1017 :
-313ﺑﺎب :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد ،از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ
ذياﻟﺤﺠﻪ و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ،ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد،
ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ
َ ْ َ َ َ ْ ٌ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ ِّ َ َ َ َ
-١٧١٥ﻋﻦ أم ﺳﻠﻤﺔ& ﻗﺎﻟﺖ :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻪﻟُ ذِﺑﺢ ﻳﺬﺤﺑُﻪ ،ﻓﺈذا أﻫﻞ ﻫِﻼل
) (1 ْ ْ َ َ ْ ً َ َّ ُ َ
ﻀ ِّ َ َّ َ َ ُ
ﺄﺧ َﺬ َّن ﻣﻦ َﺷ ْﻌﺮه ِ َ
ﻲﺤ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺎره ِ ﺷيﺌﺎ ﺣﻰﺘ ﻳ
ِ ﻔ أﻇ ِﻦ ﻣ ﻻ و ِ ذِي اﺤﻟ ِﺠﺔِ ،ﻓﻼ ﻳ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮا ِن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد،
ﭘﺲ از رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﻧﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ
ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«.
ﺷﺮح
در اﯾﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد ،از اﯾﻦﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ
ذياﻟﺤﺠﻪ و ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ،ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﺑﮕﯿﺮد ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ«؛
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﻮانِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ دارد ،ﭘﺲ از رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ
ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺶ را ﻧﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﺎه ذياﻟﺤﺠﻪ
ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ،از ﻃﺮف ﺧﻮد ﯾﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ
ﮐﻨﯿﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰي از ﻣﻮﻫﺎي زاﯾﺪ و ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ و ﺳﺒﯿﻞ ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ
ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ،ﭼﯿﺰي از ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ و
ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ .در رواﯾﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﻠﻢ ،آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﯿﺰي از
ﻣﻮﻫﺎي ﭘﻮﺳﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﺘﺮامِ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎنﮐﻪ در اﺣﺮام ﺣﺞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ،از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻮﻫﺎ ،از اﺟﺮ و ﺛﻮا ِ
ب
آﻧﺎنﮐﻪ در اﺣﺮام ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺞﮔﺰار ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ
ﻗﺮﺑﺎنﮔﺎه ،ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﺪ .ﻟﺬا اﷲ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از
ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ،ﻧﺼﯿﺒﯽ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ارزﺷﻤﻨﺪ ﻗﺮار داده
اﺳﺖ.
-314ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ،
ﮐﻌﺒﻪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ،آﺳﻤﺎن ،ﻧﯿﺎﮐﺎن ،زﻧﺪﮔﯽ ،روح و...؛ و از ﺳﻮﮔﻨﺪ
ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ،ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6646 ،6108) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1646 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1648 :
) (3اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش325 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.2788 :
) (4ﺧﻄﺎﺑﯽ /ﮔﻮﯾﺪ» :ﺳﺒﺒﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت واﻻي اﷲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد
و اﻣﺎﻧﺖ ،ﺟﺰو ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ،
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 364
ْ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ ِّ
إ� ﺑَﺮ ٌ ُ َ َ َ َ
يء ﻣ َِﻦ اﻹﺳﻼ ِم ،ﻓﺈن ﺎﻛن ﺎﻛذِﺑﺎ، ِ :ﺎلﻘ� ﻒ ﻠﺣ ﻦ ﻣ» :اﷲ رﺳﻮل ﺎل -١٧١٩وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﻗ
ْ َ َ ً ْ َ َ َ ً ََ ْ َْ َ َ ََُ َ َ َ
ﺟﻊ إِﻰﻟ اﻹﺳﻼ ِم ﺳﺎﻤﻟِﺎ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد �ﻬﻮ ﻛﻤﺎ ﻗﺎل ،و�ن ﺎﻛن ﺻﺎدِﻗﺎ ،ﻓﻠﻦ ﻳﺮ ِ
) (1
ﺻﺤﯿﺢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺑﺮﯾﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ -ﺑﻪ آﯾﯿﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﺳﻼم-
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ) :اﮔﺮ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ (،ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﻢ ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دروغ
ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻨﯽﺳﺖ ﮔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﺳﻼم
ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد )و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ(«.
َْ ْ َ َ َْ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ َ ُ ً ُ ُ
اﺑﻦ �ﻤ َﺮ :ﻻ ﺤﺗﻠِﻒ ﻋﻤﺮ� $ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ َرﺟﻼ ﻳﻘﻮل :ﻻ والﻜﻌﺒﺔِ ،ﻗﺎل
َ -١٧٢٠وﻋﻦ اﺑﻦ
ْ َ
َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ِّ َ ْ ُ ََْ
أﺮﺷك«. � اﷲِ ،ﻓﺈ� ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ ﻳﻘﻮل» :ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﺑِﻐ�ِ اﷲِ ،ﻓﻘﺪ �ﻔﺮ أو �ﻐ ِ
) (2
]ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗَﺴﻢ ﺧﻮرد؛ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮر؛ ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ،
ﮐﻔﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك ورزﯾﺪه اﺳﺖ«.
]ﻧﻮوي :ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻋﺒﺎرت" ﮐﻔﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك ورزﯾﺪه اﺳﺖ" را ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ
دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ ،ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را
ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﺰرﮔﯽِ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ
ﺮﺷ ٌك«[(3 ).
�ﺎء ْ ِّ
رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ» :الﺮ ُ ِ
ﻫﻢﺳﺎن اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد ،از ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ« .و اﺑﻦارﺳﻼن
ﮔﻮﯾﺪ» :ﻣﻨﻈﻮر از اﻣﺎﻧﺖ ،ﻓﺮاﯾﺾ اﻻﻫﯽﺳﺖ«؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز؛
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ زﮐﺎت و] ....ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6203 :؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش94 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.2793 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1619 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.888 :
) (3ﯾﻌﻨﯽ» :رﯾﺎ ،ﺷﺮك اﺳﺖ« .آﻟﺒﺎﻧﯽ /ﮔﻮﯾﺪ» :ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﺻﯿﻐﻪي ﺗﻤﺮﯾﺾ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ
اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ،ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ ،ش:
1850ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻔﺶ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهام«.
ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﮐﻌﺒﻪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن365 ... ،
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﻗَﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﻧﺴﺎن زﻣﺎﻧﯽ
ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ ﯾﺎ ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺪ؛
از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ آنرا ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد
ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ
ۡ
]اﻷﻋﺮاف[١٨٠ : � فٱد ُعوهُ ب ِ َها﴾ ﴿و ِ�ِ ٱ�سماء ٱ�س
و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ از آنِ اﷲ اﺳﺖ.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ
� أو ٱ ۡد ُعوا ْ ٱ َّلر ۡح َ� ٰ َنۖ � ٗيّا َّما تَ ۡد ُعوا ْ َف َل ُه ٱ ۡ� ۡس َما ٓ ُء ٱ ۡ ُ
� ۡس َ ٰ
�﴾ ﴿قُل ٱ ۡد ُعوا ْ ٱ َّ َ
ِ ِ
]اﻹﴎاء[١١٠ :
ﺑﮕﻮ :اﷲ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﯾﺎ رﺣﻤﻦ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻫﺮ ﮐﺪام را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ) ،ﺧﻮﺑﺴﺖ( ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ
ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ازآنِ اوﺳﺖ.
ﻟﺬا ﻗَﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺳﻤﺎ و ﺻﻔﺎت اﷲ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ .ﺣﺮوف ﻗَﺴﻢ
ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از» :واو«» ،ﺑﺎء« و »ﺗﺎء«؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ" :واﷲ" ﮐﻪ ﻓﻼن ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد؛ ﯾﺎ
ﺑﺎ واژهﻫﺎي "ﺗﺎﷲ" و "ﺑﺎﷲ" ﻗَﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ .ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ» :ﺑﻪ اﷲ ﻗﺴﻢ ﮐﻪ.«....
ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻏﯿﺮاﷲ ،ﺷﺮك ﯾﺎ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ ﮔﺎه ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ
و ﮔﺎه ﮐﻔﺮ اﺻﻐﺮ ﯾﺎ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ،آنﭼﻪ را ﮐﻪ
ﺑﻪ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ ﺳﺰاوارِ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽداﻧﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ
ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻋﻈﻤﺘﺶ را ﮐﻢﺗﺮ از ﻋﻈﻤﺖ اﷲ ﺑﺪاﻧﺪ ،ﺷﺮك اﺻﻐﺮ از او ﺳﺮ زده
اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ ،ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺷﺮك اﮐﺒﺮ اﺳﺖ.
ﻣﺮدم در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﭘﺪران و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﺎن
را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد » :ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرﯾﺪ«؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﻪ ﺑﺮادران،
رؤﺳﺎ و ﺑﺰرﮔﺎﻧﺘﺎن .ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﭘﺪران را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در
آن زﻣﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﭘﺪران ،رواج ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ
ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد ،ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 366
َ َ ِّ ُ ْ َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ
� ﺣﻘ ِﻪ،ﺎل ام ِﺮ ٍئ مﺴﻠ ٍِﻢ ﺑِﻐ ِ
-١٧٢١ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد أن اﻨﻟ ِﻲﺒ َ ﻗﺎل» :ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻰﻠﻋ ﻣ ِ
ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ
ﺎب اﷲ: ﻲﻘ اﷲ وﻫﻮ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻏﻀﺒﺎن« .ﻗﺎل� :ﻢ ﻗﺮأ ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲِ مِﺼﺪاﻗﻪ ﻣِﻦ ﻛ ِﺘ ِ ﻟِ
َ ً َ َ َ َّ ۡ
َ َ َُ َ َّ َّ
�ون ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ َو�يۡ َ� ٰن ِ ِه ۡم � َم ٗنا قل ِي�﴾ إِﻰﻟ آﺧ ِِﺮ اﻵﻳﺔِ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
َ
) (1
﴿إِن ٱ�ِين �ش
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ -ﺑﻪدروغ -ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ
ﺗﺎ ﻣﺎلِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،اﷲ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از او ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ
اﺳﺖ« .ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ ﻣﺼﺪاﻗﺶ را از ﮐﺘﺎباﷲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ً ُ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ
�ون ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ َو�يۡ َ� ٰن ِ ِه ۡم � َم ٗنا قلِي� أ ْو ٰٓ��ِك � خ� ٰ َق ل ُه ۡم ِ� ﴿إِن ٱ�ِين �ش
َ َ َ َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ َ ُ
نظ ُر إ َ ۡ�ه ۡم يَ ۡو َم ٱ ۡلقِ َ�ٰ َمةِ َو� يُ َز ّ� ِيه ۡم َول َ ُه ۡم َع َذ ٌ َ
اب ِ ِ ِ ٱ�خِرة ِ و� ي�ل ِمهم ٱ� و� ي
َ
]آل ﻋﻤﺮان[٧٧ : أ ِ� ٞم ﴾٧٧
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻻﻫﯽ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي اﻧﺪﮐﯽ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ ،در آﺧﺮت ﺑﻬﺮهاي
ﻧﺪارﻧﺪ و اﷲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ،
)در ﭘﯿﺶ( دارﻧﺪ.
َ ْ َ َ َ َ َّ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ ِّ َ َّ َ َُ َ َ
� أن رﺳﻮلا� ﻗﺎل» :ﻣ ِﻦ ا�ﺘﻄﻊ ﺣﻖ ِِ ﺎراﺤﻟ ﺔ ﺒﻠ ﺛﻌ ﺑﻦ
ِ ﺎس
ِ -١٧٢٢وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ إِﻳ
ْ َ َ َ ٌُ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ ُ ْ ْ
ﻠﻢ ﺑﻴ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ ﻓﻘﺪ أوﺟﺐ ا� ﻪﻟ اﻨﻟﺎر ،وﺣﺮم ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺠﻟﻨﺔ« .ﻓﻘﺎل رﺟﻞ :و�ِن ﺎﻛن امﺮي ٍء مﺴ ٍ
) (2 َ ً ْ َ ْ َ َ َّ ً َ ْ ً
اك«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ �ﺴ�ا ﻳﺎ رﺳﻮلا�؟ ﻓﻘﺎل» :و�ِن ﻗ ِﻀﻴﺒﺎ ﻣِﻦ أر ٍ ﺷيﺌﺎ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ ،اﯾﺎس ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪي ﺣﺎرﺛﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ،ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ ،اﷲ ،دوزخ را ﺑﺮ او واﺟﺐ ،و
ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« .ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭼﯿﺰِ اﻧﺪﮐﯽ
ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻮبِ ﻣﺴﻮاﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش .6675 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 342آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 370
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺆال ﺷﺪ» :ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺗﺼﺎﺣﺐ
ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﭼﯿﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﻪ؟« ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻮبِ ﻣﺴﻮاﮐﯽ ﺑﺎﺷﺪ« ،ﺑﺎز ﻫﻢ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪدروغ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ ،ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ و ﻏﺼﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﻮش ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ
وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ و از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪدروغ ﺑﻪﻧﺎم اﷲ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﻪاﺣﺘﺮام اﷲ زﯾﺎد ﻗﺴﻢ ﻧﺨﻮرد و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ
ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﺸﻮد.
***
-316ﺑﺎب :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪش را
ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ،ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ
َ َ َْ َ ََ ُ ُ َ ُ َ َ َ َ َ
-١٧٢٤ﻋﻦ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل ﻲﻟ َرﺳﻮل اﷲَِ ...» :و�ِذا ﺣﻠﻔﺖ ﻰﻠﻋ
َ ُ َ َ ٌ َ ِّ َ ْ َ َّ ََ ْ َ َََْ َْ ً َْ َ َ
) (1
� َو�ﻔ ْﺮ �ﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِﻚ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ ﺄت اﺬﻟِي ﻫﻮ ﺧ
�ﻫﺎ ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ ،ﻓ ِ� ،ﻓﺮأﻳﺖ �
ﻳ ِﻤ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد...» :و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ
اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ ،ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را
اﻧﺠﺎم ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ«.
َََْ َ َ َ َ ْ َ ََ ََ َ َ َّ َ َ
�ﻫﺎ ﻤ� ،ﻓ َﺮأى �
ٍ ﻳ ﻰﻠﻋ ﻒﻠ ﺣ ﻦﻣ » : ﺎل ﻗ ِ ﷲا رﺳﻮل أن ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ -١٧٢٥وﻋﻦ أ
) (2 َ ُ َّ َ ْ ْ
� ِّﻔ ْﺮ � ْﻦ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪَ ،وﻴﻟَﻔﻌﻞ اﺬﻟِي ﻫ َﻮ ﺧ ْ ٌ
َ َ َ ْ ً َْ َُْ َ
�«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ِ ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ ،ﻓﻠﻴ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد
ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ
را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ«.
ْ ُ ََ ﺷﺎء ُ ْ َ َ ِّ َ َّ َ
اﷲ ﻻ أﺣﻠِﻒ ﻰﻠﻋ إن َ -١٧٢٦وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إ� واﷲِ
) (3 ﺖ َّاﺬﻟِي ُﻫ َﻮ َﺧ ْ ٌََ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ً ْ َ َّ َ َّ ْ ُ َ ْ َ َ
�«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ ﻴ� ،وأ�ﻴ
�� ،ﻢ أرى ﺧ�ا ﻣِﻨﻬﺎ إِﻻ �ﻔﺮت �ﻦ ﻳ ِ
ﻤ
ِ ﻳ ِﻤ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ
ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرم و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﻢ ،ﮐﻔﺎرهي
ﺳﻮﮔﻨﺪم را ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6722 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .1652 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 679آﻣﺪه
اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1650 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش3133 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1649 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 372
َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ َ
-١٧٢٧وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ » :ﻷن ﻳﻠﺞ أﺣﺪ� ْﻢ ﻲﻓ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ ِﻲﻓ
ُ َ َْ َ َّ َ َ ُ َّ َ َ ََ َ ْ ْ ُْ َ َ َْ ْ
) (1
اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ ﺎرﺗﻪ اﻟﻲﺘ ﻓ َﺮضأﻫﻠِ ِﻪ آ� ُﻢ ﻪﻟُ ﻋِﻨﺪ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻣِﻦ أن �ﻌ ِﻄﻲ ﻛﻔ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ
ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺳﻮﮔﻨﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ -ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن آنﻫﺎﺳﺖ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را
ﺑﺸﮑﻨﺪ ،ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﷲ را دﺳﺖآوﯾﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﻗﺮار داده -ﮔﻨﺎﻫﺶ در ﻧﺰد
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺶ از آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ ،ادا
) (2
ﮐﻨﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ
ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ،ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش
ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ«؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻧﺸﮑﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺗﺮك ﯾﮏ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ
ﻗَﺴﻢ ﺑﺨﻮرد ،ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً
ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺮو و ﻧﻤﺎزت را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮش از
روي ﻟﺞﺑﺎزي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻧﻤﺎزم را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ« .اﯾﻦ،
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ،
ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺸﮑﻨﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ
ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ،ﺑﮕﻮﯾﺪ:
ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﻢ ﺳﺨﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ .ﻣﺜﺎلِ دﯾﮕﺮي ﻋﺮض ﻣﯽﮐﻨﻢ :اﮔﺮ
ﭘﺪري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮان؛ اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ از روي ﻟﺞﺑﺎزي
ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻢ ،ﺷﮑﺴﺘﻦِ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ
ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﻞ ﻇﻬﺮ ،واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را
ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺪﻫﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ
ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ،ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪش ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ
ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آن ﻋﻤﻞِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ
ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد اوﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺣﺎدﯾﺜﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ
ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد...» :و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ اﻧﺠﺎمِ
ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردي و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن ﮐﺎر را ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﯽ ،ﻫﻤﺎن ﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم
ﺑﺪه و ﮐﻔّﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪت را ادا ﮐﻦ« .اﯾﻦ ،ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؛ و اﻣﺎ ﺳﻨﺖ
ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،اﮔﺮ
ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرم و ﺳﭙﺲ ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺒﯿﻨﻢ،
ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪم را ادا ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﻤﺎن ﮐﺎرِ ﺑﻬﺘﺮ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ« .ﻟﺬا ﻣﻀﻤﻮن و ﭘﯿﺎمِ
اﯾﻦ ﺑﺎب ،ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار؛
وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺧﻼف آن را ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺎﺑﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﻧﺸﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ ُ َْ
]اﳌﺎﺋﺪة[٨٩ : ﴿ َوٱ ۡحفظ ٓوا �يۡ َ� ٰ َن� ۡم﴾
ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ.
***
-317ﺑﺎب :ﺑﺨﺸﻮدﮔﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻟﻐﻮ و اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺎره ﻧﺪارد؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ
ﻟﻐﻮ ،ﺳﻮﮔﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺷﻮد
اﺣﮑﺎم ،ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن ،ﻧﺎﻣﺸﺮوع
و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ.
ﻧﮑﺘﻪ :ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻔﺮ ،ﯾﮏ ﮐﯿﻠﻮ ﺑﺮﻧﺞ ،ﮐﺎﻓﯽ و ﺑﻠﮑﻪ زﯾﺎد اﺳﺖ.
***
-318ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ
ﺑﮕﻮﯾﺪ
َ ُ َ ْ َ َ ٌ ِّ ْ َ َُ ُ َ َ ُ ُ َ َ
اﺤﻟﻠِﻒ ﻣﻨﻔﻘﺔ ل ِﻠﺴﻠﻌ ِﺔ ، -١٧٢٩ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :
) (1 َْ َ َ ٌ ْ َ ْ
ﺐ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
مﻤﺤﻘﺔ ل ِﻠﻜﺴ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮﮔﻨﺪ،
وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ و ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«.
ْ ﺎ� ْﻢ َو َ� ْ َ
ﺮﺜةَ َ
اﺤﻟﻠ ِِﻒ ِﻲﻓ اﺒﻟَﻴﻊِ ،
ُ َّ ُ َ َّ َ َ
-١٧٣٠وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة� ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ ﻳﻘﻮل» :إﻳ
َ َّ ُ ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ َ ُ
) (2
ﻓﺈﻧﻪ �ﻨﻔﻖ � َّﻢ �ﻤﺤﻖ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﻗﺘﺎده رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :از
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردنِ زﯾﺎد در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر -اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ،ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ-
روﻧﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ«؛
ﻣﺜﻼً ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪراﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻤﺎم
ﺷﺪه اﺳﺖ«؛ اﯾﻦ ،ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ دروغ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻇﻠﻢ و ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً
ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪهام«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ
ﮐﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ! اﯾﻦ ،ﮔﻨﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ،
ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺧﻮرده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ،ﺣﺘﯽ اﮔﺮ راﺳﺖ
ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ،وﺳﯿﻠﻪاي
ﺑﺮاي ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ و ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«.
آري؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺒﯽ ،ﺑﺮﮐﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه
اﺳﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از رﺳﻮلاﷲ ،ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از
ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ آﻓﺖ ﻣﺒﺘﻼ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ
ﺟﻨﺲ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ ﺧﻮدم آنرا ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪهام .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ
و ﭼﻪ دروغ ،از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ ،از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردنِ زﯾﺎد در
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر -اﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ،ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ -روﻧﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺮﮐﺘﺶ
را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«.
ﻫﺮ دو ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ و از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي دو ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ
ﮐﻪ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ،زﯾﺎد ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ اﻧﺪك؛ اﻣﺎ ﮐﺜﺮت ﺳﻮﮔﻨﺪ
در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﺧﺮﯾﺪار و ﭼﻪ در ﻣﻘﺎم ﻓﺮوﺷﻨﺪه ،ﻫﺮ
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻗَﺴﻢ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺣﺘﯽ در ﯾﮏ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ زﯾﺎد ﺳﻮﮔﻨﺪ
ﻣﯽﺧﻮرد! ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﺮﮐﺖ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد.
***
-319ﺑﺎب :ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ وﺟﻪ و ذات
ذواﻟﺠﻼلِ اﷲ ،ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ
درﯾﻎ داﺷﺘﻦ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﭼﯿﺰي را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و
ﻧﺎمِ او را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد
) (1ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6350 :؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ ،ش2034 :؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود ،از
آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.368 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش6021 :؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش254 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش:
.2407
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 380
ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﻣﺴﯿﺮ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را
ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﯾﺐ و آزﻣﻮنﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ.
اﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ،ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ $آﻣﺪه اﺳﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه
ﺟﺴﺖ ،ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺖ» :از ﺗﻮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم« ،رﻫﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ و
ﮐﺎري ﺑﻪ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﺧﻮﯾﺶ درآورد؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ
ََ ْ ُ ْ
ت
ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ ،آن زن ﮔﻔﺖ :از ﺗﻮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻟﻘﺪ ﻋﺬ ِ
َْ ﺑ َﻌ ِﻈﻴﻢ ْ َ
ِﻚ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ ذات ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدي؛ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو« .ﻟﺬا اﮔﺮ
اﺤﻟ ِﻲﻘ ﺑِﺄﻫﻠ ِ ِ ٍ
ﮐﺴﯽ ،از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد ،ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺣﻖ واﺟﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً
ﺣﻖّ ﺧﻮد را از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ ،ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :از ﺗﻮ ﺑﻪ
اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم« ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻧﺪﻫﯿﺪ و رﻫﺎﯾﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ
ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ،از ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش ﻃﻔﺮه ﻣﯽرود ،ﮔﻨﻪﮐﺎر اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻫﯿﭻ
ﮔﻨﻪﮐﺎري ﭘﻨﺎه ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ ،ﭘﻨﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ،
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢِ اﷲ ﭘﻨﺎﻫﺶ دﻫﯿﺪ.
در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﭼﯿﺰي درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ،ﺑﻪ او
ﺑﺪﻫﯿﺪ«؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً از ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﺮارِ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺧﻮد
را ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ .ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽِ اﺳﺮار زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﺷﺨﺺ ﺑﺎﯾﺪ
درﺧﻮاﺳﺖﮐﻨﻨﺪه را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪاي ،ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ
َ ُُ َ َ ْ
و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖِ » :ﻣ ْﻦ ُﺣ ْﺴ ِﻦ ِإ ْﺳﻼمِ ال َﻤ ْﺮ ِء ﺗ ْﺮﻛﻪ َﻣﺎﻻ � ْﻌ ِﻨﻴ ِﻪ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :از ﻧﯿﮑﯽ و
زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﻼم ﺷﺨﺺ ،ﺗﺮك ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮدهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪهاي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ» :ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺪا ﻗَﺴﻢ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل ﺑﺪه ﺗﺎ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﺨَﺮَم« ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ
او ﭘﻮل ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا او ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ
ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﷲ ﭼﯿﺰي از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺷﻤﺎﺳﺖ ،ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ُ ٌ ََ َْ َّ َ ْ َ َ ْ َ -١٧٣٣وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮةََ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :إن أﺧﻨﻊ اﺳ ٍﻢ ﻋِﻨﺪ اﷲَِ رﺟﻞ �ﺴ َّ� ِ
) (1 َ َ َْ َ
مﻠِﻚ اﻷمﻼكِ «] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺧﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ ،ﻧﺎم
ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ "ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه" ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7405 :؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد555 ،؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.370 :
-322ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺗﺐ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7315 :؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.554 :
) (2ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ» :ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ ،ﺧﯿﺮِ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺮِ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺧﯿﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ را ﮐﻪ
اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ،از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ اﯾﻦ ﺑﺎد و ﺷﺮّ آنﭼﻪ در آﻧﺴﺖ و ﻧﯿﺰ از
ﺷﺮّي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎد ﺑﻪ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«.
) (3ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش3564 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4250 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 388
َّ ُ ِّ ْ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ َ
الﺮ�ﺢ ﻗﺎل» :الﻠﻬ َّﻢ إ� أﺳﺄلﻚ ﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ :ﺎﻛن اﻨﻟَّ ُّ
ﻲﺒ إذا ﻋﺼﻔ ِ ِ -١٧٣٨وﻋﻦ
َ َ َ ِّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ِّ َ َ َ ََْ َ ُْ َ ْ َََْ َ ََْ َ
� ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺧ� ﻣﺎ أر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ ،وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷﻫﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ وﺮﺷ ﻣﺎ ﺧ�ﻫﺎ وﺧ
) (1 ُْ َ ْ
أر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎد ﻣﯽوزﯾﺪ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -اﯾﻦ دﻋﺎ را-
َ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ � َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠَ ْ
ﻴﻬﺎ َو َﺧ ْ َ
� َﻣﺎ � َﻚ َﺧ ْ َ َ َ ْ َّ ُ َّ ِّ ْ ُ َ
ﺮﺷﻫﺎ ﺖ ِﺑ ِﻪ ،وأﻋﻮذ ِﺑﻚ ِﻣﻦ ِ �ﻫﺎ َوﺧ َ ِ ﻣﯽﮔﻔﺖ» :الﻠﻬﻢ إ� أﺳﺄل
ﺮﺷ َﻣﺎ أُ ْرﺳﻠ ْ
َ ﻴﻬﺎ َو َ ِّ َ
ﺮﺷ َﻣﺎ � َ
َو ِّ ِ
) (2
ﻪ
ِ ِ «. ﺑ ﺖ ِ
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ ﺑﺎد ﮔﺸﻮده اﺳﺖ.
ﺑﺎد ،ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ .وزش ﺑﺎد ،ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن و ﻧﯿﺰ آﺛﺎر و
ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ،از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي ﺑﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ
درﻣﯽآورد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َٰ ّ َ َ ۡ لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ َّ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ُ
� � ٱ َّ ۡ َ َّ
ت ل ِق ۡو ٖ�
ت وٱ�� ِض �� ٖ ﴿إِن ِ� ٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل وٱ�هارِ وما خلق ٱ ِ
ُ َ
]ﻳﻮﻧﺲ [٦ : َ� َّتقون ﴾٦
ﻫﻤﺎﻧﺎ در ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز و در آنﭼﻪ اﷲ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ،ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ
ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر وﺟﻮد دارد.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
]اﻷﻋﺮاف[٥٧ :
� يَ َد ۡي َر ۡ َ
�تِهِۦ﴾ ﴿ َو ُه َو ٱ َّ�ِي يُ ۡرس ُِل ٱ ّلر َ� ٰ َح � ُ ۡ َ
�ۢ� َ� ۡ َ
ِ
او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎدﻫﺎ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ )ﺑﺎرانِ( رﺣﻤﺘﺶ ،ﺑﺎ ﻧﻮﯾﺪ ﻧﺰول رﺣﻤﺖ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7314 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4254 :
-325ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼنﺳﺘﺎره
ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﻮرﭼﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .اﯾﻦ ،از ﮐﻤﺎل ﻋﺪل
اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ
ﻗﺮار داده و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺻﺪاي ﺧﺮوس را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ ،ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺑﻪ ﺧﺮوس دﺷﻨﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
»ﺑﻪ ﺧﺮوس دﺷﻨﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا -ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را -ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺑﯿﺪار ﺷﺪن در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ،از وﺳﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن ﺳﺎﻋﺖ
اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزش را ﺳﺮِ وﻗﺖ ﺑﻪﺟﺎي آورد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﺳﺮِ وﻗﺖ ﺑﯿﺪار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ،از ﻫﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮده،
در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻓﻮت ﻣﯽﺷﻮد .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪي
واﺟﺐ ،واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم
واﺟﺒﺎت ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻓﺮاوان دارد.
دوﻣﯿﻦ ﺑﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮔﺸﻮده ،ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان اﺳﺖ» :ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ
اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼنﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ« .ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﯿﺰ
ﺣﺪﯾﺜﯽ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺟﻬﻨﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ.
ﻣﺎﺟﺮاي ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ،ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎ ﺷﺘﺮﻫﺎي ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ رﻫﺴﭙﺎر
ﻋﻤﺮه ﺷﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ،ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ آﻧﺎن را از ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ
ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ .ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺤﯽ ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ
ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ .رﺳﻮلاﷲ در ﺻﺒﺤﮕﺎه ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎراﻧﯽ ،ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز
ﺻﺒﺢ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ،رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد«؟
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد ﺗﺎ دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ #را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ.
ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﮔﻔﺘﻨﺪ» :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ« .ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦِ ﭘﺮﺳﺸﯽ را
ﻧﻤﯽداﻧﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ
ﻣﯽداﻧﻨﺪ« .اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺶ
درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻓﻘﻂ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ :ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﺖ آﯾﺎ ﻓﺮدا
ﺑﺎران ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ
ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و اﻗﺒﺎل ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران 393 ...
ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ .وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ
ﻓﻼن ﭼﯿﺰ ﺣﻼل اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد» :اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ«.؛
زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﻣﯽداﻧﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺻﺤﺎﺑﻪ #از روي ادب ﮔﻔﺘﻨﺪ» :اﷲ
و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ» :اﷲ ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ
رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪ
ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ ،ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﮐﺎﻓﺮ
ﺷﺪﻧﺪ؛ و اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻗﺒﺎل ﻓﻼن و ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ -و
رﯾﺰش ﺑﺎران را ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ -ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﯾﻤﺎن
آوردﻧﺪ« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﯾﻦ ،ﺳﺘﺎرهي
ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎران ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮام و ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺷﺪه و ﻣﺴﺒﺐ
ﺑﺎران را ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ :در ﻓﻼن
وﻗﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺳﺘﺎره ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎران را
از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ داﻧﺴﺘﻪاﯾﻢ و ذﮐﺮ ﺳﺘﺎره در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ،از ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺎن وﻗﺘﯽﺳﺖ
ﮐﻪ ﺑﺎران آﻣﺪه اﺳﺖ .اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ﻧﺰول ﺑﺎران -و دﯾﮕﺮ رويدادﻫﺎي
زﻣﯿﻦ -ﻣﻮﺛﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن
را ﻣﺴﺒﺐ ﻧﺰول ﺑﺎران ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ اﮐﺒﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج
اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﺳﺒﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺒﺐ و
آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي اﯾﻦ رويدادﻫﺎ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﺎن
ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮐﻔﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او را از داﯾﺮهي اﺳﻼم اﺧﺮاج ﮐﻨﺪ .ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ
ﺣﺪﯾﺚ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎرش ﺑﺎران ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ
ﻣﺎ ﺑﺎران ﺑﺎرﯾﺪ.
-326ﺑﺎب :ﮔﻔﺘﻦِ »اي ﮐﺎﻓﺮ« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺣﺮام اﺳﺖ
ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز آنﻫﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ،رﺳﻮلاﷲ
ُ
ﺎﺟ َﺮﻫ ْﻢ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﯾﻤﺎﻧﺸﺎن از َ ُُ ْ ََ َُ
ﺎوز ِإﻳﻤﺎ�ﻬﻢ ﺣﻨ ِ
درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ � ِ
ﺣﻨﺠﺮهﻫﺎي آﻧﺎن ،ﻧﻤﯽﮔﺬرد«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ،ﺑﻪزﺑﺎن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،اﻣﺎ اﯾﻤﺎن
ﺑﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ .ﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ،ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪارد .آﻧﺎن
ﺟﺎن ،ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ و روش ﻣﻨﺤﺮف در اﯾﻦ
دوران ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﻤﺮاﻫﺎنِ ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ ،ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي
ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺴﺎﻧﯽ راﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻗﺮار دارﻧﺪ و
اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ آنﻫﺎ را ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ؛ اﻓﺮاد ﮔﻤﺮاه و ﺑﺪﻋﺖﮔﺮ ،ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ:
ﻓﻼﻧﯽ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻓﻼﻧﯽ ،ﺑﺪﻋﺘﯽﺳﺖ و آن ﯾﮑﯽ ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ! ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﺧﻮارج را
ﻣﯽداﻧﯿﺪ؛ آنﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪي ﺑﺰرﮔﻮار از ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ
اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﺮاي
ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ،ﺑﺎ اﻫﻞ ﺷﺎم ﺻﻠﺢ ﮐﺮد،
ﺧﻮارج اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭼﺮا ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺻﻠﺢ ﮐﺮدهاي؟ اﯾﻦﻫﺎ
ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪي! ﻟﺬا ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮش
ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ از ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ
آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎد و ارم ،ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪي ﻧﺎﭘﺎك ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ
اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن و
ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد ،آن را ﺣﻼل ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ
ﺷﻮد ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﻪ دزدي ﮐﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ!
اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﻮد ،ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ وﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن
ﻣﯽﭼﺴﺒﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اي
ﮐﺎﻓﺮ ،ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ ﺳﺰاوار ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ
)ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻔﺮ وﺻﻠﻪي آنﺷﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( و ﮔﺮﻧﻪ ،اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدش
ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«.
از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ زﺑﺎن و ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ را از ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﺪون دﻟﯿﻞ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﺼﻮر و ﻣﯿﻞِ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ،ﺑﻪزﺑﺎن ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ،ﮐﺎﻓﺮ
اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدن ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ .ﺣﮑﻢ ﺗﮑﻔﯿﺮ ،ﺣﻖّ اﯾﻦ و
آن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آنِ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﮑﻔﯿﺮش ﮐﺮده
ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎ ،او را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ .و آنﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ او را ﺗﮑﻔﯿﺮ
ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ،ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ .در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه
اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ،و آنﺷﺨﺺ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ
ﻧﺒﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد وي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد« .ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن »ﮐﺎﻓﺮ« و
»دﺷﻤﻦ ﺧﺪا« ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻣﻮﻟﻒ /ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ در ﻋﻨﻮان ﺑﺎب ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ دلﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﻤﺎن را از ﺑﺎورﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺎن زﯾﺎنآوري ﮐﻪ ﺧﺸﻢ او را در
ﭘﯽ دارد ،ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
-327ﻧﻬﯽ از ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش5381 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش320 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش:
] .1610اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1563ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش5655 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.1607 :
-328ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮف زدن و ﺗﮑﻠﻒ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ
ﻋﻮام ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن واژهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس
ً َ َ َ ْ ُ َ َ ِّ ُ َ َ َ َّ
أن اﻨﻟَّ َّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻫﻠﻚ الﻤﺘﻨﻄﻌﻮن« ﻗﺎلﻬﺎ ﺛﻼﺛﺎ] .رواﯾﺖ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد
-١٧٤٥ﻋﻦ ِ
) (1
ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و
دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ« .و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر
ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد.
َ َّ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ َ
اﷲ �ﺒﻐِﺾ اﺒﻟَﻠِﻴﻎ -١٧٤٦وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص $أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إن
َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ ِّ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ
ﺎل اﺬﻟي �ﺘﺨﻠﻞ ﺑِﻠِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ ﻛﻤﺎ �ﺘﺨﻠﻞ اﺒﻟَﻘ َﺮة«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي،
ﻣِﻦ الﺮﺟ ِ
) (2
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ،اﻓﺮاد
زﺑﺎنآوري را ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺎن ﮔﺎو زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن را در دﻫﺎن ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﻨﺪ ،دﺷﻤﻦ ﻣﯽدارد«.
� ْﻢ إ ِ َ َّ
ﻲﻟ،
َّ ْ َ ِّ ُ َ َّ ُ َ
-١٧٤٧وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ $أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إن ﻣِﻦ أﺣﺒ
َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ً َّ َ ْ َ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ ُ ِّ ْ ُ ِّ َ ْ ً َ َ َ َ
إﻲﻟ ،وأ�ﻌﺪ� ْﻢ ﻣِ� وأﻗ َﺮ�ِ� ْﻢ ﻣِ� �ﻠِﺴﺎ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،أﺣﺎ ِﺳﻨ�ﻢ أﺧﻼﻗﺎ ،و�ن أ�ﻐﻀ�ﻢ
َّ ْ َ ُ َ ُ َ َ ِّ ُ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ
ﺎرون َوالﻤتﺸﺪﻗﻮن َوالﻤﺘﻔﻴ ِﻬﻘﻮن«] .ﺗﺮﻣﺬي ﺿﻤﻦ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،اﻟﺮﺜﺛ
) (3
ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺟﺰو ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد
ﻧﺰد ﻣﻦ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻨﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﻧﻈﺮ ﻣﺠﻠﺲ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ
ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮﻧﺪ؛ و ﻣﺒﻐﻮضﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ و دورﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ از ﻣﻦ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ،اﻓﺮاد
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .2670 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 148ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش1875 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.880 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش2201 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش791 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش:
] .1642اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 636ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
399 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺣﺮف زدن و ﺗﮑﻠﻒ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻋﻮام ﺑﺎ ﺑﻪ ...
ﭘﺮﺣﺮف -ﯾﺎ وراج -و ﻻفزﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻫﺎنِ ﭘﺮ و ژﺳﺖ اﻓﺮاد ﺳﺨﻨﻮر ﺳﺨﻦ
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺘﮑﺒﺮان«.
ﺷﺮح
اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ
َ َ
اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﻣ ْﻦ ﺎﻛن
�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ََُْْ ْ َ ْ ُ ْ ُ َّ ْ
ﺖ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻵﺧ ِﺮ ﻓﻠﻴﻘﻞ ﺧ ً ِ ِ ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ
ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ
اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ :اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ
ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ذات ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺎﯾﻪي اﻟﻔﺖ و ﻣﺤﺒﺖ
دوﺳﺘﺎن و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ دو ﺟﻨﺒﻪ دارد:
ﯾﺎ در اﺻﻞ ﺧﻮد ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ،ذﮐﺮ ،اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ،ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و
اﻣﺜﺎل آن.
ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺎﺣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ذات ﺧﻮد ،اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ
و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﻮﯾﻨﺪهاش ﺳﺰاوار اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺷﻮد .اﮔﺮ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و
ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ،ﺳﮑﻮت ﺷﻤﺎ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺘﺎن را آزار ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎح ،اﻟﻔﺖ و
ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽآورد و اﯾﻦ ،ﺧﻮب اﺳﺖ.
ﻋﮑﺲِ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ،ﻃﻌﻨﻪ زدن و ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻣﻮﻣﻦ
ﻃﻌﻨﻪزن ،ﻟﻌﻨﺖﮐﻨﻨﺪه ،ﺑﺪدﻫﻦ و ﺑﺪرﻓﺘﺎر )و ﺑﯽﺷﺮم( ﻧﯿﺴﺖ« .ﻃﻌﻨﻪزن ،ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از
ﻣﺮدم ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧَﺴﺐ و ﺗﺒﺎر دﯾﮕﺮان ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ
داراي اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻧﻔﯽ اﯾﻤﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ .ﻟﺬا ﻣﻮﻣﻦ ﻧﺮمﺧﻮ ،آرام و ﻣﺘﯿﻦ
اﺳﺖ و ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .ﯾﮑﯽ از آﻓﺎت زﺑﺎن ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وراج و
ﭘﺮﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ و ژﺳﺖ اﻓﺮاد ﺳﺨﻨﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ادﯾﺒﺎﻧﻪ
ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و از واژهﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻋﺠﺐ
آدم ﺑﺎﺳﻮاديﺳﺖ! ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮ د ﻣﺮدم ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ
ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎﺳﻮاد و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ادباﻧﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﺎ آنﻫﺎ ادﯾﺒﺎﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﺎﻧﯽ
ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛
ﯾﻌﻨﯽ :ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎدت و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ رويﮐﺮد
ﻧﺎﻣﺄﻧﻮﺳﯽ دارﻧﺪ و ﺑﯽﻣﻮرد ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ ،ﻫﻼك
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .در ﻫﺮ ﺣﺎل اﺳﻼم ،در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ،رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي دارد ﮐﻪ ﻫﺮ
ب ۡ َ ۡ ُ َّ َ ّ
ﯾﮏ از آنﻫﺎ راهﮔﺸﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎريﺳﺖ .ٱ�مد ِ�ِ ر ِ
ٱ ۡل َ� ٰلَم َ
�. ِ
***
-329ﺑﺎب :ﮔﻔﺘﻦِ »وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽام ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب اﺳﺖ« ،ﮐﺮاﻫﺖ
دارد
ﺷﺮح
َ َُ ْ َْ
ﺖ �ﻔﻲﺴ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﻛﺮاﻫﺔ ﻗﻮﻪﻟ :ﺧﺒﺜ
ﺑﮕﻮﯾﺪ :وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽام ،ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب اﺳﺖ«.
ﮔﺎه وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﻣﺎ ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ
ﺣﺎﻟﺘﯽ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ دروﻧﯽاش ﺑﻪ ﭘﻠﯿﺪي ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻧﻔﺴﻢ ،ﺧﺒﯿﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ؛
ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﯿﺰي درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ ،از ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻫﻢﻣﻌﻨﺎﯾﯽ
اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺪي ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﺣﺎﻟَﻢ ،ﺧﺮاب و ﭘﻠﯿﺪ
اﺳﺖ« ،ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﺣﺎﻟَﻢ ﺧﻮش ﻧﯿﺴﺖ«؛ زﯾﺮا واژهي ﭘﻠﯿﺪ و ﺧﺮاب ،ﺳﺰاوار ﻧﻔﺲﻫﺎي
ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺧﺒﯿﺚ و ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
س فَ َ� َ� ۡق َر�ُوا ْ ٱل ۡ َم ۡسج َد ٱ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ
ون َ َ
� ٞ
� َرام﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٢٨ : ِ ��
﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ِلط ّيب َ
� َوٱ َّ لط ّي َ�ٰ ُ
ت ل َّ ت َوٱ َّ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ۡ َۡ َٰ ُ ۡ َ
لط ّي ِ ُبون ِِ ِ ِ
ِ �ٰ ي� ب خ ِل ل ون يثِ ب� ٱو �ِ ث ي﴿ٱ�بِي�ت ل ِل ِ
ب خ
ل َّ َ
]اﻟﻨﻮر [٢٦ : ت﴾ِلط ّيِ�ٰ ِ
زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎك ،ﺳﺰاوار ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك و ﻣﺮدان ﻧﺎﭘﺎك ،ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﻧﺎﭘﺎﮐﻨﺪ .و زﻧﺎن ﭘﺎك ،ﺳﺰاوار
ﻣﺮدان ﭘﺎﮐﻨﺪ و ﻣﺮدان ﭘﺎك ،ﺳﺰاوار زﻧﺎن ﭘﺎك.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽرﻓﺖ ،اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ:
ْ ْ َ ُُْ
ﷲ ِﻣ َﻦ اﺨﻟُﺒُ ِﺚ واﺨﻟَﺒﺎﺋِ ِﺚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﭘﻠﯿﺪي و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه
»أﻋﻮذ ﺑﺎ ِ
ﻣﯽﺟﺴﺖ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن واژهﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ را ﺑﺮاي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺧﻮب
و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺒﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎي آن ،از واژهﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻋﻨﻮان ﮐَﺮْم ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر ،ﮐﺮاﻫﺖ دارد«؛ ]زﯾﺮا ﮐَﺮْم
ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي ﮐَﺮَم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاريﺳﺖ .ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪ
ﯽ ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ از ﺳﺮِ ﻣﺴﺘﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﺎوت ﺷﺮاب ،ﮐَﺮْم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﭘ ِ
ﻣﯽﮔﺸﻮدﻧﺪ .از آنﺟﺎ ﮐﻪ واژهي ﮐَﺮْم ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ ﯾﺎدآورِ ﺷﺮاب ﺑﻮد و ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎن را
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 404
ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ واژه ﺑﺮاي اﻧﮕﻮر ،ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد
ﮐﻪ اﯾﻦ واژه ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻣﻮﻣﻦ و ﻗﻠﺐ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻮﻣﻦ ،ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ[.
-331ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از وﺻﻒ زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي زن ﺑﺮاي ﻣﺮد ،ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ
ﺑﻪﺿﺮورت و ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ازدواج ﺑﺎﺷﺪ
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ
ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪي ﻣﺴﺄﻟﺖ ﮐﻨﺪ«.
روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎ رﻫﺎﯾﯽ از ﺷﺮ و ﺑﺪي،
ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎهﮔﺎﻫﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺪارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮕﺎﻧﻪ ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن دل ﺑﻪ او
ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و دلﻫﺎ رو ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻣﺮا
ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽﺳﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ،ﻣﺮا
ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ! ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ،از ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎزم!
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﺑﻪ دﯾﺪﻧﻢ ﺑﯿﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻧﯿﺎ؛ ﻣﻬﻢ
ﻧﯿﺴﺖ!« از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ﮔﻔﺘﻪ ،اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن ،ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛
ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺮوه ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ .اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در دﻋﺎﯾﺶ ﺟﺪي و ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ و
درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﺑﺎ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﺴﺄﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻨﺪهاي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ،ﺑﻪ ﭘﯿﺶﮔﺎه
ذاﺗﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ،ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺳﺘﻮده ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ،رﺣﻤﺖ و
ﻫﺪاﯾﺖ از اﷲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﮕﻮﯾﺪ» :انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﺎ »انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻫﺮ دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ،ﺟﺪي و ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا دﻋﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﺑﺎ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽِ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽاﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮدنِ آن ﺑﺮاي دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه
اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻇﻦ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺘﺶ ،دﻋﺎ ﮐﻨﺪ؛
زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را -ﺑﻪ ﮐﺎري -ﻣﺠﺒﻮر
ﺳﺎزد«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﷲ ﺗﻮ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ،ﺑﻪ اراده و ﻣﺸﯿﺖ او ﺑﻮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﯿﺎﻣﺮزد،
ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮدش ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد
ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي را ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﮔﺮ
ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز« ،ﮔﻮﯾﺎ آﻣﺮزﯾﺪن را ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دﺷﻮار ﻣﯽﭘﻨﺪارد! در ﺻﻮرﺗﯽ
ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ
409 ﺑﺎب :اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ...
ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ» :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ
ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان«» ،ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺪه«» ،ﯾﺎ اﷲ!
اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻫﻤﺴﺮي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ«؛ اﯾﻦ روش دﻋﺎ ﮐﺮدن ،ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ .ﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،در دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از
ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮِ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ
ﺑﺮاﯾﻢ رﻗﻢ زدهاي ،ﺑﻪ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﮐﻨﯽ« .ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
إﻻ َّ ُ ّ ْ َ َ َ َّ
اﺪﻟﺎﻋء«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﻋﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ﻳﺮد اﻟﻘﻀﺎء
ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ« .اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ ،ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ
آنرا ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر دﻋﺎ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞِ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪر
ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮد دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ
ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ ،ﻣﺸﮑﻠﺘﺎن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﻧﻔﺲِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ .ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ» :ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ
ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ« ،ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﻢ را
ﺣﻞ ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺎنِ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻫﻤﻪي ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎدرﺳﺖ ،ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا از ﻓﻘﺮ
وﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺶ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ ده ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﻢ را ادا ﮐﻨﻢ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ
ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﻧﺠﺎم
ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﻠﻮدارِ او ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در
دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ و ﯾﻘﯿﻦ ،درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﮔﺮ
ْ ْ َّ َُ َ َ ُ ُ
ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻦ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ �ﻘﻮﻟ َّﻦ أ َﺣﺪ� ُﻢ :الﻠ ُﻬ َّﻢ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ إِن
ْ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ﺌﺖ ،الﻠَّ ُﻬ َّﻢ ْ
ار َﻤﺣْ� إ ْن ﺷ َ
ﺌﺖِ ،ﻴﻟَ ْﻌ ِﺰمِ ال َﻤ ْﺴﺄﻟﺔ ،ﻓ ِﺈﻧﻪ ﻻ ُﻣﻜ ِﺮ َه ُﻪﻟ« (2 ).ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ِ ِ ِ
ﺷ َ
ِ
ﻧﮕﻮﯾﺪ :ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ،ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و
ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را -ﺑﻪ ﮐﺎري -ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد« و ﻫﯿﭻ
ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺎدت ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽرﻓﺖ ،ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ﺑَ َ
ﺄس؛
ﺎء ُإن َﺷ ََ ُ ٌ ْ
اﷲ«. ﻃﻬﻮر
ﺎء ُ ْ
ﻮر إن َﺷ َ
ﺄس« ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﺸﮑﻞ و رﻧﺠﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖَ » .ﻃ ُﻬ ٌ»ﻻ ﺑ َ َ
اﷲ« ﯾﻌﻨﯽ :انﺷﺎءاﷲ
ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ،ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از آن ﺟﻬﺖ »انﺷﺎءاﷲ« ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ
اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ،ﺟﻤﻠﻪي ﺧﺒﺮيﺳﺖ؛ ﻧﻪ دﻋﺎﯾﯽ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ،ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺒﻮي ،ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮد
آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﺪارد.
***
-333ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ» :آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و
ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7406 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.137 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ،ش.139 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 412
ﻧﺨﺴﺖ :اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻫﺮﭼﻪ اﷲِ ﯾﮑﺘﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ و
واﮔﺬاري اﻣﺮ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ
اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،روي ﻣﯽدﻫﺪ و آنﭼﻪ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ،ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ.
دوم :آنﭼﻪ اﷲ ،ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﺻﺮﯾﺢ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رواﺳﺖ.
ﺳﻮم :اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :آنﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﺎ آنﭼﻪ اﷲ و ﻓﻼﻧﯽ
ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ .ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺨﻠﻮق را در
زﻣﯿﻨﻪي اراده و ﻣﺸﯿﺖ ،ﻫﻢﺳﺎ ِن اﷲ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ.
اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﺑﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﻪي اﷲ و ﻧﺎمِ ﻣﺨﻠﻮق ،از ﺣﺮف ﺗﺮﺗﯿﺐ »ﻓﺎء« در زﺑﺎن
ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ،ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺮف» ﻓﺎء« اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﺗﯿﺐ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،اﻣﺎ اﻓﺎدهي ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺟﻮازِ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ
ﺣﺮف در ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ،اﻣﺮ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰي را ﺑﺮاي ﻣﺮدم
ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺷﺮﻋﯽ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻣﺮدم را ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻋﺒﺎرت ﺟﺎﯾﺰ را ﺑﻪ آﻧﺎن آﻣﻮزش داد.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ آن ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ راهﻫﺎ و
ﻣﻮارد ﺟﺎﯾﺰ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ .ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن دﭼﺎر
ﺳﺮﺧﻮردﮔﯽ ﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ روشِ ﺷﺮﻋﯽ در ﺑﯿﺎن ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖﻫﺎ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،راهﻫﺎ
و ﻣﻮارد ﺟﺎﯾﺰ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﻮط ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد:
ُ َ َ َ ُ ََ َ َ َ ۡ ُ َ ُّ ۡ َ َ
ان م َِن ٱ ۡل َ� ٰلَم َ
� َ ١٦٥وتذ ُرون َما خل َق ل� ۡم َر ُّ��م ّم ِۡن ِ ﴿�ت�تون ٱ�كر
َ ۡ َٰ ُ َۡ َ ُ ۡ َ ۡ ٌ َ ُ َ
]اﻟﺸﻌﺮاء [١٦٦ ،١٦٥ : ج� �م بل أنتم قوم �دون ﴾١٦٦ أز� ِ
آﯾﺎ از ﻣﯿﺎن ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ،ﺑﺎ ﻣﺮدﻫﺎ آﻣﯿﺰش ﻣﻰﮐﻨﯿﺪ؟! و ﻫﻤﺴﺮاﻧﻰ را ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ
آﻓﺮﯾﺪه ،وا ﻣﻰﮔﺬارﯾﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم ﺗﺠﺎوزﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﺪ.
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ :آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :آنﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﺳﭙﺲ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«.
ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ،ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
413 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ» :آﻧﭽﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«
ُ ُ ْ ُ َ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٠٤ : ام ُنوا � �قولوا َ� ٰع َِنا َوقولوا ٱنظ ۡرنا﴾ ﴿ ٰٓ
���ها ٱ�ِين ء
اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! )ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ :راﻋﻨﺎ )ﻣﺮاﻋﺎﺗﻤﺎن را ﺑﮑﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ
ﻟﻔﻆ در زﺑﺎن ﻋﺒﺮي ،اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ اﺳﺖ(؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :أﻧﻈﺮﻧﺎ )ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ و اﻫﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ
ﻧﯿﺴﺖ(.
در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ :ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺮﻏﻮﺑﯽ ﻧﺰد
رﺳﻮلاﷲ آوردﻧﺪ .رﺳﻮلاﷲ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي ﺧﯿﺒﺮ ،اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ
ﻣﺮﻏﻮباﻧﺪ«؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺧﯿﺮ .ﻣﺎ ،ﯾﮏ ﺻﺎع از اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﺻﺎع ،و دو ﺻﺎع
را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻪ ﺻﺎع از ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ،ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻨﯿﻦ
ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي دارد ،ﺑﻔﺮوﺷﯿﺪ و از ﭘﻮل آن ،ﺧﺮﻣﺎي
ﻣﺮﻏﻮب ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ« (1 ).ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ رﺳﻮلاﷲ از ﯾﮏﺳﻮ از ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ
ﺑﻪﺧﺮﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد ،از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ،راهﮐﺎر و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪاري ﺧﺮﻣﺎي ﻣﺮﻏﻮب
اراﺋﻪ ﻓﺮﻣﻮد.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش ،(7351 ،4247 ،2303 ،2202) :و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1593 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و
اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري.$
-334ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ )ﯾﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﺮدن( ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ
ﻣﻨﻈﻮر از آن ،ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ اوﻗﺎت ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﮕﻔﺘﻦِ آن،
ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺣﺮام ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه ،ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮاﻫﺖ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺘﺶ ﭘﺲ از
ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ،ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در اﻣﻮر ﺧﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺒﺎﺣﺚ
ﻋﻠﻤﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻧﮑﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ ،و ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﯾﺎ
ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر دارد و اﻣﺜﺎلِ آن ،ﻣﮑﺮوه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻦ
ﮔﻔﺘﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺿﺮورت ﯾﺎ ﻋﺬر ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد .اﯾﻦ اﻣﻮر ،در
اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ.
َ َ َ َ ََْ َ َّ َ ََ
واﺤﻟﺪﻳﺚ -١٧٥٥ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ ْﺮزة أن رﺳﻮل اﷲ ﺎﻛن ﻳ�ﺮهُ اﻨﻟَّﻮم �ﺒﻞ اﻟﻌِﺸﺎءِ
) (1 َْ َ َ
�ﻌﺪﻫﺎ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺑﺮزه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﺧﻮابِ ﭘﯿﺶ از ﻋﺸﺎ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﭘﺲ از
آن را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﺷﺖ.
َ َ َّ َ َّ َ ََ َ َ َّ َ َّ
ﻋﻤﺮ $أن رﺳﻮل اﷲِ ﺻ� اﻟ ِﻌﺸﺎء ﻲﻓ آﺧ ِِﺮ ﺣﻴﺎﺗ ِ ِﻪ ،ﻓﻠﻤﺎ ﺳﻠ َﻢ ﻗﺎل: -١٧٥٦وﻋﻦ اﺑﻦ َ
َ ﻰﻠﻋ َﻇ ْﻬﺮ ْ َ ْ َ َّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َْ ُ ْ َ ََ ُ ْ
اﻷر ِض اﻴﻟَﻮم ِ أس ﻣِﺌ ِﺔ ﺳﻨ ٍﺔ ﻻ �ﺒﻰﻘ مِﻤﻦ ﻫﻮ »أرأ�ﺘ�ﻢ ْﻴﻟﻠﺘ�ﻢ ﻫﺬِه؟ ﻓﺈن ﻰﻠﻋ َر ِ
) (2 َ ٌ
أﺣﺪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﻋﻤﺮش ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را
ﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن ﺳﻼم داد ،ﻓﺮﻣﻮد» :اﻣﺸﺐ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺻﺪ
) (3
ﺳﺎل ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش600 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ] .640 ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1070ﮔﺬﺷﺖ.
)ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 416
َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ
الﺮﺟﻞ ام َﺮأﺗﻪ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷ ِﻪ -١٧٥٨ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :إِذا دﺎﻋ
) (1 َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ َ
ﻓﺄﺑﺖ� ،ﺒﺎت ﻏﻀﺒﺎن ﻋﻠﻴﻬﺎ ،ﻟﻌﻨﺘﻬﺎ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺣﻰﺘ ﺗﺼﺒﺢ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
َ َّ َ َ
و� رواﻳ ٍﺔ» :ﺣﻰﺘ ﺗ ْﺮﺟﻊ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد ،زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ
ﺧﻮد ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ و زن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﻧﺮود و ﻣﺮد ،ﺷﺐ را در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ )ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ(
از ﻫﻤﺴﺮش ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آن زن را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻟﻌﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺗﺎ آنﮐﻪ زن -ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺷﻮﻫﺮش -ﺑﺮﮔﺮدد«.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش3237 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ] .1436 ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي 286ﮔﺬﺷﺖ.
)ﻣﺘﺮﺟﻢ([
-336ﺑﺎب :ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي
وي ،روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(8078 ،5195 ،4662) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ .(1679 ،1026) ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ
ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي 287ﮔﺬﺷﺖ.
ﺑﺎب :ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ زن در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي ،روزهي 419 ...
روزهي واﺟﺐِ ﺧﻮد را ادا ﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً زﻧﯽ از رﻣﻀﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ده روز روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ
دارد و ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي ﻓﻘﻂ ده روز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻗﻀﺎي اﯾﻦ ده روز را ﺑﻪﺟﺎي آورد؛ ﭼﻪ ﺷﻮﻫﺮش اﺟﺎزه دﻫﺪ و ﭼﻪ راﺿﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ
اﮔﺮ زﻧﯽ ده روز روزهي ﻗﻀﺎﯾﯽ دارد و ﺗﺎ ﻓﺮا رﺳﯿﺪن رﻣﻀﺎن ،ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻣﺎه و ﯾﺎ
ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ
ﺑﺮاي زن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺪون اﺟﺎزهي وي روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا وﻗﺖ
ﮐﺎﻓﯽ ﻫﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ،ﺷﻮﻫﺮش را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ .اﮔﺮ ﻣﺮد ﺑﻪ
ﻫﻤﺴﺮش اﺟﺎزه داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و زن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ وي روزه ﮔﺮﻓﺖ ،ﭼﻨﺎنﭼﻪ
روزهي واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ ﻣﺮد ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ زن ،روزهي وي را
ﺑﺸﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدش ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺣﺎل ﮐﻪ زن روزهي
واﺟﺐ را آﻏﺎز ﮐﺮده ،ﺗﻤﺎمِ آن ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ زن ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش
روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮد ،ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻃﻮل روز ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮِ روزهدار ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ
روزهي زن ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن روزهي ﻧﻔﻞ ،اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ
اﮔﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش روزه ﻧﻔﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎل ،ﺷﻮﻫﺮش ﻗﺼﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ او
را دارد ،ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺧﻮدت اﺟﺎزه دادي ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮم؛ اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮل دادهاي
ﮐﻪ روزهام را ﻧﺸﮑﻨﯽ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﻣﺮد واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ و
ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن روزهي زﻧﺶ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ ٗ
]اﻹﴎاء[٣٤ : �ٔو� ﴾٣٤ ﴿وأوفوا ب ِٱلعه ِد� إِن ٱلعهد �ن م
و ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ وﻓﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ.
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮاي زن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﻮﻫﺮش،
ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او ،روزه)ي ﻧﻔﻞ( ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ
ﺧﺎﻧﻪاش راه دﻫﺪ« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺮدي ،ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻓﻼﻧﯽ
ﺣﻖ ﻧﺪارد وارد ﺧﺎﻧﻪام ﺷﻮد ،ﺑﺮ زن ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺷﺨﺺ اﺟﺎزهي ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي
ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮد را ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮدي ،دل و ﺳﯿﻨﻪي ﻓﺮاﺧﯽ دارد ،زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب
ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎرم ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ورودﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ ،اﺟﺎزهي ورود
ﺑﺪﻫﺪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ورود ﺗﮏﺗﮏ اﻓﺮاد ،از ﺷﻮﻫﺮش اﺟﺎزه ﺑﺨﻮاﻫﺪ.
-337ﺑﺎب :ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮم )ﻣﻘﺘﺪي( ﺳﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم از
رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ
اﻣﺎم ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮام ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد؛ درﺑﺎرهي ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﻣﺎم در ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن
ﺳﺮ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻫﺸﺪار داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺮَش را ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم
ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﺮ اﻻغ ﯾﺎ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻻغ،
ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟«
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،از ﻣﯿﺎن ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن اﻻغ را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻻغ را ﮐﻮدنﺗﺮﯾﻦ
ﺣﯿﻮان ﺑﺮﺷﻤﺮدهاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو آندﺳﺘﻪ از ﯾﻬﻮد ﮐﻪ ﺗﻮرات را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ
ﻧﮑﺮدﻧﺪ ،ﺑﻪ اﻻغ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ َ َۡ
� ِم ُل أ ۡس َف َ َ َ ُ َّ َ ُ ّ ُ ْ َّ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ َ َ
ارۢ�﴾ ﴿مثل ٱ�ِين �ِلوا ٱ�ورٮة �م لم � ِملوها كمث ِل ٱ� ِمارِ
]اﳉﻤﻌﺔ[٥ :
ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺗﻮرات ﻣﮑﻠّﻒ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
درازﮔﻮﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﺘﺪي ﺣﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮَش را ﭘﯿﺶ
از اﻣﺎم از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از
رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ،ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻣﺎم ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻪ
اﺳﺖ و آﻧﺎن ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺳﺠﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :آري؛
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ ،ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ،دﻋﺎ ﮐﻦ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ
ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز اﻗﺘﺪا ﮐﺮدهاي ،اﮔﺮ در ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﯽ ،ﺑﺮ ﺧﻼف
َ ََ َ َ ْ َ
ﺎرﻛ ُﻌﻮا«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ: رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﺮدهاي؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻓﺈذا ر�ﻊ ﻓ
َ ْ َُ
»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم رﮐﻮع ﮐﺮد ،ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﮐﻮع ﺑﺮوﯾﺪ« .ﺣﺮف» ﻓﺎء« در واژهي »ﻓﺎرﻛﻌﻮا«
ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻘﺘﺪي ﺑﺎﯾﺪ از ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﯾﺎ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ،در
ﻧﻤﺎزش ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﮑﺒﯿﺮ اﻣﺎم ،ﻧﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺑﻪ
رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺮود؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم ﺳﺮ از رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺑﺮدارد.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (5658 ،1236 ،1113 ،688) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 412 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&؛ و ﻧﯿﺰ
رواﯾﺖ :ﺑﺨﺎري ،ش 689 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ،ش722 :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش:
414ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه.
-338ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺮ ﯾﺎ ﭘﻬﻠﻮ در ﻧﻤﺎز
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(1220 ،1219) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.545 :
-339ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و
اﻧﺴﺎن اﺷﺘﻬﺎي ﺧﻮردن دارد و ﻧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن،
ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ
در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﺻﺪاي ﻗﺮاﺋﺖ اﻣﺎم را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ ،اﻣﺎ
ﺷﺎم ﻣﯽﺧﻮرد و ﭘﯿﺶ از ﺳﯿﺮ ﺷﺪن از ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ
ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ،ﻓﮑﺮ و ﺣﻮاﺳﺶ ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع
ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻮاﺳﺶ ﺑﻪ ﻏﺬاﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﯿﺎﻟﯽ
آﺳﻮده و ﭘﺲ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ:
]اﻟﴩح[٨ ،٧ :
َ َ َ ب َٰ ٧
�� َر ّ�ِك فٱ ۡرغب ﴾٨ نص ۡ ﴿فَإ َذا فَ َر ۡغ َ
ت فَٱ َ
ِ
ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ) ،ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻧﯿﺎﯾﺶ( ﺑﮑﻮش و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرت
روي ﺑﯿﺎور.
اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ،اﯾﻦ را ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﺎزد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺳﻔﺮهي
ﺷﺎم ﯾﺎ ﻧﻬﺎر را ﻫﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ،ﭘﻬﻦ ﮐﻨﺪ!
وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﺑﺮ او ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ ،ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ
آراﻣﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ،ﺿﺮر ﺑﺪﻧﯽ ﻫﻢ دارد.
ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﺑﺮوم ،ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻢ.
ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﺮو و ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻦ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﻮت ﺷﻮد .اﻣﺎ
آنﮔﺎه ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﻨﮓ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارد ،ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ
وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد ،ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺗﻨﮓوﺿﻮﺳﺖ ،ﻧﻤﺎز
ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا
ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ ،اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎزش ﻗﻀﺎ ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﺑﺘﺪا ﻧﻤﺎزش را
ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﮐﻨﺪ.
***
-340ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن در ﻧﻤﺎز
َ َ ُ ْ ََْ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ َ
ﺎرﻫ ْﻢ ﻣﺎلﻚ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻣﺎ ﺑﺎل أﻗﻮامٍ ﻳﺮ�ﻌﻮن أﺑﺼ ٍ -١٧٦٣ﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ
َ َ َ َ َ َُ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َّ َ
إِﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ ﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِِﻬﻢ -ﻓﺎﺷﺘﺪ ﻗﻮﻪﻟُ ﻲﻓ ذل ِﻚ ﺣﻰﺘ ﻗﺎل -:ﻴﻟَنﺘﻬ َّﻦ �ﻦ ذل ِﻚ ،أ ْو ﺘﻟُﺨﻄﻔ َّﻦ
َْ َ ُ ُ
) (1
ﺎرﻫ ْﻢ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ أﺑﺼ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در
ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟!« و در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺨﺘﯽ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد:
»ﯾﺎ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز آﯾﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ آﻧﺎن رﺑﻮده و زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«.
ﺷﺮح
ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ،ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از رﮐﻮع ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و »ﺳﻤﻊاﷲ
ﻤﻟﻦ ﻤﺣﺪه« را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ،ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﺻﻮرﺗﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦ،
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻧﻤﺎزِ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﻗﺎﻋﺪهاي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ
ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص در ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه ،ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؛
ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دﻟﯿﻞ دوﻣﯽ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﺻﻮرت ﺑﻪ
آﺳﻤﺎن ،ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽادﺑﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎزش را
ﺑﺎ ﺧﺸﻮع ﺑﻪﺟﺎي آورد و ﺳﺮش را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد .ﻋﻠﻤﺎ دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ درﺑﺎرهي ﺑﺎﻃﻞ
ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز اﯾﻦ اﻓﺮاد ،آوردهاﻧﺪ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي
ﻗﺒﻠﻪ روي ﺑﯿﺎورد و اﮔﺮ ﺳﺮَش را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ ،ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ ﻏﯿﺮ از
ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد
و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﯾﺎ
از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز آﯾﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽِ آﻧﺎن رﺑﻮده و زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«.
ﭘﺲ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ؟
ﭘﺎﺳﺦ :ﺑﺎﯾﺪ ﻧﮕﺎﻫﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪهﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎره
در ﺗﺸﻬﺪ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﮕﺸﺖ را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ،ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﺷﺎرهاش را ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽداد ،ﻧﮕﺎﻫﺶ
از آن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﻣﻘﺘﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز را -ﺑﻪوﯾﮋه در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
ﺻﺪاي اﻣﺎم را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد -ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﻘﺘﺪي ﺻﺪاي اﻣﺎم را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد،
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و
ِّ َ َ ْ ُ َ َ
ﺖ ﻫﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :إِ� ﺻﻨﻌ
) (1 َ ُ َ َ َ َّ ُّ ََْ
ِ ؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دادم ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﯿﺪ و «ﻼﻲﺗﺻ ﻮاﻤ ﻠ ﻌ ﺘﻟو
ِ ِﻲﺑ ﻮاﻤ �ِﺘﻟﺄ
روش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮا ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ« .در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن
ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ روش ﻧﻤﺎز را ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﺗﮑﺎن ﺧﻮردن
رﯾﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﺮّي ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ؛ و اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ
روﺑﻪروي ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در
ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﻧﯿﺰ -ﮐﻪ ﮐﻌﺒﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ -ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري
ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ،ﺿﻌﯿﻒ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻧﯿﺰ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز،
ﻧﮕﺎﻫﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه
اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺣﺎلِ ﻃﻮاف ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﺣﻮاسِ ﻧﻤﺎزﮔﺰار را ﭘﺮت
ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻋﺒﺎدت ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ-ﺗﺎ
آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽداﻧﻢ -ﻫﯿﭻ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﺘﯽ ﺿﻌﯿﻔﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن
ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺷﻤﺮده ﺑﺎﺷﺪ.
***
ُ َ ُّ َُ ُ َ َ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ ْ
� ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻻ ﺗﺼﻠﻮا ِ ﺼ اﺤﻟ ﻦ
ﺎز ﺑ ِ
-١٧٦٦ﻋﻦ أﻲﺑ مﺮﺛ ٍﺪ ﻛﻨ ِ
َْ ُ َ َْ َ َ ُُ
) (1
ﻮرَ ،وﻻ ﺠﺗﻠِﺴﻮا ﻋﻠﻴﻬﺎ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ إِﻰﻟ اﻟﻘ ِ
ﺒ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﺮﺛﺪ ،ﮐﻨّﺎز ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد:
»ﺑﻪﺳﻮي ﻗﺒﺮﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ و روي آنﻫﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ
ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و ﻣﻦ روزه ﺑﻮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ دﯾﺮوز روزه ﮔﺮﻓﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ :ﺧﯿﺮ .ﭘﺮﺳﯿﺪ:
»ﻓﺮدا ﻗﺼﺪ روزه داري؟« ﭘﺎﺳﺦ دادم :ﺧﯿﺮ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ روزهات را ﺑﺎز ﮐﻦ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،آﻏﺎز ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ
درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ،ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ
ﯾﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻔﻞ دﯾﮕﺮي .ﻣﺜﻼً ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد
ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ،ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ
را آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻟﯿﻠﺶ ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض
درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ« .اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎزي ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎﯾﯽ
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻣﺜﻼً ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﺨﻮاﻧﺪه و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺮﭘﺎ
ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪﯾﺎدش ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎز
ﻇﻬﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ ،ﺟﺪا ﻧﻤﯽﺷﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭘﺎﯾﺎن
ﯾﺎﻓﺖ و اﻧﺴﺎن از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮش ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺼﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ،ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺖ ،ﻧﻤﺎز
ﻋﺼﺮش را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد .اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺷﺮوع ﮐﺮده ﺑﻮد و در اﯾﻦ
ﻣﯿﺎن ،ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ ،ﭼﻪ ﮐﻨﺪ؟ ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره دو دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ:
دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ :اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و از اداﻣﻪي آن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ
ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد.
دﯾﺪﮔﺎه دوم :اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو رﮐﻌﺖ از ﻧﻤﺎز
ﺟﻤﺎﻋﺖ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ اﺣﺮامِ ﻧﻤﺎز ﻓﺮضِ ﺧﻮد را ﺑﺎ
ﺟﻤﺎﻋﺖ درﯾﺎﺑﺪ.
اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﺷﺮوع ﮐﺮدهاﯾﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﻧﻤﺎز
ﻓﺮض ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎ ﻫﻨﻮز در رﮐﻌﺖ اول ﻧﻔﻞ ﻫﺴﺘﯿﺪ ،ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ
ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در رﮐﻌﺖ دوم ﻫﺴﺘﯿﺪ ،ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﺮﭼﻪ
زودﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮض ﺑﺮﺳﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﻣﮑﺎنِ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي در ﺑﯿﻦ دﻻﯾﻞ وﺟﻮد دارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي روزهي روز ﺟﻤﻌﻪ ﮔﺸﻮده و ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻣﺨﺼﻮص ﮔﺮداﻧﯿﺪن روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﻧﯿﺰ ﺷﺐ آن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎم ،ﻣﮑﺮوه
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .روز ﺟﻤﻌﻪ ،ﻋﯿﺪي ﻫﻔﺘﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻔﺘﻪاي ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ روز ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ،ﻧﻬﯽ
ﺗﺤﺮﯾﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا در ﺳﺎل ،ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻧﻬﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ
در ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و ﻗﺮﺑﺎن ،ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻤﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺳﺎل ،ﻓﻘﻂ ﯾﮏ روز ،ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ و
ﯾﮏ روز ﻫﻢ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد و از اﯾﻦرو ﻧﻬﯽ از
روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ،ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ روز ﻗﺒﻞ از ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ روز ﺑﻌﺪ از آن را
ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ،اﯾﻦ ﮐﺮاﻫﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮدد .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
»از ﻣﯿﺎن ﺷﺐﻫﺎ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﺨﺼﻮص ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و از ﻣﯿﺎن روزﻫﺎ،
روز ﺟﻤﻌﻪ را وﯾﮋهي روزه ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﯾﺎﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ
ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدﺗﺶ آن را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﻋﺎدت
دارد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ
ﺻﻮرت ،ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﻣﺨﺼﻮص ﻧﮑﺮده اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ روز
در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ روزِ روزهاش ﻣﺼﺎدف ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ
آن را روزه ﺑﮕﯿﺮد .و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ روز ﻋﺮﻓﻪ ﯾﺎ روز ﻋﺎﺷﻮرا ﻣﺼﺎدف ﮔﺮدد،
روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ آن اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روزه از ﺟﻬﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ روزهي روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺼﺎدف ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي
روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ روز ﭘﯿﺶ از آن-
ﯾﻌﻨﯽ روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ -ﯾﺎ روز ﭘﺲ از آن را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻓﻘﻂ روز
ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ را روزه
ﻧﮕﯿﺮد ،ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ روزِ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد«.
اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام آﻣﺪ و
ﻣﻦ روزه ﺑﻮدم؛ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ دﯾﺮوز روزه ﮔﺮﻓﺘﯽ؟« ﮔﻔﺘﻢ :ﺧﯿﺮ .ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﻓﺮدا ﻗﺼﺪ روزه
ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺗﺨﺼﯿﺺ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي روزه و ﺷﺐ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و 435 ...
داري؟« ﭘﺎﺳﺦ دادم :ﺧﯿﺮ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ روزهات را ﺑﺎز ﮐﻦ« .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ
ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ روزِ ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﺟﻤﻌﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ،روزهي روز ﺟﻤﻌﻪ
ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﻓﺮدا -ﯾﻌﻨﯽ روز ﺷﻨﺒﻪ -ﻗﺼﺪ
روزه داري؟« ﮐﻪ ﺧﻮد ،دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن روزهي ﻧﻔﻞ در روز ﺷﻨﺒﻪ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن
ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ ،ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ را ﻧﯿﺰ
روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ﺗَ ُﺼ ُ
ﻮمﻮا ﻳَ ْﻮ َم
َ َّ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َّ ُ َ
ﺎء َﺷ َﺠﺮةٍَﻮد ِﻋﻨَﺐ أ ْو ِﺤﻟَ َ�ﺪ أﺣﺪ�ﻢ إﻻ ﻋ َّ ْ
ٍ ﺮﺘض ﻋﻠﻴ�ﻢ ،ﻓﺈِن لﻢ ِ الﺴﺒ ِﺖ إﻻ ِ�ﻴﻤﺎ ا� ِ
ُْ َْ
ﻓﻠﻴَ ْﻤ ُﻀﻐﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :روز ﺷﻨﺒﻪ را روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ ،ﻣﮕﺮ روزهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه
اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ -در روز ﺷﻨﺒﻪ -ﭼﯿﺰي ﺟﺰ داﻧﻪاي اﻧﮕﻮر ﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ درﺧﺘﯽ
ﻧﺪﯾﺪ ،آن را ﺑﺠﻮد« .اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و
ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﺪﺛﻤﺎن ،ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﺑﺎز اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ
و ﺷﺎذ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد .و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ،
ﻣﻨﺴﻮخ اﺳﺖ؛ ﻋﺪهي دﯾﮕﺮي از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :از روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ
ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ را ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ روزه
ﺑﮕﯿﺮد ،روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺘﯽ ﻧﺪارد.
در ﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺷﻨﺒﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮد ،ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ ،ﺟﻤﻌﻪ ﯾﺎ ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد .ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد در
»ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« آﻣﺪه و ﺣﺪﯾﺚ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري؛ و در ﻫﺮ دو
ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روزهي روز ﺷﻨﺒﻪ ،ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز
ﺟﻤﻌﻪ را روزه ﺑﮕﯿﺮد ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﺷﻨﺒﻪ را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮد .ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮدﻣﺒﯿﻞﻣﺰاج ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ دم و ﺳﺎﻋﺖ ،ﻫﺮﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد،
ﺑﭙﺬﯾﺮد ﯾﺎ ﺑﺪون ﺑﺮرﺳﯽ و ﺟﻤﻊﺑﻨﺪيِ دﻻﯾﻞ ،از دﯾﮕﺮان ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ
ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮِ ﺳﻨﺪ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﻪ ﺻﺤﺖ آن ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در
ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﺮ داﻧﺶﺟﻮ و ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮي،
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،ش2092 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ،ش1403 :؛ و اﻹرواء ،از
آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.960 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 436
ﺑﻪوﯾﮋهي ﺑﺮاي داﻧﺶﺟﻮي ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮد ،ﻫﻤﻪي
اﺑﻌﺎد را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﮑﻢ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺑﻨﮕﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ ،ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﻗﻮاﻋﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺛﻘﺎت
رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺷﺎذ ﺑﻮدن رواﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و
ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ آن را ﻧﭙﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا ﯾﮏ ﺧﻄﺎ در ﻧﻘﻞ ﮐﺠﺎ و ﺧﻄﺎ از روش اﺋﻤﻪي ﺛﺎﺑﺖ و ﺛﻘﻪ
در ﺣﺪﯾﺚ و ﻧﯿﺰ ﺧﻄﺎ از ﻗﻮاﻋﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﺠﺎ؟
در ﻫﺮ ﺣﺎل ،روزهي ﻧﻔﻞ در روز ﺷﻨﺒﻪ ،ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
روز ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮد.
