თავი 10.

სამართლის წყაროები (ფორმები)

§ 1. სამართლის წყაროს ცნება
სამართლის წყარო მომდინარეობს რომაული იურისპრუდენციიდან და აღნიშნავს
იმ ძალას, ფაქტორს, რომელიც ქმნის სამართალს.

ტერმინ სამართლის წყაროს მრავალაზრობრივი მნიშვნელობა აქვს, კერძოდ, მასში

იგულიხმება:

 ძალა, რომელიც ქმნის სამართალს;

 მატერიალური მდგომარეობა, რომელიც საფუძვლად უდევს ამა თუ იმ
კანონმდებლობას. მაგ. რომის სამართლი საფუძვლად უდევს გერმანიის
სამოქალაქო კოდექსს.
 ისტორიული ძეგლები, რომლებსაც ოდესღაც ჰქონდათ მოქმედი
სამართლის მნიშვნელობა.
 მოქმედი სამართლის შემეცნების საშუალება. ამ მნიშვნელობით
სამართლის წყაროში იგულისხმება სწავლული იურისტების
შეხედულებანი, რომლებიც მიიჩნევდნენ, რომ სამართალი შეიძლება
შევიცნოთ კანონეიდან.

სამართლის სოციოლოგიური წყარო ეწოდება რეალური სინამდვილის იმ

ფაქტებს, რომელთა გავლენით ყალიბდება სამართალი.

ვიწრო იურიდიული გაგებით, სამართლის წყარო ეწოდება იმ სპეციფიკურ

ფორმებს, რომლებშიც სახელმწიფო ხელისუფლება გამოხატავს სამართლის ნორმებს.

სამართლის იურიდიული წყარო მოიცავს:

 სახელმწიფო ხელისუფლების ნორმატიულ-სამართლებრივ აქტებს ანუ

პოზიტიურ კანონმდებლობას;
 სამართლებრივ ჩვეულებას;
 სამაღტლებრივ ხელშეკრულებას;
 სამოსამართლო სამართალს (სასამართლო პრეცედენტი)
 იურისტების სამართლს (იურიდიული სამეცნიერო ლიტერატურა);
 მართლშეგნებას.
§ 2. ჩვეულებითი სამართალი, როგორც სამართლის წყარო
სამართლის უძელეს ფორმას წარმოადგენს სამართლებრივი ჩვეულება.
ისტორიულად იგი წინ უსწრებს სამართლის სხვა ფორმებს და სამართლის
თავდაპირველ წყაროდ ითვლება.

ჩვეულებას უწოდებენ ქცევის წესს, რომელიც საზოგადოებაში მკვიდრდება

ხანგრძლივი და მრავალგზისი გამოყენების შედეგად და მას ადამიანები ასრულებენ
გამომუშავებეული ჩვევების გამო.

ჩვეულება არის სამართლებრივი და არასამართლებრივი. სამართლებრივი

ჩვეულება სახელმწიფოს მიერ სანქციონირებული და გარანტირებული წესია. ასეთ
ჩვეულებათა ერთობლიობა ქმნის ჩვეულებით სამართლს. არასამართლებრივ
ჩვეულებებს არ აქვთ იურიდიული ძალა და მათი შესრულენა უზრუნველყოფილია
მხოლოდ საზოგადოებრივი აზრის ზეგავლენით.

იურიდიულ ლიტერატურაში სამართლებრივი ჩვეულება დახასიათებულია,

როგორც ისეთი ქცევის წესი, რომელიც გარკვეულ მოთხოვნებს აკმაყოფილებს.
გ. შერშენევიჩის აზრით, სამართლებრივი ჩვეულება ისეთი კატეგორიაა, რომელიც:

 უნდა შეიცავდეს ნორმებს, რომლებიც დაფუძნებული იქნება

სამართლებრივ რწმენაზე;
 არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს გონიერებას;
 არ უნდა არღვევდეს კეთილ ჩვევებს;
 ერთდროულად უნდა ეფუძნებოდეს მართლშეგნებას და ხალხის რწმენას.

