Բովանդակություն

Ներածություն ………………………………………………………………………3
1. Քրեական պատասխանատվության հասկացութունը և հիմքը …….....5
2. Հանցագործության միջնորդավորված կատարման համար քրեական
պատասխանատվության և անձնական պատասխանատվության
փոխկապվածությունը ………………………….…………………………12
3. Մեղքի պատասխանատվության սկզբունքը քրեական
իրավունքում ……………………………………..…………………………22
Եզրակացություն ………………………………………………………………….29
Օգտագործված գրականության ցանկ …………………………………………32

2
 Ներածություն

Թեմայի ուսումնասիրության արդիականությունը:

Հասարակությունը իր անդամներին որոշակի պահանջներ է ներկայացնում, որոնց
խախտումը հանգեցնում է պատասխանատվության:
Ներկայացված պահանջի բնույթի հետ կապված պատասխանատվությունը կարող
է լինել բարոյական կամ իրավական: Ընդհանուր առմամբ պատասխանատվությունը
կարելի է բնորոշել որպես անբարենպաստ հետևանքներ, որոնք աոաջ են գալիս
իրավունքի և բարոյականության տեսանկյունից պարսավելի արարք կատարած անձի
համար:
Քրեական պատասխանատվությունն իրավական պատասխանատվության առավել
խիստ տեսակն է, որը սահմանվում է հանցագործության համար:
Հարկ է նշել, որ հանցանքի կատարումը ենթադրում է մեղավորի ոչ միայն քրեա -
կան պատասխանատվություն, այլև նրա բարոյական դատապարտում:
Այս հանգամանքն անչափ կարևոր է քրեական պատասխանատվության էության,
բովանդակության և ծավալի հարցերը որոշելու համար: Ընդհանուր առմամբ քրեական
պատասխանատվությունը կարելի է բնորոշել որպես անբարենպաստ հետևանքներ,
որոնք առաջ են գալիս հանցագործության մեջ մեղավոր անձի համար:
Ուսումնասիրության օբյեկտը և առարկան:
Ուսումնասիրության օբյեկտը անձնական և ըստ մեղքի պատասխանատվության
սկզբունքների տեսական և գործնական հիմնախնդիրներն են ՀՀ-ում:
Ուսումնասիրության առարկան են հանդիսանում Հայաստանի Հանրապետության
և արտասահմանյան զարգացած երկրների՝ հիմքով քրեական պատասխանատվության
հարցերը կարգավորող քրեական օրենսդրությունը, ինչպես նաև տվյալ ինստիտուտի
իրավակիրառական պրակտիկան:
Ուսումնասիրության նպատակներն ու խնդիրները:
Ուսումնասիրության հիմնական նպատակն է հանդիսանում անձնական և ըստ
մեղքի պատասխանատվության սկզբունքների ինստիտուտի տեսական և գործնական
հիմնախնդիրների ուսումնասիրությունն է ՀՀ-ում:

3
 Նշված նպատակի իրականացման ձգտմամբ են պայմանավորված հետևյալ
խնդիրների առաջ քաշումը և լուծումը՝
 ուսումնասիրել՝ հանցագործության միջնորդավորված կատարման համար
քրեական պատասխանատվության և անձնական պատասխանատվության
փոխկապվածությունը,
 ուսումնասիրել՝ մեղքի պատասխանատվության սկզբունքի հասկացությունը
քրեական իրավունքում:
Կուրսային աշխատանքի կառուցվածքը:
Կուրսային աշխատանքը բաղկացած է ներածությունից, երեք գլխից, եզրա -
կացությունից և օգտագործված գրականության ցանկից:

4
 1. Քրեական պատասխանատվության հասկացությունը
և հիմքը

Քրեական պատասխանատվությունը բովանդակային կտրվածքով քրեաիրավական

կարգավորման մեխանիզմի մեջ մտնող իրավահարաբերության տարատեսակ է:
Քրեական պատասխանատվությունն ինքնուրույն քրեաիրավական հասկացություն է,
ընդ որում՝ ավելի լայն, քան պատիժը, և կարող է առկա լինել նաև առանց
պատժի կիրառման: Մինչդեռ պատժի նշանակումը հնարավոր չէ առանց քրեական
պատասխանատվության կանչելու:
Ընդհանուր պատկերացմամբ՝ քրեական պատասխանատվություն ասելով, հասկացվում
է պետության անունից իր իրավասու մարմինների կողմից կոնկրետ արարքը, քրեական
օրենքին համապատասխան, որպես հանցագործություն գնահատելը և այն կատա -
րող անձին պարսավելը: Որպես իրավահարաբերություն, քրեական պատասխա -
նատվությունը, այսպիսով, առանձնանում է իր բովանդակությամբ, որի էու -
թյունն արտահայտվում է հանցագործություն կատարած անձին պարսավելու
(դատապարտելու, իսկ ապագայում՝ նաև պատժելու) և անձնական ու գույքային
բնույթի որոշակի զրկանքներ կրելուն պարտադրելու մեջ:
Վերջին պարագայում տեղի է ունենում իրավական կարգավիճակի
սահմանափակում, որի հետևանքով յուրահատուկ վերաշեշտադրում է կատարվում
անձի իրավունքների ու պարտականությունների հարաբերակցության մեջ:
Այդ դեպքում պարտականություններն ստանում են գերակա, իսկ իրավունքները՝
ստորադաս նշանակություն:
Դա կարելի է բացատրել նրանով, որ հանցանք կատարելու փաստով հանցավորն ինքն
է գործողության մեջ դնում իր իրավական պարտականության վրա (պատշաճորեն
ընդունել իրավական կարգավիճակի սահմանափակումը, պատիժ կրել և վերականգնել
տուժողների խախտված իրավունքները) ակցենտավորված քրեաիրավական նորմը:
Միայն այս հարադրության մեջ կարելի է արդարացի համարել այն դիտողությունը, թե
պատասխանատվությունը վարքագծի ներքին կարգավորիչ է: Միայն այս կտրվածքով
է իր արտահայտությունը գտնում քրեական պատասխանատվության գործառույթներից
մեկը՝ արդյունավետ ներգործել հանցագործություն կատարած անձի գիտակցության

5
և հոգեբանության վրա, այն հաշվով, որ վերակառուցվեն նրա ինտելեկտուալ-կամային
հատկությունները, իրավախախտի մոտ տեղի ունենա հասարակության համար դրական
հոգեբանական տեղաշարժ: Դրա հետ կապված, պետք է նկատել, որ քրեա - կան
պատասխանատվության իրավահարաբերության (լայն իմաստով) օբյեկտ
կարելի է անվանել հանցագործություն կատարած անձի իրավական կարգավիճակը:
Քրեաիրավական ռեգուլյատիվ հարաբերությունները հանցագործություն
կատարած անձի անձնական կամ գույքային բարիքների վրա կարող են ներգործել միայն
քրեական պատասխանատվության հարաբերությունների միջոցով: Հատկապես դա էլ
պայմանավորում է նրանց ներգործության համատեղ օբյեկտի համընկնումը:
Խոսելով իրավական կարգավիճակը սահմանափակելու մասին՝ անհրաժեշտ է
հատկապես ընդգծել, որ անձը շարունակում է մնալ իր պետության քաղաքացի և ունի
պարտականությունների և իրավունքների մի կոմպլեքս, որոնք օրենքով նրան են տրվում
քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու կապակցությամբ:
Ասվածը ևս մեկ անգամ այն միտքն է ընդգծում, որ քրեական պատասխանատվու -
թյան իրացումը տեղի է ունենում կոնկրետ ռեգուլյատիվ իրավահարաբերության
շրջանակներում, որը ծագել է հանցագործություն կատարելու առնչությամբ: Քրեական
պատասխանատվության իրավահարաբերության սուբյեկտներ են հանդիսանում, մի
կողմից, հանցագործություն կատարած անձը (իրավական կարգավիճակ կրողը), մյուս
կողմից՝ պետությունը՝ հանձինս իր համապատասխան մարմինների: Ընդ որում,
պետությունը միշտ իրավունք ունի հանցավորին պարտավորեցնել՝ կրելու նրա համար
անբարենպաստ հետևանքները: Դա, սակայն, նրանց փոխհարաբերությունների միայն
մեկ ասպեկտն է (վայրընթաց գծով): Մյուսն այն է, որ հանցագործություն կատարած
անձը կարող է պահանջել, որպեսզի իր իրավունքների ու շահերի սահմանափակումը
տեղի ունենա օրինական շրջանակներում և օրինական հիմքով, իսկ պետությունը
պարտավոր է այդ պահանջներն անշեղորեն պահպանել (փոխհարաբերություններ՝
վերընթաց գծով):
Թվում է, որ բովանդակության, կառուցվածքի և գործառույթների, այսինքն՝
իբրև հարաբերության դիրքերից քրեական պատասխանատվության վերլուծությունը
նշանակություն ունի գլխավորապես քրեական ռեգուլյատիվ իրավահարաբերության
կառուցվածքում պետական հարկադրանքի (իսկ վերջին հաշվով՝ նաև պատժի) տեղն