***
-346ﺣﺮام ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل ﯾﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ
ﮐﺴﯽ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ،روزه ﺑﮕﯿﺮد و در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ
ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ
) (1ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه :ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش1965 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش1103 :؛ اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ&:
ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش1964 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .1105 :ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 235
ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش1962 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1102 :
) (3ﻧﻮوي /ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي 235ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻗﺪرت
ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
-347ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ
ﯾﮑﻢ :ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺳﻨﺖ ،و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ.
دوم :اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﺪ و ﺗﺎ ﺳﺤﺮ ،ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ .اﯾﻦ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻀﯿﻠﺖ
اﺳﺖ.
ﺳﻮم :دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ،ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ .اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از
ﭼﻨﯿﻦ روزهاي ﮐﻪ روزهي وﺻﺎل ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد .ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﮔﻤﺎن
ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از روي دلﺳﻮزي ﺑﺮ آﻧﺎن ،از روزهي وﺻﺎل ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از
اﯾﻦرو ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را دارﯾﻢ ،و -در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن -روزهي وﺻﺎل
ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﺎري ﺑﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﻪ روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ
َ َ َ َّ ْ ُ َ ُ ُ
اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻼل ﻣﺎه ﺷﻮال رؤﯾﺖ ﺷﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ل ْﻮ ﺗﺄﺧ َﺮ ال ِﻬﻼل ل ِﺰدﺗ� ْﻢ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ:
»اﮔﺮ ﻫﻼل رؤﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ ،ﭼﻨﺪ روزِ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰودم« .اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ
ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﺒﯿﻬﺸﺎن ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ از روزهي وﺻﺎل ﺑﺎزآﯾﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام
ﺑﻮدن روزهي وﺻﺎل اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ آن را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ دﻟﯿﻠﺸﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از روزهي وﺻﺎل ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﺳﺎنﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺴﯽ ،اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدش
را دارد .وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهي وﺻﺎل ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آنﭼﻪ
درﺑﺎرهي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ،
اﺟﺘﻬﺎد و ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ ،ﻫﻤﺎن
اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﺘﺮم در ﻗﺒﺮ ﻗﺮار دارد و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ ،ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ اوﺳﺖ؛ از
اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ
ﺑﺮ روي ﭘﺎرهاي از آﺗﺶ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﺴﻮزد و ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺑﺮﺳﺪ ،ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮ از
آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮي ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ« .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ
روي ﻗﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻫﻤﯿﺖ داد ِن ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻪ ﻗﺒﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻏُﻠﻮ و
زﯾﺎدهروي درﺑﺎرهي ﻗﺒﻮر ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮔﭻﮐﺎريِ ﻗﺒﺮ -ﯾﺎ ﺳﻨﮓﮐﺎري و
ﺳﯿﻤﺎنﮐﺎريِ آن -و ﻧﯿﺰ از ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺒﺮ و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﺮ روي آن ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛
َ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ ُ ِّ َّ ُ ُ َ َ َ َ
ﺟﺮ�ﺮ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ��» :ﻤﺎ �ﺒ ٍﺪ أ�ﻖ� ،ﻘﺪ ﺑ ِﺮﺋﺖ ﻣِﻨﻪ اﺬﻟﻣﺔ«.
ٍ -١٧٧٧ﻋﻦ
) (1
]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺮﯾﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮ ﺑﺮدهاي ﻓﺮار ﮐﻨﺪ ،ﺣﺮﻣﺖ و
) (2
اﻣﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽاش از او زاﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«.
) (3 َ ََ َ َ ْ ُ َْ ُ ْ َ ْ َُ َ ٌَ -١٧٧٨وﻋﻨﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﻲﺒ» :إِذا أ�ﻖ اﻟﻌﺒﺪ ،لﻢ �ﻘﺒﻞ ﻪﻟ ﺻﻼة«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ِ
َ ََ ْ ََ
و� رواﻳ ٍﺔ�» :ﻘﺪ �ﻔﺮ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺮﯾﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮده ﻓﺮار ﮐﻨﺪ ،ﻧﻤﺎزش ﻗﺒﻮل
ﻧﻤﯽﺷﻮد«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدد«.
َّ ُ َ ْ ً َ َّ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ
ﺮﺳﻗﺖ ،ﻓﻘﺎلﻮا :ﻣﻦ -١٧٧٩وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& :أن ﻗﺮ�ﺸﺎ أﻫﻤﻬﻢ ﺷﺄن الﻤﺮأة ِ الﻤﺨﺰوﻣِﻴ ِﺔ اﻟﻲﺘ
ُّ َ ُ ُ َ َُ ْ ُ َْ َ َ ْ ََْ ُ َ َْ ُ َ ِّ ُ َ َ ُ َ
ﻮل اﷲ�ِ. ِ ﺳ ر ِﺐ ﺣ ، ﺪ
ﺮﺘئ ﻋﻠﻴ ِﻪ إِﻻ أﺳﺎﻣﺔ �ﻦ ز ٍ
� ﻳ�ﻠﻢ ُ�ِﻴﻬﺎ رﺳﻮل اﷲِ؟ ﻓﻘﺎلﻮا :وﻣﻦ � ِ
ُ َ َ ََْ ََ َ َ ٍّ ْ ُ ُ َْ َ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ
ﻓﻠﻜﻤﻪ أﺳﺎﻣﺔ� ،ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :أ�ﺸﻔﻊ ﻲﻓ ﺣﺪ ﻣِﻦ ﺣﺪودِ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ؟!« � َّﻢ ﻗﺎم ﻓﺎﺧﺘﻄ َﺐ،
ُ َّ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ
ِﻴﻬ ُﻢ
ِ � ق الﺮﺸ�ﻒ ﺗﺮ�ﻮه ،و�ِذا ﺮﺳ ِ ﺮﺳق �ِﻴِﻬﻢ �ﻢ ﻗﺎل» :إ�ﻤﺎ أﻫﻠﻚ اﺬﻟِﻳﻦ �ﺒﻠ�ﻢ ��ﻬﻢ ﺎﻛﻧﻮا إِذا
ْ َ َ
َ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َّ َ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ
الﻀ ِﻌﻴﻒ ،أﻗﺎمﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ اﺤﻟﺪ ،وا�ﻢ اﷲِ لﻮ أن ﻓﺎﻃِﻤﺔ ﺑِﻨﺖ �ﻤ ٍﺪ ﺮﺳﻗﺖ ﻟﻘﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ
) (1
ﻋﻠﯿﻪ[
ََ َ َ ٍّ ْ ُ ُ َْ َ ُ ََ َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ
ﻮل اﷲ� ﻘﺎل» :أ�ﺸﻔﻊ ﻲﻓ ﺣﺪ ﻣِﻦ ﺣﺪودِ اﷲِ!؟« �ﻘﺎل ِ ﻠﻮن َوﺟﻪ َرﺳ و� رواﻳ ٍﺔ� :ﺘ
َ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ُ َ َُ ْ َْ ْ َ َ ُ َ
أﺳﺎﻣﺔ :اﺳﺘﻐ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ .ﻗﺎل� :ﻢ أمﺮ ﺑِﺘِﻠﻚ الﻤﺮأة ِ �ﻘ ِﻄﻌﺖ ﻳﺪﻫﺎ.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺎﺟﺮاي زﻧﯽ از »ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﮐﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد،
ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﺪ؟ و
ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ $ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ،ﺟﺮأت
ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد .ﻟﺬا اﺳﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد -و از اﯾﺸﺎن
درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ اﯾﻦ زن را ﻗﻄﻊ ﻧﮑﻨﻨﺪ -.رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ درﺑﺎرهي
ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد:
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(3475) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .1688 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 656آﻣﺪه
اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 444
»اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ( ،از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد
ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي ﻣﯽﮐﺮد ،او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ،ﻓﺮد
ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ ،ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ .ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،اﮔﺮ
دﺧﺘﺮم ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ ،دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :رﻧﮓ ﭼﻬﺮهي رﺳﻮلاﷲ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ
درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« اﺳﺎﻣﻪ ﻋﺮض ﮐﺮد :اي
رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮاﯾﻢ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ .راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﻮلاﷲ ،دﺳﺖ
آن زن ﻗﻄﻊ ﺷﺪ.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺷﺪت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده از آﻗﺎﯾﺶ«؛ زﯾﺮا ﺑﺮده و ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ،
ﺑﻪ آﻗﺎي وي ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ ﻟﺬا ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده ﺑﻪ زﯾﺎنِ آﻗﺎي اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ
وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ در اﯾﻦﺑﺎره وارد ﺷﺪه اﺳﺖ :اﮔﺮ ﺑﺮدهاي از آﻗﺎﯾﺶ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛
اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻔﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻘﺺ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﺮﻣﺖ و اﻣﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽاش ﻧﯿﺰ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد.
اﯾﻦﻫﺎ ،ﺳﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﺮده از آﻗﺎي اوﺳﺖ .ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ
ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮدهاي از آﻗﺎﯾﺶ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ ،ﮐﺪامﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد :ﻧﻤﺎزﻫﺎي
ﻓﺮض ﯾﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻞ ﯾﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺶ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻧﻤﺎزﻫﺎي
ﻓﺮﺿﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺪتزﻣﺎنِ ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﺑﺮده ﭼﻪ در
ﻧﺰد آﻗﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،در اﯾﻦ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدش
اﺧﺘﺼﺎص دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻋﺎم اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ
ﻧﺸﺪن ﻧﻤﺎز ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﻔﻠﺶ از اﺳﺎس ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ
ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮﺿﺶ اﮔﺮﭼﻪ ادا ﻣﯽﺷﻮد ،اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﺛﻮاﺑﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و
ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺪود ،ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ اﺣﮑﺎمِ ﮐﯿﻔﺮيِ
اﺳﻼم اﺳﺖ .ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﺧﺮوي؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش را در آﺧﺮت ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او
را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
445 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(
ََ ٓ َ ُ َ َ َ َۡ ُۡ َ َ ۡ َّ َ َّ
� � َ�غفِ ُر أن � َ
�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء [٤٨ : ﴿إن ٱ َ
ِ
ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ،اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ ،ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك ،ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ.
ﻟﺬا اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ،ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺟﺰ ﺷﺮك را ﺑﯿﺎﻣﺮزد.
ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﮐﻪ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ در
ﺷﺮﯾﻌﺖ ،ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و اﯾﺠﺎد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در آنﻫﺎ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻄﻊ
ﮐﺮدن دﺳﺖ دزد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ دزد را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ؛ از
اﯾﻦرو ﻗﻄﻊ ﮐﺮدن ﭘﺎﯾﺶ ﯾﺎ ﮐﺸﯿﺪنِ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺷﺨﺺِ
ﻣﺠﺮدي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ازدواج ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ،زﻧﺎ ﮐﻨﺪ ،ﺣﮑﻤﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺻﺪ
ﺷﻼق ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﯿﺪش ﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ درﺑﺎرهي زﻧﺎﮐﺎرِ ﻣﺠﺮد
اﺳﺖ و اﻓﺰودن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﮐﺎﺳﺘﻦ از آن ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
ﺣﮑﻢ ﻣﺤﺎرﺑﺎن ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن
ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ:
َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ْ َۡ َۡ َ � َو َر ُس َ ُ َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ
ون ٱ َّ َ
و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض فسادا أن �قتل ٓوا أو ﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�
ُ َ َّ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ ُ َ ۡ ْ َ ۡ َ
يصلب ٓوا أو �قطع �يدِي ِهم وأرجلهم مِن خِ� ٰ ٍف أو ينفوا مِن ٱ�� ِض﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة[٣٣ :
ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ،
ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف
ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺣﺪ و اﻧﺪازهي آنﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ
ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮِ ﻗﺎﺿﯽِ ﺷﺮع ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﺮاﯾﻢ ﻧﻘﺪي ،اﻧﻔﺼﺎل از
ﺧﺪﻣﺖ و زﻧﺪان و اﻣﺜﺎلِ آن ،ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪه ﺑﻪ اﻃﻼع ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻗﺎﺿﯽ
ﺷﺮع رﺳﯿﺪ ،ﺳﻔﺎرش ﯾﺎ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
َ َ ْ ُ َ َّ َ َ ُ ) (1 ُ ُ ُّ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ َْ
ا� الﺸﺎﻓِﻊ والﻤﺸﻔﻊ ﻪﻟ«؛ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إذا ﺑَﻠﻐﺖ اﺤﻟﺪود الﺴﻠﻄﺎن ﻓﻠﻌﻦ
) (1ﺳﻨﺪش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ :دارﻗﻄﻨﯽ )(205/3؛ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ در اﻷوﺳﻂ ) (380/2ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﺑﯿﺮ؛
ﺳﻨﺪش ،ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺰﻧﺎد ،ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 446
ﯾﻌﻨﯽ» :وﻗﺘﯽ ﺣﺪود )ﯾﺎ ﺟﺮمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﺸﺨﺼﯽ دارﻧﺪ( ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺮﺳﺪ )و ﮐﺴﯽ
درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ آن ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ( ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻔﺎرشﮐﻨﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﻔﺎرش
ﺖﻣﯽﺷﻮد ،ﻫﺮ دو را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮد دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﻣ ْﻦ َﺣﺎﻟَ ْ
َّ َ َ ْ َ َّ َّ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ ٍّ ْ ُ ُ
ا� ِﻲﻓ أ ْم ِﺮهِ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ ،ﺷﻔﺎﻋﺘﺶ ﻣﺎﻧﻊ ا� �ﻘﺪ ﺿﺎد
ﺷﻔﺎ�ﺘﻪ دون ﺣﺪ ِﻣﻦ ﺣﺪو ِد ِ
از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات اﻟﻬﯽ ﺷﻮد ،ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ،ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده
اﺳﺖ«.
اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺮم ﺑﻪ اﻃﻼع ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮﺳﺪ ،ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدن رواﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً
ﺷﺨﺼﯽ ،ﻓﺮدي را در ﺣﺎل ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﻫﻢ دارد؛ وﻟﯽ ﻣﺼﻠﺤﺖ
را در اﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ و رازِ آنﺷﺨﺺ را ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ و
ﺧﺒﺮش را ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از اﻃﻼع ﻗﺎﺿﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
درﺑﺎرهي ﻟﻐﻮ ﺣﮑﻤﺶ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را در
ﺑﺎب ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﺣﺪود
ﺷﺮﻋﯽ ،ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺮاي ﻣﺠﺮﻣﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ از
آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪ زﻧﺎ ،ﺣﺪ ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ،ﺣﺪ ﺳﺮﻗﺖ و ﺣﺪ ﻣﺤﺎرﺑﻪ ﺑﺎ اﷲ و
رﺳﻮﻟﺶ اﺷﺎره ﮐﺮد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﻋﺪام درﺑﺎرهي ﻣﺮﺗﺪ و از دﯾﻦﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ،ﺟﺰو
ﺣﺪود ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺣﮑﻢ اﻋﺪاﻣﺶ ﻟﻐﻮ
ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ در ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ،ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺠﺮم ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮع ﺷﻮد ،ﺣﮑﻢ اﺟﺮا
ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺠﺮم ﭘﯿﺶ از دﺳﺖﮔﯿﺮياش ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ ،ﻋﻤﻼً ﻫﯿﭻ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﺮ او
اﺟﺮا ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َّ ُ ٓ ْ َ َ ً َ ۡ َ � َو َر ُس َ ُ َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ
ون ٱ َّ َ
و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ�� ِض ف َسادا أن �قتلوا ار�
﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين � ِ
َ َ َ َ ۡ َ ْ َ َ ُ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ
ض � ٰل ِك ل ُه ۡمأ ۡو يُ َصل ُب ٓوا أ ۡو �ق َّط َع �يۡدِي ِه ۡم َوأ ۡر ُجل ُهم ّم ِۡن خِ� ٰ ٍف أ ۡو يُنف ۡوا م َِن ٱ�� �ِ
َ َ َّ َّ َ َ ْ ي � ٱ ُّ� ۡ� َياۖ َول َ ُه ۡم � ٱ�خ َِرة ِ َع َذ ٌ
ِين تابُوا مِن � ۡب ِل أن اب َع ِظ ٌ ۡ
يم ٣٣إِ� ٱ� ِ خِز ِ ٞ
ٞ َّ ٞ َ ۡ ُ ْ َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ َ ُ
]اﳌﺎﺋﺪة[٣٤ ،٣٣ : �قدِروا علي ِهمۖ فٱعلموا أن ٱ� �فور رحِيم ﴾٣٤
ﺳﺰاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ،
ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﻫﺎ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ /اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ ) (437ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
447 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(
ﺑﺮﯾﺪه ﮔﺮدد ﯾﺎ از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺗﺒﻌﯿﺪﺷﺎن ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺧﻮاري و رﺳﻮاﯾﯽ آﻧﺎن در
دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ در آﺧﺮت )ﭘﯿﺶ رو( دارﻧﺪ .ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن
دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ ،ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ .ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :زﻧﯽ از
ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم ،ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮓ و ﻣﺸﮏ را ﺑﻪﻋﺎرﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ اﻧﮑﺎرش
ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ .رﺳﻮلاﷲ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ.
ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ آﺑﺮوي ﺧﻮد ،ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم ،ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻃﻮاﯾﻒ
ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد .ﻟﺬا از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ ﺗﺎ
اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ .آنﻫﺎ ،از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن #و دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن
واﻻﺗﺮ از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻮد ،درﺧﻮاﺳﺖ وﺳﺎﻃﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ درﺑﺎرهي
ﺣﮑﻢ و ﺣﺪي ﺷﺮﻋﯽ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ از اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن #ﭼﻨﯿﻦ
ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ و آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻦ ﻧﺪادﻧﺪ .اﺳﺎﻣﻪ
ﻓﺮزﻧﺪ زﯾﺪ ﺑﻮد و زﯾﺪ ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
آزادش ﻧﻤﻮد .اﺳﺎﻣﻪ و ﭘﺪرش زﯾﺪ $ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ زﯾﺎدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو
ﻗﺮﯾﺶ از اﺳﺎﻣﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻟﻐﻮ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ درﺑﺎرهي ز ِن
ﻣﺨﺰوﻣﯽ ،ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﺪ .اﺳﺎﻣﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﻓﺖ و ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد .رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ
اﺳﺎﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪا ،ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟« آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و
ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﻠﯿﻐﯽ اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ )ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ(،
از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻓﺮد ﻣﺸﻬﻮر و ﻧﺎمداري در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ دزدي
ﻣﯽﮐﺮد ،او را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ،ﻓﺮد ﺿﻌﯿﻔﯽ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺮﻗﺖ ﻣﯽﺷﺪ ،دﺳﺘﺶ را
ﻗﻄﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ« .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻗﺖ و دزدي در ﻣﯿﺎن اﻣﺖﻫﺎي
َ ْ َّ َ
ﺎﻃ َﻤﺔ
ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :لﻮ أن ﻓ ِ
َ ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ
ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﮔﺮ دﺧﺘﺮم ،ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ ،دﺳﺘﺶ را ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ
ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ« .ﻣﮕﺮ اﯾﻦ زن ﻣﺨﺰوﻣﯽ ،از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ او ،ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﻢ؟ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ،ﻧﺴﺐ ،ﺟﺎﯾﮕﺎه و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﻓﺎﻃﻤﻪ&
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6290 ،3965 ،3453) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش(3197 ،3196) :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 448
ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن زنِ ﻣﺨﺰوﻣﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﺳﺮورِ زﻧﺎنِ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺎن اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﯾﺎ
ﺳﻔﺎرش درﺑﺎرهي اﺣﮑﺎم و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ،ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن
ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »اﮔﺮ دﺧﺘﺮم ،ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ ،دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ« .و اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ
ﮐﻤﺎلِ ﻋﺪل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ،
ﺟﺪي ﺑﻮد و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ،از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد:
َ ﺮﺳﻗَﺖ ﻟَ َﻘ َﻄ ْﻌ ُ
ﺖ ﻳَ َﺪﻫﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اﮔﺮ دﺧﺘﺮم ،ﻓﺎﻃﻤﻪ دزدي ﮐﻨﺪ، ﺎﻃ َﻤﺔ ﺑﻨﺖ �ﻤﺪ َ َ َ ْ َّ َ
»لﻮ أن ﻓ ِ
دﺳﺘﺶ را ﺣﺘﻤﺎً ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ« .در اﯾﻦﺑﺎره دو ﻣﻌﻨﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻧﺨﺴﺖ :اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدم
دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻢ .و دوم اﯾﻦﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﻢ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ
ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺨﺴﺖ ،دﻗﯿﻖﺗﺮ اﺳﺖ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺷﺮاﻓﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻي ﻫﯿﭻﮐﺲ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
را از اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎز ﻧﻤﯽداﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ،ﺣﻖّ
اﻟﻬﯽﺳﺖ .ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دﺳﺘﺎن آن زن ﻣﺨﺰوﻣﯽ را ﮐﻪ از
اﺷﺮاف ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد ،ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ آن زن ،ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﻧﺸﺪ .اﯾﻦ ،درس
و آﻣﻮزهي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ
ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ،ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮏ دﯾﺪه ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و ﻗﺮاﺑﺖ و
ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﯾﺎ ﻣﻘﺎم و ﺛﺮوت ﮐﺴﯽ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتاﻫﯽ ﺷﺮﻋﯽ ،ﺣﻘّﯽ اﻟﻬﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن ،واﺟﺐ اﺳﺖ .دﻗﺖ
ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ
َ َ َٞ ۡ
ّ ۡ ُ َ ْ ََ َ َۡ َ َ ُ ۡ ُ َّ َ ُ َ َّ َ ۡ ُ ْ ُ َّ
�ةٖ� َو� تأخذ�م ب ِ ِهما رأفة ح ٖد مِنهما مِائة ج �وا � َ� ٰ ِ ﴿ٱلزا�ِية وٱلز ِا� فٱج ِ
ۡ َ َّ ُ ُ ُۡ َّ
]اﻟﻨﻮر [٢ : نت ۡم تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾ ِين ٱ�ِ إِن ك
ِ� د ِ
ﻫﺮ زن و ﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر را ﺻﺪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ در دﯾﻦ
اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آندو دﭼﺎر دلﺳﻮزي ﺷﻮﯾﺪ.
ﯾﮑﯽ از دلﺳﻮزيﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ
ﺷﺮﻋﯽ ،ﺳﻔﺎرش ﺷﻮد؛ ﻫﺮﮔﺰ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ،ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﻔﺎرش ﻧﮑﻨﯿﺪ و
ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،آدمِ آﺑﺮوﻣﻨﺪيﺳﺖ! ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ ،آدمِ ﺿﻌﯿﻔﯽﺳﺖ! او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ دارد؛
اﮔﺮ ﻣﺮد ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪ ،ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان
ﺧﺮدﺳﺎل ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ،ﯾﺘﯿﻢ و ﺑﯿﻮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ
449 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﺪود )ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ(
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﺣﺪ اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري ﮐﺮد .ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻣﺖ
اﺳﻼﻣﯽ ،ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪود و اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ،از
ﺳﺮزﻧﺶِ ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶﮔﺮي ﻧﻤﯽﻫﺮاﺳﯿﺪ ،در ﻗﻠﻪي ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي ﻗﺮار داﺷﺖ؛ اﻣﺎ
از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم و ﺣﺪود ﺷﺮﻋﯽ ﺗﺨﻠﻒ ورزﯾﺪ و ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮيﻫﺎي ﻧﺎروا
ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺳﺮﺑﺮآورد و اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم و
ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اﻟﻬﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ورزﯾﺪ ،ﺑﻪ ﺣﺎل و روزي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ .اﻣﯿﺪ
اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺷﻮﮐﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪيِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ و اﺣﮑﺎم اﻟﻬﯽ را ﺑﻪ آﻧﺎن
ﺑﺎزﮔﺮداﻧَﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
-351ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ در راه ﻣﺮدم ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ
زﯾﺮ آن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﺎريِ آب و اﻣﺜﺎلِ آن
آزاررﺳﺎﻧﯽ ،ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر آزاردﻫﻨﺪهاي ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻌﻨﻪ زدن،
ﺳﺮزﻧﺶ ،دﺷﻨﺎم دادن و ﻧﯿﺰ ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ و ﺳﺨﻨﺎن و ﮐﺎرﻫﺎي آزاردﻫﻨﺪهي دﯾﮕﺮ.
ۡ َ ْ َۡ
� َما ٱ�ت َس ُبوا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﻮﻣﻦ
در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ﴿ :بِغ ِ
را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ .«...از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد
ﮐﻪ آزار دادن زن ﯾﺎ ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت
دﯾﮕﺮ :اﮔﺮ آزار رﺳﺎﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،واﮐﻨﺸﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ،اﺷﮑﺎﻟﯽ
ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ،ﺗﻼﻓﯽ ﮐﻨﯿﺪ.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(2587 ،2586) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1623 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 454
ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي دادهاي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد :ﺧﯿﺮ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮا
ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺎﺣﻘﯽ و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮم«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻣﺮا ﺑﺮ ﺳﺘﻢ و ﻧﺎﺣﻘﯽ ،ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ،ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮ«؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ
دوﺳﺖ داري ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ در اﺣﺴﺎن و ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ،ﯾﮏﺳﺎن و ﻣﺜﻞِ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟«
ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﻠﻪ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﮑﻦ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﺮﺗﺮي دادن ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ
در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ،ﮔﺸﻮده اﺳﺖ.
ﻓﺮزﻧﺪ ،ﺷﺎﻣﻞ دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻫﺪﯾﻪ ،ﺑﺨﺸﺸﯽ ﻏﯿﺮ از ﻧﻔﻘﻪ اﺳﺖ؛
زﯾﺮا ﻫﺮ ﭘﺪري ،ﻧﻔﻘﻪي ﻓﺮزﻧﺪش را ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي
ﻓﺮزﻧﺪش را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ .اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪي ،داﻧﺶﺟﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و دﯾﮕﺮ ﻟﻮازم ﺗﺤﺼﯿﻞ
ﻧﯿﺎز دارد ،و ﻓﺮزﻧﺪ دﯾﮕﺮ داﻧﺶﺟﻮ ﻧﯿﺴﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﺪر ،ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي داﻧﺶﺟﻮ را
ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ،ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ
ﻟﺒﺎس ﻧﻮ ﻧﯿﺎز دارد و دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرِ ﺧﺎﻧﻮاده ،ﺑﺮاي
ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻧﻮ ﻧﯿﺎز دارد ،ﻟﺒﺎس ﺑﺨَﺮَد .و ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ،ﺑﯿﻤﺎر اﺳﺖ؛
ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي درﻣﺎ ِن اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ،وﻇﯿﻔﻪي ﭘﺪر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ،ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج ﻣﯽرﺳﺪ و ﭘﺪر ،ﻫﺰﻧﻪﻫﺎي ازدواج اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ
را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﻬﻢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر ،ﻧﯿﺎز ﻫﺮﯾﮏ از
ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﺮﯾﮏ از آنﻫﺎ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ .ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ
ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮش ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ
ﭘﺴﺮش ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺪﻫﺪ؟ دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ،
اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ اﷲ درﺑﺎرهي ﻣﯿﺮاث ،ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ،دو ﺑﺮاﺑﺮ
دﺧﺘﺮ ﺑﺪﻫﺪ .اﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ ،ﺑﻪ دﺧﺘﺮش ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن
ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﻘﺴﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ،ﻋﺎدﻻﻧﻪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﺪري در ﻣﯿﺎن
ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان داد ﯾﺎ اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ را در
ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮش رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮد ،ﺑﺎﯾﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ داده اﺳﺖ ،ﭘﺲ
455 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪر ،ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ...
ﺑﮕﯿﺮد؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن داد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﻫﯿﭻ ﻧﺪاده اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ را
ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ دوﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ آﻧﺎن را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛
اﻟﺒﺘﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از روي ﺧﺠﺎﻟﺖ ،اﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﺾ را
ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ.
ﻟﺬا اﮔﺮ ﭘﺪري در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ،ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي
داد ،ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﺳﻪ راه دارد:
.1ﺳﻬﻢِ ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ داده اﺳﺖ ،ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد.
.2ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن و رﻫﻨﻤﻮد
اﻻﻫﯽ ﮐﻪ:
ََۡ ُ ۡ َّ َ ۡ ُ َ ّ
]اﻟﻨﺴﺎء [١١ : �﴾
﴿ل ِ�ك ِر مِثل ح ِظ ٱ�نثي ِ
ﺳﻬﻢ ﭘﺴﺮ دوﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ دﺧﺘﺮ اﺳﺖ.
.3از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺣﻼﻟﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و رﺿﺎﯾﺘﺸﺎن را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط
ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ ،او را ﺣﻼل ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﻪ از روي ﺷﺮم و رودرﺑﺎﯾﺴﺘﯽ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
»ﭘﺪرم ،ﻏﻼﻣﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﺮد« .و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﺎﻏﯽ را ﺑﻪ ﻣﻦ
ﺑﺨﺸﯿﺪ« .ﺷﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎغ را ﺑﻪ او داد و ﺳﭙﺲ ﻏﻼﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺗﺎ در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺎغ،
ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ .ﻣﺎدرِ ﻧﻌﻤﺎن ،ﻋﻤﺮه ﺑﻨﺖ رواﺣﻪ $ﮐﻪ ﺑﺎﻧﻮﯾﯽ داﻧﺎ ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺸﯿﺮ
ﮔﻔﺖ :ﺣﺎل ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮادران ﻧﻌﻤﺎن ﻧﺪادهاي ،ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ
ﻫﺪﯾﻪ راﺿﯽام ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮي .ﺑﺸﯿﺮ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ رﻓﺖ ﺗﺎ آن
ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ ،ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮد .رﺳﻮلاﷲ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :آﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪان دﯾﮕﺮي ﻫﻢ
داري؟« ﺑﺸﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﻠﻪ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي
دادهاي؟« ﻋﺮض ﮐﺮد :ﺧﯿﺮ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮا ﺷﺎﻫﺪ ﻣﮕﯿﺮ؛
زﯾﺮا ﻣﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺎﺣﻘﯽ و ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮم« .و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺮ اﯾﻦ
اﻣﺮ ،ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﮔﻮاه ﺑﮕﯿﺮ«؛ ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :آﯾﺎ دوﺳﺖ داري ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺖ در اﺣﺴﺎن
و ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ،ﯾﮏﺳﺎن و ﻣﺜﻞِ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﻠﻪ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ در
اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻣﮑﻦ« و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﯾﮏﺳﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ ،ﺑﺒﺨﺶ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از
آنﻫﺎ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮي دﻫﯽ ،ﭼﻪﺑﺴﺎ در دلِ آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﻣﻬﺮﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 456
ﺗﻮ ﮐﻢ ﺷﻮد و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ،ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﻘﻮاي
اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ« .ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ
اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ،دوﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ،ﺑﻪ
آن ﯾﮑﯽ ﻫﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ :دوﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ .ﺳﻠﻒ
ﺻﺎﻟﺢ #در ﺑﻮﺳﯿﺪن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ را
ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪﻧﺪ ،ﻣﺤﺒﺖ و ﺑﻮﺳﻪي ﺧﻮد را از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ درﯾﻎ ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ؛
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻧﺤﻮهي ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ
ﺑﯽدﻟﯿﻞ ،ﻧﮕﺎﻫﻤﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ،ﺧﺸﻢآﻟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ
ﺳﺒﺐ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً در آن ﻟﺤﻈﻪ ،ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﺎر
زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ.
ﻧﮑﺘﻪ :ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺸﺎن را داﻣﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي
رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ،درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎل ﺧﻮد وﺻﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ از ارﺛﺸﺎن ﻣﻌﺎدل
ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺰرگﺗﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام و
ﻧﺎرواﺳﺖ؛ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرگﺗﺮ را داﻣﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﻓﺮزﻧﺪ دﯾﮕﺮ ،ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮده
ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺻﯿﺘﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و آنﭼﻪ
وﺻﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻪي آﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮﮐﺲ ،ﺳﻬﻢ ارﺛﺶ را ﻣﯽﺑﺮَد.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد در ﮐﺎري ﮐﻪ دارد ،ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ از
اﯾﻦرو ﭘﺪر ،ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ در ﮐﺸﺎورزي ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت ﯾﺎ ﻫﺮ ﺣﺮﻓﻪي دﯾﮕﺮي ﺑﺎ اوﺳﺖ،
ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ؛
زﯾﺮا ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺪر ،ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد او و ﻧﻮﻋﯽ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
ﻞ ﻓﺮزﻧﺪش ،ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﭘﺪرش ﺛﻮاﺑﺶ در آﺧﺮت ،ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﻐ ِ
ﮐﺎر ﮐﻨﺪ ،اﯾﻦ ،ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮيﺳﺖ و ﭘﺪر ،ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖﻣﺰد وي را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ و ﭼﻪ ﺑﻪﺻﻮرت
درﺻﺪي؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻬﻤﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﺟﺪا ﮐﻨﺪ ،ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻣﯿﺎن
ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﺮام اﺳﺖ.
ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ،ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن اﺷﺘﻐﺎل دارد و ﭘﺪرش ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﻪ او
ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ دادن اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ و اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ،در ﺻﻮرﺗﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ
457 ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪر ،ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را در ﻫﺪﯾﻪ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ ...
ﭘﺪر اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ :در ﺻﻮرﺗﯽ
ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادرﺗﺎن ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪاي ﺧﻮاﻫﻢ داد؛ در اﯾﻦ
ﺻﻮرت ،اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪر اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﯾﮏ از
آﻧﺎن ﮐﻪ در ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ ،ﺣﻘﯽ از اﯾﻦ ﭘﺎداش ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ
ﭘﺪر ،اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ را ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد ﯾﺎ اﯾﻦ درب را ﺑﻪ روي
ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﯾﺖ
ﮐﻨﯿﺪ« .ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺑﺮاﺑﺮي در ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ورﺛﻪ ،واﺟﺐ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽاش ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﺧﻮد ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ
ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺨﺸﺶ و ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان
ﻧﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا در ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه
اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺴﺎوي را در ﻣﯿﺎن وارﺛﺎن ،ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ
ﺳﻬﻢ ارﺛﺸﺎن واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ،ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد و رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﻘﻂ در ﻣﯿﺎن
ﻓﺮزﻧﺪان ،واﺟﺐ اﺳﺖ.
***
-354ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك
آراﯾﺶ در ﻋﺰاي ﻣﺮده ،ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده
روز اﺳﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(3534 ،1281 ،1280) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1486 :
ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي 459 ...
روز واﭘﺴﯿﻦ -آﺧﺮت -اﯾﻤﺎن دارد ،ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدهاي ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺐ،
ﺳﻮﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ روز ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ
در ﻋﺰاي ﻣﺮده ،ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز اﺳﺖ« .ﻣﻨﻈﻮر از
ﺳﻮﮔﻮاريِ زن ،ﺗﺮك زﯾﻨﺖ و آراﯾﺶ ﺷﺮﻋﯽ در ﻋﺰاي ﻣﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدآراﯾﯽ،
ﻧﺸﺎن از ﺳﺮور و ﺷﺎديﺳﺖ .در دورهي ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ،وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰﺷﺎن را
از دﺳﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ ،ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ،از ﻋﻄﺮ و آراﯾﺶ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ دو ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش ،ﯾﻌﻨﯽ امﺣﺒﯿﺒﻪ و زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ
ﺣﺠﺶ $رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺳﻮگﻧﺸﯿﻨﯽ زن و ﺗﺮك آراﯾﺶ در ﻋﺰاي
ﻣﺮده ،ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز
ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻓﺮزﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ ﺑﺮ اﯾﻦ آﻗﺎي ﻓﺮزﻧﺪﻣﺮده،
واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻟﻬﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽاش
روالِ ﻋﺎديِ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻐﺎزهدار اﺳﺖ ،ﻣﺜﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﺎزهاش ﺑﺮود و ﺑﻪ
ﮐﺎر و ﮐﺎﺳﺒﯽِ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و اﮔﺮ ﮐﺸﺎورز اﺳﺖ ،ﮐﺎر و ﮐﺸﺎورزياش را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﮑﻨﺪ
و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻢ و داﻧﺶآﻣﻮز اﺳﺖ ،ﺳﺮِ ﮐﺎر و درسِ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد.
ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وي رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ،زﻧﺪﮔﯽاش را از روالِ ﻋﺎدي ﺧﺎرج ﻧﮑﻨﺪ .اﯾﻦ،
رﻫﻨﻤﻮد ﺳﻨﺖ و ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛
ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﺪر ﯾﺎ ﭘﺴﺮ ﯾﺎ ﻣﺎدر و ﺑﺮادرش ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و
ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺎر و ﺑﺎرش را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اراده و ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ
ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ .ﭘﺲ ،ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻟﻬﯽ راﺿﯽ ﺑﺎش ،ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورز و ﺑﻪ اﺟﺮ و
ﺛﻮاﺑﺶ ﭼﺸﻢ ﺑﺪوز؛ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﻧﮑﻦ و ﻏﺼﻪ ﻧﺨﻮر .آري؛ اﻧﺴﺎن ،ﻗﻠﺐ دارد و ﻏﻤﮕﯿﻦ
ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯽﺻﺒﺮي ﮐﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ
اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ،رﺳﻮلاﷲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز،
اﺟﺎزهي ﺳﻮﮔﻮاري داده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دوﺳﺖ ﯾﺎ ﻋﺰﯾﺰِ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﻏﻢ و اﻧﺪوه
ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﺷﻮد و ﺣﺎل و ﺣﻮﺻﻠﻪي دﯾﺪن ﻣﺮدم را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 460
ﮐﻪ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز در ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﯿﺮون ﻧﺮود؛ اﻣﺎ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در
ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﺎﻋﺖ ،ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد.
ﺑﺮاي زن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﺰﯾﺰاﻧﺶ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﻪ ﺳﻮگ
ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و از ﻋﻄﺮ و ﺧﻮدآراﯾﯽ در ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺟﺎﯾﺰ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ» :ﺑﺮاي زﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و آﺧﺮت اﯾﻤﺎن دارد ،ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدهاي ﺑﯿﺶ از
ﺳﻪ ﺷﺐ ،ﺳﻮﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ
َْ ُ ْ ُ ً َ َ ْ
أﺣ ًﺪا أن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ« .ﺷﻮﻫﺮ ﺣﻖّ ﺑﺰرﮔﯽ دارد؛ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :لﻮ ﻛﻨﺖ آ ِمﺮا
َ َ ْ ُ َْ َ ْ َ ْ ُ َ َ
اﻤﻟﺮأة أن � ْﺴ ُﺠ َﺪ ل ِ َﺰ ْو ِﺟ َﻬﺎ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺣﺪ ﻷمﺮت
�ﺴﺠﺪ ﻷ ٍ
ﮐﺴﯽ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪ زن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ اﻣﺎ ﺳﺠﺪه،
ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ زن ،ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ اﯾﻦ در
ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ زنِ ﺑﺎردار ﺗﺎ وﺿﻊ ﺣﻤﻠﺶ -ﻫﺮ ﭼﻪﻗﺪر ﮐﻪ ﻃﻮل
ﺑﮑﺸﺪ -در ﻋﺪه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ زنِ ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده ،ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده روز ﻋﺪه دارد؛
ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش در ﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ او ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ
ﻋﻘﺪ ازدواج ،ﻣﺮد از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ون أَ ۡز َ� ٰ ٗجا َ� َ َ
َ ۡ ُ
� َّ� ۡص َن بِأنفسِ ِه َّن أ ۡر�َ َعة أش ُه ٖر
ُ ۡ َََ ُ َ َّ َ ﴿ َوٱ َّ� َ
ِين ُ� َت َوف ۡون مِن�م و�ذر
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٣٤ : ��﴾ َو َع ۡ ٗ
آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ،ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و ده
روز ﻋﺪه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ
و اﮔﺮ زنِ ﺷﻮيﻣﺮده ﺑﺎردار ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻋﺪهاش ﭘﺎﯾﺎن
ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺶ از ﻏﺴﻞ و ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﺷﻮﻫﺮش زاﯾﻤﺎن ﮐﻨﺪ ،ﻋﺪهاش ﺗﻤﺎم
ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ازدواج ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮ و ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮزﻧﺪش ﮐﻢﺗﺮ
از ﭼﻨﺪ دﻗﯿﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻋﺪهاش ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺶ از ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﺷﻮﻫﺮش
ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺳﺮﻣﻪ ﮐﺸﯿﺪن ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ زﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ درد ﻣﯽﮐﺮد ،ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهاي
ﻧﺪاد .اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻤﺎم ﻣﻮاد آراﯾﺸﯽ ﺑﺮاي زنِ ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده در ﻃﻮل ﻋﺪهاش ،ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ
را دارد؛ اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﺎﺑﻮنﻫﺎي ﺑﯽﺑﻮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮام ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :زن ﺷﻮﻫﺮﻣﺮده ،ﻓﻘﻂ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ
ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺘﺤﻤﺎم ﮐﻨﺪ ،ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺣﯿﺎط
ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮود و ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺤﻞّ ﺳﻘﻒداري ﺑﺎﺷﺪ .اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﭘﺎﯾﻪاي ﻧﺪارد.
ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آنﻗﺪر ﺧﺮاﻓﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎه را ﻣﺮدي ﭼﺸﻢ و ﮔﻮشدار ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :زﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺪه ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد ،ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﺐﻫﺎي ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ اﯾﻦ،
ﺣﺮف ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽﺳﺖ و زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺐﻫﺎي ﻣﻬﺘﺎﺑﯽ و ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ،
ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞﻫﺎي ﺳﺮﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون ﺑﺮود.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زن ،ﻓﻘﻂ ﺣﻖّ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدن
ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ﺧﻮد را دارد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺣﺠﺎب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درب
ﻣﯽزﻧﺪ ،ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺟﻮاب ﺗﻠﻔﻦ را ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻮﻫﺮش
ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽآﯾﻨﺪ ،ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﺎﻣﺤﺮم ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ
زﻧﺎن اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي او ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب
رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٞ َۡ َّ َۡ َ َ َ َۡ َ
]اﻷﺣﺰاب [٣٢ : ﴿ف� �ض ۡع َن ب ِٱلق ۡو ِل � َي ۡط َم َع ٱ�ِي ِ� قلبِهِۦ َم َرض﴾
ﻧﺮم و ﻧﺎزك ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎردل اﺳﺖ ،ﻃﻤﻊ ورزد.
***
-355ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ
ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآورد؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺮام
ﺑﻮدن دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ،
ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي او ﯾﺎ ﭘﺲ از رد ﺷﺪن وي
ْ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ ََ
بﻴﻊ َﺣ ِ ٌ
ﺎﺮﺿ ِﺒﻟَﺎ ٍد و�ن ﺎﻛن أﺧﺎهُ ﻷ�ِﻴ ِﻪ أ�ﺲ ﻗﺎل �� :رﺳﻮل اﷲِ أن ﻳ
-١٧٨٤ﻋﻦ ٍ
ُ ِّ
َوأﻣ ِﻪ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
) (1
ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺑﺮاي او ﻧﻔﺮوﺷﺪ« ،ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﭘﺎﺳﺦ داد :ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي او
) (1
دﻻﻟﯽ ﻧﮑﻨﺪ.
ََ َ ُ ْ َ َ
ﻴﻊ َﺣ ِ ٌ ُ َ َ َ َ
ﺎﺮﺿ ِﺒﻟَﺎ ٍدَ ،وﻻ �ﻨﺎﺟﺸﻮا َوﻻ ِ -١٧٨٧وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل �� :رﺳﻮل اﷲ أن ﻳب
َ َْ َُ َ َْ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ ََ ْ َ َُْ َ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ْ ْ
الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ أﺧﻴِ ِﻪَ ،وﻻ �ﻄ ُﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ ،وﻻ �ﺴﺄل الﻤﺮأة ﻃﻼق أﺧﺘِﻬﺎ ِﺘﻟﻜﻔﺄ ﻳبِﻴﻊ
َ َ
ﻣﺎ ِﻲﻓ إﻧﺎﺋ ِﻬﺎ.
َّ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ َ ُ ْ َ ِّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ََ َ ُ ُ
اﻲﺑَ ،وأن �ﺸﺮﺘِط ِ ﺮِﻸﻋ ل ﺮ ﺟ
ِ ﺎﻬالﻤ ﺎع ﺘبﻳ نأو ، ﻲﻘﻠ اﺘﻟ ﻦ
ِ ﻋ اﷲ ﻮلرواﻳﺔ ﻗﺎل �� :رﺳ
ٍ و�
َّ ْ َ َّ ْ َََ َ َْ ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َْ ُ َ ََ ُ ْ َ
ﺮﺼ�ﺔِ] .ﻣﺘﻔﻖ الﻤﺮأة ﻃﻼق أﺧﺘِﻬﺎ ،وأن �ﺴﺘﺎم الﺮﺟﻞ ﻰﻠﻋ ﺳﻮ ِم أﺧِﻴ ِﻪ ،و�� ﻋ ِﻦ اﻨﻟﺠ ِﺶ واﺘﻟ ِ
) (2
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺎﻻﻫﺎي
روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ را -ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻻﻟﯽ -ﺑﻔﺮوﺷﺪ ،ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد -و ﻓﺮﻣﻮد» -:ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﻫﺎ را
ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﺑﺎﻻ ﻧﺒﺮﯾﺪ) (3و ﻫﯿﭻﮐﺲ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺮادرش
) (1ﺣﺎﻓﻆ /ﮔﻮﯾﺪ :اﺑﻦاﻟﻤﻨﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺑﺨﺎري /دﻻﻟﯽ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ
ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ،اﯾﻦ ﮐﺎر را در ازاي ﮔﺮﻓﺘﻦ دﺳﺖﻣﺰد اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺪون
درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰد و از روي ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎ ﺑﻪدرﺧﻮاﺳﺖ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2140 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1515 :
) (3ﯾﻌﻨﯽ »ﻧَﺠﺶ« ﻧﮑﻨﯿﺪ .ﻧَﺠﺶ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،ﺑﯽآنﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،
ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻮد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ
ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻓﻼنﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﮐﺎﻻﯾﯽ را در ﺑﺎزار در ﻣﻌﺮضِ ﻓﺮوش
ﻣﯽﮔﺬارﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ،ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ،ﮐﺎﻻي ﺷﻤﺎ ،ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد .آﺧﺮﯾﻦ
ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ،ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ ﻧﺪارد؛
وﻟﯽ ﺻﺪ و دهﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري ﻣﯽﮐﻨﺪ .ﻗﺼﺪش ،ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ آن ﺟﻨﺲ،
ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﺑﺎزارﮔﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻧﻔﻊ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد .اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ .اﻣﺎ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ،واﻗﻌﺎً از اﺑﺘﺪا ﻗﺼﺪ ﺧﺮﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،وﻟﯽ در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ،ﻗﯿﻤﺖ آن ﺟﻨﺲ
ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺎﻻ ﺑﺮود ﮐﻪ از ﺧﺮﯾﺪ آن ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد ،اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ،ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺰاﯾﺪه،
ﻗﯿﻤﺖ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎديِ ﺧﻮد را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ،وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ ،ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود ،از ﺧﺮﯾﺪ آن ﺟﻨﺲ ﻣﻨﺼﺮف
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر وارد ﻧﯿﺴﺖ و اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد] .ر.ك :ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي [.1575
465 ﺑﺎب :ﺣﺮامﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ...
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﻧﯿﺰ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎرياش ،ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻧﮑﻨﺪ؛ و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ -ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد-
ﺧﻮاﻫﺎن ﻃﻼق ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻧﺸﻮد«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :رﺳﻮلاﷲ از اﯾﻦ اﻣﻮر ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد :از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ
از رﺳﯿﺪن ﮐﺎﻻﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزار ،ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﻏﯿﺮﻣﻘﯿﻢ ﺑﺮود و از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ،
ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را -ﺑﻪﺻﻮرت دﻻﻟﯽ -ﺑﻔﺮوﺷﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ زﻧﯽ ازدواج ﺧﻮد ﺑﺎ
ﻣﺮدي را ﺑﻪ ﻃﻼق دادن زن اوﻟﺶ ﻣﺸﺮوط ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ -ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻗﯿﻤﺖ
ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه -ﺑﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻي ﺧﺮﯾﺪاريﺷﺪهي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ) (1و از
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي »ﻧَﺠﺶ« و از ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺷﯿﺮ در ﭘﺴﺘﺎن ﺣﯿﻮان ﺷﯿﺮده ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ
ﺧﺮﯾﺪار -ﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ -ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد.
َ ْ َْ ُ ُ ََ َْ َْ َ َّ ُ َ
ﻋﻤﺮ $أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻻ ﻳﺒِﻊ �ﻌﻀ� ْﻢ ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ �ﻌ ٍﺾَ ،وﻻ -١٧٨٨وﻋﻦ اﺑﻦ َ
ْ َ َ َ َ َُْ ْ ََ ْ َ
) (2
�ﻄﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ إﻻ أن ﻳﺄذن ﻪﻟُ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ ،ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي
دﯾﮕﺮي ،دﺳﺖ ﻧﮕﺬارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري
ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول اﺟﺎزه دﻫﺪ«.
َ َ ُّ َ ُ ُْ ُْ َ َّ ُ َ
ﺎﻋمﺮ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :الﻤﺆﻣ ُِﻦ أﺧﻮ الﻤﺆﻣ ِِﻦ ،ﻓﻼ �ِﻞ ٍ -١٧٨٩وﻋﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ
َ َ َّ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ ََْ َ ََ َْ ُْ
) (3
ل ِﻤﺆﻣ ٍِﻦ أن ﻳبﺘﺎع ﻰﻠﻋ �ﻴﻊِ أﺧِﻴ ِﻪ َوﻻ �ﻄ َﺐ ﻰﻠﻋ ﺧِﻄﺒ ِﺔ أﺧِﻴ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺬ َر«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﻣﻦ ،ﺑﺮادر ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ و
ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﻮﻣﻨﯽ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺑﺮادرش ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ روي
ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ،ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮود؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ،ﺧﻮد-
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ -ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ«.
) (1ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻋﻤﺮ ،ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽرﺳﺪ؛ آنﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽآﯾﺪ و
ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ،اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را اﯾﻦﻗﺪر ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﮐﺮدهاي ،از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﺮم.
]ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5142 ،2139) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1412 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1414 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 466
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ:
• ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ.
ي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﺟﺎزهي • ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮ روي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر ِ
او ﯾﺎ ﭘﺲ از رد ﺷﺪن وي.
• ﺣﺮام ﺑﻮدن واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ
ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآورد.
اﯾﻦ دﻻﻟﯽ ،ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﻮرت دارد ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب ،ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از آن
ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺘﺮ ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ ﺷﻬﺮ
ﻣﯽآورد؛ ﯾﮑﯽ از ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ ،ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﻓﻼﻧﯽ! ﻣﻦ ،اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ
ﺎس ﻳَ ْﺮ ُز ُق َّ ُ
ا� ﻣﯽﻓﺮوﺷﻢ« .اﯾﻦ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :د ُﻋﻮا اﻨﻟَّ َ
َ� ْﻌ َﻀ ُﻬ ْﻢ ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ٍﺾ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﺮدم را ﺑﮕﺬارﯾﺪ -ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ .-اﷲ
آﻧﺎن را ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﯾﮏدﯾﮕﺮ روزي ﻣﯽدﻫﺪ« .ﭘﺲ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﮐﺎﻻي ﺧﻮد
را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ارزانﻓﺮوش ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻮل زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﻧﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ
ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﮐﺎرش ﺗﻤﺎم ﺷﻮد و ﺑﻪ آﺑﺎديِ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﻟﺶ را ﻫﻢ ﻧﻘﺪا
درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺮﯾﺪارِ ﺷﻬﺮي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ دارد و
ﭘﻮﻟﺶ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ دو ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ :ﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪار ﺷﻬﺮي ﮐﻪ ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد
ﻧﻈﺮش را ارزان ﻣﯽﺧﺮد و ﻫﻢ ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﺪي
درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﭘﺎي دﻻل ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ،ﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و ﻫﻢ
ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ دﯾﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ،
ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را -ﺑﻪﺻﻮرت دﻻﻟﯽ -ﺑﻔﺮوﺷﺪ ،ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﺖ ،ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﮔﺮ ﺧﻮد روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ از ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ
درﺧﻮاﺳﺖ دﻻﻟﯽ ﮐﺮد ﯾﺎ از او ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻي وي را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا
ﻓﺮوﺷﻨﺪهي روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮد ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ،ﮐﺎﻻي او را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي
ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ و دو ﺳﻪ روزي ﻫﻢ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭘﻮﻟﺶ ﻣﻌﻄﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ،ﭼﻨﯿﻦ
درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ
ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻻﻟﯽ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و اﮔﺮ روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ
درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﮐﺮد ،ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺧﻮدت ﮐﺎﻻي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻔﺮوش.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻋﻠﺖ و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ (1 )،ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط
ﮐﺮدهاﻧﺪ :اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮوﺷﻨﺪهي ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت
اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ،ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت،
ﻗﯿﻤﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و
ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد .در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ آن ﮐﺎﻻ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ
روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ؛ ﻟﺬا دﻻﻟﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ ،ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﻧﺪارد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از ﻋﻠﺖ ﻣﺬﮐﻮر ،ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﯽ از
واﺳﻄﻪﮔﺮيِ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻦ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﮐﺎﻻي روﺳﺘﺎﻧﺸﯿﻦ ،ﻓﻘﻂ درﺑﺎرهي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺿﺮوري
و ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻣﺮدم اﺳﺖ ،ﻧﻪ درﺑﺎرهي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻏﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ .اﻣﺎ اﯾﻦ ،اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﺿﻌﯿﻒ
اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﺎﻻﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد.
ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم از اﯾﻦ دﻻﻟﯽ ﯾﺎ واﺳﻄﻪﮔﺮي ،رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﺎز ﮐﺎروانﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﯾﺎ
ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ،در
ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﻣﺮدم در ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﻫﻔﺘﻪ ،از روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﺗﻮﻟﯿﺪات
ﺧﻮد را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪنِ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ،ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺸﺎن
ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻻﻫﺎي آنﻫﺎ را ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺎزار ،ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ
ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮِ رﺳﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﺎﻻﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ .در اﯾﻦ ﮐﺎر دو زﯾﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ:
اول :ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي از
دﻻﻻن ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﻨﺪ.
دوم :ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن روﺳﺘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺿﺮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا از ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎزار ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدﻧﺪ
و دﻻﻻن ،ﮐﺎﻻﻫﺎي اﯾﺸﺎن را ارزانﺗﺮ از ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎزار ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ْ ُ َ َ َ َ َ ِّ ُ ُ ُّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ
ﺎﺷ َ َ َ َ َّ
الﺴﻮق � ُﻬ َﻮ ﺮﺘى ِﻣﻨﻪ ﻓ ِﺈذا أﻰﺗ ﺳﻴﺪه ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ﺗﻠﻘﻮا اﺠﻟﻠﺐ �ﻤﻦ ﺗﻠﻘﺎه ﻓ
ﺎس ﻳَ ْﺮ ُز ُق َّ ُ
ا� َ� ْﻌ َﻀ ُﻬ ْﻢ ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ٍﺾ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﺮدم را ) (1اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪَ » :د ُﻋﻮا اﻨﻟَّ َ
ﺑﮕﺬارﯾﺪ -ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ .-اﷲ آﻧﺎن را ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﯾﮏدﯾﮕﺮ روزي ﻣﯽدﻫﺪ«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 468
) (1 ْ
ﺎﺨﻟﻴَ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ از روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﺷﻬﺮي دﯾﮕﺮ آورده ﻣﯽﺷﻮد، ﺎر«؛
ِ ِ ﺑِ
ﻧﺮوﯾﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺮود و از آن ﺑﺨﺮد ،ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﺎزار
ﺑﺮﺳﺪ -و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺿﺮر ﮐﺮده اﺳﺖ ،-اﺧﺘﯿﺎر دارد ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد«.
ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ،ﺣﺮام ﺑﻮدن دﺳﺖ
ﮔﺬاﺷﺘﻦ روي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ .ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ ،ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪ ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن
ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﯾﻨﮏ ﻓﺮدي ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ،اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ
ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺧﺮﯾﺪار را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ و
ﻫﻤﺎن ﮐﺎﻻ را ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺨﺮد و اﯾﻦ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻪﻫﻢ زدن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي دﯾﮕﺮان اﺳﺖ
ﮐﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدن از دﺧﺘﺮ ﯾﺎ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدي دﯾﮕﺮ از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري
ﮐﺮده و ﻫﻨﻮز ﺟﻮاﺑﺶ را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺷﻤﺎ
ﺧﺒﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از دﺧﺘﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻗﺪم ﭘﯿﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ،
از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ .اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه
دﻫﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﺰدش ﺑﺮوﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎريِ ﻓﻼﻧﯽ رﻓﺘﻪاي؛
ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ را دارم؛ آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ؟ ﺣﻖ ﺑﺎ اوﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﯾﺎ
ﺧﯿﺮ.
اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي دﺧﺘﺮ ،ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول را رد ﮐﺮدﻧﺪ ،اﯾﺮادي
ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري اﻗﺪام ﮐﻨﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از رد ﺷﺪن
ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ از اﯾﻦ
ﻣﻮﺿﻮع ،ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮوﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻗﺼﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن او را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﻣﺎ
ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﮐﻨﯿﺪ ،او را رد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎر اول را از ﺣﻘﺶ
ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .1715 :ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 345آﻣﺪه اﺳﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش (7292 ،844) :و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .593 :ﻧﮕﺎ :ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي .345
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 470
ُّ
اﺠﻟَﺪ«؛) (1ﻣﻐﯿﺮه در ﻧﺎﻣﻪاش ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﻮﺷﺖ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ )و ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن
ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ( و از ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و از ﺳﻮالﻫﺎي
ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد و از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و رﻧﺠﺎﻧﺪن ﻣﺎدران و از
زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان و از ﻧﺪادنِ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽِ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮقِ آنﻫﺎ ﺑﺎز
ﻣﯽداﺷﺖ.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي
ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ«.
ﻣﺎل و داراﯾﯽ ،ﻧﻌﻤﺘﯽ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ آن را ﻣﺎﯾﻪي ﻗﻮام و ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﯾﻨﯽ
و دﻧﯿﻮي ﻣﺮدم ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ُ ۡ ُ ْ ُّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ
]اﻟﻨﺴﺎء [٥ : � ل� ۡم ق َِ�ٰ ٗما﴾ ﴿و� تؤتوا ٱلسفهاء أم�ل�م ٱل ِ� جعل ٱ
و اﻣﻮاﻟﯽ را ﮐﻪ اﷲ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري و ﻗﻮام )زﻧﺪﮔﯽ( ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ،ﺑﻪ ﺳﻔﯿﻬﺎن و
ﺑﯽﺧﺮدان ﻧﺪﻫﯿﺪ.
از اﯾﻦرو ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﺎدرﺳﺖ از آن ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ
ُ َّ
ﺗﻌﺪي ﺑﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إن ِدﻣﺎء� ْﻢ،
َْ َ ُ ْ َ َ ٌ َ ُ ْ َ ُ
ام َﻋﻠﻴْ� ْﻢ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل و آﺑﺮوي ﺷﻤﺎ،َوأم َﻮاﻟ� ْﻢ ،وأﻋﺮاﺿ�ﻢ ،ﺣﺮ
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ روز و اﯾﻦ ﻣﺎه و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ،ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و
آﺑﺮوي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ« .اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪاﻧﺪازهايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ،ﺧﻮد در ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻣﻮال ،ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎﻣﯽ
درﺑﺎرهي اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ
ِلر ُسو ِل َو ِ�ِي ٱل ُق ۡر َ ٰ �ء فَأَ َّن ِ َّ� ُ ُ
� َس ُهۥ َول َّ ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ
�﴾ ِ ﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ
]اﻷﻧﻔﺎل[٤١ :
ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﯾﮏﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪ ،از آنِ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،و ﺧﻮﯾﺸﺎنِ )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(
اﺳﺖ.
) (1اﯾﻦ ذﮐﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪي آن ،ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي 1424آﻣﺪه اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ﻫﺎي 218و 1532آﻣﺪه اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
471 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ...
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َّ َ ُ ُ َ ۡ َٰ َ َ ۡ
ت ل ِۡل ُف َق َرا ٓءِ َوٱل َم َ ٰ
لص َد َ� ٰ ُ ﴿إ َّ� َما ٱ َّ
ِ� َعل ۡي َها َوٱل ُمؤلفةِ قلو�ُ ُه ۡم َو ِ� ِ� وٱل� ِمل �ك ِ ِ
� َعل ٌ ٗ َ َ
�ضة ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ َّ َّ َ ۡ َ َ َ ۡ
َ َ َّ
ِيم ۗ يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ
يل� ف ِر اب وٱل� ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ لرق ِ ٱ ِ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٦٠ : ِيم ﴾٦٠ َحك ٞ
زﮐﺎت ،وﯾﮋهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان)ﻓﻘﺮا( ،و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان )ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ( ،و ﮐﺎرﮔﺰاران زﮐﺎت و ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺎن دلﺟﻮﯾﯽ ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ در راه آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن ،و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎران و ﻣﺠﺎﻫﺪانِ
راه اﷲ و در راه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﺳﻮي اﷲ )ﺻﺎدر ﺷﺪه( اﺳﺖ .و
اﷲ ،داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ
ُ ُ َّ ُ ٓ ۡ َ ُ ۡ َّ َ ۡ ُ َ ّ ۡ َ َ ۡ
]اﻟﻨﺴﺎء [١١ : � أو� ٰدِ�مۖ ل ِ�ك ِر مِثل ح ِظ ٱ�نثي ِ
�﴾ وصي�م ٱ� ِ ﴿يُ ِ
اﷲ درﺑﺎرهي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﻬﻢ ﭘﺴﺮ دوﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻬﻢ دﺧﺘﺮ اﺳﺖ.
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر دﯾﮕﺮ آﯾﻪﻫﺎي ﻣﯿﺮاث ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻘﻮقِ ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ
ﻣﻮﺿﻮع ﺛﺮوت و داراﯾﯽﺳﺖ؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻫﻤﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﺟﻬﺖ
رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ .ﻟﺬا ﺛﺮوت و داراﯾﯽ ،اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن
ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را در ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ
ولﺧﺮﺟﯽ و اﺳﺮاف در ﻣﺼﺮف ﮐﺮدن ﭘﻮل اﺷﺎره ﮐﺮد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي
در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻧﯿﺰ در ﻟﺒﺎس و ﺳﻮاري و دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد زﻧﺪﮔﯽ ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
��ُوا ْ َو َ� � ُ ۡ�فُ ۚ ٓوا ْ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم ۡ�� َ
ِ� ﴾٣١ ﴿ َو ُ�ُوا ْ َوٱ ۡ َ
]اﻷﻋﺮاف[٣١ : ِ ِ ِ
و ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ و اﺳﺮاف ﻧﮑﻨﯿﺪ .ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ،اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد.
اﺳﺮاف ،ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎدهروي و از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ؛ اﺳﺮاف ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود
ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪه را دﺷﻤﻦ ﺑﺪارد .اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ در اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺮاف ،ﺑﺮاي ﻣﺎ
روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺧﺮج ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﺮوت ،ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آدم ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ،
ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﺮد ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ ،در ﺣﻖّ او اﺳﺮاف
ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد ،از ﺣﺪ و اﻧﺪازهي ﺛﺮوﺗﺶ ﺗﺠﺎوز
ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﺎﻧﻪ و
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 472
ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻟﺒﺎﺳﺶ را در ﺣﺪ ﯾﮏ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﯾﻦ ،اﺳﺮاف و ﺣﺮام
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ،از ﺣﺪ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ .از اﯾﻦرو اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري از
ﻣﺮدم ﻓﻘﯿﺮ ﯾﺎ ﻗﺸﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ زﻧﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ،ﺑﻪ
ﺑﻼي اﺳﺮاف و ولﺧﺮﺟﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﯾﺶ را
ﺑﻪاﻧﺪزهي ﮔﻠﯿﻤﺶ دراز ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮي ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻤﺶ درازﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ
ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﺎﻧﻪاش ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﺎﻧﻪي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ
ﻋﻤﻞ ﺣﺮام را ﻧﺸﺎنِ ﺑﯽﺧﺮدياش ﻣﯽداﻧﯿﻢ .در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻪ
اﺳﺮاف و ﺗﺠﻤﻞﮔﺮاﯾﯽ روي آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاري ،در ﭘﯽِ زﻧﺪﮔﯽِ اﺷﺮاﻓﯽ
ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺮض ،و ﺣﺘﯽ وام رﺑﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! اﯾﻦ ،اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ.
اﺳﺮاف ،ﯾﻌﻨﯽ از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻦ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد.
در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ در وﺻﻒ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٗ َ َ َّ َ َ ٓ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ
�فوا ولم �ق�وا و�ن �� �ل ِك قواما ] ﴾٦٧اﻟﻔﺮﻗﺎن[٦٧ : ﴿وٱ�ِين إِذا أنفقوا لم � ِ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ ،زﯾﺎدهروى ﻧﻤﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺨﻞ ﻧﻤﻰورزﻧﺪ ،و اﻧﻔﺎﻗﺸﺎن ﻫﻤﻮاره
ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ،در ﺣﺪ اﻋﺘﺪال اﺳﺖ.
ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺳﺮاف ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺪون ﺿﺮورت ،ﭼﻨﺪﯾﻦ دﺳﺖ
ﻟﺒﺎس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از زﻧﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻃﺮح و ﻣﺪ ﺟﺪﯾﺪي وارد ﺑﺎزار ﻟﺒﺎس
ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروﻧﺪ و آن را ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد را از اﻧﻮاع
ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻏﯿﺮﺿﺮوري ،ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ را ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ! اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از
ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻣﻬﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ زن ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻼﻣﯽ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﻪﮔﻮش ،در ﺧﺪﻣﺘﺶ
ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮوﺷﮕﺎه و آن ﻓﺮوﺷﮕﺎه ﻣﯽرود ﺗﺎ زن ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﯾﻦ را
ﺑﺨﺮ ،آن را ﺑﺨﺮ! اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدانِ اﻣﺮوزي ،زﯾﺮِ ﺳﻠﻄﻪي زﻧﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛
ﻟﺬا زن ادارهي زﻧﺪﮔﯽ را در دﺳﺖ دارد؛ ﻫﺮﻃﻮر ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻟﺒﺎس ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﻫﺮﭼﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﭘﺮواﯾﯽ از ﻣﺮد و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﺪارد! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
ﺑﺮ ﻣﺮد ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ و زﻧﺶ را از اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ.
از دﯾﮕﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖِ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺣﺮام و ﻧﺎدرﺳﺖ از ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﯾﺎ ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن آن ،اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎل و داراﯾﯽاش را در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺣﺮام ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ
473 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ...
ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن
از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺎﻟﺶ را ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ آن را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ آن ﻫﻢ ﺑﺮاي
ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽاش آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ .ﻟﺬا اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﯿﮕﺎر و دﺧﺎﻧﯿﺎت ،ﺣﺮام اﺳﺖ
و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﺿﺮرﻫﺎي ﺳﯿﮕﺎر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه ،ﮐﺸﻮرﻫﺎي
ﭘﯿﺶرﻓﺘﻪ -ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ -ﻣﻘﺮراﺗﯽ در ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت وﺿﻊ
ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ؛ زﯾﺮا ﺿﺮر ﺳﯿﮕﺎر ،ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺳﯿﮕﺎري آﺳﯿﺐ
ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ زﯾﺎن دارد؛ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ
ﻣﻘﺮراﺗﯽ وﺿﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﭘﺮوا ،ﺣﺘﯽ در
ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﯿﮕﺎر ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل دﺧﺎﻧﯿﺎت ،ﻫﻢ ﺣﺮام اﺳﺖ؛
و ﻫﻢ ﻣﺎﯾﻪي اذﯾﺖ و آزار ﻣﺮدم؛ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ اذﯾﺖ ﮐﺮدن ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺣﺮام
اﺳﺖ:
ُ ْ َ ۡ َ ْ ََ
� َما ٱ�ت َس ُبوا �ق ِد ٱ ۡح َت َملوا ُ� ۡه�ٰ ٗنا َۡ ﴿ َوٱ َّ� َ ُ ۡ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ
ِين يؤذون ٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ
ت بِغ ِ
]اﻷﺣﺰاب [٥٨ :
�ثۡ ٗما ُّمب ٗ
ينا ﴾٥٨ِ
و آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ را ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻣﯽآزارﻧﺪ ،ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ
ﺗﻬﻤﺖ و ﮔﻨﺎه آﺷﮑﺎري ﺑﺮ دوش ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ.
اﻓﺮاد ﺳﯿﮕﺎري ،ﻋﻼوه ﺑﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺣﺮام ،اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ از زﯾﺎنﻫﺎي
ﺳﯿﮕﺎر ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﯿﮕﺎر ﺑﻪ ﺷُﺶ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن
ﺿﺮر دارد .ﺧﺮﯾﺪن ﺳﯿﮕﺎر و اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻋﺪاﻟﺖ اﻓﺮاد ﺳﯿﮕﺎري
ﮐﻪ دﺳﺖ از اﯾﻦ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽدارﻧﺪ ،ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ،از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ
از ﻋﻠﻤﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺮ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ وﻻﯾﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و وﻻﯾﺘﺸﺎن در زﻣﯿﻨﻪي ازدواج دادن
دﺧﺘﺮﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا از ﻋﺪاﻟﺖ ،ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ و
اﻓﺮاد ﻓﺎﺳﻖ ،ﻫﯿﭻ وﻻﯾﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺳﯿﮕﺎر ﮐﺸﯿﺪن از ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﯿﺰ ،ﻣﺴﺄﻟﻪي
ﻣﻬﻤﯽﺳﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﺮوت ،ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن آن در
ﺑﺎزيﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،آﻣﺪه اﺳﺖ» :و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ« ﯾﻌﻨﯽ :اﷲ زﯾﺎدهﮔﻮﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﺑﺎزﮔﻮ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 474
ﮐﺮدن ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ
ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎرهي دﯾﮕﺮان ،ﻫﻤﻪي زﻧﺪﮔﯽاش ﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ
ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن وﻗﺖ
اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ وﻗﺘﺶ را در ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎي ﺑﯽاﺳﺎس و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد ،ﺗﺒﺎه
ﮐﻨﺪ .ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪر دادن وﻗﺖ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﺗﺒﺎه ﮐﺮدن ﻣﺎل و ﺛﻮرت ،ﺑﺪﺗﺮ و
زﯾﺎنآورﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ،ﻣﺎل از دﺳﺖرﻓﺘﻪاي را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ
ﺟﺒﺮان وﻗﺖﻫﺎي ازدﺳﺖرﻓﺘﻪ ،ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ .ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺬرد و ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ از
اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪر ﻟﺤﻈﻪﻟﺤﻈﻪي زﻧﺪﮔﯽاش را ﺑﺪاﻧﺪ.
در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،آﻣﺪه اﺳﺖ» :و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ )و ﺣﺮام( ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ
ﮐﻪ ﺳﺆالﻫﺎي ﻓﺮاوان )و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد( ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ« .اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻣﻨﻈﻮر
درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ
ِ از ﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ
ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان.
در ﻣﻮرد اول ،زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺜﺮت ﺳﺆال ،ﻣﮑﺮوه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ ،از
ﺳﺆالﭘﯿﭻ ﮐﺮدن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او را ﺧﺴﺘﻪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ
ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و ﻧﮑﺎت
ﺟﺪﯾﺪي ﻓﺮاﺑﮕﯿﺮد ،ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد .ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس $ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮد؛ از
او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدي؟ ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ،
ﻗﻠﺒﯽ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و ﭘﯿﮑﺮي ﮐﻪ در راه ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ،ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد راه ﻧﻤﯽداد.
ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪه ،ﻣﭻﮔﯿﺮي ﯾﺎ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﺑﺮ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ و
درﻣﺎﻧﺪه ﮐﺮدن او ﺑﺎﺷﺪ ،در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺳﺆال ﮐﺮدن ،ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ.
و اﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ دوم ،ﯾﻌﻨﯽ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ،وﯾﮋﮔﯽ آدمﻫﺎي ﻃﻤﻊﮐﺎر و ﺣﺮﯾﺺ
اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻮل ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دﯾﮕﺮان ،ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري،
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ .اﻟﺒﺘﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ از دوﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ و ﺻﻤﯿﻤﯽ ،ﯾﺎ از
ﻣﺴﺆوﻻن وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎس ﮐﻪ ﺑﯽﻣﻨﺖ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ؛ در
ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ،درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺰ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .آﯾﺎ
ﻣﺎل دﻧﯿﺎ ،آنﻗﺪر ارزش دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﭼﻨﺪ رﯾﺎل ،ﻣﻤﻨﻮنِ اﯾﻦ و آن
ﺷﻮد؟
475 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺼﺮفﮐﺮدن ﻣﺎل در راهﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ در راهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ...
اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ،ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻨﺠﮑﺎوي و ﺳﺮَك ﮐﺸﯿﺪن در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ
دارد ﮐﻪ از اﯾﻦ و آن ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ :ﻓﻼﻧﯽ ﭘﻮلدار اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ؟ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ :ﭼﻪ دارد و ﭼﻪ
ﻧﺪارد!
در اﯾﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺎدران ﯾﺎ رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن آنﻫﺎ را
ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮﺷﻤﺮد .رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم
وﻇﺎﯾﻔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان درﺑﺎرهي ﻣﺎدران ﺧﻮد دارﻧﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎدرش
ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ ﺧﺎﻃﺮش ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﺎدر ،ﺣﻖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ دارد و
ﺣﻘﺶ از ﺣﻖّ ﭘﺪر ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ آﻣﺪ
و ﮔﻔﺖ :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ،ﺳﺰاوار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﻢ؟
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت« .دوﺑﺎره ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت« .ﺑﺎز ﺳﺆال ﮐﺮد:
) (1
ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت« .ﮔﻔﺖ :آنﮔﺎه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺪرت«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺎدر ،ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺰاوار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ
او ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﯿﻢ .و ﭼﻮن دوﺑﺎره در اﯾﻦﺑﺎره از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺎدر را
ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر ،او را ﺑﯿﺶ
از ﻫﻤﻪ ﺳﺰاوار ﻋﻄﻮﻓﺖ ،ﻣﻬﺮورزي و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري داﻧﺴﺖ و ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم ،ﭘﺪر را
ﺳﺰاوار ﺗﮑﺮﯾﻢ ،ﻣﺤﺒﺖ و ﺧﻮشرﻓﺘﺎري ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻣﺜﻞ ﻣﺎدر ﺑﻪ
ﻓﺮزﻧﺪش ،ﻣﻬﺮ ﻧﻤﯽورزد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او دلﺳﻮزي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ۡ ُ ُ ُّ ُ َ ۡ ً َ َ ٰ ۡ
]ﻟﻘﲈن[١٤ : � َوه ٖن﴾ ﴿�لته أمهۥ وهنا
ﻣﺎدرش در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ روزاﻓﺰون ﻣﯽﺷﺪ ،او را )در ﺷﮑﻢ ﺧﻮد( ﺣﻤﻞ ﮐﺮد.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ٗ َ ُ ٗ َََ ُ
]اﻻﺣﻘﺎف[١٥ : �ل ۡت ُه أ ُّم ُهۥ ك ۡرها َو َوض َع ۡت ُه ك ۡرها﴾﴿
ﻣﺎدرش ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﺑﺎ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ،او را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد.
ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪران ﯾﺎ رﻧﺠﺎﻧﯿﺪنِ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ.
زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن دﺧﺘﺮان ﻧﯿﺰ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ،داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ
دﺧﺘﺮ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﺧﺘﺮﺷﺎن را ﺑﻪازدواج ﯾﮏ ﻣﺮد درﺑﯿﺎورﻧﺪ؛
از اﯾﻦرو ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ،ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽﮐَﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
دﺧﺘﺮﺷﺎن را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َۡ ن� َظ َّل َو ۡج ُه ُهۥ ُم ۡس َو ّٗدا َو ُه َو َك ِظ ٞ ُۡ َ ُّ َ
يم َ �َ ٥٨ت َ� ٰ َر ٰ
ى م َِن ٱلق ۡو ِم � أ َح ُد ُهم ب ِٱ� َ ٰ
﴿�ذا � ِ َ
ل�اب َ� َ� َسا ٓ َء ماَ � ُهون أَ ۡم يَ ُد ُّس ُهۥ � ٱ ُّ َ ٰ ُ ٓ َ ُّ َ ٓ َُ ۡ ُ ُ ََ
مِن سوءِ ما � ِ� بِهِۚۦ ��مسِكهۥ
ِ� ِ ٍ
َۡ ُ َ
]اﻟﻨﺤﻞ[٥٩ ،٥٨ : �ك ُمون ﴾٥٩
و ﭼﻮن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻣﮋدهي دﺧﺘﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﭼﻬﺮهاش ﺗﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺮ از ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﯽ
ﻣﯽﮔﺮدد) .ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﺶ( از زﺷﺘﯽ ﻣﮋدهاي ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺷﺪه اﺳﺖ ،از ﻗﻮﻣﺶ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛
)ﻧﻤﯽداﻧﺪ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاري آن را ﻧﮕﻪ دارد ﯾﺎ او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺪ
داوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!
ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮐﻪ ﮔﻮداﻟﯽ ﻣﯽﮐَﻨﺪ ﺗﺎ دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻏﺒﺎر ﺑﺮ
رﯾﺸﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ دﺧﺘﺮ ،ﻏﺒﺎر از رﯾﺶ ﭘﺪر ﮐﻨﺎر زد؛ اﻣﺎ ﻗﺴﺎوت و ﺳﻨﮓدﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺪي
رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺪر ،از اﯾﻦ رﻓﺘﺎر دﺧﺘﺮش ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﺸﺪ و او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮد!
ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻫﻢ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺪري ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﻨﺪ .دﺧﺘﺮك ﻓﻬﯿﻤﺪ ﮐﻪ
ﭘﺪرش ﭼﻪ ﻗﺼﺪي دارد؛ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮐﻮلِ او ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎﺑﺎ ﺟﺎن ،ﺑﺎﺑﺎ ﺟﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ؛
اﻣﺎ دلِ ﭘﺪر ﺳﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و دﺧﺘﺮش را از ﺧﻮد دور ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را در ﮔﻮدال
ﮔﺬاﺷﺖ و زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮد! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ.
اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ ،دو دﺧﺘﺮ را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ
ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﺑﺮﺳﻨﺪ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ )ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ( ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ و او ،ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ
) (1
دو ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد« و اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ را ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻗﺮار داد.
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ /ﺧﺒﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮزادش ،دﺧﺘﺮ اﺳﺖ،
ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻟﻬﯽ ،ﻣﺤﻤﺪ
ﻣﺼﻄﻔﯽ ﭼﻬﺎر دﺧﺘﺮ و ﺳﻪ ﭘﺴﺮ داﺷﺖ و ﻓﻘﻂ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪﻧﺪ و
ﭘﺴﺮاﻧﺶ در ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ در
ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎﻫﮕﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش اﺑﺮاﻫﯿﻢ ،داﯾﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ
دارد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ .ﻫﻤﻪي ﻓﺮزﻧﺪان رﺳﻮلاﷲ در ﺣﯿﺎت آن ﺑﺰرﮔﻮار درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛
ﺟﺰ ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎه ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ درﮔﺬﺷﺖ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ دﻫﺪ و او ﻧﯿﺰ
ﺑﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﺣﺠﺎب و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮاي او در
ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد.
ْ
»وﻣﻨ ًﻌﺎ وﻫﺎت« ،ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﺣﻖ دﯾﮕﺮان و ﻧﺪادنِ
ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ آنﻫﺎ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮال ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ،ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﻪﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ و
اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ .ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ از دادن ﺣﻘﻮقِ ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان ﻃﻔﺮه ﻣﯽروﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن
اﻣﻮاﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد» .ﻫﺎت« ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل و ﺛﺮوت ﺑﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ
ْ
ﻧﻮﻋﯽ زﯾﺎدهﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ؛ »وﻣﻨ ًﻌﺎ« ،ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ،ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ.
اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺧﻮدداري
از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯽاﺳﺎس ،ﻧﺎرواﺳﺖ و
اﯾﻦ ،ﻫﺮ دو ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،رﻧﺠﺎﻧﯿﺪن ﻣﺎدران،
ﺧﻮدداري از اداي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮان و ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده
اﺳﺖ«.
***
-357ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﭼﻪ
ﺟﺪي ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺷﻮﺧﯽ؛ و ﻧﻬﯽ از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮِ
ﺑﺮﻫﻨﻪ
ُ َ ِّ ُ َ َ َّ َ ْ َ ُ َّ ُ ُ ً َ َّ ْ َ
ﺠﺪِ ،ﻓﺄذن الﻤﺆذن، -١٧٩٤ﻋﻦ أﻲﺑ الﺸﻌﺜﺎءِ ﻗﺎل َ :ﻛﻨﺎ �ﻌﻮدا ﻣﻊ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻲﻓ الﻤﺴ ِ
َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َْ ََ َ َ ٌُ َ َ ْ
ﺠﺪِ ،ﻓﻘﺎل أﺑﻮ ﺠ ِﺪ �ﻤ ِﻲﺸ ،ﻓﺄ�ﺒﻌﻪ أﺑﻮ ﻫﺮ�ﺮة ﺑﺮﺼه ﺣﻰﺘ ﺧﺮج ﻣِﻦ الﻤﺴ ِ �ﻘﺎم رﺟﻞ ﻣِﻦ الﻤﺴ ِ
) (1 َ َّ َ َ َ ْ َ َ
ﻫﺮ�ﺮة :أﻣﺎ ﻫﺬا �ﻘﺪ ﻋﻰﺼ أﺑﺎ اﻟﻘﺎ ِﺳ ِﻢ] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮاﻟﺸّﻌﺜﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆذن
اذان ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺮدي از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﺎ ﭼﺸﻢ او را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﻮد و
دﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ ﻣﺮد ،از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ
ﮐﺮد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻌﺪ از اذان ﮐﺮاﻫﺖ دارد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ
ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣﺆذن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ » َ َّ
ﻲﺣ َﻰﻠﻋ َّ
الﺼﻼة« ،ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﻤﺎز
ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان ﺑﺰرگ ،ﻣﻌﺼﯿﺖ و
ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺸّﻌﺜﺎء ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺆذن اذان ﮔﻔﺖ؛ ﻣﺮدي از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و
رﻓﺖ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺑﺎ ﭼﺸﻢ او را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﻮد و دﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون رﻓﺖ.
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻓﺮﻣﻮد» :اﯾﻦ ﻣﺮد ،از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد« .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :وﻗﺘﯽ ﯾﮏ
ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺣﮑﻢ ﻣﺮﻓﻮع را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ.
ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اذان
ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻋﺬر داﺷﺘﻪ
ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺗﻨﮓ وﺿﻮﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وﺿﻮ ﺗﺎزه ﮐﻨﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ،
اﻣﺎم ﯾﺎ ﻣﺆذن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اذان و ﻧﻤﺎزِ آنﺟﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ.
اﻣﺎ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اداي ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ ،از اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون
ﺑﺮود؟ ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻋﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از ﻣﺴﺠﺪ
ﭘﺲ از اذان ،ﮐﺮاﻫﺖ دارد .و ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﻦ ﻧﻬﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ
از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻧَﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون
ﻣﯽرود ﺗﺎ ﻧﻤﺎز را در ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮي ،ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﻨﺪ ،از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﺮار ﻧﮑﺮده
اﺳﺖ و ﺧﺮوﺟﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ
اداي ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪي دﯾﮕﺮ ،ﭘﺲ از اذان ،از ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ ﻣﮕﺮ
ﺑﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ؛ ﻣﺜﻼً در ﻣﺴﺠﺪ دوم ﺟﻨﺎزهايﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﯾﺎ
اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ دوم ،ﺧﻮشﺻﺪاﺗﺮ از اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا اﮔﺮ ﺧﺮوﺟﺶ ﺑﻪ
ﺳﺒﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود.
***
-359ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ رد ﮐﺮدن رﯾﺤﺎن ﺑﺪون ﻋﺬر
ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻮي ﺧﻮش ،ﻧﺸﺎن از ﭘﺎﮐﯽِ اﻧﺴﺎن دارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﭘﺎك اﺳﺖ و ﺟﺰ ﭘﺎك را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد .از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻣﺎدهي ﺧﻮشﺑﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ
دادﻧﺪ آن را رد ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ،روش و رﻫﻨﻤﻮد ﻧﺒﻮيﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ
ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،رﯾﺤﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﯾﺤﺎن ،ﺳﺒﮏ و ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ و زﺣﻤﺖ و زﯾﺎﻧﯽ
ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﻫﺪاﮐﻨﻨﺪه ،آدم
ﻣﻨﺖﮔﺬاري ﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ،ﻓﻼن ﻫﺪﯾﻪ را ﺗﻮ دادم ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ
از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ،ﻣﻨﺘﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬارد و ﺷﻤﺎ را در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ،ﻫﺪﯾﻪاش را
ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ،اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺧﻮﯾﺶ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد و آن
را ﺑﺎ ﻣﻨﺖ و اذﯾﺖ ،ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺖ و اذﯾﺘﯽ از ﺳﻮي اﻫﺪاﮐﻨﻨﺪه ﻣﺘﻮﺟﻪ
ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮد ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪﯾﻪاش را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ.
***
-360ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻓﺮد در ﭘﯿﺶ روي او ،اﮔﺮ ﺑﯿ ِﻢ
آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﺷﻮد و ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن آن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ
ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮف درﺑﺎرهي او وﺟﻮد ﻧﺪارد
ُْ ُ ً ُْ ََ ُ َ
ﻗﺎلَ :ﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ ُّ ِّ
ﻲﺒَ رﺟﻼ ﻳث ِ� ﻰﻠﻋ َرﺟ ٍﻞ َو�ﻄ ِﺮ� ِﻪ ﻲﻓ ِ اﻷﺷﻌﺮي -١٧٩٧وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ
ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ ُْ ْ َ ُْ
َ ْ َ
) (1
الﺮﺟ ِﻞ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ أو �ﻄﻌﺘ ْﻢ -ﻇﻬﺮ ال ِﻤﺪﺣﺔ ،ﻓﻘﺎل» :أﻫﻠﻜﺘﻢ-
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،از ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﺪحِ او ،ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد» :او را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﯾﺪ -ﯾﺎ -ﭘﺸﺖ او
را ﺷﮑﺴﺘﯿﺪ«.
ٌُ َْ ً َّ ِّ َ َ ْ َ َ َ ْ ً ُ َّ َ
ﻲﺒ ﻓﺄ�� ﻋﻠﻴ ِﻪ َرﺟﻞ ﺧ�ا ،ﻓﻘﺎل ِ -١٧٩٨وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮة أن رﺟﻼ ذﻛ َِﺮ ﻋﻨﺪ اﻨﻟ
ََ ََ ً ْ َ َ َ ُ ُْ َ ً َ َُ ُ َْ َ ََ ْ َ َُُ َ
ﺣﺒِﻚ� -ﻘﻮﻪﻟُ م َِﺮارا -إن ﺎﻛن أﺣﺪ�ﻢ ﻣﺎدِﺣﺎ ﻻ �ﺎﻟﺔ ﻲﺒَ » :و �ﻚ! �ﻄﻌﺖ �ﻨﻖ ﺻﺎ ِ اﻨﻟَّ ُّ
ِ
َ ً َ ْ َ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ َ ِّ َ َ
ﺴﺐ ﻛﺬا و�ﺬا إن ﺎﻛن ﻳﺮى �ﻧﻪ ﻛﺬل ِﻚ وﺣ ِﺴيﺒﻪ اﷲ ،وﻻ ﻳﺰﻰﻛ ﻰﻠﻋ اﷲِ أﺣﺪا«. ﻓﻠﻴﻘﻞ :أﺣ ِ
) (2
]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺑﮑﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺨﻦ از ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ؛ ﻣﺮدي
دﯾﮕﺮ ،از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد» :واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﮔﺮدن دوﺳﺘﺖ را
ﺷﮑﺴﺘﯽ« .و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :اﮔﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از دﯾﮕﺮي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ،
ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﻓﻼﻧﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن اﺳﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﺧﺪاﺳﺖ؛ -و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ
را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛ -اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﺎور دارد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ .و ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد اﷲ-
ﮐﻪ از ﺑﺎﻃﻦِ ﻫﻤﻪ آﮔﺎه اﺳﺖ -ﭘﺎك و ﻧﯿﮏ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﺪ«.
ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد:
اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺳﺘﺎﯾﺶﺷﺪه از ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن و ﯾﻘﯿﻦ و رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ و ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ
ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦﮐﻪ از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد ،دﭼﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﻧﮕﺮدد و ﺑﺎزيﭼﻪي ﻧﻔﺲ
ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد ،ﻣﺪح ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ،ﻧﻪ ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﮑﺮوه؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﯿﻢ آن
ﺑﺮود ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻣﻮر ﯾﺎدﺷﺪه ﮔﺮﻓﺘﺎر آﯾﺪ ،ﺗﻌﺮﯾﻒ از او در ﭘﯿﺶِ روﯾﺶ ،ﺳﺨﺖ
ﮐﺮاﻫﺖ دارد .درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻔﺼﻞ ،اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ
اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ ،ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ
ْ َ ُ َ ْ
أر ُﺟﻮ أن ﺗ�ﻮن ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ »اﻣﯿﺪوارم ﺗﻮ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﯽ
اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدْ » :
ﮐﻪ از ﻫﻤﻪي دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ آن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ« .و در ﺣﺪﯾﺚ
َ ْ َ ْ
ﺖ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺗﻮ ،ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ ،اﺳﺒﺎل ازار دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :لﺴ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« و ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ
َ َ َ َ ّ ً َ َْ َ َ ً َ ً ُ َ َ َ َّ
� ﻓ ِّﺠﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن ،ﺗﻮآك الﺸﻴْ َﻄﺎن َﺳﺎﻟِﺎﻜ ﻓ ّﺠﺎ إﻻ ﺳﻠﻚ ﻓﺠﺎ �ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ ر
را در راﻫﯽ ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد و راﻫﯽ دﯾﮕﺮ ،ﻏﯿﺮ از راه ﺗﻮ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد« .اﺣﺎدﯾﺚ
ﻓﺮاواﻧﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺒﺎح ﺑﻮدن ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را در ﮐﺘﺎب
»اﻷذﮐﺎر« ذﮐﺮ ﮐﺮدهام[.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ
اﻧﺴﺎن ،از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را در ﭘﯿﺶِ روي او ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟
اﯾﻦ ،ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ دارد:
اول :ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻌﺮﯾﻒ از آن ﺷﺨﺺ ،ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺧﻮﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي
ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ،
اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ ،ﺷﺠﺎع،
ﺑﺰرگﻣﻨﺶ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ روﯾﺶ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ او
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ،ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪح و ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ،در ﻣﻔﻬﻮم
اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ى﴾� َوٱ َّ� ۡق َو َٰ ََ َُ ْ ََ ۡ ّ
]اﳌﺎﺋﺪة[٢ : ﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ
و ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ.
دوم :از ﮐﺴﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ،ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﻀﻞِ او ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ و اﺣﺘﺮاﻣﺶ
را ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ $را ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﺑﺎري از ﯾﺎراﻧﺶ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ،روزه ﺑﻮده اﺳﺖ«؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ:
ﻣﻦ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ،در ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزهاي ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«؟
اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ ﻃﻌﺎم داده اﺳﺖ«؟
اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ .ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺮوز ﺑﯿﻤﺎري را ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«؟
َّ َ َ َ ْ َّ َ ْ َ ََْ ْ َ
ئ ِإﻻ دﺧﻞ اﺠﻟَﻨﺔ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ:اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎ اﺟﺘﻤﻌﻦ ِﻲﻓ ام ِﺮ ٍ
»ﻫﺮﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ،وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«.
ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ از روي ﺗﮑﺒﺮ ،ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﺑﺮ
زﻣﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ ،اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺮد« .اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ :اي رﺳﻮلﺧﺪا!
َّ َ
ﯾﮏ ﻃﺮف ﻟﺒﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ،ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮاﻇﺒﺶ ﺑﺎﺷﻢ .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮدِ » :إﻧﻚ
ﯾﻌﻨﯽ» :ﺗﻮ ،ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روي ) (1 ﺖ ِم َّﻤ ْﻦ َ� ْﻔ َﻌﻠُ ُﻪ ُﺧﻴَ َ
ﻼء«؛ ل َ ْﺴ َ
از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو ﮐﻨﺎره دارد :ﯾﮑﯽ،
ﺳﺮﺳﺒﺰ و )ﺑﯽﺧﻄﺮ( و دﯾﮕﺮي ،ﺧﺸﮏ )و ﭘﺮﺧﻄﺮ(؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ
ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ ،ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ،ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟« اﺑﻦﻋﺒﺎس
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ،
آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ» :ﻣﻦ در اﯾﻦﺑﺎره ﺧﺒﺮ دارم؛ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه
ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ
آﻣﺪ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن ،آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ« .ﻋﻤﺮ -ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد -اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ.
َ َّ ُ َ َ َ َ ُْ َّ ِّ َ َ َ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :إِذا ﺳ ِﻤﻌﺘ ُﻢ اﻟﻄﺎﻋﻮن ﺑِﺄ ْر ٍض ،ﻓﻼ اﻨﻟ
َ ِ ﻦ
ِ ﻋ ز�ﺪ$
-١٨٠١وﻋﻦ أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ٍ
ْ ُ َْ َ َ ُْ ﻮﻫﺎَ ،و� َذا َو َ� َﻊ ﺑ ْ
َْ ُ ُ َ
) (1
ﺄر ٍض وأ�ﺘ ْﻢ �ِﻴﻬﺎ ،ﻓﻼ ﺨﺗ ُﺮﺟﻮا ﻣِﻨﻬﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ِ ِ ﺗﺪﺧﻠ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ
ﻃﺎﻋﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮدﯾﺪ و ﻃﺎﻋﻮن در آنﺟﺎ
ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ،آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻤﯽ و ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان
ﮔﺸﻮده اﺳﺖ» :ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده
اﺳﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮاﻫﺖ ورود ﺑﻪ آن« .وي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ ُّ َ ُ ُ ۡ ُ ُّ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ََۡ َ َ ُ ُ ْ
]اﻟﻨﺴﺎء [٧٨ : وج مشيدة ٖ﴾ ﴿��نما ت�ونوا يدرِ��م ٱلموت ولو كنتم ِ� بر ٖ
ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﻣﺮگ ﺷﻤﺎ را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺷﻬﺮ ﯾﺎ
ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن ،وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﮔﺮﯾﺨﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،در
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ در دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار و ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ
ﺑﺎﺷﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5728 ،4373) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2218 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 492
ُ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َّ ۡ َ ۡ َ َّ
]اﳉﻤﻌﺔ[٨ : ت ٱ�ِي ت ِف ُّرون م ِۡن ُه فإِن ُهۥ ُم� ٰقِي� ۡم﴾ ﴿قل إِن ٱلمو
ﺑﮕﻮ :ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﺪ ،از روﺑﻪرو ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ.
ُ َ َ َّ
ﻓﺮﻣﻮد﴿ :فإِن ُهۥ ُم� ٰ ِقي� ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :از روﺑﻪرو ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽرﺳﺪ«؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ در
ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻠﻮيِ ﺷﻤﺎ درﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﯿﭻ راه ﻓﺮاري از ﻣﺮگ وﺟﻮد
ﻧﺪارد .از اﯾﻦرو ﭼﺮا از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از
ﻣﺮگ ،ﺑﮕﺮﯾﺰﯾﻢ؟ آﯾﺎ اﺻﻼً اﻣﮑﺎن ﻓﺮار وﺟﻮد دارد؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ت َ� َق َال ل َ ُه ُم ٱ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُُ ٌ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ
� ِ و م ل ٱ رذح وف ل � م هو ِم هر
ِ ٰ ِ� د ِن
م ﴿�لم تر إِ� ٱ�ِين خرجوا
ۡ ُ َ ۡ ُ ُ ْ ُ َّ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٤٣ : ٰ
موتوا �م أح�هم﴾
آﯾﺎ از آن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺸﺪي ﮐﻪ از ﺗﺮس ﻣﺮگ )و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺮار از ﺟﻬﺎد،
ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ و( ﺳﺮزﻣﯿﻨﺸﺎن را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ .اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ
)و ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ،ﻫﻼﮐﺸﺎن ﮐﺮد و( ﺳﭙﺲ آﻧﺎن را زﻧﺪه ﻧﻤﻮد.
آنﻫﺎ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﺑﯿﻤﺎري وﺑﺎ ،ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ را در
آن وﺑﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد ،ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ؛ آنﮔﺎه اﷲ ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ
آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد و ﻫﺮﭼﻪ اراده
ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ؛ اﯾﻦ ،ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﺪﯾﺮي ﺑﻮد .از
اﯾﻦرو ﻣﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻫﺮﭼﻪ اراده ﮐﻨﺪ ،ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﭘﺪﯾﺪ آي؛ آنﮔﺎه
ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ،اراده ﮐﺮده اﺳﺖ .آن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ
ﻣﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را زﻧﺪه ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﺮﯾﺰﮔﺎﻫﯽ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ وارد ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺑﺎ زده ﺷﺪ ،ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ
اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ ۡ َ َّ ۡ ُ َ ۡ ََ ُُۡ ْ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٩٥ : ﴿و� تلقوا بِ�يدِي�م إِ� ٱ�هلكةِ﴾
و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ.
ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻫﻼﮐﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ ،اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /داﺳﺘﺎن
ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺑﯿﻦ
راه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ در ﺷﺎم ،ﻃﺎﻋﻮن ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ .در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ
ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده 493 ...
) (1اﯾﻦ ،دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎرح ﺑﺰرﮔﻮار و ﺷﻤﺎر دﯾﮕﺮي از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ ،ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺪي ﻧﯿﺎﻣﺪه
اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺗﺤﺖ ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺗﺮك ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺳﺮغ ،ﻧﺎم ﯾﮏ آﺑﺎدي در ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (3ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ،ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي دو ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 494
ﺑﻪ ﺣﻀﻮرم ﺑﺨﻮان« .ﻣﻦ ،آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﻧﺪم .ﻋﻤﺮ از آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت
ﺧﻮاﺳﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان )ﺑﺮ ﺳﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﻮع وﺑﺎ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺮوﻧﺪ
و ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ( ،اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ .ﻋﻤﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﻧﺰدم ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و
)ﺑﺮوﯾﺪ(« .آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ» :آن دﺳﺘﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن و رﯾﺶﺳﻔﯿﺪان ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﻪ ﭘﺲ از
ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ ،اﺣﻀﺎر ﮐﻦ« .آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻢ .آنﻫﺎ ﺑﯽآنﮐﻪ
دو ﻧﻔﺮﺷﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﻧﻈﺮ دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ» :ﻣﺎ ﺻﻼح
ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ و آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض اﺑﺘﻼ ﺑﻪ وﺑﺎ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯽ« .ﻋﻤﺮ
درﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد ﮐﻪ» :ﻣﻦ ،ﺑﺎﻣﺪاد ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺒﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدم؛ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺎدهي
ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ« .اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮّاح ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰي؟« ﻋﻤﺮ
ﭘﺎﺳﺦ داد» :اي اﺑﺎﻋﺒﯿﺪه! اي ﮐﺎش )ﺗﻮ اﯾﻦ ﺣﺮف را ﻧﻤﯽزدي و( ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي اﯾﻦ
ﺣﺮف را ﻣﯽﮔﻔﺖ .آري ،از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﮑﻢ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﯾﻢ .آﯾﺎ ﻏﯿﺮ
از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو ﮐﻨﺎره دارد :ﯾﮑﯽ،
ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘﺮﮔﯿﺎه و دﯾﮕﺮي ،ﺧﺸﮏ و ﺑﺪون ﮔﯿﺎه؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ
ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ ،ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ،ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟« اﺑﻦﻋﺒﺎس
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورﺗﯽ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ،
آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ» :ﻣﻦ در اﯾﻦﺑﺎره ﺧﺒﺮ دارم؛ از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮔﺎه
ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ وﺑﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ
آﻣﺪ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن ،آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ« .ﻋﻤﺮ -ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد -اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮔﻔﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ.
ﭘﺎرهاي از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد:
ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ ،ﺷﺨﺼﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽِ ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد را ﺑﺮ
ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﺑﻪ دراﯾﺖ و ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق
ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ دﯾﻦ ،داﻧﺶ و ژرفﻧﮕﺮي و ﺧﺮدي ﮐﻪ داﺷﺖ ،ﺑﺮاي
ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ﺑﺎ اﻫﻞ ﻣﺸﻮرت روي آورد.
از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎور ،اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ را در ﻧﻈﺮ
ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻣﺸﻮرت را از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم آﻏﺎز ﮐﺮد و
ﺑﺎب :ﮐﺮاﻫﺖ ﺧﺮوج ﯾﺎ ﻓﺮار از ﺷﻬﺮ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐﻪ در آن وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﮐﺮده 495 ...
اﯾﻦ اوﻟﻮﯾﺖ را در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺸﺎور ،رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﻣﺸﻮرت ﯾﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي
درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد ،دﯾﮕﺮان را در اﯾﻦ ﻣﺸﻮرت و راﯾﺰﻧﯽ ،دﺧﯿﻞ ﻧﮑﺮد.
ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎوره ﯾﺎ
ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ،ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ُ َ ۡ َ ٰ َ ََۡ ُ ُ ۡ ُ
]اﻟﺸﻮر[٣٨ : ﴿وأمرهم شورى بينهم﴾
و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت اﺳﺖ
ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد،
در ﻣﻮاردي ﮐﻪ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻓﺮاد ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﺪ؛
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮِ
آنﻫﺎ را ﻫﻢ ﺟﻮﯾﺎ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺎﺷﺪ.
از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و اراﺋﻪي ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ
ﺧﻠﯿﻔﻪ و زﻣﺎمدار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اراﺋﻪي دﯾﺪﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﻈﺮ
ﻣﺨﺎﻟﻒ ،در ﺣﻀﻮرِ ﺧﻮ د ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮاح در
ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻓﺮﻣﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻣﻮرد واﮐﺎوي و ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻗﺮار داد.
ﺷﺮط دﯾﮕﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﯾﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ،از ﺳﻮي ﻓﺮدي اﻧﺠﺎم
ﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ و داﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ از ﺳﻮي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎﺳﯽ و ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﺎ
ﻗﻀﺎﯾﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و واﮐﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻗﻀﺎﯾﺎ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد
ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ و ﻣﺘﻌﻬﺪ و در ﺣﻀﻮر ﺷﺨﺺِ ﺣﺎﮐﻢ ،اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻧﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﯾﺎ در
ﻏﯿﺎب او.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﺎل زدن ،درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﺑﺮاي
ﻣﺨﺎﻃﺐ ،آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﺑﺮاي اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎل
زد و ﻓﺮﻣﻮد» :آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ و ﺑﻪ ﺷﯿﻠﻪاي ﺑﺮوي ﮐﻪ دو
ﮐﻨﺎره دارد :ﯾﮑﯽ ،ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘﺮﮔﯿﺎه و دﯾﮕﺮي ،ﺧﺸﮏ و ﺑﺪون ﮔﯿﺎه؛ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ
ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﺷﺘﺮت را ﺑﭽﺮاﻧﯽ ،ﺑﻪ ﺣﮑﻢ و ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ ،ﺷﺘﺮت را ﭼﺮاﻧﺪهاي؟«
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 496
در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ آﻣﺪ،
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن ،آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮار ﮐﺮدن از ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ در آن وﺑﺎ آﻣﺪه
اﺳﺖ ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﯿﺶﮔﯿﺮاﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده از واﮐﺴﻦ و رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت
ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﯿﻮع وﺑﺎ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از دارو ﺑﺮاي
درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻧﻘﺺ در ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ
ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺰو ﺗﻮﮐﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺒﺎب ﭘﯿﺶﮔﯿﺮاﻧﻪ و ﻧﯿﺰ اﻗﺪاﻣﺎت درﻣﺎﻧﯽ،
اﻣﺮ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺗﻮﮐﻞ ،اﺳﺒﺎب را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزﻧﺪ و از اﺳﺒﺎب
اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﻣﺘﻮﮐﻞ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﷲ ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ؛ زﯾﺮا
ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻣﺮي ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ اﷲ آن را ﻣﻘﺪر ﮐﺮده
اﺳﺖ ،ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدد.
***
-362ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮام ﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش2766 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .89:اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1622آﻣﺪه
اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﯾﻌﻨﯽ :در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
499 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
ﮐﻪ ﮐﺎري ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪﻓﺶ از ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ و
ﺟﻦﻫﺎي ﭘﻠﯿﺪ و زﺷﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ََ َ َ َ َّ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ْ َّ َ ُ َ َ ٰ ۡ
� َّن َ
ك ُسل ۡي� ٰ َنۖ َوما �ف َر ُسل ۡي�ٰ ُن َو� ٰ ِ � ُمل ِ ﴿وٱ�بعوا ما �تلوا ٱلش�ٰ ِط�
ك ۡ� ب َباب َل َ�ٰ ُر َّ ۡ َ ََ ٓ ُ َ ََ َۡ َ َ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ْ ُ َ ّ ُ َ
ون ٱ َّ� َ
وت ِ ِ ِ ل م لٱ � ل نز
ِ أ ام و ر ح لس
ِ ٱ اس ٱلش� ِط� �فروا �علِم
َ َّ َ ُ ۡ َ َ َ ٞ ۡ َ َ َّ ٰ ُ َ ٓ َّ َ ۡ َ ََ ُ َ ََ ََُّ
� َ�قو� إِ� َما � ُن ف ِۡت َنة ف� ت�ف ۡر ۖ � َي َت َعل ُمون ان مِن أح ٍد ح و�ٰروتۚ وما �علِم ِ
َّ ۡ َ � ٱل ۡ َم ۡر ِء َو َز ۡوجهِۦ َو َما ُهم ب َضا ٓ ّر َ َُۡ َ َُُّ َ
ون بهِۦ َ� ۡ َ
�ن بِهِۦ م ِۡن أ َح ٍد إِ� �ِإِذ ِن ِ ِ ِ ۚ مِنهما ما �ف ِرق ِ
َ َّ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ َ َ
نف ُع ُه ۡم َو َل َق ۡد َعل ُِموا ْ ل َ َمن ٱ ۡش َ َ
�ٮ ٰ ُه َما ُ�ۥ ِ� ٱ�خ َِرة ِ ِ ۚ �ِ و�تعلمون ما ي�هم و� ي ٱ ۚ
َ َ ُ ْ َ َ ُ َ ۡ َ َٰ َ َ ۡ َ َ َ َ ْ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٠٢ : � ۡوا بِهِ ٓۦ أنف َس ُه ۡ ۚم ل ۡو �نوا َ� ۡعل ُمون ﴾١٠٢ مِن خ� ٖ �ق و�ِئس ما
و )ﯾﻬﻮدﯾﺎن( از آنﭼﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ درﺑﺎرهي ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن )ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم(
ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ،ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه ﮐﻔﺮ ﻧﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ
ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ،ﺳﺤﺮ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻓﺮﺷﺘﻪي ﺑﺎﺑﻞ )ﺑﻪ ﻧﺎم-
ﻫﺎي( ﻫﺎروت و ﻣﺎروت ﻧﺎزل ﺷﺪ) ،ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدادﻧﺪ() .آن دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ،ﻃﺮز ﺑﺎﻃﻞ
ﮐﺮدن ﺳﺤﺮ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ( و ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﯾﺎد ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )اﺑﺘﺪا( ﺑﻪ
او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﺎ وﺳﯿﻠﻪي آزﻣﺎﯾﺸﯿﻢ؛ ﻣﺒﺎدا ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮي .وﻟﯽ آنﻫﺎ از آندو ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ
ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آن ،ﻣﯿﺎن ﻣﺮد و ﻫﻤﺴﺮش ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزه و ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻧﻤﯽ-
ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ .آنﻫﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺿﺮر داﺷﺖ ،ﻧﻪ ﻓﺎﯾﺪه؛
و ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺧﺮﯾﺪار ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي در آﺧﺮت ﻧﺨﻮاﻫﺪ
داﺷﺖ .و آنﭼﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ ،ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ.
ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ،ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐُﺸﺘﻦ ﺳﺎﺣﺮ ،واﺟﺐ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ از ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﺴﺎرت و
ﮔﺴﺘﺎﺧﯽاش و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﯾﺎن ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ .از اﯾﻦرو در
ﺮﺿ ُ� ُﻪ ﺑ َّ
ﺎلﺴﻴْ ِﻒ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﺠﺎزات ﺳﺎﺣﺮ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖَ » :ﺣ ُّﺪ َّ
الﺴﺎﺣﺮ َ ْ
ِ ِ ِ
) (1ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﻓﻊِ آن ،ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رواﯾﺖ :ﺗﺮﻣﺬي )(1460؛ دارﻗﻄﻨﯽ در ﺳﻨﻦ ﺧﻮد
)(114/3؛ اﺑﻦ اﺑﯽﻋﺎﺻﻢ در اﻟﺪﯾﺎت ،ص53:؛ و راﻣﻬﺮﻣﺰي در اﻟﻤﺤﺪث اﻟﻔﺎﺿﻞ ،ص ،485 :از ﻃﺮﯾﻖ
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﮑﯽ از ﺣﺴﻦ از ﺟﻨﺪب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ،ﺧﯿﻠﯽ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و
ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻟﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﻌﻦ ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ :اﻟﻌﻠﻞ اﻟﮑﺒﯿﺮ از ﺗﺮﻣﺬي )(430؛
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 500
ﺮﺿ�َ ٌﺔ ﺑ َّ
ﺎلﺴﻴْ ِﻒ« ﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺰﻧﻨﺪ )و ﺑﮑُﺸﻨﺪ(« .و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖْ َ » :
ِ
ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ .ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ،ﮐﻔُﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ
ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن زن
و ﺷﻮﻫﺮش ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ آﯾﻪي 102ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﺷﺪ .ﻟﺬا ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ
ﮐﻤﮏ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ،ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از
ﺷﺮك ،در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن ﺗﻦ دﻫﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ
ﺑﺎ ﺳﺤﺮ ﯾﺎ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن از ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺟﺎدوﮔﺮان ،ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اذﮐﺎر و اوراد ﺷﺮﻋﯽ ،ﺑﻪ
ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ :آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ،ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ
�
ُۡ َ ُ ُ
وذ ب َر ّ ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ أَ َح ٌ
اس﴾ و دﯾﮕﺮ اذﮐﺎري ﮐﻪ در ب ٱ َّ� ِ
ِ ِ ع أ ل ق ﴿ و ﴾قِ لفل ٱ ب ر
ِ ِ ب وذ عأ لق ﴿ ،﴾ د
آﯾﺎت ﻗﺮآن و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي آﻣﺪه اﺳﺖ .ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ:
• ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ارواح ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و ﮐُﻔﺮ اﺳﺖ.
• و ﺳﺤﺮي ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮه ﺑﺴﺘﻦ و داروﻫﺎ و
ﭼﻮبﻫﺎي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد.
ﺣﮑﻢ ﺟﺎدوﮔﺮ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺟﺎدوﯾﺶ از ﻧﻮعِ ﮐُﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ارﺗﺪادش ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺳﺤﺮش از ﻧﻮع دوم ﺑﺎﺷﺪ ،او را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺒﻪﮐﺎري و
ﺟﻨﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ،اﻋﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ،ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ
ﺑﻪﺣﻖ .ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻓﺮﻣﻮده ،ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از :ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﮐﺎﻓﺮِ
ذﻣﯽ ،ﮐﺎﻓﺮِ ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ.
ذﻣﯽ ،ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در
ﻗﺒﺎل وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ دارد ،از ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ .ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ،ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ
ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮوِ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ ،و در
ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد.
ﺗﺮﻣﺬي در ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد ) (60/4ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ» :ﻣﺤﻔﻮظ ،رواﯾﺖ ﻣﻮﻗﻮف اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از ﺟﻨﺪب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
دﯾﺪﮔﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«.
501 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
ﮐﺎﻓﺮِ ﭘﻨﺎهﺟﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ،او را
در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺎزرﮔﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻪ او اﻣﺎن
ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﺟﺴﺖوﺟﻮ
ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َّ ُ ََ َ ۡ َ َ َ َ ََ ۡ َ َ ۡ ُۡ َ ّ ٞ
� � َ ۡس َم َع ك� ٰ َم ٱ�ِ � َّم �بۡل ِغ ُه
ج ۡر ُه َح َّ ٰ
ِ أ ف كارج ت س ٱ ِ� ��﴿�ن أحد مِن ٱلم ِ
ُ َ َ َۡ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٦ : ﴾ ۥه ن م مأ
و اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﯽ از ﺗﻮ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ،ﺑﻪ او اﻣﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﮐﻼم اﷲ را ﺑﺸﻨﻮد و آنﮔﺎه او را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه
اﻣﻨﺶ ﺑﺮﺳﺎن.
اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ،ﮐﺎﻓﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﺟﻨﮓ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﻬﺪ و
ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮي ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ او ﺑﺮاي
ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ .رﺳﻮلاﷲ در ﺑﯿﺎن ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ،ﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﺘﻞ
ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐُﺸﺘﻨﺶ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﺣﻖ« و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﺰ
ﻗﺮار داده اﺳﺖ .ﻟﺬا ﮔﺎه ﮐُﺸﺘﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐُﺸﺘﻦ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده ،روا و
َّ ْ َ َ امﺮ ُ ْ َ ُّ َ ُ ْ
ئ مﺴ ِﻠ ٍﻢ إﻻ ﺑِﺈِﺣﺪى ﺛ ٍ
ﻼث: �ﻞ دم ِ ٍ ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ ِ
اﺘﻟﺎر ُك ﺪﻟﻳﻨﻪ ال ْ ُﻤ َﻔﺎر ُق لﻠْ َﺠ َﻤ َ ْ ْ ُ اﺜﻟَّﻴِّ ُ
الﺰ ِا�َ ،واﻨﻟَّﻔﺲ ِﺑﺎﻨﻟَّﻔ ِﺲَ ،و َّ ِ ِ ِ ِ ِ
ﺎﻋ ِﺔ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺸﺘﻦ ﻫﯿﭻ ِ ِ ﺐ َّ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا ﻧﯿﺴﺖ ،ﻣﮕﺮ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد :ﻣﺘﺄﻫﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﻮد،
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﻮد ،آنﮐﻪ دﯾﻨﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و از
ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد«.
ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ» رﺑﺎﺧﻮاري« را ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ
ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ رﺑﺎ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و اﺟﻨﺎس و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ رﺑﺎ در
آنﻫﺎ ﺟﺮﯾﺎن دارد ،ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ رﺑﺎ ،ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه
اﺳﺖ .ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻫﺸﺪار و وﻋﯿﺪ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي رﺑﺎ
وارد ﺷﺪه ،ﺟﺰ درﺑﺎرهي ﺷﺮك ،درﺑﺎرهي ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮي وارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاريِ ﺣﺮاﻣﺸﺎن ،ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ ﺗﺎزه اﮔﺮ ﺳﻮد ﭘﻮل
ﺷﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ
آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادهاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﻮل را ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺰﯾﻨﻪ
ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه
ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي
ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ .ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪﺗﺮاﺷﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ را در ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و آنﮔﺎه
درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ را ﺑﺸﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ ،درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ .ﺗﺎزه ﭼﻪ ﮐﺴﯽ
ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﯿﻮن ﭘﻮل از ﻃﺮﯾﻖ رﺑﺎ ﯾﺎ ﺑﻬﺮهي ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺳﺪ ،او
آنرا ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ؟ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺣﺮص و آز ،او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﺑﺪارد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ:
ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﻮل را ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﻨﻢ؟ و آنﻗﺪر اﻣﺮوز و ﻓﺮدا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ
ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و آنرا ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﺬارد .اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺪآﻣﻮزي دارد؛
دﯾﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ» :ﻓﻼﻧﯽ ﮐﻪ آدم ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽﺳﺖ ،ﭘﻮﻟﺶ را در ﺑﺎﻧﮏ ﮔﺬﺷﺘﻪ،
ﺳﻮدش را ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﻻﺑﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﯾﺮادي ﻧﺪارد« .وﻗﺘﯽ ﻣﺰهي
اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﮐﺎمِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ،دﯾﮕﺮ در ﭘﯽِ ﺗﺄﺳﯿﺲ و راهاﻧﺪازي ﺑﺎﻧﮏ
اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ دارد و ﮐﺎرِ
دﺷﻮاريﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎن ﺑﺮاي راهاﻧﺪازيِ ﺑﺎﻧﮏ اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﺎﻧﻊﺗﺮاﺷﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮدم ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي دﺳﺖرﺳﯽ دارﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ:
ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري ﮐﻨﯿﻢ .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن از ﺑﻬﺮهي
ﺑﺎﻧﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ و آنرا ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ،دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮاي ﺟﻮاز
ﺳﭙﺮدهﮔﺬاري در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي رﺑﻮي و ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻮد ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ،ﺣﺮام
اﺳﺖ .ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﮐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﻃﻞ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺺ
ُ َ ََ ُ ۡ ُ ُ َ
وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم � آﺷﮑﺎر ﻗﺮآن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :فل�م ر ُء
َ َ ُۡ َ َ َۡ
�ظل ُِمون َو� �ظل ُمون﴾» :اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﺑﺎي راﯾﺞ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯽِ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود
اﻋﻼم ﮐﺮد؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺑﺎ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ رواج داﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 504
آن دوران ،اﯾﻦ رﺑﺎ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آنرا ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮد و
ﻓﺮﻣﻮد» :آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ رﺑﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ،زﯾﺮِ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و ﺑﺎﻃﻞ
و ﺑﯽاﺳﺎس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﺑﺎ را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺑﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮم و آن را ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻢ؟!
ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﻧﺎمداري ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد ،ﭼﻨﯿﻦ
ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ دﻗﺖ و ﺗﻔﮑﺮ ،درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در اﺷﺘﺒﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ؛
ﺑﻪراﺳﺘﯽ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :ن
ُ ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ
وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ«؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل تبتم فل�م ر ُء
در اﯾﻦ آﯾﻪ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي را ﺣﺮام
ُۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ُ ُ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ
ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد�﴿ :ن تبتم فل�م رءوس أم�ل ِ�م � �ظل ِمون و� �ظلمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ
ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن
ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ« .ﻟﺬا ﺗﺄﺳﻒآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره
ﻣﯽﮔﺮدد ،ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ و ﮐﺎﻓﺮان در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﻮد ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل
ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺑﺎﺧﻮار ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺑﻪ ،ﺑﻪ اﺻﻞ ﭘﻮل ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ
و از ﻓﺮعِ آن ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدد و ﻧﻪ ﺑﺎ از
دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاش ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد .دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﻮل را
از دﺳﺖ ﮐﻔﺎر ﺑﻪدر آورﯾﻢ ﺗﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده
ﻧﮑﻨﻨﺪ ،ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﻮل ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد؟ اﯾﻦ،
ﺗﺼﻮر و ﺗﻮﻫﻤﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از وﺳﻮﺳﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺎزه ﺣﺎل
ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،آﯾﺎ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و
ﺳﺨﺘﻦ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ ،ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ،اﯾﻦ ﮐﺘﺎبِ ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺣﮑﻢ
ُۡ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ُ ُ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ
ﻣﯽﮐﻨﺪ�﴿ :ن تبتم فل�م رءوس أم�ل ِ�م � �ظل ِمون و� �ظلمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ،
اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن
ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«.
505 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
اﮔﺮ از ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﮔﺸﺎﯾﺶ و ﺑﺮونرﻓﺘﯽ از ﻫﺮ
ﻣﺸﮑﻞ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻓﺮﺟﺎمِ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ،ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺑﺪ و
ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
� ﴾٤٩﴿إ َّن ٱ ۡل َ� ٰقِ َب َة ل ِۡل ُم َّتقِ َ
]ﻫﻮد[٤٩ : ِ
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮏ ازآنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ.
ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ ،ﻓﺮﺟﺎم ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻫﯿﭻ
ﻋﻨﻮان درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﺮ
ﭘﺎﯾﻪي ﻗﯿﺎﺳﯽ ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ،ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را ﺑﺎ رﺑﺎ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ ،اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛
زﯾﺮا ﻣﺴﺄﻟﻪ ،ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ
َ َ ُ َ َۡ ُُۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ ُ َ
وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ�﴿ :ن تبتم فل�م ر ُء
ُۡ َ َ
�ظل ُمون﴾» :و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ ،اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ« .در ﻫﺮ ﺣﺎل ،رﺑﺎ ﯾﮑﯽ از
ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﻣﻬﻠﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ رﺑﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ
ﮐﻪ رﺑﺎ در ﺷﺶ ﻧﻮع ﮐﺎﻻﺳﺖ :ﻃﻼ ،ﻧﻘﺮه ،ﮔﻨﺪم ،ﺟﻮ ،ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ (1 ).ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده
ْ ْ َّ َ ُ َّ َ َ ْ َّ ُ ْ َّ َ ْ ُ ُّ ْ ُ ِّ َ َّ ُ َّ
ﺎﺘﻟ ْﻤ ِﺮ َوال ِﻤﻠ ُﺢ
اﺘﻟ ْﻤ ُﺮ ﺑ َّ
ِ
ﺎلﺸﻌ� َو َّ
ﺐ واﻟ ِﻔﻀﺔ ِﺑﺎﻟ ِﻔﻀ ِﺔ واﻟﺮﺒ ِﺑﺎﻟﺮﺒ والﺸ ِﻌ� َ ِﺑ ِ ِ اﺳﺖ» :اﺬﻟﻫﺐ ِﺑﺎﺬﻟﻫ ِ
ْ َ َ َ ُ
ﺖ َﻫﺬه اﻷ ْﺻﻨَﺎف ﻓَﺒ ُ َ ْ ْ ْ ً ْ َ َ ً َ َ ًَ َ َ َ ْ
اﺧﺘَﻠ َﻔ ْ
ﻴﻌﻮا ﻛﻴْﻒ ِﺷئﺘُ ْﻢ إِذا ِ ِ ِ ِﺑﺎل ِﻤﻠ ِﺢ ِﻣﺜﻼ ِﺑ ِﻤﺜ ٍﻞ ﺳﻮاء �ِﺴﻮا ٍء ﻳﺪا ِ�ﻴ ٍﺪ ﻓ ِﺈذا
َ َ
ﺎﻛن ﻳَ ًﺪا ِ�ﻴَ ٍﺪ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻃﻼ ،ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ،ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم ،ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ،
ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ و ﻧﻤﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺎوي و ﻣﺜﻞ ﻫﻢ و دﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ و
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺟﻨﺲ دو ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺷﺪ] ،ﻣﺜﻼً ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﻮد[
ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ،ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ« .ﻟﺬا وﻗﺘﯽ
ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻨﺲ را ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﺻﺤﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ دو ﺷﺮط
ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد :ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ ،و ﻣﻌﺎوﺿﻪي ﻫﺮ دو ﮐﺎﻻ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن؛ ﯾﻌﻨﯽ
اﮔﺮ ﻃﻼ را ﺑﺎ ﻃﻼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﻫﻢ وزنِ ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﻫﺮ دو ﻃﺮف
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﻮد را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﻧﻘﺮه .در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮔﻨﺪم ﺑﺎ ﮔﻨﺪم ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪي ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ
ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ و داد و ﺳﺘﺪ ﯾﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ در ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن از
ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد .ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ ،و
ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﺟﻮ ﺑﺎ ﺟﻮ ،و ﻧﻤﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ.
اﯾﻦ ،در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺶ ﮐﺎﻻﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﮏ
ﮐﺎﻻ ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺟﻨﺲ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ ،در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدن ،ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي ﺷﺮط اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﯾﮏ ﺻﺎع
ﮔﻨﺪم ﺑﺎ دو ﺻﺎع ﺟﻮ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا ﺷﺪن
دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ،اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻃﻼ ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت در
وزن ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﯾﺎﭘﺎي و دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﺟﺪا
ﺷﺪن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ.
اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رواج رﺑﺎ ،در ﺑﺎزار ﻃﻼﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﺮوزه ﺧﺮﯾﺪ
ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎ ﭘﻮلﻫﺎي راﯾﺞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ در ﺑﺎزار ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ،ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر
رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :رﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ رهآورد دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ اﺳﺖ؛
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ در ﺳﺮرﺳﯿ ﺪ واﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :وامِ ﺧﻮد را
ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻦ ،وﮔﺮﻧﻪ ،ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ روي آن ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺘﺶ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ
ﻣﯽدﻫﯿﻢ .اﯾﻦ ﻧﻮع رﺑﺎ ،اﯾﻨﮏ ﻧﯿﺰ رواج دارد؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺮرﺳﯿﺪ وامِ ﺑﺪﻫﮑﺎر رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛
ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﯾﮏ ﺳﺎلِ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽدﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي دو
ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ،دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﭘﺲ دﻫﯽ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ،ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ
و ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﺮدن ﮐﻼه ﺷﺮﻋﯽ! ﻣﺜﻼً ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﮔﻨﺎه رﺑﺎ ،ﺑﻪ
ﺑﺪﻫﮑﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﯾﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ دادم؛ و ﺗﻮ آن را
ﺑﻪ دو ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮوش؛ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﻼه ﺷﺮﻋﯽ ﺳﺮِ ﻫﻢ ﮐﻨﻨﺪ
و ﺣﺮام اﻟﻬﯽ را ﺣﻼل ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ! ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻼل و ﺣﺮام اﻟﻬﯽ،
ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺮام ﺑﺨﻮرد؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل،
ﺗﻮﺻﯿﻒ دﻗﯿﻘﯽ درﺑﺎرهي رﺑﺎﺧﻮاران ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
507 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﺧﻮد ،وﺟﻬﻪي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﯿﭻﮔﺎه از رﺑﺎﺧﻮاري دﺳﺖ
ﻧﻤﯽﮐﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺒﻮل دارد ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺮاﻣﯽ اﻧﺠﺎم
ﻣﯽدﻫﺪ ،اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺮم ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖِ او ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﺳﺖ
از ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺑﺮدارد.
»ﺧﻮردن ﻣﺎلِ ﯾﺘﯿﻢ« ،ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ .ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ دﺧﺘﺮ ﯾﺎ ﭘﺴﺮي
ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ .ﻫﺮ ﯾﺘﯿﻤﯽ ،ﺳﺰاوارِ ﻣﻬﺮ و
ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﺮگ ﭘﺪرش ،دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺟﺰ اﷲ
ﻧﺪارد.
»ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ« ،ﺷﺸﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
دو ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻨﻔﯽ دارد :ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ روﺣﯿﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻫﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و دوم
اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﷲ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ
ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد را در دو ﻣﻮرد ،ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ
َ َ ُ َ ِّ ۡ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ ٓ َّ ُ َ َ ّ ٗ ّ َ ۡ ُ َ َ ّ ً َ ٰ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ
بال أو متح ِ�ا إِ� ف ِئةٖ �قد باء بِغ ٖ
ض ﴿ومن يول ِهم يوم� ِ ٖذ دبرهۥ إِ� متح ِرفا لِقِت ٍ
ُ َ ّ َ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ َّ ُ َ ۡ َ ۡ
]اﻷﻧﻔﺎل[١٦ : ص� ﴾١٦ مِن ٱ�ِ ومأوٮه جهنمۖ و�ِئس ٱلم ِ
ﻫﺮﮐﺲ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﮐﻨﺪ -ﺟﺰ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ( ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪي دوﺑﺎره ﯾﺎ
ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ -ﺳﺰاوار ﺧﺸﻢ اﷲ ﻣﯽﺷﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﭼﻪ
ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!
اﮔﺮ ﭘﺸﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ،ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﺟﻨﮕﯽ در ﺟﻬﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻋﺪهاي از رزﻣﻨﺪﮔﺎن در
ﻣﺤﺎﺻﺮهي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻣﺤﺎﺻﺮه ،ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ
ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻗﻮا ،ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
و اﻣﺎ ﻫﻔﺘﻤﯿﻦ ﮔﻨﺎه ﻣﻬﻠﮏ» :ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﻮﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه«؛
اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﻓﻼن زن ،زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ
ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ .ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﻫﺸﺘﺎد ﺷﻼق ﻣﯽزﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻋﺪاﻟﺖ
ﺧﺎرج ﺷﺪه ،ﻓﺎﺳﻖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و دﯾﮕﺮ ،ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
509 ﺑﺎب :ﺷﺪت ﺣﺮامﺑﻮدن ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوﮔﺮي
َ َّ َ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ َ َ ٓ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ ٗ
�ة ت �م لم ي�توا بِأر�ع ِة شهداء فٱج ِ�وهم ث�ن ِ� ج ﴿وٱ�ِين يرمون ٱلمحص� ِ
َ َ ُ َۡ ُ َ ُ َ ٗ َ َۡ ُ ْ َ َ
]اﻟﻨﻮر [٤ : َو� �ق َبلوا ل ُه ۡم ش َ� ٰ َدةً �بَد�ۚ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰسِقون ﴾٤
و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و آنﮔﺎه ﭼﻬﺎر ﮔﻮاه ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ،ﻫﺸﺘﺎد
ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻮاﻫﯽ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ .و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻓﺎﺳﻖاﻧﺪ.
اﻟﺒﺘﻪ ﺣﮑﻢِ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﯾﺎ اﺳﻘﺎط ﻋﺪاﻟﺖ از آﻧﺎن ،ﺣﮑﻤﯽ ﺗﻌﻠﯿﻘﯽﺳﺖ؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
حوا ْ َفإ َّن ٱ َّ َ
� َ� ُفورَّ ٞرح ٞ
ِيم ] ﴾٥اﻟﻨﻮر [٥ : ﴿إ َّ� ٱ َّ� َ
ِين تَابُوا ْ ِم ۢن َ� ۡع ِد َ� ٰل َِك َوأ ۡصلَ ُ
ِ ِ
ﻣﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن ،ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ،
آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
اﻟﺒﺘﻪ ادﻋﺎي ﺗﻮﺑﻪ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ،ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ
ﺷﺨﺺ ،واﻗﻌﺎً ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده و اﺻﻼح و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺗﻬﻤﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺎكداﻣﻦ و ﺑﯽﺧﺒﺮ از ﮔﻨﺎه ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ را دارد و
ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻬﻠﮏ اﺳﺖ.
***
-363ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ،در
ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢِ آن ﺑﺮود ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5634 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2065 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 782آﻣﺪه
اﺳﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5831 ،5632) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2067 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي
781آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 512
َ ُ َْ ََ َ َ ُْ ُ ََ
ﻮس؛ ﻣﺎلﻚ ﻋِﻨﺪ �ﻔ ٍﺮ ﻣ َِﻦ الﻤﺠ ٍِ -١٨٠٦وﻋﻦ أ�ﺲ ﺑﻦ ِﺳ ِ��ﻦ ﻗﺎل :ﻛﻨﺖ ﻣﻊ أ�ﺲ ﺑﻦ
ْ َ َْ ْ َّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ ََ َ َ
ﻓ ِﻲﺠ َء ﺑﻔﺎلﻮذ ٍج ﻰﻠﻋ إﻧﺎ ٍء ﻣِﻦ ﻓ ِﻀ ٍﺔ ،ﻓﻠﻢ ﻳﺄ�ﻠﻪ ،ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟُ :ﺣ ِّﻮﻪﻟُ ،ﻓﺤ َّﻮﻪﻟُ ﻰﻠﻋ إﻧﺎ ٍء ﻣِﻦ ﺧﻠﻨ ٍﺞ
) (1 َ َ ََ َ َُ
و ِﻲﺟء ﺑ ِ ِﻪ ﻓﺄ�ﻠﻪ] .رواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﺰد ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﺠﻮﺳﯽ
ﺑﻮدﯾﻢ؛ در ﻇﺮﻓﯽ از ﺟﻨﺲ ﻧﻘﺮه ،ﻓﺎﻟﻮده آوردﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ از آن ﻧﺨﻮرد؛ ﺑﻪ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻟﻮده را آورده ﺑﻮد ،ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻇﺮف را ﻋﻮض ﮐﻦ ،و او آن را در ﮐﺎﺳﻪاي
ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ رﯾﺨﺖ و آورد؛ آنﮔﺎه اﻧﺲ آن را ﺧﻮرد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺎر،
ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻢِ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ از
اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ $ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ
دﺷﻤﻦ ،ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻣﻮﻟﻒ /ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺑﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان در
ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮف ﯾﺎ اﻣﮑﺎن اﻫﺎﻧﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛
ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي درس و
ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽرود ،ﻗﺮآن را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ
ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﺮاي درس ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﻨﻈﻮر دﯾﮕﺮي ،ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺷﺮط ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ:
ﺷﺮط اول :اﻧﺴﺎن آنﻗﺪر ﺳﻮاد دﯾﻨﯽ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت
ﮐﺎﻓﺮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻔﺎر ،دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ
ﻣﺮدم را از دﯾﻦ اﷲ ﺑﺎز دارﻧﺪ ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺟﻮان ﺳﺎده و ﮐﻢﻋﻠﻤﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ،
ﺷﺒﻬﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮاي او ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ او را در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﯿﻨﺪازد و او را
ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﻬﺎت
ﻧﺪارد ،روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺎر ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ
ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎص و اﺿﻄﺮاري -ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي درﻣﺎن -ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺨﺘﻪ و
ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ ﺑﺮود.
ﺷﺮط دوم :آنﻗﺪر دﯾﻦدار و ﺑﺎاﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ورﻃﻪي ﺷﻬﻮت ﻧﯿﻔﺘﺪ؛ زﯾﺮا در
ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ،ﺑﻪ ﻧﺎم آزادي اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري ،رواج دارد؛ اﮔﺮﭼﻪ آنﻫﺎ در
ﺣﻘﯿﻘﺖ ،آزاد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﻨﺪ ﻫﻮا و ﻫﻮس ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻧﺪ .در آنﺟﺎ زﻧﺎن ﺑﺮﻫﻨﻪ
ﻋﺮض اﻧﺪام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻧﻮاع ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎي ﺣﺮام در دﺳﺖرس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺴﺎﻓﺮت
اﻓﺮاد ﺳﺴﺖاﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ،ﺣﺮام اﺳﺖ.
ﺷﺮط ﺳﻮم :ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان ،از روي ﺿﺮورت و ﻧﺎﭼﺎري
ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ داﻧﺶ ﯾﺎ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاش ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد و ﺗﺤﺼﯿﻞ آن
در ﮐﺸﻮر اﺳﻼﻣﯽ ،ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط ،ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان،
ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﺷﻤﻦ ﺳﻔﺮ
ﻧﻤﺎﯾﺪ .اﯾﻦ ،درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺎﻓﺮان اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ
ﺣﮑﻤﺶ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﻣﯽرود و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ،آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ.
ﺑﺎب دوم درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻃﻼ
و ﻧﻘﺮه ،ﺟﺰو ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ در زﻣﯿﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ
�م َّما � ٱ�� ِض َ� ٗ
ُ َ َ َ َّ ُ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٩ : ِيعا﴾ ِ ﴿ه َو ٱ�ِي خل َق ل
او ،ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ وﺟﻮد دارد ،ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ.
ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺎ رواﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ،از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه
اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﺮام ﻧﮑﺮده اﺳﺖ،
اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و ﺧﺒﺮ
داده اﺳﺖ ﮐﻪ »اﯾﻦﻫﺎ ،در دﻧﯿﺎ از آنِ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ و در آﺧﺮت ،ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺰرﮔﻮارش ،امﺳﻠﻤﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده ،ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ
ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺨﻮرد و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ ،آﺗﺶ دوزخ را در ﺷﮑﻤﺶ
َّ ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺳﺎزد .در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :إﻧَّﻤﺎ ُ�َ ْﺮﺟ ُﺮ ﻲﻓ َ� ْﻄﻨﻪ ﻧَ َ
ﺎر َﺟ َﻬﻨ َﻢ« ﮐﻪ ِِ ِ ِ
ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ ذﮐﺮ ﺷﺪ .در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﯿﻌﺪن ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﻓﺮورﻓﺘﻦ آن در ﮔﻠﻮ،
»ﺟﺮﺟﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ] .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاي ﮔُﺮ ُﮔﺮِ آﺗﺶ ﻧﯿﺰ »ﺟﺮﺟﺮ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد [.ﻟﺬا در
ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن در ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ،ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا درﺑﺎرهاش
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 514
اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﺷﺪﯾﺪ وارد ﺷﺪه و ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهاش وﻋﯿﺪي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،ﺟﺰو
ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ.
ﻋﻠﻤﺎ ﻇﺮوﻓﯽ را ﮐﻪ آب ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺮوف ﻃﻼ اﻧﺪود و ﻧﻘﺮه
اﻧﺪود را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮوﻓﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن
در ﭼﻨﯿﻦ ﻇﺮوﻓﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ،اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺟﻤﻬﻮرﺷﺎن ﺑﺮ
اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺣﺮام
اﺳﺖ ،در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ،روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از
ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮاي ﻧﮕﻪداري دارو ﯾﺎ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎر و اﻣﺜﺎلِ آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ زﯾﺮا
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻇﺮف دارو ﯾﺎ ﺟﻌﺒﻪي ﻧﮕﻪداري
ﭘﻮل ،ﺟﺎﯾﺰ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻣﺎ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﻓﻘﻂ در ﭼﯿﺰي ﻣﻨﺤﺼﺮ
ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن؛ از
اﯾﻦرو اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ،ﺣﺮام ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﺻﻞ ،ﺑﺮ ﺣﻼل
اﺷﯿﺎﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﮐﻪ راوي ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ از اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در
ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن اﺳﺖ ،ﺧﻮدش ﺟﺎﻣﯽ از ﻧﻘﺮه داﺷﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎر ﻣﻮ از ﻣﻮﻫﺎي
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در آن ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺧﻮد ،دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺗﺎر از
اﯾﻦ ﻣﻮﻫﺎ را در آب ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﯽزدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ آب ،ﺗﺒﺮك ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ
) (1
ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎه داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ،ﻣﺨﺼﻮص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ.
اﯾﻦدﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺟﺰ در ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن روا
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ،ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻘﻮا و اﺣﺘﯿﺎط در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮاﻓﻘﺖ
ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ ،از ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﻨﯿﻢ.
) (1ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﮐﺴﯽ ﺳﺮاغ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از آﺛﺎر رﺳﻮلاﷲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ،از ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ
ﺗﺎ زﻣﯿﻨﻪي ﺷﺮك ،ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﭘﺲ از رﺳﻮلﺧﺪا ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ و
ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮآﻣﺪان دﯾﻨﯽ ﺗﺒﺮك ﻧﺠﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﻮد ،دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ،ﻣﺨﺼﻮص رﺳﻮلاﷲ ﺑﻮده
اﺳﺖ؛ ر.ك» :اﻟﺘﻮﺳﻞ ،اﻧﻮاﻋﻪ واﺣﮑﺎﻣﻪ« از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ /ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ،ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ.
-365ﺑﺎب :ﺣﺮام ﺑﻮدن ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﺮاي ﻣﺮد
) (1 ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َ َ
ﺎل �َ �َ :اﻨﻟَّ ُّ
الﺮﺟﻞ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ ﻲﺒ أن �ﺰﺘ�ﻔﺮ ِ أ�ﺲ ﻗ
-١٨٠٧ﻋﻦ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺪن ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد زﻋﻔﺮان
ﺑﺰﻧﻨﺪ -ﯾﺎ ﻟﺒﺎس زرد و زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ،-ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮد.
َّ ُّ َ َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ
� ﻣﻌﺼﻔ َﺮ� ِﻦ،ِ �ﻮ ﺛ ﻲﻠﻋ ﻲﺒ ِ اﻨﻟ رأى : ﺎل اﻟﻌﺎص $ﻗ
ِ -١٨٠٨وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ
ْ
َ ْ َُ َ ْ َ ُْ ُ َ ْ َُ
ُ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َ
ﺴﻠﻬﻤﺎ؟ ﻗﺎل» :ﺑﻞ أﺣ ِﺮ�ﻬﻤﺎ«. �ﻘﺎل» :أﻣﻚ أم َﺮﺗﻚ ﺑِﻬﺬا؟« ﻗﻠﺖ :أﻏ ِ
) (2 ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ََ َ
ﺎر ﻓﻼ ﺗﻠبﺴﻬﺎ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺎب الﻜﻔ ِرواﻳﺔ �ﻘﺎل» :إن ﻫﺬا ﻣِﻦ �ِﻴ ِ
ٍ و�
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺗﻨﻢ دو ﻟﺒﺎس زردرﻧﮓ
دﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ :آنﻫﺎ را ﺑﺸﻮﯾﻢ؟
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺴﻮزان«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :اﯾﻦ ،ﺟﺰو ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ؛ آن را ﻧﭙﻮش«.
ُ َ َ َ َُْ َْ َ ْ َ ٍّ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ
ﻮل اﷲِ» :ﻻ �ﺘﻢ �ﻌﺪ اﺣﺘِﻼمٍ َ ،وﻻ ﺻﻤﺎت ﻳﻮمٍ
ﻲﻠﻋ ﻗﺎل :ﺣ ِﻔﻈﺖ �ﻦ رﺳ ِ -١٨٠٩ﻋﻦ
) (1 َ َّ ْ
إِﻰﻟ الﻠﻴ ِﻞ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪﯾﺎد دارم ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭘﺲ از ﺑﻠﻮغ ،ﯾﺘﯿﻤﯽ
ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻏﺮوب ،روا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ«.
]ﺧﻄﺎﺑﯽ در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺳﮑﻮت ،از ﻋﺒﺎدتﻫﺎي دورهي
ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا در اﺳﻼم از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ
ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ[.
ََ ْ َ ْ َْ َ ِّ ِّ ُ َ َ َ َ َ َُ َ
ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ ﻰﻠﻋ امﺮأ ٍة ﻣِﻦ أﻤﺣﺲ ٍ -١٨١٠وﻋﻦ ﻗيﺲ ﺑﻦ أﻲﺑ ﺣﺎزمٍ ﻗﺎل :دﺧﻞ أﺑﻮ
َ َ ً َ َّ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َُ ُ ََ َ َْ
�ﻘﺎل لﻬﺎ :ز�ﻨ ُﺐ ،ﻓ َﺮآﻫﺎ ﻻ �ﺘﻠﻜ ُﻢ� .ﻘﺎل :ﻣﺎ لﻬﺎ ﻻ �ﺘﻠﻜﻢ؟ �ﻘﺎلﻮا :ﺣﺠﺖ مﺼ ِﻤﺘﺔ ،ﻓﻘﺎل ﻬﻟﺎ:
) (2 َ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ ُّ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ
اﺠﻟﺎﻫِﻠﻴﺔِ� ،ﺘﻠﻜﻤﺖ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ ﺗ�ﻠ ِ� ،ﻓﺈن ﻫﺬا ﻻ �ِﻞ ،ﻫﺬا ﻣِﻦ �ﻤ ِﻞ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻗﯿﺲ ﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎزم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﻧﺰد زﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ زﯾﻨﺐ از
ﻗﺒﯿﻠﻪي "اﺣﻤﺲ" رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ .ﻓﺮﻣﻮد :ﭼﺮا ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟
ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻧﺬر ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ .اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ آن زن ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر
روا ﻧﯿﺴﺖ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ اﺳﺖ« .آنﮔﺎه آن زن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده» :ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﯾﺎ زرد
ﺑﺮاي ﻣﺮد« و ﺳﭙﺲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ
ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺗﻨﻢ دو ﻟﺒﺎس زردرﻧﮓ دﯾﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدرت ﺗﻮ را ﺑﻪ
ﭘﻮﺷﯿﺪن اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻢ :آنﻫﺎ را ﺑﺸﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺴﻮزان«.
اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﺮاﻫﺖ ﯾﺎ ﺣﺮﻣﺖ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس زﻋﻔﺮاﻧﯽرﻧﮓ ﯾﺎ زردرﻧﮕﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ
ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺮﻣﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻗﺮﻣﺰرﻧﮓ ﻧﯿﺰ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده و ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش7609 :؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ ،ش1244 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.2497 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.3834 :
517 ﺑﺎب :ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ
داده ﮐﻪ اﯾﻦ ،ﺟﺰو ﻟﺒﺎس ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﻣﺎ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ
ْ ََ َ َ َ
ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺴﺎزﯾﻢ ،ﻧﻬﯽ ﺷﺪهاﯾﻢ؛ در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖَ » :ﻣ ْﻦ �ﺸﺒَّﻪ ِﺑﻘ ْﻮمٍ � ُﻬ َﻮ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ« (1 ).ﯾﻌﻨﯽ:
»ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺴﺎزد ،از ﺟﺮﮔﻪي آنﻫﺎﺳﺖ«.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از ﺳﮑﻮت در ﻃﻮل روز ﺗﺎ ﺷﺐ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛
ﺳﮑﻮت ،از ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻃﻮل روز را
در ﺳﮑﻮت ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ،اﻧﺴﺎن را
از ذﮐﺮِ اﷲ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﻧﯿﺰ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺑﺎز
ﻣﯽدارد و ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ .از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز داﺷﺖ؛
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ،ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﺷﺐ ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ؛
ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺬر ،ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد را
ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده
�ا أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ
اﻵﺧﺮ ﻓَﻠْﻴَ ُﻘ ْﻞ َﺧ ْ ً َ ْ َ َ ُ ْ ُ َّ ْ
ﺖ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ِ ِِ ﺎ� َواﻴﻟَ ْﻮمِ
اﺳﺖ» :ﻣﻦ ﺎﻛن ﻳﺆ ِﻣﻦ ِﺑ ِ
اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد ،ﺳﺨﻦ ﻧﯿﮏ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«.
***
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ اﺑﻮداود ،ش4031 :؛ و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ ) (471/6ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ$؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ/
در ﮐﺘﺎب »ﺣﺠﺎب اﻟﻤﺮأة اﻟﻤﺴﻠﻤﮥ« ،ص ،104و در إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ ،ش 1269 :و ﻧﯿﺰ در ﻏﺎﯾﮥ اﻟﻤﺮام )(198
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش 6018 :و...؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.47:
-367ﺑﺎب :ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب
ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش
ُ َْ َ َّ َّ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ
� أ�ِﻴ ِﻪ َوﻫ َﻮ �ﻌﻠ ُﻢ
ِ � ﻰﻟِ إ ﻰﻋاد ﻦ
ِ ﻣ » : ﺎلﻗ ﻲﺒ
ِ اﻨﻟ أن وﻗﺎص
ٍ ﻲﺑ أ -١٨١١ﻋﻦ ﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ
ٌ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ �ﻧَّ ُﻪ َ� ْ ُ
) (1
ﺎﺠﻟﻨﺔ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣ َﺮام«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ � أ�ِﻴ ِﻪ ،ﻓ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ
ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ،ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او ﺣﺮام اﺳﺖ«.
َْ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َّ ِّ َ َ َ َ َ
ِﺐ �ﻦﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻻ ﺗﺮ�ﺒﻮا �ﻦ آﺑﺎﺋ ِ�ﻢ� ،ﻤﻦ رﻏِ ِاﻨﻟ ﻦﻋ ﻫﺮ�ﺮة ﻲﺑ -١٨١٢وﻋﻦ أ
َُ ُْ
) (2
أ�ِﻴ ِﻪ� ،ﻬ َﻮ �ﻔ ٌﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﭘﺪراﻧﺘﺎن رويﮔﺮدان ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ -و
ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ-؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از
ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ«.
َ َ ُُْ َْ َُْ ََ َ َ َ ُ َ ًّ
ﺮﺒ �ﻄ ُﺐ ،ﻓﺴ ِﻤﻌﺘﻪ ِ ﻨ ﻤ
ِ ال ﻰﻠﻋ ﺎِﻴ ﻃﺎر ٍق ﻗﺎل :رأﻳﺖ ﻋﻠﺮﺷ�ﻚ ﺑﻦ ِ ِ -١٨١٣وﻋﻦ ﻳﺰ�ﺪ ﺑﻦ
َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ََْ ْ َ ُ ُ
ﺤﻴﻔﺔِ ،ﻓنﺮﺸﻫﺎ ﺎب �ﻘﺮؤه إِﻻ ﻛ ِﺘﺎب اﷲِ ،وﻣﺎ ﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ الﺼ ِ ﻳﻘﻮل :ﻻ َواﷲِ ﻣﺎ ﻋِﻨﺪﻧﺎ ﻣِﻦ ﻛ ِﺘ ٍ
َ َُ َ ٌ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ََ َ َ َ َ ْ َ ُ
ﺎتَ ،و�ِﻴﻬﺎ :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :الﻤﺪﻳﻨﺔ ﺣ َﺮم ﻣﺎ اﺠﻟﺮاﺣ ِ ﻓﺈذا �ِﻴﻬﺎ أﺳﻨﺎن اﻹﺑ ِ ِﻞ وأﺷﻴﺎء ﻣِﻦ
َ َ َ َْ َ َ ْ َ َْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ً َ ْ َ ُْ ً َ َ َْ َْ َ ُ
آوى �ﺪِﺛﺎ� ،ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ� ِﺔ � إِﻰﻟ ﺛﻮ ٍر� ،ﻤﻦ أﺣﺪث �ِﻴﻬﺎ ﺣﺪﺛﺎ أو �� � ٍ
َ َ ٌَ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ً َ َ ْ ً َّ ُ ُ ْ ََُْ ْ
ﺎس أﻤﺟَﻌ َ
� ،ﻻ �ﻘﺒﻞ اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺮﺻﻓﺎ وﻻ ﻋﺪﻻ .ذِﻣﺔ الﻤﺴﻠِﻤ� واﺣِﺪة، ِ َواﻨﻟَّ ِ
ََُْ ﺎس َأ ْﻤﺟَﻌ َ َ َ َْ َ َ ََْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ً َ َ َْ َْ َ ُ
� ،ﻻ �ﻘﺒﻞ ِ �ﺴﻰﻌ ﺑِﻬﺎ أدﻧﺎﻫﻢ� ،ﻤﻦ أﺧﻔ َﺮ مﺴﻠِﻤﺎ� ،ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ� ِﺔ َواﻨﻟَّ ِ
َْ ََْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ ً َ َ َّ َ َ َ َ
� م َﻮاﻴﻟ ِﻪ،
ِ ﻏ ﻰﻟ ِ إ � ﺘ ا� و أ ، ﻪ
ِ ﺑﻴأ � ْ
اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺮﺻﻓﺎ وﻻ ﻋﺪﻻَ .وﻣﻦ ادﻰﻋ إِﻰﻟ ﻏ ِ
َ َ َ ْ ً ُ ُْ َ َ ََُْ َ َ َ
ِ�ﺔ َواﻨﻟَّﺎس أ ْﻤﺟَ َ َ َ َْ َْ َ ُ
ﺮﺻﻓﺎ َوﻻ اﷲ ﻣِﻨﻪ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻌ�؛ ﻻ �ﻘﺒﻞ ِ �ﻌﻠﻴ ِﻪ ﻟﻌﻨﺔ اﷲِ َوالﻤﻼﺋ ِ
) (3 َ ْ ً
ﻋﺪﻻ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6766 ،4327) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.63 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش6768 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.62 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(7300 ،111) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1370 :
519 ﺑﺎب :ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖدادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ...
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻦ ﻃﺎرق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻋﻠﯽ را در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺮ روي
ﻣﻨﺒﺮ دﯾﺪم و ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ :ﻧﻪ ،ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،ﺟﺰ ﮐﺘﺎباﷲ و آنﭼﻪ در اﯾﻦ
ﺻﺤﯿﻔﻪ اﺳﺖ ،ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﻧﺰدﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ .ﺳﭙﺲ آن ﺻﺤﯿﻔﻪ را ﺑﺎز
ﮐﺮد ﮐﻪ در آن ،ﻋﻤﺮ ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت و ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎمِ ﺟﺮاﺣﺎت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و در آن
آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﮐﻮه ﻋﯿﺮ ﺗﺎ ﮐﻮه ﺛﻮر (1 )،ﺣﺮم اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ
در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم
ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﯾﮑﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻨﺸﺎن از اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ -و
ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،اﻣﺎن دﻫﺪ .-ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ،
ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و
اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد .ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﯾﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از
آزادﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در
روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«.
ْ َ ُ َّ َ َ َ َُ ُ َْ َ َّ َ َ َ ُ َ -١٨١٤وﻋﻦ أَﻲﺑ َذ ٍّ
� أ�ِﻴ ِﻪ
ِ ِﻐ ﻟ ﻰﻋ اد ﻞ
ٍ ﺟر ِﻦ ﻣ ﺲ ي ﻟ » : ﻮل ﻘ� اﷲ ﻮل ﺳ ر ﻊﻤِ ﺳ ﻪ�ﻧ ر
َ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ
وﻫﻮ �ﻌﻠﻤﻪ إِﻻ �ﻔﺮ ،وﻣ ِﻦ ادﻰﻋ ﻣﺎ ﻟيﺲ ﻪﻟ ،ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ ،وﻴﻟتﺒﻮأ ﻣﻘﻌﺪه ﻣِﻦ اﻨﻟﺎرِ ،وﻣﻦ دﺎﻋ
َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُْ َ َ َ َ ُ ُ ً
) (2
ﺎر ﻋﻠﻴ ِﻪ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ َرﺟﻼ ﺑﺎﻟ�ﻔ ِﺮ ،أ ْو ﻗﺎل :ﻋﺪو اﷲِ ،وﻟيﺲ ﻛﺬل ِﻚ إِﻻ ﺣ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮذر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ
آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ،ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ
ﻣﺪﻋﯽ ﭼﯿﺰي ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎلِ او ﻧﯿﺴﺖ ،از ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه را در آﺗﺶ دوزخ
ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ .و ﻫﺮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ :اي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ،و آنﺷﺨﺺ
اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد وي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد«.
) (1اﯾﻦ ﮐﻮه ﺛﻮر ،ﻏﯿﺮ از ﮐﻮﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش3508 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .61 :ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ي
1742آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 520
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي
آزادﺷﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آزادﮐﻨﻨﺪهاش«؛ ﻣﻮﻟﻒ /دو ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ،درﺑﺎرهي
ﻧﺴﺒﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ:
اول :ﻧَﺴﺐ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ.