ჩვეულებითი სამართალი ყალიბდება და მოქმედებს არა მარტო პრიმიტიულ,

არამედ განვითარებულ კულტურებშიც. ჩვეულებითი სამართლის ჩამოყალიბების
ზუსტი დროის დადგენა შეუძლებელია, რადგანაც ჩვეულებითი სამართალი არის არა
სამართალშემოქმედების აქტი, არამედ განვითარების შედეგი. ჩვეულებითი
სამართალი ყალიბდება, მაგრამ არ იქმნება.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტის შესაბამისად

„ჩვეულებანი გამოიყენება მხოლოდ მაშინ, თუ ისინი არ ეწინააღმდეგება სამართლისა
და ზნეობის საყოველთაოდ აღიარებულ ნორმებს ან საჯარო წესრიგს.
 § 3. პრეცედენტი, როგორც სამართლის წყარო
(სამოსამართლო სამართალი)
პრეცედენტის დოქტრინის არსი გამოიხატება იმაში, რომ სასამართლოს
გადაწყვეტილება კონკრეტულ საქმეზე განიხილება, როგორც ნიმუში ანალოგიური
საქმეების გადაწყვეტის დროს.

განასხვავებენ ორი სახის პრეცენდენტს: სასამართლო და ადმინისტრაციულ

პრეცედენტს. ადმინისტრაციული პრეცედენტი არის ადმინისტრაციული ორგანოს ან
ადმინისტრაციული სასამართლოს გადაწყვეტილება. პრეცედენტის უფრო
გავრცელებულ ფორმას წარმოადგენს სასამართლო პრეცედენტი.

პრეცედენტის დოქტრინა აღიარებს მოსამართლის განსაუთრებულ როლს

სამართლის ფორმირებასა და განვითარებაში.

კონკრეტული შემთხვევების გადაწყვეტის დროს კანონის საფუძველზე მისი

ცალკეული ნორმების კომენტირების შედეგად მოსამართლის მიერ ქცევის ახალი
წესების ჩამოყალიბებას სამოსამართლო სამართალშემოქმდება ეწოდება, ხოლო ამ
გზით მიღებულ სამართლის ნორმათა ერთობლიობას სამოსამართლო სამართალი
ეწოდება.

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ კანონისა და

პრეცედენტის თანაფარდობის ანალიზის დროს გათვალისწინებული უნდა იქმ=ნეს
სამი ფაქტორი:

პირველი, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან პრეცედენტმა დაკარგა სამართლის

სიტემაში თავისი უზენაესობა;

მეორე, კანონს აქვს პრიორიტეტი პრეცედენტთან მიმართებაში, რამდენადაც

კანონს შეუძლია გააუქმოს პრეცედენტი;

მესამე ფაქტორის არსი იმაშია, რომ საერთო სამართალს, რომელიც მოქმედებს

ანგლოსაქსონური სამართლის ქვეყნებში აქვს ზესახელმწიფოებრივი სტატუსი.

§ 4. იურისტების სამართალი
იურისტების სამართლში იგულისხმება სამართლებრივი დოქტრინები,
ავტორიტეტული სწავლულების შეხედულებანი სამართლებრივ საკითხებზე.
იურისტების აზრი სამართლის მნიშვნელოვანი წყარო იყო ძველ რომში. იგი
ითვლებოდა პოზიტიური სამართლის შემადგენელ ნაწილად.
 დოქტრინის გამოყენება სასამართლო გადაწყვეტილების საფუძვლად
გულისხმობს, რომ საქმის განხილვის დროს არ არსებობს შესაბამისი კანონი,
სასამართლო პრეცედენტი და ჩვეულებითი სამართლის ნორმა.

§ 5. ნორმატიული ხელშეკრულება
ნორმატიული ხელშეკრულება არის ისეთი ხელშეკრულება, რომელიც შეიცავს
ზოგადი ხასიათის ქცევის წესს, ქცევის სავალდებულო ნორმებს.