6
ու դերը ճիշտ բացահայտելու համար: Դա հնարավորություն է տալիս որոշելու քրեա -
կան սանկցիաների սոցիալ-իրավական նշանակությունը, դրանց փոխգործողությունը,
մի կողմից՝ քրեական պատասխանատվության, մյուս կողմից՝ քրեական պատժի հետ1:
Վերոշարադրյալը թույլ է տալիս քրեական պատասխանատվության
հասկացության հարցը լուծելիս բացահայտել փոխադարձաբար կապված օղակների
շղթան: Այդ փոխադարձ կապի էությունն այն է, որ քրեական ռեգուլյատիվ
իրավահարաբերությունն ամբողջ ծավալով կարող է իրացվել միայն քրեական
պատասխանատվության, քրեական սանկցիայի, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝
նաև քրեական պատժի միջոցով: Քրեական պատասխանատվությունը, այսպիսով,
հանդես է գալիս որպես իրավահարաբերություն, որը պետության և հանցագործություն
կատարած անձի միջև ծագում է վերջինիս անձնական կամ գույքային իրավունքների
կապակցությամբ: Ծագելով ռեգուլյատիվ հարաբերության շրջանակներում՝ քրեական
պատասխանսւտվությունը, սակայն, իրացվում է ոչ միանգամից: Միայն երկու դեպ -
քում այն կարող է դադարեցվել անհապաղ, կամ դատարանի դատավճռով՝ մահ -
վան դատապարտվածի նկատմամբ դատավճիռն ի կատար ածելով, կամ հանցավոր
արարքի հեղինակի մահվամբ (բնական կամ կրիմինալ-բռնի):
Մնացած բոլոր դեպքերում քրեական պատասխանատվությունն իրացվում է
իրեն հատուկ ձևերով, որոնք համապատասխանում են դրա իրացման բուն գործընթացի
որոշակի փուլերին:
Առաջին՝ քրեական պատասխանատվության կանչելու փուլում այն կարող է
իրացվել.
 հանցագործություն կատարած անձի նկատմամբ քրեական-դատավարական
բնույթի սահմանափակումների (օրինակ, խափանման միջոցի) ձևով,
 քրեական պատասխանատվությունից անվերապահորեն ազատելու
ձևով (քրեական պատասխանատվությունից ազատելը՝ վաղեմության ժամկետն
անցնելու հետևանքով և այլն):
Երկրորդ փուլը՝ պատիժ նշանակելն ընդգրկում է քրեական
պատասխանատվության իրացման երեք ձևեր՝

1
Տե'ս, А. А. Пионтковский., Учение о преступлении, М.: 1961, с. 172-173:
7
  քրեական պատժից անվերապահորեն ազատելը (պատժից ազատելը՝
մեղադրական դատավճռի վաղեմության ժամկետն անցնելու հետևանքով),
 պատիժը պայմանականորեն չկիրառելը,
 քրեական պատիժը ռեալ կերպով նշանակելը:
Երրորդ՝ պատիժը կատարելու փուլը իրացվում է՝
 քրեակատարողական իրավահարաբերությունների յուրահատկությամբ
պայմանավորված սահմանափակումների ձևով,
 պատժի մեկ տեսակը մյուսով, ավելի մեղմ կամ ավելի խիստ պատժատեսա -
կով փոխարինելով (օրինակ, ուղղիչ աշխատանքների դատապարտված անձի
կողմից պատիժը կրելուց չարամտորեն խուսափելու դեպքում դատարանն
ուղղիչ աշխատանքների չկրած մասը կարող է փոխարինել կալանքով կամ
ազատազրկմամբ՝ ՀՀ քր. օր.-ի 56-րդ հոդվածով նախատեսված ժամկետների
սահմաններում):
Չորրորդ փուլը՝ դատվածությունը (քրեական պատասխանատվության հետևան -
քը) իրացվում է իրավունքի տարբեր ճյուղերով նախատեսված բազմազան
սահմանափակումների ձևով (օրինակ, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու արգելքը):
Հիշատակված փուլերը, օժտված լինելով հարաբերական ինքնավարությամբ, կարող
են ինքնուրույն լինել: Սակայն, բոլոր դեպքերում, քրեական պատասխանատվության
իրավահարաբերություններն իրացվում են միայն ռեգուլյատիվ տիպի քրեաիրավական
հարաբերությունների շրջանակներում:
Միևնույն ժամանակ սխալ կլիներ ռեգուլյատիվ իրավահարաբերությունները նույնաց -
նել քրեական պատասխանատվության իրավահարաբերությունների հետ:
Դրանց համընկնումը կայանում է միայն նրանում, որ դրանք գործում են
ժամանակային նույն պարամետրերում, սկսած հանցագործության կատարումից մինչև
քրեաիրավական բոլոր սահմանափակումները՝ դատվածությունը վերանալը:
Քրեական պատասխանատվության իրավահարաբերությունները սոսկ ռեգուլյատիվ
իրավահարաբերությունների իրավաբանական բովանդակությունն են: Այնուհետև,
ռեգուլյատիվ իրավահարաբերությունների գործառույթը կայանում է նրանում,
որպեսզի քրեական պատասխանատվության իրավահարաբերությունները ներարկ -
վեն կոնկրետ բովանդակությամբ:

8
 Իսկ քրեական պատասխանատվության իրավահարաբերությունների գործառույթն
այն է, որ այդ բովանդակությունը հասցվի հանցագործություն կատարած անձին: Եվ,
վերջապես, ռեգուլյատիվ իրավահարաբերությունների խնդիրը անձին քրեական
պատասխանատվության ենթարկելու համար բոլոր անհրաժեշտ պայմաններն ստեղծելն
է: Իսկ քրեական պատասխանատվության իրավահարաբերությունների խնդիրն է այդ
պատասխանատվության իրացումը՝ մասնակի կամ լրիվ ծավալով:
Վերը շարադրվածը թույլ է տալիս քրեական պատասխանատվությունը բնորոշել
որպես իրավահարաբերություններ, որոնք ծագում են հանցագործությունը կատարելու
պահից, և որոնց շրջանակներում ու օրենքի հիման վրա՝ դրա համար լիազորված
պետական մարմինը պարսավում է հանցավոր արարքը, այն կատարած անձին,
սահմանափակում նրա իրավական կարգավիճակը և նրա վրա պարտավորություն
դնում՝ կրելու անձնական կամ գույքային բնույթի զրկանքներ՝ նպատակ ունենալով
վերականգնել տուժողի ոտնահարված օրինական իրավունքները և դրականորեն
վերասոցիալականացնել հանցագործություն կատարած անձի գիտակցությունն ու
վարքագիծը2:
Իրավագետների գերակշռող մասը քրեական պատասխանատվության հիմքի
հարցը քննարկում են հանցակազմի պրիզմայով: Սակայն դա արվում է տարբեր կերպ:
Ոմանց կարծիքով քրեական պատասխանատվության միակ հիմքը անձի արարքում
որոշակի հանցակազմի առկայության հավաստումն է:
Մինչդեռ հանցակազմի հավաստումը ճանաչման, գնահատման, կատարված արարքը՝
դրա օրենսդրական նկարագրի հետ համեմատելու գործընթաց է: Արարքն իր առկա
կեցության մեջ միշտ կոնկրետ է, ճշմարտացի: Իսկ արարքի օրենսդրական սահմանների
հավաստումը հարաբերական է և միշտ չէ ճշմարտացի ու կոնկրետ:
Այլ հեղինակների տեսակետից քրեական պատասխանատվության հիմքի դերում
հանդես է գալիս հանցակազմը: Այս դիրքորոշման գլխավոր թերությունն այն է, որ
նման մեկնաբանությամբ խախտվում է տրամաբանության օրենքը, հիմնական,
ելակետային, կոնկրետ և իրական երևույթը (արարքը) փոխարինվում է այդ երևույթի
մասին ածանցյալ, հարաբերական և վերացարկված հասկացությամբ (հանցակազմով):

2
Տե'ս, С.В, Бородин., Квалификация преступлений против жизни. "ЮЛ", М.: 1977, с. 163-164:
9
 Այդպիսի փոխարինումը վերջին հաշվով հանգեցնում է հանցակազմն, իբրև
օրենսդրական մոդել, պատասխանատվության փաստական, բովանդակային հիմքից,
այսինքն՝ հանցավոր արարքից, անխուսափելիորեն անջատելուն:
Եվ, վերջապես, հանցակազմը քրեական պատասխանատվության հիմքը համարող
պնդումն անհամաձայնության մեջ է նաև օրենքի դրույթների հետ: ՀՀ 1861թ. քրեական
օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի համաձայն, «Քրեական պատասխանատվության և պատժի
ենթակա է միայն հանցագործություն կատարելու մեջ մեղավոր անձը, այսինքն՝ նա, ով
դիտավորությամբ կամ անզգուշությամբ կատարել է քրեական օրենքով նախատեսված
հանրության համար վտանգավոր արարք»: Այս դրույթի համաձայն, անձին քրեական
պատասխանատվության ենթարկելու և հանցավոր ճանաչելու համար անհրաժեշտ է
հավաստել, որ նրա կատարած արարքում առկա է որոշակի հանցագործության
հանցակազմ:
ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35 հոդվածի համաձայն, քրեական
գործ չի կարող հարուցվել և քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել,
իսկ հարուցված քրեական գործի վարույթն ենթակա է կարճման, եթե արարքի մեջ
հանցակազմ չկա: Եթե այդ հանգամանքն ի հայտ է գալիս դատաքննության փուլում,
ապա դատարանը պարտավոր է կայացնել արդարացման դատավճիռ:
Կատարված արարքի մեջ հանցակազմի առկայության՝ որպես քրեական պա -
տասխանատվության հիմքի վերաբերյալ օրենսդրի դիրքորոշումը կողմնորոշված է ոչ
թե բուն արարքի բովանդակային (փաստական) հատկություններին, այլ դրանց
արտահայտման իրավական ձևին: Ճշմարտությունից հեռու է տանում նաև ՀՀ նոր
քրեական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի ձևակերպումը, համաձայն որի՝ «Քրեական
պատասխանատվության միակ հիմքը հանցանք՝ այսինքն այնպիսի արարք կատարելն
է, որն իր մեջ պարունակում է քրեական օրենքով նախատեսված հանցակազմի բոլոր
հատկանիշները»:
Ուրիշ խոսքով, քրեական պատասխանատվության հիմք է ճանաչվում քրեական
օրենքով նախատեսված հանցակազմի բոլոր հատկանիշները պարունակող արարքը
«կատարելու» բուն գործընթացը: Ներկայացված ձևակերպման հիմնական թերությունն
ամփոփված է դրա հակասականության մեջ:

10
Արարքը «կատարելու» գործընթացը հենց իր անավարտ լինելու ուժով կարող
է չբովանդակել հանցակազմի «բոլոր» հատկանիշները:
Այլ կերպ ասած, քրեական պատասխանատվության հիմքի բնորոշման
հարցում նման մոտեցումը կողմնորոշում է դեպի փաստական կատարվածի և դրա
քրեաիրավական գնահատականի միջև մշտական տարաձայնությունը:
Ելնելով մարդկային գործունեության (այդ թվում՝ հանցավոր) դիալեկտիկա -
կան ըմբռնումից և հանցագործության քրեաիրավական բնորոշումից՝ կարելի է եզրա -
կացնել, որ քրեական պատասխանատվության միակ հիմքը մեղավորությամբ
կատարված հանրության համար վտանգավոր և քրեական օրենսգրքով արգել -
ված արարքն է (գործողությունը կամ անգործությունը), այսինքն՝ հանցագործու -
թյունը, որի հատկանիշները նախատեսված են քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի
համապատասխան հոդվածում: Քրեական պատասխանատվության հիմքի բնորոշման
հարցում այսպիսի մոտեցումը տրամաբանորեն հանգեցնում է այն եզրակացությանը,
որ քրեական պատասխանատվությունը ծագում է անձի կողմից քրեական օրենքով
արգելված արարքը կատարելու փաստի հետ միաժամանակ: Իսկ հանցակազմը,
որոշելով մեղավորությամբ կատարված հանրության համար վտանգավոր և քրեորեն
հակաօրինական արարքի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հատկանիշների փոխ -
հարաբերության օպտիմալ թույլատրելի իրավական բաժնեչափը, իրավակիրառող
մարմինների համար հանդես է գալիս որպես հանցագործության և այն կատարող անձի
քրեաիրավական գնահատականի միակ հնարավոր մոդել:

11
 2. Հանցագործության միջնորդավորված կատարման համար քրեական
պատասխանատվության և անձնական պատասխանատվության
փոխկապվածությունը

Քրեական իրավունքի՝ որպես իրավունքի ճյուղի, բովանդակությունը դրսևորվում

է քրեաիրավական նորմերում:
Քրեական իրավունքը՝ որպես իրավունքի ճյուղ, իրենից ներկայացնում է
պետական իշխանության բարձրագույն մարմնի կողմից սահմանված իրավական
նորմերի համակցություն, որոնք որոշում են՝
 արարքների հանցավորությունը և պատժելիությունը,
 քրեական պատասխանատվության հիմքը,
 պատիժների համակարգը,
 պատիժների նշանակման, ինչպես նաև քրեական պատասխանատվությունից
և պատժից ազատելու կարգն ու պայմանները:
Քրեաիրավական հարաբերությունները ծագելու պահից պետությունն իրավունք
է ստանում պատժելու հանցագործին, իսկ վերջինս՝ պարտավորվում է կրելու օրենքով
սահմանված պատիժը:
Միևնույն ժամանակ, պետությունը պարտավորվում է հանցագործին պատժել միայն
օրենքով սահմանված կարգով, իսկ հանցագործն իրավունք է ստանում պահանջելու
պետությունից, որպեսզի իրեն պատժեն միայն իր կատարած հանցանքի համար և միայն
օրենքին համապատասխան: Նախնական հանցավոր գործունեության համար քրեական
պատասխանատվության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է հանցագործու -
թյան հիմնական հատկանիշով հասարակական վտանգավորությամբ: Որքանով
որ հանցագործությունը հասարակական վտանգավորություն ներկայացնող, օրենքով
պատժելի արարք է, այնքանով էլ, համապատասխանաբար, վտանգավորու -
թյուն ներկայացնող և պատժելի են դրա նախապատրաստությունը և, առավել ևս,
հանցափորձը: Դրանց պատժելիությունը, ինչպես արդեն նշվել է, պայմանավորված
է նրանով, որ դրանք անհրաժեշտ պայմաններ են ստեղծում ոտնձգության օբյեկտը
վտանգի տակ դնելու համար (նախապատրաստության ժամանակ) կամ արդեն իսկ
վտանգի տակ են դնում այդ օբյեկտը (հանցափորձի ժամանակ): Նախնական հանցավոր
12
գործունեության համար պատասխանատվության սահմանումը ելնում է նաև պատժի
հիմնական նպատակից. այն է կանխել նոր հանցագործությունների կատարումը3:
Իրավական առումով քրեական պատասխանատվության հիմքը նախատեսված
է ՀՀ քր. օր.–ի հոդված 3-ով, որի համաձայն քրեական պատասխանատվության միակ
հիմքը հանցանք, այսինքն այնպիսի արարք կատարելն է, որն իր մեջ պարունա -
կում է քրեական օրենքով նախատեսված հանցակազմի բոլոր հատկանիշները: Սա
վերաբերում է ինչպես ավարտված, այնպես էլ չավարտված հանցագործություններին:
Այդ դեպքում չավարտված հանցավոր գործունեության (նախապատրաստության
և հանցափորձի) համար քրեական պատասխանատվության հիմքը չավարտված
հանցագործության հատկանիշներ պարունակող գործունեությունն է:
Այսպես, ՀՀ քր. օր.–ի հոդված 33-ի 3-րդ մասը սահմանում է. «Հանցագործու -
թյան նախապատրաստության և հանցափորձի համար պատասխանատվությունը
վրա է հասնում սույն օրենսգրքի հատուկ մասի նույն հոդվածով, ինչ որ ավարտված
հանցագործության համար հղում կատարելով օրենսգրքի 34-րդ (հանցափորձ) կամ
35-րդ (հանցագործության նախապատրաստությունը) հոդվածներին»:
Ընդհանուր իրավունքի ընտանիքում հանցակցության ինստիտուտը սկզբնավոր -
վել է 17-18-րդ դարերում, իսկ սկսել է ձևավորվել ավելի վաղ` պրակտիկայի և գիտական
աշխատանքների հիման վրա, որտեղ գործել է մի քանի անձանց համատեղ հանցանք
կատարելու համար պատասխանատվության ենթարկելու սկզբունքը:
Ընդհանուր իրավունքի համաձայն` գոյություն ունի հանցանքը կատարողի 4
տեսակ`
1. առաջին աստիճանի կատարող,
2. երկրորդ աստիճանի կատարող,
3. հանցակից մինչև հանցանքի կատարումը, և
4. հանցակից հանցանքը կատարելուց հետո4:
Անգլիական քրեական իրավունքում գործում է բավականին հին կանոն՝ այսպես
կոչված «անմեղ գործող անձի» պատասխանատվության հարցը:

3
ՀՀ քրեական իրավունք: Ընդհանուր մաս, Երևանի պետական համալսարանի հրատ., խմբ. Գ.Ս.
Ղազինյան., 2009թ., էջ 122-124:
4
Տե'ս, Г.А. Есаков., Н.Е. Крылова., А.В. Серебренникова., Уголовное право зарубежных стран. Учебное
пособие. М.: 2011, с. 234-235:
13
 Ջեյմս Ֆ. Ստիֆենի «Դիգեստների» համաձայն` առաջին աստիճանի կատա -
րող է համարվում նաև այն անձը, ով հանցանքը կատարում է առանց մեղքի գոր -
ծող անձի միջոցով5: Ըստ այդ կանոնի` անմեղ գործող անձի կատարած հանցանքի
համար պատասխանատվություն է կրում նրան օգտագործողը, և փաստորեն վերջինս
էլ դառնում է հանցանքի կատարող:
Ֆրանսիական քրեական իրավունքում միջնորդավորված կատարումը ստացել է
հետաքրքիր անվանում` պատասխանատվություն ուրիշի արարքների համար: Քրեա -
կան իրավունքում ընդունված է անձնական պատասխանատվության սկզբունքը,
սակայն դրան զուգահեռ քննարկվում է այլ անձի կատարած արարքի համար քրեական
պատասխանատվության ենթարկվելու հարցը: Ֆրանսիական քրեական իրավունքում
ընդունվում է մի անձի քրեական պատասխանատվության հնարավորությունը մեկ այլ
անձի հանցավոր արարքների համար: Հենց նմանատիպ դեպքերն էլ պատկանում են
ուրիշի արարքների համար քրեական պատասխանատվության ինստիտուտին:
Ֆրանսիայի գործող քրեական օրենսգրքի ընդունմամբ ֆրանսիական ծագում ունեցող
և այլ երկրների իրավական համակարգերում ամրագրում ստացած այս ինստիտուտը
(օրինակ` Անգլիայում այն կոչվում է սուբստիտուտիվ պատասխանատվություն) 6
դիտվում է որպես բացառություն անձնական պատասխանատվության սկզբունքից:
Պետք է նշել, որ մի խումբ ֆրանսիացի իրավաբաններ այստեղ անձնա -
կան պատասխանատվության սկզբունքի խախտում չեն տեսնում, քանի որ, ըստ նրանց,
«…այլ անձի արարքների համար պատասխանատվությունը իրականում անձնական
պատասխանատվություն է կա′մ այն պատճառով, որ անձը չի կատարել հանցավոր
արարքն օբյեկտիվորեն կատարողի նկատմամբ հսկողության պարտականությունը, կա
′մ այն պատճառով, որ այդ անձն ինքն է հանցավոր արարքի անուղղակի կատարո -ղը»7:
Այսինքն` անձը կատարում է հանցավոր արարք այլ անձի միջոցով, ով գործում
է առանց մեղքի: Այս ինստիտուտի նշանակությունն այն է, որ դրա շնորհիվ լրացվում
է Ֆրանսիայի քրեական իրավունքում առկա բացը, որը թույլ չի տալիս ընդհանուր
կանոնով պատժել անգործությունը:

5
Տե'ս, Stephen J.F.A., Digest of the Criminal Law (Indictable Offences)/9th ed., by Lewis F. Sturge. L. 1950, p. 15:
6
Սուբստիտուտիվ պատասխանատվությունը անձի պատասխանատվությունն է այլ անձի անփութության
համար:
7
Տե´ս, Stefani G., Levasseur G., Bouloc B., Droit pénal general. 15e éd. P., 1995, p. 336:
14
 Վերջինս քրեական պատասխանատվության է հանգեցնում միայն այն դեպ -
քում, երբ ուղղակիորեն ամրագրված է օրենքում: Ուրիշի արարքների համար քրեա -
կան պատասխանատվության ինստիտուտի առկայությունը հնարավորություն է
տալիս պատժելու այն անգործությունը, որը հատուկ չի նշվում նորմատիվ իրավա -
կան ակտում: Օրինակ` գործատուն կարող է պատասխանատվության ենթարկ -
վել իր պարտականությունները չկատարելու հետևանքով իր ենթակաների կատա -
րած իրավախախտման համար, եթե գործատուն, ինչպես ասում են ֆրանսիացի
իրավաբանները, համարվում է նրանց արարքների «երաշխավորը»:
Դատական պրակտիկայում եղել է դեպք, երբ իրավաբանական անձի տնօրենը
դատապարտվել է ընկերության կողմից արտադրած օդափոխիչ համակարգի անորա -
կության համար` չնայած այն հանգամանքին, որ այդ աշխատանքները հանձնարար -
ված են եղել իր ընկերության համապատասխան աշխատակիցներին: Անշարժ գույքի
սեփականատերերը պատասխանատվություն են կրել նաև վարձու աշխատողների
կողմից օբյեկտների մաքրման աշխատանքները խախտումներով կատարելու համար:
Խոսքը, իհարկե, այնպիսի խախտումների մասին է, որոնք մարդկանց առողջությանը
վնաս են պատճառել կամ այլ վտանգավոր հետևանքներ են առաջացրել:
Այս դեպքում գործատուները ենթարկվել են քրեական պատասխանատվության
հանցանքն անմիջականորեն կատարելու համար:
Նման դեպքերում քրեական պատասխանատվությունը տարբեր ձևերով է վրա հաս -
նում սեփականատերերի, գործատուների և այն անձանց համար, ովքեր կարող են
պատասխանատվություն կրել այլ անձանց արարքների համար:
Մի դեպքում դատարանները նրանց համարում են համակատարողներ, մեկ
այլ դեպքում` հանցակիցներ: Որոշ դեպքերում ղեկավարն ազատվում է պատաս -
խանատվությունից, եթե նրա լիազորությունները պատվիրակված են եղել ենթակային:
Ղեկավարը չի ենթարկվել քրեական պատասխանատվության նաև այն դեպքերում, եթե
նա ապացուցել է, որ այլ անձի կողմից կատարած իրավախախտման մեջ իր մեղքը
(նույնիսկ անզգուշությունը) բացակայում է8:
Գերմանիայի քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասի 3-րդ բաժնի 3-րդ գլուխը
վերաբերում է հանցակցության ինստիտուտին: Գերմանական քրեական իրավունքում

8
Տե´ս, Г.А. Есаков., Н.Е. Крылова., А.В. Серебренникова., Նշվ. աշխ., էջ 254-255:
15
առանձնացվում է հանցավոր արարքը համատեղ կատարելու երկու ձև` կատարում
և օժանդակություն ու դրդչություն: Կատարողի ինստիտուտը նախատեսված է քրեա -
կան օրենսգրքի 25 պարագրաֆում:
Այս նորմի վերլուծությունը թույլ է տալիս առանձնացնելու կատարողի 3 տեսակ.
1. անձ, ով հանցանքը կատարել է միայնակ,
2. ով հանցանքը կատարել է միջնորդավորված, և
3. ով հանցանքը կատարել է մեկ այլ անձի հետ:
Այստեղից հետևում է, որ կատարող է համարվում նաև այն անձը, ով հանցանքը
կատարում է մեկ այլ անձի միջոցով, որը հանդիսանում է հանցավոր արարքի կատար -
ման «գործիք»:
Անմեղ գործող անձի կանոնը հայտնի է նաև մուսուլմանական քրեական իրավուն -
քին, այսինքն` հանցագործության կատարումը այնպիսի անձանց միջոցով, ովքեր են -
թակա չեն քրեական պատասխանատվության (մանկահասակ, անմեղսունակ): Այդպիսի
դեպքերում պատասխանատվությունը կրում է հանցագործության կազմակերպիչը, իսկ
անմիջական հանցանք կատարողը կազմակերպչի ձեռքին դիտվում է որպես գործիք 9:
Ռուսական քրեական իրավունքում ևս միջնորդավորված կատարումը ավանդա -
բար քննարկվել է հանցակցության ինստիտուտի շրջանակներում: Այսպես` ՌԴ քրեա -
կան օրենսգրքի 33 հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ կատարող է համարվում այն
անձը, ով անմիջականորեն կատարել է հանցագործությունը կամ հանցանքի կատար -
մանը անմիջականորեն մասնակցել է այլ անձանց (համակատարողների) հետ միասին,
ինչպես նաև այն անձը, ով հանցանքը կատարել է այնպիսի անձանց օգտագործելու
միջոցով, ովքեր ենթակա չեն քրեական պատասխանատվության՝ տարիքի, անմեղ -
սունակության կամ քրեական օրենսգրքով նախատեսված այլ հանգամանքների ուժով:
Այսպիսով, կատարողն առաջին հերթին այն անձն է, ով անմիջականորեն իրակա -
նացնում է քրեական օրենսգրքով նախատեսված որևէ հանցակազմ: Դրանով կատա -
րողը տարբերվում է դրդչից և օժանդակողից: Ռուսական քրեական իրավունքը ավան -
դաբար պահպանում է հանցագործության կատարողի օբյեկտիվ ընկալումը:
Պետք է նշել, որ 33 հոդվածում առաջին անգամ ամրագրվել է միջնորդավոր -
ված կատարումը (պատճառումը):

9
Տե´ս նույն տեղը, էջ 259:
16
Զարգացնելով տրված սահմանումը` կարելի է նշել, որ կատարում են համարվում
ոչ միայն անմիջականորեն հանցանք կատարելը կամ կատարելու համար տարբեր
առարկաներ, գործիքներ կիրառելը, այլև այդ նպատակով մարդկանց օգտագործելը,
ովքեր հանդիսանում են հանցագործության գործիք:
Սակայն վերջին տարիների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ռուս հեղի -
նակների մեծ մասը առաջարկում է հանցագործության միջնորդավորված կատար -
ման օրենսդրական ձևակերպումը տալ ինքնուրույն հոդվածով` առանձնացնելով ՌԴ
քրեական օրենսգրքի` հանցագործության կատարողի սահմանումը բնորոշող 31 հոդ -
վածից: Ռուսական քրեական իրավունքում տեսակետ է արտահայտվել նաև, որ միջ -
նորդավորված վնասը հնարավոր չէ պատճառել հատուկ սուբյեկտով հանցագործութ -
յունների դեպքում, օրինակ` պաշտոնեական և զինվորական հանցագործությունների
ժամանակ, ինչպես նաև այն ժամանակ, երբ սուբյեկտին բնորոշ են որոշակի ֆիզիոլո -
գիական հատկանիշներ, օրինակ` բռնաբարության դեպքում10:
Կարծում ենք, որ հիշյալ մոտեցումը ամբողջությամբ ճիշտ չէ և չի արտացոլում
հանցագործության միջնորդավորված կատարման բովանդակությունը, քանի որ հա -
տուկ սուբյեկտով որոշ հանցագործությունների դեպքում միջնորդավորված կատա -
րումը չի բացառվում: Այսպես, օրինակ, բռնաբարության դեպքում միջնորդավորված
կատարումը հնարավոր է, երբ քրեական պատասխանատվության ենթակա տղամարդը
օգտագործում է քրեական պատասխանատվության տարիքի չհասած արական սեռի
ներկայացուցչի, ով կնոջ հետ բռնությամբ բնական սեռական հարաբերություն է ու -
նենում: Բերված օրինակում թեև հանցագործությունը հատուկ սուբյեկտով է, սակայն
գտնում ենք, որ միջնորդավորված կատարումն առկա է:
Ռուսական գրականության մեջ արտահայտված մեկ այլ տեսակետի համաձայն`
հանցագործության միջնորդավորված կատարումը բնութգարվում է.
1. անձը բնութագրող հատկանիշներով (անմեղսունակություն, տարիք),
2. հանցակազմի օբյեկտիվ կողմի մեջ սխալով, եթե այն ձևավորվել է կատարողի
կողմից, կամ վերջինս օգտագործել է այն,
3. ֆիզիկական կամ հոգեբանական բռնությամբ, որն անձին ստիպել է գործել սե -
փական կամքին և ցանկությանը հակառակ,
10
Տե´ս, Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. Ответственные редакторы-доктор юридических
наук, профессор И.Я. Козаченко и доктор юридических наук, профессор З.А. Незнамова., М.: 1998, с. 238:
17
 4. իշխանության և ենթակայության հարաբերություններով (հրամանի կատարում) 11:
Սակայն կարծում ենք, որ այս ցանկը թերի է. մասնավորապես նշված չէ միջնոր -
դավորված կատարման հնարավորությունը հատուկ սուբյեկտով հանցագործության
դեպքում, ինչպես նաև այն դեպքերում, երբ օբյեկտիվ կողմն իրականացնողը գործել է
անզգուշությամբ կամ օգտագործվել է այնպիսի անձի, ով մտավոր զարգացման մեջ հետ
մնալու պատճառով չէր կարող գիտակցել իր արարքի նշանակությունը:
Ժամանակակից քրեաիրավական համակարգերում լուրջ տարբերություններ կան
հանցակցության ինստիտուտի սահմանների վերաբերյալ:
Երկրների մեծ մասում քրեական իրավունքի գիտությունը և օրենսդրությունը
համատեղ հանցավոր գործունեությունը բաժանում են երկու խմբի`
1. կատարում, և
2. հանցակցություն:
Կատարում է համարվում կատարողի, համակատարողի և միջնորդավորված
կատարողի գործունեությունը, իսկ հանցակցությունը օժանդակողի և դրդչի արարքներն
են: Հանցակցությունն այստեղ հանցագործությանը մասնակցության ինստիտուտի մի
մասն է (համակատարման հետ):
Տեսությունն ու օրենքը հստակ տարանջատում են երկու` միմյանցից տարբերվող
եզրույթներ`
1. «կատարողներ», և
2. «հանցակիցներ»:
Նման մոտեցումը մասնավորապես տարածված է Անդորայում, Արգենտինայում,
Գանայում, Գվատեմալայում, Իսպանիայում, Կոլումբիայում, Կուբայում, Լատվիայում,
Հոլանդիայում, ԱՄՆ-ում, Էստոնիայում և մի շարք այլ երկրներում 12:
ԱՄՆ-ի այն նահանգների քրեական օրենսգրքերում, որոնցում հանցակիցներին
տեսակների բաժանելը բացակայում է, նրանց բոլորին անվանում են «հիմնական
մասնակիցներ»: Օրինակ` Կալիֆոռնիայի նահանգի քրեական օրենսգրքի հոդված 31-ը
սահմանում է, որ «այն բոլոր անձինք, ովքեր հետաքրքրված են հանցագործության
կատարմամբ, անկախ այն հանգամանքից՝ հանցագործությունը կատարում են անմի -

11
Տե´ս նույն տեղը, էջ 238:
12
Տե´ս, Додонов В.Н., Сравнительное уголовное право. Общая часть: Монография / Под общ. и науч. ред.
докт. юрид. наук, проф., заслуженного деятеля науки РФ С.П. Щербы. М.: 2010, с. 190:
18
ջականորեն, թե օժանդակում են դրա կատարմանը, կամ իրենք չեն մասնակցում հան -
ցանքի անմիջական կատարմանը, բայց խորհուրդներ են տալիս կամ հարում են հան -
ցանքի կատարմանը, ինչպես նաև այն բոլոր անձինք, ովքեր օգնում, խորհուրդներ,
ցուցումներ են տալիս կամ դրդում են մինչև 14 տարեկան երեխաներին, լուսնորդ -
ներին կամ տկարամիտներին հանցագործություն կատարել, կամ ովքեր խաբեությամբ,
հարկադրանքով, ուժով կամ հարբածության վիճակն օգտագործելով կամ այլ եղանա -
կով ստիպում են որևէ անձի կատարել ինչ-որ հանցանք, կամ ովքեր սպառնա -
լիքի, վտանգի ենթարկելու, հրամանի կամ բռնության միջոցով ստիպում են մեկ այլ
անձի կատարել ցանկացած հանցագործություն, հանցագործության կատարման
հիմնական մասնակիցներ են»13:
Հայ հին իրավունքին ևս հայտնի էր հանցակցության ինստիտուտը: Մ. Գոշի
Դատաստանագրքում պատիժներ էին սահմանված գողերի և նրանց հարողների
համար,
ընդ որում՝ նախատեսվում էին միանման պատիժներ ինչպես գողություն կատարողնե -
րի, այնպես էլ նրանց հարողների (կամակիցների) համար14:
1961 թվականի Հայկական ՍՍՀ քրեական օրենսգրքի 17 հոդվածը վերաբերում
էր հանցակցությանը, որտեղ տրվում էր նաև կատարողի հասկացությունը:
Չնայած կատարողի օրենսդրական ձևակերպումից չէր բխում, որ հանցանքի
միջնորդավորված կատարումը ևս կատարման տեսակ է, սակայն տեսությունն այլ բան
էր փաստում:
Այսպես, Ա. Թովմասյանի բնորոշմամբ, հանցակցության` որպես իրավաբանա -
կան ինստիտուտի բուն բնույթից բխում է, որ հանցակիցներ չեն կարող լինել ինչպես
անմեղսունակները, այնպես էլ այն անձինք, ովքեր չեն հասել քրեական պատասխա -
նատվության տարիքի: Այս դեպքերում գիտության մեջ ընդունված է խոսել, այսպես
կոչված, «միջանկյալ պատճառման», «միջանկյալ մեղսայնացման», բայց ոչ հանցակ -
ցության մասին: Սա նշանակում է, որ հանցակցություն չի լինի, երբ երկու կամ ավելի
անմեղսունակներ այս կամ այն հանրավտանգ արարքն են կատարում, կամ երկու կամ
ավելի փոքրահասակներ նույնանման հանցանքներ են կատարում, կամ մեղսունակ

13
Տե´ս, Крылова Н.Е., Серебренникова АВ., Уголовное право современных зарубежных стран (Англии,
США, Франции, Германии): Учебное пособие. М.: 1997, с. 109:
14
Տե´ս, Մխիթար Գոշ., Դատաստանագիրք, Եր.: 2001, Գլուխ ԾԲ, էջ 69:
19
անձը անմեղսունակին կամ անչափահասին, ավելի ճիշտ՝ փոքրահասակին հակում է
հանրորեն վտանգավոր արարքի կատարմանը: Այստեղ մեղսունակ անձը պատաս -
խանատվության կենթարկվի ոչ թե հանցագործության դրդչության համար, այլ որպես
կատարող, քանի որ անմեղսունակներն ու փոքրահասակները նրա համար գործիքի դեր
են կատարել15:
Օրենսդրական այս բացը լրացվեց 2003 թվականի ՀՀ քրեական օրենսգրքի ըն -
դունմամբ, որի 38 հոդվածի 2-րդ կետը, տալով կատարողի հասկացությունը, կատար -
ման տեսակ դիտեց նաև հանցանք կատարելը այլ` այնպիսի անձանց օգտագործելու
միջոցով, ովքեր օրենքի ուժով ենթակա չեն քրեական պատասխանատվության կամ
հանցանքը կատարել են անզգուշությամբ:
Փաստորեն հանցագործության միջնորդավորված կատարումը օրենսդրական
ամրագրում ստացավ և համարվեց կատարողի տեսակներից մեկը:
Ընդհանրացնելով վերոգրյալը` կարելի է առանձնացնել հանցագործության միջ -
նորդավորված կատարման հետևյալ հնարավոր դրսևորումները`
1. քրեական պատասխանատվության տարիքի չհասած անձի օգտագործումը,
2. անմեղսունակության վիճակում արարքը կատարող անձի օգտագործումը,
3. այսպես կոչված՝ տարիքային անմեղսունակության վիճակում գտնվող անձի
օգտագործումը,
4. ծայրահեղ անհրաժեշտության վիճակում գտնվող անձի օգտագործումը,
5. ֆիզիկական կամ հոգեկան հարկադրանքի ազդեցությամբ արարք կատարող
անձի օգտագործումը,
6. հատուկ սուբյեկտի կողմից տվյալ հանցագործության սուբյեկտ չհամարվող
անձի օգտագործումը,
7. հրամանի կամ կարգադրության հիման վրա առանց մեղքի կամ անզգուշությամբ
գործող անձի օգտագործումը,
8. փաստական սխալի ազդեցությամբ առանց մեղքի կամ անզգուշությամբ գործող
անձի օգտագործումը:

15
Տե´ս, Ա.Թ. Թովմասյան., Սովետական քրեական իրավունք ընդհանուր մաս, Երևանի համալսարանի
հրատարակչություն, Երևան 1971, էջ 395:
20
 Կարծում ենք՝ ճիշտ կլիներ հանցագործության միջնորդավորված կատարման
նշված դեպքերը ամրագրել ՀՀ քրեական օրենսգրքում, ինչը կնպաստեր դրա հստա -
կությանն ու արդյունավետ կիրառմանը:

3. Մեղքի պատասխանատվության սկզբունքը քրեական իրավունքում

Մեղքի սկզբունքն ամրագրված է տարբեր երկրների նորմատիվ իրավական

ակտերում, ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ սահմանադրական մակարդակով:
21
 Մասնավորապես, Ռուսաստանի Դաշնության քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի
համաձայն` անձը ենթակա է քրեական պատասխանատվության միայն այն հանրորեն
վտանգավոր գործողությունների (անգործության) համար, ինչպես նաև վրա հասնող
հանրորեն վտանգավոր հետևանքների համար, որի համար հաստատված է նրա մեղքը:
Օբյեկտիվ մեղսագրումը, այսինքն` առանց մեղքի պատճառված վնասի համար
քրեական պատասխանատվությունը, անթույլատրելի է:
Մեղքը (նպատակի և շարժառիթի հետ միասին) կազմում է հանցագործության
սուբյեկտիվ կողմը: Այն անձի ներքին հոգեբանական վերաբերմունքն է, նրա կողմից
կատարված հանրորեն վտանգավոր արարքի (գործողության կամ անգործության) և
դրա հետևանքների նկատմամբ` դիտավորության և անզգուշության տեսքով:
Մեղքը հանցագործության սուբյեկտիվ կողմի պարտադիր հատկանիշն է: Առանց մեղքի
չկա և չի կարող լինել հանցակազմ, հետևաբար` քրեական պատասխանատվություն:
Այն սուբյեկտիվ կողմի հիմնական հատկանիշն է, որը սահմանազատում է հանցավոր
գործունեությունը ոչ հանցավորից:
Ռուսաստանի Դաշնության քրեական իրավունքն ունի սուբյեկտիվ մեղսագրման
դիրքորոշում: Վերջինը նշանակում է, որ օրենքը քրեորեն պատժելի կճանաչի միայն
այն հանրորեն վտանգավոր արարքը, որը կատարվել է մեղավորությամբ: Օբյեկ -
տիվ մեղսագրումը, այսինքն, առանց մեղքի` վնասի պատճառման համար քրեական
պատասխանատվությունը չի թույլատրվում: Կատարված որևէ արարք, որքան էլ ծանր
հետևանքներ ունենա, առանց մեղքի չի կարող դիտարկվել որպես հանցագործություն:
Մեղսագրված արարքը և դրա հանրորեն վտանգավորությունը, որը անձը չի
կարող կանխատեսել, կդիտվի զուրկ արդարությունից և որևէ նախազգուշական
նշանակությունից, ուստի` մերժվում է արդարադատության կողմից:
Մեղքի սկզբունքը ենթադրում է միայն անձնական պատասխանատվու -
թյուն: Քրեական պատասխանատվության կարող է ենթարկվել միայն այն անձը,
ով անձամբ է կատարել հանցագործությունը` որպես կատարող կամ հանդիսացել է
դրա կազմակերպիչը, դրդիչը կամ օժանդակողը: Տվյալ դեպքում այլ անձանց վրա
(օրինակ` ծնողներ, խնամակալներ) քրեական պատասխանատվություն տարածվել չի
կարող:

22
 Ըստ մեղքի պատասխանատվության սկզբունքի էությունը ընդհանուր պատկե -
րացմամբ այն է, որ անձը պատժվում է միայն այն ժամանակ, երբ հանրության համար
վտանգավոր արարքը նրա կողմից կատարվում է մեղավորությամբ (քրեաիրավական
իմաստով): Այլ կերպ ասած՝ որպեսզի մեղսունակ անձը քրեորեն պատասխանատու
համարվի իր կողմից կատարած հանրորեն վտանգավոր արարքի համար, բավական
չէ միայն արարքը տվյալ անձի կողմից կատարվելու փաստի հավաստումը:
Քրեական պատասխանատվության համար անհրաժեշտ է հավաստել տվյալ անձի
մեղքը (դիտավորությունը կամ անզգուշությունը) այդ հանցանքը կատարելու մեջ:
Քրեական պատասխանատվության հնարավորության ճանաչումը միայն մեղքի,
մեղավորության առկայության (սուբյեկտիվ մեղսայնացման) պայմաններում՝ քրեական
իրավունքի և քրեական քաղաքականության անկյունաքարն է:
Օբյեկտիվ մեղսայնացումը՝ առանց մեղքի վնաս պատճառելու համար քրեական
պատասխանատվությունը, արգելվում է:
Հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմով հանցագործությունների որակումն իրակա -
նացնելիս հաշվի են առնվում հանցավոր արարքի ու դրա հետևանքների նկատմամբ
հոգեբանական վերաբերմունքի միայն այնպիսի ձևեր, ինչպիսիք են դիտավորությունը,
անզգուշությունը, նպատակը և շարժառիթը:
Առանձին դեպքերում հանցակազմերը կառուցելիս օրենսդիրը նշվածներից բացի
մատնացույց է անում նաև հոգեբանական վերաբերմունքի այնպիսի տարատեսակ,
ինչպիսին «ակնհայտությունն» է:
Նշված դեպքերում հանցագործությունները որակելիս պահանջվում է հավաստել
ու ապացուցել հանցավորի հատկապես այդպիսի հոգեբանական վերաբերմունքը իր
կողմից կատարվող հանրորեն վտանգավոր արարքի նկատմամբ: Այսպես, արարքը ՀՀ
քր. օր-ի 336 հոդվածով (ակնհայտ անմեղ անձին քրեական պատասխանատվության
ենթարկելը) որակելու համար անհրաժեշտ է հաստատել, որ հանցավորը գիտակցել է,
որ ինքը քրեական պատասխանատվության է ենթարկում ակնհայտ անմեղ անձի:
Ընդհանրապես հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի և, մասնավորապես,
մեղքի ձևի հավաստումն ունի իրավաբանական կարևոր նշանակություն:
Այդ ճանապարհով հնարավոր է դառնում սահմանազատել օբյեկտիվ հատկանիշներով
միմյանց համընկնող հանցագործությունները: Օրինակ՝ քր. օր-ի 104 և 109 հոդվածներով

23
նախատեսված հանցագործությունները տարբերվում են հենց միայն մեղքի ձևով: Նման
դեպքերում հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի խոր և մանրակրկիտ վերլուծությունը
հանցագործությունների ճիշտ որակման կարևոր նախապայման է:
Հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմով հանցագործությունները որակելիս օգտագործվում
են քրեական օրենսգրքի ինչպես հատուկ մասի, այնպես էլ ընդհանուր մասի նորմերը:
Ընդհանուր մասի համապատասխան հոդվածներում (քր. օր-ի 29 և 30 հոդվ.)
տրվում է մեղքի ձևերի՝ դիտավորության և անզգուշության ընդհանուր բնութա -
գիրը (բնորոշումները): Նկատենք, սակայն, որ ընդհանուր մասում մեղքի ձևերը
ներկայացվում են ամենաընդհանուր գծերով:
Ինչ վերաբերվում է հատուկ մասի հոդվածներին, ապա սրանցից ոչ բոլորի մեջ
է, որ ցուցում կա տվյալ հանցագործության սուբյեկտիվ կողմի, մեղքի ձևերի մասին:
Մինչդեռ հանցագործությունների ճիշտ որակումը պահանջում է յուրաքանչյուր
անգամ պատասխանել այն հարցին, թե տվյալ հանցագործությունը մեղքի ո՞ր ձևով
է կատարվում դիտավորությամբ, թե՞ անզգուշությամբ, թե՞, գուցե, արարքի կատարումը
հնարավոր է ինչպես դիտավորությամբ, այնպես էլ անզգուշաբար:
Բացի դրանից, հանցագործությունների ճիշտ որակման խնդիրը պահանջում
է պարզել դիտավորության և անզգուշության բովանդակությունը տվյալ հանցակազմի
վերաբերմամբ16:
Ուրիշ խոսքով ասած՝ անհրաժեշտ է ճշգրտությամբ պարզել, թե փաստական
ինչպիսի հանգամանքներ պետք է ընդգրկվեն սուբյեկտի հոգեբանական վերաբերմուն -
քով, որպեսզի հնարավոր դառնա եզրակացություն անել տվյալ հանցագործությունը
դիտավորությամբ կամ անզգուշությամբ կատարելու մասին:
Անձի հոգեբանական վերաբերմունքով ընդգրկվող փաստական հանգամանքների
ցանկը յուրաքանչյուր առանձին հանցակազմի վերաբերմամբ խիստ անհատական
է և սպեցիֆիկ: Ելնելով դրանից կարելի է ասել, որ անգամ երկու դիտավորյալ
հանցագործությունների դեպքում կարող է միանգամայն տարաբովանդակ լինել անձի
հոգեբանական վերաբերմունքը այդ հանցագործություններից յուրաքանչյուրի դեպքում:
Այսպես, դիտավորյալ հանցագործություններ են թե սպանությունը և թե՛
բռնաբարությունը, բայց միանգամայն տարբեր է դրանց կատարման ընթացքում

16
Տե'ս, Գրիգորյան Մ., Քրեական իրավունք, Ընդհանուր մաս, Երևան 2008, էջ 128-131:
24
դրսևորվող դիտավորության բովանդակությունը: Սպանության ժամանակ սուբյեկտը
գիտակցում է, որ ապօրինաբար կյանքից զրկում է մեկ ուրիշին, նախատեսում է
իր վարքագծի հանրորեն վտանգավոր հետևանքները և ցանկանում է դրանք կամ
գիտակցաբար թույլ է տալիս այդ հետևանքների առաջացումը (տուժողի մահը):
Բռնաբարության ժամանակ հանցավորը գիտակցում է, որ ինքը ֆիզիկական բռնու -
թյուն, սպառնալիք գործադրելով, կամ կնոջ անօգնական վիճակն օգտագործելով՝
վերջինիս հետ նրա կամքին հակառակ մտնում է սեռական հարաբերության մեջ
և ցանկանում է կատարել այդ:
Այսպիսով, հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմով հանցագործությունները որակելիս
հատուկ մասի հոդվածի դիսպոզիցիայի վերլուծության միջոցով անհրաժեշտ է պարզել,
թե մեղքի ո՞ր ձևով է հնարավոր այդ հանցագործության կատարումը, օրենսդիրն
ինչպիսի՞ բովանդակություն է հաղորդում տվյալ հանցավոր արարքի սուբյեկտիվ
կողմի ինտելեկտուալ և կամային հատկանիշների բովանդակությանը:
Խուլիգանության գործերով դատական պրակտիկայի մեր ուսումնասիրություն -
ները ցույց են տալիս, որ հանրապետության դատարանները հիմնականում ճիշտ են
որակում հանցավորների գործողությունները:
Հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի հատկանիշներով հանցագործությունները
որակելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև հետևյալ կարևոր հանգամանքը: Խոսքը
վերաբերում է այն բանին, թե ինչպիսին պետք է լինի սուբյեկտի վերաբերմունքը
տվյալ հանցագործությունը որակյալ դարձնող հանգամանքների նկատմամբ:
Ձևավորելով այս կամ այն տեսակի հանցակազմը` օրենսդիրը հանցագործության
սուբյեկտիվ կողմի մեջ է ընդգրկում հանցավորի հոգեբանական վերաբերմունքը
բոլոր այն փաստական հանգամանքների նկատմամբ, որոնք օրենքի կողմից դասված
են հանցագործության օբյեկտին և օբյեկտիվ կողմին:
Եթե որակման ժամանակ այդ հիմքի վրա չհամընկնեն հանրորեն վտանգավոր
արարքի փաստական հանգամանքները և հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմը բնութագրող
հատկանիշները, ապա կատարված արարքը չի կարող որակվել իբրև տվյալ տեսակի
հանցագործություն:
Հանցագործության մնացած այլ փաստական հանգամանքների նկատ -
մամբ սուբյեկտի հոգեբանական վերաբերմունքն արարքի քրեաիրավական որակման

25
համար նշանակություն չունի, բայց կարող է հաշվի առնվել իրավական այլ հարցեր
լուծելիս, մասնավորապես, պատիժն անհատականացնելիս:
Եզրակացություն, հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի` որպես հանցագործության
տարրի բովանդակությունն ամբողջությամբ որոշվում է հանցագործության օբյեկտի և
օբյեկտիվ կողմի բովանդակությամբ: Այն ամենը, ինչ ընդգրկված է հանցագործության
օբյեկտի և օբյեկտիվ կողմի օրենսդրական կառուցվածքի մեջ, պետք է արտացոլվի
հանցավոր արարքի սուբյեկտիվ կողմի բովանդակության մեջ17:
Այս տեսակետից միանգամայն իրավացի էր պրոֆ. Վ.Դ. Մենշագինը, երբ գրում էր,
որ «ելնելով ցանկացած հանցագործության օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմերի միասնու –
թյունից` անհրաժեշտ է քննարկվող հանցագործության դեպքում դիտավորության և
անզգուշության բովանդակության հարցը լուծել տվյալ հանցակազմի օբյեկտիվ կողմի
առանձնահատկություններին համապատասխան18:
Օբյեկտի և օբյեկտիվ կողմի հատկանիշների հետ մեկտեղ սուբյեկտիվ կողմով
ընդգրկվում է հանցավորի հոգեբանական վերաբերմունքը հանցակազմը որակյալ
դարձնող հանգամանքների նկատմամբ: Այսպիսով, հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի
և, մասնավորապես, դիտավորության բովանդակությունը չի սահմանափակվում
միայն հիմնական հանցակազմի նկատմամբ դրսևորվող հոգեբանական վերաբեր -
մունքով: Այնտեղ, որտեղ հանցակազմի տարրեր են հանդիսանում տարատեսակ
որակյալ դարձնող հանգամանքներ, օրինակ, հանցագործության կատարման եղանակը,
հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի և մեղքի ձևի տեսակետից անհրաժեշտ է հավաստել
տվյալ պահը գիտակցելու և ցանկանալու փաստը: Այսպես, օրինակ, Աղաևը հանցավոր
է ճանաչվել խանդի հողի վրա իր հարևան Ռզաևին առանձին դաժանությամբ սպանելու
մեջ: Դատարանն առանձին դաժանություն է գտել այն բանում, որ Ռզաևի վրա կրա -
կելով մոտ տարածությունից, Աղաևը «նրան պատճառել է զգալի վնասվածքներ, փշրել
է ծնոտը և ատամները, քիթը և դեմքի մնացած մասերը»: ԽՍՀՄ Գերագույն դատա -
րանի պլենումը պարզաբանել է, որ «դատարանը ելել է միայն տուժողին պատճառ -
ված վնասվածքների բնույթից, հաշվի չի առել մեղադրյալի դիտավորության
բովանդակությունը...:
17
Տե'ս, Ղազինյան Գ.Ս., Գաբուզյան Ա.Հ. և ուրիշներ., ՀՀ քրեական իրավունք (ընդհանուր մաս), Երևան
2012, էջ 214-216:
18
Տե'ս, Пионтковский А.А., Меныпагин В.Д., Курс советского уголовного права. Особенная часть, т. 1, М.:
1955, с. 305-307:
26
 Ըստ օրենքի իմաստի, առանձին դաժանության` որպես դիտավորյալ սպանու -
թյունը որակյալ դարձնող հանգամանքի առկայությունը կապված է ոչ միայն սպա -
նությունը կատարելու եղանակի, այլև ուրիշ հանգամանքների հետ, որոնք վկայում
են այն մասին, որ հանցավորը գործել է առանձին դաժանությամբ սպանությունը
կատարելուն ուղղված դիտավորությամբ: Մինչդեռ գործում չկան որևէ տվյալներ,
որոնք հաստատեին, թե Աղաևը սպանությունից առաջ կամ դրա պահին, ակնհայտո -
րեն ձգտել է տուժողին պատճառել հատուկ տանջանքներ» 19: Հետևաբար, Աղաևի
գործողություններում բացակայում է որակյալ դարձնող այդ հանգամանքի գիտակցումը:
Քրեական իրավունքի տեսության մեջ և դատական պրակտիկայում կարծիք -
ների միասնություն չկա այն հարցում, թե դիտավորյալ հանցագործությունների դեպքում
որակյալ դարձնող հանգամանքների նկատմամբ մեղքի ո՞ր ձևը պետք է հավաստվի:
Մենք հակված ենք միանալու այն դիրքորոշմանը, համաձայն որի դիտավոր -
յալ հանցագործությունների ժամանակ արարքը որակյալ դարձնող և հանցակազմի
մեջ մտնող հանգամանքների նկատմամբ սուբյեկտի վերաբերմունքը կարող է
տարատեսակ լինել, որոշ հանցակազմերում միայն դիտավորյալ, մյուսներում՝ միայն
անզգույշ, երրորդ դեպքում՝ թե դիտավորյալ և թե անզգույշ:
Այսպես, դիտավորյալ սպանությունը ՀՀ քր. օր֊ի 104 հոդվ. 2-րդ մասի 5-րդ
կետով որակելու համար պահանջվում է ապացուցել, որ հանցավորի դիտավորությամբ
ընդգրկվում է ոչ միայն մեկ ուրիշին ապօրինաբար կյանքից զրկելու փաստը, այլև
այդ հանցագործությունը կատարելու հատուկ եղանակը՝ առանձին դաժանությունը:
Ուրիշ խոսքով ասած, պետք է հավաստել սպանությունն առանձին դաժանու -
թյամբ կատարելու՝ սուբյեկտի դիտավորությունը: Ապօրինաբար աբորտ կատարելը
ՀՀ քր. օր-ի 122 հոդվ. 3-րդ մասով որակելիս (առանձնապես որակյալ տեսակ) սուբյեկտի
հոգեբանական վերաբերմունքը որակյալ դարձնող այնպիսի հանգամանքների
նկատմամբ, ինչպիսիք են տուժողի մահը կամ ծանր վնասը, կարող է դրսևորվել միայն
անզգուշության ձևով: Այդ հանգամանքների նկատմամբ անձի ուղղակի կամ անուղղակի
դիտավորության դեպքում արարքը ենթակա է որակման համակցության կարգով՝
ՀՀ քր. օր-ի 122 հոդվ. 3-րդ մասով և սպանության համար պատասխանատվություն
նախատեսող (մահվան դեպքում) կամ այլ հոդվածներով (ըստ հետևանքի):

19
Տե'ս, Бюллетень Верховного Суда СССР 1962, N 2, с. 38-39:
27
 Բռնաբարությունը ՀՀ քր. օր-ի 138 հոդվածի 2-րդ մասով որակելիս հանցավորի
հոգեբանական վերաբերմունքը որակյալ դարձնող այնպիսի հանգամանքի նկատմամբ,
ինչպիսին անչափահաս աղջկա բռնաբարությունն է, կարող է դրսևորվել ինչպես
դիտավորության, այնպես էլ անզգուշության ձևով: Այդ նշանակում է, որ հանցավորն
իմացել կամ գիտակցաբար թույլ է տվել այն, որ ինքը բռնի կերպով սեռական ակտը
կատարել է անչափահասի հետ, կամ թեև չի գիտակցել, բայց պարտավոր էր և կարող էր
նախատեսել դա: Հարցի որևէ այլ լուծում կհակասեր քրեական պատասխանատվության
հիմքերի վերաբերյալ օրենքով սահմանված ընդհանուր դրույթներին: Ամփոփելով
որակյալ դարձնող հանգամանքների նկատմամբ մեղքի ձևի հարցը, նշենք, որ ՀՀ քր.
օր-ի 29 հոդվածի 5-րդ մասը օրենսդրական որոշակի մոդելի օգնությամբ փաստո -
րեն ընդհանուր առմամբ լուծել է խնդիրը, արձանագրելով, որ «Դիտավոր -
յալ հանցագործության ծանրացնող հանգամանքների համար անձը ենթակա է քրեական
պատասխանատվության, եթե նա գիտակցել է այդ հանգամանքները»:

Եզրակացություն

Մարդկային յուրաքանչյուր արարք, այդ թվում հանցագործությունը, կատար -

վում է որոշակի շարժառիթներով, որոշակի նպատակի հասնելու համար և անպայման

28
ուղեկցվում է հույզերով: Պարզապես ոչ բոլոր հանցագործությունների դեպքում է, որ
այս հատկանիշներն իրավաբանական նշանակություն ունեն:
Հանցակազմի սուբյեկտիվ կողմի իրավաբանական նշանակությունը կայանում է
հետևյալում՝
1) Սուբյեկտիվ կողմն էական դեր է կատարում քրեական պատասխանատվության
հիմնավորման և ըստ մեղքի պատասխանատվության սկզբունքի ապահովման
համար:
2) Թույլ է տալիս իրարից տարբերել օբյեկտիվ կողմով միմյանց նման
հանցակազմերը, օրինակ՝ դիվերսիայի հանցակազմը տարբերվում է գույքը
դիտավորությամբ ոչնչացնելու կամ վնասելու հանցակազմից միայն սուբյեկտիվ
կողմի այնպիսի հատկանիշով, ինչպիսին նպատակն է:
3) Ապահովում է հանցագործությունների ճիշտ որակումը:
4) Սուբյեկտիվ կողմի հատկանիշները կարող են հանդես գալ որպես հիմնա -
կան հանցակազմը ծանրացնող կամ մեղմացնող հանգամանքներով հանցա -
կազմի վերածող հատկանիշներ: Օրինակ՝ սպանությունը շահադիտական
դրդումներով որակվում է որպես ծանրացուցիչ հանգամանքներում կատար -
ված (սպանության հիմնական հանցակազմի ծանրացնող հանգամանքնե -
րով հանցակազմ), իսկ սպանությունը հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում՝
սպանության մեղմացնող հանգամանքներով հանցակազմ է:
5) Սուբյեկտիվ կողմի հատկանիշները հանդես են գալիս որպես ընդհանուր
առմամբ քրեական պատասխանատվությունն ու պատիժը մեղմացնող կամ
ծանրացնող հանգամանքներ և հաշվի են առնվում պատասխանատվության
և պատժի անհատականացման ընթացքում:
Օրինակ՝ քրեական պատասխանատվությունը և պատիժը ծանրացնող
հանգամանք է հանցանքն այլ անձի իրավաչափ գործողությունների համար վրեժի
շարժառիթով կատարելը, իսկ հանցանքը կարեկցանքի շարժառիթով կատարելը
պատասխանատվությունը և պատիժը մեղմացնող հանգամանք է:
Քրեագետներից շատերը քրեական պատասխանատվությունն առաջարկում
են հասկանալ երկու իմաստով՝
1. Պոզիտիվ, և

29
 2. նեգատիվ:
Միևնույն ժամանակ, քրեական պատասխանատվության բաժանումը պոզի -
տիվին նեգատիվի քրեաիրավական գիտության մեջ միանշանակ չի ընդուն -
վում, քանզի առավել տարածված մոտեցման համաձայն, պոզիտիվ քրեական
պատասխանատվությունը իրավական մեծ նշանակություն չունի, քանի որ քրեական
պատասխանատվության մեկնաբանումը ոչ թե որպես օբյեկտիվ իրականություն, այլ
որոշակի հոգեբանական գործընթաց, զրկում է տվյալ հասկացությունը իրավական
բովանդակությունից: Ուստի արձանագրվում է, որ առավել ընդունելի է նեգատիվ
քրեական պատասխանատվության տեսությունը, որն ունի կարևոր ինչպես տեսա -
կան, այնպես էլ գործնական նշանակություն: Նշվում է նաև, որ քրեական իրավուն -
քի տեսության մեջ մինչ այժմ միասնական մոտեցում չկա ոչ քրեական
պատասխանատվության հասկացության, ոչ դրա էության, ոչ էլ հիմքի վերաբերյալ:
Մասնավորապես, քրեագետների մի մասը քրեական պատասխանատվու -
թյունը բնորոշում է որպես անձի պարտականություն՝ ենթարկվելու քրեական օրենքի
ներգործությանը, կամ պարտականություն իր կատարածի համար պատասխան տալու
պետության առջև: Մեկ այլ խումբ քրեագետների կարծիքով, պատասխանատվու -
թյունը ոչ թե պարզապես պարտականությունն է կրելու իր համար անբարենպաստ
հետևանքները, այլև դրանց փաստացի, իրական կրումն է:
Մյուսները գտնում են, որ քրեական պատասխանատվությունը դատարանի դատա -
վճռով անձի արարքին և այդ արարքը կատարած անձին տրված բացասական
գնահատականն է, այդ անձի պարսավումը:
Հաճախ քրեական պատասխանատվությունը նույնացվում է պետության հարկադրական
ներգործության հետ:
Ինչևէ նշված բոլոր կարծիքներն էլ որոշակիորեն ճիշտ են, բայց դրան -
ցից յուրաքանչյուրը բացահայտում է քրեական պատասխանատվության միայն մեկ,
առանձին դրսևորումը: Այդ է պատճառը, որ վերջերս քրեական իրավունքի տեսու -
թյան մեջ ավելի ու ավելի տարածում է ստանում այն տեսակետը, որ քրեական
պատասխանատվությունը բարդ կառուցվածքային երևույթ է, որը բնութագրվում է
մի քանի հատկանիշներով և ընդգրկում հետևյալ չորս տարրերը կամ փուլերը՝

30
1. հանցանք կատարած անձի պարտականությունը՝ պատասխան տալու
պետության առջև,
2. դատարանի դատավճռով անձի արարքին տրված բացասական գնահատականը
և այդ անձին պարսավանք արտահայտելը,
3. մեղավորի նկատմամբ նշանակվող պատիժը կամ քրեաիրավական
ներգործության այլ միջոցները,
4. դատվածությունը որպես անձի դատապարտման յուրահատուկ քրեաիրավա -
կան հետևանք:

Օգտագործված գրականության ցանկ

31
1. Ա.Թ. Թովմասյան., Սովետական քրեական իրավունք ընդհանուր մաս,
Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, Երևան 1971
2. Գրիգորյան Մ., Քրեական իրավունք, Ընդհանուր մաս, Երևան 2008
3. Ղազինյան Գ.Ս., Գաբուզյան Ա.Հ. և ուրիշներ., ՀՀ քրեական իրավունք
(ընդհանուր մաս), Երևան 2012
4. ՀՀ քրեական իրավունք: Ընդհանուր մաս, Երևանի պետական
համալսարանի հրատ., խմբ. Գ.Ս. Ղազինյան., 2009
5. Մխիթար Գոշ., Դատաստանագիրք, Եր.: 2001
6. А. А. Пионтковский., Учение о преступлении, М.: 1961
7. Бюллетень Верховного Суда СССР 1962, N 2
8. Г.А. Есаков., Н.Е. Крылова., А.В. Серебренникова., Уголовное право
зарубежных стран. Учебное пособие. М.: 2011
9. Додонов В.Н., Сравнительное уголовное право. Общая часть: Монография /
Под общ. и науч. ред. докт. юрид. наук, проф., заслуженного деятеля науки
РФ С.П. Щербы. М.: 2010
10. Крылова Н.Е., Серебренникова АВ., Уголовное право современных
зарубежных стран (Англии, США, Франции, Германии): Учебное пособие. М.:
1997
11. Пионтковский А.А., Меныпагин В.Д., Курс советского уголовного права.
Особенная часть, т. 1, М.: 1955
12. С.В, Бородин., Квалификация преступлений против жизни. "ЮЛ", М.: 1977
13. Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. Ответственные редакторы-
доктор юридических наук, профессор И.Я. Козаченко и доктор юридических
наук, профессор З.А. Незнамова., М.: 1998
14. Stephen J.F.A., Digest of the Criminal Law (Indictable Offences)/9th ed., by Lewis
F. Sturge. L. 1950
15. Stefani G., Levasseur G., Bouloc B., Droit pénal general. 15e éd. P., 1995

32