دوم :وﻻء ﯾﺎ ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﯽِ ﺑﺮده ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﮐﻪ او را آزاد ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺐ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :وﻻء ،ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ َّ َ ْ َ ُ ُْ َ ٌ َ ُ ْ َ
ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :الﻮﻻء ﺤﻟﻤﺔ ﻠﻛﺤﻤ ِﺔ اﻟنﺴ ِ
ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽﺳﺖ« .ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧَﺴﺐ و ﺗﺒﺎر ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ اﻧﺴﺎن ،اﻣﺮي ﻣﻌﻨﻮي و
ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ .ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻟﺤﺎظ ﻧَﺴﺐ و
ﺗﺒﺎر ،ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ رﯾﺸﻪي ﺧﺎﻧﻮداﮔﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﭘﺪرﺑﺰرگ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﭘﺪرِ
ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ ﺗﺎ آﺧﺮِ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از
ﭘﺪرش ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﭘﺪرش از ﻓﻼنﻗﺒﯿﻠﻪ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ،ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﭘﺪريِ
ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﻢﺗﺮ از ﻓﻼنﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ ﻟﺬا ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪاي
ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻧﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ،ﻣﻠﻌﻮن و ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﺗﻮﺑﻪ و
اﺣﺴﺎن او را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻫﯿﭻ ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
اﻣﺎ اﻧﺘﺴﺎب اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ و ﺟﺪ ﭘﺪرياش ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ ،در ﺻﻮرﺗﯽ
َ
ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش را ﻧﻔﯽ ﻧﮑﻨﺪ ،ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ
ﻲﺒ ﻻ ِ
ب ،أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ
َ ْ
ﺐ«؛) (2ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ ،دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ِ ِ ﻛ ِﺬ
ﻣﻦ ،ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ،ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ
ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻧﺎم ﺟﺪ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ را در ﻏﺰوهي
ﺣﻨﯿﻦ از آن ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ از ﭘﺪرش ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮ ﺑﻮد و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ در
ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن و دﯾﮕﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﯽآنﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش را ﻧﻔﯽ
ﮐﻨﺪ ،ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺪرﺑﺰرگ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ داد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻧﺎمِ ﻗﺒﯿﻠﻪ ]و ﻧﺎم
ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽِ[ ﺧﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آنﭼﻪ ﻧﺎرواﺳﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﺪرش
را ﻧﻔﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺴﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ ،وﯾﮋﮔﯽ و ﺷﻬﺮت
ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽاش را از ﺧﻮد ﻧﻔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ .ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻻي ﻧﺎﭼﯿﺰ
دﻧﯿﺎ ﺑﻪﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛
ﻣﺜﻼً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ دو ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﯾﺎ دو ﻣﻠﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ،ﺧﻮد را ﺑﻪ داﯾﯽ ﯾﺎ
ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﮐﺴﺎﻧﯽ
ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻠﯿﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و
ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺪارك ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ،
ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آﺳﺎﻧﯽ و ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاروﯾﺶ ﻣﯽﻧﻬﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻤﺎﻧﺶ
را ﻫﻢ ﻧﺪارد ،ﺑﻪ او روزي ﻣﯽدﻫﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮ
روي ﻣﻨﺒﺮ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ،ﺟﺰ ﮐﺘﺎباﷲ و آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﻪ
اﺳﺖ ،ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي ﻧﺰدﻣﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ« .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ
ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﺎن
داﺷﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارد ،ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن
ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ در آن ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﺸﺎن،
آن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ردي آﺷﮑﺎر ﺑﺮ راﻓﻀﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم
ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ ﺳﻮرهي »وﻻﯾﮥ« از آن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ! ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري دارﻧﺪ ،از
ﺟﺮﮔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ:
� َسبيل ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ
ِ� � َ ُ� ٱل ۡ ُه َد ٰ
ى َو�َ َّتب ۡع َ� ۡ َ َّ ُ َ
ول م ِۢن َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ َ
﴿ َو َمن �ُشاق ِِق ٱلرس
ِ ِ ِ
ص ً ٓ ۡ َ َ َّ ُ ّ َ َ َّ ُ ۡ
]اﻟﻨﺴﺎء [١١٥ : �ا ﴾١١٥ ن َو ِ�ِۦ ما ت َو ٰ� َونصلِهِۦ ج َهن َمۖ َو َسا َءت م ِ
و ﻫﺮ ﮐﺲ ﭘﺲ از آنﮐﻪ راه ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺮاﯾﺶ روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ ،ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و
راﻫﯽ ﻏﯿﺮ از راه ﻣﻮﻣﻨﺎن در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد ،او را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن راﻫﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ،واﮔﺬار
ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و او را ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ .و )اﯾﻦ( ﭼﻪ ﺑﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽﺳﺖ.
اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﯿﺰِ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ او ﻧﺪاده
اﺳﺖ .اﯾﻦ ،رد آﺷﮑﺎري ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪ ﻋﻠﯽ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 522
واﮔﺬار ﮐﺮد و اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ) ($ﺧﻼﻓﺖ را ﻏﺼﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و -اﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﷲ -ﮐﺎﻓﺮ و
ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﭼﻪ اﺗﻬﺎمﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎي اﻣﺖ وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! از اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺎ ﻋﺪل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ او
ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ .اﯾﻦﻫﺎ اﮔﺮ در ادﻋﺎي دوﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ راﺳﺖﮔﻮ
ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺧﻮد را ﭘﯿﺮو او ﻣﯽداﻧﻨﺪ ،ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار آﺷﮑﺎرا ﺑﺮ
ﻓﺮاز ﻣﻨﺒﺮ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﺪاده
اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ ،ﻫﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﺷﺘﺮﻫﺎي زﮐﺎت و ﭘﺎرهاي از اﺣﮑﺎمِ ﺟﺮاﺣﺎت را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد
ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﯿﺎن
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﮐﻮه ﻋﯿﺮ ﺗﺎ ﮐﻮه ﺛﻮر (1 )،ﺣﺮم
اﺳﺖ«؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ،ﻫﻤﻪي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﻪ ﺣﺮَم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه،
ﺑﻪ ﺣﺮَم ﻣﮑﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﺮَم ﻣﮑﻪ آنﭼﻨﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارد ﮐﻪ ﮐﻤﺎلِ اﯾﻤﺎن ﻣﻮﻣﻦ-
در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻄﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ -ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه رﻫﺴﭙﺎر
ﻣﮑﻪ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺣﺮَم ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﺣﺮَم
ﻣﺪﯾﻨﻪ ،از ارﺗﮑﺎب ﻣﺤﺮﻣﺎت در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ[ ،ﺳﺒﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻗﺼﺪ ﺷﮑﺎر در ﺣﺮم ﻣﮑﻪ،
ﮐﯿﻔﺮ دارد؛ اﻣﺎ در ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو
ﺣﺮم ،ﺷﺶ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﺮم ﻣﺪﯾﻨﻪ ،ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ
ﮐﻮهﻫﺎي ﻋﯿﺮ و ﺛﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﻨﮓ در ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﻨﮓ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
درﺑﺎرهي ﺣﺮمِ ﻣﺪﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ،
ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺑﻪ و
اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺪﻋﺖ ،ﻧﻮآوري در ﻋﻘﯿﺪه ،ﻣﻨﻬﺞ و
ﺳﻠﻮك ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ :ﻫﺮﮐﻪ در آن ﺑﺪﻋﺘﯽ
ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺰاري را ﺟﺎي دﻫﺪ ﯾﺎ ﯾﺎرياش ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و
ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه
اﺳﺖ» :و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﯾﮑﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻨﺸﺎن از اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮﺧﻮردار
) (1اﯾﻦ ﮐﻮه ﺛﻮر ،ﻏﯿﺮ از ﮐﻮﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯽ ﺟﻨﻮب ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
523 ﺑﺎب :ﺣﺮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖدادن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﺪرش ﯾﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﺮدهي آزادﺷﺪه ...
اﺳﺖ -و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،اﻣﺎن دﻫﺪ .-ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را
ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ و اﷲ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ،ﻫﯿﭻ
ﺗﻮﺑﻪ و اﺣﺴﺎن و ﻓﺪﯾﻪاي را از او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد« .ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮي ،ﺑﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ و ﮐﻔﺎﻟﺖ ﯾﮏ
ﻣﺴﻠﻤﺎن و در اﻣﺎنِ او وارد ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ
اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ،ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ او را ﮐُﺸﺖ ،و ﺳﭙﺲ او را ﺑﮑﺸﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن
و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ؛
ﺣﺎل اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎنِ ﺣﺎﮐﻢ و زﻣﺎمدارِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ ،ﭼﻪ ﺣﮑﻤﯽ
دارد؟ زﯾﺮا اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن روادﯾﺪي ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﺎدر
ﻣﯽﺷﻮد ،ﺣﮑﻢ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ،
ﺑﻪ ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد.
اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ دﯾﻦ اﺳﻼﻣﯽ از ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در اﻣﺎن و ﭘﯿﻤﺎن ﯾﺎ ﭘﻨﺎه ﯾﮏ
ﻣﺴﻠﻤﺎن وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ،ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ
ﺧﯿﺎﻧﺖ ،ﺗﺮور و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ،آﯾﯿﻦ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ
ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ او اﻣﺎن و ﭘﻨﺎه دﻫﻨﺪ،
ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ در اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ ﭘﻨﺪار و
رويﮐﺮد ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻬﺪ و اﻣﺎن دارﻧﺪ ،ﺑﻪﻗﺘﻞ
ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺰاوار ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم
ﻫﺴﺘﻨﺪ.
آري؛ اﮔﺮ ﯾﮏ ﮐﺎﻓﺮ ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ ﯾﺎ ﺣﺮﺑﯽ ،ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺪون اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺑﺎ
ﻫﺪف ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﯾﺎ ﺧﺮابﮐﺎري وارد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻮد ،اﻋﺪام ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ
ﻋﻬﺪ و اﻣﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ روادﯾﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﺑﺎ اﻣﺎن و ﮐﻔﺎﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي
ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ،ﺟﺎﻧﺶ ﺣﺮﻣﺖ دارد و ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﺗﻌﺮض ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﺮﮐﺲ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻟﻌﻨﺖ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و
ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ اوﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﺳﻼم و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺟﻬﺎد
اﺳﻼﻣﯽ ،ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﺳﻼم ،ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ را رد ﻧﻤﻮده
اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 524
ۡ َ َ َ َّ َ َ ُّ َ َ ُ ُ ْ ۡ َ َ ُ ْ
﴿ َوأ ۡوفوا ب ِ َع ۡه ِد ٱ�ِ إِذا � ٰ َهد� ۡم َو� تنقضوا ٱ�يۡ َ� ٰ َن َ� ۡع َد ت ۡوكِيدِها َوق ۡد َج َعل ُت ُم
َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ َۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ً َّ َّ َ َ
ت ض ۡ � َ� ۡعل ُم َما �ف َعلون ٩١و� ت�ونوا كٱل ِ� �ق ٱ� علي�م ك ِفي� ۚ إِن ٱ
ُ
ون أ َّم ٌة ِ�َ َ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ِ ۢ َ ۡ ُ َّ َ َ ٰ ٗ َ َّ ُ َ ۡ َ ٰ َ ُ ۡ َ َ َ ۢ َ ۡ َ ُ
َ
خذون �ي�ن�م دخ� بين�م أن ت� غزلها من �ع ِد قو ٍ� أن�ثا �ت ِ
ُ ۡ
� ۡم يَ ۡو َم ٱلق َ�ٰ َمةِ َما ك ُ ُ َ َ
� بهِۦ َو�ُبَ ّي َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ
و� ُم ٱ َّ ُ
نت ۡم �ِيهِ ِ نل ِ ِۚ � مِن أم ٍ �ة إِ�ما �بل أر ٰ
َۡ ُ َ
]اﻟﻨﺤﻞ[٩٢ ،٩١ : � َتل ِفون ﴾٩٢
و ﭼﻮن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﯿﺪ ،ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن اﻻﻫﯽ وﻓﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎي اﺳﺘﻮاري را ﮐﻪ ﯾﺎد
ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،ﻧﺸﮑﻨﯿﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ،اﷲ را ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺘﺎن ﻗﺮار دادهاﯾﺪ .ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ از
ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ .و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن زﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺦﻫﺎي ﺗﺎﺑﯿﺪهاش را ﭘﺲ از ﺗﺎﺑﯿﺪن ﻣﺤﮑﻢ ،ﺑﺎز
ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮدن ﯾﮏ ﮔﺮوه )=ﻣﺸﺮﮐﺎن( از ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ
)=ﻣﻮﻣﻨﺎن( ،ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺘﺎن را در ﻣﯿﺎن ﯾﮏدﯾﮕﺮ دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ.
در اﺳﻼم ،ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ،ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر
زﺷﺘﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ در اﺳﻼم ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﯽﺧﺮد و ﻧﺎدان ،ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ
ﻏﯿﺮت ﺧﻮد را در ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻄﺎﺑﻘﺘﯽ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﺪارد ،ﺳﺒﮏ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ
روﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﻋﻘﺪهﮔﺸﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ! اﯾﻦ،
اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪ اﺳﺖ و
ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ،دﯾﻦ اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ:
� ُّق أ َ ۡه َوا ٓ َء ُه ۡم لَ َف َس َد ِ َّ َ َ ُ ۡ َ ُ َ
ت ٱلس� ٰ� ٰت َوٱ��ض َومن �ِي ِه َّن﴾ ]اﳌﺆﻣﻨﻮن [٧١ : ﴿ َولَو ٱ َّ� َب َع ٱ ۡ َ
ِ
و اﮔﺮ ﺣﻖ ،ﭘﯿﺮو ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ آﻧﺎن ﺑﻮد ،ﺑﯽﮔﻤﺎن آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﻣﻮﺟﻮدات آنﻫﺎ
ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ.
اﻣﺎ راه اﺳﻼم ،واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺑﻬﺎﻣﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪارد.
***
-368ﺑﺎب :ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ
از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش5223 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .2761 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 65آﻣﺪه
اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 526
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺎب :ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ
از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ارﺗﮑﺎب ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ،ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد
و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺮﻣﺎت ،ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻧﮑﻨﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ،اﯾﻤﻦ
ﻧﭙﻨﺪارد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،ﺑﻪ ﻣﮑﺮ و وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﻄﺎن ،ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ
اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺣﺎﻻ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه؛ ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ رﺣﻤﺖ
ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺮ ﻏﻀﺒﺶ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
ََ ٓ َۡ َ ُ َ َ َ � َ� َ� ۡغف ُر أَن � ُ ۡ َ َ
�ك بِهِۦ َو�غ ِف ُر ما دون � ٰل ِك ل َِمن �شا ُء﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء [٤٨ : ﴿إ َّن ٱ َّ َ
ِ ِ
ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ،اﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺷﺮك ورزﻧﺪ ،ﻧﻤﯽآﻣﺮزد و ﺟﺰ ﺷﺮك ،ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ.
و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﯿﻄﺎن ،اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ
لش ۡي َ�ٰ ُن إ� ُغ ُر ً
َ ُ ُ ۡ َ ُ َ ّ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ َّ
]اﻟﻨﺴﺎء [١٢٠ : ورا ﴾١٢٠ ِ ﴿يعِدهم و�من ِي ِهمۖ وما يعِدهم ٱ
ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و آنﻫﺎ را ﺳﺮﮔﺮم آرزوﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و وﻋﺪهاي ﺟﺰ
ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ.
ﻟﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻧﻬﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﯿﻢ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﮐﺘﺎباﷲ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َُ ُ َ َ ۡ َۡ َ ُ َُ ۡ ٌَۡ َۡ ُ َُ ۡ َ َ ٌ َ
صيبهم عذاب أ ِ� ٌم ﴾٦٣ ﴿فَ ۡل َي ۡح َذر ٱ َّ� َ
ِين �ال ِفون �ن أم ِره ِ ٓۦ أن ت ِ
صيبهم ف ِتنة أو ي ِ ِ
]اﻟﻨﻮر [٦٣ :
آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ،
ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ.
اﯾﻦ ،ﻫﺸﺪاري از ﺳﻮي اﷲ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از دﺳﺘﻮرﻫﺎي او ،رويﮔﺮداﻧﻨﺪ .ﻟﺬا ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ،
ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ« و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﺸﺪار داد ﮐﻪ ﺑﻼ و ﯾﺎ ﻋﺬاب
دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ .در دلﻫﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ،
527 ﺑﺎب :ﺑﺮﺣﺬرداﺷﺘﻦ از ارﺗﮑﺎب ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ از آن ﻣﻨﻊ ...
ﻓﺘﻨﻪي ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﯾﺎ ﺷﻬﻮت و رﻏﺒﺘﯽ ﺣﺮام ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻣﺎم اﺣﻤﺪ /ﻓﺮﻣﻮده
اﺳﺖ :ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻼ ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه ،ﺷﺮك اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﺨﻨﺎن ﯾﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻧﺒﻮي را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ ،اﻧﺤﺮاﻓﯽ در دﻟﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و
ﺳﺮاﻧﺠﺎم ،ﺑﻪ ﺷﺮك ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ
ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و وﺟﻮب ﭘﺬﯾﺮش دﺳﺘﻮرﻫﺎﯾﺶ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ
ﻫﺮ ﮐﺲ از ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﺪ ،در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪي ﺷﺮك ﯾﺎ در آﺧﺮت ،ﺑﻪ ﻋﺬاﺑﯽ
دردﻧﺎك دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ُ َ ّ ُ ُ ُ َّ ُ َ ۡ
]آل ﻋﻤﺮان[٣٠ : � �ف َس ُهۥ﴾ ﴿و�حذِر�م ٱ
و اﷲ ﺷﻤﺎ را از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد.
ﯾﻌﻨﯽ :از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﺶ را در ﭘﯽ دارد ،ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﺪ؛ زﯾﺮا
ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ ،ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ ِيم َ ٤٩وأَ َّن َع َذا� ُه َو ٱ ۡل َع َذ ُ � َ�نَا ٱ ۡل َغ ُف ُ َّ ۡ َ ٓ َ
اب ٱ� ِ� ُم ﴾٥٠ ور ٱ َّلرح ُ ِي � ِّ ٓ ﴿�بِئ عِباد
ِ
]اﳊﺠﺮ[٥٠ ،٤٩ :
ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻦ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورزم .و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﻢ ،ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ
اﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
� َ� ُفورَّ ٞرح ٞ َ ۡ
ِيد ٱلعِ َقاب َوأ َّن ٱ َّ َ
� َشد ُ﴿ٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أَ َّن ٱ َّ َ
]اﳌﺎﺋﺪة[٩٨ : ِيم ﴾٩٨ ِ
ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ،ﺳﺨﺖﮐﯿﻔﺮ اﺳﺖ )و ﺑﺪاﻧﯿﺪ( ﮐﻪ اﷲ ،آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
اﺑﺘﺪا ﺷﺪت و ﺳﺨﺘﯽ ﻋﺬاﺑﺶ را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ،
اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ اﯾﻤﻦ ﺑﭙﻨﺪارد،
ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦ رو اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ َ ۡ
َ َ ُ َ ُ َ َ َٰٗ َ ُ ۡ َٓ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ َ
ون ٩٧أ َو أم َِن أ ۡه ُل ٱل ُق َر ٰٓ
ى ى أن يأ�ِيهم بأسنا ب�تا وهم نا�ِم ﴿أفَأم َِن أ ۡه ُل ٱل ُق َر ٰٓ
ۡ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َّ َ َ ۡ َ َۡ َ ُ َۡ ُ َ ُ ٗ َ ُ ۡ َۡ َُ َ
�ِ ف� يَأ َم ُن َمك َر ٱ�ِ إِ� ۚ ٱ َ
ر ك م وا ِن
م أف أ ٩٨ ون أن يأ�ِيهم بأسنا ض� وهم يلعب
َُۡۡ ۡ َٰ ُ َ
]اﻷﻋﺮاف[٩٩ ،٩٧ : �ون ﴾٩٩ ٱلقوم ٱل� ِ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 528
آﯾﺎ ﻣﺮدم و اﻫﺎﻟﯽ آﺑﺎديﻫﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﻤﺎن ﺷﺒﺎﻧﻪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ
ﺧﻮاﺑﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؟ آﯾﺎ اﻫﺎﻟﯽ آﺑﺎديﻫﺎ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺬاﺑﻤﺎن در
روز و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮﻣﻨﺪ ،ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؟ آﯾﺎ از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ در اﻣﺎﻧﻨﺪ؟ ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺎنﮐﺎران
از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ )ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ و( اﺣﺴﺎس اﻣﻨﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ اﯾﻤﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارد ،ﺑﻪﻗﺪري ﮔﺴﺘﺎخ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ
ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ ،در ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﺪ
و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺎنﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ ،ﻋﺬاب و ﻋﻘﻮﺑﺖ اﻟﻬﯽﺳﺖ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ َ
� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أ ۡخ َذهُ ٓۥ أ ِ� ٞم َشد ٌ
ِيد ﴾١٠٢ ك إ ِ َذا ٓ أ َخ َذ ٱ ۡل ُق َر ٰ
ى َو ِ َ َ َ َٰ َ ۡ ُ َ ّ َ
ِ ﴿و��ل ِك أخذ ر� ِ
]ﻫﻮد[١٠٢ :
ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻤﮑﺎران ،اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ .ﺑﻪراﺳﺘﯽ
ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر ،دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
َ
َ َ َ َ َ َّ َ َّ
اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮدِ » :إن اﷲ ﻴﻟُ ْﻤ ِ� لِﻠﻈﺎل ِ ِﻢ ﻓ ِﺈذا أﺧﺬ ُه ل ْﻢ
ُْ ْ
�ﻔ ِﻠﺘﻪ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :اﷲ ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن او را ﺑﮕﯿﺮد ،رﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«.
اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد:
� َ�ٰل َِم ٌة ۚ إ َّن أَ ۡخ َذهُ ٓۥ أَ ِ� ٞم َشد ٌ
ِيد ﴾١٠٢ َ ِ ى َ
و ٰ َ
ر
َ َ َٰ َ َ ۡ ُ َ ّ َ َ ٓ َ َ َ ۡ ُ
ق ﴿و��ل ِك أخذ ر�ِك إِذا أخذ ٱل
ِ
]ﻫﻮد[١٠٢ :
ﻣﺆاﺧﺬهي ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﯾﺮان ﮐﺮدن دﯾﺎر ﺳﺘﻤﮑﺎران ،اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ .ﺑﻪراﺳﺘﯽ
ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر ،دردﻧﺎك و ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ اﷲ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ:
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﺻﻐﯿﺮهاي را ﮐﻮﭼﮏ ﻣﯽﺷﻤﺎرد و ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻣﯽﺷﻮد ،ﺳﺮاﻧﺠﺎم ،ﺑﻪ ﮔﻨﺎه
ﮐﺒﯿﺮه دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﺸﻢ و ﻣﺠﺎزاﺗﺶ
را در ﭘﯽ دارد ،ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ.
***
راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم .اﮔﺮ اﯾﻦ را ﺑﺎ اﺧﻼص ﺑﮕﻮﯾﯽ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺗﻮ را از ﮔﻨﺎه و
ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮ را ﺑﺮ ﺷﯿﻄﺎن و وﺳﻮﺳﻪاش ﭼﯿﺮه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َّ َ َّ َ ۡ ْ َ َ َّ ُ ۡ َ ٰٓ َ ُ ۡ ُّ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َ ٰ َ ۡ َّ َ ّ ٞ
�ون ﴾٢٠١﴿إِن ٱ�ِين ٱ�قوا إِذا مسهم ��ِف مِن ٱلشي� ِن تذكروا فإِذا هم مب ِ
]اﻷﻋﺮاف[٢٠١ :
ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺷﻮﻧﺪ) ،ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ را( ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽ-
آورﻧﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﯿﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
آري؛ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وﺳﻮﺳﻪاي در دﻟﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮﻧﺪ،
ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورﻧﺪ و درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺮاﻫﻪ
رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً
حش ةﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪي دﯾﮕﺮي در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ
َۡ َ َ ُ ْٓ َ ُ
نف َس ُه ۡم َذ َك ُروا ْ ٱ َّ َ
�﴾» :و آﻧﺎن ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ، أو ظلموا أ
اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎر زﺷﺖ ،ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ،
�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :اﷲ را ﺑﺎ دلﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪَ ﴿ .ذ َك ُروا ْ ٱ َّ َ
َ َۡ ْ ُُ
ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ﴿ .فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ
�﴾» :و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ ﮔﻨﺎﻫﺎن را وب إ َّ� ٱ َّ ُ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزدَ ﴿ .و َمن َ� ۡغفِ ُر ٱ ُّ�نُ َ
ِ
ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟« ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ؛ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ و اﻫﻞ
آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را از ﺗﻮ ﺑﺮدارﻧﺪ ،ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ
�وا ْ َ َ ٰ
� َما ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ و ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزدَ ﴿ .ول َ ۡم يُ ِ ُّ
َ َ َ ُ ْ ُ
� َعلوا َوه ۡم َ� ۡعل ُمون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ آن اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ،ﮔﻨﺎه اﺳﺖ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را
ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ دﻋﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ:
َ َّ َ َ ُ َ ۡ َ ٓ َّ َ ٓ َ َ ۡ ۡ َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٨٦ : ينا أ ۡو أخ َط�نا﴾ س
﴿ر�نا � تؤاخِذنا إِن � ِ
ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﯿﻢ ،ﻣﺎ را ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﮑﻦ.
ﻟﺬا ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ از روي
ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﯽرود ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 532
َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ
اﺪﻟﺟﺎل ذات ﻏﺪا ٍة ،ﻓﺨﻔﺾ ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن ﻗﺎل :ذﻛ َﺮ َرﺳﻮل اﷲِ ﻮاس ِ -١٨١٧ﻋﻦ اﻨﻟَّ ِ
َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َّ
إﻴﻟ ِﻪ ،ﻋ َﺮف ذل ِﻚ �ِﻴﻨﺎ ،ﻓﻘﺎل» :ﻣﺎ �ِﻴ ِﻪ َو َر�ﻊ ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎهُ ﻲﻓ ﻃﺎﺋ ِﻔ ِﺔ اﻨﻟَّﺨ ِﻞ؛ ﻓﻠﻤﺎ رﺣﻨﺎ
َّ ْ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ ُ ُ ْ َُْ
اﺪﻟﺟﺎل اﻟﻐﺪاة ،ﻓﺨﻔﻀﺖ �ِﻴ ِﻪ َو َر�ﻌﺖ ،ﺣﻰﺘ ﻇﻨﻨﺎهُ ِﻲﻓ ﺷﺄﻧ�ﻢ؟« ﻗﻠﻨﺎ :ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ،ذﻛﺮت
ﺠﻴﺠﻪ
ُ ُ ُ ْ َ َ َ َ َْ ُ ْ ْ َُْ ْ َ َ اﺪﻟ َّﺟﺎل َأ ْﺧ َ � َّ ﻓﻘﺎلُ ْ �َ » : َ َ َ َّ ْ
ﻓ� ﻋﻠﻴ�ﻢ ،إن �ﺮج وأﻧﺎ �ِﻴ�ﻢ ،ﻓﺄﻧﺎ ﺣ ِ ِ ﻮ ِ ، ﻞ
ﻃﺎﺋ ِﻔ ِﺔ اﻨﻟ ِ
ﺨ
َّ ُ ُ َ َ َ َ ُ ِّ ُ ْ ُ ْ َ ٌُْ َ ُ َْ ُ َ ُ ْ َ ْ َُْ ْ ََْ ُ
دوﻧ�ﻢ؛ و�ن �ﺮج ولﺴﺖ �ِﻴ�ﻢ ،ﻓﺎمﺮؤ ﺣﺠﻴﺞ �ﻔ ِﺴ ِﻪ ،واﷲ ﺧﻠِﻴﻔﻲﺘ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ مﺴﻠ ٍِﻢ .إﻧﻪ
َ َ ْ ْ َ ُ ْ ُ ََْْ ََ ُ َ ٌّ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ َ ٌ َ ّ ُ َ ِّ ُ ُ َ ْ
ﺑﻦ �ﻄ ٍﻦ� ،ﻤﻦ أد َر�ﻪ ﻣِﻨ� ْﻢ ،ﻓﻠﻴﻘ َﺮأ ِ ى اﻟﻌ َّ
ﺰ ﺪ
ﺷﺎب �ﻄﻂ �ﻴﻨﻪ ﻃﺎ�ِﻴﺔ ،ﻛﺄ� أﺷﺒﻬﻪ ﺑﻌ ِ
ﺒ
َ ً َ َ ً َ َ َ َ الﺸ ِ َ َ َّ ُ َ ٌ َ َّ ً َ ْ َ َّ َ َْ َ َ ُ َ َ ْ
اق� ،ﻌﺎث ﻳ ِﻤﻴﻨﺎ َوﺎﻋث ِﺷﻤﺎﻻ ،ﻳﺎ ﺎم واﻟ ِﻌﺮ ِ ﺎرج ﺧﻠﺔ �� ِ ﺧ ﻪ إﻧ ؛ ﻒ ِ ﻬ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﻮاﺗ ِﺢ ﺳﻮرة ِ الﻜ
َ ُُْ َ َ
ﻋِﺒﺎد اﷲِ ﻓﺎﺛبﺘﻮا«.
َ ٌ َ َ ْ َ َُْ َ َ ً َ ٌ َ َ َ ﻮل اﷲَِ ،و َﻣﺎ ُ ْﺒﻟ ُﺜ ُﻪ ﻲﻓ ْ َُْ َ ُ َ
أر�ﻌﻮن ﻳﻮﻣﺎ :ﻳ ْﻮم ﻛﺴﻨ ٍﺔَ ،و� ْﻮم ﻛﺸﻬ ٍﺮ، اﻷر ِض؟ ﻗﺎل» : ﻗﻠﻨﺎ :ﻳﺎ رﺳ
ْ َ َ َّ ُ َ َ ْ ٌ َ ُ ُ َ َ َ ُ َّ
و�ﻮم ﻛﺠﻤﻌ ٍﺔ ،وﺳﺎﺋ ِﺮ �ﻳﺎﻣِ ِﻪ ﻛ�ﻳﺎﻣِ�ﻢ«.
ُ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َُْ َ ُ َ
ﻗﻠﻨﺎ :ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ ،ﻓﺬلﻚ اﻴﻟَ ْﻮم اﺬﻟِي ﻛﺴﻨ ٍﺔ أﺗ� ِﻔﻴﻨﺎ �ِﻴ ِﻪ ﺻﻼة ﻳ ْﻮمٍ ؟ ﻗﺎل» :ﻻ ،اﻗﺪ ُروا
ْ َ ْ َ َ ْ ُ ِّ ُ َ َ َ َ َْ ْ َ ْ ُ ُ َ َُ َْ َُ َُْ
ﺄﻲﺗ ﺚ اﺳﺘﺪﺑﺮﺗﻪ الﺮ�ﺢ� ،ﻴ ِ ﻪﻟ ﻗﺪره« .ﻗﻠﻨﺎ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲَِ ،وﻣﺎ إﺮﺳاﻋﻪ ِﻲﻓ اﻷر ِض؟ ﻗﺎل» :ﺎﻛﻟﻐﻴ ِ
َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ََ َ ْ َ ْ ُ ُ َُ ُ َ
اﻷرض �ﺘنﺒِﺖ، ﺠﻴﺒﻮن ﻪﻟ� ،ﻴﺄمﺮ الﺴﻤﺎء �ﺘﻤ ِﻄﺮ ،و ﻰﻠﻋ اﻟﻘﻮ ِم ،ﻓﻴﺪﻋﻮﻫﻢ �ﻴﺆﻣِﻨﻮن ﺑ ِ ِﻪ و�ﺴﺘ ِ
َ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ ْ َ َ ُ ُ ْ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ ً َ ْ َ َ ُ ُ ُ ً َ َّ ُ َ َ َ ُ َّ َ
ﺄﻲﺗ اﻟﻘ ْﻮم اﺮﺻ� ،ﻢ ﻳ ِ ﺎرﺣﺘﻬﻢ أﻃﻮل ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ ذرى وأﺳﺒﻐﻪ ﺮﺿوﺎﻋ ،وأﻣﺪه ﺧﻮ ِ �ﺮﺘوح ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﺳ ِ
َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ ْ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ُّ َ
ﻲﺷ ٌء ﺤﻠِ� ﻟيﺲ ﺑﺄﻳﺪِﻳﻬﻢ ْ
ِ ِ �دون ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻗﻮﻪﻟ� ،ﻴﻨﺮﺼف �ﻨﻬﻢ � ،ﻴﺼﺒِﺤﻮن مﻤ ِ �ﻴﺪﻋﻮﻫﻢ � ،
ْ َ َ َ َ ُ ُ ُ ُ ُ َ ْ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ُ ُّ َ َ
ﻴﺐ اﻨﻟَّﺤ ِﻞ، ﻣِﻦ أمﻮال ِِﻬﻢ ،و�ﻤﺮ ﺑِﺎﺨﻟ ِﺮ� ِﺔ �ﻴﻘﻮل لﻬﺎ :أﺧ ِﺮ ِﻲﺟ ﻛﻨﻮزكِ � ،ﺘتﺒﻌﻪ ﻛﻨﻮزﻫﺎ ﻛﻴﻌﺎ ِﺳ ِ
ُ َْ ُ ََْ َ ُ ُ ْ ََْ ْ َ َ َ ُ َّ َ ْ ُ َ ُ ً ُ ْ َ ً َ َ ً َ َ ْ ُ ُ َّ ْ
� َرﻣﻴﺔ اﻟﻐ َﺮ ِضَّ � ،ﻢ ﻳﺪﻋﻮهُ، ِ ﺘﻟ ﺰ ﺟ
ِ ﻪ ﻌ ﻄ ﻘ ﻴ � ، ﻒ ِ ﻴ ﺮﻀ�ﻪ ﺑِﺎلﺴ �ﻢ ﻳﺪﻋﻮ رﺟﻼ مﻤﺘﻠِﺌﺎ ﺷﺒﺎﺑﺎ �ﻴ ِ
َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ ْ َ ُ
�ﻴﻘﺒِﻞَ ،و�ﺘﻬﻠﻞ َوﺟﻬﻪ ﻳﻀﺤﻚ.
ْ َ ََََْ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ َْ ََ ََْ ُ َْ َ
الﻤ َﻨ َ
ﺎرة ِ اﺒﻟَﻴﻀﺎءِ �ل ﻋِﻨﺪ ﺴﻴﺢ ا�ﻦ مﺮ�ﻢ� ﻴ ِ �ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻮ ﻛﺬل ِﻚ إذ �ﻌﺚ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ الﻤ
َ َ َ َ َ ُ ََ َ َ َ ً َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ
� ،إذا ﻃﺄﻃﺄ رأﺳﻪ �ﻄﺮ ،و�ِذا اﺿﻌﺎ ﻛﻔﻴ ِﻪ ﻰﻠﻋ أﺟﻨِﺤ ِﺔ مﻠﻜ ِ �َ ،و ِ ﺮﺷ ِ� دِمﺸﻖ �� مﻬﺮود� ِ
َّ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ ُ َ ٌ َ ُّ ْ ُ َ َ ُّ َ َ ُ َ َ َ
�ﺪ رِ�ﺢ �ﻔ ِﺴ ِﻪ إﻻ ﻣﺎتَ ،و�ﻔﺴﻪ ﻳنﺘ ِ� إﻰﻟ ر�ﻌﻪ ﺤﺗﺪر ﻣِﻨﻪ ﻤﺟﺎن ﺎﻛلﻠﺆل ِﺆ ،ﻓﻼ �ِﻞ ﻟ ِﺎﻜﻓ ٍِﺮ ِ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 536
َ ً َْ
ِيﻰﺴ ﻗﻮﻣﺎ ﻗﺪ ﺪﻟ َ� َﻴ ْﻘ ُﺘﻠُ ُﻪَّ �ُ ،ﻢ ﻳَﺄﻲﺗ ﻋ َ ﻴﺚ ﻳَنْﺘَ� َﻃ ْﺮﻓُ ُﻪَ �َ ،ﻴ ْﻄﻠُ ُﺒ ُﻪ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُ ْﺪر َ� ُﻪ ﺑ َﺒﺎب ُ ٍّ َ ُ
ﺣ
ِ ِ ِ ِ ِ
َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ َُُ ُ ُ ََْ َ ُ َ ْ ُ ُ
ﻋﺼﻤﻬﻢ اﷲ ﻣِﻨﻪ� ،ﻴﻤﺴﺢ �ﻦ وﺟﻮﻫ ِِﻬﻢ و �ﺪ�ﻬﻢ ﺑِﺪرﺟﺎﺗ ِِﻬﻢ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ� ،ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻮ ﻛﺬل ِﻚ إذ
َ ْ َ َ ِّ ْ ََ ََ ِّ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ً َ ُ ََ َ ْ َ
ان ﻷﺣ ٍﺪ ﺑ ِ ِﻘﺘﺎل ِِﻬﻢ ،ﻓﺤﺮز أوﻰﺣ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ إﻰﻟ ﻋِيﻰﺴ �� :ﻗﺪ أﺧﺮﺟﺖ ﻋِﺒﺎدا ﻲﻟ ﻻ ﻳﺪ ِ
ُُ َ َ ْ َ ُ ُ َ ُ َ َ ُ َ ُ ْ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُّ َ
اﷲ ﻳﺄﺟﻮج َوﻣﺄﺟﻮج َوﻫ ْﻢ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺣﺪ ٍب ﻳن ِﺴﻠﻮن � ،ﻴﻤ ُّﺮ أواﺋ ِﻠﻬ ْﻢ ﻮر .و�ﺒﻌﺚ ﻋِﺒﺎدِي إﻰﻟ اﻟﻄ ِ
ﻮن :ﻟَ َﻘ ْﺪ َﺎﻛ َن ﺑﻬ ِﺬه ِ َم َّﺮةً ٌ
ﻣﺎء.
َ َ ُ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ُّ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ َ
ﻰﻠﻋ ﺤﺑ�ة ِ ﻃﺮﺒ�ﺔ ﻓيﺮﺸ�ﻮن ﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ ،و�ﻤﺮ آﺧِﺮﻫﻢ �ﻴﻘﻮل
ْ َ ً َْ َ َ ْ
ْ َ ُ ُ َ َّ َ ُ َ ُ َّ َ ُْ َ ُ َ
ِيﻰﺴ وأﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن َرأس اﺜﻟ ْﻮ ِر ﻷﺣ ِﺪﻫ ِْﻢ ﺧ�ا ﻣِﻦ ﻣِﺌ ِﺔ ﻲﺒ اﷲ ﻋ َ
ﺮﺼ ﻧ ُّ ِ و�
َ َ َ َُْ ُ ُ ْ َ ُُ َ َ ُ َ َ َ َ ْ
دﻳﻨﺎر ﻷﺣﺪِ� ُﻢ اﻴﻟَﻮمْ � ، ُ َ َ َ
ﻲﺒ اﷲِ ﻋِيﻰﺴ وأﺻﺤﺎﺑﻪ #إﻰﻟ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟِ �� ،ﺳﻞ اﷲ �ﻏﺐ ﻧ ُّ
ِ ٍ
ُ
ت َ� ْﻔ ٍﺲ َواﺣ َِﺪةٍَّ � ،ﻢ َ� ْﻬﺒِ ُﻂ ﻧَ ُّ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َﻒ ﻲﻓ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ
ﻲﺒ اﷲِ ِ ِ ﻮ �ﻌﺎﻰﻟ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ اﻨﻟﻐ ِ رِﻗﺎﺑ ِ ِﻬﻢ� ،ﻴﺼﺒِﺤﻮن ﻓﺮﻰﺳ ﻛﻤ
َمﻸَهُ َز َﻫ ُﻤ ُﻬﻢْ ْ َْ َ ْ َ َ ُ َ ْ ْ َ ُُ َ
ﺮﺒ إﻻ ٍ ﺷ
ِ ﻊ ﺿِ ﻮ م ض ِ اﻷر ﻲﻓ ون �ﺪ ﻋِيﻰﺴ وأﺻﺤﺎﺑﻪ #إﻰﻟ اﻷر ِض ،ﻓﻼ ِ
ُ ََ َ َ ْ ً َ َ َ َُْ ُ ْ َ ُُ ﻲﺒ اﷲ ﻋ َ َََُُ ْ ََْ َ ُ َ
� ِﺳﻞ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻃ�ا ِيﻰﺴَ وأﺻﺤﺎﺑﻪ #إﻰﻟ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ� ، �ﻏﺐ ﻧ ِ ُّ ِ وﻧتﻨﻬﻢ� ،
ُ ُ ً ُ ََ ُ ُ
ﻴﺚ َﺷ َ ُ َّ ُ ْ َ ْ ُْ َْ َ ُ ُْ َ ُ َ ُ َ ْ ََ َْ
� ُّﻦ ﻣِﻨﻪ ﺎء اﷲ� ،ﻢ ﻳﺮ ِﺳﻞ اﷲ ﻣﻄﺮا ﻻ ﻳ ِ ﺖ� ،ﺘﺤ ِﻤﻠﻬﻢ� ،ﺘﻄﺮﺣﻬﻢ ﺣ ﺎق اﺒﻟُﺨ ِ ﻛﺄ�ﻨ ِ
ََ ْ ْ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ ُ َّ ُ َ ُ َ ََْ ُ َْ ُ َ َ
ﺮﺗﻚ ﺮﺘﻛﻬﺎ ﺎﻛلﺰﻟﻘ ِﺔ� ،ﻢ �ﻘﺎل لﻸر ِض :أﻧبِ ِﻲﺘ �ﻤ ِ �ﻴﺖ ﻣﺪ ٍر َوﻻ َو� ٍﺮ� ،ﻴﻐ ِﺴﻞ اﻷرض ﺣﻰﺘ �
ِّ ْ َ َ ُ َ ُّ َّ َ َ َ ْ َ ُّ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ُ ََ َ َ ُُ ُ ِّ َ َ َ
الﺮﺳ ِﻞ ﺎرك ِﻲﻓ ﻚ� ،ﻴ ْﻮﻣﺌ ِ ٍﺬ ﺗﺄ�ﻞ اﻟ ِﻌﺼﺎﺑﺔ ﻣِﻦ الﺮﻣﺎﻧﺔِ ،و�ﺴﺘ ِﻈﻠﻮن ﺑِﻘﺤ ِﻔﻬﺎ ،و�ﺒ َوردي ﺑ َﺮ�ﺘ ِ
َ ََ َ َ ْ ِّ ْ َ َ َ َ َ ْ أن الﻠِّ ْﻘ َﺤ َﺔ ﻣ َ َ َّ َّ
ﺎس؛ َوالﻠﻘﺤﺔ ﻣ َِﻦ اﺒﻟَﻘ ِﺮ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟﻘﺒِﻴﻠﺔ ﻣ َِﻦ اﻹﺑ ِ ِﻞ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟ ِﻔﺌﺎم ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ ِ ِﻦ ﺣﻰﺘ
َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ِّ
ﺎس. ﺎسَ ،والﻠﻘﺤﺔ ﻣ َِﻦ اﻟﻐﻨ ِﻢ ﺘﻟَﻜ ِﻲﻔ اﻟﻔﺨِﺬ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ ِ اﻨﻟَّ ِ
َ ََْ ُ ً َ ِّ َ ً َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ ََََْ ُ ْ َ َ َ ْ ََ َ ُ َ َ َ
اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ر�ﺎ ﻃﻴﺒﺔ �ﺘﺄﺧﺬﻫ ْﻢ ﺤﺗﺖ آﺑﺎﻃ ِِﻬ ْﻢ �ﺘﻘﺒِﺾ ُروح �ﺒيﻨﻤﺎ ﻫﻢ ﻛﺬل ِﻚ إذ �ﻌﺚ
َ َ ُ َ ُ ُ َ َ َْ ْ َُ ُ َََ َ ُ َ ﺮﺷ ُ� ُم ْﺴﻠ ٍِﻢ؛ َو�َ ْﺒ َﻰﻘ ِ َ َ ُ ِّ ُ ِّ ُ ْ
ﺎس �ﺘﻬﺎرﺟﻮن �ِﻴﻬﺎ �ﻬﺎرج اﺤﻟﻤ ِﺮ � ،ﻌﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻘﻮم ار اﻨﻟَّ ِ ﻞﻛ مﺆﻣ ٍِﻦ و
) (1 َّ َ ُ
الﺴﺎﻋﺔ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻧَﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﯾﮑﯽ از ﺻﺒﺢﻫﺎ رﺳﻮلاﷲ درﺑﺎرهي
دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد و آنﻗﺪر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﺎﻻ
ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﺎ ،ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل -ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ
ﻣﺪﯾﻨﻪ -در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻫﻤﺎنﺳﻮ رﻓﺘﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع
ﭘﯽ ﺑﺮد ،ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺎﻣﺪاد درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ
ﮔﻔﺘﯿﺪ و آنﻗﺪر در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدﯾﺪ و ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن
ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل -ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و -در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ،از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل اﺳﺖ؛
اﮔﺮ دﺟﺎل در زﻣﺎن ﻣﻦ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ،ﺗﮏ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﯽاﯾﺴﺘﻢ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ و
ﺿﻼﻟﺖ او را ﺑﺮﻣﻼ ﻣﯽﺳﺎزم و اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻢ،
ﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﷲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ ،از ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ دﻓﺎع
ﻫﺮﮐﺲ ،ﺧﻮد ﻣﺪاﻓ ِ
ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد .دﺟﺎل ،ﺟﻮاﻧﯽﺳﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪهﻣﻮي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﮐﻮر و ﺑﺮآﻣﺪه
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ او را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي ﺑﻦ ﻗَﻄَﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨﻢ .ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ او
را ﺑﺒﯿﻨﺪ ،ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﯾﻪﻫﺎي ﺳﻮرهي ﮐﻬﻒ را در ﺑﺮاﺑﺮش ﺑﺨﻮاﻧﺪ .او ،از راﻫﯽ در ﻣﯿﺎن
ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﺧﺮوج ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و راﺳﺖ و ﭼﭙﺶ -و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ -را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛
اي ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ! ﭘﺎﯾﺪاري ورزﯾﺪ«.
ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪﻗﺪر در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻬﻞ روز ﮐﻪ روز اول،
ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ و روز دوم ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ،و روز ﺳﻮم ،ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ
و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﺶ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ«.
ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در روزي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﻋﺪه
ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺖ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن
ﻧﻤﺎزﻫﺎ در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ« (1 ).ﮔﻔﺘﯿﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺮﮐﺘﺶ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ
ﺳﺮﻋﺘﯽﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎد آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ؛ وي ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ از
ﻣﺮدم ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را -ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و ادﻋﺎي دروﻏﯿﻨﺶ -ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ
دﻋﻮﺗﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ آنﮔﺎه دﺟﺎل ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﺎرد و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ از
آﺳﻤﺎن ،ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرد .و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮوﯾﺪ ،و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ.
ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﯾﻦ ﻗﻮم ،در ﺣﺎﻟﯽ از ﭼﺮاﮔﺎه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ و ﭘﺎﻫﺎﯾﺸﺎن
ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻓﺮﺑﻪﺗﺮ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ و ﭘﺴﺘﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺶ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﭘﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ
ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را -ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮد و ادﻋﺎي دروﻏﯿﻨﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛
وﻟﯽ آﻧﺎن ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ .او از ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرود و آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر
) (1ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در روزﻫﺎي
ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ،ﺳﺎﯾﺮ
ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ،ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 538
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ .دﺟﺎل ﺑﺮ وﯾﺮاﻧﻪاي ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ
آن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﮔﻨﺞﻫﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰ و ﮔﻨﺞﻫﺎي آن وﯾﺮاﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻧَﺮ -ﮐﻪ
ﻣﻠﮑﻪ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ -ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻣﯽروﻧﺪ؛ آنﮔﺎه دﺟﺎل ،ﻣﺮدي ﺟﻮان و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ را ﺑﻪ
ﺣﻀﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﺮﺗﺎب ﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ،دو
ﻧﯿﻤﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و او -زﻧﺪه ﺷﺪه -ﺧﻨﺪان و ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي
درﺧﺸﺎن روي ﻣﯽآورد.
در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ دﺟﺎل ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري دارد ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ را
ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﺮ روي "ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء" در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ در ﻣﯿﺎن دو ﻟﺒﺎس رﻧﮓﺷﺪه و
در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﺑﺎلﻫﺎي دو ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ،ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮَش
را ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻗﻄﺮهﻫﺎي آب از آن ﻣﯽﭼﮑﺪ و ﭼﻮن ﺳﺮَش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد،
ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي و ﻣﺮوارﯾﺪﮔﻮنِ آب از آن ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ؛ ﺑﻮي اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺮﺳﺪ،
ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﺮد اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺗﺎ آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ .ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل ﻣﯽرود و
در "ﺑﺎبِ ﻟُﺪ) "ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ اﺳﺖ( ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و او را ﻣﯽﮐُﺸﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻋﯿﺴﯽ ﻧﺰد ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ،آﻧﺎن را از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮده
اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﮕﺎه رﻓﯿﻌﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ
ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ
آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در "ﮐﻮه ﻃﻮر"
ﭘﻨﺎه ده .و اﷲ" ،ﯾﺄﺟﻮج" و "ﻣﺄﺟﻮج" را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ "درﯾﺎﭼﻪي ﻃﺒﺮﯾﻪ" ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﻫﻤﻪي آب ﻣﻮﺟﻮد
در آن را ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ و ﭼﻮن آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﺸﺎن از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻗﺒﻼً
اﯾﻦﺟﺎ آب ﺑﻮد.
ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ،ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪﻗﺪري در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار
ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ،ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ دﯾﻨﺎر ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ
در اﻣﺮوز ،ارزش دارد .آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ،ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ #ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮ ِ
ض
ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮔﺮدنﻫﺎي ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ،ﮐﺮمﻫﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻂ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ .ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ،ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ-#
از ﮐﻮه ﻃﻮر -ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﻮي ﮔَﻨﺪ و ﺗﻌﻔﻦ
539 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ،ﭘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ #ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮضِ ﺣﺎل
و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدنِ ﺷﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﯾﻦ
ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ،اﺟﺴﺎد آنﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ .ﺳﭙﺲ اﷲ
ﺑﺎراﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺸﺘﯽ و ﻫﯿﭻ ﺧﯿﻤﻪاي از آن ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
اﯾﻦ ﺑﺎران ،ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﻨﻪ -،ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار -ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ.
ﺳﭙﺲ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺛﻤﺮات ﺧﻮد را ﺑﺮوﯾﺎن و ﺑﺮﮐﺘﺖ را ﺑﺎز
ﮔﺮدان .در آن روز -ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻪﻗﺪري ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ -ﯾﮏ اﻧﺎر ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮔﺮوه ﭼﻨﺪ
ﻧﻔﺮي ،ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﯾﻪي آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ -ﻧﯿﺰ آنﻗﺪر-
ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ،ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو،
ﻗﺒﯿﻠﻪاي از ﻣﺮدم و ﺷﯿﺮِ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ،ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯽ دارﻧﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺑﺎد ﭘﺎﮐﯽ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آن
ﺑﺎد ،زﯾﺮ ﺑﻐﻞ ﻣﺮدم را ﻣﯽﮔﯿﺮد و روح ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻦ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم
ﺑﺪﮐﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮان و درازﮔﻮﺷﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰﻧﺪ و ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ﻣﯽﺟﻬﻨﺪ -و آﺷﮑﺎرا زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .-و در زﻣﺎن آﻧﺎن ،ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در ﮐﺘﺎﺑﺶ رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ،ﺑﺨﺸﯽ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻧﮑﺎت
ﺟﺬاب و دلﻧﺸﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص داده و در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎب اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ،اﺣﺎدﯾﺜﯽ را درﺑﺎرهي
دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ.
دﺟﺎل ،اﺳﻢ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد دروغ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروغﮔﻮﯾﯽ وﯾﮋﮔﯽِ اوﺳﺖ.
ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ َ ون إ َّ� ٱ َّ
]ﳏﻤﺪ [١٨ : اع َة أن تَأ� َِي ُهم َ� ۡغ َت ٗة ۖ َ� َق ۡد َجا ٓ َء أ ۡ َ
� ُاط َها﴾
لس َ ََۡ َ ُ َ
﴿�هل ينظ ُر ِ
ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ،ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ ﻓﺮا
رﺳﯿﺪه اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧَﻮاس ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :در ﯾﮑﯽ از ﺻﺒﺢﻫﺎ رﺳﻮلاﷲ درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد و آنﻗﺪر
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 540
در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺻﺪاﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﮔﺎه ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ در
اﯾﻦﺑﺎره ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ »و ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل -ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ
ﻣﺪﯾﻨﻪ -در ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ«؛ اﻣﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ،ﻧﺒﻮد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﯾﺎﻓﺖ
ﮐﻪ آﻧﺎن از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻮن از آﻧﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺖ ،ﭘﺎﺳﺦ
دادﻧﺪ» :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺎﻣﺪاد درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﺪ و آنﻗﺪر در اﯾﻦﺑﺎره ﺗﺄﮐﯿﺪ
ﮐﺮدﯾﺪ و ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺟﺎل -ﻇﻬﻮر ﮐﺮده و -در
ﻣﯿﺎن درﺧﺘﺎن ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ« .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ،از
ﺑﺎﺑﺖ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل اﺳﺖ«؛ اﺷﺎرهي رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺶ
از آنﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ دﺟﺎل ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﻢ ،از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮك اﺻﻐﺮ،
َّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ
� ُﻢ ِّ ْ
الﺮﺸ ُك ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ رﯾﺎ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖِ » :إن أﺧﻮف ﻣﺎ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ
َ َ
اﻷ ْﺻﻐ ُﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ آن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ،ﺷﺮك اﺻﻐﺮ
اﺳﺖ« .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﺮك اﺻﻐﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :رﯾﺎ« (1 ).رﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي
ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ﻋﺒﺎدت ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ
ﻋﺒﺎدﺗﺶ را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻋﺠﺐ آدمِ
ﻋﺒﺎدتﮔﺰاريﺳﺖ! ﭼﻪ ﺧﻮب ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ! ﻟﺬا ﻫﺪﻓﺶ از ﻋﺒﺎدت ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم
از او ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت را وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ؛
ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك
اﮐﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﺪف آدم رﯾﺎﮐﺎر ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را وﺳﯿﻠﻪاي ﻗﺮار
دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﺑﺴﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ﻋﺎﺑﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ :ﻓﻼﻧﯽ ،زﯾﺎد
روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد! ﯾﺎ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و آدمِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺨﺸﻨﺪهايﺳﺖ! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن
ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و در ﭘﯽِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم از او
ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ .رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺪك ﺑﺎﺷﺪ،
ﺷﺮك اﺻﻐﺮ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .ﻫﺮﮐﻪ
از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ
ﺧﻮشرﻓﺘﺎرياش ﺑﺎ ﻣﺮدم از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ.
ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﭘﺮﺷﯿﺮ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و آﻧﺎن را -ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮد و ادﻋﺎي
دروﻏﯿﻨﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ وﻟﯽ آﻧﺎن ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ .او از ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽرود و آﻧﺎن
ﺑﻪ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ« .ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺖ
ﮐﻪ دﻋﻮت دﺟﺎل را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،درﺣﻘﯿﻘﺖ ،زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ و ﮔﺮوه دوم ،ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ
داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ و ﻧﺰد
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ .ﺳﭙﺲ »دﺟﺎل ﺑﺮ وﯾﺮاﻧﻪاي ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﮔﻨﺞﻫﺎﯾﺖ را ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰ و ﮔﻨﺞﻫﺎي آن وﯾﺮاﻧﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺒﻮرﻫﺎي ﻧَﺮ -ﮐﻪ ﻣﻠﮑﻪ
را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ -ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻣﯽروﻧﺪ«.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺟﺎل ﭼﻬﻞ روز در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ روز اول ،ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل
اﺳﺖ و روز دوم ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ،و روز ﺳﻮم ،ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ
روزﻫﺎﯾﺶ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯽ و ﻫﻔﺖ از روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﺟﺎل در
زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را در اذﻫﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ#
اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ» :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ در روزي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ،
ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ وﻋﺪه ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ وﻗﺖ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ
اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎ در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ« (1 ).ﻟﺬا اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد :آن،
ﭼﻪ روزيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در آن ﻧﻤﺎزِ ﯾﮏ ﺳﺎل را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :آن
روز ،ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ.
و ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن روز ،ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ
زﮐﺎت ﻣﺎل در ﯾﮏ روز واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏدوازدﻫﻢ آن روز را ﮐﻪ
ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه اﺳﺖ ،روزه ﮔﺮﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦِ روز ﻇﻬﻮر دﺟﺎل ،ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﯾﮏ
ﺳﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ،اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ
ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ روزِ ﻇﻬﻮر دﺟﺎل ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ ،ﺛﺎﺑﺖ
) (1ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در روزﻫﺎي
ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ،ﺳﺎﯾﺮ
ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻓﺎﺻﻠﻪي اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي ،ﺑﻪﺟﺎ آورﯾﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
543 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز ،ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ؟ آنﻫﺎ ،ﭼﻨﯿﻦ
ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ .ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺑﺎرهي
ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ،ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﺪرت اﷲ
اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﺟﻮﯾﺎي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺖ .ﻟﺬا در
اﯾﻦ ﻣﻮرد از رﺳﻮلاﷲ ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ در اﯾﻦ ﯾﮏ روز ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮاﺑﺮ
َ َْ ْ
اﺳﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻻ ،اﻗ ُﺪ ُروا ُﻪﻟ ﻗﺪ َر ُه«؛ ﯾﻌﻨﯽ:
»ﺧﯿﺮ؛ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎي ﻋﺎدي را ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻧﻤﺎز
ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« .ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ در
روزﻫﺎي ﻋﺎدي ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺪت از ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ ،ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛
اﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ،ﻫﻨﻮز در ﮐﺮاﻧﻪي ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ .درﺑﺎرهي روزه و زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ
ﻣﻨﻮال ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻤﺎ ،اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ» :آن
ﮐﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﯾﮏ روز ،ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت اوﺳﺖ؟«
در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ روز دوم ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺎه را ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﻢ
و روز ﺳﻮم ،ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ را .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﯾﻦ ﺳﺆال را در دلِ ﺻﺤﺎﺑﻪ اﻧﺪاﺧﺖ؛
و اﯾﻦ ،از ﮐﻤﺎلِ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
وﺿﻌﯿﺖ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ،ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺶ ﻣﺎه از ﺳﺎل ،روز و ﺷﺶ
ﻣﺎه ،ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ
ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﺪ .ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺳﻨﺠﺶ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز
ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺶ ﻣﺎه ،ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺷﺶ ﻣﺎه روز ،ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ.
ﺳﭙﺲ ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺮﮐﺘﺶ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽﺳﺖ؟
ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎد آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺮﮐﺘﺶ ،ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻋﺎدي ﯾﺎ
ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ .اﷲ ﮐﯿﻔﯿﺖ
ﺣﺮﮐﺘﺶ را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ در
اﺧﺘﯿﺎر دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﮐﺖ
ﺑﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
دﺟﺎل ،ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺚ ﺧﺮوج دﺟﺎل را
در ﺑﺎب ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ آورده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ دﺟﺎل ،دروغﮔﻮ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎر
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 544
اﺳﺖ و از راﻫﯽ در ﻣﯿﺎن ﺷﺎم و ﻋﺮاق ،ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﺮان ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار از ﯾﻬﻮد
اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده ،از او ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ در اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺮد ﻫﻢ
ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ دﺟﺎل ،ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ،دروغﮔﻮ و ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎرﻧﺪ.
در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي دﺟﺎل ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن
و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ :آن ﺟﻮان ﺑﻪ
دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺗﻮ ﻫﻤﺎن دﺟﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺒﺮت را ﺑﻪ ﻣﺎ داده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو دﺟﺎل
آن ﺟﻮان را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽ زﻧﺪ و دو ﻧﯿﻤﻪاش ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﻧﯿﻤﻪاي را از ﻧﯿﻤﻪي دﯾﮕﺮ،
ﺟﺪا ﮐﺮده ،اﻧﺪﮐﯽ دورﺗﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﺳﭙﺲ او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ و دو ﻧﯿﻤﻪاش ﺑﻪ ﻫﻢ
ﻣﯽرﺳﺪ و آن ﺟﻮان ،زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﮔﻮﯾﯽ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﯿﭻ آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آن ﺟﻮان
ﺑﺎز ﺑﻪ دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ دﺟﺎل ﻫﺴﺘﯽ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﮐﺬﺑﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯽ
ﺑﺮدم .دﺟﺎل او را ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﻣﯽﮐُﺸﺪ و ﺳﭙﺲ او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﺪ؛ آن ﺟﻮان
ﻣﺴﻠﻤﺎن ،ﺧﻨﺪان و ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي درﺧﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دﺟﺎل ﻣﯽآﯾﺪ و دوﺑﺎره ﺑﺮ دروغﮔﻮ
ﺑﻮدن دﺟﺎل ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﭼﻮن دﺟﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ او را ﺑﺮاي ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎر دو ﺗﮑﻪ
ﮐﻨﺪ ،ﻋﺎﺟﺰ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﮑُﺸﺪ؛ »در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ دﺟﺎل ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري دارد،
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﺮ روي ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ
در ﻣﯿﺎن دو ﻟﺒﺎس رﻧﮓﺷﺪه و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ روي ﺑﺎلﻫﺎي دو ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ،
ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ،داراي ﺑﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﯿﺴﯽ اﯾﻨﮏ
زﻧﺪه اﺳﺖ و در آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ و ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ دﺟﺎل را ﺑﮑُﺸﺪ؛ زﻣﺎﻧﯽ
ﮐﻪ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ ،ﺑﺎ آﺑﯽ ﭘﺎك ﻏﺴﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو »آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺮَش را ﭘﺎﯾﯿﻦ
ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻗﻄﺮهﻫﺎي آب از آن ﻣﯽﭼﮑﺪ و ﭼﻮن ﺳﺮَش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي
و ﻣﺮوارﯾﺪﮔﻮنِ آب از آن ﻣﯽﻏﻠﺘﺪ«؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ اﯾﻦﻫﺎ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﻋﺮق اﺳﺖ .واﷲ اﻋﻠﻢ.
رﺳﻮلاﷲ اﻓﺰود» :ﺑﻮي اﻧﻔﺎس ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﺑﺮﺳﺪ ،ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﺮد اﻧﻔﺎﺳﺶ ﺗﺎ
آنﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ« .اﯾﻦ ،ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎﻓﺮان ،ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﯿﺴﯽ ﮐُﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻔَﺲ ﭘﺎك
در ﻫﻮا ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي ﮐﻪ ﻣﯽرﺳﺪ ،او را از ﭘﺎ درﻣﯽآورد .ﻋﯿﺴﯽ در
ﻣﻨﺎرهي ﺑﯿﻀﺎء در ﺷﺮق دﻣﺸﻖ ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل ﻣﯽرود و در "ﺑﺎبِ ﻟُﺪ-"
545 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ اﺳﺖ و ﯾﻬﻮدﯾﺎن آن را ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﺮدهاﻧﺪ -ﺑﻪ دﺟﺎل ﻣﯽرﺳﺪ و او را
ﻣﯽﮐُﺸﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻋﯿﺴﯽ در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ.
»ﺳﭙﺲ ﻋﯿﺴﯽ ﻧﺰد ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ،آﻧﺎن را از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﺮده
اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن درﺑﺎرهي ﺟﺎﯾﮕﺎه رﻓﯿﻌﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ
ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ
آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ«؛ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻋﺒﺎدتﮔﺰار
ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از آن ﺟﻬﺖ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن
اوﯾﻨﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺗﻘﺪﯾﺮي ،ﺑﻨﺪهي او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ ،ﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ دﯾﻨﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٗ ٓ َّ َۡ ُ ُّ
� َمن � ٱ َّ َ
]ﻣﺮﻳﻢ[٩٣ : ت َوٱ�� ِض إِ� َء ِا� ٱ َّلر� � ۡبدا ﴾٩٣
لس� ٰ َ� ٰ ِ ِ ﴿إِن
ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻨﺪهوار ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن او را در "ﮐﻮه ﻃﻮر" ﭘﻨﺎه دﻫﺪ.
رﺳﻮلاﷲ اﻓﺰود» :آنﮔﺎه اﷲ ،ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي
ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎرﺷﺎن ﺑﻪﻗﺪري زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ
ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ آنﻫﺎ را ﻧﺪارد و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻧﺪ از ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ و ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﺎﻻ ﺑﺮوﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد را
ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﻤﻮار ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ از ﺟﻨﺲ ﺟﻦ ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آدﻣﯽزاد
َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َ
ا� � َﻌﺎﻰﻟ :ﻳَﺎ آد ُم� ،ﻴَﻘﻮلَّ :ﺒﻟﻴْﻚ و از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد�» :ﻘﻮل
ْ ُ ِّ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ ُ ََ ْ َ ْ َ ََُ ُ َ ْ ْ
ﺎر؟ ﻗﺎلِ :ﻣﻦ ﻞﻛ أﻟ ٍﻒ ِ اﻨﻟ ﺚ ﻌ � ﺎ ﻣ و : ﺎل ﻗ ،ﺎر
ِ اﻨﻟ ﺚ ﻌ � ﺘﮏر�ذ ﻦﻣِ ج وﺳﻌﺪﻳﻚ� ،ﻴﻘﻮل :أﺧ ِﺮ
�«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ آدم) (ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :اي � ْﺴ َﻊ ﻣﺎﺋﺔ َو� ْﺴ َﻌ ًﺔ َو� ْﺴﻌ َ
ِ ِ ِ ٍ ِ ِ
آدم! آدم ،در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :آﻣﺎده و ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ .اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
دوزﺧﯿﺎن را ﺟﺪا ﮐﻦ .ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ :ﺗﻌﺪاد دوزﺧﯿﺎن ،ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد
و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ« .اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ،ﺑﺮاي ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار ﺑﻮد؛ ﻟﺬا
�ﻢْ َ ْ ُ َ َّ ْ ُ
،ﺈِن ِﻣﻨ
ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ،ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :أ� ِﺮﺸوا ﻓ
َ ُ َ ْ َْ ُ َ َ َ ْ ُ َ ًَْ
ﻮج أﻟﻔﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺧﻮشﺣﺎل ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ و ﻫﺰار رﺟﻼ و ِﻣﻦ ﻳﺄﺟﻮج وﻣﺄﺟ
َ
ْ ُ ْ َ ُ ُ َ ِّ
ﺟﻮ أن ﺗ�ﻮﻧﻮا ُر ُ� َﻊ ﻧﻔﺮ از ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽروﻧﺪ« .و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :إِ� ﻷر
ْ َّ َ َْ ْ َّ ْ َ َّ ُ ُ َ َ ْ َْ
ﺷﻄﺮ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﻦ ،اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﮏﭼﻬﺎرم ،ﻠﺚ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ، أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺛ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 546
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ ،ﺑﻠﮑﻪ اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﯾﮏﺳﻮم ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ،ﯾﺎ ﻧﺼﻒ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ« .ﻟﺬا
ﺻﺤﺎﺑﻪ از ﺷﺎدي ،ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ (1 ).ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ
ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي آﻧﺎن ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ آنﭼﻪ در
ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮشﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ،ﯾﮑﯽ از
ﮔﻮشﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎزد و دﯾﮕﺮي را روي ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪازد ،ﻫﯿﭻ اﺻﻞ و
ﭘﺎﯾﻪاي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻤﻌﯿﺸﺎن ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺳﺖ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ ٰٓ َ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ ّ ُ ّ َ َ َ ُ َ
ب ينسِلون ] ﴾٩٦اﻻﻧﺒﻴﺎء[٩٦ :
� حد ٖ
﴿ح� إِذا فتِحت يأجوج ومأجوج وهم مِن ِ
...ﺗﺎ آنﮐﻪ راه ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ﺑﺎز ﺷﻮد و آﻧﺎن از ﻫﻤﻪي ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﻮﻧﺪ.
آري؛ آﻧﺎن از ارﺗﻔﺎﻋﺎت و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ زﻣﯿﻦ ﺳﺮازﯾﺮ ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ زﯾﺮا آنﻗﺪر زﯾﺎدﻧﺪ ﮐﻪ
زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﻮار ،ﮔﻨﺠﺎﯾﺶِ آﻧﺎن را ﻧﺪارد .رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ
وﺣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﯾﺎراي ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﻫﺎ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در "ﮐﻮه ﻃﻮر" ﭘﻨﺎه ده« .ﮐﻮه ﻃﻮر ،ﮐﻮه ﻣﻌﺮوﻓﯽﺳﺖ؛ ﻋﯿﺴﯽ و
ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﮐﻮه ﻃﻮر ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﻗﺪر ﮔﺮﺳﻨﻪ
ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺳﺮِ ﮔﺎو ،ﭘﻮل ﻓﺮاواﻧﯽ
ﺑﺪﻫﻨﺪ» .آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ،ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ #ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮض ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﮔﺮدنﻫﺎي ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج ،ﮐﺮمﻫﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ
ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ«؛ ﺗﻌﺪاد آن ﻫﻤﻪ ﻣﺮده را ﻓﻘﻂ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﮕﯽ
در ﯾﮏ ﺷﺐ ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛ »ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ،ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ -#از ﮐﻮه ﻃﻮر -ﭘﺎﯾﯿﻦ
ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﻮي ﮔَﻨﺪ و ﺗﻌﻔﻦ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج،
ﭘﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﯿﺴﯽ و ﯾﺎراﻧﺶ #ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮضِ ﺣﺎل و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮدنِ ﺷﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ،اﺟﺴﺎد
آنﻫﺎ را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ و اﺟﺴﺎدﺷﺎن را در درﯾﺎ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ« .ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ﻫﻢ ﻓﻘﻂ
اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻫﻤﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﭘﺮﻧﺪه از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6049 ،4372 ،3099) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 327 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري.
547 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
زﯾﺮا اﷲ ﻫﺮ ارادهاي ﮐﻪ ﺑﮑﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن
را ﺻﺎدر ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ» .ﺳﭙﺲ اﷲ ﺑﺎراﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺸﺘﯽ و ﻫﯿﭻ
ﺧﯿﻤﻪاي از آن ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎران ،ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻦ را ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و آن را ﻣﺎﻧﻨﺪ
آﯾﻨﻪ -،ﺻﺎف و ﻫﻤﻮار -ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن زﻣﯿﻦ ،ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد؛ »ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﺑﻪ زﻣﯿﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﺛﻤﺮات ﺧﻮد را ﺑﺮوﯾﺎﻧﺪ و ﺑﺮﮐﺘﺶ را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ.
در آن روز ،ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺑﻪﻗﺪري ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ اﻧﺎر ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮔﺮوه ﭼﻨﺪ
ﻧﻔﺮي ،ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﯾﻪي آن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ -ﻧﯿﺰ آنﻗﺪر-
ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ،ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﺷﯿﺮ ﯾﮏ ﮔﺎو،
ﻗﺒﯿﻠﻪاي از ﻣﺮدم و ﺷﯿﺮِ ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ،ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ« .زﯾﺎد ﺷﺪن ﺧﯿﺮ و
ﺑﺮﮐﺖ ،ﺧﻮد از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻈﻤﺖ و ﻗﺪرت اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ:
�� ﴾٦ �ا ٥إ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ٗ
﴿فَإ َّن َم َع ٱ ۡل ُع ۡ� � ُ ۡ ً
]اﻟﴩح[٦ ،٥ : ِ ِ ِ ِ
ﭘﺲ ﺑﯽﮔﻤﺎن در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري ،آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ .ﺑﯽﺷﮏ در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاري ،آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ.
آنﻫﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﮐﻮه ﻃﻮر ،در ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن
ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ،زﻣﯿﻦ ،ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧﺮم ﻣﯽﮔﺮدد و در ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﺶ ﺧﯿﺮ و
ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ.
***
ُ َ َ َ ْ ِّ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َْ ُ َ َ َ -١٨١٨وﻋﻦ ر ِ ِّ
ﺼﺎري إﻰﻟ ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑ ِﻦ اش ﻗﺎل :ا�ﻄﻠﻘﺖ ﻣﻊ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد اﻷﻧ ﺑﻦ ﺣِﺮ ٍ
�ﻲﻌ ِ ِ
َّ َ َّ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َ ِّ ْ َ َُ َْ َ
ﺎل ،ﻗﺎل» :إن ﻮل اﷲِِ ﻲﻓ اﺪﻟﺟ ِ � ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﻦ رﺳ ِ ﺎن ﻓﻘﺎل ﻪﻟ أﺑﻮ مﺴﻌﻮ ٍد :ﺣﺪﺛ َِ اﻴﻟﻤ ِ
وأﻣﺎ َّاﺬﻟِي ﻳَ َﺮاهُ
َّ َ َ ُ َّ ُ َ ً َ َ ٌ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ َ ً َ ً َ َّ َّ َّ َّ َ َ ْ ُ
ﺎر ﺤﺗ ِﺮق، ﺎء َوﻧﺎرا ،ﻓﺄﻣﺎ اﺬﻟِي ﻳﺮاه اﻨﻟﺎس ﻣﺎء �ﻨ اﺪﻟﺟﺎل � ُﺮج ،و�ن ﻣﻌﻪ ﻣ
َ ُ َ ً َ َّ ُ َ ٌ َ ْ ٌ َّ َّ ُ َ ً َ َ ٌ َ ٌ َ ْ ٌ َ َ ْ ْ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ ْ
ﺎء ﻋﺬب ﺎرد ﻋﺬب� .ﻤﻦ أد َر�ﻪ ﻣِﻨ� ْﻢ ،ﻓﻠﻴﻘﻊ ِﻲﻓ اﺬﻟي ﻳﺮاه ﻧﺎرا ،ﻓﺈﻧﻪ ﻣ اﻨﻟﺎس ﻧﺎرا �ﻤﺎء ﺑ ِ
ْ َ ُُْ َ َ َ ِّ
) (1
ﻃﻴ ٌﺐ« .ﻓﻘﺎل أﺑﻮ مﺴﻌﻮ ٍدَ :وأﻧﺎ ﻗﺪ ﺳ ِﻤﻌﺘﻪ] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﺣﺮاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎري ﻧﺰد ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن#
رﻓﺘﻢ؛ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ :ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﺷﻨﯿﺪي،
ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ .ﺣﺬﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(7130 ،3450) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.(2935 ،2934) :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 548
آب و آﺗﺶ دارد؛ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را آب ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ،در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،آﺗﺸﯽ ﺳﻮزان اﺳﺖ و
آنﭼﻪ ﮐﻪ آنرا آﺗﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ،آﺑﯽ ﺧﻨﮏ و ﮔﻮاراﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ دﺟﺎل را
درﯾﺎﻓﺖ ،ﺧﻮد را در ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺑﯿﻨﺪازد ﮐﻪ آن را آﺗﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا آن آﺗﺶ ،در
ﺣﻘﯿﻘﺖ ،آﺑﯽ ﺧﻨﮏ و ﮔﻮاراﺳﺖ« .اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را -از
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -ﺷﻨﯿﺪهام.
َ ْ ُ ُ َّ َّ ُ ُ َ
اﺪﻟﺟﺎل -١٨١٩وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص $ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ�» :ﺮج
َْ َ َ ً ََْ َ ُ
� ﺎﻋﻣﺎ� ،ﻴﺒﻌﺚ
َْ َ َ ْ ً
� ﺷﻬﺮا ،أو أر� ِﻌ � ﻳﻮﻣﺎ أو أر� ِﻌ
َْ َ َ ً ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ
ﻲﻓ أﻣ ِﻲﺘ �ﻴﻤﻜﺚ أر� ِﻌ� ،ﻻ أدرِي أر�ﻌِ
يﺲ ﺑَ َ َ َ َ ُ ََْ ََْ ُُُ َُْ ُ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ
� اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻋِيﻰﺴ ا� َﻦ م ْﺮ� َﻢ� ﻴﻄﻠﺒﻪ �ﻴﻬﻠِﻜﻪَّ � ،ﻢ �ﻤﻜﺚ اﻨﻟَّﺎس ﺳﺒﻊ ِﺳنِ� ﻟ
َْ َ َ ٌ َ ََْ ََ ْ َّ َ ً َ ًَ
اﷲ ر�ﺎ ﺑﺎرِدة ﻣ ِْﻦ ﻗ ِﺒ ِﻞ الﺸ ِ اﺛْنَ� َﻋ َﺪاوةٌَّ �ُ ،ﻢ ﻳُ ْﺮﺳ ُﻞ ُ
ﺎم ،ﻓﻼ �ﺒﻰﻘ ﻰﻠﻋ َوﺟ ِﻪ اﻷر ِض أﺣﺪ ِﻲﻓ ِ ِ
ََ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ َْ
ﺎن إﻻ �ﺒﻀﺘﻪ ،ﺣﻰﺘ لﻮ أن أﺣﺪ�ﻢ دﺧﻞ ِﻲﻓ ﻛﺒِ ِﺪ ﺟﺒ ٍﻞ، ٍ إﻳﻤ أو �
ٍ ﺧ ِﻦ ﻣ ة
ٍ ر ذ ﺎل ﻘِﺜ ﻣ ﻪ
ِ ﻗﻠ ِ
ﺒ
َْ ُ َ
ﺎع ،ﻻ �ﻌ ِﺮﻓﻮن
َ ِّ
ﻼم الﺴﺒ ِ ْ
� ،وأﺣ ِ َّ ْ َّ
ار اﻨﻟَّ ِ
َ ْ َ َ
ﺣ َّﻰﺘ �ﻘﺒﻀﻪ� ،ﻴﺒﻰﻘ ِ َ
ﺮﺷ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ََ
ﺎس ﻲﻓ ﺧِﻔ ِﺔ اﻟﻄ ِ ِ ﺪﻟﺧﻠﺘﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ
َْ َ ُ َ ََُ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ ْ َ ً َ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ ْ َ ُ َ ُ ُ َُْ ً
ﺠﻴﺒﻮن؟ �ﻴﻘﻮلﻮن� :ﻤﺎ ﻣﻌﺮوﻓﺎ ،وﻻ �ﻨﻜِﺮون ﻣﻨﻜﺮا� ،ﻴﺘﻤﺜﻞ لﻬﻢ الﺸﻴﻄﺎن ،ﻓﻴﻘﻮل :أﻻ �ﺴﺘ ِ
َ ُ ُ ُ َُْ ُ َ َ َ َ ٌّ ْ ُ ُ ُ َْ َُُ ََ ُُُْ َ َ
ار ِرز�ﻬ ْﻢ ،ﺣﺴ ٌﻦ ﻋيﺸﻬ ْﻢَّ � ،ﻢ �ﻨﻔﺦ ﻲﻓ ﺎنَ ،وﻫ ْﻢ ﻲﻓ ذل ِﻚ د ﺗﺄمﺮﻧﺎ؟ �ﻴﺄمﺮﻫﻢ ﺑ ِ ِﻌﺒﺎدة ِ اﻷوﺛ ِ
ً َ َ َ َ ً َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ُ ُ ٌ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َْ َ ُ ُ َ ٌ ُّ
أول ﻣﻦ �ﺴﻤﻌﻪ َرﺟﻞ ﻳﻠﻮط ﺣ ْﻮض إﺑ ِﻠِ ِﻪ ﻮر ،ﻓﻼ �ﺴﻤﻌﻪ أﺣﺪ إﻻ أﺻﻰﻐ ِﻴﻟﺘﺎ ور�ﻊ ِﻴﻟﺘﺎ ،و ِ الﺼ
ُ َ َ ً َ َ َّ ُ َّ ُّ َ ُْ ُ ﺎس َﺣ ْﻮ َﻪﻟَُّ �ُ ،ﻢ ﻳُ ْﺮﺳ ُﻞ ُ َ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ ُ َّ ُ
اﷲ -ﻣﻄﺮا ﻛ�ﻧﻪ اﻟﻄﻞ أو �ل ِ � : ﻗﺎل أو - اﷲ ِ �ﻴﺼﻌﻖ و�ﺼﻌﻖ اﻨﻟ
ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ُ َّ ُ ُ ُ َّ ُ ْ َ ُ ُ َ ْ ُ ِّ ُّ َ َ ْ ُ ُ
ﺎس� ،ﻢ �ﻨﻔﺦ �ِﻴ ِﻪ أﺧﺮى ﻓﺈِذا ﻫﻢ �ِﻴﺎم �ﻨﻈﺮون� ،ﻢ ﻳﻘﺎل :ﻳﺎ اﻟﻈﻞ� ،ﺘنﺒﺖ ﻣِﻨﻪ أﺟﺴﺎد اﻨﻟَّ ِ
َ ُّ َ َّ ُ َ ُ َّ َ َ ِّ ُ ْ َ ُ ُ ْ َّ ُ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َّ ُ َ ُ ْ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ ُ
ﺎر �ﻴﻘﺎل: ��ﻬﺎ اﻨﻟﺎس ﻫﻠﻢ إﻰﻟ ر��ﻢ ،وﻗ ِﻔﻮﻫﻢ إ�ﻬﻢ مﺴﺌﻮلﻮن� ،ﻢ �ﻘﺎل :أﺧ ِﺮﺟﻮا �ﻌﺚ اﻨﻟ ِ
ً َْ َ ْ َ َ َ ْ َ ً ْ َ َ َ َ َ ٌ ََْ ُ ْ ُ ِّ ْ ْ َ ْ ََُ ُ
الﻮﺪﻟان ِﺷيﺒﺎ، ﻣِﻦ �ﻢ؟ �ﻴﻘﺎل :ﻣِﻦ ﻞﻛ أﻟ ٍﻒ � ِﺴﻌ ِﻤﺌ ٍﺔ و� ِﺴﻌﺔ و� ِﺴ ِﻌ�؛ ﻓﺬل ِﻚ ﻳﻮم �ﻌﻞ ِ
) (1 ََ َ َ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َ
ﺎق«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ وذل ِﻚ ﻳﻮم ﻳ�ﺸﻒ �ﻦ ﺳ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن
اﻣﺖ ﻣﻦ ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﮏ ﭼﻠﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ -ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﭼﻬﻞ روز ،ﯾﺎ ﭼﻬﻞ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﻬﻞ
ﺳﺎل-؛ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و او ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ دﺟﺎل
ﻣﯽرود و او را ﻣﯽﮐُﺸﺪ .ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در
ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﯿﺴﺖ .آنﮔﺎه اﷲ ﺑﺎد ﺳﺮدي از ﺳﻮي ﺷﺎم ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ
و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ در دﻟﺶ ذرهاي ﺧﯿﺮ ﯾﺎ اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ ،ﺟﺎﻧﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دلِ ﮐﻮﻫﯽ ﺑﺮود ،آن ﺑﺎد ﺑﻪ آنﺟﺎ رﻓﺘﻪ ،ﺟﺎﻧﺶ را ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ .از آن ﭘﺲ ﻓﻘﻂ
ﻣﺮدم ﺑﺪﮐﺎر و ﺷﺮوري ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ -در ﻫﻮسراﻧﯽ و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮔﻨﺎه و
ﻣﻌﺼﯿﺖ -ﺑﻪ ﺳﺒﮑﯽِ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و -در دﺷﻤﻨﯽ و ﻗﺘﻞ و ﺧﻮنرﯾﺰي -ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ
درﻧﺪﮔﺎن؛ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺑﺪ
ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪي و ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ .ﺷﯿﻄﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن آﺷﮑﺎر
ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :آﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺮا ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯽ؟
و او ،آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻓﻬﯽ دارﻧﺪ و
روزﮔﺎرﺷﺎن در آﺳﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬرد .ﺳﭙﺲ در "ﺻﻮر" دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﮐﻪ آن را
ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﯾﮏ ﻃﺮف ﮔﺮدﻧﺶ را ﺧَﻢ و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ -و از ﺗﺮس و ﻫﺮاس،
ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ،ﻣﯽﻣﯿﺮد .-ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺻﻮر را
ﻣﯽﺷﻨﻮد ،ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ آﺑﺸﺨﻮر ﺷﺘﺮش را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ ﺑﯽﻫﻮش ﻣﯽﺷﻮد و
اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ -و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم -از ﻫﻮش ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ .ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎراﻧﯽ ﻓﺮو
ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐﻧﻢ -ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﻪ -اﺳﺖ) (1ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ ﺑﺪنﻫﺎي ﻣﺮدم ،از زﻣﯿﻦ
ﻣﯽروﯾﻨﺪ؛ و دوﺑﺎره در ﺻﻮر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻫﻤﮕﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎرهﮔﺮﻧﺪ ،ﺑﻪﭘﺎ
ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ .ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ :اي ﻣﺮدم! ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﻣﺮدم را
ﻧﮕﻪ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ .آنﮔﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :دوزﺧﯿﺎن را ﺟﺪا
ﮐﻨﯿﺪ .ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ :ﺗﻌﺪاد دوزﺧﯿﺎن ،ﭼﻪﻗﺪر اﺳﺖ؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﻫﺮ
ﻫﺰار ﻧﻔﺮ .اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن را ﭘﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ
ﺣﺠﺎب از ﺳﺎق ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«.