ნორმატიული ხელშეკრულება სამართლის წყაროს თვისებით გამოიყენება

ძირითადად სამ სფეროში: კონსტიტუციურ სამართალში, საერთაშორისო საჯარო
სამართალში და შრომის სამართალში.

პრაქტიკაში არსებითია ხელშეკრულების როლი და მნიშვნელობა, როდესაც ის

კონსტიტუციური სამართლის საკითხებს შეეხება. ასეთია: შიდასახელმწიფოებრივი
ხელშეკრულებები, რომლებიც კონსტიტუციურ პრობლემებს არეგულირებენ
ხელისუფლების ცენტრალურ და ადგილობრივ ორგანოებს შორის; ფედერალური
ხელშეკრულებანი- ფედერაციასა და მის სუბიექტებს შორის უფლებამოსილების
გამიჯვნის შესახებ, ცენტრსა და რეგიონს შორის განსაზღვრული ურთიერთობების
დამკვიდრების შესახებ და ა.შ.

ნორმატიული ხელშეკრულების ყველაზე მნიშვნელოვანი სახე თანამედროვე

პერიოდში არის საერთაშორისო საჯარო სამართალში სახელმწიფოთა შორის
დადებული ხელშეკრულებანი, რომლების ყოველთვის ნორმატიული ხასიათისაა. ეს
არის საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა სუბიექტებს შორის, უპირველეს
ყოვლისა, სახელმწიფოთა შორის დადებული შეთანხმება, მათ შორის წარმოშობილ
ურთიერთობათა რეგულირებისთვის. საერთაშორისო ხელშეკრულებანი სხვადასხვა
სახისაა- ორმხრივი და მრავალმხრივი, ეკონომიკური, პოლიტიკური და სხვა სახის
ხელშეკრულებანი. თითოეული მათგანი შეიცავს ქცევის ზოგად წესს და
წარმოადგენს სუბიექტთა ნების შეთანხმების შედეგს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად,

საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას აქვს უპირატესი
იურიდიული ძალა შიდა სახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ, თუ იგი
არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას და კონსტიტუციურ შეთანხმებას.

სამართლის ორიგინალური წყარო საქართველოში არი კონსტიტუციური

შეთანხმება (კონკორდატი)- საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიასა და
სახელმწიფოს შორის.
 მესამე სფერო ნორმატიული ხელშეკრულებების ფუნქციონირებისა არის შრომის
სამართალი, სადაც გავრცელებულია კოლექტიური ხელშეკრულება და კოლექტიური
შეთანხმება.

§ 6. პოზიტიური კანონმდებლობა
პოზიტიურ კანონმდებლობაში იგულისხმება სახელმწიფოში მოქმედი
სამართალი, მისი კონკრეტულად განსაზღვრული შინაარსითა და ფორმით, როგორც
ადამიანთა ქცევებისა დასაზოგადოებრივ ურთიერთობათა რეგულატორი. იგი
ასახავს ზოგად დებულებებს, პრინციპებს, ცხოვრებისეულ ჩვეულებებს,
ტრადიციებს, რომლებიც საფუძვლად უდევს სამართლის ნორმებს.

პოზიტიურ სამართალთან მიმართებაში ბუნებითი სამართალი მიჩნეული იყო

როგორც მუდმივი და უცვლელი, პოზიტიური სამართალი კი რეალურად მოქმედი,
სახელმწიფოს მიერ დადგენილი და დაცული ნორმების ერთობლიობა, რომელიც
გამოხატავს სამართლის პრიციპებს, ფუნქციებს, სამართლებრივი ურთიერთობის
მონაწილეების კანონიერ ინტერესებსა და უფლებებს.

პოზიტიური სამართლის შექმნა არის მეცნიერულად დასაბუთებული პროცესი, ,

რომელიც წარმოადგენს საზოგადოებაზე სახელმწიფოს ზემოქმედების ფორმას.