ْ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ َّ َ َّ َ َ َ َ
اﺪﻟﺟﺎل إﻻ ﻣﻜﺔ � إﻻ ﺳﻴﻄﺆه أ�ﺲ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :ﻟيﺲ ﻣِﻦ ﺑ ٍ -١٨٢٠وﻋﻦ ٍ
َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ٌ ْ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ
�ل ﺑﺎلﺴﺒﺨﺔِ، والﻤﺪِﻳﻨﺔ؛ وﻟيﺲ �ﻘﺐ ﻣِﻦ أ�ﻘﺎﺑ ِ ِﻬﻤﺎ إﻻ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺻﺎﻓ� ﺤﺗﺮﺳﻬﻤﺎ� ،ﻴ ِ
َُ ُ ْ ُ ُ ْ َ ُ َّ ََْ ُ ُ َ َُ َ َ َ َ َ َ
) (2
اﷲ ﻣِﻨﻬﺎ ﻞﻛ ﺎﻛﻓ ٍِﺮ َوﻣﻨﺎﻓ ٍِﻖ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺎتِ � ،ﺮج
�ﺮﺘﺟﻒ الﻤﺪِﻳﻨﺔ ﺛﻼث رﺟﻔ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :دﺟﺎل وارد ﻫﻤﻪي ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد،
ﻣﮕﺮ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ؛ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻪي راهﻫﺎي ورودي ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و از
آنﻫﺎ ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .دﺟﺎل در -ﺷﻦزاري در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ" -ﺳﺒﺨﻪ" اردو
ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﻟﺮزد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ را از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽراﻧﺪ«.
َ َ ْ َ ُ َّ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ ً َّ ُ َ
-١٨٢١وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﻳتﺒﻊ اﺪﻟﺟﺎل ﻣِﻦ �ﻬﻮ ِد أﺻﺒﻬﺎن ﺳﺒﻌﻮن أﻟﻔﺎ
) (1 َّ َ َ ُ َ َْ
ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ اﻟﻄﻴﺎل ِﺴﺔ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺻﻔﻬﺎن
ﮐﻪ ﻃَﯿﻠَﺴﺎن) (2ﺑﺮ ﺗﻦ دارﻧﺪ ،از دﺟﺎل ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
َ َّ َّ َّ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َّ َ َ ِّ
ﺎل ِﻲﻓ
ﻲﺒ� ﻘﻮل» :ﻴﻟﻨ ِﻔﺮن اﻨﻟﺎس ﻣِﻦ اﺪﻟﺟ ِ ﺖ اﻨﻟ ِ
ﺮﺷ�ﻚ& �ﻧﻬﺎ ﺳ ِﻤﻌ ِ
ٍ -١٨٢٢ﻋﻦ أم
) (3 َ
ﺎل«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺠﻟﺒ ِا ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از امﺷﺮﯾﮏ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪﻃﻮر
ﻗﻄﻊ ﻣﺮدم از ﺗﺮس دﺟﺎل ﺑﻪ ﮐﻮهﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ«.
َُ ُ َ َْ َ َ ْ ََ َ َ َ ْ ُ ُ َ
� ﺧﻠ ِﻖ آدم ﺼ� $ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :ﻣﺎ � -١٨٢٣وﻋﻦ َ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣ ٍ
َّ َ ْ ٌ ْ َ ُ َ َّ َّ َ
) (4
ﺎل«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ إﻰﻟ �ِﻴ ِ
ﺎم الﺴﺎﻋ ِﺔ أمﺮ أ�ﺮﺒ ﻣِﻦ اﺪﻟﺟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :در
ﻓﺎﺻﻠﻪي آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻫﯿﭻ رويدادي ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻧﯿﺴﺖ«.
َ َ ْ ُ ُ َّ َّ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ٌ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪريَ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
اﺪﻟﺟﺎل �ﻴﺘﻮﺟﻪ ﻗ ِﺒﻠﻪ َرﺟﻞ ﻲﺒ ﻗﺎل�» :ﺮج ٍ -١٨٢٤وﻋﻦ أﻲﺑ
ْ َ َْ ُ ََُ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ َّ َّ ِ َ ُ ُ َ َ ُ
ﻣ َِﻦ الﻤﺆﻣِﻨِ� �ﻴﺘﻠﻘﺎه الﻤﺴﺎﻟ ِﺢ :مﺴﺎﻟ ِﺢ اﺪﻟﺟﺎل ،ﻓﻴﻘﻮلﻮن ﻪﻟ :إﻰﻟ أ�ﻦ �ﻌ ِﻤﺪ؟ �ﻴﻘﻮل :أﻋ ِﻤﺪ
ُ
َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ ُ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ ُ َ َ ِّ َ َ َ ٌ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ
ﺎء! �ﻴﻘﻮلﻮن :ا�ﺘﻠﻮهُ. إﻰﻟ ﻫﺬا اﺬﻟِي ﺧﺮج؛ �ﻴﻘﻮلﻮن ﻪﻟ :أوﻣﺎ ﺗﺆﻣِﻦ ﺑِﺮ�ﻨﺎ؟ ﻓﻴﻘﻮل :ﻣﺎ ﺑِﺮ�ﻨﺎ ﺧﻔ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(7132 ،1882) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2938 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 552
ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ،ﺑﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ .دﺟﺎل او را ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ
ﺳﺮش را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﮔﺮدن و ﺷﺎﻧﻪي او را از ﺟﻨﺲ
ﻣﺲ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و دﺟﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ و ﭘﺎي او را ﻣﯽﮔﯿﺮد و او
را ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او
ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ« .رﺳﻮلاﷲ اﻓﺰود» :اﯾﻦ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺎدت در ﻧﺰد
) (1
ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ«.
َّ َّ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ ٌ َ َ
ﺮﺜ مِﻤﺎ ﺎل أ�
-١٨٢٥وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ ﻗﺎل :ﻣﺎ ﺳﺄل أﺣﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻋﻦ اﺪﻟﺟ ِ
َ ُ َ َ ُ ُّ َ ُ ْ ُ َّ ُ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ
ﺰﺒ َو�ﻬ َﺮ ﻣﺎ ٍء .ﻗﺎل» :ﻫ َﻮٍ ﺧ ﻞﺒﺟ ﻪﻌ ﻣ إن : ﻮن ﻮل ﻘ� ﻢﻬإ� : ﺖ ﻠﻗ «.كﺮﻀﻳ ﺎﻣ » : ﻲﻟ
ﺳﺄﺘﻟﻪ؛ و�ﻧﻪ ﻗﺎ ِ
ل
َ َ ْ ُ ََ
) (2
أﻫ َﻮن ﻰﻠﻋ اﷲِ ﻣ ِْﻦ ذلﻚ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﻦ از رﺳﻮلاﷲ
درﺑﺎرهي دﺟﺎل ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ ﺗﻮ ﺿﺮري ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ« .ﻋﺮض ﮐﺮدم:
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﮐﻮﻫﯽ ﻧﺎن و رودي آب ﺑﺎ اوﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :او ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮارﺗﺮ و
زﺑﻮنﺗﺮ اﺳﺖ )از آنﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ دارد ،ﻣﻮﻣﻨﺎن را
ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﺎﯾﺪ(«.
َ ْ َ ٍّ َّ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ ْ َ
ﻲﺒ إﻻ َوﻗﺪ أﻧﺬ َر أﻣﺘﻪ اﻷﻋ َﻮ َر ِ ﻧ ِﻦ ﻣ ﺎﻣ» : اﷲ رﺳﻮل ﻗﺎل : ﻗﺎل أ�ﺲ
-١٨٢٦وﻋﻦ ٍ
ْ
ْ َ َ َ ُ ٌ َْ َ َ ْ َْ َ ْ َ َ َّ َّ ُ ْ َّ ُ ْ َ َّ َ
� �ﻴنﻴ ِﻪ ك ف ر«] .ﻣﺘﻔﻖ الﻜﺬاب ،أﻻ إﻧﻪ أﻋ َﻮ ُر ،و�ن َر��ﻢ ﻟيﺲ ﺑِﺄﻋﻮر ،ﻣﻜﺘﻮب �
) (3
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ اﻣﺖ ﺧﻮد درﺑﺎرهي
ﯾﮏﭼﺸﻢِ ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ؛ ﻫﺎن! دﺟﺎل ،ﮐﻮر و ﯾﮏﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در
ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ،ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ .در ﻣﯿﺎن دو ﭼﺸﻢ دﺟﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ:
"ك ،ف ،ر"«.
) (1زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻢﮔﺮ ،ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش7122 :؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2939 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش7131 :؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2933 :
553 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(7138 ،3338) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2936 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش3439 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.169 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 554
از دﺟﺎل ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،دﺟﺎل ﯾﮏﭼﺸﻢ و ﻟﻮچ اﺳﺖ و ﭼﺸﻢ
راﺳﺘﺶ ﮐﻮر و ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺮ
ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺘﺪﻻل
ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،دو ﭼﺸﻢ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ
ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َ ۡ ۡ ُ َّ َ ُ َ ٞ َ ۡ َ
]اﻟﺸﻮر[١١ : ص ُ
� ﴾١١ يع ٱ�َ ِ﴿ل ۡي َس ك ِمثلِهِۦ �ء ۖ وهو ٱلس ِم
ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و او ،ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﺳﻮلاﷲ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »وﻗﺘﯽ دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﻪ
ﺳﻮﯾﺶ ﻣﯽرود ﺗﺎ دروﻏﺶ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺮﻣﻼ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﮔﺎرد دﺟﺎل او را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و
ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ :ﮐﺠﺎ ﻣﯽروي؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻧﺰد ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﻣﯽروم ﮐﻪ ﺧﺮوج ﮐﺮده اﺳﺖ .ﺑﻪ او
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :آﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﺻﻔﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن،
ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ .ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﮕﺮ
ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن )دﺟﺎل( ﺷﻤﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﯽﺧﺒﺮ و ﺑﺪون اﺟﺎزهي او ﻧﮑُﺸﯿﺪ؟
ﻟﺬا آن ﻣﺮد ﻣﻮﻣﻦ را ﻧﺰد دﺟﺎل ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و او ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ دﺟﺎل را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اي
ﻣﺮدم! اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دﺟﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺧﺒﺮش را داد .ﺑﻪ دﺳﺘﻮر دﺟﺎل ،او را از
ﻓﺮقِ ﺳﺮ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن دو ﭘﺎﯾﺶ اره و دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ دﺟﺎل در ﻣﯿﺎن دو ﻧﯿﻤﻪي ﺑﺪن
اﯾﻦ ﻣﻮﻣﻦ راه ﻣﯽرود و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺮﺧﯿﺰ .آن ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و راﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ.
دﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآوري؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و آﮔﺎﻫﯽ
ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺒﺎﺛﺖ و دروغﮔﻮﯾﯽات اﻓﺰوده ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ -ﺑﻪ ﻣﺮدم -ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اي
ﻣﺮدم! او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ،ﺑﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ .دﺟﺎل او را
ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺳﺮش را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﮔﺮدن و ﺷﺎﻧﻪي او را
از ﺟﻨﺲ ﻣﺲ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺳﺨﺖ و آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ .در ﻧﺘﯿﺠﻪ
»دﺟﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ و ﭘﺎي او را ﻣﯽﮔﯿﺮد و او را ﭘﺮﺗﺎب
ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ او را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او ﺑﻪ درون
ﺑﻬﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ«.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ﮐﻪ در آﺧﺮ زﻣﺎن ،ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم دﺟﺎل ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ
ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ در اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺘﻨﻪاش ﺑﻪﻗﺪري ﺑﺰرگ و ﺳﺨﺖ اﺳﺖ
555 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي از ﺷﺮّ او ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ آﺧﺮ ﻧﻤﺎز اﯾﻦ
ْ ﻚ ﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب َﺟ َﻬﻨَّ َﻢ َوﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب اﻟْ َﻘ ْ َّ ُ َّ ِّ َ ُ ُ َ
ﺮﺒَ ،و ِﻣ ْﻦ ﻓِﺘﻨَ ِﺔ
ِ ِ ِ ِ ِ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ» :الﻠﻬﻢ إِ� أﻋﻮذ ِﺑ
َّ َّ ْ َْ َْ َْ ْ َ َْ َ
ﺎل«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ ،ﻋﺬاب ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ ﺎتَ ،و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ
الﻤﺤﻴﺎ َوالﻤﻤ ِ
ﻗﺒﺮ ،از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ ،و از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«.
***
َ ُ ُ َّ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َّ َ
-١٨٢٩وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :ﻻ �ﻘﻮم الﺴﺎﻋﺔ ﺣﻰﺘ �ﻘﺎﺗ ِﻞ
َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ ُ ُّ ْ
اﺤﻟﺠ ُﺮ َوالﺸﺠ ُﺮ: ﺊ اﻴﻟَﻬﻮدِي ﻣِﻦ َو َراء اﺤﻟﺠ ِﺮ والﺸﺠ ِﺮ؛ �ﻴﻘﻮل الﻤﺴﻠِﻤﻮن اﻴﻟﻬﻮد ،ﺣﻰﺘ �ﺘﺒ ِ
ُ َ
َ َ َّ ُ ْ َ َ َّ ْ
ُ ُ ْ َ َ ْ ََ َ َ َُ َ ُ ْ
) (2
ﻳﺎ مﺴﻠ ُِﻢ ﻫﺬا �ﻬﻮد ٌِّي ﺧﻠ ِﻲﻔ �ﻌﺎل ﻓﺎ�ﺘﻠﻪ؛ إﻻ اﻟﻐ ْﺮﻗﺪ ﻓﺈﻧﻪ ﻣِﻦ ﺷﺠ ِﺮ اﻴﻟَﻬﻮدِ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﺮ ﯾﻬﻮدي ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد،
ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻣﺴﻠﻤﺎن! اﯾﻦ ،ﯾﮏ ﯾﻬﻮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه
اﺳﺖ؛ ﺑﯿﺎ و او را ﺑﮑُﺶ؛ ﻣﮕﺮ درﺧﺖ "ﻏﺮﻗﺪ" ﮐﻪ از درﺧﺘﺎن ﯾﻬﻮد اﺳﺖ«.
َ ْ َ ُ ُّ ْ َ َ َّ َ ُ َ َْ َّ ُ َ َ
اﺪﻟ�ﻴﺎ ﺣﻰﺘ �ﻤ َّﺮ -١٨٣٠وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ﻻ ﺗﺬﻫﺐ
َْ َ َ َ
اﻟﻘ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ َّ ُ ُ
ﺮﺒَ ،وﻟيﺲ ﺑ ِ ِﻪِ اﻫﺬ ِﺐ
ِ ﺣﺎ ﺻ ن ﺎﻜ ﻣ ﺖ ﻨﻛ �ِ تﻴﻟ ﺎﻳ : ﻮل ﻘ� و ﻪ
ِ ﻴﻠ ﻋ غ ﺮﻤﺘﻴ� ، ﺮﺒ
ِ ﺑﺎﻟﻘ ﻞ الﺮﺟ
) (3 َّ َ َُ اﺪﻟ ُ ِّ
ﻳﻦ ،ﻣﺎ ﺑ ِ ِﻪ إﻻ اﺒﻟﻼء«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در
دﺳﺖ اوﺳﺖ ،دﻧﯿﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ از ﮐﻨﺎر ﻗﺒﺮي ﻣﯽﮔﺬرد و آنﺟﺎ
درﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اي ﮐﺎش ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻗﺒﺮ ﺑﻮدم! اﻧﮕﯿﺰهاش از اﯾﻦ
آرزو ،دﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ،ﭼﻨﯿﻦ آرزوﯾﯽ
ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺷﻮد ،ﺳﻨﮓ و درﺧﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻣﺴﻠﻤﺎن! اﯾﻦ ،ﯾﮏ
ﯾﻬﻮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﯿﺎ و او را ﺑﮑُﺶ؛ ﻣﮕﺮ درﺧﺖ "ﻏﺮﻗﺪ" ﮐﻪ
از درﺧﺘﺎن ﯾﻬﻮد اﺳﺖ« .ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﺮا؟
آري؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ و اﺳﻼم ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ
ﺟﻨﮓ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب و ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﯿﭻ ﻧﻮﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻋﺮاب ﭘﯿﺮوز
ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب و ﯾﻬﻮد ،ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ رﻗﻢ ﺑﺨﻮرد؛
زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻠﯿﺖ
و ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ ،اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد و اﺻﻼً ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﮋاد و ﻣﻠﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ
ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؛ آري! آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﯾﻦ و اﺳﻼم ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ و
اﯾﻤﺎن ﺑﺎﺷﯿﻢ ،ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ.
ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب و اﺳﺮاﺋﯿﻞ ،اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺮبﻫﺎ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻠﯿﺖ و ﻧﮋاد ﻋﺮﺑﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ ،ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺗﻠﻔﺎت زﯾﺎدي
ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﻬﻮدﯾﺎن در ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻦ و
اﺳﻼم اﺳﺖ ،ﺣﻘﯿﻘﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪوﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در اﯾﻦ
ﻧﺒﺮد ،ﺳﻨﮓﻫﺎ و درﺧﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮﻫﯽ از ﻃﻼ در رود
ﻓﺮات ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد .ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻨﺞ ﻣﯽاﻓﺘﺪ ،ﻫﻮش از ﺳﺮِﺷﺎن
ﻣﯽرود و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ؛ اﻣﺎ از ﻫﺮ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ،ﻧﻮد و ﻧُﻪ ﻧﻔﺮ
ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻦ ،ﻫﻤﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮي ﺑﺎﺷﻢ ﮐﻪ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ.
ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﻨﺞ ،ﻫﻤﺎن ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﻃﻼي ﺳﯿﺎه ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛
اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻧﺴﻞﻫﺎي زﯾﺎدي ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ و ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ آن
ﮔﻨﺞ ،ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻨﺠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد .اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮِ آن ﺣﻤﻞ
ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﮐﻮﻫﯽ از ﻃﻼ در ﻓﺮات را ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽداﻧﯿﻢ.
***
559 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
َُ ُ َُْ ُ َ َ ََ ََ َْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ
� ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ ،ﻻ ِ ﺧ ﻰﻠﻋ ﺔ ِﻳﻨ ﺪ الﻤ ﻮن ﻛ ﺮﺘ� » : ﻮل ﻘ� ِ ﷲ ا رﺳﻮل ﺖ -١٨٣٢وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌ
ْ َََُْ َ ُ َ ْ ُْ َ ُ َ َ َّ اﻟﻌ َﻮ ِاﻲﻓ ﻳُﺮ�ﺪ -ﻋ َﻮ ِاﻲﻓ الﺴﺒ ِ
َ ِّ َ َ ْ َ َ َّ َ
ﺎن ﻣِﻦ مﺰ�ﻨﺔ � -وآﺧِﺮ ﻣﻦ �ﺮﺸ را�ِﻴ ِ ﺎع واﻟﻄ ِ �ﻐﺸﺎﻫﺎ إﻻ
َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ ً َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ
َ َ َ ُ َ
اع ﺧﺮا ﻰﻠﻋ الﻮد ِ ﺠﺪاﻧ ِﻬﺎ ُوﺣﻮﺷﺎ ،ﺣﻰﺘ إذا ﺑﻠﻐﺎ ﺛنِﻴﺔ ﺎن ﺑِﻐﻨ ِﻤ ِﻬﻤﺎ �ﻴ ِ ان الﻤﺪِﻳﻨﺔ �ﻨ ِﻌﻘ ِ ﻳ ِﺮ�ﺪ ِ
َ ُ
) (1
ُوﺟﻮﻫِﻬﻤﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدم ،ﻣﺪﯾﻨﻪ را
در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﮐﻪ دارد ،ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎنِ ﻻشﺧﻮر،
در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ .و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،دو ﭼﻮﭘﺎن از ﻃﺎﯾﻔﻪي
"ﻣﺰَﯾﻨﻪ" ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽراﻧﻨﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت
وﺣﺸﯽ ،ﺗﻤﺎم ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ آنﮔﺎه اﯾﻦ دو ﭼﻮﭘﺎن ﺑﻪ "ﺛنﻴﺔالﻮداع" ﻣﯽرﺳﻨﺪ ،ﺑﻪ روي
ﺧﻮد ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ(«.
ُ ُ َ َ ٌ ْ ُ ََ ُ َ َّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻳ�ﻮن ﺧﻠِﻴﻔﺔ ﻣِﻦ ﺧﻠﻔﺎﺋ ِ� ْﻢ ِﻲﻓ أن اﻨﻟَّ َّ
ِ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪريٍ -١٨٣٣وﻋﻦ أﻲﺑ
َ ُ ُّ َّ َ َ ْ ُ َ َ
) (2
ﺎن �ﺜﻮ الﻤﺎل َوﻻ �ﻌﺪهُ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[آﺧ ِِﺮ الﺰﻣ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :در آﺧﺮ زﻣﺎن ،ﯾﮑﯽ از
ﺧﻠﻔﺎي ﺷﻤﺎ ،اﻣﻮال را ﺗﻘﺴﯿﻢ و اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنرا ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد«.
َ َ ٌ َُ ُ َ َ َ َّ َ َ َّ ِّ
ﺎس زﻣﺎن �ﻄﻮف ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻴﻟَﺄ�ِ� ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ أن اﻨﻟَّ َّ
اﻷﺷﻌﺮيِ َ -١٨٣٤وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ
َّ ُ ُ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ُ َ َُ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ ً َ ُ ُ َ َّ ُ ُ
�ﺪ أﺣﺪا ﻳﺄﺧﺬﻫﺎ ﻣِﻨﻪ ،و�ﺮى الﺮﺟﻞ الﻮاﺣِﺪ ﻳتﺒﻌﻪ ﺐ ﻓﻼ ِ الﺮﺟﻞ �ِﻴ ِﻪ َﺑﺎلﺼﺪﻗ ِﺔ ﻣِﻦ اﺬﻟﻫ ِ
) (3 ْ َّ ِّ َ َ َ ْ َ ِّ َ َُْ َ ْ َ ً َُْ َ
ﺮﺜة ِ اﻟنﺴﺎءِ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺎل و� أر�ﻌﻮن امﺮأة ﻳ�ن ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﻦ ﻗ ِﻠ ِﺔ الﺮﺟ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪﻗﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم
ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ،ﺑﺎ زﮐﺎت ﻃﻼي ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺘﺤﻘﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ
زﮐﺎﺗﺶ را ﺑﮕﯿﺮد .در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻤﯽِ ﻣﺮدان و ﻓﺮاواﻧﯽِ زﻧﺎن ،ﻫﺮ ﭼﻬﻞ زن ﺑﻪ
دﻧﺒﺎل ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«.
از اﯾﻦ دو زن ﺑﺪﻫﻢ .زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﮔﻔﺖ :اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ! اﯾﻦ
ﭘﺴﺮ ،ﻓﺮزﻧﺪ آن زن اﺳﺖ .ﻟﺬا ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد و ﺑﭽﻪ را
ﺑﻪ او داد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /درﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدم ،ﻣﺪﯾﻨﻪ را در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯽ ﮐﻪ دارد ،ﺗﺮك ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد؛ آنﮔﺎه
درﻧﺪﮔﺎن و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎنِ ﻻشﺧﻮر ،در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ« .ﻫﻨﻮز اﯾﻦ اﺗﻔﺎق روي ﻧﺪاده اﺳﺖ؛
اﻣﺎ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺧﺒﺮِ رﺳﻮلاﷲ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد
ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﻣﯽداد ،وﺣﯽ اﻻﻫﯽ ﺑﻮد .ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي
ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻗﯿﺎﻣﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻓﺮاوان ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ
ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺸﺎن ،اﻣﻮال را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ،ﺑﯽﺣﺴﺎب ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد .ﺳﭙﺲ
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮔﯿﺮا و دلﻧﺸﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺮدي از ﻣﺮدي
دﯾﮕﺮ ،زﻣﯿﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪ .ﻣﺮد ﺧﺮﯾﺪار در آن زﻣﯿﻦ ،ﮐﻮزهاي ﭘﺮ از ﻃﻼ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ:
ﻃﻼﻫﺎﯾﺖ را ﺑﮕﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻓﻘﻂ زﻣﯿﻦ را ﺧﺮﯾﺪهام ،ﻧﻪ ﻃﻼﯾﺶ را .ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ
زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ ،ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮوﺧﺘﻪام .ﺳﺮاﻧﺠﺎم ،ﺑﺮاي داوري ﻧﺰد ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ
رﻓﺘﻨﺪ .آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دارﯾﺪ؟ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ ﯾﮏ ﭘﺴﺮ دارم .و
دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ ﯾﮏ دﺧﺘﺮ دارم .آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮ را ﺑﻪ ازدواج ﯾﮏدﯾﮕﺮ در
آورﯾﺪ و از اﯾﻦ ﻃﻼﻫﺎ ﺧﺮﺟﺸﺎن را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ«.
آري؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻘﻮا دارﻧﺪ.
اﻣﺎ ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ؛ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺨﺮد و ﺳﭙﺲ در
آن ﻣﻘﺪاري ﻃﻼي ﻣﺪﻓﻮن ﺑﯿﺎﺑﺪ ،آن ﻃﻼ ،از آنِ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﯿﺰ
زﻣﯿﻦ را از ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي ﺧﺮﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،اﯾﻦ ﻃﻼ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ
ﻃﻼي ﻣﺪﻓﻮن ،ﺟﺰو ﻣﻌﺎدن زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در زﻣﯿﻨﯽ ،ﻣﻌﺪن ﻃﻼ و
ﻧﻘﺮه و اﻣﺜﺎلِ آن ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ،ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻓﻌﻠﯽ زﻣﯿﻦ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺟﺰو زﻣﯿﻦ اﺳﺖ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :دو زن
ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دو ﭘﺴﺮﺑﭽﻪي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﺮگ آﻣﺪ و ﭘﺴﺮِ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 562
ﺑﺮد؛ ﯾﮑﯽ از آن زﻧﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ :ﮔﺮگ ،ﭘﺴﺮِ ﺗﻮ را ﺑﺮد و دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ :ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺴﺮِ
ﺗﻮ را ﺑﺮد .ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت ﻧﺰد داوود رﻓﺘﻨﺪ و او ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زنِ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد .از
آنﺟﺎ ﻧﺰد ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭘﺴﺮ داوود رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ .ﺳﻠﯿﻤﺎن
ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را دوﻧﯿﻢ ﮐﻨﻢ و ﻧﯿﻤﯽ از او را ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ
از اﯾﻦ دو زن ﺑﺪﻫﻢ .زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﮔﻔﺖ :اﷲ ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﮑﻦ! اﯾﻦ
ﭘﺴﺮ ،ﻓﺮزﻧﺪ آن زن اﺳﺖ .ﻟﺬا ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ زن ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻗﻀﺎوت ﮐﺮد و ﺑﭽﻪ را
ﺑﻪ او داد«؛ زﯾﺮا ﻣﻬﺮِ ﻣﺎدري ،زنِ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺟﺎنِ
ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ از ﺣﻖّ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرد ﺗﺎ ﺑﭽﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ زن
ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ،ﻣﺎدرِ آن ﺑﭽﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺑﭽﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ ،اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺰد ﮐﺴﯽ
دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ.
ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد-
در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻮي ﺑﺎﺷﻨﺪ -اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ ،در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ
ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮرم ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﯾﻮﺳﻒ و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ
ﮔﺬﺷﺖ؛ ﻧﯿﻤﯽ از زﯾﺒﺎﯾﯽِ ﻋﺎﻟَﻢ ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ داده ﺷﺪه ﺑﻮد؛ زنِ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﺑﻪرﻏﻢ
ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ واﻻﯾﺶ دل ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﺴﺘﻪ و ﺷﯿﻔﺘﻪي او ﺷﺪه ﺑﻮد! اﻣﺎ
ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؛ از اﯾﻦرو ﯾﻮﺳﻒ را ﺑﻪ درون
ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻫﻤﻪي درﻫﺎ را ﺑﺴﺖ و ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر ﯾﻮﺳﻒ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﻔﺖ:
»ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎ«؛ اﻣﺎ اﷲ ﯾﻮﺳﻒ را از ﮐﺮدار زﺷﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﻮد؛ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي
درب ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ دوﯾﺪ و از ﭘﺸﺖ ،ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ را ﮔﺮﻓﺖ؛
ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﭘﺎره ﺷﺪ؛ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ت َما يص ُهۥ مِن ُدبُر َو َ� ۡل َف َيا َس ّي َد َها َ َ�ا ٱ َ�اب قَال ۡ
َ ۡ اب َو َق َّد ۡت قَم َ ﴿ َوٱ ۡستَ َب َقا ٱ ۡ�َ َ
ِ� ِ ٖ ِ
َ َ َ َٰ َ َ ۡ َ ٌ َ َ ۡ َ اد بأَ ۡهل َِك ُس ٓو ًءا إ َّ�ٓ أَن � ُ ۡس َ
َ َُٓ َ ۡ ََ َ
ج َن أو عذاب أ ِ� ٞم ٢٥قال ِ� �ودت ِ� ِ جزاء من أر ِ
ُُ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ
َعن َّ� ۡف ِ� َو َشه َد َشاه ِٞد ّم ِۡن أ ۡهل َِها ٓ إن َ� َن قَم ُ
ت َوه َو يص ُهۥ ق َّد مِن �ب ٖل فصدق ِ ِ � ِ
ُ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ ۡ َ
ِ� ٢٧ ل� ٰ ِد� َ يص ُهۥ ق َّد مِن دب ٖر فكذبت وهو مِن ٱ � � ٢٦ن �ن ق ِم � ٰ ِذ� َ
ِ مِن ٱل
� َّن َع ِظ َٞ ۡ ُ َّ َّ َ ۡ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ
يم ﴾٢٨ يص ُهۥ ق َّد مِن دبُ ٖر قال إِن ُهۥ مِن كيدِ�نۖ إِن كيد فلما رءا ق ِم
]ﻳﻮﺳﻒ[٢٨ ،٢٥ :
563 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﻮي در ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و آن زن ،ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ را از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﮐﺮد؛ و ﺷﻮﻫﺮ زن را در
ﮐﻨﺎر درب ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ .آن زن ﮔﻔﺖ :ﺳﺰاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﻧﻈﺮ ﺑﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﯿﺰي ﺟﺰ
زﻧﺪان ﯾﺎ ﺷﮑﻨﺠﻪي دردﻧﺎك ﻧﯿﺴﺖ) .ﯾﻮﺳﻒ( ﮔﻔﺖ :او ﻗﺼﺪ ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ ﻣﺮا داﺷﺖ .ﯾﮑﯽ از
ﺑﺴﺘﮕﺎن زن ﮐﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ،ﺷﻬﺎدت داد :اﮔﺮ ﭘﯿﺮاﻫﻦ ﯾﻮﺳﻒ از ﺟﻠﻮ ﭘﺎره ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ،زن
راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﻮﺳﻒ دروغﮔﻮﺳﺖ .و اﮔﺮ ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ،زن دروغ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﻮﺳﻒ راﺳﺘﮕﻮﺳﺖ .و ﭼﻮن ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﺷﺪه ،ﮔﻔﺖ :اﯾﻦ ،از
ﻣﮑﺮ ﺷﻤﺎ زﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﯿﺮﻧﮕﺘﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ.
ﯾﻮﺳﻒ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ اﻣﺎ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽاش ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ
ﺣﺎل ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﯾﻦِ ﻣﻮﺟﻮد ،ﺣﺎﮐﯽ از ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽِ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ
در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮﺿﻮع ،از ﻗﺮاﯾﻦ
ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ.
***
َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ
ﺎﺤﻟﻮن اﻷ َّول ﻓﺎﻷ َّول،ﻲﺒ» :ﻳﺬﻫﺐ الﺼ ِ ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ
ِ : ﻗﺎل �اﻷﺳﻠ ِ ِّ ِﺮداس
-١٨٣٧وﻋﻦ م ٍ
َ
َُ ُُ ُ َ ً ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ٌ َ ُ َ َ َّ
) (1
اﷲ ﺑﺎﻟﺔ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ أو اﺘﻟَّﻤ ِﺮ ﻻ �ﺒ ِ
ﺎﻴﻟﻬﻢ ِ ِ �ﻌِ الﺸ و�ﺒﻰﻘ ﺣﺜﺎﻟﺔ ﻛﺤﺜﺎﻟ ِﺔ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﺮداس اﺳﻠﻤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﯾﮑﯽ ﭘﺲ
از دﯾﮕﺮي ،ﻣﯽروﻧﺪ و اﻓﺮادي ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺨﺎﻟﻪي ﺟﻮ ﯾﺎ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﯽارزﺷﻨﺪ و
اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«.
َ َ َ ُ ُّ َ َ َ ُ
ﺮﺒ�ﻞ إﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ َ ﻓﺎﻋ َﺔ ﺑﻦ راﻓﻊ ُّ
الﺰ َر ِّ َ َ ْ
ﻲﺒ ﻗﺎل :ﻣﺎ �ﻌﺪون َِ � ﻗﺎل :ﺟﺎء ﺟ ِ ٍ ِ � -١٨٣٨ﻦ ِر
َ َ ْ َ َ َْ ً َ َ ْ َ َ ً َْ َ ُ ْ ْ ْ َ َ ُ َْ َْ
أو ﻠﻛِﻤﺔ � َﻮﻫﺎ .ﻗﺎلَ :و�ﺬل ِﻚ ﻣﻦ ﺷ ِﻬﺪ ﺑﺪرا أﻫﻞ ﺑﺪ ٍر �ِﻴ� ْﻢ؟ ﻗﺎل» :ﻣِﻦ أﻓﻀ ِﻞ الﻤﺴﻠِ ِﻤ�«
َ َ
) (2
ﻣ َِﻦ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔِ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :رِﻓﺎﻋﻪ ﺑﻦ راﻓﻊ زرﻗﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ --ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ:
اﻫﻞ ﺑﺪر را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﯾﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :آﻧﺎن را ﺟﺰو
ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﯾﻢ« ﯾﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﻔﺖ .ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ
ﮔﻔﺖ)» :از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ( ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ«.
دودﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪ .ﻋﺪهاي ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﮐﺎروان ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ،ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ؛ اﻣﺎ
ﺳﺮﮐﺶ ﻗﺮﯾﺶ ،اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﻔﺖ :ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺪر ﺑﺮوﯾﻢ و ﺳﻪ
ﺷﺒﺎﻧﻪروز در آنﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ و ﺷﺘﺮﻫﺎ را ﻧﺤﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﯿﻢ و ﺟﺸﻦ و ﺳﻮر ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﯿﻢ
و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻏﺬا دﻫﯿﻢ و ﻫﻤﻪي ﻋﺮبﻫﺎ ،ﺣﺮﮐﺖ و ﺷﻮﮐﺖ ﻣﺎ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره از ﻣﺎ
ﺣﺴﺎب ﺑﺒﺮﻧﺪ.
آري! ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از روي رﯾﺎ و روﮐﻢﮐﻨﯽ و ﺳﺮﮐﺸﯽ ،ﺑﻪ ﺑﺪر رﻓﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٓ ْ �ونُوا ْ َكٱ َّ� َ
ِين َخ َر ُجوا مِن د َِ� ٰ ِرهِم َ� َط ٗر� َورِئَا َء ٱ�َّ ِ
اس َو�َ ُص ُّدون َعن
ََ َ ُ
﴿و� ت
َّ َ
]اﻷﻧﻔﺎل[٤٧ : يل ٱ�ِ﴾ سب ِ ِ
و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ از روي ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ
ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺪون ﻗﺮار ﻗﺒﻠﯽ دو ﻟﺸﮑﺮ در
ﭼﺎهﻫﺎي ﺑﺪر روﯾﺎروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ
و از ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﯾﺎراﻧﺶ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﯽ
ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ ،ﯾﺎري ﻓﺮﻣﻮد؛ ﺧﻮد در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ُ َ َ َ َ ٗ َ َ ۡ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ ٗ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٰ َ ۡ �� ُه ُم ٱ َّ ُ
َ ۡ ُ
� ِ� منامِك قل ِي� ۖ ولو أرٮ�هم كثِ�� لفشِ لتم و��ز�تم ِ� ﴿إِذ يرِ
ُ ُ ۡ ِيم ۢ ب َذات ٱ ُّ َ ۡ َ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َّ َّ
لص ُدورِ � ٤٣ذ يُ ِر�� ُموه ۡم إِذِ � َسل َ ۚم إِن ُهۥ عل ُ ِ ِ �ن ٱ ٱ�م ِر و� ِ
ۡ َ َ ۡ ُ ۡ ٓ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ٗ َ ُ َ ّ ُ ُ ۡ ٓ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َّ ُ َ ۡ ٗ َ َ َ ۡ ُ ٗ
ٱ�قيتم ِ� أ�ين ِ�م قل ِي� و�قل ِل�م ِ� أ�ين ِ ِهم ِ�ق ِ� ٱ� أمر� �ن مفعو� ۗ
]اﻷﻧﻔﺎل[٤٤ ،٤٣ : ور ﴾٤٤ �� ٱ َّ�ِ تُ ۡر َج ُع ٱ ۡ�ُ ُم ُ َ
و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪﯾﺎد آور( ﮐﻪ اﷲ ،ﺗﻌﺪاد دﺷﻤﻨﺎن را در ﺧﻮاﺑﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻧﺪك ﻧﺸﺎن داد و اﮔﺮ
ﺗﻌﺪادﺷﺎن را زﯾﺎد ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ،ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺳﺴﺖ ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ و ﮐﺎرﺗﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ؛
وﻟﯽ اﷲ) ،ﺷﻤﺎ را از ﺑﺰدﻟﯽ( ﺳﺎﻟﻢ ﻧﮕﻪ داﺷﺖ .ﻫﻤﺎﻧﺎ او از آنﭼﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬرد ،آﮔﺎه اﺳﺖ
و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﺪ( ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻫﻢ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ ،آﻧﺎن را در ﭼﺸﻤﺎﻧﺘﺎن اﻧﺪك ﻧﺸﺎن داد و
ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ در ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﮐﻢ ﻧﺸﺎن داد ﺗﺎ ﮐﺎري را ﮐﻪ اﻧﺠﺎمﺷﺪﻧﯽ ﺑﻮد ،ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ .و
ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد.
ﺳﺒﺤﺎناﷲ! دو ﻟﺸﮑﺮ ،ﯾﮏدﯾﮕﺮ را اﻧﺪك ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺳﻮي
ﺟﻨﮓ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺟﻨﮓ درﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ
567 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪﻧﺪ .اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﻢﻫﺎ را
در ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روا ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ:
]آل ﻋﻤﺮان[١٤٠ : � ٱ�َّ ِ
اس﴾ ك ٱ ۡ�َيَّ ُ
ام نُ َداول ُ َها َ� ۡ َ َ ۡ َ
﴿وت ِل
ِ
و ﻣﺎ ،روزﮔﺎر را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ.
ﻫﻔﺖ ﯾﺎ ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ از ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﻣﮑﻪ ،از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در
ﺳﺎﯾﻪي ﮐﻌﺒﻪ ،ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﺷﮑﻤﺒﻪي ﺷﺘﺮ را روي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﯾﺨﺘﻨﺪ و ﻗﻬﻘﻬﻪ ﺳﺮ دادﻧﺪ؛
ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮداﺷﺖ و ﮔﻔﺖ» :ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺎبِ
ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮس« و ﯾﮑﺎﯾﮏ آنﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺮد .آري؛ ﺗﮏﺗﮏ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن
دﻋﺎي ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺮد ،در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ (1 ).آوازهي ﺷﮑﺴﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ
ﻫﻤﻪي ﻋﺮبﻫﺎ رﺳﯿﺪ و ﭼﻨﺎن ﺷﮑﺴﺘﯽ ﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻋﺮبﻫﺎ ،ﭼﻨﺎن ﺷﮑﺴﺘﯽ را
ﻧﭽﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ .اﯾﻦ ﺟﻨﮓ در ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي روي داد.
ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺟﻨﺎزهﻫﺎي ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﺸﺎنﮐﺸﺎن آوردﻧﺪ
و در ﯾﮑﯽ از ﭼﺎهﻫﺎي ﺑﺪر اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ .آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ ﺳﺮ ﻫﻤﺎن ﭼﺎﻫﯽ ﮐﻪ اﺟﺴﺎد
ﻣﺸﺮﮐﺎن را در آن رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ،اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﮏﺗﮏ ﮐﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﺎمِ
ﭘﺪرﺷﺎن ،ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد» :اي ﻓﻼن ﺑﻦ ﻓﻼن! آﯾﺎ وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺣﻖ
ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ؟ ﻣﺎ ،وﻋﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را ﺣﻖ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ« (2 ).ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ
ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهاﻧﺪ ،ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ،ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺮا ﺑﻬﺘﺮ از
آن ﻫﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﺪ و از آنﻫﺎ ﺷﻨﻮاﺗﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ« .ﭼﻮن ﻣﺮدهاﻧﺪ .اﯾﻦ،
ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮ اﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه آن را ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪا را ﺷﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ.
اﷲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﯾﺎري ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ روز را روز ﻓﺮﻗﺎن ،ﯾﻌﻨﯽ روز ﺟﺪاﯾﯽ ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ
ﻧﺎﻣﯿﺪ .ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪا در آن روز ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺮ ﺣﺪود ﻫﺰار
ﺟﻨﮓﺟﻮي ﻣﺴﻠّﺢ ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪ ،ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ ﺑﻮد
) (1ر.ك :ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(3854 ،3185 ،2934 ،250 ،240) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1794 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از
ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2875 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 568
و ﺷﻤﺎرِ اﻧﺪﮐﯽ ﺷﺘﺮ و دو اﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻧﺼﺮت اﻻﻫﯽ ﺑﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﺎزل ﺷﻮد،
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ،اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ ﮐﻨﺪ.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺳﯿﺼﺪ و ﻫﻔﺪه رزﻣﻨﺪهاي ﮐﻪ در ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ،ﺟﺰو ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ .آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ،ﻋﺎﯾﺪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﺷﺪ؟ اﷲ ﺑﻪ اﻫﻞ
ﺑﺪر ﻧﻈﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ :ﻫﺮﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ،ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﻦ ،ﺷﻤﺎ را
ﺑﺨﺸﯿﺪهام.
آري؛ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ از اﻫﻞ ﺑﺪر ﺳﺮ زده ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺎﯾﺶ را
ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ .ﻏﺰوهي ﺑﺪر ،ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي اﺻﺤﺎب داﺷﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﯾﮑﯽ از
ﺑﺪريﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ ﺑﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﯿﺮ و
ﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻏﺰوه ،ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ
ﮐﻨﺪ ،ﺣﺎﻃﺐ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﮑﻪ ﻧﻮﺷﺖ و آنﻫﺎ را از ﺗﺼﻤﯿﻢ رﺳﻮل اﷲ آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ.
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد .ﺣﺎﻃﺐ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﯾﮏ زن ،ﺑﻪ ﻣﮑﻪ
ﻓﺮﺳﺘﺎد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و
ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪ را از آن زن ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ .آن دو ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و در
ﺳﺒﺰهزاري ﺑﻪ ﻧﺎم »روﺿﻪي ﺧﺎخ« ﺑﻪ آن زن رﺳﯿﺪﻧﺪ و دﺳﺘﮕﯿﺮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ:
ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ :ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ .ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﻪﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺎ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ
و ﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺪه و ﮔﺮﻧﻪ ،ﺗﻮ را ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﺑﺎزرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ.
آن زن ،ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ آن دو ﺟﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﯿﺮون آورد .ﻧﺎﻣﻪاي از ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ
اﺑﯽﺑﻠﺘﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ .ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺮ ﺣﺎﻃﺐ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ
اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ،ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺮﺳﯿﺪ .وﻗﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دادﻧﺪ ،از ﺣﺎﻃﺐ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :اي ﺣﺎﻃﺐ!
ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﺮدي؟« ﺣﺎﻃﺐ ﻋﺬرش را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﻮد .ﻋﻤﺮ
ﻋﺮض ﮐﺮد :اي رﺳﻮلﺧﺪا! او ،ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ،ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﺪر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ :ﻫﺮﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ،ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ
ﻣﻦ ،ﺷﻤﺎ را ﺑﺨﺸﯿﺪهام« (1 ).ﺣﺎﻃﺐ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ
ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﺪر #ﺑﻮد ،رﺳﻮلاﷲ اﻋﺪاﻣﺶ ﻧﮑﺮد و از اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﺶ
درﮔﺬﺷﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ -ﺣﺘﯽ اﮔﺮ
ﮔﻮﯾﻨﺪهي ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎﺷﺪ -ﮐُﺸﺘﻨﺶ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ
ﭼﯿﺰي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ را از ﮐُﺸﺘﻦ ﺣﺎﻃﺐ ﺑﺎز داﺷﺖ ،اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﺪر ﺑﻮد؛
اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﻧﺼﯿﺐ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ
ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐُﺸﺘﻦ ﺟﺎﺳﻮس -ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮ -واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺧﺒﺎر
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ.
***
َ ُ ْ َ َ َ َّ
ﻲﺒ� -ﻌ ِ� ِﻲﻓ اﺨﻟﻄﺒ ِﺔ -ﻓﻠﻤﺎ ُو ِﺿﻊ
َْ إﻴﻟ ِﻪ اﻨﻟَّ ُّ ﻮم َ ْ َ َ َ ْ ٌ َُ ُ
ﺟﺬع �ﻘ
ِ ﺟﺎﺑﺮ ﻗﺎل :ﺎﻛن ِ ٍ -١٨٤٠وﻋﻦ
َ َ َ َ َ َ
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َُْ َ َْ
ﻲﺒ ﻓﻮﺿﻊ ﻳﺪهُ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓﺴ� َﻦ. ت اﻟﻌِﺸﺎرِ ،ﺣ َّﻰﺘ ﻧ َﺰل اﻨﻟَّ ُّ ِ ﻮ
ْ
ﺻ ﻞ ِﺜ ﻣ ِ
ع ﺬ ﺠ
ِ ِﻠ ل ﺎ ﻨال ِﻤﻨﺮﺒ ﺳ ِﻤﻌ
َّ َ َ ِ َ َ َ
َ َ ُ ْ َ َ َْ َ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َّ ُّ َ َ َّ
ﺖ اﻨﻟَّﺨﻠﺔ اﻟ ِﻲﺘ ﺎﻛن ﺮﺒ ،ﻓﺼﺎﺣ ِ ﻲﺒ ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ ِ و ِ� رواﻳ ٍﺔ :ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ �ﻌﺪ اﻨﻟ ِ
َ
ْ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َّ َُْ
�ﻄ ُﺐ ﻋِﻨﺪﻫﺎ ﺣﻰﺘ ﺎﻛدت أن ﺗنﺸﻖ.
َ َّ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ � َل اﻨﻟَّ ُّ ﻲﺒَ َ �َ ، الﺼ ِّ َ َ َّ َ َ ْ
ﻲﺒ ﺣﻰﺘ أﺧﺬﻫﺎ ﻓﻀﻤﻬﺎ إﻴﻟ ِﻪ ،ﻓﺠﻌﻠﺖ ِ ِ رواﻳﺔ :ﻓﺼﺎﺣﺖ ِﺻﻴﺎح ٍ و�
َ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ْ ُ َ َّ ُ َ َّ ْ َ َ َّ ْ َّ َّ َ َ ُّ َ
ﻲﺒ اﺬﻟِي �ﺴﻜﺖ ﺣﻰﺘ اﺳﺘﻘﺮت ،ﻗﺎل» :ﺑ�ﺖ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ �ﺴﻤﻊ ﻣِﻦ اﺬﻟﻛ ِﺮ«. ﻦﺌ أ�ِ� الﺼ ِّ ﺗِ
ِ
) (1
]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺟﺎﺑﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺗﻨﻪي درﺧﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ -ﺑﺮ آن
ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزد؛ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻨﺒﺮي ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ،از آن ﺗﻨﻪي درﺧﺖ -ﮐﻪ دﯾﮕﺮ
ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ -ﺻﺪاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آه و ﻧﺎﻟﻪي ﺷﺘﺮان آﺑﺴﺘﻦ ﺷﻨﯿﺪﯾﻢ؛ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و دﺳﺖ ﺧﻮد را روي ﺗﻨﻪي درﺧﺖ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﻨﻪ ،آرام ﺷﺪ.
در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :روز ﺟﻤﻌﻪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺖ ،ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ
ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ روي آن ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ ،ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻫﻢ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :ﻓﺮﯾﺎدي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﭽﻪ ﺑﺮآورد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -از ﻣﻨﺒﺮ -ﭘﺎﯾﯿﻦ
آﻣﺪ و ﺗﻨﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﭼﺴﺒﺎﻧﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﻪي درﺧﺖ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪاي ﮐﻪ او را
در آﻏﻮش ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﻮازش ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪآراﻣﯽ ﻧﺎﻟﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آرام ﺷﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :از ﺑﺎﺑﺖ ذﮐﺮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ -و ﺣﺎﻻ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد -ﮔﺮﯾﺴﺖ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ را آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش داد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮐﺮد ،ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و
ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ او ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﯽاش ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﺪون
ﻣﻌﺠﺰه ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﮐﺮد ،ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورد و ﻣﺮدم ﺑﺮاي رد دﻋﻮﺗﺶ ﻋﺬر و
ﺑﻬﺎﻧﻪ داﺷﺘﻨﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ،ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻌﺠﺰات و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »اﺠﻟﻮاب الﺼﺤﻴﺢ
ﻤﻟﻦ ﺑﺪل دﻳﻦ اﻤﻟﺴﻴﺢ« ،اﺛﺮ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ /ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ؛ وي در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮﺧﯽ
از ﻣﻌﺠﺰات ﻧﺒﻮي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﯾﮕﺮي داده ﻧﺸﺪه ،ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ .در اﯾﻦﺑﺎره
ﮐﺘﺎب »اﺒﻟﺪاﻳﺔ واﻨﻟﻬﺎﻳﺔ« از اﺑﻦﮐﺜﯿﺮ /ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ،ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﻣﻌﺠﺰات ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ،
ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰهاي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺑﺘﺪا ﺑﺮ روي
ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر #ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ،ﻣﻨﺒﺮي ﺳﺎﺧﺖ.
وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﺧﻄﺒﻪ روي اﯾﻦ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرﻓﺖ ،ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ از ﻓﺮاق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﺷﺘﺮان آﺑﺴﺘﻦ ،و ﮔﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎ آه و ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ ﻣﯽداد؛ اﷲ اﮐﺒﺮ! ﯾﮏ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯽﺟﺎن از ﻓﺮاق
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ ارزشﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ و ﭘﺎﯾﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺮ آن ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﺪ! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮑﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ ،در ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ و
او را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﻢ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدري ﮐﻪ ﺑﭽﻪاش را ﺳﺎﮐﺖ
ﻣﯽﮐﻨﺪ ،آن ﺗﻨﻪ را آرام ﻓﺮﻣﻮد .در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ دو ﻣﻌﺠﺰهي ﻧﺒﻮي اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ:
-1ﮔﺮﯾﻪي ﺗﻨﻪ از ﻓﺮاق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ.
-2و آرام ﺷﺪن آن ،در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و آن را ﺳﺎﮐﺖ ﮐﺮد.
ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﺮاي ﻣﻮﺳﯽ ﻧﯿﺰ روي داد؛ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن،
ﻣﻮﺳﯽ را آزار ﻣﯽدادﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
571 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
َ ُ ْ َ َ �أَهُ ٱ َّ ُ َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ
اذ ۡوا ْ ُم َ ٰ
و� َ� َ َّ
� م َِّما قال ۚوا َو�ن ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � ت�ونوا كٱ�ِين ء
]اﻷﺣﺰاب [٦٩ : يها ﴾٦٩ِند ٱ َّ�ِ َوج ٗ
ع َ
ِ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ را رﻧﺠﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ اﷲ او را از آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ،ﭘﺎك
و ﺑﻪدور ﺳﺎﺧﺖ .و ﻣﻮﺳﯽ ﻧﺰد اﷲ آﺑﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮد.
ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮاي رﻧﺠﺎﻧﺪن ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻣﻮﺳﯽ ،ورم ﺑﯿﻀﻪ دارد؛ »زﯾﺮا
ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ
ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد .ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭼﻮن ﻣﻮﺳﯽ ورم ﺑﯿﻀﻪ دارد ،ﺑﺎ ﻣﺎ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ .روزي
ﻣﻮﺳﯽ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را درآورد و روي ﺳﻨﮕﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ .آن ﺳﻨﮓ،
ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﻮﺳﯽ را ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮار ﮐﺮد .ﻣﻮﺳﯽ دﻧﺒﺎل ﺳﻨﮓ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و ﻓﺮﯾﺎد
زد :اي ﺳﻨﮓ! ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﻢ را ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮي؟ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ،ﻣﻮﺳﯽ را دﯾﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ:
ﻣﻮﺳﯽ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎرياي ﻧﺪارد .آنﮔﺎه ﺳﻨﮓ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد و ﻣﻮﺳﯽ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ را
ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ زد« (1 ).ﻟﺬا ﺳﻨﮓ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﯽﺟﺎن ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪ
ﺗﺎ زﺑﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮﺋﯿﻞ از ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد .ﻓﺮﯾﺎد و ﻓﻐﺎن آن ﺗﻨﻪي درﺧﺖ
از ﻓﺮاق رﺳﻮلاﷲ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد و ﻣﻌﺠﺰهي دﯾﮕﺮش ،اﯾﻦ ﺑﻮد
ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آن ﺗﻨﻪ را در ﺑﻐﻞ ﮔﺮﻓﺖ ،ﺗﻨﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪاي ﮐﻪ در آﻏﻮش ﻣﺎدرش
آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ،آرام ﺷﺪ.
***
إن َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ ْ
اﷲ رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :
ِ ﻦ � ﻧﺎﺮﺷ
ٍ ﺑﻦ
ِ ِ
ﺮﺛﻮم ﺟ َ -١٨٤١و�ﻦ أﻲﺑ �ﻌﻠﺒﺔ اﺨﻟﺸ ِ�
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َّ ُ ُ ً َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ
ﺎء ﻓﻼ ﺗنﺘ ِﻬﻜﻮﻫﺎ، �ﻌﺎﻰﻟ ﻓﺮض ﻓﺮاﺋ ِﺾ ﻓﻼ ﺗﻀﻴﻌﻮﻫﺎ ،وﺣﺪ ﺣﺪودا ﻓﻼ �ﻌﺘﺪوﻫﺎ ،وﺣﺮم أﺷﻴ
) (2 َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ ًََْ َ ُ ْ ََْ ْ َ َ َْ َ ُ ََْ
ﺎن ﻓﻼ �ﺒﺤﺜﻮا �ﻨﻬﺎ«] .رواﯾﺖ دارﻗﻄﻨﯽ و[....وﺳﻜﺖ �ﻦ أﺷﻴﺎء رﻤﺣﺔ ﻟ�ﻢ �� � ِﺴﻴ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از اﺑﻮﺛﻌﻠﺒﻪي ﺧُﺸَﻨﯽ ،ﺟﺮﺛﻮم ﺑﻦ ﻧﺎﺷﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ
ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﻣﻮري را ﻓﺮض ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ .و ﺣﺪودي را
ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺮﺗﮑﺐ
ﺣﺮام ﻧﺸﻮﯾﺪ .و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ،ﻧﻪ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ،درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت
ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آن ﺑﺤﺚ و ﮐﻨﺠﮑﺎويِ -ﺑﯽﻣﻮرد -ﻧﮑﻨﯿﺪ«.
ََْ َََ َ ُُ َ َََْ ََ َ َْ َ
ات ﻧﺄ�ﻞ
ﺳﻮل اﷲِ ﺳﺒﻊ ﻏﺰو ٍ
-١٨٤٢وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ أﻲﺑ أو� $ﻗﺎل :ﻏﺰوﻧﺎ ﻣﻊ ر ِ
َ َ
اﺠﻟ َﺮاد.
َ َ ُُ ََُ َ َ
) (1
اﺠﻟ َﺮاد] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ َو ِ� ِرواﻳ ٍﺔ :ﻧﺄ�ﻞ ﻣﻌﻪ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﻫﻔﺖ ﻏﺰوه ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻮدﯾﻢ و ﻣﻠﺦ
ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ.
و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ :ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﻠﺦ ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ.
َ َّ َ ْ َُْ ُ ُ ْ ُ ْ ُ
ﺟ ْﺤﺮ َ َّ
أن اﻨﻟَّ َّ َ
�«.
ِ � ﺮ م ِﺪ
ٍ ﺣاو ٍ ﻲﺒ ﻗﺎل» :ﻻ ﻳ�غ الﻤﺆﻣِﻦ ﻣِﻦ ِ -١٨٤٣وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة
) (2
]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﻣﻦ از ﯾﮏ ﺳﻮراخ ،دو ﺑﺎر ﮔﺰﯾﺪه
ﻧﻤﯽﺷﻮد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺑﻮﺛﻌﻠﺒﻪي ﺧُﺸَﻨﯽ ،ﺟﺮﺛﻮم ﺑﻦ
ﻧﺎﺷﺮ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،اﻣﻮري را ﻓﺮض ﮔﺮداﻧﯿﺪه
اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ را ﺿﺎﯾﻊ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ .و ﺣﺪودي را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ و
ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺣﺮام ﻧﺸﻮﯾﺪ .و از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ،ﻧﻪ از روي
ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ،درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ درﺑﺎرهي آن ﺑﺤﺚ و
ﮐﻨﺠﮑﺎويِ -ﺑﯽﻣﻮرد -ﻧﮑﻨﯿﺪ«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
اول :ﻓﺮاﯾﺾ .ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي اﻟﻬﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ،ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي
ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ
وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ،ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و
ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺳﺰاوارِ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﻢ
و در ﻣﯿﺎن آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻟﻬﯽ ،ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭼﻨﯿﻦ اﻃﺎﻋﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ.
اﯾﻦ ،ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪي اﻟﻬﯽﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ،زﮐﺎت ،روزه ،ﺣﺞ ،ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و
ﻣﺎدر ،رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ،ﺻﺪاﻗﺖ ،ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و...؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاﯾﺾ ﻓﺮاواﻧﯽ
را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ واﺟﺐ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ ،ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ
ﺗﮏﺗﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؛ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﺮاﯾﺾ ،ﻓﺮض
ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ،ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﺾ
ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ،ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد .ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل :ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ،ﻓﺮض ﻋﯿﻦ
ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎز
ﺟﻨﺎزه ،ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ،
ﺣﮑﻤﺶ از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد.
دوم :ﺣﺪود؛ »اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﺣﺪودي را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ،از آنﻫﺎ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ«.
ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﯾﺾ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﺪودي ﮐﻪ اﷲ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ،اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اوﻗﺎت
ﻫﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ .وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ،از ﺳﭙﯿﺪهدم آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﻃﻠﻮع
ﺧﻮرﺷﯿﺪ اداﻣﻪ دارد .وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ،از زوال آﻓﺘﺎب ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي
ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﻮدش ﺷﻮد .وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ از ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮﺷﯿﺪ اﺳﺖ .ﻣﻐﺮب
ﻧﯿﺰ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن ﺷَﻔﻖ اداﻣﻪ دارد .از ﻏﺮوب ﺷَﻔَﻖ،
ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﺧﯽِ آﺳﻤﺎن ﮔﻢ ﻣﯽﺷﻮد ،وﻗﺖ ﻋﺸﺎء آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و
ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ اداﻣﻪ دارد .اﯾﻦﻫﺎ ﺣﺪود ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﯾﻀﻪي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ .روزه ﻧﯿﺰ ﺣﺪ
ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﭙﯿﺪهدم ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ .ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﺣﺪ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد
ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :از اﯾﻦ ﺣﺪود ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﯿﺪ« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
َ َّ َ َ َ َ ۡ
]اﻟﻄﻼق [١ : ﴿ َو َمن َ� َت َع َّد ُح ُدود ٱ�ِ �ق ۡد ظل َم �ف َس ُهۥ﴾
و ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺣﺪود اﻻﻫﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ ،ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 574
َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َّ
]اﻟﺒﻘﺮة[٢٢٩ : ﴿ َو َمن َ� َت َع َّد ُح ُدود ٱ�ِ فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل�ٰل ُِمون ﴾٢٢٩
و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪود و ﻣﻘﺮرات اﻻﻫﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺳﺘﻢﮐﺎرﻧﺪ.
ﺳﻮم» :درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ
ﮔﺮداﻧﯿﺪه و ﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺣﺮام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ،ﺣﺮاﻣﺸﺎن
ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ،آنﻫﺎ را واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ اﻣﺎ از روي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ،درﺑﺎرهي آن
ﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ اﺑﺘﺪا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻤﺎز
در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد؛ ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار را ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ
ﮐﺎﻫﺶ داد و ﺛﻮاب ﻫﻤﺎن ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻮﺑﺖ را ﺑﺮاي اﻣﺖ ،ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد .در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه
اﺳﺖ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎ ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد«؛ ﻋﺒﺎرت» ﺳﮑﻮت ﻓﺮﻣﻮد«،
دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﯿﺪن
اﺳﺖ ،ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺳﮑﻮت ،ﻣﺘﻀﺎد ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ اﷲ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ
ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻤﺎن دارﯾﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ارادهي
ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي را ﺑﮑﻨﺪ ،ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ :ﭘﺪﯾﺪ آي؛ و آنﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻪاش ﻣﺤﻘﻖ
ﻣﯽﺷﻮد و آن ﭼﯿﺰ ،ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮐﻠﻤﺎت و ﺳﺨﻨﺎن اﷲ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
﴿ َول َ ۡو َ� َّ� َما � ٱ ۡ�َ� ِض مِن َش َج َر� أ ۡق َ� ٰ ٞم َوٱ ۡ�َ ۡح ُر َ� ُم ُّدهُۥ م ِۢن َ� ۡع ِده ِۦ َس ۡب َع ُة � ۡ�ُر ماَّ
َ َ
ٖ ٍ ِ
ِيم ﴾٢٧ �ز َحك ٞ � َعز ٌ نَفِ َد ۡت َ� َِ� ٰ ُ
ت ٱ َّ�ِ إ َّن ٱ َّ َ
]ﻟﻘﲈن[٢٧ : ِ ِ ۚ
اﮔﺮ درﺧﺘﺎن روي زﻣﯿﻦ ،ﻗﻠﻢ ﺷﻮﻧﺪ و درﯾﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن ،ﻫﻔﺖ درﯾﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ
ﻣﺪدش ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ،ﺳﺨﻨﺎنِ اﷲ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ .ﺑﯽﺷﮏ اﷲ ،ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ َ َٰ ُ ّ َ َ َ َ ۡ ّ َ ُ َّ َ َ ۡ ۡ َ ٗ ّ َ َ
ت َر ِ� َول ۡوت َر ِ� �َفِ َد ٱ�َ ۡح ُر � ۡبل أن تنفد � ِ�
﴿قل ل ۡو �ن ٱ�َح ُر مِدادا ل ِ� ِ� ٰ ِ
ٗ ۡ
]اﻟﻜﻬﻒ[١٠٩ : ج ۡئ َنا ب ِ ِمثلِهِۦ َم َددا ﴾١٠٩
ِ
ﺑﮕﻮ :اﮔﺮ درﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺟﻮﻫﺮ ﺷﻮد ،ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم
ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮد ،درﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﯾﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﯿﺎورﯾﻢ.
575 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ رﻓﻊ دارد؛ رواﯾﺖ ﺑﯿﻬﻘﯽ در اﻟﮑﺒﺮي )(257/9؛ ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد
) (340/1و ﻧﯿﺰ در اﻷم )(233/2؛ و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ )(3218؛ و اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )(97/2؛ و ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪ
) (820و....
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 576
َْ َ ْ َ ُْ َْ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َ ً ُ َ ُ ُ َّ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ َْ
ﺪﻟ�ﻴﺎ ﻓﺈن أ�ﻄﺎهُ ﻣِﻨﻬﺎ َو� َو�ن ل ْﻢ �ﻌ ِﻄ ِﻪ ﻣِﻨﻬﺎ ل ْﻢ � ذل ِﻚ ،ورﺟﻞ ﺑﺎ�ﻊ إﻣﺎﻣﺎ ﻻ �ﺒﺎﻳِﻌﻪ إﻻ ِ � ِ
) (1 َ
ﻳ ِﻒ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ،روز
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب
دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن آب ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش را از ﻣﺴﺎﻓﺮان درﯾﻎ
ﻣﯽدارد؛ آنﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﮐﺎﻻﯾﺶ را در ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ،ﺑﻪدروغ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻓﻼن ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور
ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﻮي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ
ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ ،ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﺪ،
ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ» :ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ،روز
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب
َ ٌََ
دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ«؛ در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺛﻼﺛﺔ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ،ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺳﻪ
ﻧﻔﺮ؛ زﯾﺮا ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻣﺮدﻣﺎنِ ﺑﺴﯿﺎري ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ.
اول» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن آبِ ﻣﺎزاد ﺑﺮ ﻧﯿﺎزش را از ﻣﺴﺎﻓﺮان درﯾﻎ ﻣﯽدارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎﻟﯽ از ﺳﮑَﻨﻪ ،ﻣﺰرﻋﻪ ﯾﺎ ﭼﺎﻫﯽ دارد و ﺑﻪ رﻫﮕﺬران ﯾﺎ
ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ از آنﺟﺎ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از آب ﻣﺰرﻋﻪ ﯾﺎ ﭼﺎﻫﺶ ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ .ﺑﻪ
ﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﮑﻨﺪ ،ﭘﺎﮐﯿﺰهاش
ﻧﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟
دوم» :آنﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﮐﺎﻻﯾﺶ را در ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ،
ﺑﻪدروغ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻓﻼن ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﯿﺰ
ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﺼﺮ را از ﺟﻬﺖ اﻫﻤﯿﺖ وﻗﺖ ،ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ذﮐﺮ
ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ،
ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻫﺸﺪار و ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدد .ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن رواﯾﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(2369 ،2358) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.108 :
577 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ،روز ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب
دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ« .اﺑﻮذر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد.
اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ :ﭼﻘﺪر ﺑﺪﺑﺨﺖ و زﯾﺎنﮐﺎرﻧﺪ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟
ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ] ،ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو
ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ -در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﺮ دﯾﮕﺮان -ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد ،و
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«.
ﻟﺬا از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذﮐﺮ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ در ﺣﺪﯾﺚ
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ،از ﺟﻬﺖ ﺷﺪت وﻋﯿﺪ و ﻋﺬاب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ در اﯾﻦ زﻣﺎنِ ﺧﺎص
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ
ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد،
ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،ﭘﺎﮐﯿﺰهاش ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ.
ﺳﻮم» :و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﻮي ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ
ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ ،ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ او ﻧﺪﻫﺪ،
ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ« .اﯾﻦ ﻫﻢ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن
ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ
ﮔﺮﻓﺘﺎرﺷﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ داﺷﺘﻪ
ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ در ﻗﺒﺎل او ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم ،ﯾﮏ
زﻣﺎمدار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﮐﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي داراي زﻣﺎمدار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي
ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﺷﺪ .از زﻣﺎن اﺋﻤﻪي ارﺑﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪهاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛
اﻣﺎ ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ،ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﺣﺎﮐﻢ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ ﺑﻮده و
ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﯾﮏ ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي
اﺳﻼﻣﯽ ،اﻃﺎﻋﺖ از او واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮدم ،ﺑﺪون ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا
ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و اﯾﻦ ،وﯾﮋﮔﯽِ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ
ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻫﻞ ﺟﻬﻞ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 578
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
لس َ� ٰ َ� ٰت َو َ� � ٱ ۡ�� ِض إنَّ ُهۥ َ� َن َعل ٗ
�ءٖ � ٱ ََّ ﴿ َو َما َ� َن ٱ َّ ُ
� ِ�ُ ۡع َ ُ
ِيما � ِ ِ ِ جزهۥ مِن ۡ ِِ
]ﻓﺎﻃﺮ[٤٤ : ِير� ﴾٤٤ قَد ٗ
و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و ﻧﻪ در زﻣﯿﻦ اﷲ را درﻣﺎﻧﺪه ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ داﻧﺎى ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ«؛ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .از ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ،اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺮداﺷﺖ
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ دو ﻧﻈﺮ دارد:
اول :ﻧﻈﺮ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از ﻧﮕﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺨﻔﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ و
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ.
دوم :ﻧﻈﺮ ﺧﺎص ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ،اﺷﺎره
ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را
ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
يع َعل ٞ
ِيم ﴾٢١ � يُ َز ّ� َمن � َ َشا ٓ ُء َوٱ َّ ُ
� َس ِم ٌ � َّن ٱ َّ َ َ
﴿ َو� ٰ ِ
]اﻟﻨﻮر [٢١ : ۗ ِ
وﻟﯽ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ .و اﷲ ،ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ.
ﻟﺬا اﯾﻦ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎ ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﻓﺮاد و اﻣﻮرﺷﺎن را ﭘﺎك
ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ آن دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ
ﭘﺎﮐﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.
***
َ َ َََُْ َُْ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ -١٨٤٥و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
أر�ﻌﻮن � أر�ﻌﻮن«؛ ﻗﺎلﻮا :ﻳﺎ أﺑﺎ ﻫﺮ�ﺮةﻲﺒ ﻗﺎل ��» :اﻨﻟﻔﺨﺘ ِ ِ
َْ ً َ َْ ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ َ ً َ َْ ُ ُ ْ َ ُ َ َ ْ ً َ َْ ُ َ َْ َ
ﻳﻮﻣﺎ؟ ﻗﺎل :أ�ﻴﺖ ،ﻗﺎلﻮا :أر�ﻌﻮن ﺳﻨﺔ؟ ﻗﺎل :أ�ﻴﺖ .ﻗﺎلﻮا :أر�ﻌﻮن ﺷﻬﺮا؟ ﻗﺎل :أ�ﻴﺖ» .و�ﺒ�
ُ َ َّ ُ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ ِّ ُ ُ َ َّ
الﺴ َﻤﺎءِ َﻣ ً َّ َ ْ َ َّ َ َ ُ ُّ َ ْ
ﺎء ﺐِ� ،ﻴ ِﻪ ﻳﺮ�ﺐ اﺨﻟﻠﻖ� ،ﻢ ��ل اﷲ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻣِﻦ اﻹ�ﺴﺎن إﻻ ﻋﺠﺐ اﺬﻟﻧ ِ
ْ ُ ََُُْ َ َ َ َُْ
) (1
�ﻴنﺒﺘﻮن ﻛﻤﺎ ﻳنﺒ ُﺖ اﺒﻟَﻘﻞ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(4935 ،4814) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2955 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 580
) (1
ﯾﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ ﺻﻮر،
ﭼﻠﻪ اﺳﺖ« .ﮔﻔﺘﻨﺪ :اي اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه! ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﻞ روز؟ ﭘﺎﺳﺦ داد :ﻧﻤﯽداﻧﻢ .ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭼﻬﻞ
ﺳﺎل؟ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﭘﺎﺳﺦ داد :ﻧﻤﯽداﻧﻢ .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :ﭼﻬﻞ ﻣﺎه؟ ﭘﺎﺳﺦ داد :ﻧﻤﯽداﻧﻢ.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد)» :ﺗﻤﺎم ﺑﺪن( اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮﺳﺪ ،ﻣﮕﺮ اﺳﺘﺨﻮان دﻧﺒﺎﻟﭽﻪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ
دوﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ -در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ -از اﯾﻦ اﺳﺘﺨﻮان اﺳﺖ و اﷲ ﺑﺎراﻧﯽ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو
ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﺮدم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روﯾﺶ ﺳﺒﺰه و ﮔﯿﺎه ،ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ«.
ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ٌّ َ َ َ َ َ َْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُّ
اﻲﺑ �ﻘﺎل :ﻣﻰﺘ -١٨٤٦و�ﻨﻪ ﻗﺎل :ﺑيﻨﻤﺎ اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻲﻓ �ﻠ ٍِﺲ �ﺪث اﻟﻘﻮم ،ﺟﺎء أﻋﺮ ِ
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ِّ ُ َ َ َ ْ ُ َ ُ َّ َ ُ َ َ
الﺴﺎﻋﺔ؟ � َﻤﻰﻀ رﺳﻮل اﷲَِ� ﺪث ،ﻓﻘﺎل �ﻌﺾ اﻟﻘ ِ
ﻮم :ﺳ ِﻤﻊ ﻣﺎ ﻗﺎل ﻓﻜ ِﺮهَ ﻣﺎ ﻗﺎل َ ،وﻗﺎل
َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ ْ
�ﻌﻀﻬ ْﻢ :ﺑﻞ ل ْﻢ �ﺴﻤﻊ ،ﺣﻰﺘ إذا ﻗﻰﻀ ﺣﺪِﻳﺜﻪ ﻗﺎل :أ� َﻦ الﺴﺎﺋ ِﻞ ﻋ ِﻦ الﺴﺎﻋﺔِ؟« ﻗﺎل :ﻫﺎ أﻧﺎ ﻳﺎ
َ َ ِّ َ َ َ َ َ ََُ َّ َ َ ََ َُ َ َْ َ َ ُ ِّ َ ُ َ
ﺖ اﻷﻣﺎﻧﺔ ﻓﺎ�ﺘ ِﻈ ِﺮ الﺴﺎﻋﺔ«؛ ﻗﺎل :ﻛﻴﻒ إﺿﺎ�ﺘﻬﺎ؟ ﻗﺎل» :إذا ُوﺳﺪ رﺳﻮل اﷲِ .ﻗﺎل» :إذا ﺿﻴﻌ ِ
) (2 َّ َ َ َْ َْ َ َْ َُْ
� أﻫﻠِ ِﻪ ﻓﺎ�ﺘ ِﻈ ِﺮ الﺴﺎﻋﺔ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[اﻷمﺮ إﻰﻟ � ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ در ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ
در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن
ﺧﻮد اداﻣﻪ داد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﺶ را ﺷﻨﯿﺪ ،اﻣﺎ ﭼﻮن از
آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ ،ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪاد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺆال را ﻧﺸﻨﯿﺪ .ﺑﺰرﮔﻮار
ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺻﺤﺒﺘﺶ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪ ،ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ
ﻋﺮض ﮐﺮد :ﻣﻦ ﺑﻮدم اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد،
ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش« .ﭘﺮﺳﯿﺪ :اﻣﺎﻧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه
ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎ )=زﻣﺎم اﻣﻮر( ﺑﻪ ﻧﺎاﻫﻼن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ،ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«.
ْ َ ْ َ ُ َ ُ َ ُّ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َّ ُ َ
َ -١٨٤٧و�ﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :ﻳﺼﻠﻮن ﻟ� ْﻢ ،ﻓﺈن أﺻﺎﺑﻮا ﻓﻠ� ْﻢ ،و�ن أﺧﻄﺌﻮا
َ َ ُ َ َْ
) (3
ﻓﻠ� ْﻢ َوﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
) (1در ﺻﻮر دو ﺑﺎر دﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎنﮐﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ ،ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎر دوم ،ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.59 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش.694 :
581 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻤﺎ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن درﺳﺖ
و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ،ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ،ﭘﺎداش ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﺷﺎن
اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ
آنﻫﺎﺳﺖ«.
َ ُ َ َّ
� اﻨﻟَّ ِﻗﺎلَ :ﺧ ْ َُ
اس﴾؛ ت ل َِّلن ِ � أ ُ َّمة أُ ۡخر َج ۡ َ -١٨٤٨و َ� ْﻨ ُﻪُ ﴿ :ك ُ
نت ۡم َخ ۡ َ
ﺎس ﻳﺄﺗﻮن ﺎس لﻠﻨ ِ ِ ٍ
ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َْ َّ
) (1
ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ِﻲﻓ الﺴﻼ ِﺳ ِﻞ ِﻲﻓ أ�ﻨﺎﻗ ِِﻬ ْﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﺪﺧﻠﻮا ِﻲﻓ اﻹﺳﻼ ِم] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ت� أُ َّمة أُ ۡخر َج ۡنت ۡم َخ ۡ َ ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪُ ﴿ :ك ُ
ِ ٍ
اس﴾» :ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﯾﺪ«؛ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد: ل َِّلن ِ
»ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ -ﯾﻌﻨﯽ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن -را ﺑﺎ
زﻧﺠﯿﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮدنﻫﺎﯾﺸﺎن اﺳﺖ ،ﻣﯽآورﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن )و ﺑﻬﺸﺘﯽ( ﺷﻮﻧﺪ«.
َّ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ
ﻗﺎلَ » :ﻋﺠ َﺐ ُ َ -١٨٤٩و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
اﺠﻟﻨﺔ ِﻲﻓ الﺴﻼ ِﺳ ِﻞ«. اﷲ ﻣِﻦ ﻗﻮمٍ ﻳﺪﺧﻠﻮن ِ ﻲﺒ ِ
) (2
]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ
ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
]ﻧﻮوي :ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ اﺳﯿﺮ و درﺑﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺳﭙﺲ
اﺳﻼم ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ[.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﭼﻬﺎر ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ.
ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :در ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺦ ﺻﻮر ،ﯾﮏ
ﭼﻠﻪ اﺳﺖ«؛ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺮاﻓﯿﻞ ﻣﺄﻣﻮر دﻣﯿﺪن در ﺻﻮر اﺳﺖ؛ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ
اﺳﺮاﻓﯿﻞ در ﺻﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ،ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم وﺣﺸﺖزده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺧﺎرج از ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﺎ ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ذرهاي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا
ﺣﺴﺎبرﺳﯽ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد :ﯾﺎ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ
اﺳﺖ ،ﯾﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﯾﺎ از روي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري؛ اﻣﺎ اﷲ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ
ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺪل ﺧﻮﯾﺶ ،و ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ در ﮐﺎرِ او ﻧﯿﺴﺖ:
َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ ُ َ َّ َ ۡ ُ َ ٗ ۡ َ ٞ
﴿فٱ�َ ۡوم � �ظل ُم �فس ش�ٔا َو� � َز ۡون إِ� ما كنت ۡم �ع َملون ] ﴾٥٤ﻳﺲ[٥٤ :
آن روز ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺳﺰاي اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ.
ﺣﺪﯾﺚ دوم ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :رﺳﻮلاﷲ در
ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻪ
زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد اداﻣﻪ داد« .ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺻﺤﺒﺘﺶ را
ﻧﺎﺗﻤﺎم رﻫﺎ ﮐﻨﺪ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﭘﺮﺳﺶ را ﺷﻨﯿﺪ ،اﻣﺎ ﭼﻮن از آن ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪ ،ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪاد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺆال را ﻧﺸﻨﯿﺪ« .ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي
ﺑﯽﻣﻮرد ،اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺳﺆال ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ،اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ
ﺳﮑﻮت ﮐﻨﯿﺪ و ﺟﻮاب ﻧﺪﻫﯿﺪ .اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺻﺤﺒﺘﺶ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﺴﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪ ،ﮐﺠﺎﺳﺖ؟« ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﻋﺮض ﮐﺮد :ﻣﻦ ﺑﻮدم
اي رﺳﻮلﺧﺪا! رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد ،ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«.
ﭘﺮﺳﯿﺪ :اﻣﺎﻧﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؟ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎ )=زﻣﺎم
اﻣﻮر( ﺑﻪ ﻧﺎاﻫﻼن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ،ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎش«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎاﻫﻼن ،ﻓﺘﻮا دﻫﻨﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ
ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ،زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ
از ﺗﻌﻬﺪ و ﺗﺨﺼﺺِ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ .در آن زﻣﺎن اﻣﻮر ﻣﺮدم ،ﻧﺎﺑﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻓﺴﺎد و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد ،ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در آن زﻣﺎن
ﻣﺮدم ،ﻓﺎﺳﺪ و ﺗﺒﻪﮐﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﯿﺎﻣﺖ ،ﺑﺮ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺮدد.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن اﻣﺎﻧﺖ ،ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ﻫﺮ ﮐﺎري ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻫﻞِ آن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد و اﯾﻦ ،ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻣﺎﻧﺖداريﺳﺖ.
در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ» :اﮔﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻤﺎ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎز
ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ،ﻫﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ،ﭘﺎداش ﻣﯽرﺳﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﺷﺎن اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ آنﻫﺎﺳﺖ« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 584
درﺑﺎرهي ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﺪن ﮐﺎرﮔﺰاران و اﻣﯿﺮان اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﺋﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺧﻮﯾﺶﺗﻨﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن
و ﻓﺮﻣﺎنداران ،واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ادا ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را
ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ ،ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ،ﺟﺪا
ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ،ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ وﺣﺪت اﺳﺖ ،ﻋﺬر
ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎ ،ﺣﮑﻢ آن را دارد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﺎز را در اول وﻗﺖ ﺑﻪﺟﺎي
آوردهاﯾﻢ.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن آﻧﺎن اﺷﺎره
دارد؛ زﯾﺮا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﺎم و ﻓﺎش ﮐﺮدن ﻋﯿﻮب و ﺑﺪيﻫﺎﯾﺸﺎن ،ﺑﺮ ﺧﻼف رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ
و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ
ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و از ﺗﺒﻪﮐﺎري و ﺷﺮارت ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ
ط و� �رِمن�م ش�ٔان ﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ�ِ شهداء ب ِٱلقِس ِ �
� إ َّن ٱ َّ َ
� َخب ُ
� ۢ ب ِ َما � َ� َّ� َ� ۡعدِل ُ ۚوا ْ ٱ ۡعدِلُوا ْ ُه َو أَ ۡق َر ُب ل َِّلت ۡق َو ٰ َ َّ ُ ْ َّ َ
قَ ۡو ٍ� َ َ ٰٓ
ِ ىۖ وٱ�قوا ٱ ۚ ِ
َ ُ َ
]اﳌﺎﺋﺪة[٨ : � ۡع َملون ﴾٨
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮاي اﷲ ﺑﻪداد ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ و ﻧﺒﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ،ﺷﻤﺎ را
ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ .ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ
ﺳﺎزﯾﺪ .ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ.
ﺑﯽﺷﮏ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد و ﮐﺴﯽ ،ﻣﻨﮑﺮش ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ را ﺑﺎزﮔﻮ
ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ،ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ اﯾﻦ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف .در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن
ﺑﺪيﻫﺎ و ﺧﻮدداري از ذﮐﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ ،ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را
دوﺳﺖ ﻧﺪارد .ﻟﺬا ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ ،ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﯾﻢ؛
زﯾﺮا ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و اﮔﺮ در اﯾﻦ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ،ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎﻧﯽﺳﺖ
ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ.
و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻬﺎرم؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ
ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ« .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
ﻣﻮﻟﻒ /در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﺑﻪ
585 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎرت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ
اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮوﻧﺪ.
***
َ َ َْ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ ُّ َ -١٨٥٠و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﺟﺪﻫﺎَ ،وأ�ﻐﺾ اﺒﻟِﻼدِ إﻰﻟ اﷲِﻲﺒ ﻗﺎل» :أﺣﺐ اﺒﻟِﻼدِ إﻰﻟ اﷲِ مﺴﺎ ِ ِ
ْ َُ
) (1
أﺳ َﻮا�ﻬﺎ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻧﺰد اﷲ،
ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد اﷲ ،ﺑﺎزارﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ«.
ْ َ َ ْ َ َّ َ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ
أول ﻣﻦ ﻳﺪﺧﻞ اﻟﻔﺎرﻲﺳ ﻣِﻦ ﻗﻮﻪﻟِ ﻗﺎل :ﻻ ﺗ�ﻮ� َّﻦ إن اﺳﺘﻄﻌﺖ ِّ َ -١٨٥١و�ﻦ ﺳﻠﻤﺎن
ََُ َ َْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ ُ َّ ْ َ ُّ َ َ
ﺎنَ ،و�ِﻬﺎ �ﻨﺼ ُﺐ َرا�ﺘﻪ] .رواﯾﺖ الﺴﻮق ،وﻻ آﺧِﺮ ﻣﻦ �ﺮج ﻣِﻨﻬﺎ ،ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻣﻌﺮ�ﺔ الﺸﻴﻄ ِ
) (2
ﻣﺴﻠﻢ[
َ
َ ُ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ
ورواه اﻟﺮﺒﻗﺎ� ﻲﻓ ﺻﺤﻴﺤ ِﻪ ﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ» :ﻻ ﺗ�ﻦ أ َّول ﻣﻦ
َ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ َ ْ َْ ُ َْ َ ْ ُ ُ ُّ َ
ﻳﺪﺧﻞ الﺴﻮقَ ،وﻻ آﺧ َِﺮ ﻣﻦ � ُﺮج ﻣِﻨﻬﺎ؛ �ِﻴﻬﺎ ﺑﺎض الﺸﻴﻄﺎن َوﻓ َّﺮخ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻗﻮل ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ
ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ وارد ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ از ﺑﺎزار ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا
ﺑﺎزار ،ﺟﻮﻻنﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺟﺎ ﭘﺮﭼﻤﺶ را ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮازد«.
ﺑﺮﻗﺎﻧﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد از ﺳﻠﻤﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ وارد ﺑﺎزار ﻣﯽﺷﻮد و آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ از ﺑﺎزار ﺑﯿﺮون
ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﺎزار ،ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺨﻢ ﮔﻨﺎه ﺑﮕﺬارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ -ﻣﺎﻧﻨﺪ
دروغ ،ﺧﯿﺎﻧﺖ ،ﺗﻘﻠﺐ و ﮐﻼهﺑﺮداري -اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ«.
َ ُْ ُ َ ْ َ َ َ ْ
ِﺮﺳﻮل اﷲِ :ﻳﺎ
ِ ﺟﺲ ﻗﺎل :ﻗﻠﺖ لﺎﻋﺻﻢ اﻷﺣﻮ ِل� ،ﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲِ ﺑﻦ ﺮﺳ ِ
ٍ -١٨٥٢وﻋﻦ
ٌ َُ ْ ُ َُ ْ َْ َ َ َ ُ ُ َ َ ََ َ َ َ ُ ََ َ
رﺳﻮل اﷲِ� ،ﻔﺮ اﷲ لﻚ ،ﻗﺎل» :ولﻚ« .ﻗﺎل ﺎﻋﺻﻢ� :ﻘﻠﺖ ﻪﻟ :أﺳﺘﻐﻔﺮ لﻚ رﺳﻮل اﷲِ؟
َ ُۡ
ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو
َ � أَن تُ ۡر َ� َع َو�ُ ۡذ َك َر � َ
ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح ُ�ۥ � ﴿� ُ� ُيوت أَذ َِن ٱ َّ ُ
ٍ ِ
َّ ۡ َ َ َ ٞ ۡ ُ َّ ٞ َ َ َ
ال ٣٦رِجال � تل ِهي ِه ۡم ت ِ�ٰ َرة َو� َ� ۡي ٌع عن ذِك ِر ٱ� ِ﴾ ]اﻟﻨﻮر [٣٧ ،٣٦ : وٱ�ص ِ
)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ،
ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد .ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ ،آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد.
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﺷﺮاﻓﺖ و اﺣﺘﺮام وﯾﮋهاي دارﻧﺪ و ﻣﺤﻞ ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ و
ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺎل ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ،
اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﺮج ﮐﺮدن ﻣﺎل
ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﯿﺮ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ ،از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن و ﻏﺬا دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ،ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،ﻣﺮﻣﺖ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران از
آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺰاريِ ﮐﻼسﻫﺎ و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ.
اﻣﺎ ﺑﺎزار ،ﺟﻮﻻنﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ؛ ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﺎزار ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺮﭼﻤﺶ را
ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮازد و ﺑﺎ ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ،ﻣﺮدم را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ
ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎزار ،ﻣﺤﻞ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در آن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺗﻘﻠﺐ ،دروغ،
ﻓﺮﯾﺐﮐﺎري و ﮐﻼهﺑﺮداري و اﻣﺜﺎل آن ،ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزارﻫﺎ ،ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ
ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺻﻔﺎت ﺣﺐ و ﺑﻐﺾ ﺑﺮاي اﷲ ﺛﺎﺑﺖ
ﻣﯽﺷﻮد و از اﺻﻮل ﻣﺎ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺛﺎﺑﺖ
ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل ﻣﻮﺻﻮف اﺳﺖ؛ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آن ﺧﯿﺮ
و ﺻﻼح ﺑﺎﺷﺪ ،دوﺳﺖ دارد و ﻫﻤﻪي ﺷﺮارتﻫﺎ و ﭘﻠﯿﺪيﻫﺎ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻧﺎﺧﻮش ﻣﯽدارد.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽآﻣﻮزﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رﻫﻨﻤﻮدي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ،
ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرود ﯾﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ
ﺑﺎزار را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎزار ،ﻣﻨﻔﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و در ﺑﺎزار،
اﺧﺘﻼط زﻧﺎن و ﻣﺮدان روي ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﺨﻨﺎن و ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد.
از ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﺮﺟِﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎت رﺳﻮلاﷲ ﺟﺎﯾﺰ
ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،از
وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد رﺳﻮلاﷲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ،ﭘﺲ از وﻓﺎت
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 588
رﺳﻮلاﷲ از آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﺣﯿﺎت
آن ﺑﺰرﮔﻮار ،ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش ﻓﺮﻣﻮد:
َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ ۡ َۡ
]ﳏﻤﺪ [١٩ : ت﴾﴿ َوٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ
و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ.
آﻣﺮزش ﯾﺎ ﻣﻐﻔﺮت ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺸﯿﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ آﻣﺮزش،
ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن آنﻫﺎ؛ زﯾﺮا ﻣﻐﻔﺮت ،ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از
»ﻏﻔﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ واژهي »ﻣﻐﻔﺮ« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ؛ ﻣﻐﻔﺮ ،ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻼهﺧﻮد ﯾﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ
ﺳﺮ را در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﯿﺮ ﯾﺎ ﺿﺮﺑﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ.
***
َ َ َ َ َّ ُ َ ُ ْ َ
ﻰﻀ َ� ْ َ َ َ
ﺎس ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ
� اﻨﻟَّ ِ ﻗﺎل اﻨﻟَّ ُّ
ﻲﺒ» :أول ﻣﺎ �ﻘ ِ -١٨٥٤وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد ﻗﺎل:
) (1
اﺪﻟ َﻣﺎء«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﻲﻓ ِّ
ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ
در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ،درﺑﺎرهي ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ«.
ُ َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ
ﻮرَ ،وﺧﻠِﻖ
ٍ ﻧ ِﻦ ﻣ ﺔ ِ� ﺋﻼ الﻤ ﺖ
ِ ِﻘ ﻠ ﺧ» : ِ ﷲ ا رﺳﻮل ﻗﺎل : ﺖ ﻗﺎﻟ & ﺎﻋ�ﺸﺔ -١٨٥٥وﻋﻦ
ُ َ َ ُ َ َ ُ َّ َ َ ُّ ْ َ
) (2
ﺎرَ ،وﺧﻠِﻖ آدم مِﻤﺎ ُو ِﺻﻒ ﻟ� ْﻢ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ﺎر ٍج ﻣﻦ ﻧ ٍ
اﺠﻟﺎن ﻣِﻦ ﻣ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ،از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺟﻦﻫﺎ،
از ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ؛ و آدم از ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺻﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«.
َ ُ َ ْ
ُ ﺎﻛن ُﺧﻠ ُﻖ ﻧَ ِّ
ﻲﺒ اﷲِ اﻟﻘ ْﺮآن] .ﻣﺴﻠﻢ ،اﯾﻦ را در ﺿﻤﻦ : ﺖ -١٨٥٦وﻋﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟ
ِ
) (3
ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒ ِﺮ اﷲ ،ﻗﺮآن ﺑﻮد.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6533 ،3484) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.1678 :
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2996 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.746 :
589 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﺎءهَُ ،و َﻣ ْﻦ َﻛﺮهَ
اﷲ ﻟ َِﻘ َ
أﺣ َّﺐ ُ َ
ﷲ ا أﺣ َّﺐ ﻟ َِﻘ َ
ﺎء
َ ْ َ
ﻦ ﻣ » : ﷲا
َ ُ ُ
ﻮل رﺳ ﻗﺎل :
َ ْ
ﺖ -١٨٥٧وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟ
ِ ِ ِ
َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َُ َ َ َ َ ُ َ ُ َُ ْ ُ ﻟ َِﻘ َ
ﻮت ،ﻓﻠﻜﻨﺎ ﻧ�ﺮه الﻤﻮت؟ ﻗﺎل: ﺎء اﷲِ ﻛ ِﺮه اﷲ ﻟ ِﻘﺎءه«� .ﻘﻠﺖ :ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ،أ�ﺮاﻫِﻴﺔ الﻤ ِ
َ َ َ َّ أﺣ َّﺐ ﻟ َِﻘ َ
َ َ َّ ْ َّ ُ ْ َ َ ُ ِّ َ ْ َ َْ َ َ َ َ
ﺎء اﷲِ ﻓﺄﺣﺐ ﺮﺸ ﺑ ِ َﺮﻤﺣ ِﺔ اﷲِ َورِﺿ َﻮاﻧ ِ ِﻪ َوﺟﻨﺘِ ِﻪ �ﻦ الﻤﺆﻣِﻦ إذا � »ﻟيﺲ ﻛﺬل ِﻚ ،وﻟ ِ
َ َ ُ َ ﺮﺸ ﺑ َﻌﺬاب اﷲِ َو َﺳ َﺨ ِﻄ ِﻪ َﻛﺮهَ ﻟ َِﻘ َ َّ َ َ َ
إذا � ُ ِّ َ ُ َ
اﷲ ﻟ ِﻘﺎءهُ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﺎء اﷲِ و� ِﺮه ِ ِ ِ اﷲ ﻟ ِﻘﺎءهُ ،و�ن الﺎﻜﻓ ِﺮ
) (1
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖدار دﯾﺪارِ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ،
اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را دوﺳﺖ دارد؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﻧﯿﺰ
ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد« .ﮔﻔﺘﻢ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺮگ
اﺳﺖ ،ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﺮگ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻮﻣﻦ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺪ
رﺣﻤﺖ ،ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ اﷲ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را دوﺳﺖ دارد؛ در
ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد .و ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮِ ﺧﻔﺖﺑﺎرِ ﻋﺬاب و
ﺧﺸﻢِ اﻟﻬﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،دﯾﺪار اﷲ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽدارد و اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را
دوﺳﺖ ﻧﺪارد«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد،
درﺑﺎرهي ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ« .آري؛ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ.
در آن روز ﻗﻀﺎوت و ﺣﺴﺎبﺑﺮﺳﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺣﺴﺎبرﺳﯽ او ،ﺧﺎرج از
ﻋﺪاﻟﺖ ،ﯾﺎ ﺧﺎرج از ﻟﻄﻒ و ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ذرهاي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا
ﺣﺴﺎبرﺳﯽ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ،ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ دارد :ﯾﺎ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ
اﺳﺖ ،ﯾﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﯾﺎ از روي ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري؛ اﻣﺎ ﻗﻀﺎوت اﻟﻬﯽ ،ﻋﺪل و
ﻋﺪاﻟﺖ ،ﯾﺎ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و آن روز ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﻖّ
ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ .ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮرد از ﺣﻘﻮق اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ درﺑﺎرهي
آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﻧﻤﺎزِ اوﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،رﺳﺘﮕﺎر و ﭘﯿﺮوز اﺳﺖ و اﮔﺮ
ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﺗﺒﺎه
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش2684 :؛ ]و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ،ش 6507 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 590
ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﻫﯿﭻ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﻫﯿﭻ ﺑﺎزدارﻧﺪهاي ﺑﺮاي
دوري از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ،ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َۡ َ ٓ ۡ َ لصلَ ٰوةَ َ� ۡن َ ٰ
� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾ ﴿ َوأَقِم ٱ َّ
لصلَ ٰوةَ ۖ إ َّن ٱ َّ
]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت[٤٥ : ِ ِ
و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار .ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز ،از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد.
اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ،درﺑﺎرهي
ﺧﻮنﻫﺎﺳﺖ؛ و ﺳﭙﺲ درﺑﺎرهي اﻣﻮال و آﺑﺮوي ﻣﺮدم ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﺷﻮد.
ﻗﺘﻞ در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد -ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﻗﺼﺎص -،ﺑﻪﺣﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد
ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺣﻖ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻗﺘﻠﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و
روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻮرد از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد ،ﻗﺘﻞ ﻧﺎﺣﻖ
اﺳﺖ.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻗﻀﺎوت و ﺣﺴﺎبرﺳﯽِ اﷲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ
ﻧﮑﺘﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن روز ﻫﺮ ﻣﻈﻠﻮم و ﺳﺘﻢدﯾﺪهاي ﺑﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛
ﻣﺜﻼً آنﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﺴﯽ را ﮐﺮده ﯾﺎ ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ زده و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ،ﻧﺰِد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ
ﻣﯽآﯾﺪ و از ﮐﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ اﻇﻬﺎر ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺶ ﮐﻪ در ﺣﻘّﺖ
ﺑﺪ ﮐﺮدهام و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻢ .اﻣﺎ ﺻﺎﺣﺐِ ﺣﻖ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛
در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﮔﺮ آن ﺷﺨﺺ ﺗﻮﺑﻪي راﺳﺘﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺣﻖّ
ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ را ادا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ .ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﻮده و ﺷﻤﺎ ﻃﻠﺒﺶ را
اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه و ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ؛ ﺣﺎل ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ
ﻣﯽروﯾﺪ ﺗﺎ رﺿﺎﯾﺘﺶ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ او راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :ﺣﺴﺎب ﻣﻦ و
ﺗﻮ ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ« .ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ :اﮔﺮ واﻗﻌﺎً در ﺗﻮﺑﻪي ﺧﻮد ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﺪ ،اﷲ ﺻﺎﺣﺐ
ﺣﻖ را راﺿﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺎ در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﻣﻌﺎدل ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ
ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺘﺎن ﺳﺒﮏﺗﺮ ﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ از ﮔﺮدن ﺷﻤﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد.
اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﺒﺮ داد و ﻓﺮﻣﻮد:
»ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ،از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ«؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ و از اﷲ
ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺳﺮ ﻧﻤﯽﭘﯿﭽﻨﺪ و ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ،ﻫﻤﻮاره
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ .رﺳﻮلاﷲ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﺟﻦﻫﺎ ،از ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ
591 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ« و اﯾﻦ ،دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻦﻫﺎ از ﺗﺒﺎر اﺑﻠﯿﺲ ﯾﺎ ﺷﯿﻄﺎن
ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي آدم ﺳﺠﺪه
ِ� ] ﴾٧٦ص [٧٦ : ط ِنم ۥهﻧﮑﺮد و ﮔﻔﺖ﴿ :قَ َال َ�نَا ۠ َخ ۡ�ّ ٞم ِۡن ُه َخلَ ۡق َت� مِن نَّار َو َخلَ ۡق َت ُ
ٖ ٖ ِ
ﯾﻌﻨﯽ)» :اﺑﻠﯿﺲ( ﮔﻔﺖ :ﻣﻦ از آدم ﺑﻬﺘﺮم؛ ﻣﺮا از آﺗﺶ و او را از ﮔﻞ آﻓﺮﯾﺪهاي« .آري؛
ﻫﻤﻪي ﺟﻦﻫﺎ از آﺗﺶ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ،در ﭘﯽِ
ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن
آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ در ﺷﺐﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﮕﻪﺑﺎﻧﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد و
ﺷﯿﻄﺎن ﺟﺮأت ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﮔﺮدد.
»و آدم از ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺻﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از
ﺧﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﮔﻞ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺧﺸﮑﯿﺪ؛ ﻟﺬا آدم از ﮔﻞِ ﺧﺸﮑﯿﺪه ﺧﻠﻖ ﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ً ُۡ
ى ] ﴾٥٥ﻃﻪ[٥٥ :﴿مِنها خلق�ٰ�م و�ِيها نعِيد�م ومِنها �رج�م تارة أخ َر ٰ
ِ
ﺷﻤﺎ را از زﻣﯿﻦ آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و دوﺑﺎره ﺷﻤﺎ را از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورﯾﻢ.
و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﻗﺮآن ﺑﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ
رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻫﺮﭼﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﻣﯽﮐﺮد ،ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد و از آنﭼﻪ
ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎز ﻣﯿﺪاﺷﺖ ،دوري ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ ﭼﻪ در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﭼﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ
ﺑﻨﺪﮔﺎنِ اﷲ .اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ
ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ اﺧﻼق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آراﺳﺘﻪ ﺷﻮﯾﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ آراﺳﺘﻪ
ﺳﺎزﯾﻢ.
ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖدار دﯾﺪارِ اﷲ
ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﻧﯿﺰ دﯾﺪارش را دوﺳﺖ دارد؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ
ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻧﺪارد« .ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻋﺮض ﮐﺮد :اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن
دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺮگ اﺳﺖ ،ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﺮگ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛
ﻣﻮﻣﻦ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺪ رﺣﻤﺖ ،ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ اﷲ ﺑﻪ او داده ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﻼﻗﺎت اﷲ را
دوﺳﺖ دارد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد .و ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺧﺒﺮِ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 592
ﺧﻔﺖﺑﺎرِ ﻋﺬاب و ﺧﺸﻢِ اﻟﻬﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،دﯾﺪار اﷲ را ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﯽدارد و اﷲ ﻧﯿﺰ
دﯾﺪارش را دوﺳﺖ ﻧﺪارد« .ﮐﺎﻓﺮ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮﮔﺶ ،ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺬاب
دردﻧﺎﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻟﺬا روﺣﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮش را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ ،اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزد
و دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﮐﺎﻟﺒﺪش ﺟﺪا ﺷﻮد و ﭼﻮن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺟﺎن دادن ﻧﯿﺴﺖ ،ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن،
روحِ او را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦﺧﺎﻃﺮ روح وي ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﺎﻧﻨ ﺪ
ﭘﺸﻢ ﺧﯿﺴﯽ ﮐﻪ آنرا از ﺳﯿﺦ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َۡ ۡ َ َۡ َ َ ُ َ ُ ْٓ َۡ ۡ َ ۡ ُ ْٓ َ َ َّ ﴿ َول َ ۡو تَ َر ٰٓ
ت وٱلم ٰٓ
��ِكة باسِطوا �يدِي ِهم أخ ِرجوا ت ٱلمو ِى إِذِ ٱل�ٰل ُِمون ِ� � َم َ� ٰ ِ
َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ اب ٱل ۡ ُ َ ُ َ ُ ُ َۡۡ َ ُۡ
� َز ۡو َن َع َذ َ
� ٱ�َ ّ ِق ون بِما كنتم �قولون � ٱ�ِ � ِ ه أنفس�مۖ ٱ�وم
َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َٰ َ ۡ َ ۡ ُ َ
]اﻷﻧﻌﺎم[٩٣ : �ون ﴾٩٣ و�نتم �ن ءا�تِهِۦ �ستك ِ
و ﭼﻮن ﺳﺘﻢﮐﺎران را در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي ﻣﺮگ ﺑﺒﯿﻨﯽ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ،دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را )ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن(
ﮔﺸﻮده) ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ (:ﺟﺎن ﺑِﮑَﻨﯿﺪ؛ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﺪ و ﺑﺪان
ﺳﺒﺒﺐ ﮐﻪ از ﺗﺼﺪﯾﻖ آﯾﺎﺗﺶ ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ ،ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪهاي ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ.
ﮐﺎﻓﺮان ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدن ،ﺟﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﮋدهي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﺑـﻪ
آنﻫﺎ ﻧﻮﯾﺪ دوزخ را ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن دﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺮگ
ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :ﺟﺎن ﺑِﮑَﻨﯿﺪ« .اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪه ،در زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺸـﺎن و ﻫﻤـﯿﻦﮐـﻪ
ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ ،ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﻣﻦ دوﺳﺖدار ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺮوردﮔﺎرش ،اﷲ و
اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ را دوﺳﺖ دارد و ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯽﮐﺮاﻧﺶ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ؛ از
اﯾﻦرو ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ؛
ﺑﻪوﯾﮋه در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﻮﯾﺪ رﺣﻤﺖ ،ﺧﺸﻨﻮدي و ﺑﻬﺸﺖ اﷲ داده ﻣﯽﺷﻮد.
ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن دﯾﺪارت ﻗﺮار ﺑﺪه و ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮدان؛
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ.
***
َ َّ ُّ ُ ْ َ ً َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ﺑﻨﺖ ُﺣ َ ٍّ َ َ ْ ُ ِّ ُ ْ َ َ َّ َ
ﻲﺒ ﻣﻌﺘﻜِﻔﺎ ،ﻓﺄﺗيﺘﻪ ِ اﻨﻟ ﺎﻛن : ﺖ ﻗﺎﻟ & ي ِ ﺔ -١٨٥٨و�ﻦ أم الﻤﺆﻣِﻨِ� ﺻ ِﻔﻴ
َْ ﺟﻼن ﻣ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ ً َ َ َّ ْ ُ ُ ُ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َ
َ
ﺎر،$ ِ ﺼ اﻷﻧ ِﻦ ِ ر ﺮ ﻤ � ، �ِ ِﺒ ﻠ ﻘ ﻴﻟ
ِ ﻲﻌ ِ ﻣ أزوره ﻴﻟﻼ ،ﻓﺤﺪ�ﺘﻪ �ﻢ �ﻤﺖ ﻷ�ﻘﻠِﺐ �ﻘﺎم
ُْ َ َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ ٍّ َ َ َ ََ َ
أﺮﺳﺎﻋ .ﻓﻘﺎل» :ﻰﻠﻋ رِﺳﻠِﻜﻤﺎ ،إ�ﻬﺎ ﺻ ِﻔﻴﺔ ﺑِﻨﺖ ﺣي« �ﻘﺎﻻ :ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ
ْ َ َ
ﻲﺒ ﻓﻠ َّﻤﺎ َرأﻳَﺎ اﻨﻟَّ َّ
ِ
593 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ِّ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َْ
� َﺮى َّ َّ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ
اﺪﻟ ِمَ ،و�� ﺧ ِﺸﻴﺖ أن �ﻘﺬِف ِﻲﻓ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ،ﻓﻘﺎل» :إن الﺸﻴﻄﺎن � ِﺮي ﻣِﻦ اﺑ ِﻦ آدم
ُ ُ ُ َ َ ًّ َ َ َ َ ْ ً
) (1
ﺮﺷا -أ ْو ﻗﺎل :ﺷيﺌﺎ] .«-ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ ﻗﻠﻮ�ِ�ﻤﺎ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﯿﯽ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -در ﻣﺴﺠﺪ -ﻣﻌﺘﮑﻒ
ﺑﻮد؛ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻢ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ ،ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺮوم؛
آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺪرﻗﻪ ﮐﻨﺪ -و ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ آﻣﺪ .-دو ﻣﺮد اﻧﺼﺎري$
از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ .وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را دﯾﺪﻧﺪ ،ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ او ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﯿﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« .آن دو -ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و -ﮔﻔﺘﻨﺪ:
ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! )اﯾﻦ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽﺳﺖ؟( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ
ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻣﻦ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺷﯿﻄﺎن در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﮔﻤﺎنِ
ﺑﺪي اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ -ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد -:در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﭼﯿﺰي آورده ﺑﺎﺷﺪ«.
َ َ ْ ُ ََ َ ُ ْ ُ َّ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ ْ
ﻮل اﷲِ -١٨٥٩و�ﻦ أ ِﻲﺑ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺒﺎس ﺑ ِﻦ ﻋﺒ ِﺪ الﻤﻄﻠِﺐ ﻗﺎل :ﺷ ِﻬﺪت ﻣﻊ رﺳ ِ
ََْ َُ ُْ َ ُ َ ْ ُ َّ ْ َ ُ َْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َْ ََ ْ ُ
ﺎرﻗﻪ ، ِ ﻔ� ﻢ ﻠ ﻓ اﷲ ﻮل ﺳ ر ِﺐ
ِ ﻠ ﻄ ﻤ ال ﺪ
ِ ﺒﻋ ﻦ ِ ﺑ ﺎرث
ِ اﺤﻟ ﻳﻮم ﺣﻨ� ،ﻓﻠ ِﺰﻣﺖ أﻧﺎ وأﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن �ﻦ
ُ ْ ُ َ َ ُ ْ ُ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ
ﺮﺸ�ﻮنَ ،و� الﻤﺴﻠِﻤﻮن ورﺳﻮل اﷲِ ﻰﻠﻋ �ﻐﻠ ٍﺔ ﻪﻟ �ﻴﻀﺎء ،ﻓﻠﻤﺎ اﺘﻟﻰﻘ الﻤﺴﻠِﻤﻮن والﻤ ِ
ٌ َ َْ َ َ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َ ُ َّ ُْ َ ََ َ َ ُ ُ
ﻮلﺎم �ﻐﻠ ِﺔ رﺳ ِ ﺎر ،وأﻧﺎ آﺧِﺬ ﺑِﻠِﺠ ِ ﻣﺪﺑِﺮ�ِﻦ� ،ﻄ ِﻔﻖ رﺳﻮل اﷲِ ﻳﺮﻛﺾ �ﻐﻠﺘﻪ ﻗ ِﺒﻞ الﻜﻔ ِ
ُ ُّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ َ ٌ َ َ ُ
ﻮل اﷲِ. ﺮﺴع ،وأﺑﻮ ﺳﻔﻴﺎن آﺧِﺬ ﺑ ِ ِﺮ� ِب رﺳ ِ اﷲِ أ�ﻔﻬﺎ إرادة أن ﻻ � ِ
ََ َ َ ُ ً َ َ َّ ُ ْ َ َ َّ ُ ْ َ َّ ُ َ َ ُ ُ
ﻓﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲ» :أي �ﺒﺎس ،ﻧﺎدِ أﺻﺤﺎب الﺴﻤ َﺮة ِ« .ﻗﺎل اﻟﻌﺒﺎس -و�ن رﺟﻼ
َ َ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ُ ْ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ِّ ً َ ُ ْ ُ َ ْ َ َ
ِ� ﺳ ِﻤﻌﻮا ﺻ ْﻮ ِ� ﺻﻴﺘﺎ� -ﻘﻠﺖ ﺑِﺄﻰﻠﻋ ﺻ ْﻮ ِ� :أ� َﻦ أﺻﺤﺎب الﺴﻤ َﺮة ِ ،ﻓ َﻮا�ِ ﻟﻜﺄن �ﻄﻔﺘﻬ ْﻢ ﺣ
َ َ َّ ْ َ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َّ ُ َ َّ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ََ ََ َْ َ َ
�ﻄﻔﺔ اﺒﻟﻘ ِﺮ ﻰﻠﻋ أوﻻدِﻫﺎ ،ﻓﻘﺎلﻮا :ﻳﺎ ﺒﻟﻴﻚ ﻳﺎ ﺒﻟﻴﻚ ،ﻓﺎ�ﺘﺘﻠﻮا ﻫﻢ والﻜﻔﺎر ،واﺪﻟﻋﻮة ﻲﻓ
َ
ث ﺎر ِ ﻰﻠﻋ ﺑَ� َ
اﺤﻟ
َّ ْ َ ُ َ َ
ة ﻮ ﻋ اﺪﻟ ت ﺮﺸ اﻷﻧْ َﺼﺎرَّ �ُ ،ﻢ ﻗَ ُ َ
ﺮﺼ ﺮﺸ اﻷﻧْ َﺼﺎر ،ﻳَﺎ َﻣ ْﻌ َ َﻮن :ﻳَﺎ َﻣ ْﻌ َ َ ْ َ َُ ُ َ
ﺎر �ﻘﻮل
ِ ِ ِ ِ ِ اﻷﻧﺼ ِ
َ َْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ ََ َْ َ َََ َ َ ُ ُ ْ
ﺎو ِل ﻋﻠﻴﻬﺎ إﻰﻟ ﻗ ِﺘﺎل ِِﻬﻢ� ،ﻘﺎل» :ﻫﺬا ﺑ ِﻦ اﺨﻟﺰر ِج � ،ﻨﻈﺮ رﺳﻮل ا َﷲِ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ �ﻐﻠﺘِ ِﻪ ﺎﻛلﻤﺘﻄ ِ
ُ َ َ ُ َّ َّ ُ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ُ
ﺎت ﻓ َﺮ� ﺑ ِ ِﻬﻦ ُوﺟﻮهَ الﻜﻔﺎرِ َّ �،ﻢ ﻗﺎل: � الﻮﻃِيﺲ«� ،ﻢ أﺧﺬ رﺳﻮل اﷲِ ﺣﺼﻴ ٍ ﺣِ� ﺣ ِ
َ ُ َ َّ ْ َ َ َ ُ ََ ََْ ََ َْ ُ ُْ ُ َ َ ْ َ َ ُ َ َ ِّ ُ َ َّ
»ا�ﻬﺰمﻮا ورب �ﻤ ٍﺪ« ،ﻓﺬﻫﺒﺖ أ�ﻈﺮ ﻓﺈذا اﻟ ِﻘﺘﺎل ﻰﻠﻋ ﻫﻴئﺘِ ِﻪ �ِﻴﻤﺎ أرى ،ﻓﻮا�ِ ﻣﺎ ﻫﻮ إﻻ أن
َ َ ْ ُ َ َ َّ ُ ْ َ ً َ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ً َ َ َ ُ
) (2
َرﻣﺎﻫ ْﻢ ِﺤﺑَﺼﻴﺎﺗ ِ ِﻪ� ،ﻤﺎ ِزﻟﺖ أرى ﺣﺪﻫﻢ ﻠﻛِﻴﻼ وأمﺮﻫﻢ ﻣﺪﺑِﺮا] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
اﺧﯿﺮ رﻣﻀﺎن را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر ،ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺳﭙﺲ دﻫﻪي ﻣﯿﺎﻧﯽِ
رﻣﻀﺎن را اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در دﻫﻪي آﺧﺮ رﻣﻀﺎن
اﺳﺖ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ،اﻋﺘﮑﺎف در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ آن
ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد.
ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف در ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ
ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﻧﺬر ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺷﺐ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﻢ.
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺬر ﺧﻮد را ادا ﮐﻦ« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف در
ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎرهي اداي ﻧﺬر اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ﻧﺬر اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎ اداي ﻧﺬر ﺧﻮد ﮔﻨﻪﮐﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺬر ﺧﻮﯾﺶ را ادا
ﻧﻤﺎﯾﺪ .اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در رﻣﻀﺎن و در دهي اﺧﯿﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد.
اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻮت ﮔﺰﯾﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ رﻣﻀﺎن ،ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﻋﺘﮑﺎف در
ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن ،ﻣﺒﻨﺎي ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ »اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي
ﻣﺎﻧﺪنِ ﺧﻮد در ﻣﺴﺠﺪ ،ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ« ،ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ
اﻋﺘﮑﺎﻓﯽ را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﻣﻘﺮر ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺧﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ ﮐﺮدار ﺧﻮﯾﺶ؛
ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ،ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﯿﺪ؛
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ .آن ﺑﺰرﮔﻮار دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن
را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ .اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﯿﯽ&
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ -در ﻣﺴﺠﺪ -ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻮد؛ ﺷﺒﯽ ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺶ رﻓﺘﻢ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ
ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻢ ،ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺮوم؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺪرﻗﻪ ﮐﻨﺪ -و
ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ آﻣﺪ .-دو ﻣﺮد اﻧﺼﺎري $از آنﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ .وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را
دﯾﺪﻧﺪ ،ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ او ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﯿﯽ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« .آن دو -ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و -ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اي رﺳﻮلﺧﺪا! )اﯾﻦ ﭼﻪ
ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﯽﺳﺖ؟( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﺪ ﺧﻮن در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و
ﻣﻦ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺷﯿﻄﺎن در دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﮔﻤﺎنِ ﺑﺪي اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ -ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد -:در
دلﻫﺎﯾﺘﺎن ﭼﯿﺰي آورده ﺑﺎﺷﺪ«.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 596
ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم وارد وادي ﺣﻨﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ و آنﺟﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻤﺎم درهﻫﺎ
و ﺗﻨﮕﻪﻫﺎي ﺣﻨﯿﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ از ﮐﻤﯿﻦ دﺷﻤﻦ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺳﭙﯿﺪهدم ﺑﻪ
ﺣﻨﯿﻦ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪي ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮاﻧﻪي دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛
ﭼﻨﺎنﮐﻪ از آن ﻟﺸﮑﺮ دوازدهﻫﺰار ﻧﻔﺮي ،ﻓﻘﻂ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ در ﮐﻨﺎرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
َ َ َ َ َ َََۡ ُ َۡ ۡ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ َُۡ ُ ََ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ
�ت� ۡم فل ۡم � إِذ أعجبت�م ك ﴿لقد ن��م ٱ� ِ� مواطِن كثِ��ٖ و�وم حن ٍ
�ن ﴾٢٥ � ُم ٱ ۡ�َ� ُض ب َما َر ُح َب ۡ
ت ُ� َّم َو َّ ۡ� ُتم ُّم ۡدبر َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َۡ ُ
�غ ِن عن�م ش�ٔا وضاقت علي
ِِ ِ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٢٥ :
اﷲ ،ﺷﻤﺎ را در ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ و )ﺑﻪوﯾﮋه( در روز ﺣﻨﯿﻦ ﯾﺎري داده اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺜﺮت
و ﻓﺮاواﻧﯽِ ﺷﻤﺎ ،ﻣﻐﺮورﺗﺎن ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آنﻫﻤﻪ
ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد( ﭘﺸﺖ)ﺑﻪ دﺷﻤﻦ(ﮐﺮده ،ﮔﺮﯾﺨﺘﯿﺪ.
اﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺠﺎﻋﺘﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ داﺷﺖ و ﻣﺮد ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي و اﻗﺪام در
َ ْ َ
ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻮد ،ﻗﺎﻃﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ راﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ» :أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ
ﻲﺒ ﻻ ﻛ ِﺬب، ِ
أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ
ﺐ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ ،دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﻦ، ِ ِ
ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ« .ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪي داﺷﺖ ،ﻓﺮﻣﻮد» :اي
ﻋﺒﺎس! اﺻﺤﺎب ﺳﻤﺮه را ﺻﺪا ﺑﺰن« ﺗﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ" .ﺳﻤﺮه" ﻫﻤﺎن درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ در زﯾﺮِ آن از ﺻﺤﺎﺑﻪ #ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮار ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ در
ﺣﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻞﮔﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ ،ﭘﺸﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﮐﺮده ،ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﺒﺎس آﻧﺎن را ﺑﺎ
ﻧﺎمِ ﯾﺎران ﺳﻤﺮه ﺻﺪا زد ﺗﺎ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن
ﯾﺎدآوري ﮐﻨﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ ۡ َ ِ َ َّ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ َ َ ۡ َ َّ
لش َ
]اﻟﻔﺘﺢ[١٨ : ج َرة ِ﴾ ﴿لقد ر� ٱ� ع ِن ٱلمؤ ِمن ِ� إِذ �بايِعونك �ت ٱ
ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ،راﺿﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(4316 ،4315 ،3042 ،2930 ،2874 ،2864) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش 1776 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از
ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 598
َ
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از آنﻫﺎ اﻋﻼم رﺿﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻻ
َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ٌ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َّ
ﺖ الﺸ َﺠ َﺮ ِة«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﻳﺪﺧﻞ اﻨﻟﺎر أﺣﺪ ِمﻤﻦ ﺑﺎ�ﻊ ﺤﺗ
ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ،وارد دوزخ ﻧﻤﯽﺷﻮد« .اﯾﻦ ،ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎب
ﺳﻤﺮه ﺑﻪ دوزخ ﻧﻤﯽرود.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺒﺎس آﻧﺎن را ﺻﺪا زد و ﻫﻤﻪ ﻟﺒﯿﮏﮔﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ
و ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﯽ رﯾﮓ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ روي ﮐﻔﺎر ﭘﺎﺷﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ«؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ورق ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺛﻘﯿﻒ
ﺗﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻧﺪ .ﭘﯿﺮوزي
ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ،ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن را ﯾﺎري ﻓﺮﻣﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺘﺪا
ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻧﺼﺮت و ﭘﯿﺮوزي ﻓﻘﻂ از ﺳﻮي اوﺳﺖ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و
ﻓﺮاواﻧﯽِ اﻓﺮاد ،ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ را رﻗﻢ ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ .اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َۡ � ُ� ُم ٱ َّ ُ ﴿لَ َق ۡد نَ َ َ
� إِذ أعجبت�م ك�ت�م فلم ٍ ن ح م و �و ٖ � �ِ ث ك ِن ط او م � ِ �
َ
�ن ٢٥ � ُم ٱ ۡ�� ُض ب َما َرحبت � َّم َو ۡ�تم مدبر َ
ۡ ُّ ُ َّ ُ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َۡ ُ
�غ ِن عن�م ش�ٔا وضاقت علي
ِِ ِ
َ
ٗ َّ َ َ
نزل ُج ُنودا ل ۡم ت َر ۡوها
َ ََ ُۡ ۡ َ َ ََ
و�ِۦ و� ٱلمؤ ِمن ِ� وأ � َر ُس ِ� َسكِينَ َت ُهۥ َ َ ٰ نز َل ٱ َّ ُ ُ� َّم أَ َ
َ َ وب ٱ َّ ُ�ن َّ �ُ ٢٦م َ� ُت ُ َ َ َّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ٰ َ َ َ ٓ ُ ۡ َ
� ِم ۢن َ� ۡع ِد � ٰل ِك � ٰ ِفر َ
ِ وعذب ٱ�ِين �فر ۚوا و�ل ِك جزاء ٱل
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٢٧ ،٢٥ : ِيم ﴾٢٧ � َ� ُفورَّ ٞرح ٞ � َمن � َ َشا ٓ ُء َوٱ َّ ُ
ۗ َ َٰ
اﷲ ،ﺷﻤﺎ را در ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ و )ﺑﻪوﯾﮋه( در روز ﺣﻨﯿﻦ ﯾﺎري داده اﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮐﺜﺮت
و ﻓﺮاواﻧﯽِ ﺷﻤﺎ ،ﻣﻐﺮورﺗﺎن ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺨﺸﯿﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ آنﻫﻤﻪ
ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ )در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد( ﭘﺸﺖ)ﺑﻪ دﺷﻤﻦ(ﮐﺮده ،ﮔﺮﯾﺨﺘﯿﺪ.
آنﮔﺎه اﷲ آراﻣﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش و ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﮐﺮد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﯽ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ
آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽدﯾﺪﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻋﺬاب ﻧﻤﻮد .و اﯾﻦ ،ﺳﺰاي ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ .آنﮔﺎه ﭘﺲ از آن ﻓﺮار،
اﷲ ﺗﻮﺑﻪي ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد .و اﷲ ،آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارش ﺑﻪ ﺳﻮي
َ
دﺷﻤﻦ ﺷﺘﺎﻓﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﺳﺘﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ ﻣﯽراﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :أﻧَﺎ اﻨﻟَّ ُّ
ﻲﺒ ِ
) (1ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،ش3860 :؛ و ﺳﻨﻦ أﺑﯽ داود ،ش4653 :؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ در اﻟﮑﺒﺮي ،ش:
.11508اﻣﺎم آﻟﺒﺎﻧﯽ /اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
599 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﻻ َﻛﺬ ْب ،أَﻧَﺎ ْا� ُﻦ َ�ﺒْﺪال ْ ُﻤ َّﻄﻠ ْ
ﺐ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم و اﯾﻦ ،دروغ ﻧﯿﺴﺖ؛ ِ ِ ِ
ﻣﻦ ،ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ ﻫﺴﺘﻢ«.
از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ،و
ﻫﻮش و ﺧﺮَد ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و
ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﺷﮑﺴﺖﻫﺎي ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﻓﺮاواﻧﯽ
اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد ،ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻐﺮور
ﻣﯽﺷﻮد ،ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ذﮐﺎوت ﺧﻮد ﻓﺮﯾﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﯽ و
ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ .ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﻣﺸﻮ و ﻫﻤﻮاره از اﷲ ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه و ﺗﻮﮐﻞ
و اﻋﺘﻤﺎدت ﺑﺮ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻪ اﷲ واﮔﺬار ﮐﻦ و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺖ را ﺑﻪ او
ﺑﺴﭙﺎر ﺗﺎ ﺑﻪ اﻫﺪاﻓﺖ ﺑﺮﺳﯽ.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﯾﺎ ﻗﺎﻃﺮ اﺳﺖ؛ ﻗﺎﻃﺮ ،ﻧﺘﯿﺠﻪي
ﺟﻔﺖﮔﯿﺮي اﻻغ ﻧﺮ ﺑﺎ اﺳﺐ ﻣﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻗﺎﻃﺮ ،ﺣﺮامﮔﻮﺷﺖ اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ
ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮﺑﻪ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮش ﭘﺎك اﺳﺖ و ادرار و ﻣﺪﻓﻮش ﻧﺠﺲ
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﻗﺎﻃﺮ ،اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺳﻮار ﺷﺪ و
اﺳﺘﺮي ﮐﻪ ﺳﻮاري دﻫﺪ ،ﻋﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ در اﺛﺮ ﺑﺎران ،ﺧﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ دﺳﺖ
زدن ﺑﻪ او اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﻗﺎﻃﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰ
ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﭘﺎك ﺑﻮدن آن اﺳﺖ.
ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي
ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺮدم ،ﺑﺎﯾﺪ از ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻧﮕﯿﺰه ﻣﯽدﻫﺪ ،اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛
ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺒﺎس ﻧﮕﻔﺖ :اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! اي ﺻﺤﺎﺑﻪ! ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺻﺤﺎب ﺳﻤﺮه
ﺻﺪا زد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺪا ﺑﯿﻌﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ درﺧﺖ ﺳﻤﺮه ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪ آﻧﺎن
ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﺮد.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﺮوه ﮐﻢﺗﺮ را ﺑﺮ ﮔﺮوه
ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺮوه ﮐﻢﺗﺮ ﺑﺮﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ .در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﯿﻦ ،ﺷﻤﺎر
ﮐﺎﻓﺮان ،ﮐﻢﺗﺮ از ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ،ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻓﺮﺟﺎمِ ﻧﯿﮑﻮ از آنِ
ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻌﺪاد ﻓﺮاوان ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 600
﴿إ َّن ٱ ۡل َ� ٰقِ َب َة ل ِۡل ُم َّتقِ َ
� ﴾٤٩
]ﻫﻮد[٤٩ : ِ
ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﯿﮏ ازآنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ.
***
ََُْ َّ َ َ ِّ ُ ُّ َ ُ َ َ َ
اﷲ ﻃﻴ ٌﺐ ﻻ �ﻘﺒﻞ -١٨٦٠وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ��» :ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس ،إن
ُ َ َ َ َ � ﺑ َﻤﺎ َأ َم َﺮ ﺑﻪ ال ْ ُﻤ ْﺮ َﺳﻠ َ ﺎﻰﻟ َأ َم َﺮ ال ْ ُﻤﺆﻣﻨ َ
َّ َ ِّ ً َّ َ َ َ َ
�� ُّ� َها ٱ ُّلر ُسل ﻓﻘﺎل ﺗﻌﺎﻰﻟٰٓ ﴿ : ِ�؛ ِِ ِِ ِ إﻻ ﻃﻴﺒﺎ ،و�ن اﷲ �ﻌ
ْ ُ ْ
َ َُ ُ َّ َ ْ ُ ُ�ُوا ْ م َِن ٱ َّ َ
ت َ
ِين َءامنوا �وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ �� ُّ� َها ٱ� ت َوٱ ۡ� َملوا َ�ٰل ًِحا﴾ وﻗﺎل ﺗﻌﺎﻰﻟٰٓ َ ﴿ : لط ّيِ�ٰ ِ
َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ َ َّ َ َ ِّ َ
ﺮﺒ �ﻤﺪ ﻳﺪﻳ ِﻪ إﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ :ﻳﺎ َرب ﻳﺎ ما رزق��م﴾ �ﻢ ذﻛﺮ الﺮﺟﻞ ﻳ ِﻄﻴﻞ الﺴﻔﺮ أﺷﻌﺚ أ�
َّ َ َ ْ
َ َ َ ُ َ ْ
ﺤﻟ َﺮ ِام ،ﻓ�� �ﺴﺘﺠﺎب ِﺬﻟل ِﻚ؟
ُ ﺣﺮامَ ،و ُﻏﺬ َي ﺑﺎ َ
ِّ ٌ َ ِّ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ ُ َ ٌ َ ُ ُ
ﺮﺸ�ﻪ ﺣ َﺮام ،ومﻠبﺴﻪ رب ،وﻣﻄﻌﻤﻪ ﺣﺮام ،وم
) (1
]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ،ﭘﺎك اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﭘﺎﮐﯿﺰه را
ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ْ
ۡ ُ َ
ت َوٱ� َملوا � ٰل ًِحا﴾ � َ� ُّ� َها ٱ ُّلر ُس ُل ُ�ُوا م َِن ٱ َّ َ
ْ
﴿ َ ٰٓ
]اﳌﺆﻣﻨﻮن [٥١ : لط ّيِ�ٰ ِ
)دﺳﺘﻮر دادﯾﻢ (:اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ ،ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي
ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ُ ام ُنوا ْ ُ�ُوا ْ مِن َط ّي َ َ َ ُّ َ َّ
]اﻟﺒﻘﺮة[١٧٢ : ت َما َر َزق َ�ٰ� ۡم﴾ ٰ
ِ ِ � ِين َء َ
َ � ���ها ٱ﴿ ٰٓ
اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ ،ﺑﺨﻮرﯾﺪ.
ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﺳﻔﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و
ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ ،ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺮام،
ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟«
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش .107 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 622ﮔﺬﺷﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2839 :
) (3ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2789 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 602
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ
ﮐﻪ اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ در اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ :ﭘﯿﺮدﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر ،ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي
ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ ،و ﻓﻘﯿﺮِ ﻣﺘﮑﺒﺮ« .ﻣﻨﻈﻮر ،ﺳﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ ،ﻧﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻫﺰاران
ﻧﻔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻪ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ و دﯾﮕﺮ اﻋﺪادي ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ
ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺳﻪ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ
ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از روي رﺿﺎﯾﺖ و رﺣﻤﺖ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ وﻗﺘﯽ دوزﺧﯿﺎن درﺧﻮاﺳﺖ
ﺧﺮوج از ﺟﻬﻨﻢ را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ َ ُ ْ َ ََ ُ َ
� ّل ُ َ َّ َ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ َ ٰ ُ َ
ون
ِ ِم ت � و ا ِيه � وا �
ٔ خٱ ال ق ١٠٧ ون ﴿ر�نا أخ ِرجنا مِنها فإِن عدنا فإِنا �ل ِم
]اﳌﺆﻣﻨﻮن [١٠٨ ،١٠٧ : ﴾١٠٨
اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ را از اﯾﻦﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎور و اﮔﺮ دوﺑﺎره )ﺑﻪﺳﻮي ﮐﻔﺮ و ﮔﻨﺎه( ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ ،واﻗﻌﺎ
ﺳﺘﻢﮐﺎرﯾﻢ) .ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :در آن ﺧﻮار و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ.
»و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺮ رﺣﻤﺖ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن را ﺧﻮار و زﺑﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ.
»و آﻧﺎن را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﯿﺮهروزي و ﺷﻘﺎوﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت ﯾﺎ
ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ .اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟
ﻧﺨﺴﺖ :ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎﮐﺎر ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎﻟﯽ از او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ،اﻣﺎ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﻣﯽﮔﺬارد ،ﺷﻬﻮﺗﺶ ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺟﻮان ﮐﻪ
ﺷﻬﻮﺗﺶ ﻗﻮيﺳﺖ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در دورانِ ﺟﻮاﻧﯽ ،دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺧﯿﻠﯽ
زﺷﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﺮﻣﺮد زﻧﺎ ﮐﻨﺪ .ﭼﻮن اﻧﮕﯿﺰهي ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ در او ﮐﻢﺗﺮ و
ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ .اﮔﺮﭼﻪ زﻧﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﻮان ،ﺑﺪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ
ﺑﺮاي ﭘﯿﺮﻣﺮد ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
دوم :ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﺴﯿﺎر دروغﮔﻮ؛ زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه ،ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد.
ﺳﺨﻨﺶ ،ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﺨﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ راﺳﺖﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯽﭘﺮده ﺳﺨﻦ
ﺑﮕﻮﯾﺪ .وﻗﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ،
603 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﭘﺲ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ دروغ ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ
ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد ،اﻣﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ اﻧﺠﺎم
ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻓﮑﺮ و آرﻣﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن دروغ
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ،ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ در
ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ،ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺶ
ﻧﻤﯽﺳﺎزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ.
دروغ ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻢ و ﻣﺮدم ﻋﺎدي ،ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ،ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ
اﺳﺖ .زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ
ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ روراﺳﺖ
ﺑﺎﺷﺪ .اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ،ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ .ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ
ﻓﺮد ﻋﺎدي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺪرت ﻧﯿﺴﺖ ،ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ دروﻏﺶ را ﺗﻮﺟﯿﻪ
ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﻮد را ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ دروغ ﺑﺪاﻧﺪ ،اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻪ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ دروغ ﻧﺪارد.
دروغ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ .ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ
ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ ،دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ،دروغ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ،ﯾﮏ ﭘﻨﺪارِ
ﺷﯿﻄﺎﻧﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد .زﯾﺮا دروغ در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺣﺮام اﺳﺖ.
ﺳﻮم :ﻓﻘﯿﺮ ﻣﺘﮑﺒﺮ؛ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ .ﻓﻘﯿﺮ ،ﭼﯿﺰي ﻧﺪارد ﮐﻪ
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ،ﺳﺮ و ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺎﻻ ﺑﮕﯿﺮد و ﺗﮑﺒﺮ ﮐﻨﺪ .ﻓﻘﯿﺮ ،ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ
ﺑﺮاي ﺗﮑﺒﺮ دارد؟ ﺷﺎﯾﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َّ ٓ َّ ۡ َ ٰ َ
]اﻟﻌﻠﻖ[٧ ،٦ : � ﴾٧ � ٦أن َّر َءاهُ ٱ ۡس َت ۡغ َ ٰٓ
�� َن َ� ۡط َ ٰٓ﴿� إِن ٱ ِ�
ﺣﻘﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن )ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ و( ﺳﺮ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﯿﺤﻮن ،ﺟﯿﺤﻮن ،ﻓُﺮات و ﻧﯿﻞ ،از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ«.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود ﻣﺸﻬﻮر را از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ:
اﯾﻦ رودﻫﺎ ،ﺑﻪراﺳﺘﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﺰو رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دﻧﯿﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 604
رودﻫﺎي دﻧﯿﻮي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻬﺎر رود ﺟﺮﯾﺎن دارد؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ َ َّۡ َ َّ ّ ٞ ٓ َ ٓ َّ َ ُ ۡ َ َّ َّ ُ َ ۡ ُ َّ ُ َ
� لم ل ِن
م ر ٰ �ن �و ِنس اءِيها �نۡ َ� ٰ ٞر ّمِن َّما ٍء َ� ۡ� َ
ونۖ � َ ﴿مثل ٱ�نةِ ٱل ِ� وعِد ٱلمتق
ٖ ٖ ِ
َ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ّٗ َ ُّ َ َ ۡ ّ ٞ َ ۡ َ َ َ ٰ َّ ّ َّ َّ ۡ َ ۡ ّ ٞ
�تغ� طعمهۥ و�ن� ٰر مِن � ٖر �ة ٖ ل ِل� ِر�ِ� و�ن� ٰر مِن عس ٖل مص�﴾ ]ﳏﻤﺪ [١٥ :
ﻣﺜﺎل ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران وﻋﺪه داده ﺷﺪه) ،ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ( در آن ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﻣﺰه و رﻧﮓ آﺑﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮده و ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺷﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﺰهاش دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﺪه و
ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﻣﯽ و ﺷﺮاب ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن ،در آن وﺟﻮد دارد و ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از
ﻋﺴﻞ ﻧﺎب.
ﻣﺎ از ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﻣﺰهي اﯾﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﻢ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ
ٌَْ َ ْ ﻗﺪﺳﯽ اﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :أَ ْﻋ َﺪ ْد ُت ﻟﻌﺒَﺎدي َّ
� َرأتَ ،وﻻ � َﻣﺎ ﻻ �
الﺼﺎﺤﻟ َ
ِِ ِِ ِ
) (1 ُُ ٌ َ َ ْ َ َ َ َ ََ َْ ََ
ﺮﺸ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ ،ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در ﺐ� ٍ أذن ﺳ ِﻤﻌﺖ ،وﻻ ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ
ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه ،ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ
اﻧﺴﺎﻧﯽ ،ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ« .اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ،ﻣﺰه و رﻧﮓ آبﻫﺎي ﺟﯿﺤﻮن،
ﺳﯿﺤﻮن ،ﻓﺮات و ﻧﯿﻞ ،دﭼﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮ و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦﺑﺎره دو ﺗﻮﺿﯿﺢ
اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ:
-1اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود ،از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ،ﻃﺒﯿﻌﺖ
رودﻫﺎي دﻧﯿﻮي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ.
-2اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود ،ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽ از رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﺑﺮﮐﺖ
و اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ دارﻧﺪ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رود را ﺟﺰو رودﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﺷﻤﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ
ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﮐﺖ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﮐﻨﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه و اﻫﻤﯿﺘﺸﺎن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
رﺳﻮلاﷲ دﺳﺘﻢ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ زﻣﯿﻦ را در روز ﺷﻨﺒﻪ آﻓﺮﯾﺪ و ﮐﻮهﻫﺎي زﻣﯿﻦ
را در روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و درﺧﺘﺎن را در روز دوﺷﻨﺒﻪ؛ و ﺑﺪيﻫﺎ و ﻣﺤﻨﺖﻫﺎ را در
روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﭘﺪﯾﺪ آورد و ﻧﻮر را در روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ؛ و روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺟﺎﻧﻮران را در
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ) (6944 ،4407 ،4406 ،3005و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ) (5052 ،5051 ،5050ﺑﻪﻧﻘﻞ از
اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه] .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 1890آﻣﺪه اﺳﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
605 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺖ و آدم را در روز ﺟﻤﻌﻪ ،ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ،در واﭘﺴﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎت روز
در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب آﻓﺮﯾﺪ«.
اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ /رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﺻﺤﺘﺶ
را رد ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻗﺮآن ،ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد و ﻫﺮ رواﯾﺘﯽ
ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﮐﻪ رواﯾﺘﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ ،اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ
ﮐﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﻠﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ ،ﻣﻌﺼﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎه ﺧﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮآن ﮐﻪ
از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺎﯾﯽ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ .ﻟﺬا ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺴﺖ.
***
َ َ ََُْ َ َ َ ََ َْ َ ْ ْ َ ُ َْ َ
ﺑﻦ ال َﻮﻴﻟ ِﺪ ﻗﺎل :ﻟﻘ ِﺪ ا�ﻘﻄﻌﺖ ﻲﻓ ﻳﺪِي ﻳ ْﻮم مﺆﺗﺔ
ِ ِ
ﺪﻟﺧﺎ ﻤﺎن -١٨٦٤وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻠﻴ
) (1 ٌ ٌ
َ َ َ َ َّ َّ ََ َ َ َ ْ َُ ْ َ
ﻲﻘ ِﻲﻓ ﻳﺪِي إِﻻ ﺻ ِﻔﻴﺤﺔ �ﻤﺎ�ِﻴﺔ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺎف� ،ﻤﺎ ﺑ ِ
� ِﺴﻌﺔ أﺳﻴ ٍ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻠﯿﻤﺎن ،ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﺟﻨﮓ "ﻣﺆﺗﻪ" ﻧُﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ در
دﺳﺘﻢ ﺷﮑﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﭘﻬﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ در دﺳﺘﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ.
َُ ُ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ
� ُﻢ � َﻢ َ
اﺤﻟﺎ ِ اﻟﻌﺎص� :ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :إِذا ﺣ ِ ﺑﻦ
ِ ﻋﻤﺮو
ِ َ -١٨٦٥و�ﻦ
ْ ََ َ ََ ْ َ َ َ َُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ
) (2
انَ ،و�ِذا ﺣ� َﻢ َواﺟﺘﻬﺪ ،ﻓﺄﺧﻄﺄ ،ﻓﻠﻪ أﺟ ٌﺮ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﻓﺎﺟﺘﻬﺪ� ،ﻢ أﺻﺎب ،ﻓﻠﻪ أﺟﺮ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد:
»اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ )ﻗﺎﺿﯽ( اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﺣﮑﻢِ درﺳﺘﯽ ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ ،دو ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ
اﮔﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد ،ﯾﮏ ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«.
َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ﺎلُ ْ » :
َّ َّ َّ َ َ َ
اﺤﻟ َّ� ﻣِﻦ �ﻴﺢِ ﺟﻬﻨ َﻢ ﻓﺄﺑ ِﺮدوﻫﺎ ﺑِﺎلﻤﺎءِ«] .ﻣﺘﻔﻖ -١٨٦٦وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻗ
) (3
ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﺐ ،از ﺟﻨﺲ ﮔﺮﻣﺎي دوزخ اﺳﺖ؛
ﭘﺲ آن را ﺑﺎ آب ،ﺳﺮد ﮐﻨﯿﺪ«.
ﭘﺎداش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﮐﻨﺪ و در ﺻﺪور ﺣﮑﻢ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد ،ﯾﮏ ﭘﺎداش
ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ« .ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺎﮐﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻗﺎﺿﯽ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﻔﺘﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ،اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻫﯿﭻ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري را ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﻖ و
ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﻫﻤﻪ ﺗﻮان و ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي درﺳﺘﯽ ﺑﺮﺳﺪ ،ﻫﻢ ﺛﻮاب
ﺗﻼﺷﺶ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ،ﭘﺎداش
ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ در رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي و ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ،دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه
ﺷﻮد ،ﺑﺎز ﻫﻢ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺗﻼﺷَﺶ ﺑﺮاي او ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ.
و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و روزهاي ﺑﺮ
ﻋﻬﺪهاش ﺑﺎﺷﺪ ،وﻟﯽ او از ﻃﺮف وي روزه ﺑﮕﯿﺮد« .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ روزهي
ﻼ ﺷﺨﺼﯽ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ،ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻮده و
رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ روزهي ﻧﺬر .ﻣﺜ ً
روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ از رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده و ﻗﻀﺎي روزهاش را ادا ﻧﮑﺮده
اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻗﻀﺎي روزه ﺗﺎ ﺷﻌﺒﺎن ،ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ
ﺷﺨﺺ ﭘﯿﺶ از ﺟﺒﺮان روزهﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽاش از دﻧﯿﺎ ﻣﯽرود؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎدر ،ﯾﺎ ﭘﺴﺮ
ﯾﺎ دﺧﺘﺮ و ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺮش از ﻃﺮف او روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻀﺎي روزهي ﻣﯿﺖ ﺑﺮ وﻟﯽ او
واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﮑﻢ اﺳﺘﺤﺒﺎب را دارد و وﻟﯽ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮ روز روزهي
ﻗﻀﺎﯾﯽِ ﻣﯿﺖ ﺧﻮد ،ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﺪ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش
ﮐﻔﺎرهاي را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اوﺳﺖ ادا ﻧﮑﻨﺪ ،وﻟﯽ او از ﻃﺮف وي روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد .ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر
اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﯿﺶ از اداي ﻧﺬرش ﺑﻤﯿﺮد ،وﻟﯽ او
از ﻃﺮف وي روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ روز ،ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﻓﺮﻣﻮد» :ﺗﺐ ،از ﺟﻨﺲ ﮔﺮﻣﺎي دوزخ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ آن را ﺑﺎ آب ،ﺳﺮد ﮐﻨﯿﺪ« .ﺗﺐ ،ﺑﺎﻻ
رﻓﺘﻦ ﺣﺮارت ﺑﺪن اﺳﺖ و اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ
اﻟﻬﯽﺳﺖ و اﷲ ،ﺧﻮد آن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد .ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﺐ راهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ
وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ :ﭘﺎﺷﻮﯾﻪ و اﺳﺘﻔﺎده از آب ﺳﺮد ﺑﺮاي ﮐﺎﻫﺶ دﻣﺎي ﺑﺪن
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺪﯾﻦ روش ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را
ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ.
***
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 608
ﻋﺒﺪ اﷲ َ َ ُ ِّ َ ْ َّ َّ ُّ َ ْ
ﺑﻦ ِ -١٨٦٨وﻋﻦ ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎل ِﻚ ﺑﻦ اﻟﻄﻔﻴ ِﻞ أن ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﺣﺪﺛﺖ أن
َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ َ ْ َ ُْ َ َ ُ َْ َ َ َ َ َ ُّ َ ْ
� ﺎﻋ� ِﺸﺔ أ ْو ﻷﺣﺠ َﺮن ﻋﻠﻴﻬﺎ ، � $ﻗﺎل ِﻲﻓ �ﻴ ٍﻊ أ ْو �ﻄﺎ ٍء أ�ﻄﺘﻪ ﺎﻋ� ِﺸﺔ& واﷲِ ﺘﻟنﺘ ِﻬ ِ الﺰ�
َ
َ ْ َ ُّ َ ْ َ ً ِّ َ ُ َ َّ ٌ ْ ْ َ َ ْ َُ َ َ َْ َ َ َ َ َ َ
َ ْ َُ
� أﺑﺪا، ﻲﻠﻋ ﻧﺬر أن ﻻ أ�ﻠﻢ ا�ﻦ الﺰ� ِ ﻗﺎﻟﺖ :أﻫﻮ ﻗﺎل ﻫﺬا؟ ﻗﺎلﻮا� :ﻌﻢ .ﻗﺎﻟﺖ :ﻫﻮ ﷲِ
ً ْ َُ ْ ُ ََ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ
الﻬﺠ َﺮة� .ﻘﺎﻟﺖ :ﻻ ،واﷲِ ﻻ أﺷﻔﻊ �ِﻴ ِﻪ أﺑﺪاَ ،وﻻ ِ ﺖ
ِ � إِﻴﻟﻬﺎ ﺣِ� ﻃﺎﻟ َﻓﺎﺳتﺸﻔﻊ ا�ﻦ الﺰ� ِ
َ َّ ُ َ َ ْ
أﺤﺗَﻨﺚ إِﻰﻟ ﻧﺬ ِري.
ْ ْ َْ َ َْ ْ ْ ْ َْ ََ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ ُّ َ َ َّ
� ﻠﻛ َﻢ ال ِﻤﺴ َﻮ َر � َﻦ � َﺮﻣﺔ َوﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ � َﻦ اﻷﺳ َﻮدِ ﺑ ِﻦ �ﺒ ِﺪ ﻓﻠﻤﺎ ﻃﺎل ذل ِﻚ ﻰﻠﻋ اﺑ ِﻦ الﺰ� ِ
ْ َ ْ َ َ ُّ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ َُ َ ُْ ُ ُ َ
�ﻐﻮث وﻗﺎل لﻬﻤﺎ :أ�ﺸﺪﻛﻤﺎ اﷲ لﻤﺎ أدﺧﻠﺘﻤ ِﺎ� ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ& ،ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻻ �ِﻞ لﻬﺎ أن �ﻨﺬ َِر
َّ َ ُ َ َ ْ ْ َ ُ َ ُ ْ َ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ََْ َ َ
ﻚ ﻗ ِﻄﻴﻌ ِﻲﺘ ،ﻓﺄ�ﺒﻞ ﺑ ِ ِﻪ ال ِﻤﺴﻮرَ ،وﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ ﺣﻰﺘ اﺳﺘﺄذﻧﺎ ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ �ﻘﺎﻻ :الﺴﻼم ﻋﻠﻴ ِ
ْ َ َ ْ ُ ُ ُ ُّ ُ ُ ُّ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ُُ َْ ُ ُ َُْ
َو َرﻤﺣﺔ اﷲِ َو� َﺮ�ﺗﻪ ،أﻧﺪﺧﻞ؟ ﻗﺎﻟﺖ ﺎﻋ� ِﺸﺔ :ادﺧﻠﻮا .ﻗﺎلﻮا :ﻠﻛﻨﺎ؟ ﻗﺎﻟﺖ� :ﻌ ْﻢ ادﺧﻠﻮا ﻠﻛ� ْﻢ،
َ َ َ ْ َََ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ْ َ ُّ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُّ َ
� اﺤﻟ ِﺠﺎب ﻓﺎ�ﺘﻨﻖ ﺎﻋ� ِﺸﺔ& � ،ﻓﻠﻤﺎ دﺧﻠﻮا دﺧﻞ ا�ﻦ الﺰ ِ
� وﻻ �ﻌﻠﻢ أن ﻣﻌﻬﻤﺎ ا�ﻦ الﺰ� ِ
ْ ُْ َ َ َُْ َّ َ َّ ْ َ ُ َ َ ُ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َُ ُ َ َْ
الﺮﻤﺣ ِﻦ �ﻨﺎ ِﺷﺪاﻧ ِﻬﺎ إِﻻ ﻠﻛﻤﺘﻪ َوﻗﺒِﻠﺖ ﻣِﻨﻪ ، َوﻃ ِﻔﻖ �ﻨﺎ ِﺷﺪﻫﺎ َو�ﺒ ِﻲﻜَ ،وﻃ ِﻔﻖ ال ِﻤﺴﻮر ،وﻋﺒﺪ
ْ َْ ُ َ َ َ َ َ ُّ ُ ْ ْ َّ َّ َّ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ ََُ
الﻬﺠ َﺮة ِ؛ َوﻻ �ِﻞ ل ِﻤﺴﻠ ٍِﻢ أن �ﻬﺠ َﺮ أﺧﺎهُ ﻓﻮق ﺖ ﻣِﻦ ِ
َ
ﻲﺒ� �� ﻤﺎ ﻗﺪ ﻋﻠِﻤ ِ ﻮﻻن :إن اﻨﻟ ِ و�ﻘ ِ
ﺎل. ﺛَﻼَ ِ َ َ
ث ﻴﻟ ٍَ
َ ُ ُ ِّ َ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َّ ْ َ َ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ
�ﺞ ،ﻃ ِﻔﻘﺖ ﺗﺬﻛ ُﺮﻫﻤﺎ َو�ﺒ ِﻲﻜَ ،و�ﻘﻮل :إ� ﻓﻠﻤﺎ أ�ﺮﺜوا ﻰﻠﻋ ﺎﻋ� ِﺸﺔ ﻣِﻦ اﺘﻟﺬﻛ ِﺮة ِ واﺘﻟﺤ ِﺮ ِ
أر َ�ﻌ َ َْ َ َ َ ْ ََْ ْ َ َ َّ َ َّ َ ْ َ ُّ َ ْ ُ َ ٌ ََْ َ ََْ ُ
� � ،وأ�ﺘﻘﺖ ِﻲﻓ ﻧﺬرِﻫﺎ ذل ِﻚ ِ ﺖ ا�ﻦ الﺰ� ِ ﻧﺬرت َواﻨﻟَّﺬر ﺷﺪِﻳﺪ ،ﻓﻠﻢ ﻳ َﺰاﻻ ﺑِﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﻠﻛﻤ ِ
َ َّ َ َّ ُ ُ ُ َ َ َ َ َََ ً ََ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ََ
) (1
ﺎرﻫﺎ] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[ ﺒﻲﻜ ﺣﻰﺘ ﺗﺒِﻞ دمﻮ�ﻬﺎ ِﻤﺧ ر�ﺒﺔ ،و�ﻧﺖ ﺗﺬﻛﺮ ﻧﺬرﻫﺎ ﺑﻌﺪ ذل ِﻚ �ﺘ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ
زﺑﯿﺮ $درﺑﺎرهي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﺮده ﺑﻮد ،ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ،
ﯾﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ از اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺨﺸﺶﻫﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﺪ ،ﯾﺎ او را از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارم.
ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ :واﻗﻌﺎً او ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ :آري .ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻪ اﷲ
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ -ﺧﻮاﻫﺮزادهام -اﺑﻦزﺑﯿﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﻢ .وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﻬﺮِ
ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﺎ اﺑﻦزﺑﯿﺮ #ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪ ،ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ -ﻧﺰد
ﺧﺎﻟﻪاش -ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ اﻣﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد :ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ
ﺳﻔﺎرﺷﯽ را درﺑﺎرهي او ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮم و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﻢ.
وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻗﻬﺮ ﺑﺮ اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﺑﻪﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ،ﺑﺎ ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ
اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﯾﻐﻮث ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ آن دو ﮔﻔﺖ :ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ
ﻣﺮا ﻧﺰد ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاﯾﺶ روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﻣﻦ ﻗَﺴﻢ ﺑﺨﻮرد.
ﻣﺴﻮر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ،او را ﺑﺎ ﺧﻮد -ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ -ﺑﺮدﻧﺪ و از ﻋﺎﯾﺸﻪ&
اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :الﺴﻼم ﻋﻠﻴ ِﻚ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ؛ آﯾﺎ وارد ﺷﻮﯾﻢ؟
ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد :وارد ﺷﻮﯾﺪ .ﮔﻔﺘﻨﺪ :آﯾﺎ ﻫﻤﻪي وارد ﺷﻮﯾﻢ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ از ﻫﻤﺮاه
ﺑﻮدن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﺎ آندو ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد ،ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻠﻪ ،ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ وارد ﺷﻮﯾﺪ.
ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد ﺷﺪﻧﺪ ،اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﺮده رﻓﺖ و -ﺑﺮاي ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ -ﺧﻮد را ﺑﻪ
آﻏﻮش ﺧﺎﻟﻪاش ،ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺧﺎﻟﻪاش را ﺳﻮﮔﻨﺪ
ﻣﯽداد ﮐﻪ او را ﺑﺒﺨﺸﺪ و ﻣﺴﻮر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﯿﺰ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ
ﺑﺎ -ﺧﻮاﻫﺮزادهاش -اﺑﻦزﺑﯿﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻋﺬر او را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﯽداﻧﯿﺪ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﻧﻬﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ روا
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ.
وﻗﺘﯽ ﺑﺎ اﺻﺮار ﻓﺮاوان ،ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن و ﻋﻮاﻗﺐ آن را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﺎدآوري
ﮐﺮدﻧﺪ ،وي ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد :ﻣﻦ ،ﻗَﺴﻢ
ﺧﻮردهام و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗَﺴﻢ ،ﺳﺨﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻮر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﺎﻓﺸﺎري
ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ -ﺧﻮاﻫﺮزادهاش -اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﮐﻔﺎرهي
ﺳﻮﮔﻨﺪش ،ﭼﻬﻞ ﺑﺮده را آزاد ﮐﺮد .از آن ﭘﺲ ،ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد،
آنﻗﺪر ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ اﺷﮏﻫﺎﯾﺶ ،ﭼﺎدرش را ﺧﯿﺲ ﻣﯽﮐﺮد.
َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ْ َ َّ ُ َ ََُْ
،ﺼ� ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻌﺪ -١٨٦٩وﻋﻦ �ﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺎﻋم ٍِﺮ أن َرﺳﻮل اﷲِ ﺧﺮج إِﻰﻟ �ﺘ� أﺣ ٍﺪ ﻓ
ُ َ ٌ
� أﻳﺪِﻳ� ْﻢ ﻓ َﺮط
ُ َّ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ ِّ َ ْ َ ْ
ﺮﺒ� ،ﻘﺎل» :إ� � ﻨ ﻤ ال ﻰﻟ إ ﻊﻠ ﻃ ﻢ� ،ات لﻤ َﻮ ِّد ِع ل ِﻸَ ْﺣ َﻴﺎءِ َواﻷَ ْم َ
ﻮ
َ َ ُ
ﺎن ِﺳن� ﺎﻛ
ََ
�ﻤ
ِ ِ ِ ِ ِ
ِّ َ ْ ُ َ َ َ ْ ََ ِّ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ٌ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ْ َ ُ ُ َ ْ ُ
ﺎ� ﻫﺬا ،أﻻ و�� لﺴﺖ اﺤﻟﻮض ،و�� ﻷ�ﻈ ُﺮ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻣِﻦ ﻣﻘ ِ وأﻧﺎ ﺷ ِﻬﻴﺪ ﻋﻠﻴ�ﻢ و�ن مﻮﻋِﺪ�ﻢ
َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ُ َ َ ْ ْ َ َ ْ ُ ُ ُّ َ ْ َ َ ُ َ
َ ْ َ
اﺪﻟ�ﻴﺎ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮﻫﺎ«؛ ﻗﺎل :ﻓﺎﻜﻧﺖ آﺧ َِﺮ �ﻦ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﺮﺸ�ﻮا ،وﻟ ِ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ أن � ِ
َْ ََ َُ َ ُ
ﻮل اﷲِ. ِ �ﻈ َﺮ ٍة �ﻈ ْﺮ�ﻬﺎ إِﻰﻟ َرﺳ
َ َََْ ُ ََْ ُ َ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ َ ُ
و� رواﻳ ٍﺔ» :وﻟﻜِ� أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ اﺪﻟ�ﻴﺎ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮا �ِﻴﻬﺎ ،و�ﻘﺘﺘِﻠﻮا �ﺘﻬﻠِﻜﻮا ﻛﻤﺎ
ﺮﺒ. ﻰﻠﻋ الْﻤ ْﻨ َ
ََ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ََْ ُ ْ َ َ َُُْ
ﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ�ﻢ« .ﻗﺎل �ﻘﺒﺔ :ﻓﺎﻜن آﺧ َِﺮ ﻣﺎ َرأﻳﺖ َرﺳﻮل اﷲِ
ِ ِ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 610
َ َْ ُ َ َ ِّ َ َ ٌ َ َْ ُ َ َ ِّ َ ٌ َ ُ
رواﻳﺔ ﻗﺎل» :إ� ﻓ َﺮط ﻟ� ْﻢ َوأﻧﺎ ﺷ ِﻬﻴﺪ ﻋﻠﻴ� ْﻢ و�� واﷲِ ﻷ�ﻈ ُﺮ إِﻰﻟ ﺣ ْﻮ ِﻲﺿ اﻵن،
ٍ و�
َ َ ُ َ َْ ُ ْ ْ ِّ َْ ََ َ ْ َْ ِّ ُ ْ ُ َ َ َ ََ
و�� أﻋ ِﻄﻴﺖ ﻣﻔﺎ�ِﻴﺢ ﺧﺰاﺋ ِِﻦ اﻷر ِض ،أو ﻣﻔﺎ�ِﻴﺢ اﻷر ِض ،و�� واﷲِ ﻣﺎ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ�ﻢ أن
) (1 َ َ َ ْ َ َ ُ َ َْ ُ ْ َ ْ ََ َ ُ ُْ ُ َْ
�ﻦ أﺧﺎف ﻋﻠﻴ�ﻢ أن �ﻨﺎﻓﺴﻮا �ِﻴﻬﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ ﺮﺸ�ﻮا �ﻌﺪِي ،وﻟ ِ
� ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ -ﺑﻪ اﺣﺪ -رﻓﺖ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷ
ﺖ
ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اُﺣﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﻧﺪهﻫﺎ و ﻣﺮدهﻫﺎ
ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ و
ﮔﻮاﻫﺘﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ وﻋﺪهﮔﺎه ﺷﻤﺎ" ،ﺣﻮضِ )ﮐﻮﺛﺮ(" اﺳﺖ و ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن
را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ .ﻣﻦ از آن ﺑﯿﻢ ﻧﺪارم ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺷﺮك ورزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ
دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ« .ﻋﻘﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ
رﺳﻮلاﷲ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﺑﻠﮑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽام ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ،درﺑﺎرهي دﻧﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ آن
ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮِ ﮐﺸﻤﮑﺶ )و ﻗﺘﻞ و ﭘﯿﮑﺎر( ﺷﻮﯾﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ ،ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻼك ﺷﻮﯾﺪ«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻣﻦ ،ﺟﻠﻮدار و ﮔﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ
ﺑﻪ ﺣﻮض ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﮕﺮم .ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ -ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد :ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي زﻣﯿﻦ -ﺑﻪ
ﻣﻦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﻦ ﺷﺮك ﺑﻮرزﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻧﮕﺮاﻧﯽاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﺪ«.
]ﻧﻮوي :ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اُﺣﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن
) (2
دﻋﺎ ﮐﺮد؛ و ﻣﻨﻈﻮر ،ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺴﺖ[.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب ﻧﮑﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﺮاﮐﻨﺪه آورده اﺳﺖ؛
ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ و
ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ،ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ #ﮔﺬﺷﺖ .ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن ،ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ
ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺲ از ﻣﺮگ آن ﺑﺰرﮔﻮار ،در ﻋﻠﻢ و ﻋﺒﺎدت ،و در ﺧﺮدورزي و ﺣﺴﻦ
ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﺳﺨﺎوت و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ،زﺑﺎنزد ﻫﻤﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﺎري آنﻗﺪر ﺑﺬل و
ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ،ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺎﻟﻪاش را ﺑﯿﺶ از
ﺣﺪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ :اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻪام از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز ﻧﯿﺎﯾﺪ ،او را از ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ در
اﻣﻮاﻟﺶ ﻣﻨﻊ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد .اﯾﻦ ﺳﺨﻦ درﺑﺎرهي اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ،ﺳﺨﻦ ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻮد
و ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻨﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را از ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ﻧﺪاﺷﺖ؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل اﻓﺮاد
ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﻮد در دﻫﺎﻧﺸﺎن ﻧَﻢ ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ ،اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦزﺑﯿﺮ را ﺑﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ
رﺳﺎﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر
ﻣﯽرود .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َّ َّ َّ ٓ َ َ َ ُ ۡ ُ َّ
� َح َّ�ف َّ
]اﻟﻘﻠﻢ[١١ ،١٠ : ي� ﴾١١
� ١٠همازٖ مشاء ِۢ بِن ِم ٖ ه
ِ ٍ م ٖ ﴿و� ت ِطع
و از ﻫﯿﭻ ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮردهي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪاي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺒﺮ؛ )و ﻧﯿﺰ( و از ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ
ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ در رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺳﺖ.
ﺎن ِﻲﻓ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :إﻧَّﻬﻤﺎ َﻴﻟُ َﻌ َّﺬﺑَ َ َ ُ َ َّ َ
ﺎن وﻣﺎ �ﻌﺬﺑ ِ ِ
ﻴﻤﺔ ﺑَ�َ ﺎﻨﻟﻤ َ َْ َ َّ أﻣﺎ أَ َﺣ ُﺪ ُﻫ َﻤﺎ ﻓﺎﻜن ﻻ � َ ْﺴتَﺮﺒئ ِﻣ ْﻦ َ َْﻛﺒ�ّ ،
اﺒﻟﻮ ِل ،وأﻣﺎ اﻵﺧ ُﺮ ﻓﺎﻜن �ﻤ ِﻲﺸ ِﺑ َّ ِ ِ ِ ٍ
ﺎس«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺰرگ ) (1 َّ
اﻨﻟ ِ
ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ،از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي ،در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم
ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد«؛ آدمِ ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ ،ﺣﺮف اﯾﻦ را ﺑﺮاي آن ﻣﯽﺑﺮد و ﺣﺮف آن را ﺑﺮاي
اﯾﻦ ﻣﯽآورد ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺪاﯾﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻨﺪازد؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﮔﻨﺎه
ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ را در ﭘﯽ دارد؛ آدمﺳﺨﻦﭼﯿﻦ ﺟﺎﯾﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد و وارد
ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6055 ،6052 ،1361 ،218 ،216) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش.292 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 612
در ﻫﺮ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& رﺳﯿﺪ؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ
ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﻧﺬر ﮐﺮد ،ﯾﻌﻨﯽ ﻗَﺴﻢ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﺪ.
ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻪاي ﭼﻮن اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮزادهاش ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ ،ﺑﺮاي
ﺧﻮاﻫﺮزاده ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﺑﻦزﺑﯿﺮ $ﻣﺸﮑﻞ
ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺳﻌﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎراﺣﺘﯽ را از دلِ ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎورد و رﺿﺎﯾﺘﺶ را ﺟﻠﺐ
ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻮﺷﯿﺪ ،ﻓﺎﯾﺪه ﻧﺪاد؛ زﯾﺮا اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد
ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎدﮔﯽ ﻧﺬر ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﺷﮑﺴﺖ .اﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ
از دو ﺗﻦ از ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳﻮد$
ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ او ﺑﺮاي رﻓﻊ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ؛ آندو ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ
ﺧﺎﻟﻪ و ﺧﻮاﻫﺮزاده را ﺑﺎ ﻫﻢ آﺷﺘﯽ دﻫﻨﺪ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺣﺘﯽ دروغ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ
ﺑﺮاي آﺷﺘﯽ دادن دو ﻧﻔﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ،ﭘﺲ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ؛ آندو ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي
اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ و درب زدﻧﺪ و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ .اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ
ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزهي ورود داد .ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ :آﯾﺎ ﻫﻤﻪي وارد ﺷﻮﯾﻢ؟
اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& ﮐﻪ از ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد ،ﻓﺮﻣﻮد :ﺑﻠﻪ،
ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ وارد ﺷﻮﯾﺪ .اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ& در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻢ ﺣﺠﺎب درﺑﺎرهي
ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺣﮑﻢ ﺣﺠﺎب درﺑﺎرهي ﻋﻤﻮم زﻧﺎن ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن
ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺪن و ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮد را از ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ،ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ
ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﯾﺎ ﺣﺠﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻮر ﺑﻦ
ﻣﺨﺮﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺳﻮد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ #وارد ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺷﺪﻧﺪ،
ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﭘﺮده رﻓﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺧﺎﻟﻪاش اﻓﺘﺎد .آري؛ ﻋﺎﯾﺸﻪي
ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﺧﺎﻟﻪي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ $ﺑﺮاي
ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ،ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻏﻮش ﺧﺎﻟﻪاش اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و زاري ،ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮد ﮐﻪ
او را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻟﻪاش را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽداد و او را از ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي
و ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ
ﺷﺒﺎﻧﻪروز ،روا ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﻗﻪ& ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ ﻧﺬر ﮐﺮدهام؛ و اﯾﻦ،
ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻦ ،ﻗَﺴﻢ ﺧﻮردهام و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗَﺴﻢ ،ﺳﺨﺖ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ
آندو ﺻﺤﺎﺑﯽ ،اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ را ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ
613 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6237 ،6077) :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش 2560 :ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري.
) (2اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهﻫﺎي 679و 1724آﻣﺪه اﺳﺖ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 614
) (1دﯾﺪﮔﺎه ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ /و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ ،ﺑﺮ ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻮوي و ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ اﺳﺖ و
دﻟﯿﻠﺶ در ﺳﻄﻮر ﮔﺬﺷﺘﻪ ،در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪث ﺷﻤﺎرهي 1869ﺑﯿﺎن ﺷﺪ] .ﻣﺘﺮﺟﻢ[
615 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﺷﻬﺪاي اُﺣﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﺮد .اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ّ ّ ُ ُ َٗ ُ َ ُ ۡ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[١٠٣ : ﴿خذ م ِۡن أ ۡم َ� ٰل ِ ِه ۡم َص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها َو َص ِل َعل ۡي ِه ۡم﴾
ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺑﺮ
آنﻫﺎ درود ﺑﻔﺮﺳﺖ.
ﯾﻌﻨﯽ :ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻦ .ﻋﻘﺒﻪ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ :ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ
ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از زﻧﺪهﻫﺎ و ﻣﺮدهﻫﺎ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ روز
ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ و ﮔﻮاﻫﺘﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ وﻋﺪهﮔﺎه ﺷﻤﺎ" ،ﺣﻮضِ )ﮐﻮﺛﺮ(" اﺳﺖ و
ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ« و ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ آﺑﯽ ﺳﻔﯿﺪﺗﺮ از ﺷﯿﺮ ،ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ از ﻋﺴﻞ،
و ﺧﻮشﺑﻮﺗﺮ از ﻣﺸﮏ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻮض ﻣﯽرﯾﺰد و در آن ،ﻇﺮفﻫﺎي ﺳﯿﻤﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ در
درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ،زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻓﺮاواﻧﯽ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ ﺟﺮﻋﻪ از
اﯾﻦ آب ﺑﻨﻮﺷﺪ ،ﭘﺲ از آن ،ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺸﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد .ﻣﺮدم ﮐﻪ از اﯾﺴﺘﺎدن در ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ
ﺧﺴﺘﻪ و ﺗﺸﻨﻪاﻧﺪ ،ﺑﻪﺳﻮي اﯾﻦ ﺣﻮض ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻣﻨﺎن از اﯾﻦ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ
و ﮐﺎﻓﺮان از آنﺟﺎ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آنﮐﻪ در دﻧﯿﺎ از ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮔﻮاراي اﻟﻬﯽ ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﺑﻪ
ﺳﻨﺖ ﭘﺎك ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ،او را ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از ﺣﻮض ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺪ
ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در دﻧﯿﺎ از ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي دور ﺑﺎﺷﺪ ،در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ از ﺣﻮض
ﮐﻮﺛﺮ و آب ﮔﻮاراﯾﺶ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :و ﻣﻦ اﯾﻨﮏ از اﯾﻦﺟﺎ آن -ﺣﻮض -را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«؛ زﯾﺮا ﺣﻮض ﮐﻮﺛﺮ
در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ،ﺑﻬﺸﺖ و
دوزخ را دﯾﺪ .اﯾﻦﻫﺎ ،اﻣﻮري ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﮐﯿﻔﯿﺘﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ
اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ .در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ
ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ آن ﺑﯿﻢ ﻧﺪارم ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺷﺮك ورزﯾﺪ«؛ اﯾﻦ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺧﻮد رﺳﻮلاﷲ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ
ﻧﮕﺮاﻧﯽ را ﻧﺪارد و ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ دﭼﺎر ﺷﺮك ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ؛ اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ در زﻣﺎن ِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﭘﺎ ﺑﻮد و ﻣﺮدم
ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ،ﻣﻠﺰَم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ،اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﺮوز ﺷﺮك در ﭼﻨﯿﻦ
ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎده ﺷﺪ ،اﻣﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك و ﺧﺮاﻓﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 616
ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪ ﻃﻮاف ﻗﺒﺮﻫﺎ
ﻣﯽروﻧﺪ و از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺒﻮر ﻣﺪد و ﺣﺎﺟﺖ ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻟﺬا ﺑﺎ
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺮك در اﯾﻦ
اﻣﺖ اﺳﺖ ،ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در آن ﺑﺮﻫﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺖ ،ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪه
ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺖ دﭼﺎر ﺷﺮك ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽاش از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ
روي ﻣﺮدم ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و آنﮔﺎه ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﮐﻨﻨﺪ
و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ درﮔﯿﺮ ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﯾﺰي ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ
ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ روي داده و دﻧﯿﺎ از ﻫﺮ ﺳﻮ ﺑﻪ روي ﻣﺎ
ﮔﺸﻮده ﺷﺪه و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺑﻪﻗﺪري اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﺼﻮرش را ﻧﻤﯽﮐﺮد؛
ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ درﮔﯿﺮ ﺟﻨﮓ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ،از اﯾﻦ آﻓﺖ ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛
زﯾﺮا دﻧﯿﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮدﺷﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻪ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺗﻤﺎم
ﺷﺐ و روز ،در ﺧﻮاب و ﺑﯿﺪاري ،و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺸﺎن دﻧﯿﺎﺳﺖ و
ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و اﺻﻼً ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از راه ﺣﻼل ،ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ
َ ْ
ﺑﺰﻧﻨﺪ ﯾﺎ از راه ﺣﺮام! و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ» :ﻳَﺄ ِﻲﺗ َﻰﻠﻋ
َ َ َ
ْ
ﻼل أ ْم ِﻣ َﻦ اﺤﻟَ َﺮامِ «؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :روزﮔﺎري ﺑﺮْ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َْ ََ ٌ َُ
اﻨﻟَّ ِ
ﺎس زﻣﺎن ﻻ �ﺒ ِﺎﻲﻟ الﻤﺮء ﻣﺎ أﺧﺬ ِﻣﻨﻪ أ ِﻣﻦ اﺤﻟ ِ
ﻣﺮدم ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورد ،از راه ﺣﻼل
اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺮام« .ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎ و زر و زورش ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ
ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽزاد ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ آنﻗﺪر ﺗﻼش و دوﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ
اﻧﮕﺎر ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻧﻪ
اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ! اﻧﺴﺎن ﺑﯿﭽﺎره ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮد و ﺣﺘﯽ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ
ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﻤﻪ را ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ،در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ دﻧﯿﺎ را از
دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ! از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد! ﯾﺎ روي
رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﺷﻮد! ﭼﻪ ﻫﻤﻪ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ دﯾﺪهاﯾﻢ و
ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ؛ ﭘﺴﺮ ﺟﻮان ﺑﺎ ﻫﺰار اﻣﯿﺪ و آرزو ،دﺧﺘﺮي را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ درﻣﯽآورد ،اﻣﺎ
ﻫﻨﻮز رﺧﺖ داﻣﺎدي از ﺗﻦ درﻧﯿﺎورده و ﺑﻪ ﺣﺠﻠﻪ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس آﺧﺮت ﺑﺮ او
ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﮐﻔﻨﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻫﻨﻮز ﺟﻮﻫﺮ ﮐﺎرت ﻋﺮوﺳﯽاش ﺧﺸﮏ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او
را ﻏُﺴﻞ ﻣﯿﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﺑﺎراﻟﻬﺎ! ﭘﺲ ﮐﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟! واﻗﻌﺎً دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ
اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﯽوﻓﺎﺳﺖ ،ﭼﻪ ارزﺷﯽ دارد؟ آﯾﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ
دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﻨﯿﻢ و از زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻘﯿﻘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ
دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ؟ ﻟﺬا ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺑﻪﻋﻨﻮان دلﺳﻮزﺗﺮﯾﻦ
ﻓﺮد ﺑﺸﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد ،از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ» :از اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﮐﻪ
دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﺳﺮِ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ«.
اي ﺑﺮادر و اي ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ! ﺑﻪﻫﻮش ﺑﺎش! ﻣﺒﺎدا ﻓﺮﯾﻔﺘﻪي دﻧﯿﺎ ﺷﻮي؛ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ
دﻧﯿﺎي ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ،ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ .اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮ
ﺳﭙﺎسﮔﺰارش ﻫﺴﺘﯽ ،ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟَﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻧﯿﺎﯾﯽ ،ﺧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ در
ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻣﺎدي ﻗﺮار داري ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺎﮐﺮ ﺑﺎش ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺤﻞ ﮔﺬر اﺳﺖ ،ﻧﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪن؛
اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎﻟﺖ ،دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺪان ﮐﻪ در ورﻃﻪي ﻫﻼﮐﺖ اﻓﺘﺎدهاي و اﯾﻦ،
زﯾﺎن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت اﺳﺖ.
***
َ ْ َّ َ ُ ُ َ َ ِّ ْ َ َ
اﻷﻧﺼﺎري ﻗﺎل :ﺻ� ﺑِﻨﺎ َرﺳﻮل اﷲِ اﻟﻔﺠ َﺮ، ﻋﻤﺮو ﺑﻦ أﺧﻄ َﺐ ِ ز�ﺪ ﻲﺑ أ -١٨٧٠ﻋﻦ
ُّ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ ََ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ََ َ َ َ
تت اﻟﻈﻬﺮ�� ،ل ﻓﺼ�� ،ﻢ ﺻﻌِﺪ ال ِﻤﻨﺮﺒ ﺣﻰﺘ ﺣﺮﻀ ِ وﺻﻌِﺪ ال ِﻤﻨﺮﺒ ،ﻓﺨﻄﺒﻨﺎ ﺣﻰﺘ ﺣﺮﻀ ِ
َّ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ ْ َ َ َ َّ َ َ
ﺮﺒﻧﺎ ﺑِﻤﺎ ﺎﻛن َو�ِﻤﺎ ﻫ َﻮ ﺎﻛﺋ ٌِﻦ، ﺮﺒ ﺣﻰﺘ ﻏ َﺮ� ِ
ﺖ الﺸﻤﺲ ،ﻓﺄﺧ اﻟﻌﺮﺼ� ،ﻢ ﻧﺰل ﻓﺼ�� ،ﻢ ﺻ ِﻌﺪ ال ِﻤﻨ
) (1 ََ ْ ََُ َ ْ َ ُ َ
ﻓﺄﻋﻠﻤﻨﺎ أﺣﻔﻈﻨﺎ] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮزﯾﺪ ،ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﻧﺼﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را
ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻣﺎﻣﺖ داد ،آنﮔﺎه ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛
ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و دوﺑﺎره ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و
ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد.
ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ،ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در
ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده و در آﯾﻨﺪه ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي
را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ را در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑُﺸﺪ ،ﺻﺪ
ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و در دوﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽِ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و
در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ،ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ«.
ﺷﺮح
اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /در ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه ،ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از
ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻏﺮوب ،ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛ و
اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺨﻨﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮزﯾﺪ ،ﻋﻤﺮو
ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﻧﺼﺎري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :رﺳﻮلاﷲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻣﺎﻣﺖ داد ،آنﮔﺎه
ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و
ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و دوﺑﺎره ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺖ
ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد .ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺗﺎ
ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ،ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده و در آﯾﻨﺪه
ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ«.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻫﺮﮐﺲ
ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ ،از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ
ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،ﻧﺒﺎﯾﺪ از او ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ«.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﻧﺬر در اﺻﻞ ،ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ،آن را ﺣﺮام
داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻧﺬر ﮐﺮدن ،ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎري وادار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ اﷲ او را
َّ
ﺑﺪان ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ .از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ از »ﻧﺬر« ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إن
َ َ ْ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ ْ َ ْ
ﺨ َﺮ ُ
ﻴﻞ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻧﺬر ،ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن
ِ ِﺨ اﺒﻟ ﻦ ﻣ ﻪ
ِِ ِ ﺑ ج � و ِ��ﻤﺎ �ﺴﺘ
اﻨﻟﺬر ﻻ ﻳﺄ ِﻲﺗ ِﺨﺑ ٍ
ﻧﺪارد )و ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ( و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ،ﭼﯿﺰي از دﺳﺖ ﺑﺨﯿﻞ ،ﺑﯿﺮون
ﻣﯽآﯾﺪ« .ﻧﺬر ،ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ :ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﺬر ،ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ و ﻧﻮع دوم ،ﻧﺬر
ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻮع ﺳﻮم ،ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(6199 ،6198 ،6118) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش (3095 ،3094 ،3093) :ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از
اﺑﻦﻋﻤﺮ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 620
اﻣﺎ ﻧﺬري ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد ،ﻧﺬريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﯾﮏ
ﻣﻮﺿﻮع ،ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽِ آن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ آن .ﻣﺜﻼً ﺑﻪ
ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺧﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺑﻮدي ،دروغ ﺑﻮد .و او ،در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ
دروغ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ،ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ،روزه ﺑﮕﯿﺮم .روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪش از
ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ و ﺧﺒﺮش ،دروغ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ
ﻣﺮدم ،ﺣﺮﻓﺶ را ﺑﺎور ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﺣﮑﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﻧﺴﺎن،
ﻼ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﮔﺮ
ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺬرش ،ﺣﮑﻢ ﻗَﺴﻢ را دارد .ﻣﺜ ً
ﻓﻼنﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻢ ،ﻧﺬر روزهي ﯾﮏ ﺳﺎل ،ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ .اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﺣﮑﻢ
ﺳﻮﮔﻨﺪ را دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺼﺪش ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ،ﻣﻠﺰَم
َ َ َّ َ ُ ِّ ْ َّ َ َ
اﻷ ْ� َﻤ ُﺎل ﺑﺎﻨﻟِّﻴَّ
) (1
ئ َﻣﺎ ﻧ َﻮى«. ﺮ
ِ ٍ ام ﻞﻜ ﻟ
ِ ﺎﻤ� � و
ِ ِ ،ﺎت ِ ﻧﻤﺎﯾﺪ و رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖِ » :إ�ﻤﺎ
ﯾﻌﻨﯽ» :اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ،ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده
اﺳﺖ«.
اﻣﺎ ﻧﻮع دوم :ﻧﺬرِ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ ﻧﺬري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداي آن ،ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ .اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ،ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ
ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ
از ﻋﻠﻤﺎ ،ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﻫﯿﭻ ﮐﻔﺎرهاي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﺬر ،از اﺳﺎس ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﻨﻌﻘﺪ
ﻧﻤﯽﺷﻮد .اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره دارد؛ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري،
ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ .ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ :ﺧﺎﻧﻤﯽ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش
روزه ﺑﮕﯿﺮد .اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﺬر ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دوران ﺣﯿﺾ ﯾﺎ
ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪاش ،روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ او ،ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ ،واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد.
و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮع ﻧﺬر ،ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ،ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اﯾﺎم ﺑﯿﺾ«،
ﯾﻌﻨﯽ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰده ،ﭼﻬﺎرده ،و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه ﻗﻤﺮي را روزه ﺑﮕﯿﺮد .اداي ﭼﻨﯿﻦ
ﻧﺬري ،ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ،واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖَ » :ﻣ ْﻦ ﻧَ َﺬ َر أَ ْن ﻳُﻄ َ
ﻴﻊ َّ َ
ا� ِ
َْ ُ
ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ،ﭘﺲ ،از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ« .ﯾﺎ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش 1:و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش1907 :؛ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻤﺎرهﮔﺬاري ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ/
ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ.
621 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ »ﺿﺤﯽ« ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ اداي اﯾﻦ ﻧﺬر ،ﺑﺮ او
واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺬرش ،ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ
ﻧﺬري ﻋﻤﻞ ﮐﺮد .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬرِ ﻣﺸﺮوط ﮐﻨﺪ ،ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﺪ :اﮔﺮ اﷲ ﺑﯿﻤﺎريام
را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ ،ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم و ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺎﺑﺪ ،ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺬر
ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ وﮔﺮﻧﻪ ،ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻧﻔﺎق
ﻣﺒﺘﻼ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َ َّ َ َ
� ل� ِ ۡن َءاتى ٰ َنا مِن فضلِهِۦ �َ َّص َّد� َّن َو�َكو� َّن م َِن ﴿ومِنهم من �هد ٱ
ُ َ َ َّ ْ ُ َ ُ ْ َ ۡ ََ ٓ َ َّ
� ٧٥فل َّما َءاتٮ ٰ ُهم ّمِن فضلِهِۦ �ِلوا بِهِۦ َوت َولوا َّوهم ُّم ۡع ِرضون ٧٦ ح َٱل� ٰل ِ ِ
ُ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ٓ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ ٗ ََ ۡ َ
فأ�ق َب ُه ۡم ن ِفا�ا ِ� قلو� ِ ِهم إِ� يو ِم يلقونهۥ بِما أخلفوا ٱ� ما وعدوه و�ِما �نوا
َ ۡ
]اﻟﺘﻮﺑﺔ[٧٧ ،٧٥ : يَ�ذِبُون ﴾٧٧
ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ )اﷲ( از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ ،ﺣﺘﻤﺎً زﮐﺎت
ﻣﯽدﻫﯿﻢ و از ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ .و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ ،در آن
ﺑﺨﻞ ورزﯾﺪﻧﺪ و رويﮔﺮداﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن )از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ( رويﮔﺮداﻧﻨﺪ .ﭘﺲ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ
ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﺧﻼف ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ،ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﯿﺰ( ﻧﻔﺎق را
ﺗﺎ روزي ﮐﻪ ﺑﺎ او دﯾﺪار ﮐﻨﻨﺪ ،ﺳﺮاﻧﺠﺎمِ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد.
اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﺬر ﮐﺴﯽ ،ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺬر ﻣﻌﺼﯿﺖ ،ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ
ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﺬرش ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ ،ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﮐﻔﺎرهي
ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺪﻫﺪ .ﻣﺜﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎمِ اﺑﻮاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد در آﻓﺘﺎب ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و زﯾﺮ
ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺮود ،ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و روزه ﺑﮕﯿﺮد .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا
ﻧﺬر اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ او را از ﺳﮑﻮت و اﯾﺴﺘﺎدن در آﻓﺘﺎب ،ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻪ او
ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ :ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ،زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ ﺑﺮود ،و ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ« .ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ،اﻣﺮوزه ﻧﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ
ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎرﺷﺎن در آﯾﻨﺪه ،ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﺸﺎن ﺣﻞ ﺷﻮد ،ﻓﻼن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را
اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ .ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان آنﻫﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اﮔﺮ ﺑﯿﻤﺎرﻣﺎن
ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ ،او را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ ،ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد .از ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺬري ﻣﻨﻊ
ﺷﺪه و اﯾﻦ ﻧﺬر ،ﯾﺎ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺣﺮام .ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺬر ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮاي ﺑﯿﻤﺎرﺗﺎن دﻋﺎي
ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ او را ﺷﻔﺎ دﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﻨﺪ و ﺑﯿﻤﺎرش ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ ،ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺬر ﺧﻮد را ادا ﻧﻤﺎﯾﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 622
در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم ﺑﻪ ﮐُﺸﺘﻦ ﭼﻠﭙﺎﺳﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪشآور ﯾﺎ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ اﻣﺮ ﺷﺪه
اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺮﻧﯿﺰهاي داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ،ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪاش
ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ،ﻣﯽﮐُﺸﺖ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ﺳﻤﯽ را در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ
ﺿﺮﺑﻪ ﺑﮑُﺸﺪ ،ﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و در دوﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽِ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮاﯾﺶ
ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد و در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ،ﮐﻢﺗﺮ از اﯾﻦ« .اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺿﺮﺑﻪ را
ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺰﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ ،ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻤﯿﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ،ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ را ﻣﻮﺟﻮدي
ﺗﺒﻪﮐﺎر ﻧﺎﻣﯿﺪ؛ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ را در آﺗﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ،اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺒﻪﮐﺎر و
ﭘﻠﯿﺪ ،در آﺗﺶ ﻣﯽدﻣﯿﺪ ﺗﺎ آن را ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪﺗﺮ ﺳﺎزد؛ اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽِ
ﺑﯽﺣﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﭘﻠﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﺧﻼص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ
در ﻣﺴﺠﺪ ،ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺎزار ،آن را دﻧﺒﺎل ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮑُﺸﯿﻢ.
***
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ٌ َ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ
-١٨٧٤وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن َرﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :ﻗﺎل َرﺟﻞ ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ ،ﻓﺨ َﺮج
َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ ِّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ََ َ ََ
ﺎر ٍق! �ﻘﺎل :الﻠﻬ َّﻢ لﻚ ﺎر ٍق ،ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن :ﺗﺼﺪق ﻰﻠﻋ ِ
ﺳ ﺑ ِ ْﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ ﻓﻮﺿﻌﻬﺎ ِﻲﻓ ﻳ ِﺪ ﺳ ِ
َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ََ َ ْ ُ َ َ َّ َ
اﺤﻟﻤﺪ ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ ،ﻓﺨ َﺮج ﺑِﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ ﻓ َﻮﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﻳ ِﺪ زا�ِﻴ ٍﺔ؛ ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن :
َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َّ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ ُ ِّ َ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ
اﺤﻟﻤﺪ ﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ! ﻷﺗﺼﺪ� َّﻦ ﺑِﺼﺪﻗ ٍﺔ ،ﻓﺨ َﺮج ﺗﺼﺪق الﻠﻴﻠﺔ ﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ! �ﻘﺎل :الﻠﻬﻢ لﻚ
َ َ ٍّ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ ِّ َ َ َ َ ٍّ َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ََ َ َ َ
اﺤﻟﻤﺪ ﻓﻮﺿﻌﻬﺎ ﻲﻓ ﻳ ِﺪ ﻏ ِ� ،ﻓﺄﺻﺒﺤﻮا �ﺘﺤﺪﺛﻮن :ﺗﺼﺪق ﻰﻠﻋ ﻏ ِ�؟ �ﻘﺎل :الﻠﻬﻢ لﻚ ﺑِﺼﺪﻗﺘِ ِﻪ
َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َّ َ ٍّ َ ُ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ََ َ َ ََ َ
ﺳﺎرق ﻓﻠﻌﻠﻪ أن �ﺴﺘ ِﻌﻒ ٍَ ﻰﻠﻋ ﻰﻠﻋ ﺳﺎرِ ٍق َوﻰﻠﻋ زا�ِﻴ ٍﺔ وﻰﻠﻋ ﻏ ِ�! ﻓﺄ ِﻲﺗ ﻓ ِﻘﻴﻞ ﻪﻟ :أﻣﺎ ﺻﺪ�ﺘﻚ
َّ َ ُّ َ َ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ َّ َّ َّ َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ
ﺮﺒ �ﻴﻨ ِﻔﻖ مِﻤﺎ ﺮﺳﻗﺘِ ِﻪ ،وأﻣﺎ الﺰا�ِﻴﺔ ﻓﻠﻌﻠﻬﺎ �ﺴﺘ ِﻌﻒ �ﻦ ِزﻧﺎﻫﺎ ،وأﻣﺎ اﻟﻐ ِ� ﻓﻠﻌﻠﻪ أن �ﻌﺘ ِ �ﻦ ِ
آت�َاهُ ُ َ
اﷲ«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ
) (1
ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺷﺨﺼﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ
ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺪﻫﺪ؛ ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و آنرا )ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( ﺑﻪ دزدي داد.
ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :دﯾﺸﺐ ﺑﻪ دزدي ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ :ﯾﺎ
اﷲ! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ -ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ .-و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ
دﻫﺪ و ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و )ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( آن را ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر داد .ﺑﺎﻣﺪاد
ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :دﯾﺸﺐ ﺑﻪ زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ :ﯾﺎ اﷲ!
ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؛ ﻣﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ آن زن ،ﺑﺪﮐﺎر اﺳﺖ.
و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﺻﺪﻗﻪاش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و
)ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ( آن را ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي داد .ﺑﺎﻣﺪاد ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ :دﯾﺸﺐ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز
ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮔﻔﺖ :ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ را ﺷﮑﺮ -ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دادي ﺗﺎ
ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؛ -وﻟﯽ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪام ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ دزد ،زﻧﯽ ﺑﺪﮐﺎر و ﯾﮏ ﺑﯽﻧﯿﺎز
رﺳﯿﺪ .ﮐﺴﯽ در ﺧﻮاﺑﺶ آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ :اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ دزد ،ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد
ﮐﻪ دﺳﺖ از دزدي ﺑﺮدارد؛ و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ زنِ ﺑﺪﮐﺎر ،او را از زﻧﺎ ﺑﺎزدارد
و اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪات ﺑﻪ ﺷﺨﺺِ ﺑﯽﻧﯿﺎز ،ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ او از ﺗﻮ درس ﺑﮕﯿﺮد و از
آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ ،اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ«.
ﺷﺮح
ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه درﺑﺎرهي داﺳﺘﺎن ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺗﺎ
ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺪﻫﺪ .ﻣﻌﻤﻮ ًﻻ ﺻﺪﻗﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪي اﯾﻦ
ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ دزد اﻓﺘﺎد و ﺳﺨﻨﺶ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﯿﭽﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﺑﻪ ﯾﮏ دزد
ﺻﺪﻗﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دزد ،ﺳﺰاوار ﻣﺠﺎزات اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺬل
و ﺑﺨﺸﺶ ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ اﻓﺰوده ﮔﺮدد .ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه ﮐﻪ از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ،
"اﺤﻟﻤﺪ�" ﮔﻔﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﮔﺰارد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺻﺪﻗﻪ داده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ،ﺳﺰاوار ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ .روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد
َ ْ َ ْ ُ َّ َّ
اﺬﻟي ِﺑ ِﻨ ْﻌ َﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗ ِﺘ ُّﻢ
� ِ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺮِ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ،ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ
َّ
ﺎت«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ،از آنِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﺶ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺎﺤﻟ َ ِ
الﺼ ِ
ْ َ ْ ُ َّ َ
� َﻰﻠﻋ ﻣﯽرﺳﺪ« و ﭼﻮن ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﯿﺪ ،ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ
ﺎل« (2 ).اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ،ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راﯾﺞ ُ ِّ َ
ﻞﻛ ﺣ ٍ
ُ
ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟي ﻻ �ﻤﺪ ﻰﻠﻋ مﻜﺮوه ﺳﻮاه«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر.ك :ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،از آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.4640 :
) (2ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ،وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 624
ﯾﮏ از آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ داد ،ﺧﯿﺮي ﺑﺰرگ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮد؛ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺎرق اﯾﻦ اﻣﯿﺪ وﺟﻮد
داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﺻﺪﻗﻪ دﺳﺖ از دزدي ﺑﺮدارد و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﻣﯿﺪواري وﺟﻮد داﺷﺖ
ﮐﻪ آن زنِ ﺑﺪﮐﺎر در اﺛﺮِ آن ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎﯾﺪ و دﺳﺖ از زﻧﺎ ﺑﺮدارد ﯾﺎ از آن ﻣﺮد
ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ،اﻣﯿﺪ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮد ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه درس ﺑﮕﯿﺮد و او ﻧﯿﺰ از
اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او او داده ﺑﻮد ،ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ.
در ﻫﺮ ﺣﺎل ،ﻧﯿﺖ ﭘﺎك ،ﺛﻤﺮات ﻧﯿﮑﯽ در ﭘﯽ دارد .از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ
ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﺼﺪ ﺧﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻼش ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ،اﻣﺎ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد،
اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻧﯿﺖ ﺧﯿﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ﺿﺮر ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﮔﺮ
ﮐﺴﯽ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ًا
روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ،ﻣﺴﺘﺤﻖ زﮐﺎت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ،زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﭘﺮداﺧﺘﻪ و
اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ را ادا ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﮐﺎﺗﺶ درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﯾﻦ
ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن زﮐﺎت را ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ .ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ژﻧﺪهﭘﻮش
اﺳﺖ و ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪاي ﺑﺮ ﺗﻦ دارد و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﺮي ﺑﯿﻨﻮاﺳﺖ؛ ﻟﺬا زﮐﺎت
اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎﺗﺶ از زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻣﯽ ﺷﻨﻮد ﮐﻪ آن
ﺷﺨﺺ ،ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ و اﻣﻮال ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ آﯾﺎ زﮐﺎت اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ادا ﺷﺪه اﺳﺖ؟
آري؛ ﭘﺎﺳﺦ ،ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ.
***
َ ْ َ َ ُ َ َ ْ ِّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ
ﺠﺒﻪ ، ﻮل اﷲِِ ﻲﻓ دﻋﻮةٍ ﻓﺮﻓ ِﻊ إِﻴﻟ ِﻪ اﺬﻟراع ،و�ﻧﺖ �ﻌ ِ -١٨٧٥وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﻛﻨﺎ ﻣﻊ رﺳ ِ
اك؟ َ�ْ َﻤ ُﻊ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ ِّ ُ َََ َ َْ َْ َ ً َ َ
اﷲ ﺎس ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ ،ﻫﻞ ﺗﺪرون مِﻢ ذ �ﻨﻬﺲ ﻣِﻨﻬﺎ �ﻬﺴﺔ َوﻗﺎل» :أﻧﺎ ﺳﻴﺪ اﻨﻟَّ ِ
َُْ ُْ
اﻲﻋَ ،وﺗﺪﻧﻮ ﻣِﻨﻬ ُﻢ اﺪﻟ ِ ِ ﻴﺪ َواﺣ ٍِﺪُ �َ ،ﻴ ْﺒ ِ ُ
ﺮﺼ ُﻫ ُﻢ اﻨﻟَّﺎﻇ ُِﺮَ ،و� ُ ْﺴﻤ ُﻌ ُﻬ ُﻢ َّ َ َ
اﻷوﻟ ِ� واﻵﺧ ِِﺮ�ﻦ ﻲﻓ ﺻ ِﻌ ٍ
َّ َ َ
ُ َ ََْ ُ َ َ ُ ُ ُ ُ َ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ ُ ُ
الﺸﻤﺲ� ،ﻴﺒﻠﻎ اﻨﻟَّﺎس ﻣ َِﻦ اﻟﻐ ِّﻢ َوالﻜ ْﺮ ِب ﻣﺎ ﻻ ﻳ ِﻄﻴﻘﻮن َوﻻ �ﺘ ِﻤﻠﻮن ،ﻓﻴﻘﻮل اﻨﻟَّﺎس :أﻻ
َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ُ ْ َ ِّ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َََ ُ َ ُْ َ َ
ﺗ َﺮ ْون إﻰﻟ ﻣﺎ أ�ﺘ ْﻢ �ِﻴ ِﻪ إِﻰﻟ ﻣﺎ ﺑﻠﻐ� ْﻢ ،أﻻ �ﻨﻈ ُﺮون ﻣﻦ �ﺸﻔﻊ ﻟ�ﻢ إِﻰﻟ َر��ﻢ؟ ﻓﻴﻘﻮل
ُ ُ ْ َ ُ َ َ ُ َُ َ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ َُ َ َ َ ََ َ ُ َ َْ َْ ُ
ﺮﺸ ،ﺧﻠﻘﻚ اﷲ �ِﻴ ِﺪه ِ، ﺎس ِﺒﻟﻌ ٍﺾ :أﺑﻮ�ﻢ آدم ،و�ﺄﺗﻮﻧﻪ ﻓﻴﻘﻮلﻮن :ﻳﺎ آدم أﻧﺖ أﺑﻮ اﻟب ِ �ﻌﺾ اﻨﻟَّ ِ
َْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ََ َ
اﺠﻟﻨﺔ ،أﻻ �ﺸﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ ﺣ ِﻪ ،وأم َﺮ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻓﺴﺠﺪوا لﻚ ،وأﺳﻜﻨﻚ َو�ﻔﺦ �ِﻴﻚ ﻣِﻦ ُرو ِ
َْ َ َ ً َْ َْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ ِّ َ َ َ َْ َ ِّ َ
َر�ﻚ؟ أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ َوﻣﺎ ﺑﻠﻐﻨﺎ؟ �ﻘﺎل :إن َر� ﻏ ِﻀ َﺐ اﻴﻟَﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ
َْ َْ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ ََُْ َُْ
�ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪَ ،وﻻ �ﻐﻀ ُﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪَ ،و�ﻧﻪ �ﻬ ِﺎ� ﻋ ِﻦ الﺸﺠ َﺮة ِ �ﻌﺼﻴﺖ� ،ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ،
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 626
ً َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ ُّ ُ َ ََ ُ َ ْ َُ َ ُ ْ َُ َ َْ
أﻫﻞِ ﻰﻟ ِ إ ﻞ
ِ ﺳ الﺮ ل أو ﺖ أﻧ ،ﻮح ﻧ ﺎ ﻳ :ﻮن ﻮل ﻘ ﻴ� ﻧﻮﺣﺎ ﻮن ﺄﺗ ﻴ� ، ٍ
ﻮح ﻧ ﻰﻟ ِ إ ﻮا ﺒ ﻫ اذ ي، �
اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ � ِ
ََ َ َ ََََ َ َ َ َ َ ُْ َ َ ْ َ َّ َ ُ َ ْ ً َ ُ ً ْ
اﻷر ِض ،وﻗﺪ ﺳﻤﺎك اﷲ �ﺒﺪا ﺷﻜﻮرا ،أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ ،أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ ﺑﻠﻐﻨﺎ ،أﻻ
َْ َ َ ً َْ َْ َ ْ َْ َُ ْ َُ َ ْ َْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ِّ َ َ ُ ُ َّ َ ِّ َ
ﻀ َﺐ اﻴﻟَﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪَ ،وﻟﻦ �ﻐﻀ َﺐ �ﺸﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ ر�ﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮل :إن ر� ﻏ ِ
ْ َُ َ َْ َْ َْ َ ْ ٌ َ َ ُ َ ََ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ َ َ ْ
�ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪَ ،و�ﻧﻪ ﻗﺪ ﺎﻛﻧﺖ ِﻲﻟ دﻋ َﻮة دﻋ ْﻮت ﺑِﻬﺎ ﻰﻠﻋ ﻗ ْﻮ ِ�� ،ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ
َ ُُ ْ ﺖ ﻧَ ُّ ْ َُ َ َْ َ ََ ُ َ َْ َ َ ُ ُ َ َ َْ ُ ْ َ َْ
ﻲﺒ اﷲِ َوﺧﻠِﻴﻠﻪ ﻣِﻦ َ ِ أﻧ ، ِﻴﻢ ﻫ اﺮ إﺑ ﺎ ﻳ : ﻮن ﻮل ﻴﻘ ﻓ ِﻴﻢ ﻫ اﺮ إﺑ ﻮن ﺄﺗ ﻴ� ، ِﻴﻢ ﻫ ا ﺮ إﺑ ﻰﻟ ِ إ ﻮا ﺒ ﻫ اذ ي �
ِ �
َ َ
َّ ِّ ْ ُ ُ ُ َ َ
َ ْ َ َ ِّ َ َ َ ْ َْ ْ ْ
أﻫ ِﻞ اﻷر ِض ،اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ ،أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﻴﻘﻮل لﻬ ْﻢ :إن َر� ﻗﺪ ﻏ ِﻀ َﺐ
َّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َ َ َْ َ َُْ َ َ َ ً َ َْ َ ْ ََُْ َُْ َ ْ َْ َ
اﻴﻟَ ْﻮم ﻏﻀﺒﺎ ل ْﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪَ ،وﻟﻦ �ﻐﻀ َﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪَ ،و�� ﻛﻨﺖ ﻛﺬﺑﺖ ﺛﻼث
ْ َُ َ ُ َ ََ ُ َ ُ َ َ ُ ُ َ ْ َُ َ َْ َْ َْ َْ َ َ
ﺎت؛ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ ��ِي ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ مﻮﻰﺳ� ،ﻴﺄﺗﻮن مﻮﻰﺳ ﻓﻴﻘﻮلﻮن: ﻛﺬﺑ ٍ
ْ َ ْ َ َ ِّ َ َ َ ََ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ
ﺎس ،اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ، ﻳﺎ مﻮﻰﺳ أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲِ ،ﻓﻀﻠﻚ اﷲ ﺑِﺮﺳﺎﻻﺗ ِ ِﻪ َو�ِ�ﻼﻣِ ِﻪ ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِ
َ َ َ ً َ َْ َ ْ ََُْ َُْ َ ْ
ﻀ َﺐ اﻴﻟَ ْﻮم ﻏﻀﺒﺎ ل ْﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪَ ،وﻟﻦ
ُ ُ َّ َ ِّ َ ْ َ َ َ َْ ُ َ
أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﻴﻘﻮل :إن ر� ﻗﺪ ﻏ ِ
ْ َُ َ َْ َْ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ْ ً َ ُ َ َ ْ َ َ ْ
�ﻐﻀ َﺐ �ﻌﺪهُ ﻣِﺜﻠﻪَ ،و�� ﻗﺪ �ﺘﻠﺖ �ﻔﺴﺎ ل ْﻢ أوم ْﺮ ﺑِﻘﺘﻠِﻬﺎ� ،ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ
َ َُُ َْ َ ْ َ ُ ُ ﻮن :ﻳَﺎ ﻋ َ َ ََُ ُ َ َ ََ ُ َ ْ َُ َ َْ
ِيﻰﺴ ،أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲ َو�ِﻤﺘﻪ أﻟﻘﺎﻫﺎ ِيﻰﺴ� .ﻴﺄﺗﻮن ﻋِيﻰﺴ �ﻴﻘﻮل �ي؛ اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ ﻋ � ِ
َ َ َْ َ ْ َ ْ َ َ ِّ َ َْ َ ٌ ْ ُ َ َّ ْ َ َ َ َ
إِﻰﻟ م ْﺮ� َﻢ َو ُروح ﻣِﻨﻪَ ،و�ﻤﺖ اﻨﻟَّﺎس ﻲﻓ الﻤﻬﺪِ ،اﺷﻔﻊ ﻨﻟَﺎ إِﻰﻟ َر�ﻚ ،أﻻ ﺗ َﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ � ُﻦ �ِﻴ ِﻪ؟
ﻀ َﺐ َ� ْﻌ َﺪهُ َّ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ َُ ُ
ﻀﺐ اﻴﻟﻮم ﻏﻀﺒﺎ لﻢ �ﻐﻀﺐ �ﺒﻠﻪ ﻣِﺜﻠﻪ ،وﻟﻦ �ﻐ ﻓﻴﻘﻮل ﻋِيﻰﺴ :إن ر� ﻗﺪ ﻏ ِ
ََ ُ َ ْ َ ُ َ ُ َ َّ ْ َُ َ َْ َْ َْ ْ َُ ََْ َ ْ ُ ْ َْ ً َْ
�ي ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ �ﻤ ٍﺪ� .ﻴﺄﺗﻮن ﻣِﺜﻠﻪ ،ولﻢ ﻳﺬﻛﺮ ذﻧﺒﺎ� ،ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ �ﻔ ِﻲﺴ ،اذﻫﺒﻮا إِﻰﻟ � ِ
ُ َ َّ ً
�ﻤﺪا.«
ﺎ� ُﻢ اﻷﻧْبﻴﺎءَِ ،وﻗَ ْﺪ َ� َﻔ َﺮ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ َ َّ ُ َ ُ ُ ََ ُ
اﷲ ِ ﻮ� �ﻴﻘﻮلﻮن :ﻳﺎ �ﻤﺪ أﻧﺖ َرﺳﻮل اﷲِ وﺧ ِ و� رواﻳ ٍﺔ�» :ﻴﺄﺗ ِ
َ ُ ْ َ ُ َ
َ ْ َ َ َ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ
لﻚ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِﻚ وﻣﺎ ﺗﺄﺧﺮ ،اﺷﻔﻊ ﻨﻟﺎ إِﻰﻟ ر�ﻚ ،أﻻ ﺗﺮى إِﻰﻟ ﻣﺎ �ﻦ �ِﻴ ِﻪ؟ ﻓﺄ�ﻄﻠِﻖ
َّ َ َ َ ْ َ ْ ً ُ ْ ً َ ِّ ُ َّ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ ْ َ َ َ َْ َ َ ْ َََ ُ َ
ﻲﻠﻋ ﻣِﻦ �ﺎﻣِ ِﺪه َِ ،وﺣﺴ ِﻦ اﺜﻟﻨﺎءِ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺷيﺌﺎ ﺟﺪا ل ِﺮ�� ،ﻢ �ﻔﺘﺢ اﷲ ِ ﺎ ﺳ ﺂﻲﺗ ﺤﺗﺖ اﻟﻌﺮ ِش ﻓﺄ�ﻊ ﻓ ِ
َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ْ َ ْ َُ
لﻢ �ﻔﺘﺤﻪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ �ﺒ ِ�� ،ﻢ �ﻘﺎل :ﻳﺎ �ﻤﺪ ار�ﻊ رأﺳﻚ ،ﺳﻞ �ﻌﻄﻪ ،واﺷﻔﻊ �ﺸﻔﻊ ،ﻓﺄر�ﻊ
َ َ َ ُ ُ ُ َّ َ ِّ ُ َّ َ ِّ َ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ُ ْ ْ ْ ُ َّ َ َ ْ ْ
َرأ ِﻲﺳ ،ﻓﺄﻗﻮل :أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺎ َرب ،أﻣ ِﻲﺘ ﻳﺎ َرب� ،ﻴﻘﺎل :ﻳﺎ �ﻤﺪ أدﺧِﻞ ﻣِﻦ أﻣﺘِﻚ ﻣﻦ ﻻ ﺣِﺴﺎب
َ
اب«. ِﻴﻤﺎ ﺳ َﻮى َذل َِﻚ ﻣ َِﻦ اﻷﺑْ َ
ﻮ
َ
� ﺎس ﺮﺷ َ� ُء اﻨﻟَّ اﺠﻟ َّﻨﺔَِ ،و ُﻫ ْﻢ ُ َ اﻷ� َﻤﻦ ﻣ ِْﻦ أﺑْ َﻮاب ْ َ ْ َ َْ ْ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ﺎب ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻣِﻦ اﺒﻟ ِ
ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َْ َّ َ َ ْ َ َ َْ ُ َّ َ َ َ َّ
� ﻣﻜﺔ � ﻣِﻦ مﺼﺎرِ�ﻊِ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻛﻤﺎ � �ﻢ ﻗﺎل» َ :واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ ،إن ﻣﺎ �� ال ِﻤﺮﺼا� ِ
) (1
ﺮﺼى«] .ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[ � َﻣ َّﻜ َﺔ َو�ُ ْ َ َو َﻫ َﺠ َﺮ أْ،و َﻛ َﻤﺎ َ� ْ َ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي
را آوردﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را دوﺳﺖ داﺷﺖ ،ﺑﻪ آن ،ﮔﺎزي زد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ
ﺳﺮور و آﻗﺎي ﻣﺮدم در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻢ؛ آﯾﺎ ﻋﻠﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟ اﷲ ،اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦِ
اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ،ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺻﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و
ﭼﺸﻢ ،ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ،ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد .ﻣﺮدم ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﻧﺎراﺣﺖ و
ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎب و ﺗﺤﻤﻞ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ
ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺸﻘﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ
ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ؟ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻧﺰد ﭘﺪرﺗﺎن آدم ﺑﺮوﯾﺪ.
ﭘﺲ ﻧﺰد آدم ﻣﯽروﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي آدم! ﺗﻮ اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﻫﺴﺘﯽ .اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺎ دﺳﺖ
ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ ،در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ
ﺗﻮ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ؛ آﯾﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت
ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺸﻘﺘﯽ ،ﮔﺮﻓﺘﺎر
ﺷﺪهاﯾﻢ؟ آدم) (ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﻣﺮوز ،ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ،
ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ
ﺷﺪ .او ،ﻣﺮا از ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺎز داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم -و از آن
ﺧﻮردم؛ ﻟﺬا -ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد
ﮔﺮﻓﺘﺎرم .ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ .ﻧﺰد ﻧﻮح ﺑﺮوﯾﺪ .ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻧﻮح) (ﻣﯽروﻧﺪ و
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻧﻮح! ﺗﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ و اﷲ ،ﺗﻮ را
ﺑﻨﺪهي ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ .ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ دارﯾﻢ؟ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ
ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ .ﻧﻮح) (ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﻣﺮوز ،ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از
اﯾﻦ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ
ﺷﺪ .ﻣﻦ ،اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺧﻮد دارم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﺮدم و
اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم .ﻧﺰد ﮐﺴﯽ
دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ .ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ) (ﺑﺮوﯾﺪ .ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ) (ﻣﯽروﻧﺪ و
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ اﷲ و دوﺳﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش در ﻣﯿﺎن اﻫﻞ زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ و
اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ.
اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﻣﺮوز ،ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 628
ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﻣﻦ ﺳﻪ دروغ
ﮔﻔﺘﻪام و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد
ﮔﺮﻓﺘﺎرم .ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ .ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺮوﯾﺪ .ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ) (ﻣﯽروﻧﺪ
و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻣﻮﺳﯽ! ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ .اﷲ ،ﺗﻮ را ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺖ و ﮐﻼمِ ﺧﻮد-
ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻫﻢﺻﺤﺒﺘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ -ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮﺗﺮي داده اﺳﺖ .ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و
روزي دارﯾﻢ؛ آﯾﺎ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﻮﺳﯽ) (ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
اﻣﺮوز ،ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه
و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﻣﻦ ،اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﺸﺘﻢ ﮐﻪ
دﺳﺘﻮرش را ﻧﺪاﺷﺘﻢ .ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل
ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم .ﻧﺰد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ .ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺮوﯾﺪ .ﭘﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ)(
ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻋﯿﺴﯽ! ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و ﮐﻠﻤﻪي اوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ اﻟﻘﺎ ﮐﺮد
و ﻧﯿﺰ روﺣﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ -ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ در ﻣﺮﯾﻢ دﻣﯿﺪ-؛ و در ﮐﻮدﮐﯽ ،آنﮔﺎه
ﮐﻪ در ﮔﻬﻮاره ﺑﻮدي ،ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯽ .ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ آﯾﺎ ﻧﺰد
ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :اﻣﺮوز ،ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﻨﺎن
ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ،ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺸﺪه و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻢ ،ﻫﺮﮔﺰ
ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ .ﻋﯿﺴﯽ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﻦ ﺑﻪ
ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم ،ﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﺎرم .ﻧﺰد ﮐﺴﯽ
دﯾﮕﺮ ﺑﺮوﯾﺪ .ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮوﯾﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽروﻧﺪ«.
و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :اي ﻣﺤﻤﺪ! ﺗﻮ
ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﯽ .و اﷲ ،ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮت را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛
ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ .آﯾﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؟ آنﮔﺎه
ﻣﻦ ﺑﻪراه ﻣﯽاﻓﺘﻢ و زﯾﺮﻋﺮش ﻣﯽروم و ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽاﻓﺘﻢ .ﺳﭙﺲ اﷲ
دروازهﻫﺎي ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎﯾﺶ را ﺑﻪ روي ﻣﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﮕﺸﻮده اﺳﺖ .آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اي ﻣﺤﻤﺪ! ﺳﺮت را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻦ و
درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را ﻣﺴﺄﻟﺖ ﻧﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ
ﻣﯽﮔﺮدد .ﭘﺲ ﻣﻦ ﺳﺮم را ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ .ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ.
ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﻣﺘﻢ .آنﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :اي ﻣﺤﻤﺪ!آندﺳﺘﻪ از اﻣﺘﺖ را ﮐﻪ ﺣﺴﺎب و
629 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ،از دروازهي راﺳﺖ درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ،ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺒﺮ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آنﻫﺎ
در ﺳﺎﯾﺮ دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ -و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺳﺎﯾﺮ دروازهﻫﺎ ﻧﯿﺰ
وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﻧﺪ .«-ﺳﭙﺲ اﻓﺰود» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ،
ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻫﺮ دو ﻟﻨﮕﻪ از ﻟﻨﮕﻪﻫﺎي درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ،ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن "ﻣﮑﻪ" و
"ﻫﺠﺮ" ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن "ﻣﮑﻪ" و "ﺑﺼﺮي" اﺳﺖ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽ را در آﺧﺮ ﮐﺘﺎش ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه
ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ در ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را آوردﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﮐﻪ
دﺳﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را دوﺳﺖ داﺷﺖ ،ﺑﻪ آن ،ﮔﺎزي زد و ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻦ ﺳﺮور و آﻗﺎي ﻣﺮدم
در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺴﺘﻢ؛ آﯾﺎ ﻋﻠﺘﺶ را ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟« ﺳﭙﺲ ﻋﻠﺘﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ،
اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦِ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ،ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ ُ ُ َ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َّ ۡ ُ َ ۡ
﴿قُ ۡل إ َّن ٱ� َّول َ
ِ� َوٱ�خِر َ
ت يو ٖ� معلو ٖ� ﴾٥٠�ن ٤٩لمجموعون إِ� مِي� ِ ِ ِ
]اﻟﻮاﻗﻌﺔ[٥٠ ،٤٩ :
ﺑﮕﻮ :ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن و آﯾﻨﺪﮔﺎن ،ﻫﻤﮕﯽ در وﻋﺪهﮔﺎه روزي ﻣﺸﺨﺺ ،ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم در وﻋﺪهﮔﺎه آن روز ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﺻﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و
ﭼﺸﻢ ،ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ :زﻣﯿﻦ در آن روز ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻻ ﮐﺮوي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ
ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﯾﺎ ﺻﻔﺤﻪاي ﭘﻬﻦ و ﻫﻤﻮار اﺳﺖ و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ ،دﯾﮕﺮان
ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺮَك ﺑﮑﺸﺪ ،ﻫﻤﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ و ﻫﻤﻮار
ﻫﯿﭻ ﮐﻮه ،رودﺧﺎﻧﻪ ،درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد .ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮﺷﺎن ﻗﺮار
ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد .آنروز ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار
ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ .ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﷲ ،ﺧﻮدش رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ
ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮِ ﭘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ ،ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ روزي ﺑﻪ ﻃﻮلِ ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل را ﺗﺤﻤﻞ
ﮐﻨﺪ! در آنروز ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ آن
ﻣﯽدارد ﺗﺎ در ﭘﯽِ ﮐﺴﯽ ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺰد اﷲ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ .اﷲ در دﻟﺸﺎن
ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ،آدم ﺑﺮوﻧﺪ .ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 630
ﮐﺴﯽ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ او را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽداﻧﺪ .ﻟﺬا اﻧﺴﺎنﻫﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﺰد
ﭘﺪرﺷﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺑﺎ
دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪ .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
]ص [٧٥ : ت � ِ َي َد َّي﴾ ك أَن � َ ۡس ُ
ج َد ل َِما َخلَ ۡق ُ َ َ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ َ َ َ
﴿قال �إِبل ِيس ما منع
)ﭘﺮوردﮔﺎر( ﻓﺮﻣﻮد :اي اﺑﻠﯿﺲ! ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را از ﺳﺠﺪه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ دو دﺳﺘﻢ آﻓﺮﯾﺪم ،ﺑﺎزداﺷﺖ؟
روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﭘﺪرﺷﺎن آدم ﻣﯽروﻧﺪ ،ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :اﷲ ،ﺗﻮ را ﺑﺎ
دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ ،در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دﺳﺘﻮر
داد ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺳﺠﺪه ﮐﻨﻨﺪ« .در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ ُ ُ ْ َ َ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ ٓ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ
� َو�ن م َِن ﴿�ذ قلنا ل ِلم��ِك ِة ٱسجدوا �دم فسجدوا إِ� إِبل ِيس �� وٱستك
ۡ َ
� ٰ ِفر َ
]اﻟﺒﻘﺮة[٣٤ : �ن ﴾٣٤ ِ ٱل
و زﻣﺎﻧﯽ )را ﯾﺎدآوري ﮐﻦ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﯿﻢ :ﺑﺮاي آدم ﺳﺠﺪه ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﺳﺠﺪه
ﮐﺮدﻧﺪ ،ﻣﮕﺮ اﺑﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺎز زد و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮد و در زﻣﺮهي ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ.
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :و ﻧﺎمﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮزش داد«؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ ٓ ُ َّ َ َّ
]اﻟﺒﻘﺮة[٣١ : ﴿ َو َعل َم َءاد َم ٱ� ۡس َما َء � َها﴾
و )اﷲ( ﻫﻤﻪي ﻧﺎﻣﻬﺎ)ي اﺷﯿﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آنﻫﺎ( را ﺑﻪ آدم آﻣﻮزش داد.
ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ» :و از روﺣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد آﻓﺮﯾﺪ ،در ﺗﻮ دﻣﯿﺪ«؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
]اﳊﺠﺮ[٢٩ : و�﴾ ﴿ َو َ� َف ۡخ ُ
ت �ِيهِ مِن ُّر ِ
و از روح ﺧﻮد در او دﻣﯿﺪم.
ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم از اﯾﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ آدم ﺑﺎﺧﺒﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﻣﺖ رﺳﻮلاﷲ ﮐﻪ ﮐﻪ اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖﻫﺎ ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ آدم
ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮا از ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺎزداﺷﺖ؛ اﻣﺎ
ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم و از آن ﺧﻮردم« .ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
631 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﻧﻮح ﭘﺪر دوم ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮح
َّ َ ٞ ٓ
ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ ،ﻏﺮق ﻧﻤﻮدَ ﴿ :و َما َء َام َن َم َع ُه ٓۥ إِ� قلِيل﴾؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :و ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ،ﻫﻤﺮاه او
اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ« .ﻟﺬا ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ؛
ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده ،ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و از ﻓﻀﻞ و ﺟﺎﯾﮕﺎه او در ﻧﺰد اﷲ
ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد ﮐﻪ از اﷲ ،ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ
ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﺑﺮاي ﻗﻮﻣﺶ دﻋﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺮد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ً َّ َ ۡ َٰ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ّ َّ ٞ
]ﻧﻮح[٢٦ : ِ
ب � تذر � ٱ��ض مِن ٱل�فِرِ�ن ديارا ﴾٢٦ ﴿وقال نوح ر ِ
و ﻧﻮح ﮔﻔﺖ :اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﻫﯿﭻﮐﺲ از ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺮروي زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﮕﺬار.
در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮح دﻋﺎﯾﯽ را ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش
ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ َّ ۡ َ َ َ َ ٰ ُ َّ ّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ٞ
�ن َو ۡع َد َك ٱ َ
� ُّق﴾ ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�
]ﻫﻮد[٤٥ : ﴿ونادى نوح ر�هۥ �قال ر ِ
ﻧﻮح ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ :اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم ،از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن
وﻋﺪهات ،ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻮح وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را از ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ
ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮش ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد ،از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺠﺎت ﻧﯿﺎﻓﺖ .ﺣﺘﯽ ﭘﺪرش از او
ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﭘﺴﺮ ﻧﻮح ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد .در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ ٰ ُ ٌ ۡ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ۡ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ۡ َ
� ٰ ِفر َ
�ن ﴾٤٢� ٱركب معنا و� ت�ن مع ٱل ِ ﴿ونادى نوح ٱ�نهۥ و�ن ِ� مع ِز ٖل �ب
]ﻫﻮد[٤٢ :
و ﻧﻮح ،ﻓﺮزﻧﺪش را ﮐﻪ در ﮐﻨﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ ،ﺻﺪا زد )و ﮔﻔﺖ (:ﭘﺴﺮم! ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻮار ﺷﻮ و ﺑﺎ
ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺒﺎش.
اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭘﺴﺮش ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؟ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ٓ ۡ �ٔاو ٓ َ َ ﴿قَ َال َ َ
]ﻫﻮد[٤٣ : ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ
ص ُم ِ� م َِن ٱل َما ِء﴾ ِ
)ﭘﺴﺮ ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ :ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ.
ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ،ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺑﺮاي ﻣﺎ
ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ .ﻧﻮح ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻪ
ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺮﻣﻨﺪه اﺳﺖ و رويِ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد.
آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرِ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛
اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺳﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ،از ﺷﻔﺎﻋﺖ و وﺳﺎﻃﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز
َْْ ْ
� ِﻣﻨ ُﻬ َّﻦ ِﻲﻓ ّ َ َ َ ََ ُ َْ َ ْ ْ ْ
ﺎت :ﺛِنﺘ ِ ﻣﯽزﻧﺪ .ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :لﻢ ﻳ� ِﺬب ِإﺑ َﺮا ِﻫﻴﻢ ِ إﻻ ﺛﻼث ﻛﺬﺑ ٍ
) (1
ﺎرة«... ا� :ﻗَ ْﻮ ُ ُﻪﻟ ﴿إ ِّ� َﺳﻘﻴﻢ﴾ َوﻗَ ْﻮ ُ ُﻪﻟ ﺑَ ْﻞ َ� َﻌﻠَ ُﻪ َﻛﺒ ُ
� ُﻫ ْﻢ َﻫ َﺬا وواﺣﺪة ﻰﻓ ﺷﺄن � ََﺳ َ َّ َ
ِ ِ ِ ات ِذ ِ
ﯾﻌﻨﯽ» :اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﺑﺎر ،دروغ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺎر ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﺑﻮد؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ
َْ َََُ َ ُ ُ َ َ
�ﻫ ْﻢ ﻫﺬا ﻴﻢ ﯾﻌﻨﯽ :ﻣﻦ ﺑﯿﻤﺎرم .و دﯾﮕﺮي آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ :ﺑﻞ �ﻌﻠﻪ ﻛ ِﺒ ﻓﺮﻣﻮد :إ ِّ� َﺳﻘ ٌ
ِ ِ
ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖ ﺑﺰرگ ،اﯾﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮده اﺳﺖ .و ﺳﻮﻣﯿﻦ دروﻏﺶ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ )ﻧﺠﺎت( ﻫﻤﺴﺮش
ﺳﺎره از ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻢﮔﺮ ﺑﻮد«؛ زﯾﺮا اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻔﺖ :او ،ﺧﻮاﻫﺮِ ﻣﻦ اﺳﺖ.
ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،دروغ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد و ﺗﻮرﯾﻪ ،دروغ
ﻧﯿﺴﺖ .وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﻮد ،اﯾﻦ را ﻣﺎﻧﻊ از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺮاي
ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن ،ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد.
ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽروﻧﺪ و اﻣﺘﯿﺎزات و
ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ ،ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ .اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺮدي ﻗﻮي ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي
اﻻﻫﯽﺳﺖ .ﭼﻮن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدي ﻗﻮي و ﺳﺮﺳﺨﺖ آﻧﺎن را
رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮد .ﻣﻮﺳﯽ روزي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ .ﯾﮑﯽ از
آنﻫﺎ ،از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي ،ﻗﺒﻄﯽ و از ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻋﻮن .ﻣﺮدي ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان
ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻮد ،از او ﯾﺎري ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻄﯽ زد و آن ﻗﺒﻄﯽ
در دم ﺟﺎن داد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻠﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ:
َ َ َ ۡ َ ّ ۡ َ ۡ َ ََ َ َ َ َ ُ َۡ ۡ َ ِين َة َ َ ٰ
﴿ َو َد َخ َل ٱل ۡ َمد َ
� َ�ق َتتِ� ِن �ٰذا مِن ِ� �فلةٖ مِن أهل ِها فوجد �ِيها رجل ِ �ح ِ
َ َ َ َ َّ ِيعتِهِۦ َو َ�ٰ َذا م ِۡن َع ُد ّوه ِۦ فَٱ ۡس َت َ� ٰ َث ُه ٱ َّ�ِي مِن ش َ
ِيعتِهِۦ � ٱ�ِي م ِۡن َع ُد ّوِه ِۦ ف َو� َزهُۥ ِۖ
ش َ
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش(5084 ،4712 ،3358) :؛ و ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2371 :
635 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﯾﺪن اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ را ﻧﺪاﺷﺖ ،ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد و ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﮐﻪ آن را
ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﯾﺎﻓﺖ ،رﻓﺖ و آنﺟﺎ اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﻪ وادي -ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ -ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﮐﻪ آﯾﺎ
ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؟ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ .ﺳﭙﺲ از ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ
رﺳﯿﺪ .آنﮔﺎه ﮔﻮﺷﻪي ﭘﯿﺮاﻫﻨﺶ را ﺑﺎﻻ ﮐﺸﯿﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ،
ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ از ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﮔﺬﺷﺖ .ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﻣﺮوه رﻓﺖ و
آنﺟﺎ اﯾﺴﺘﺎد و ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﻣﯽ ﺑﯿﻨﺪ؟ و ﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﻧﺪﯾﺪ .و ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ،اﯾﻦ
ﻋﻤﻞ را ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد.
اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻌﯽ -ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﭘﺮﺷﺘﺎبِ -ﻣﺮدم در ﻣﯿﺎن
ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ،از ﻫﻤﯿﻦﺟﺎﺳﺖ«.
و ﭼﻮن -ﺑﺮاي آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر -ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﺮوه رﺳﯿﺪ ،ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ .ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ:
ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش! آنﮔﺎه ﺧﻮب ﮔﻮش داد .دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن ﺻﺪا را ﺷﻨﯿﺪ .ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ :ﺻﺪاﯾﺖ
را ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻢ رﺳﺎﻧﺪي؛ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻦ .در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﮐﻨﺎر
ﺟﺎﯾﮕﺎه زﻣﺰم دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎﻟﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽزد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب ﺑﯿﺮون آﻣﺪ .ﺳﭙﺲ
ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن آب ﮐﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ،ﺟﻠﻮي آن را ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ
و در ﻣﺸﮏ ﻣﯽرﯾﺨﺖ .و ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ آب ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ ،آب ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻓﻮران ﻣﯽﮐﺮد.
اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ،ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ! اﮔﺮ او
ﮐﺎري ﺑﻪ زﻣﺰم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد» :اﮔﺮ او از آن آب ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺖ ،زﻣﺰم ،ﭼﺸﻤﻪاي
روان ﻣﯽﺷﺪ« .اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ :او آب ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺷﯿﺮ داد.
ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ :از ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ
اﯾﻦ ﭘﺴﺮ و ﭘﺪرش ،آن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ .و اﷲ ،دوﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺿﺎﯾﻊ ﺗﺒﺎه ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ.
ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :ﺟﺎي ﺧﺎﻧﻪي ﮐﻌﺒﻪ ،زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﺗﭙﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﯿﻞ ،از ﭼﭗ و راﺳﺖ
آن ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ.
ﻣﺎدر -ﺑﺎ ﭘﺴﺮش -در ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻊ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺪهاي از ﻗﺒﯿﻠﻪي "ﺟﺮﻫﻢ" ﮐﻪ از
راه "ﮐَﺪاء" ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ،در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﮑﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﻧﺪ .و ﭘﺮﻧﺪهاي را ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً
ﭘﯿﺮاﻣﻮن آب ﻣﯽﮔﺮدد ،در آنﺟﺎ دﯾﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ :اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪه ،اﻃﺮاف آب دور ﻣﯽزﻧﺪ و از
زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ اﯾﻦ وادي را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ،آﺑﯽ در آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﯾﺎ دو
ﻧﻔﺮ را -ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ -ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ .آﻧﺎن آب دﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺧﺒﺮش را ﺑﺮاي
641 ﺑﺎب :اﺣﺎدﯾﺜﯽ در ﺑﺎرهي دﺟﺎل و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﯿﺎﻣﺖ
ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ آوردﻧﺪ .آن ﮔﺮوه ﺑﻪﺳﻮي آب رﻓﺘﻨﺪ و در ﮐﻨﺎر آب ،ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را
دﯾﺪﻧﺪ .ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ :آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدت ﺑﻤﺎﻧﯿﻢ؟ ﮔﻔﺖ :آري؛ اﻣﺎ ﺷﻤﺎ
ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﻘﯽ در ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ آب ﻧﺪارﯾﺪ .ﮔﻔﺘﻨﺪ :ﺑﺎﺷﺪ.
اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم را
دوﺳﺖ داﺷﺖ ،ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد آﻧﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ«.
آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ آنﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي آوردن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ .آﻧﺎن ﻧﯿﺰ
آﻣﺪﻧﺪ و در آنﺟﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺟﺮﻫﻢ در
آنﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ .ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ -ﯾﻌﻨﯽ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ -ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ رﺷﯿﺪ ﺷﺪ و ﻋﺮﺑﯽ را از
آﻧﺎن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻮن ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدﯾﺪ ،ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و او را ﺟﻮاﻧﯽ
ﻣﻤﺘﺎز و ﺳﺮآﻣﺪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج رﺳﯿﺪ ،ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ
ازدواج او درآوردﻧﺪ .ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﻮت ﮐﺮد.
ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﮐﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد ،اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺮاي ﺳﺮ زدن ﺑﻪ
ﺧﺎﻧﻮادهاش -ﺑﻪ ﻣﮑﻪ -آﻣﺪ؛ اﻣﺎ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را -در ﺧﺎﻧﻪ -ﻧﯿﺎﻓﺖ .ﻟﺬا ﺳﺮاغ او را از
ﻫﻤﺴﺮش ﮔﺮﻓﺖ .ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ روزي ،ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ اﺳﺖ -.و در
رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ :رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﮑﺎر ﮐﻨﺪ-.
ﺳﭙﺲ اﺑﺮاﻫﯿﻢ از ﻫﻤﺴﺮ ﭘﺴﺮش درﺑﺎرهي وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﺎل و روزﺷﺎن
ﭘﺮﺳﯿﺪ .آن زن ﮔﻔﺖ :وﺿﻊ ﻣﺎ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪ اﺳﺖ و در ﺗﻨﮕﻨﺎ و ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ .و ﻧﺰد
اﺑﺮاﻫﯿﻢ زﺑﺎنِ ﺷﮑﻮه ﮔﺸﻮد .اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮﻣﻮد :ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮت آﻣﺪ ،ﺑﻪ او
ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﮕﻮ ﮐﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪي درب ﺧﺎﻧﻪاش را ﺗﻌﻮﯾﺾ ﮐﻨﺪ .ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ آﻣﺪ ،ﺑﻮي آﺷﻨﺎﯾﯽ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﻣﺪ؟
ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد :آري؛ ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ،ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و ﺳﺮاغ ﺗﻮ را
ﮔﺮﻓﺖ .ﻣﻦ ﻫﻢ ﺟﻮاﺑﺶ را دادم .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي وﺿﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ .ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ
ﮐﻪ در ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ .اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرﺷﯽ ﻫﻢ ﮐﺮد؟
ﮔﻔﺖ :ﺑﻠﯽ ،از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﯾﻢ :آﺳﺘﺎﻧﻪي درب
ﺧﺎﻧﻪات را ﻋﻮض ﮐﻦ .اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد :او ﭘﺪر ﻣﻦ ﺑﻮده و دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از
ﺗﻮ ﺟﺪا ﺷﻮم؛ ﭘﺲ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﺮو .و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را ﻃﻼق داد و ﺑﺎ زﻧﯽ دﯾﮕﺮ از
ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺟﺮُﻫﻢ ،ازدواج ﮐﺮد.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 642
رﻓﺘﺎري را ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﭘﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ،و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر اﺳﺖ ،اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ.
اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮﻣﻮد :اي اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ! اﷲ ﻣﺮا ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري اﻣﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ:
ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه .اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺮﺳﯿﺪ :آﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﻠﻪ ،ﮐﻤﮑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ .ﻓﺮﻣﻮد :اﷲ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ
اﯾﻦﺟﺎ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺴﺎزم .و ﺑﻪ ﺗﭙﻪاي ﻣﺮﺗﻔﻊ در آن اﻃﺮاف ،اﺷﺎره ﮐﺮد و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي
ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ .اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺳﻨﮓ ﻣﯽآورد و اﺑﺮاﻫﯿﻢ دﯾﻮارﻫﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد.
آنﮔﺎه ﮐﻪ دﯾﻮارﻫﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪ ،اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﯾﻦ ﺳﻨﮓ را -ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ-
آورد و ﺑﺮاي ﭘﺪرش روي زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ روي آن اﯾﺴﺘﺎد و ﺑﻨّﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد و
لس ِم ُ
يع ك أَ َ
نت ٱ َّ َ َّ َ َ َ َّ ۡ َّ ٓۖ َّ َ
اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ او ﺳﻨﮓ ﻣﯽداد .و ﻫﺮ دو ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ﴿ :ر�نا �قبل مِنا إِن
ٱ ۡل َعل ُ
ِيم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﯾﯽ«.
در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ :اﺑﺮاﻫﯿﻢ ،اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺑﺎ ﺧﻮد -ﺑﻪ ﺳﻮي
ﻣﮑﻪ -آورد و ﻣﺸﮑﯽ آب ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از آب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺸﮏ
ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﭽﻪاش را ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ اﺑﺮاﻫﯿﻢ زن -و ﻓﺮزﻧﺪ -ﺧﻮد
را زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮش -ﺳﺎره -ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد.
ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وي رﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ "ﮐَﺪاء" رﺳﯿﺪﻧﺪ .آنﺟﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ را از ﭘﺸﺖ
ﺳﺮ ﺻﺪا زد و ﮔﻔﺖ :اي اﺑﺮاﻫﯿﻢ! ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺳﭙﺎري و ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﻬﺎﯾﻤﺎن
ﻣﯽﮔﺬاري؟ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرم .ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﻔﺖ :ﺑﻪ اﷲ
راﺿﯽام؛ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻫﻢﭼﻨﺎن از ﻣﺸﮏ ﻣﻮﺟﻮد در آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺴﺮش
ﺷﯿﺮ ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آب ،ﺗﻤﺎم ﺷﺪ .ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ :ﮐﺎش ﺑﺮوم و ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻢ؛ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ
را ﺑﯿﺎﺑﻢ .اﺑﻦﻋﺒﺎس $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﺻﻔﺎ رﻓﺖ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر -ﺑﻪ
اﻃﺮاف -ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺪﯾﺪ -.از ﺻﻔﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ -و ﭼﻮن ﺑﻪ
ﭘﺎﯾﯿﻦِ وادي رﺳﯿﺪ ،ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎﻻي ﻣﺮوه رﻓﺖ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺎ و
ﻣﺮوه را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد .ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ :ﮐﺎش ﺑﺮوم و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ در ﭼﻪ
ﺣﺎل اﺳﺖ؟ رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ ﺑﯽﺗﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ
اﺳﺖ ،ﻧَﻔَﺴﮏ ﻣﯽزﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻃﺎﻗﺖ ﻧﯿﺎورد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ :ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮوم و ﻧﮕﺎه ﮐﻨﻢ؛ ﺷﺎﯾﺪ
ﮐﺴﯽ را ﺑﯿﺎﺑﻢ .ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ در ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه را ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد؛
ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ :ﺑﺮوم و ﺑﺒﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﭽﻪ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ .ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 644
ﮔﻔﺖ :اﮔﺮ ﺧﯿﺮي در ﺗﻮﺳﺖ ،ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ .ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎﺷﻨﻪي ﭘﺎﯾﺶ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ
ﻣﯽزد و از زﻣﯿﻦ ،آب ﺟﻮﺷﯿﺪ .ﻣﺎدر اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺒﻬﻮت ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﮐﻒ دﺳﺘﺶ آب
ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ -.و اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮد-.
َْ َ َُْ َُ ُ َ َ َ ْ ُ ُ َ
ز�ﺪ ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ َرﺳﻮل اﷲِ� ﻘﻮل» :الﻜﻤﺄة ﻣ َِﻦ الﻤ ِّﻦ ، ﺑﻦ ٍ -١٨٧٧وﻋﻦ ﺳﻌﻴ ِﺪ ِ
) (1 َ َ ُ َ َ ٌ َْْ
�«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
وﻣﺎؤﻫﺎ ِﺷﻔﺎء ل ِﻠﻌ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﺎرچ،
ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ و از ﻣﻨﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ) (2و آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ ،ﺷﻔﺎﺳﺖ«.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻗﺎرچ ،ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺮﻧﺠﺒﯿﻦ اﺳﺖ و آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ ،ﺷﻔﺎﺳﺖ«.
ﻗﺎرچ ﯾﺎ ﺳﻤﺎروغ ،ﻣﺎدهي ﻏﺬاﯾﯽ ارزﺷﻤﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺑﺎران ،ﺑﻪوﯾﮋه ﭘﺲ از
ﺑﺎرانﻫﺎي ﻣﻮﺳﻤﯽ ﻣﯽروﯾﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﻟﺬﯾﺬ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﺑﺰرگ ﺷﻮد ،در روي زﻣﯿﻦ
ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺮدم ،ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺸﻘﺘﯽ آن را ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو
رﺳﻮلاﷲ آن را از ﻣﻨﺖﻫﺎي اﷲ ﺑﺮﺷﻤﺮد و ﻓﺮﻣﻮد» :آﺑﺶ ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ ،ﺷﻔﺎﺳﺖ«.؛
ﯾﻌﻨﯽ آﺑﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ،ﺑﻪ اذن اﷲ ﺷﻔﺎﺑﺨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
ﭼﺮك و آبِ ﭼﺸﻢ را ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﭼﺸﻤﯽ ،ﻣﻔﯿﺪ
ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ آب ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﭼﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ .ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ
آب ﻗﺎرچ را ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ،آن را اﻧﺪﮐﯽ ﺗَﻔﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺮم ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ آن را ﻓﺸﺮده،
آﺑﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺗﮑﻪﺗﮑﻪ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺸﺮدن ،آﺑﺶ را
ﮔﺮﻓﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ روش ،آب ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﯽ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ.
***
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َّ ُ ّ َ ﴿ َو َما َ� َن ٱ َّ ُ
� ِ�ُ َع ّذ َِ� ُه ۡم َوأ َ
� ُم َعذ َِ� ُه ۡم َوه ۡم � َ ۡستَغفِ ُرون ﴾٣٣ نت �ِي ِه ۚم وما �ن ٱ
]اﻷﻧﻔﺎل[٣٣ :
ﺗﺎ در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻫﺴﺘﯽ ،اﷲ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻋﺬاب ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ و ﺗﺎ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ،اﷲ
ﻣﺠﺎزاﺗﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ
َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ً ۡ َ َ ُ ٓ ْ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ْ ُ ُ
� فٱ ۡس َتغف ُروا ِ�نو� ِ ِه ۡم َو َمن حشة أو ظلموا أنفسهم ذكروا ٱ ﴿وٱ�ِين إِذا �علوا � ِ
َ َ ُ ۡ ْ ُ َ ْ
�وا َ ٰ َ َ َ َ
� َول ۡم يُ ِ ُّوب إ َّ� ٱ َّ ُ
ُّ ُ َ َۡ
� ما �علوا َوه ۡم َ�عل ُمون ] ﴾١٣٥آل ﻋﻤﺮان[١٣٥ : �غ ِف ُر ٱ�ن ِ
و آﻧﺎنﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎر زﺷﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﻨﻨﺪ ،اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮاي
ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ .ـ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ ،ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟ ـ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ
ﮔﻨﺎه ﮐﺮدن اداﻣﻪ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ.
آﯾﺎت ﻓﺮاوان و ﻣﻌﻠﻮﻣﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد.
ﺷﺮح
ﻣﻮﻟﻒ /ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش در واﭘﺴﯿﻦ روزﻫﺎي ﺣﯿﺎت آن ﺑﺰرﮔﻮار دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از اﷲ
درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ
ون � دِين ٱ َّ�ِ أ ۡف َو ٗ ﴿إ َذا َجا ٓ َء نَ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ
اجا ٢ ِ � ٱ�ِ وٱلفتح ١ور�يت ٱ�اس يدخل ِ ِ
َ َ َ َّ ۡ َ َ
]اﻟﻨﴫ[٤ ،١ : ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك َوٱ ۡس َتغفِ ۡرهُۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ﴾٣
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوهﮔﺮوه وارد دﯾﻦ
اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ( .ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ
ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه .ﺑﯽﮔﻤﺎن او ،ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ.
ﻣﻮﻟﻒ /ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺶِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﯿﺪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ را ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن
اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺗﻮدهي ﻣﺮدم از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش
اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ.
ﮐﺘﺎب رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ ،ﯾﮑﯽ از ﺧﺠﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ
ﮐﻨﻮن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ ﻣﻮﻟﻔﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
647 ﺑﺎب :اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن
اﺳﺘﻐﻔﺎر ،ﯾﻌﻨﯽ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش؛ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ،ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ
َ ُ ُّ َ َ َ َ َّ ٌ َ َ ْ ُ ْ
اﺨﻟ َ َّﻄﺎ� َ
اﺘﻟ َّﻮاﺑُﻮن«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻫﻤﻪي
� َّ
ِ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﻞﻛ ﺑ ِ� آدم ﺧﻄﺎء ،وﺧ�
اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻄﺎﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺎﮐﺎران ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
ب
ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ،ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت اﺳﺖ ،و ﯾﺎ ارﺗﮑﺎ ِ
ﻋﻤﻞِ ﺣﺮام .ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﮔﻨﺎه و ﺧﻄﺎ ،ﺗﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ دواي ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن ،ﺗﻮﺑﻪ و
اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .در اﺛﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﻣﺮدم را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺧﻄﺎﻫﺎ و
ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪم و آﻧﺎن ﻣﺮا ﺑﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﮔﻔﺘﻦِ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻫﻼك ﮐﺮدهاﻧﺪ«.
اﺳﺘﻐﻔﺎر ﯾﺎ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ،ﺳﺒﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﺎت
ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ﭘﺎرهاي از
اﯾﻦ آﯾﺎت را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ ۡ َۡ
]ﳏﻤﺪ [١٩ : ت﴾﴿ َوٱستغفِ ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ
و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ.
ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ و
ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن ،درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ،در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در
ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻗﺮآن ،ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ار ﴾١٧ �ن بٱ ۡ�َ ۡس َ
ح َ ُۡ ۡ َۡ َ
]آل ﻋﻤﺮان[١٧ : ِ ﴿وٱلمستغفِ ِر ِ
...و آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ ،اﻣﺎ ﭼﻮن
اﺣﺴﺎس ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن
ﺑﻪﮐﺜﺮت اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻨﺪ.
***
) (1ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ] .ر.ك :ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ) .87ﻣﺘﺮﺟﻢ([
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 648
ِّ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ َ َ َ ْ َّ ُ َ َ
َ -١٨٧٨و َﻋﻦ اﻷ َﻏ ِّﺮ ال ْ ُﻤ َﺰ ِّ
� أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إﻧﻪ ﻴﻟُﻐﺎن ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِﻲﺒ ،و�� ﻷﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ ِ ِ
َّ َْ ََ َ َ
) (1
اﷲ ِﻲﻓ اﻴﻟﻮ ِم ﻣِﺌﺔ مﺮ ٍة«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اَﻏَﺮّ ﻣﺰَﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮔﺎه ﺑﺮ دﻟﻢ -ﻟﺤﻈﻪاي -ﺳﺎﯾﻪي
ﻏﻢ و ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ«.
رﺳﻮلاﷲُ �َ ﻘﻮل» :واﷲ إ ِّ� ﻷَ ْﺳﺘَ ْﻐ ُ
ﻔﺮ َ
اﷲ
َ َ ُ ُ ْ َ َ ْ
-١٨٧٩و�ﻦ أﻲﺑ ﻫ َﺮ� َﺮة ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ
ِ ْ َ
) (2 َّ ً ْ َْ َ ْ ََ ُ ُ
وأﺗﻮب إِﻴﻟﻪ ﻲﻓ اﻴﻟﻮم أ�ﺮﺜ ﻣِﻦ ﺳﺒ ِﻌ� مﺮة«] .رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﷲ
ﮐﻪ ﻣﻦ ،روزاﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻔﺘﺎد ﺑﺎر از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
َ َْ َْ ُ ْ ُ ََ
ﺬﻟ َﻫ َﺐ ُ َْ َّ ُ َ َ َُْ
اﷲ َ -١٨٨٠و�ﻨﻪ-ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲَِ » :واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ لﻮ لﻢ ﺗﺬﻧ ِﺒﻮا،
ُ ْ َ ََ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ََ َ
) (3
اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ� ،ﻴﻐ ِﻔ ُﺮ لﻬ ْﻢ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ �ﻌﺎﻰﻟ ﺑِ�ﻢ ،وﺠﻟﺎء ﺑِﻘﻮمٍ ﻳﺬﻧ ِﺒﻮن ،ﻓيﺴﺘﻐ ِﻔﺮون
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در
دﺳﺖ اوﺳﺖ ،اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن
دﯾﮕﺮي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«.
ِّ ََ َ َْ ْ َ ُ َّ َ ُ ُّ َ ْ ُ َ
ﺣ ِﺪ ﻣﺌﺔ م َّﺮ ٍةَ » :رب
ِﺮﺳﻮل اﷲِِ ﻲﻓ الﻤﺠﻠ ِِﺲ الﻮا ِ
ِ َ -١٨٨١وﻋ ِﻦ اﺑ ِﻦ �ﻤ َﺮ $ﻗﺎل :ﻛﻨﺎ �ﻌﺪ ل
الﺮﺣ ُ َ ُ ْ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ َّ َّ ُ ْ
ِﻴﻢ«] .رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ،اﯾﻦ اب َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ وﺗﺐ ﻲﻠﻋ إﻧﻚ أﻧﺖ اﺘﻟﻮ
) (4
ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ از رﺳﻮلاﷲ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و
ُ ) (5 اﺘﻟ َّﻮ ُ
اب َّ
الﺮ ِﺣﻴﻢ«. ﺖ َّﻚ أَﻧْ َ
َ ِّ ْ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َّ َ
ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ» :رب اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ وﺗﺐ ﻲﻠﻋ إﻧ
) (1ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش5829 :؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ ،ش705 :؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود ،از
آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش.327 :
) (2آﻟﺒﺎﻧﯽ /ﮔﻮﯾﺪ :از ﺳﺨﻦ ﻧﻮوي /ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از
اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺎﮐﻢ ،/اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از
اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎ اﺳﻨﺎد ﻗﻮي رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ،از زﯾﺪ ،ﻏﻼمِ آزادﺷﺪهي
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺟﻬﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در اﺳﻨﺎد اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ،
اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ آن وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ رواﯾﺖ ،ﺷﻮاﻫﺪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ در »اﻟﺘﻌﻠﯿﻖ اﻟﺮﻏﯿﺐ«
) (269/2ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮدهام.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 650
آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اَﻏَﺮّ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر ﻣﺰَﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد:
»ﮔﺎه ﺑﺮ دﻟﻢ -ﻟﺤﻈﻪاي -ﺳﺎﯾﻪي ﻏﻢ و ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر از اﷲ
آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ« .اﯾﻦ ،در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﮔﻨﺎﻫﺎن اول و آﺧﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را
ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ ،ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ؟ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ
ﻏﺒﺎر ﻏﻔﻠﺖ و ﮔﻨﺎه ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻮﺟﻪ دارد ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و
ﭼﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ و ارزش اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻢﺗﺮ
ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ! ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ
رﺳﻮلاﷲ را اﻟﮕﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪﮐﺜﺮت آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ
اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺲ از رﺳﻮلاﷲ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ و ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺻﺪ
ﺐ َ َ َّ َّ َ َ ْ َ َّ َّ ُ َّ
الﺮﺣ ُ
ﻴﻢ«.
َ ِّ ْ
اﻏﻔ ْﺮ ﻲﻟ َوﺗُ ْ
ﻲﻠﻋ إﻧﻚ أﻧﺖ اﺘﻟﻮاب ِ ﺑﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ» :رب ِ ِ
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ،اﯾﻦ
اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻨﺎه دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﭼﻮن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،آﻧﺎن را
ﻣﯽآﻣﺮزد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ
اوﺳﺖ ،اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن
دﯾﮕﺮي ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﮐﻨﻨﺪ و آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد« .اﯾﻦ ،اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ
اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ درﺟﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ
از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ،ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮداود /رواﯾﺖ
ﮐﺮده ،آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻫﺮﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ،اﷲ ﺑﺮاي
او از ﻫﺮ ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ،ﺑﺮونرﻓﺘﯽ و از ﻫﺮ ﻏﻤﯽ ،ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن
ﺑﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮَد ،ﺑﻪ او روزي ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«.
اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻧﯿﺰ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ،
ّ
وﺟﻮد دارد؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ» :الﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﻲﻟ«» ،ا�ّ ارﻤﺣ�«
و »اﺳﺘﻐﻔﺮ اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ« را ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ درﺧﻮاﺳﺖ و دﻋﺎي ﺷﻤﺎ
ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن اﷲ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد.
***
651 ﺑﺎب :اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن
ْ َْ َ ْ َُ َ َُْ َ َ ِّ ُ ِّ -١٨٨٤وﻋﻦ َﺷ َّﺪادِ ﺑْﻦ َأوسَ ﻋﻦ اﻨﻟَّ
ﺎر أن �ﻘﻮل اﻟﻌﺒﺪ: ِ ﻔ ﻐِ ﺘاﻻﺳ ﺪ ﻴ ﺳ » :ﻗﺎل ﻲﺒ ِ ِ ِ ٍ
ْ َ َ َ ْ َ ََ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ْ َ ِّ
الﻠﻬ َّﻢ أﻧﺖ َر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك ،وأﻧﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬﺪِك ووﻋﺪِك ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ،
َ َّ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ
ﻮء ﺑِﺬﻧ ِﻲﺒ ،ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ،ﻓﺈﻧﻪ ﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ ،أﺑﻮء لﻚ ﺑِﻨِﻌﻤﺘِﻚ ﻲﻠﻋ وأﺑ
ُّ ُ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ َ ُ ً َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ
ﺎر مﻮﻗ ِﻨﺎ ﺑِﻬﺎ� ،ﻤﺎت ﻣِﻦ ﻳﻮﻣِ ِﻪ �ﺒﻞ أن �ﻤ ِﻲﺴ� ،ﻬﻮ ﻣِﻦ اﺬﻟﻧﻮب إﻻ أﻧﺖ .وﻣﻦ ﻗﺎلﻬﺎ ﻣِﻦ اﻨﻟﻬ ِ
َ َّ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ َ ُ َ ُ ٌ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ُ َ ْ ْ ْ
أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨﺔِ ،وﻣﻦ ﻗﺎلﻬﺎ ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ،وﻫﻮ مﻮﻗ ِﻦ ﺑِﻬﺎ� ،ﻤﺎت �ﺒﻞ أن ﻳﺼﺒِﺢ� ،ﻬﻮ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ«.
) (1
]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺷﺪاد ﺑﻦ اوس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻐﻔﺎر ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ
ْ َ َ َْ َ َََ َ ْ ُ َ َ َ ََ
ﻰﻠﻋ َ� ْﻬﺪ َك َو َو ْﻋﺪ َك ﻣﺎَ َّ ُ َّ َ ْ َ َ ِّ
ِ ِ ﺑﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ" :الﻠﻬﻢ أﻧﺖ ر� ﻻ � إﻻ أﻧﺖ ﺧﻠﻘﺘ ِ� وأﻧﺎ �ﺒﺪك ،وأﻧﺎ
َ َّ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ْ َ َ
ﻚ َ َ َّ
ﻲﻠﻋ وأﺑُ ُ
ﻮء ِﺑﺬﻧ ِﻲﺒ ،ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ،ﻓﺈﻧﻪ اﺳﺘﻄﻌﺖ ،أﻋﻮذ ِﺑﻚ ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺖ ،أﺑﻮء لﻚ ِﺑ ِﻨﻌﻤﺘِ
َ ْ ُ ُّ ُ َ َّ
إﻻ أﻧْ َ
ﺖ" (2 ).ﻫﺮﮐﻪ در روز آن را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن روز ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا ﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب
رﺳﯿﺪن ﺷﺐ ﺑﻤﯿﺮد ،از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ در ﺷﺐ آن را ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻫﻤﺎن
ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮا رﺳﯿﺪن روز ﺑﻤﯿﺮد ،از اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ«.
َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َْ َ َ َ َ ًَ ُ َ َ َ َ َ َ
اﷲ ﺛﻼﺛﺎ، -١٨٨٥وﻋﻦ ﺛﻮ�ﺎن ﻗﺎل :ﺎﻛن َرﺳﻮل اﷲِ إِذا اﻧﺮﺼف ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ اﺳﺘﻐﻔﺮ
ُ ِﻸو َز ِ ِّ َ ْ َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ
اﻲﻋَ -وﻫ َﻮ ِﻴﻞ ل ْ اﺠﻟﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮ ِام«� . َوﻗﺎل» :الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم ،وﻣِﻨﻚ الﺴﻼم� ،ﺒﺎر�ﺖ ﻳﺎ ذا
ْ َْ ْ َْ ُ َ َ َُ ُ ْ َْ ََْ َ ُ
) (3
ﺎر؟ ﻗﺎل� :ﻘﻮل :أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ ،أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ أﺣﺪ رواة اﺤﻟﺪﻳﺚ :-ﻛﻴﻒ اﻻﺳﺘِﻐﻔ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺛﻮﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد ،ﺳﻪ ﺑﺎر
َ َ ﺎر ْ� َ
ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل
َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ
ﻼ ُم�َ ،ﺒَ َ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ» :الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم ،و ِﻣﻨﻚ الﺴ
ْ
َواﻹﻛ َﺮامِ « .ﺑﻪ اوزاﻋﯽ ﮐﻪ از راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ،ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ :اﺳﺘﻐﻔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟
ْ ْ ْ ْ
أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ«. أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ،ﭘﺎﺳﺦ داد :ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ» :
) (1ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري ،ش4968 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش] .484 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 116
ﮔﺬﺷﺖ) .ﻣﺘﺮﺟﻢ([
) (2ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ» :ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﯽ و ﺑﻪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮدازم و از ﺗﻮ آﻣﺮزش
ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ،ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
653 ﺑﺎب :اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن
ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻦ و ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ،ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎ؛ اﮔﺮ در آن
روز ﺑﻤﯿﺮي ،ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ در ﺷﺒﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﮔﻔﺘﻪاي ،از دﻧﯿﺎ ﺑﺮوي،
اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﻮﺑﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ْ ْ ْ ْ
أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ، أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ،رﺳﻮلاﷲ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد ،ﻣﯽﮔﻔﺖ» :
َْ َ َ
ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛﺮامِ « .اﻧﺴﺎن ﺎر ْ� َ َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ
ﻼ ُم�َ ،ﺒَ َ ْ ْ
أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ؛ الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم ،و ِﻣﻨﻚ الﺴ
ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزش اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﻧﻘﺼﯽ در ﻧﻤﺎزش ﺑﻮده اﺳﺖ ،آﻣﺮزﯾﺪه
ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﻤﺎن ،ﻋﺎري از ﻧﻘﺺ ﻧﯿﺴﺖ؛ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐزﻧﺪهداراﻧﯽ ﮐﻪ
وﻗﺘﯽ از ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﺷﺒﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ
�ن بٱ ۡ� ۡس َ
حارِ ﴾١٧ َ ُۡ ۡ َۡ َ
]آل ﻋﻤﺮان[١٧ : ﴿وٱلمستغفِرِ ِ
...و آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
ﺎر ْ� َ
ﺖ ﻳَﺎ
َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ
ﻼ ُم�َ ،ﺒَ َ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ» :الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم ،و ِﻣﻨﻚ الﺴ
ْ َ َ
ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ « و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم واﻻ و ﻧﯿﮑﻮي اﻟﻬﯽ از اﷲ ﮐﻪ از
ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ ،ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻣﺎن را ﻧﻤﺎز ﺳﺎﻟﻢ و ﮐﺎﻣﻠﯽ
ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺎﯾﻪي رﻓﻊ درﺟﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ.
َّ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ
الﺴﻼ ُم« ،ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و »الﻠﻬﻢ أﻧﺖ الﺴﻼم ،و ِﻣﻨﻚ
ﺳﺎﻟﻤﯽ؛ و ﺳﻼﻣﺖ از ﻧﺰد ﺗﻮﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ اﷲ ﻧﺒﻮد ،ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﻣﺪﯾﻢ ،ﭼﻪ رﺳﺪ
ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﺎر و ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺗﻼش و ﺟﻬﺎد ﺑﭙﺮدازﯾﻢ!
ﺖﺎر ْ� َ
ﺖ« ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ�َ » .ﺒَ َ َ َ
ﺗﻌﺎﻴﻟْ َ ْ َ َ ﺎر ْ� َ
ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ «؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻟﻔﻆ» و » َ�ﺒَ َ
ْ َ َ
ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ «؛ ﯾﻌﻨﯽ :ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ ارزاﻧﯽ
داﺷﺘﻪاي ،ﻓﺮاوان و ﺑﯽﺷﻤﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ،ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ
ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ.
***
َ ْ َ َ َّ َ َُ ُ َ َّ َ ْ ُ َ
�ﺲ ﻗﺎل :ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل ا�ِ� ﻘﻮل» :ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ :ﻳﺎ ا� َﻦ آدم إِﻧﻚ -١٨٨٧وﻋﻦ ٍ
أ
ُ َ ُ ُ َ
َ ََ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ
ُ َ َ َ َ َْ َ َ َْ
اﺑﻦ آدم ،لﻮ ﺑﻠﻐﺖ ذﻧﻮ�ﻚ ﻣﺎ دﻋﻮﺗ ِ� َو َرﺟﻮﺗ ِ� �ﻔ ْﺮت لﻚ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﺎﻛن ﻣِﻨﻚ وﻻ أﺑ ِﺎﻲﻟ ،ﻳﺎ
655 ﺑﺎب :اﻣﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن
َ ُ َّ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ُ ََ َ
ﺮاب اﻷ ْر ِض ﺧﻄﺎﻳﺎ،
�ﻨﺎن الﺴﻤﺎء� ،ﻢ اﺳﺘﻐﻔﺮﺗ ِ� �ﻔ َﺮت لﻚ ،ﻳﺎ ا�ﻦ آدم ،إِﻧﻚ لﻮ أﺗيﺘ� ﺑ ِ ٍ
ﻘ
َُْ َ ُ َ َ ْ ً َ ًْ ُْ ُ ُ َّ َ ْ َ
ﺮﺸك ِﻲﺑ ﺷيﺌﺎ ،ﻷﺗيﺘﻚ ﺑِﻘ َﺮاﺑِﻬﺎ ﻣﻐ ِﻔ َﺮة«] .ﺗﺮﻣﺬي ،رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را�ﻢ ﻟ ِﻘﻴت� ﻻ � ِ
) (1
ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ[.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ :از رﺳﻮلاﷲ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯽ ،ﻫﻤﻪي
ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻢ .اي
آدﻣﯽ! اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﺳﭙﺲ
از ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ ،ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ .اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم!
اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮيِ زﻣﯿﻦ ،ﮔﻨﺎه ﮐﺮدهاي،
وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ،ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﻐﻔﺮت و
آﻣﺮزش ،ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ«.
ْ ْ َ ﻗﺎل» :ﻳﺎ َﻣ ْﻌ َ َ ِّ َ َ َ َّ ْ َ َ َّ
ﺮﺜن ﻣ َِﻦ ﺮﺸ اﻟنﺴﺎءِ ﺗﺼﺪ�ﻦ ،وأ� ِ ﻲﺒ أن اﻨﻟَّ َّ
ِ ﻋﻤﺮ$ َ -١٨٨٨وﻋﻦ اﺑﻦ
َ َ َ
ﺮﺜ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ِّ َ َ ْ ُ ُ
ﺎر؟ ﻗﺎل: امﺮأة ﻣ ِْﻨ ُﻬ َّﻦَ :ﻣﺎ ﻨﻟَﺎ أ� َ
ٌ
ﺖ ﺎﻟ ﻗ ؛ « ﺎر ﺮﺜ أ ْﻫﻞ اﻨﻟَّ � َّﻦ أ� َ ﺎر؛ ﻓﺈ� رأ�ﺘ
ِ ِ ِ
َ ِ ِ اﻻﺳﺘِﻐﻔ ِ
أﻏﻠَ َﺐ ِﺬﻟِي ﻟُﺐٍّ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ْ
ﺮﺜ َن الﻠﻌ َﻦَ ،وﺗ�ﻔ ْﺮن اﻟﻌ ِﺸ َ
َ َ ْ َّ ُ ْ
� ِْ
ِﻳﻦ
ﺎت �ﻘ ٍﻞ ود ٍ � ،ﻣﺎ رأﻳﺖ ﻣِﻦ ﻧﺎﻗ ِﺼ ِ »ﺗ
ْ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ
َ َ َْ ُْ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ ْ
� �ِﺸﻬﺎدة ِ َرﺟ ٍﻞَ ،و�ﻤﻜﺚ ﻳﻦ؟ ﻗﺎل» :ﺷﻬﺎدة امﺮأ� ِ
َ ِّ
ﻣِﻨ َ�ﻦ« ﻗﺎﻟﺖ :ﻣﺎ �ﻘﺼﺎن اﻟﻌﻘ ِﻞ واﺪﻟ ِ
) (2 َّ َ ُ َ ِّ
اﻷﻳﺎم ﻻ ﺗﺼ�«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻦﻋﻤﺮ $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :اي ﮔﺮوه زﻧﺎن! ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ و زﯾﺎد
اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦِ اﻫﻞ دوزخ دﯾﺪهام« .زﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ» :ﭼﺮا ﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ
اﻫﻞِ دوزخ ﻫﺴﺘﯿﻢ؟« ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاوان ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و از ﺷﻮﻫﺮاﻧﺘﺎن
ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮده ،ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؛ ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻗﺺِ ﻋﻘﻞ و دﯾﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ
ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻋﺎﻗﻞ ،ﭼﯿﺮه ﺷﻮد -و ﻓﺮﯾﺒﺸﺎن دﻫﺪ «.-آن زن ﻋﺮض ﮐﺮد:
ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ و دﯾﻦ ﻣﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮔﻮاﻫﯽِ دو زن در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮاﻫﯽِ ﯾﮏ
) (1ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ ،ش4338 :؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي ،آﻟﺒﺎﻧﯽ ،/ش .2805 :اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ
ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 447ﮔﺬﺷﺖ.
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.79:
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 656
ﻣﺮد ]ﻧﻘﺼﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[ و ]ﻧﻘﺼﺎن دﯾﻦ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ[ ﭼﻨﺪ روز ﻣﯽﮔﺬرد و زن-
ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻧﻔﺎس -ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ«.
***
-372ﺑﺎب :آنﭼﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
ﺷﺮح
ﻧﻮوي /ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن
ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :اي ﻓﺮزﻧﺪ آدم! ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﯽ ،ﻫﻤﻪي
ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻢ«؛
زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش دارد ،ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
َْ َ َْ
ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺜﯽ اﻟﻬﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» :أﻧﺎ ِﻋﻨﺪ ﻇ ِّﻦ �ﺒ ِﺪي
َ ُُ
ﺮ� ﻲﻓ مﻸ ٍ ذﻛﺮﺗﻪ ﻲﻓ
ْ َ َ
ﻛ ذ و�ن ، ﻲﺴ
ِ
َ َ ُُْ َْ
ﻔ� ﻲﻓ ﻪﺗﺮ ﻛذ ، ﻪ
ِ ﺴ
ِ
َْ
ﻔ� ﻲﻓ � ﻓﺈن َذ َﻛ َ
ﺮ
ْ
، � ﻲﺑَ ،وأَﻧَﺎ َﻣ َﻌ ُﻪ إ َذا َذ َﻛ َ
ﺮ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
659 ﺑﺎب :آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
َ َْ ْ
� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛) (1ﯾﻌﻨﯽ» :ﻣﻦ ﻧﺰد ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪهام ﻫﺴﺘﻢ -و ﺑﺎ او ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ
مﻸ ٍ ﺧ ٍ
ﺑﻪ ﻣﻦ دارد ،رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ -و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ
ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ،ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ ،او را در
ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«.
در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
اي آدﻣﯽ! اﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺑﺰرگ و زﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ و
ﺳﭙﺲ از ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯽ ،ﺗﻮ را ﻣﯽﺑﺨﺸﻢ و )ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ( ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ .اي
ﻓﺮزﻧﺪ آدم! اﮔﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮيِ زﻣﯿﻦ ،ﮔﻨﺎه
ﮐﺮدهاي ،وﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ،ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه
ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ،ﻧﺰدت ﺧﻮاﻫﻢ آﻣﺪ« .اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎه
ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ،ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎزﮔﺮدد و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،اﷲ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ
را ﻣﯽآﻣﺮزد.
در ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ /ذﮐﺮ ﮐﺮده ،آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ زﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد:
»ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦِ اﻫﻞ دوزخ دﯾﺪهام«؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ زﯾﺎد اﺳﺘﻐﻔﺎر
ﮐﻨﻨﺪ .اﯾﻦ ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ،ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻧﻊ ورود ﺑﻪ دوزخ
اﺳﺖ .ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎراﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ» :ا ّ
لﻠﻬﻢ اﻏﻔﺮ ﻰﻟ«» ،ا�ّ ارﻤﺣ�« و »أﺳﺘﻐﻔﺮ
اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ« را ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ ،ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ و آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﮔﻔﺘﻨﺸﺎن ﻫﯿﭻ زﺣﻤﺘﯽ ﻧﺪارد.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎبِ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﮐﻪ
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ .ﻟﺬا اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و
اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻨﺶ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي
ﺟﺎوﯾﺪاﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎزد و ﻣﻮﻟﻒ] ،ﺷﺎرح ،ﻣﺤﻘﻖ ،ﻣﺘﺮﺟﻢ و ﻧﺎﺷﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب[ را
ﺑﯿﺎﻣﺮزد و در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﺑﻬﺸﺘﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ را ﺑﺎ
رهﺗﻮﺷﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ.
ﻣﻮﻟﻒ /در اﯾﻦ ﺑﺎب ،آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ .ﯾﮑﯽ از
ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ آﯾﺎت درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُُٗ ّ ۡ َ ُ َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ُ ُ ُ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ
ور
ٖ ف � ِنم � ز ن ٣١ ون ﴿ول�م �ِيها ما �شت ِ� أنفس�م ول�م �ِيها ما تدع
ِي� ﴾٣٢ َّ
]ﻓﺼﻠﺖ[٣٢ ،٣١ : رح ٖ
و آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ دﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،دارﯾﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ ،ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ) .اﯾﻦﻫﺎ(
ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و ﭘﯿﺶﮐﺸﯽ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮورز )اﺳﺖ(.
در ﺑﻬﺸﺖ ،ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ،وﺟﻮد دارد و ﻫﺮﭼﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ و
ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶ از آن ،ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٞ َ ُ َّ َ َ ٓ ُ َ َ َ
]ق[٣٥ : ِيها َو َ� ۡ� َنا َم ِز�د ﴾٣٥ ﴿لهم ما �شاءون �
آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ،ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ،ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َ ُ ْ ٓ َ ُ
س َّما ٓ أ ۡخ َ َ ُ ّ ُ َّ ۡ ُ
﴿فَ َ� َ� ۡعلَ ُم َ� ۡف ٞ
� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ﴾١٧
� لهم مِن قرة ِ أ� ِٖ
]اﻟﺴﺠﺪة [١٧ :
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(
اﺳﺖ ،ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن ،ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﯾﻌﻨﯽ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن آﻣﺎده
ﮐﺮده اﺳﺖ ،درﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ ،ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن اﺳﺖ .ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ
در دﻧﯿﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ،ﻓﻘﻂ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آﺧﺮت اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺪﮐﯽ از
ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﺑﻪ دﯾﺪهي ﻋﺒﺮت
ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ و از آن درس ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ،ﻓﺮق ﻧﻌﻤﺖ دﻧﯿﺎ و ﻧﻌﻤﺖ آﺧﺮت ،در ﺣﺪيﺳﺖ
ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از درك و ﺗﺼﻮر اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
ﺑﻬﺸﺖ ،ﺳﺮاي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي دوﺳﺘﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﺧﻮد آﻣﺎده ﮐﺮده
اﺳﺖ؛ ﻣﻮﻟﻒ /اﺑﺘﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ۡ
ِ� َ ٤٦ون َز� َنا َما ِ�
ۡ ُ ُ َ
وها � َس َ� ٰ� َءا ِمن َ ون ٤٥ٱدخل � � َج َّ�ٰت َو ُ� ُ
ي ﴿إ َّن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ
ِ ٍ ٍ ٖ ِ ِ
ُ
ب َو َما هم ِ� َ �َ �َ ٤٧م ُّس ُه ۡم � َ
ِيها نَ َص ٞ �ر ُّم َت َ�ٰبل َ
ِ
� ُ ُُص ُدورهِم ّم ِۡن غ ِّل إ ِ ۡخ َ� ٰنًا َ َ ٰ
ٖ ٍ ِ
ۡ
ّم ِۡن َها ب ُمخ َرج َ
]اﳊﺠﺮ[٤٨ ،٤٥ : � ﴾٤٨ ِ ِ
661 ﺑﺎب :آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺑﺎغﻫﺎ و )ﮐﻨﺎرِ( ﭼﺸﻤﻪﺳﺎران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد) .ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد (:در
ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﯿﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ؛ و ﮐﯿﻨﻪاي را ﮐﻪ در ﺳﯿﻨﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺖ ،ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ
و ﺑﺮادروار ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ .آنﺟﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ و رﻧﺠﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن
ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ.
آري؛ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺳﻼﻣﺖ ﮐﺎﻣﻞاﻧﺪ و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻤﺎري و آﻓﺘﯽ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر از
ﭘﯿﺮي و ﻣﺮگ ،دراﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :در ﺳﻼﻣﺖ و
ّ َ ۡ
اﻣﻨﯿﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪَ ﴿ .ون َز� َنا َما ِ� ُص ُدورِهِم ّم ِۡن غ ٍِل﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﯿﻨﻪاي را از دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون
ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ زﯾﺮا آﻧﺎن را ﭘﯿﺶ از ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ روي ﭘﻠﯽ در ﻣﯿﺎن دوزخ و ﺑﻬﺸﺖ
ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻗﺼﺎﺻﺸﺎن را از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺎك و ﺑﯽآﻻﯾﺶ ﺷﺪﻧﺪ
و دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺎك ﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﻧﺎراﺳﺘﯽ و ﮐﯿﻨﻪاي در آن ﻧﻤﺎﻧﺪ ،ﺑﻪ درون ﺑﻬﺸﺖ
ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
�ر ُّم َت َ�ٰبل َ
ِ�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎﯾﯽ ،روﺑﻪروي ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ُ ُ
ِ ﴿ ٖ
اﯾﻦ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ادﺑﺸﺎن در ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از
ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ :ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﺣﻠﻘﻪاي ﺑﺰرگ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار
�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :آنﺟﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ وب َو َما ُهم ّم ِۡن َها ب ُم ۡخ َرج َ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪَ �َ �َ ﴿ .م ُّس ُه ۡم � َ
ِيها نَ َص ٞ
ِ ِ
رﻧﺠﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻫﯿﭻﮔﺎه از آنﺟﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در
ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ.
آﯾﻪي دوم:
ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻧﺪاﯾﺸﺎن
َٰ َ َ َ ۡ ٌ َ َۡ ُ ُ َۡ ۡ َ َ َ ٓ َ ُ َۡ ُ َ
نت ۡم � َزنون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ!ﻣﯽدﻫﺪ�﴿ :عِبادِ � خوف علي�م ٱ�وم و� أ
اﻣﺮوز ﻧﻪ ﺑﯿﻤﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ« .ﺗﺮس و ﺑﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ،از ﺑﺎﺑﺖ
آﯾﻨﺪه اﺳﺖ و ﻏﻢ و اﻧﺪوه ،ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﭘﺎﯾﺪار و
ﮐﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ،ﻧﻪ از آﯾﻨﺪهي ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ،
َّ َ َ َ ْ َ
ام ُنوا �� ٰت ِ َناﻏﻤﮕﯿﻦ .ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ﴿ :ٱ�ِين ء
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 662
َو َ�نُوا ْ ُم ۡسلِم َ
�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ :آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺪام و ِ
اﻋﻀﺎي ﺧﻮﯾﺶ ،ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻨﺪ و از اﷲ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ ﯾﺎ ﺗﺮك
ُ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ ُ ۡ
واﺟﺐ ،از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ﴿ .ٱدخلوا ٱ�نة أنتم وأز�ج�م ��ون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ
ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ و ﻫﻤﺴﺮان ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺴﺮان دﻧﯿﻮيِ ﺷﻤﺎ در
ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﺪارش ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﻟﺬا در ﺑﻬﺸﺖ،
ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٓ ََ ُ َٰ َ َۡ ۡ ُ ِين َء َ ْ َّ ۡ ﴿ َوٱ َّ� َ
�ق َنا ب ِ ِه ۡم ذ ّرِ َّ� َت ُه ۡم َو َما � ۡ� َ�ٰ ُهم ّم ِۡن ام ُنوا َوٱ� َب َعت ُه ۡم ذ ّرِ َّ� ُت ُهم �ِإِي� ٍن �
ب َره ٞ � ٱ ۡمر� ب َما َك َس َ ّ َ ۡ ُ ُّ َ
]اﻟﻄﻮر[٢٠ : ِ� ﴾٢١ ِ ِ � َمل ِ ِهم مِن �ءٖ �
و آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن )ﻧﯿﺰ( در اﯾﻤﺎن از آﻧﺎن ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ ،ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ
آنﻫﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﭼﯿﺰي از ﻋﻤﻠﺸﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﯿﻢ .و ﻫﺮ ﮐﺲ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ.
َ َ ُّ َۡ ُ َۡ ََ ۡ ّ َ َ اف َعلَ ۡيهم ب َ
َُ ُ
ِيها َما �ش َت ِهيهِ ٱ�نف ُس َوت�
� َواب َو� َ
ٖ� ب وأ
اف مِن ذه ٖ
صح ٖ ِ ِ ِ ﴿�ط
َۡۡ
ٱ�ع�﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﭘﯿﺮاﻣﻮنِ اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ،ﮐﺎﺳﻪﻫﺎ و ﺟﺎمﻫﺎي زرﯾﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و آنﺟﺎ ﻫﺮﭼﻪ
دﻟﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي دﯾﺪﮔﺎن ،ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ در آن ﺟﺎوداﻧﻪ
ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد« .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﺳﻪﻫﺎ و ﺟﺎمﻫﺎي زرﯾﻦ را
ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اﻃﺮاف ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧَﺪ؟ اﻣﺎ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ:
َّ
� � ١٨ ع �ق َو َ�أۡس ّمِن َّ
م � َواب َو َ�بَار َ
َ ۡ َ ُ ُ َ َ ۡ ۡ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ ُّ ٞ
�ون ١٧بِأ ﴿�طوف علي ِهم وِل�ن �
ٖ ِ ٖ ِ ٖ
ُ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َ
]اﻟﻮاﻗﻌﺔ[١٩ ،١٧ : �فون ﴾١٩ يصدعون �نها و� ي ِ
ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاران ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﻮﺟﻮان ،ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺟﺎمﻫﺎ و ﭘﺎرچﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻟﻪﻫﺎي )ﺳﺮﺷﺎر(
از ﺷﺮاب ﻧﺎب و ﮔﻮاراﯾﯽ ﮐﻪ از ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺶ ﺳﺮدرد ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ.
آﯾﻪي ﺳﻮم:
ََۡ ُ َ
ون مِن ُس ُ َ
� � َم َقا� أمِ� َ � ٥١ج َّ�ٰت َو ُ� ُ ﴿إ َّن ٱل ۡ ُم َّتقِ َ
ند ٖس ون ٥٢يلبس
ٖ ي ٖ ِ ٖ ٍ ِ ِ
ِ� ﴾٥٣ �ق ُّم َت َ�ٰبل َ ۡ ََۡ
]اﻟﺪﺧﺎن[٥٣ ،٥١ : ِ �ست ٖ
ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران در ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻣﻨﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ در ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎرﻫﺎ .ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ از ﺣﺮﯾﺮ
ﻧﺎزك و ﺿﺨﯿﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ.
663 ﺑﺎب :آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
ُ َ َ ُ ْ ٓ
� َج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ� ۡع َملون ﴾١٧ � ل َ ُهم ّمِن ُق َّرة ِ أَ ۡ� ُ
َ َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ۡ ُ ٓ َّ ٞ
ٖ ﴿ف� �علم �فس ما أ ِ
خ
]اﻟﺴﺠﺪة [١٧ :
ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(
اﺳﺖ ،ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن ،ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
َ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ
ﻮرة ِ اﻟﻘﻤ ِﺮ ﻴﻟْﻠﺔ -١٨٩١وﻋﻨﻪ ﻗﺎل :ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ» :أول زمﺮ ٍة ﻳﺪﺧﻠﻮن اﺠﻟﻨﺔ ﻰﻠﻋ ﺻ
َََ ُ َ َُ ُ َ َ ً َّ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َ ِّ َ ْ َ ُ ٍّ
ﺐ د ِّري ِﻲﻓ الﺴﻤﺎ ِء إﺿﺎءة ،ﻻ �ﺒﻮلﻮنَ ،وﻻ �ﺘﻐ َّﻮﻃﻮن، اﺒﻟﺪرِ� ،ﻢ اﺬﻟِﻳﻦ ﻳﻠﻮ�ﻬﻢ ﻰﻠﻋ أﺷﺪ ﻛﻮﻛ ٍ
َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ُ ُ َّ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ُ ُ ُ ُ َّ ُ ُ ُ
وﻻ �ﺘﻔﻠﻮن ،وﻻ �ﻤﺘﺨِﻄﻮن .أمﺸﺎﻃﻬﻢ اﺬﻟﻫﺐ ،ورﺷﺤﻬﻢ ال ِﻤﺴﻚ ،و�ﺎمِﺮﻫﻢ اﻷلﻮة -ﻋﻮد
ً َ َ ُّ َ ََ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ُ ُْ ُ ْ ُ َ َ ُ ْ َ ُ َ ِّ
ﻴﻬ ْﻢ آدم ِﺳﺘﻮن ذ َِراﺎﻋ ِﻲﻓ
ﻴﺐ -أزواﺟﻬﻢ اﺤﻟﻮر اﻟﻌ� ،ﻰﻠﻋ ﺧﻠ ِﻖ رﺟ ٍﻞ واﺣ ٍِﺪ ،ﻰﻠﻋ ﺻﻮرة ِ ِ ِ
� أ اﻟﻄ ِ
) (1 َّ َ
الﺴﻤﺎءِ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ُ ِّ ْ ُ ُ ْ ْ ُ َ َّ َ َُُ
ومﺴﻠﻢ» :آﻧ ِيﺘﻬ ْﻢ �ِﻴﻬﺎ اﺬﻟﻫ ُﺐَ ،و َرﺷﺤﻬ ُﻢ ال ِﻤﺴﻚ؛ َوﻟ ِﻞﻜ َواﺣ ٍِﺪ
ٍ
ِّ
لﻠﺒﺨﺎري رواﻳﺔ
ٍ َو ِ�
ْ ََ ََُْ ْ َ ُ ْ َّ ْ ُ ُّ ُ َ ْ ُْْ َْ ََ ُ
اﺤﻟﺴ ِﻦ ،ﻻ اﺧﺘِﻼف ﺑيﻨﻬﻢ َ ،وﻻ ﺎن ﻳ َﺮى ﻣﺦ ﺳﻮﻗ ِِﻬﻤﺎ ﻣِﻦ َو َراءِ الﻠﺤ ِﻢ ﻣِﻦ ﻣِﻨﻬﻢ زوﺟﺘ ِ
ُ َ ِّ ُ َ َ ُ ْ َ ً َ َ ً ْ َ ََ ُ َ ُُ ُُ
�ﺒﺎﻏﺾ ،ﻗﻠﻮ�ﻬ ْﻢ ﻗﻠ ُﺐ َواﺣ ٍِﺪ� ،ﺴﺒﺤﻮن اﷲ ﺑ�ﺮة وﻋ ِﺸﻴﺎ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ وارد
ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن
وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎرهي آﺳﻤﺎن ،ﻧﻮراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ادرار،
ﻣﺪﻓﻮع ،و آبِ دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ .ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ،از ﻃﻼﺳﺖ و ﻋﺮﻗﺸﺎن ،ﺑﻮي ﻣﺸﮏ
ﻣﯽدﻫﺪ و آﺗﺶدانﻫﺎﯾﺸﺎن از ﻋﻮد ﺧﻮشﺑﻮﺳﺖ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ،ﺣﻮراﻟﻌﯿﻦ و زﻧﺎن
زﯾﺒﺎﭼﺸﻢ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ .ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮي ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﯾﮑﯽﺳﺖ )و ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻨﻪاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن
وﺟﻮد ﻧﺪارد( و ﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺪازهي آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺪازهي ﭘﺪرﺷﺎن ،آدم،
ﺷﺼﺖ ذراع اﺳﺖ«.
و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ» :ﻇﺮوف ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ،ﻃﻼ و
ﻋﺮﻗﺸﺎن ،ﻣﺸﮏ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽ ،دو زن زﯾﺒﺎ دارد) (2ﮐﻪ از زﯾﺒﺎﯾﯽ ،ﻣﻐﺰِ اﺳﺘﺨﻮان ﭘﺎي
آنﻫﺎ از ﭘﺸﺖ ﮔﻮﺷﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪاي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ و
دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﺐِ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺳﺖ )و ﯾﮏدلاﻧﺪ( و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم اﷲ را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد
ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«.
ْ َ َّ ُ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ
ﻮل اﷲ ﻗﺎل» :ﺳﺄل مﻮﻰﺳَ ر�ﻪ :ﻣﺎ أد� -١٨٩٢وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ِ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ� ﻦ رﺳ ُِ
َ ُ َ َ ُ ٌ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َّ ْ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ً ْ
اﺠﻟﻨﺔ� ،ﻴﻘﺎل ﻪﻟُ :ادﺧ ِﻞ �ﻟﺔ؟ ﻗﺎل :ﻫﻮ رﺟﻞ ﻳ ِﻲﺠء �ﻌﺪ ﻣﺎ أدﺧِﻞ أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ِ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣ
َ ُ َ َ َ ْ ََُ ُ َ ََ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ُ ْ َ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ْ
ﺎزلﻬﻢ ،وأﺧﺬوا أﺧﺬاﺗ ِِﻬﻢ؟ �ﻴﻘﺎل ﻪﻟُ :أﺗ ْﺮﻰﺿ َاﺠﻟﻨﺔ� .ﻴﻘﻮل :أي رب ،ﻛﻴﻒ وﻗﺪ ﻧﺰل اﻨﻟﺎس ﻣﻨ ِ
َ َ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ِّ ُ ُ َ ُّ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ ُ َ َ َ ُْ ُْ َ
اﺪﻟ�ﻴﺎ؟ ﻓﻴﻘﻮلَ :ر ِﺿﻴﺖ َرب ،ﻓﻴﻘﻮل :لﻚ ذل ِﻚ ﻚ مﻠ ٍِﻚ ﻣِﻦ مﻠﻮكِ أن ﻳ�ﻮن لﻚ ﻣِﺜﻞ مﻠ ِ
َ َ َ َ َ َ َُ َ َ ْ ُ َ ِّ َ ُ ُ َ ُُْ َ ُُْ َ ُُْ َ ُُْ َ ُ ُ
وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ وﻣِﺜﻠﻪ ،ﻓﻴﻘﻮل ِﻲﻓ اﺨﻟﺎمِﺴﺔِ :ر ِﺿﻴﺖ رب ،ﻓﻴﻘﻮل :ﻫﺬا لﻚ وﻋﺮﺸة
ﺎلَ :ر ِّب ﻓَﺄَ ْﻋﻼَ ُﻫﻢْ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ َّ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ُ
أﻣﺜﺎﻪﻟِ ،ولﻚ ﻣﺎ اﺷﺘﻬﺖ �ﻔﺴﻚ وﺬﻟت �ﻴﻨﻚ .ﻓﻴﻘﻮل :ر ِﺿﻴﺖ رب .ﻗ ِ
ََْ
َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ٌ َ ،ول َ ْ َ ْ َ ً َ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ َ
ِﻳﻦ أ َردت؛ ﻏ َﺮﺳﺖ ﻛ َﺮاﻣﺘﻬﻢ �ِﻴﺪِي ،وﺧﺘﻤﺖ ﻋﻠﻴﻬﺎ ،ﻓﻠﻢ ﺗﺮ �� ﻢ �ﻟﺔ؟ ﻗﺎل :أوﺌﻟ ِﻚ اﺬﻟ ﻣ ِ
) (1 َ َ ْ َ َ ْ َ
ٌ َ ْ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َْ َ
ﺮﺸ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[ ٍ � ﺐ
ِ ﻠ ﻗ ﻰﻠﻋ ﺮ ﻄ � ﻢ ل
، و ن ذ أ ﻊ ﻤ �ﺴ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﺳﯽ از ﭘﺮوردﮔﺎرش
ﭘﺮﺳﯿﺪ :ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﻬﺸﺘﯽ از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد :ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از
ورود ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭼﮕﻮﻧﻪ -و ﺑﻪ ﮐﺪام ﻗﺴﻤﺖ -وارد ﺷﻮم؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد
ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪه و ﺳﻬﻢ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد :آﯾﺎ راﺿﯽ
ﻣﯽﺷﻮي ﮐﻪ ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻠﮏ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻧﯿﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ:
ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽام .ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﮑﯽ و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن و ﻣﺜﻞِ آن،
از آنِ ﺗﻮ ﺑﺎد! و او در ﺑﺎرِ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽ ﺷﺪم .ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :اﯾﻦ و ده ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﺎلِ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦﺟﺎ ﻫﺮﭼﻪ دﻟَﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي
دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ ،ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ .ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﺮوردﮔﺎرا! راﺿﯽ ﺷﺪم .ﻣﻮﺳﯽ
ﭘﺮﺳﯿﺪ :واﻻﺗﺮﯾﻦ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن در ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد:
آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهام و درﺧﺖ ﮐﺮاﻣﺘﺸﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ
ﮐﺎﺷﺘﻪ و ﺑﺮ آن ،ﻣﻬﺮِ ﺑﻘﺎ زدهام؛ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه ،ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ
ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ،ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«.
اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ» :و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ،ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ
درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺳﺘﺎرهي آﺳﻤﺎن ،ﻧﻮراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ« و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘﺎم و
ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و »ادرار ،ﻣﺪﻓﻮع ،و آبِ دﻫﺎن و ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ«؛ زﯾﺮا
ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﻣﺮدمِ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت
ﻋﺮﻗﯽ ﺧﻮشﺑﻮﺗﺮ از ﻣﺸﮏ ،از ﺑﺪﻧﺸﺎن دﻓﻊ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﺮاﮐﻪ آنﻫﺎ در ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و
ﻧﻌﻤﺘﯽ ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ.
ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ و
واﻻﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮدي ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺑﺰرﮔﯽِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ .از
اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻬﺸﺘﯽاش ﻗﺮار دﻫﺪ.
اﻣﺎ دوزﺧﯿﺎن ،در وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ .ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﺪ ﺑﻬﺸﺖ دارد،
ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاﺑﺪ و ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ از دوزخ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ ،ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻠﮏ ﺑﺮ ﻫﻢ
ﻧﮕﺬارد؛ زﯾﺮا ﮐﺎﻻ و ﺑﻬﺮهي دﻧﯿﺎ ،اﻧﺪك و ﻓﺎﻧﯽﺳﺖ و آﺧﺮت ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ،ﺑﻬﺘﺮ
اﺳﺖ .دﻧﯿﺎ ،ﺳﺮاي آزﻣﻮن و اﺑﺘﻼﺳﺖ ﺑﺴﯿﺎري ﻣﺮدم ﺑﻪﻗﺪري ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ
ﮔﻮﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ،در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ!
اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي آﺧﺮت ﮐﻪ ﺳﺮاي ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ،آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛
ﻓﺮﺟﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دوزﺧﯽ ﺳﻮزان و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺮﯾﻦ و ﭘﺎﯾﺪار
ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ
ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه ،ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ
ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ ،ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«.
***
ْ َ َّ َ َ ْ َ ً ْ ُ ْ ُ َ َّ ُ ْ َ أن اﻨﻟَّ ََّّ
اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺨﻟﻴﻤﺔ ﻣِﻦ لﺆلﺆ ٍة ﻲﺒ ﻗﺎل» :إن ل ِﻠﻤﺆﻣ ِِﻦ ِﻲﻓ ِ -١٨٩٤وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ
َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ َْ ُ ُْ ْ ُ َ ً ُْ ُّ َ َّ َ َ َُ َ ُ ُ
َواﺣِﺪ ٍة � َّﻮﻓ ٍﺔ ﻃﻮﻬﻟﺎ ِﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ ِﺳﺘﻮن ﻣِﻴﻼ .ل ِﻠﻤﺆﻣ ِِﻦ �ِﻴﻬﺎ أﻫﻠﻮن �ﻄﻮف ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﻤﺆﻣِﻦ ﻓﻼ
َ َْ ُ ُ َْ ً
) (1
ﻳ َﺮى �ﻌﻀﻬ ْﻢ �ﻌﻀﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﯿﻤﻪاي از ﯾﮏ
ﻣﺮواﯾﺪ ﻣﯿﺎنﺗﻬﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ در آﺳﻤﺎن ،ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻞ اﺳﺖ و ﻣﻮﻣﻦ در آن،
ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرود و -ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر
ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ -آن زﻧﺎن ،ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ«.
]ﻧﻮوي :ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ،ﺷﺶﻫﺰار ذراع اﺳﺖ[.
الﺮ ُ
اﻛﺐ � َّ إن ﻲﻓ ْ َ
اﺠﻟ َّﻨ ِﺔ َﺷ َﺠ َﺮةً � َ ِﺴ ُ َّ َ ﺪريَ ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
ﻲﺒ ﻗﺎل» : اﺨﻟُ ِّْ
ﺳﻌﻴﺪ -١٨٩٥وﻋﻦ أﻲﺑ
ِ ٍ
) (1 ُ ْ
َ ََ َ َ َ َ َ ﻀ َّﻤ َﺮ َََّ َ ُ َ
الﺮﺴ�ﻊ ﻣِﺌﺔ ﺳﻨ ٍﺔ ﻣﺎ �ﻘﻄﻌﻬﺎ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ اﺠﻟﻮاد الﻤ
َ ِّ ﻗﺎلُ َ �» :َ ً َ ْ ّ
الﺮاﻛ ُِﺐ ﻲﻓ ﻇِﻠﻬﺎ ﻣﺌﺔ ﺴ� َّ � أﻳﻀﺎ ﻣِﻦ رواﻳ ِﺔ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة ورو�ﺎه ِﻲﻓ الﺼﺤﻴﺤ ِ
َ َ ُ
َ َ َ َْ َ ُ
ﺳﻨ ٍﺔ ﻣﺎ �ﻘﻄﻌﻬﺎ«.
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :در ﺑﻬﺸﺖ ،درﺧﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ
ﯾﮏ ﺳﻮارﮐﺎر ،ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺒﯽ ﻧﺠﯿﺐ ،ﭘﺮورشﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻨﺪرو ،ﺻﺪ ﺳﺎل در زﯾﺮ آن
ﻣﯽﺗﺎزد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«.
ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ،اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺳﻮارﮐﺎر در ﺳﺎﯾﻪي اﯾﻦ درﺧﺖ ،ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«.
ََ َ َّ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ -١٨٩٦و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ
اءون أﻫﻞ اﻟﻐ َﺮ ِف ﻣِﻦ ﻓ ْﻮﻗ ِِﻬ ْﻢ ﻛﻤﺎ ﻲﺒ ﻗﺎل» :إن أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻴﻟﺮﺘ ِ
ُ ْ ََ ُ َ ََُْ َْْ َ َْ ْ ُُ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ ُّ ِّ َّ َ
ﺮﺸ ِق أو الﻤﻐ ِﺮ ِب ِﺘﻟﻔﺎﺿ ِﻞ ﻣﺎ ﺑيﻨﻬﻢ«؛ ﻗﺎلﻮا: �ﺮﺘاءون الﻜﻮﻛﺐ اﺪﻟري اﻟﻐﺎﺑِﺮ ِﻲﻓ اﻷﻓﻖ ﻣِﻦ الﻤ ِ
َ ٌ َ َْ َ َ َ َّ ْ َُُْ َُُْ ْ َ ََ ُ
�ﻫﻢ؟ ﻗﺎل» :ﺑ� واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِِ ،رﺟﺎل ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ،ﺗ ِﻠﻚ ﻣﻨﺎزِل اﻷﻧبﻴﺎء ﻻ �ﺒﻠﻐﻬﺎ �
) (2 آﻣ ُﻨﻮا ﺑﺎﷲ َو َﺻ َّﺪﻗُﻮا ال ْ ُﻤ ْﺮ َﺳﻠ َ
ِ�«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
َ
ِ ِ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ،ﺻﺎﺣﺒﺎن
ﻏﺮﻓﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آﻧﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎرهاي درﺧﺸﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ در
دوردﺳﺖ ،در ﮐﺮاﻧﻪاي از ﺷﺮق ﯾﺎ ﻏﺮب آﺳﻤﺎن ﺳﻮﺳﻮ ﻣﯽزﻧﺪ و اﯾﻦ ،ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ
ﺗﻔﺎﺿﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد« .ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ :اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ،
ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد» :آري؛ اﻣﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ
ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ ،ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻟﻬﯽ را ﺗﺼﺪﯾﻖ
ﮐﻨﻨﺪ ،ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎزﻟﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«.
َ
ﺎب ﻗَ ْﻮس أ َﺣﺪِ�ﻢ ﻣ َِﻦ ْ َ
اﺠﻟ َّﻨ ِﺔ َﺧ ْ�ٌ َ ََ ُ َ َّ َ
-١٨٩٧وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :ﻟﻘ
ٍ
َّ َ ْ ُ ُ َ َ ْ َّ ْ ُ َ ْ ُ
) (1
مِﻤﺎ �ﻄﻠﻊ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺸﻤﺲ و�ﻐ ُﺮب«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺟﺎي ﯾﮏ ﺳﺮِ ﮐﻤﺎن از ﺑﻬﺸﺖ،
از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ ،ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«.
ْ َ َّ ُ ً َ ُ َ َ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ُ َّ َ َّ
اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺳﻮﻗﺎ ﻳﺄﺗﻮ�ﻬﺎ ﻞﻛ ﻤﺟﻌ ٍﺔ� .ﺘﻬ ُّﺐ أ�ﺲ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إن ﻲﻓ -١٨٩٨وﻋﻦ ٍ
ْ َ َ َ ُ َ ً َ
َ َ ً ُ َ ُ َ َ َ ُ ُ ََ ْ ُ ُ َّ َ
ِﻴﻬ ْﻢ،
ﺟﻌﻮن إﻰﻟ أﻫﻠ ِ
َْ ْ َ َ
ﺎل� ،ﺘﺤﺜﻮ ِﻲﻓ وﺟﻮﻫ ِِﻬﻢ و�ِﻴﺎﺑ ِ َ ِﻬﻢ�� ،دادون ﺣﺴﻨﺎ وﻤﺟﺎﻻ �� ِ ِر�ﺢ الﺸﻤ ِ
َُْْ ُ ْ ً ََ ً َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ً ََ ً َ ُ ُ َُ ْ ُ ُ
َوﻗﺪ ازدادوا ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ ،ﻓﻴﻘﻮل لﻬ ْﻢ أﻫﻠﻮﻫ ْﻢَ :واﷲِ ﻟﻘ ِﺪ ازدد� ْﻢ ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ! ﻓﻴﻘﻮلﻮن:
ََ َُْْ َْ َ َ ُ ْ ً َ ً ُْ
) (2
َوأ�ﺘ ْﻢ َواﷲِ ﻟﻘ ِﺪ ازدد� ْﻢ �ﻌﺪﻧﺎ ﺣﺴﻨﺎ َوﻤﺟﺎﻻ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :در ﺑﻬﺸﺖ ،ﺑﺎزار -ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي
ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن -اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎد ﺷﻤﺎل ﻣﯽوزد و
ﺻﻮرت و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮازد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎلِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﻓﺰوده
ﻣﯽﺷﻮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎﻟﺸﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪه
اﺳﺖ .ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽِ ﺷﻤﺎ اﻓﺰاﯾﺶ
ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ .و آنﻫﺎ ﺟﻮاب ﻣﯽدﻫﻨﺪ :ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎب ﻣﺎ ،ﺟﻤﺎل و زﯾﺒﺎﯾﯽِ
ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ«.
َّ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َّ
اء ْون اﻟﻐ َﺮفﺳﻌﺪ أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إن أﻫﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻴﻟﺮﺘ ٍ -١٨٩٩وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ
َّ َ َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ
) (3
اء ْون الﻜﻮ� َﺐ ِﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻛﻤﺎ �ﺮﺘ
ﺗﺮﺟﻤﻪ :ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ،ﻏﺮﻓﻪﻫﺎي -ﺳﺎﯾﺮ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن -را در ﺑﻬﺸﺖ ،آنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در آﺳﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«.
) (1اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ /اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي 2825رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﻣﺎم ﺑﺨﺎري./
) (2ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ،ش.2837 :
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 672
ﺷﺮح
اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از آن
ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﻣﻮﻣﻦ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﯿﻤﻪاي از ﯾﮏ
ﻣﺮواﯾﺪ ﻣﯿﺎنﺗﻬﯽ دارد ﮐﻪ ﻃﻮﻟﺶ در آﺳﻤﺎن ،ﺷﺼﺖ ﻣﯿﻞ اﺳﺖ و ﻣﻮﻣﻦ در آن،
ﻫﻤﺴﺮاﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﯽرود و -ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر
ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ -آن زﻧﺎن ،ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ«.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :آنﮔﺎه ﮐﻪ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ،ﻧﺪادﻫﻨﺪهاي ﻧﺪا ﻣﯽدﻫﺪ :ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ زﻧﺪه
ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯿﺮﯾﺪ؛ ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻦدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﯿﻤﺎر ﻧﺸﻮﯾﺪ؛
و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﻮان ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﭘﯿﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﺣﻖّ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ
در ﻧﻌﻤﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و درﻣﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮﯾﺪ«.
ﻟﺬا ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﺟﺎوﯾﺪان ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و از ﻣﺮگ و ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ از ﺗﻤﺎم
ﺷﺪن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ،ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َّ َ ۡ ُ َ
وعة َو َ� َم ۡم ُن َ َ َ َ َ
]اﻟﻮاﻗﻌﺔ[٣٣ ،٣٢ : وعةٖ ﴾٣٣ ﴿ َو� ٰكِهةٖ كثِ��ٖ � ٣٢مقط ٖ
و )ﺑﺮﺧﻮردار از( ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﻓﺮاوان ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮع.
ﻣﻮﻟﻒ /ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :در ﺑﻬﺸﺖ،
ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽِ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻌﻪ در آن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎد ﺷﻤﺎل
ﻣﯽوزد و ﺻﻮرت و ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮازد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻤﺎلِ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد« .اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ ،اﻧﮕﯿﺰهي اﻧﺴﺎن
را ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ،ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ
ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﯾﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ،ﺑﺮ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ
ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ زﯾﺮا راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ،اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ
ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻬﺸﺖ ،دﯾﺪار اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻘﯿﻘﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن
اﷲ را ﺑﻪﻃﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٞ َ ﴿ ُو ُجوه ٞيَ ۡو َم� ٖذ نَّ ِ َ
]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ[٢٣ ،٢٢ : ا� ٌة ٢٢إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َها ناظ َِرة ﴾٢٣ ِ
ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ در آن روز ﺷﺎداﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
673 ﺑﺎب :آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َ
ََ ۡ ٓ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[٢٣ : ك يَنظ ُرون ﴾٢٣
﴿� ٱ� َرا� ِ ِ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ -ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﭼﻬﺮهي زﯾﺒﺎي
ﭘﺮوردﮔﺎر -ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ.
ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ّ َّ َ َ
]ﻳﻮﻧﺲ [٢٦ :
َٞ
� َوزِ�َادة﴾ ِين أ ۡح َس ُنوا ْ ٱ ۡ ُ
� ۡس َ ٰ ﴿ل ِ�
ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش )= ﺑﻬﺸﺖ( و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آن )=دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ.
َٞ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮَ ﴿ وزِ�َادة﴾ را ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ
ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ.
***
ْ َ َّ ْ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َّ َ
اﺠﻟﻨ ِﺔ أن -١٩٠٢وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة أن رﺳﻮل اﷲِ ﻗﺎل» :إن أد� ﻣﻘﻌ ِﺪ أﺣﺪِ� ْﻢ ﻣِﻦ
ُ ُ َ َ َّ َ َ ُ ََ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ
�ﻘﻮل ﻪﻟُ� :ﻤ َّﻦ� ،ﻴﺘﻤ� َو�ﺘﻤ� ﻓﻴﻘﻮل ﻪﻟُ :ﻫﻞ �ﻤﻨﻴﺖ؟ ﻓﻴﻘﻮل� :ﻌ ْﻢ ،ﻓﻴﻘﻮل ﻪﻟُ :ﻓﺈن لﻚ ﻣﺎ
َُْ ََُ َ َ َّ َ
) (1
�ﻤﻨﻴﺖ َوﻣِﺜﻠﻪ ﻣﻌﻪ«] .رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[
ﺗﺮﺟﻤﻪ :اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه $ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ :رﺳﻮلاﷲ ﻓﺮﻣﻮد» :ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در
ﺑﻬﺸﺖ ،ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ -ﭘﺮوردﮔﺎر -ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :آرزو ﮐﻦ و او آرزوﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :آﯾﺎ آرزو ﮐﺮدي؟ و او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ :ﺑﻠﻪ -.ﭘﺮوردﮔﺎر -ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﮐﺮدي و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ،ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«.
َ ُ ُ َ ْ ْ َ َّ َّ َ َّ ُْ ْ
اﺠﻟﻨﺔِ: ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪ ِر ِّي أن رﺳﻮل اﷲ ﻗﺎل» :إن اﷲ� ﻘﻮل ﻷﻫ ِﻞ ٍ -١٩٠٣وﻋﻦ أﻲﺑ
َ ْ َ َ ُ ُ َْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُْ
ﻳﺎ أﻫﻞ اﺠﻟﻨﺔِ ،ﻓﻴﻘﻮلﻮن :ﺒﻟﻴﻚ ر�ﻨﺎ وﺳﻌﺪﻳﻚ ،واﺨﻟ� ﻲﻓ ﻳﺪﻳﻚ ،ﻓﻴﻘﻮل :ﻫﻞ ر ِﺿﻴﺘﻢ؟
ً ْ َ ْ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َ
ﻓﻴﻘﻮلﻮنَ :وﻣﺎ ﻨﻟَﺎ ﻻ ﻧﺮﻰﺿ ﻳﺎ ر�ﻨﺎ وﻗﺪ أ�ﻄﻴتﻨﺎ ﻣﺎ لﻢ �ﻌ ِﻂ أﺣﺪا ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻘﻚ ،ﻓﻴﻘﻮل :أﻻ
َ َ ُ ُ ُ ُّ َ َ ُ ْ ْ َ ُ ْ ُّ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ ْ َ َ ْ ُ ْ
أﻋ ِﻄﻴ�ﻢ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮنَ :وأي ﻲﺷ ٍء أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ذل ِﻚ؟ ﻓﻴﻘﻮل :أﺣِﻞ ﻋﻠﻴ�ﻢ
َ ْ َ ُ َ َْ ُ َ ْ َ َ ً ْ
) (2
ِرﺿ َﻮ ِا� ﻓﻼ أﺳﺨﻂ ﻋﻠﻴ� ْﻢ �ﻌﺪهُ أﺑﺪا«] .ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[
) (1ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﷲ ،ﻣﺘﺮﺟﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ و ﻣﺤﺘﺎج رﺣﻤﺖ و ﻏﻔﺮان ﭘﺮوردﮔﺎرش ،ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ
ﮐﯿﺎﻧﯽ درﻣﯿﺎن ،ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮانﻣﺎﯾﻪ را در روز دوﺷﻨﺒﻪ ،ﺳﻮم ﺷﻌﺒﺎن 1433ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن
رﺳﺎﻧﺪ .ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ،از آنِ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ وﯾﮋهي اوﺳﺖ و ﺑﻪ
ﺳﻮي او ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ.
ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ 676
اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ واردﺷﺪه در اﯾﻦﺑﺎره ،ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ.
اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َ ٞ َ ﴿ ُو ُجوه ٞيَ ۡو َم� ٖذ نَّ ِ َ
]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ[٢٣ ،٢٢ : ا� ٌة ٢٢إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َها ناظ َِرة ﴾٢٣ ِ
ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ در آن روز ﺷﺎداﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ۡ ّ َّ َ َ
]ﻳﻮﻧﺲ [٢٦ :
َٞ
� َوزِ�َادة﴾ ِين أ ۡح َس ُنوا ْ ٱ ُ
� ۡس َ ٰ ﴿ل ِ�
ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش )= ﺑﻬﺸﺖ( و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آن )=دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ.
َ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮَ ﴿ وزِ�َادة﴾ را ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ُ َ َ
ََ ۡ ٓ
]اﳌﻄﻔﻔﲔ[٢٣ : ك يَنظ ُرون ﴾٢٣
﴿� ٱ� َرا� ِ ِ
ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺖﻫﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ -ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﭼﻬﺮهي زﯾﺒﺎي
ﭘﺮوردﮔﺎر -ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ.
و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
ٞ َ َ ُ َّ َ َ ٓ ُ َ
]ق[٣٥ : ِيها َو َ� ۡ� َنا َم ِز�د ﴾٣٥
ون � َ ﴿لهم ما �شاء
آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ،ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﯿﺶﺗﺮي ،ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ.
ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻓﺰون ،دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ
َ
ﮔﺬﺷﺖ ،ﭘﯿﺎﻣﺒﺮَ ﴿ وزِ�َادة﴾ ،ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎداش اﻓﺰوﻧﯽ را ﮐﻪ در آﯾﻪي 26ﺳﻮرهي ﯾﻮﻧﺲ
آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد .اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ:
َۡ َ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ
]اﻷﻧﻌﺎم[١٠٣ : ﴿� ت ۡدرِ� ُه ٱ�بۡ� ٰ ُر َوه َو يُ ۡدرِ ُك ٱ�بۡ� ٰ َر﴾
ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ )و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ذاﺗﺶ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ( و او ،ﻫﻤﻪ را در
ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ.
ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ او را در ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺸﻢﻫﺎ او را
ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ذاﺗﺶ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺄن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ،ﻓﺮاﺗﺮ از درك
ﻣﺎﺳﺖ.
677 ﺑﺎب :آﻧﭽﻪ اﷲ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ
اﯾﻦ ﭘﻨﺞ آﯾﻪ ،ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در آﺧﺮت ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را
ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﮐﻮردل ،اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻠّﻢ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل
ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را از
ﻟﺬت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﻟﺞﺑﺎز و ﺳﺮﮐﺶ ،اﯾﻦ
ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺴﻠّﻢ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .آﯾﺎت ﻗﺮآن در اﯾﻦﺑﺎره واﺿﺢ و روﺷﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و
اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ .ﺷﺎﻋﺮي در ﺳﺮودهي ﺧﻮد ،ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از
اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ:
ْ ً ْ
واﺣتﺴﺐ وﻣﻦ ﺑ� ﷲ ﺑيﺘﺎ مﺎ ﺗﻮاﺗﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻦ ﻛﺬب
ُ ُ ٌ ٌ
ومﺴﺢ ﺧﻔ� وﻫﺬه ﺑﻌﺾ ورؤ�ﺔ وﺷﻔﺎﻋﺔ و اﺤﻟـﻮض
ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺳﺮوده ،ﺣﺪﯾﺚ رؤﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺟﺰو اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺑﺮﺷﻤﺮده
اﺳﺖ .ﻣﻨﻈﻮر از رؤﯾﺖ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛
َّ ُ ْ َ َ َ َ
ﺮﺘ ْون از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ» :إﻧ�ﻢ ﺳ
ْ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ً
ﺎمﻮن ِﻲﻓ ُرؤ َ�ﺘِ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ» :ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎه َر َّ�� ْﻢ �ﻴَﺎﻧﺎ ﻛﻤﺎ ﺗ َﺮ ْون ﻫﺬا اﻟﻘ َﻤ َﺮ ،ﻻ ﺗﻀ
ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ،ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎرا ﺧﻮاﻫﯿﺪ
دﯾﺪ« .ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ،ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ
ﺧﻮرﺷﯿﺪ وﺳﻂ آﺳﻤﺎن را در ﻫﻮاي ﺻﺎف ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ،در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ
ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ .ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ :اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در
اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد و ﻫﺮﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺣﺎدي
اﻷرواح إﻰﻟ ﺑﻼد اﻷﻓﺮاح« ،از اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ /ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ.
از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻟﺬت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي ﮔﺮاﻣﯽاش را
در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ .ﻫﻤﺎﻧﺎ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ.