Պատասխանատվությունը տնտեսական օրենսդրության խախտումների

համար
Բովանդակություն

Ներածություն ........................................................................................................3
Գլուխ 1. Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության էությունը, նպատակները, սուբյեկտները
և ինստիտուտը ......................................................................................................6
1.1. Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության ինստիտուտը և էությունը ................................6
1.2. Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության նպատակները և սուբյեկտները ....................16
Գլուխ 2. Իրավաբանական անձինք՝ որպես տնտեսական
պատասխանատվության սուբյեկտ .................................................................30
2.1. Իրավաբանական անձանց նկատմամբ կիրառվող տնտեսական
պատասխանատվության շրջանակը ու դրանց իրավական
կարգավորման հիմնախնդիրները ..................................................................30
2.2. Իրավաբանական անձանց տնտեսական պատասխանատվու -
թյան ինստիտուտի բարելավման հիմնախնդիրները՝ դատաիրավական
բարեփոխումների խորապատկերում ............................................................39
Եզրակացություններ և առաջարկություններ ................................................58
Օգտագործված գրականության ցանկ ............................................................62

2
 Ներածություն

Թեմայի արդիականությունը:
Տնտեսական օրենսդրության խախտումների համար սահմանվող
իրավաբանական պատասխանատվությունը գործնականում լայն կիրառական
նշանակություն ունեցող իրավագիտական ինստիտուտներից մեկն է: Բավական
ընդգրկուն է այն պետական մարմինների համակարգը, որին օրենսդրությամբ
իրավունք է վերապահված տնտեսական գործունեության ոլորտում բացահայտելու
գույքային, վարչական, կարգապահական (նյութական), ֆինանսական, առանձին
դեպքերում, ըստ հասարակական վտանգավորության աստիճանի, քրեորեն
հետապնդելի իրավախախտումները և համարժեք լուծում տալու դրանց:
Իրավաբան գիտնականների ճնշող մեծամասնության դիքորոշման շնորհիվ՝
այսօր, երբ դատողություններ են արվում իրավաբանական պատասխանատվու -
թյան մասին ընդհանրապես, ապա որպես ելակետային-մեկնարկային տվյալ
ընդունվում է ցանկացած իրավական նորմի սանկցիայի բնույթը, որն արտահայտ -
վում է իրավավերականգնողական, տուգանքային և պատժողական հետևանք -
ներով, որոնց կիրառման տարբերությունները գործնականում պայմանավորված են
իրավունքի ճյուղային առանձնահատկություններով1:
Անդրադառնալով ֆինանսաիրավական պատասխանատվության նորմա -
տիվ կազմակերպական հիմքերին՝ պետք է նշել, որ գործնականում, որպես կանոն,
դա կիրառվում է այն դեպքերում, երբ ֆինանսական պարտավորությունները չեն
կատարվում, որի համար իրավախախտում կատարած անձը (կազմակերպու -
թյունը) ենթարկվում է ֆինանսաիրավական նորմի սանկցիայով նախատեսված
իրավունքների սահմանափակումների:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության կիրառման պահը պետք է համա -
րել այն նոր պարտավորությունը, որն առաջանում է տվյալ պահին արձա -
նագրված ֆինանսաիրավական խախտման համար, և այս յուրահատկությամբ դա
սահմանազատվում է ֆինանսաիրավական պատասխանատվություն նախատեսող
մնացած իրավական ակտերից, որոնց սանկցիաները որոշակիորեն արտահայտում
1
Տե՛ս, Ա.Հ. Խաչատրյան., Հարկային իրավունք, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Ե.: 2003, էջ 387:

3
են ֆինանսական պատասխանատվությունը, դրա տեսակները և, նախապես
հայտնի լինելով, ստիպում ֆինանսաիրավական հարաբերությունների սուբյեկտ -
ներին ձեռնպահ մնալ խախտումներից, իսկ հակառակ դեպքում՝ կամովին, առանց
հարկադրանքի վերականգնել հասցված վնասը:
Իսկ այն դեպքերում, երբ ֆինանսական գործունեության սահման -
ված կարգը խախտող ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձը հրաժարվում է
կատարել իրավական ակտի պահանջները, ապա պետական լիազոր մարմինները
ցանկացած պահի հիմնավոր արձանագրում են խախտման փաստը, որին հետևում
է ֆինանսական պատասխանատվության հարկադիր կիրառման կարգը:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության տարբեր տեսակների կիրառումը,
որը բխում է ֆինանսական իրավունքի ենթաճյուղերի առանձնահատկություն -
ներից՝
 բյուջետային,
 հարկային,
 արժութային
 օրենսդրության
 խախտումներ, նախազգուշական և իրավավերականգնողական բնույթի է
և նպաստում է ֆինանսաիրավական նորմի սանկցիայով նախատեսված
պատասխանատվության տեսակների կամովին կատարմանը2:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության միջոցները, որպես կանոն,
սակավ են կիրառվում, իսկ կիրառման դեպքում արտահայտում են իրավախախտ -
ման հետևանքով վնասված պարտավորությունների հանրային-իրավական բնույթը,
որով ընդգծում են ֆինանսաիրավական պատասխանատվության որակակական
տարբերությունները իրավավերականգնողական այնպիսի պատասխանատվության
ձևերից, ինչպիսիք են՝
 քաղաքացիաիրավական,
 աշխատողների նյութական պատասխանատվության, և
 պատասխանատվության այլ ձևերը:

2
Տե՛ս, Сердюкова Н.В., Финансо-правовая ответственность по бюджетному законодательству,
Финансовое право 2004, N 5, էջ 9-12:

4
 Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության առանձնահատկությունները
առավելապես արտահայտվում են ֆինանսաիրավական նորմերի սանկցիաներում,
որոնց վերլուծությունների հիման վրա կարելի է սահմանազատել ֆինանսական
պատասխանատվության առանձնահատկությունները՝ դրանք համեմատելով՝
 քրեական,
 վարչական, ինչպես նաև
 գույքային և կարգապահական պատասխանատվության տեսակների հետ:
Թեմայի նպատակը և խնդիրները:
Թեմայի նպատակն է ուսումնասիրել տնտեսական օրենսդրության
խախտումների դեպքում պատասխանատվության կարգը:
Խնդիրներն են՝
1. Ուսումնասիրել՝ տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության էությունը, նպատակները, սուբյեկտները և
ինստիտուտը:
2. Ուսումնասիրել՝ իրավաբանական անձինք՝ որպես տնտեսական
պատասխանատվության սուբյեկտ:
3. Ուսումնասիրել՝ իրավաբանական անձանց նկատմամբ կիրառվող
տնտեսական պատասխանատվության շրջանակը ու դրանց իրավական
կարգավորման հիմնախնդիրները:
4. Ուսումնասիրել իրավաբանական անձանց տնտեսական պատասխանատվու -
թյան ինստիտուտի բարելավման հիմնախնդիրները՝ դատաիրավական
բարեփոխումների խորապատկերում:
Թեմայի առարկան և օբյկտը:
Թեմայի առարկան է հանդիսանում իրավական պատասխանատվության կարգը,
իսկ օբյեկտը՝ տնտեսական օրենսդրության խախտումը:
Ավարտական աշխատնքի կառուցվածքը:
Ավարտական աշխատանքը կազմված է՝ ներծական մասից, երկու գլխից,
որոնք էլ իրենց հերթին բաժանվում են ենթագլուխների, եզրակացություններից և
առաջարկություններից, ինչպես նաև՝ օգտագործված գրականության ցանկից:

5
 Գլուխ 1. Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության էությունը, նպատակները, սուբյեկտները
և ինստիտուտը
1.1. Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական
պատասխանատվության ինստիտուտը և էությունը

Ֆինանսաիրավական պատասխանատվությունն ունի իրավավերականգնո -

ղական բնույթ, ըստ որի վերջինս սահմանազատվում է տուգանքային և պատժո -
ղական պատասխանատվության այնպիսի տեսակներից, ինչպիսիք են քրեականը,
վարչականը և կարգապահականը:
Տուգանքային և պատժողական իրավական պատասխանատվության կիրառման
իրավական հիմքերը էապես տարբերվում են ֆինանսական պատասխանատվության
կիրառման հիմքերից:
Գործնականում քրեական, վարչական, ինչպես նաև կարգապահական
պատասխանատվության առանձնատհատկությունները արտահայտվում են նրանում,
որ պատասխանատվության այս ձևերի կիրառման համար կյանքի կոչված
մարմինների և պաշտոնատար անձանց գործունեությունից դուրս պատասխա -
նատվության այս ձևերը կիրառվել չեն կարող:
Վերջիններիս իրացումը վրա է հասնում իրավախախտման մեջ կոնկրետ անձին
պաշտոնապես մեղադրանքի առաջացման պահից, ընդ որում, սանկցիայի կիրառումը
նախորդում է իրավախախտման հանգամանքների հետազոտմանը, իսկ կոնկրետ
տույժերը (պատժատեսակները) նշանակվում են սանկցիայի շրջանակներում, որոնք,
որպես կանոն, ունեն հարաբերականորեն որոշակի բնույթ:
Տուգանքային պատասխանատվության հետագա ընթացքը բնութագրվում է
նախատեսված սահմանափակումների կիրառման գործընթացով:
Պետական հարկադրանքի կիրառումը սահմանափակվում է միայն այն դեպքում,
երբ պատասխանատվության նպատակները նշանակված պատժամիջոցների կամ
տույժերի միջոցով ամբողջովին իրացվել են: Արտաքուստ ֆինանսաիրա -

6
վական պատասխանատվության իրացումը և իրացման հիմքերը նման են ինչպես
քրեականին, այնպես էլ վարչականին և կարգապահականին:
Ֆինանսաիրավական ներգործության միջոցները, որպես կանոն, կիրառվում են
հիշատակված պատասխանատվության տեսակների ներգործության միջոց -
ների հետ միասին: Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության և տուգանքա -
յին պատասխանատվության տեսակների իրացման իրավական հիմքերը նման են
հատկապես, երբ վերջիններս միասին կիրառվում են նույն իրավախախտման համար
պատասխանատվություն սահմանելիս: Գործնականում պետության ֆինանսական
գործունեության ամենատարբեր (բյուջե, հարկ, արժեթղթերի շուկա, արժութային
կարգավորում, բանկային գործառույթներ) ոլորտները կարգավորող իրավական
ակտերի ֆինանսական պատասխանատվություն սահմանող իրավանորմերում մեկ
նորմի շրջանակներում ամրագրված են ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ վարչական
տուգանքներ, որոնք տարակարծությունների պատճառ են հանդիսանում:
Այս իրավիճակը հիմք ընդունելով՝ որոշ իրավագետներ այն կարծիքին են,
որ ֆինանսաիրավական պատասխանատվությունը՝ որպես այդպիսին գոյություն
չունի, իսկ ֆինանսական ներգործության միջոցներ են համարում վարչաիրավա -
կանը3:
Անդրադառնալով հիշատակված կարծիքներին՝ նկատենք, որ իրականում
նման դիքորոշման հիմնական պատճառը հարկերի և պարտադիր այլ վճարների
կարգավորմանն ուղղված օրենսդրությունն է: Գործող հարկային օրենսդրությունում,
մասնավորապես՝ Հայաստանի Հանրապետությունում (առկա չեն ոչ հարկային և ոչ
էլ բյուջետային օրենսգրքեր) անհասկանալիորեն անտեսված են ֆինանսաիրա -
վական պատասխանատվության իրավավերականգնողական բնույթը, դրա դերը
և նշանակությունը պետության ֆինանսական գործունեության կարգավորման
ոլորտում: Բավական է աչքի անցկացնել «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի չորրորդ
գլուխը, որպեսզի ձևավորվի պատկերացում, թե հարկային իրավախախտումների
համար սահմանված է միայն վարչական պատասխանատվություն: Ֆինանսա -
կան պատասխանատվության իրավավերականգնողական բնույթը հիմնավորելու

3
Տե՛ս, Е.Ф. Мосин., Адмистративная ответственность за правонарушения в сфере бизнеса, Санкт-
Петербург 1998, էջ 100, 109-112:

7
համար բավական է թեկուզ ամենամակերեսային ձևով վերլուծել հարկային
օրենսդրության ոլորտի որևէ իրավական ակտ: Այսպես՝ ՀՀ «Հարկերի մասին» օրենքի
30-րդ հոդվածի 2-րդ մասում ասված է. «Չկատարված հարկային պարտավորության
չափը հինգ հարյուր հազար և ավելի դրամ կազմելու դեպքում ՀՀ կառավարության
կողմից սահմանված կարգով հարկային մարմնի ղեկավարն իրավունք ունի հարկ
վճարողի հարկային պարտավորությանը համարժեք գույքի վրա արգելանք դնել
մինչև դատարանի կողմից վճռի կայացումը, բացառությամբ օրենքով սահմանված այն
գույքի, որի նկատմամբ բռնագանձում չի կարող տարածվել կամ որի պահպանման
ժամկետը չի գերազանցում 30 օրը»: Այնուհետև օրենքի 3-րդ մասում ասվում է.
«Նվազեցված արգելանքն առաջնահերթության կարգով կիրառվում է նախ` հարկ
վճարողի բանկային հաշիվների նկատմամբ, ապա հարկ վճարողի անշարժ գույքի
նկատմամբ, այնուհետև հարկ վճարողի այլ ակտիվների նկատմամբ»:
Մեկ այլ դեպքում հարկային օրենսդրությամբ ամրագրված է այն սկզբունքը,
որ տուգանքային, ինչպես նաև պատժողական սանկցիաների կիրառումը կարող է
վաղաժամկետ դադարեցվել, եթե ֆինանսական պատասխանատվության կիրա -
ռումը, նպատակի իմաստով, հասել է ցանկալի արդյունքի: Հիշատակված իրավական
ակտերի վերլուծությունները դժվարություն չեն ներկայացնում անառարկելիորեն
ընդունելու համար ֆինանսական պատասխանատվության առօրյա կիրառական
անհրաժեշտությունը իրավաբանական պատասխանատվության տեսակների
համակարգում4:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության՝ որպես իրավաբանական
պատասխանատվության ինքնուրույն տեսակի ճանաչման հարցում առանձնանում
է իրավագետների մեկ այլ խումբ, որն ընդունում է ֆինանսաիրավական սանկցիա -
ների իրավավերականգնողական բնույթը, սակայն ֆինանսական ներգործության
միջոցները չի ընդունում որպես իրավաբանական պատասխանատվության
միջոցներ5:
Կարծում ենք՝ այս դիրքորոշումը նույնպես բավարար հիմնավորված չէ, քանի
որ, ընդունելով ֆինանսաիրավական սանկցիաները և դրանց իրավավերական -

4
Տե'ս, Գ.Ա. Սուքիասյան., Ֆինանսական իրավունք, Երևան 2001, էջ 130-133:
5
Տե՛ս, Бахрах Д.Н., Административная ответственность граждан в СССР. Свердловск 1989, էջ 20-21:

8
գնողական բնույթը, ուղղակիորեն նրանք դառնում են ֆինանսաիրավական
պատասխանատվության հիմնավորողներ և վերջինս գործնականում իրացվում
է ֆինանսական սանկցիաների միջոցով, որոնք հանրագումարի են բերում
հակաիրավական այն գործողությունները (անգործությունը), որոնք փաստացի
ֆինանսաիրավական խախտումներ են: Ֆինանսաիրավական խախտումները
թեպետ կազմի տեսակետից արտաքին դրսևորումներով նման են վարչական և
կարգապահական իրավախախտումներին, այնուամենայնիվ իրավախախտ -
ման ինքնուրույն տեսակ են, որտեղ հակաիրավական գործողությունը կամ
անգործությունը մեկ իրավախախտման շրջանակներում կարող է առաջ բերել
թե ֆինանսական և թե վարչական պատասխանատվություն6:
Այս ընդհանրություններով հանդերձ, այնուամենայնիվ, ֆինանսաիրավական
խախտումներն իրենց զանցակազմով տարբերվում են տուգանքային և պատժողական
սանկցիաներ նախատեսող պատասխանատվության հիշատակված տեսակներից7:
Անդրադառնալով ֆինանսաիրավական պատասխանատվության մյուս
առանձնահատկություններին՝ նկատենք, որ դա իրավախախտման այլ տեսակ -
ներից տարբերվում է իրավախախտման սուբյեկտներով: Որպես ֆինանսա -
կան իրավախախտման սուբյեկտ հիմնականում հանդես է գալիս ֆինանսա -
կան գործունեության մասնակիցը (կազմակերպությունը), որը չի կատարում իր
ֆինանսական պարտավորությունը, մինչդեռ վարչական իրավախախտման սուբյեկտ
է ֆինանսական իրավախախտում թույլ տված կազմակերպության պաշտոնատար
անձը: Իրավաբանական պատասխանատվության դասակարգումն ըստ տուգանքային
և իրավավերականգնողական բնույթի, որի տարատեսակներից մեկն էլ
ֆինանսաիրավական պատասխանատվությունն է, ունի ոչ միայն տեսական, այլև
գործնական նշանակություն:
Ըստ բնույթի՝ իրավաբանական պատասխանատվության նման դասակարգումը
վերաբերում է առաջին հերթին ֆինանսական և այն իրավունքի ճյուղերին,
որոնց իրավական պատասխանատվություն սահմանող մեկ իրավական նորմի

6
Տե’ս, Бахрах Д.Н., Административная ответственность и финансовые санкции, “Права” 1997, N 8, էջ 85:
7
Տե՛ս, М.В. Карасева., Финансовое право (общая часть), М.: Юрист 2000, էջ 183-184:

9
կառուցվածքում ամրագրվում է երկու սանկցիա, օրինակ՝ վարչական, ֆինանսական,
կարգապահական իրավունքի ճյուղերը:
Այսպիսի իրականությունը հիմք է հանդիսանում որոշ իրավագետների համար,
որպեսզի նրանք անտեսեն գործնականում լայնորեն կիրառվող ֆինանսական
և արմատավորված ֆինանսական պատասխանատվության գոյության փաստը8:
Իրավական նորմերի հարաբերականորեն ինքնուրույն երկու տարբեր բնույթի
պետական հարկադրանքի տեսակների ամրագրումը մեկ կառուցվածքում այսօր,
կարծում ենք՝ պայմանավորված է պատժի նպատակներով, այն է` գործնակա -
նում միավորելով միևնույն ոլորտի իրավական խախտումները, ըստ օբյեկտի
ընդհանրության սահմանել ինչպես տուգանքային, այնպես էլ վերականգնողա -
կան բնույթի պատասխանատվության միջոցներ, իսկ առանձին դեպքերում, եթե
իրավախախտումը հասարակական մեծ վտանգ է ներկայացնում, կիրառել նաև
պատժողական բնույթի սանկցիաներ9:
Իրավագետներից շատերը արդարացված են համարում, որ իրավական նորմերի
այսպիսի կառուցվածքը օպերատիվ հնարավորություններ է ընձեռում կոնկրետ
իրավախախտման դեպքում պատասխանատվության մի ձևից անմիջապես անցում
կատարելու մեկ այլ ձևի10, որը, մեր կարծիքով, ստվերում է թողնում, վնասում է
թե՛ արդարության օբյեկտիվ իրականացմանը և թե՛ համապատասխան իրավունքի
ճյուղի զարգացմանը և կատարելագործմանը՝ ստեղծելով այնպիսի իրավիճակ,
ինչպիսին այսօր ֆինանսական պատասխանատվության ոլորտում է:
Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ֆինանսա -
կան գործունեության ուսումնասիրությունները հանրապետության ողջ տարածքում
վկայում են, որ ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ կազմակերպությունների մի
շարք ֆինանսական բնույթի պարտավորություններ անմիջականորեն առնչվում
են պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին և գործում են օրենս -
դրությամբ ամրագրված տնօրինման առարկայի շրջանակներում:

8
Տե՛ս, Емельянов Е.С., Бюджетное правонарушение и бюджетная ответственность: понятие и основные
черты (Финансосвое право) 2004, N 2, էջ 23-24:
9
Տե՛ս, Финансовое правонарушение: признаки, состав, особенности (Правовые проблемы укрепления
российской государственности, часть 7, Томск, ТУ-та 2001, էջ 200-213:
10
Տե՛ս, Ա.Հ. Խաչատրյան., Հարկային իրավունք, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Ե.: 2003, էջ 358-360:

10
 Գործնականում հիշատակված սուբյեկտների մեծաքանակ ֆինանսական
գործառույթների խախտումները, ոչ իրավաչափ գործողությունները տեղիք են տալիս
պետական հարկադրանքի և պատասխանատվության կիրառման, որն էլ, իր հերթին,
դժվարացնում է պատասխանատվության տեսակի ընտրությունը, այսինքն՝ կոնկրետ
արտահայտված իրավախախտման փաստը որակել որպես ֆինանսաիրավական,
վարչական, գույքային թե քաղաքացիաիրավական խախտում: Առօրյայում նման
դժվարություններ շատ հաճախ առաջանում են հատկապես հարկային, բանկային
գործունեության ոլորտներում՝ կապված հաշվարկային և վարկային գործառույթ -
ների իրականացման կամ պետական կարիքների համար համաձայնագրերի
կնքման հետ: Պետք է նկատել, որ ֆինանսական և քաղաքացիաիրավական
պատասխանատվության միատիպությունը գործնականում բացառվում է, կամ դրանք
համատեղ չեն կարող կիրառվել: Այս հակասական իրավական կարգավորումից
իրավախախտում թույլ տված քաղաքացիների կամ կազմակերպություն -
ների միջոցների հաշվին անհիմն հարստանում է պետությունը կամ
համայնքը, օրինականության սկզբունքի խախտումը անմիջականորեն ուղղվում
է ՀՀ ֆինանսական համակարգի դեմ՝ ձևավորելով կարծիք վերջինիս ապօրինի
գործողությունների և անօրինականությունների մասին, հասարակության աչքում
գցելով նրա հեղինակությունը:
Գործող օրենսդրության այս սկզբունքային բացթողումները հանգեցնում են
պետական մարմինների կողմից անօրինականությունների քանակի աճի:
Ուստի առաջարկում ենք իրավաստեղծ գործունեության ընթացքում, իրավա -
կան նորմերը մշակելիս, հատուկ ուշադրություն դարձնել հատկապես
միևնույն նորմի շրջանակներում հարկադրանքի երկու և ավելի տարբեր տեսակ -
ների պատասխանատվության սահմանման դեպքերին, այն հաշվով, որ
հստակ տարանջատվեն և բացառապես որպես երկընտրանք առաջարկվեն
պատասխանատվության մյուս տեսակները: Ֆինանսական պատասխանատվու -
թյան հիմնախնդրի վերլուծությունները իրավաբանական պատասխանատվու -
թյան մեթոդաբանական հենքի հիման վրա հնարավորություն են ընձե -
ռում առանձնացնելու ֆինանսական պատասխանատվության մի շարք

11
յուրահատկություններ, որոնցով վերջինս սահմանազատավում է իրավաբանական
պատասխանատվության այլ տեսակներից:
Այսպես՝ ֆինանսական պատասխանատվությունն անառարկելիո -
րեն իրավաբանական պատասխանատվության տարատեսակ է, որն առաջին
հերթին պայմանավորված է պետության և նրա լիազոր մարմինների ճյուղային
գործունեության յուրահատուկ ոլորտով, որն այսօր ընդունված է համարել
պետության ֆինանսական գործունեություն, որտեղ խոսքը միայն ֆինանսական
իրավունքի սուբյեկտների, դրանց պետական ֆինանսական պարտավորությունների
մասին է, որոնք բացառապես աչքի են ընկնում իրենց գույքային, արժեքային և
հանրային բնույթով:
Երկրորդ յուրահատկությունն այն է, որ, որպես կանոն, ֆինանսաիրավական
պատասխանատվությունն իր բնույթով իրավավերականգնողական է, որի նպատակը
պետության ֆինանսական համակարգին հասցված ցանկացած բացասական և այլ
անցանկալի հետևանքների վերացումն է:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության յուրահատկությունն այն է, որ,
ի տարբերություն իրավաբանական վերականգնողական պատասխանատվության
այլ տեսակների, այն կյանքի է կոչված վերականգնելու և ապահովելու ոչ թե որևէ
կոնկրետ անձի կամ կազմակերպության իրավունքների և օրինական շահերի
իրականացումը, այլ խնդիր ունի ապահովելու ողջ հասարակության և ֆինանսական
համակարգի ֆինանսական կայունությունը:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության այս յուրահատկությունը
արտահայտում է ֆինանսական պարտավորությունների հանրային բնույթը, որոնց
կատարումն ապահովվում է ֆինանսական պատասխանատվության կիրառման
միջոցով:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության երրորդ յուրահատկությունն
այն է, որ վերջինս ապահովվում է ֆինանսական հարկադրանքի միջոցների
կիրառման հնարավորությամբ: Ֆինանսական հարկադրանքն ունի մի շարք
այնպիսի յուրահատկություններ, որոնք հնարավորություն են ընձեռում վերջինս
սահմանազատելու պետական հարկադրանքի, այդ թվում՝ վարչաիրավական
հարկադրանքի և պատասխանատվության միջոցներից, որոնք գործնականում

12
ֆինանսական իրավախախտումները կարգավորելիս հանդես են գալիս միահյուսված
և տպավորություն են ստեղծում, թե պետության ֆինանսական գործունեության
ոլորտում ծագած իրավախախտումներն ըստ էության իրենց բնույթով վարչա -
իրավական են:
Մեր դիքորոշումը հիմնավորելու համար նկատենք և հատուկ սահմանազատենք
այն յուրահատկությունները, որոնք կամա թե ակամա օբյեկտիվորեն սահմանա -
գծում են ֆինանսական և վարչական պատասխանատվության կիրառման
տարբերությունները:
Այսպես՝ իրավագիտության ոլորտում իրավաբանական պատասխանատվության
տեսակների և կիրառման հիմքերի ընդհանրացումների և գործնական կիրառման
արդյունավետության ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ֆինանսական
պատասխանատվության առաջին յուրահատկությունը դա ներգործության օբյեկտի,
այն է՝ դրամական միջոցների ֆոնդերի, իրավական ներգործության մեթոդների
և կիրառման ոլորտների էական տարբերություններն են, որոնք անառարկելի -
որեն վկայում են ֆինանսական պատասխանատվության` որպես պետական
հարկադրանքի հատուկ տեսակի գոյության և անհրաժեշտության մասին:
Ֆինանսական պատասխանատվությունն ունի ամենօրյա կիրառում, որի
իրականացման սուբյեկտներ են դատարանները, համապետական և տեղական
ինքնակառավարման մարմինների ֆինանսական ապարատի ընդհանուր
կառավարման կազմակերպման, ինչպես նաև ֆինանսական վերահսկողության
մարմինները, որոնց ֆինանսական օրենսդրությամբ իրավունք է վերապահված
ֆինանսական իրավախախտումներ թույլ տված ֆիզիկական և իրավաբանական
անձանց նկատմամբ կիրառելու ֆինանսական պատասխանատվության միջոցներ՝
նպատակ ունենալով վերականգնելու պետությանը և ֆինանսական համակարգին
հասցված վնասները, ինչպես նաև կանխելու պետության ֆինանսա -
կան գործունեության ոլորտում ֆինանսական իրավախախտումների հետագա
զարգացումները:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվության չորրորդ առանձնահատկությունը,
որով այն սահմանազատվում է իրավաբանական պատասխանատվության մյուս
տեսակներից արտահայտվում է նրանով, որ դա, որպես կանոն, ֆինանսական

13
գործունեությունը խախտողների նկատմամբ իրացվում է ֆինանսական
սանկցիաների կիրառման միջոցով, որոնք հանդես են գալիս որպես
ֆինանսաիրավական հարկադրանքի ինքնուրույն միջոցներ:
Ֆինանսաիրավական պատասխանատվությունը, ի տարբերություն
պատասխանատվության այլ միջոցների, սկզբնական է, առաջնային և սկզբից ևեթ
միահյուսված է ֆինանսական պարտավորության հետ և անբաժան է նրանից:
Այսինքն՝ ֆինանսական պարտավորության կատարման թերացումն անգամ
հիմք է ֆինանսական պատասխանատվության կիրառման համար, այն դեպքում,
երբ պատասխանատվության մյուս տեսակների կիրառման համար պարտադիր է
իրավախախտման փաստի առկայությունը:
Ֆինանսական պատասխանատվության առանձնահատկությունն այս դեպքում
այն է, որ վերջինս իրացվում է հատուկ «պաշտպանական իրավահարաբերության»
շրջանակներում, որոնք ծագում և դադարեցվում են ֆինանսական օրենսդրու -
թյամբ սահմանված հատուկ դեպքերում (օրինակ՝ պետական և տեղական
ինքնակառավարման մարմինների բյուջեներից օրենքով որպես ծախսեր սահման -
ված ֆինանսական միջոցների ծախսման ուղղությունների փոփոխությունները):
Ֆինանսական պատասխանատվության աչքի զարնող առանձնահատկությունների
մի մասը պայմանավորված է ֆինանսական իրավախախտումների բնույթով,
որոնք ֆինանսական պատասխանատվության իրացման հիմք են և ընդգծում
են ֆինանսական պատասխանատվության առանձնահատկություններն՝
 ինչպես վարչական, կարգապահական զանցանքների համար կիրառվող
պատասխանատվության տեսակներից,
 այնպես էլ քրեապես հետապնդելի ֆինանսական հանցագործություններից,
 քաղաքացիաիրավական խախտումներից, որոնց սուբյեկտները, որպես
կանոն, հանդես են գալիս որպես ֆինանսական գործունեության ինքնուրույն
անհատական սուբյեկտներ, ֆիզիկական անձինք, որոնք իրենց
հակաիրավական վարքագծով որակվում են որպես կոնկրետ
իրավախախտներ:
Ֆինանսական իրավախախտումները քաղաքացիաիրավական խախտումներից
հիմնականում սահմանազատվում են իրավախախտման օբյեկտով:

14
Ֆինանսական իրավախախտման դեպքում գույքային շահերի վնասն ունի ոչ թե
մասնավոր գույքային շահերի բնույթ, այլ դրսևորվում է որպես հանրային շահ, որով
վնասվում է պետության ֆինանսական համակարգը:
Ըստ ժամանակակից իրավագիտության ոլորտում տեղ գտած և արմատավոր -
ված ֆինանսական պատասխանատվության առանձնահատկությունների
ընդհանրացումների՝ ֆինանսական պատասխանատվությունը բնութագրվում է
որպես ֆինանսական, ֆիզիկական և բարոյական ներգործության միջոցների
ամբողջություն, որը սահմանված է ֆինանսական օրենսդրությամբ 11: Ֆինանսա -
կան պատասխանատվության հասկացության նշված սահմանումը, կարծում
ենք՝ ամբողջական չէ, այն ընդամենը պատասխանատվության արտաքին կողմերի
արտացոլումն է, մինչդեռ պետք է լուսաբանել այնպիսի օրինաչափություն -
ների դրսևորումներով, որոնք արտացոլում են պատասխանատվության ներքին
բովանդակությունը, ապահովելով պատասխանատվության դերն ու նշանակու -
թյունը հասարակական կյանքում, որոնք պատասխանատվություն սահմանող
հետևանքների միջոցով ապահովում են իրավական նորմում արտահայտված
պետական հարկադրանքի առկայություն, որը ֆինանսական իրավա -
խախտի նկատմամբ հարկադրանքի ուժով սահմանված պարտավորությունների
ամբողջություն է: Այլ խոսքով, ֆինանսական պատասխանատվությունը կարելի
է բնութագրել որպես ֆինանսական իրավախախտի նկատմամբ պատժողական
սանկցիաներով ամրագրված պետական հարկադրանքի միջոցների ամբողջություն,
որը կիրառվում է պետության և տեղական ինքնակառավարման մարմին -
ների ֆինանսական գործունեության խախտումների դեպքում՝ որպես պետական
հարկադրանք կրելու պատասխանատվություն:

1.2 . Տնտեսական օրենսդրության խախտման իրավական

պատասխանատվության նպատակները և սուբյեկտները
11
Տե՛ս, Финансосвое право (учебник под ред. С.В. Запольского)., М.: Эксмо 2006, էջ 306-309:

15
 Ֆինանսական իրավախախտումն իր բնույթով, բովանդակությամբ, դրսևորման
ձևերով և եղանակներով իրավագիտության մեջ դասվում է իրավաբանական բարդ
կատեգորիաների շարքը, որը կարելի է լուսաբանել որպես պետության ֆինանսական
գործունեության ոլորտի համապարտադիր իրավական վարքագծի մաս:
Այն ընդգրկում է ֆինանսական գործունեության մասնակից պետական և տեղական
ինքնակառավարման մարմինների ինչպես իրավաչափ, այնպես էլ ոչ իրավաչափ
վարքագծի դրսևորումները:
Պետության ֆինանսական գործունեության սուբյեկտների վարքագծի տարաբնույթ
դրսևորումներն ըստ էության անմիջական շահագրգռվածություն չեն ներկայացնում:
Հետևաբար՝ ֆինանսների ոլորտում սուբյեկտների դրսևորած վարքագիծը ընդհանուր
գծերով անհրաժեշտ է որակել որպես հասարակական նշանակության գիտակցված
և կամային վարքագիծ, որը սահմանված է իրավական նորմերով, խախտման
դեպքում կարող է առաջացնել անցանկալի իրավական հետևանքներ:
Հետազոտությունները վկայում են, որ պետության և տեղական
ինքնակառավարման մարմինների ֆինանսական գործունեությունը հիմնականում
իրացվում է հիշատակված սուբյեկտների իրավաչափ գործողությունների միջոցով,
որոնք դրսևորվում են օրենքով վերապահված լիազորությունների շրջանակներում:
Գործնականում պետության և տեղական ինքնակառավարման ֆինանսական
գործունեության մասնակիցները միշտ չէ, որ ֆինանսական պարտականությունները
կատարում են օրենքով և այլ իրավական ակտերով սահմանված հասցեագրումների
և պահանջների պահպանմամբ, որն էլ տեղիք է տալիս ֆինանսական իրավա -
խախտման: Հետևաբար՝ ֆինանսական օրենսդրության խախտումն արտահայտվում
է ֆինանսական գործունեության մասնակիցների՝ օրենսդրությամբ սահմանված
պարտականությունները չկատարելու կամ օրենքով վերապահված իրավունքները
չարաշահելու եղանակով: Իրավունքների չարաշահումը, թերևս, առավել բնորոշ է
ֆինանսական մարմնի աշխատակիցներին, սակայն նրանց պատասխանատվության
ենթարկելու կարգը այսօր օրենսդրությամբ սահմանված չէ:
Ինչ վերաբերում է ֆինանսական պարտականություն սահմանող իրավական
ակտերին, ապա վերջիններս ելնում են հարկադրանք սահմանող իրավունքի մեկ

16
այլ ճյուղի նորմերի պահանջներից, որոնք շատ հաճախ որևէ ընդհանրություն
չունեն ֆինանսական իրավունքների հետ, բայց կարող են հանդես գալ որպես այդ
պարտականության կատարումն ապահովող հարկադրանքի միջոց:
Ֆինանսական իրավունքները սահմանող և կարգավորող համապատաս -
խան օրենքների բացակայությունը և վերջիններիս կարգավորումը այլ նորմատիվ
իրավական ակտերով, ֆինանսական իրավահարաբերությունների մասնակից -
ների շահերի պաշտպանության կազմակերպումը այլ ոլորտին ներհատուկ
պատասխանատվության ձևերով, կիրառման կարգով, որոնց շրջանակներում
ընթացք են ստանում իրավահարաբերության մասնակիցների գործողությունները,
յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում փոփոխում են նրանց վարքագիծը:
Խոսքը վերաբերում է ֆինանսների ոլորտում հատկապես հարկային
հարաբերություններին և այդ հարաբերությունների մասնակիցների` պետության,
հանձինս հարկային մարմնի և հարկատուի, թույլ տված իրավախախտում -
ներին, որոնց առանձնահատկությունների ճիշտ բացահայտումը հնարավոր է
ֆինանսական իրավախախտման էությունը բացահայտելուց հետո: Ֆինանսական
իրավախախտումների հասկացության, դրանց բնորոշ առանձնահատկությունների,
վտանգավորության աստիճանի վերաբերյալ իրավաբանական գրականության
էջերում տարբեր, երբեմն էլ իրարամերժ կարծիքներ են հայտնվում12:
Հիմնահարցը լուսաբանելու միակ ճիշտ ուղին, կարծում ենք, վերջինիս
ստուգաբանությունն է, որին հանդիպում ենք տնտեսագիտական և իրավաբանա -
կան բացատրական բառարաններում: Այսպես՝ տնտեսագիտական և իրավաբանա -
կան բառարաններում «ֆինանսական իրավախախտումը» լուսաբանվում է որպես
գործողություններ, որոնք, համաձայն օրենսդրության, համարվում են պատժելի
(օրինակ` չարամտորեն հարկերի չվճարումը, մաքսանենգությունը, եկամուտների
թաքցնելը հարկումից և այլն):
Ֆինանսական օրենսդրության խախտման մեջ մեղավոր պաշտոնատար
անձինք և քաղաքացիները օրենքով սահմանված կարգով ենթարկվում են վարչական,
քրեական կամ կարգապահական պատասխանատվության: ՏԱՍԻՍ-ի հրատարակած
ֆինանսական տերմինների բառարանում «ֆինանսական խախտումը» սահմանված է
12
Տե´ս, Ա.Հ. Խաչատրյան., «Հարկային իրավունք», դասագիրք, էջ 361:

17
որպես ֆինանսական օրենսդրությանը հակասող փաստ կամ գործող ֆինանսական
օրենքներին հակասող գործողություն: Թեպետ իրավաբանական գրականության
մեջ հասկացությունը լիարժեքորեն լուսաբանված չէ, սակայն առկա են օրենսդրական
վերլուծություններ ֆինանսական իրավունքի ենթաճյուղի «Հարկային իրավունք»
իրավական ինստիտուտներից «հարկային իրավախախտման» վերաբերյալ:
Համաձայն Ռուսաստանի Դաշնության հարկային օրենսգրքի 106-րդ հոդվածի`
«Հարկային իրավախախտում է համարվում հարկատուի, հարկային գործակալի
կամ նրանց ներկայացուցչի հանցավոր, հակաիրավական արարքը (գործողու -
թյունը կամ անգործությունը), որի համար սույն օրենսգրքով սահմանված է
պատասխանատվություն»13:
Ղազախստանի օրենսդրության մեջ հարկային իրավախախտման սահմանումն
ավելի ընդգրկուն է. հարկային իրավախախտում է համարվում հակաիրավա -
կան արարքը (գործողությունը կամ անգործությունը), որը հանգեցրել է անձի
(հարկ վճարողի, հարկային կամ այլ իրավասու մարմնի պաշտոնատար անձի)
կողմից Ղազախստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքով կամ դրան
համապատասխան՝ հարկային օրենսդրության այլ ակտերով սահմանված նորմերի
չկատարմանը կամ ոչ պատշաճ կատարմանը:
Կանադայի օրենսդրությամբ հարկային իրավախախտում է համարվում
հարկային օրենսդրությամբ սահմանված հարկերի վճարումից խուսափելու
վերաբերյալ ցանկացած անձանց հետ հանցավոր համաձայնության առկայությունը:
«Հարկային իրավախախտում» արտահայտությունը ամրագրված է ՀՀ վարչական
իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի 244-րդ հոդվածում, որը, ցավոք, չի
լուսաբանում այս հասկացության սահմանումը: Ավելին, ՀՀ քրեական օրենսգրքի
205-րդ հոդվածում խոսվում է հարկերը, տուրքերը կամ այլ պարտադիր վճարները
վճարելուց խուսափելու մասին, որտեղ, սակայն, որևէ պարզաբանում չի տրվում
վերջիններիս քրեաիրավական խախտումների հասկացության մասին: Հարկային
իրավահարաբերությունների քրեաիրավական խախտումների հասկացությունն
իր պատշաճ լուսաբանումը չի ստացել նաև քրեական իրավունքի ուսումնական

13
Տե’ս, Герасименко С., Защита прав налогоплательщиков в орбитражном суде (Комментарии к НК РФ,
часть 1), M.: 2001, էջ 121-123:

18
և տեսական աշխատություններում: Կարծում ենք` հարկային օրենսդրության
խախտում (հարկային իրավախախտում) պետք է համարել պետական և տեղական
դրամական ֆոնդերի՝ սահմանված ժամկետներում նախապես հաստատված
դրույքաչափերով հարկերի, տուրքերի և պարտադիր այլ վճարների գանձմանն
ուղղված հակաիրավական այնպիսի գործողությունը կամ անգործությունը, որը
խոչընդոտում է հարկային օրենսդրության պահանջների կատարմանը: Հարկային
իրավախախտման այսպիսի սահմանումը հնարավորություն է ընձեռում կանխելու
տնտեսավարման և ձեռնարկատիրության ընթացքում տնտեսավարող սուբյեկտի
կողմից թույլ տրվող բոլոր այն խախտումները, որոնք նախատեսված են հարկային
օրենսդրությամբ, կամ որոնք արդեն խախտել են հարկային օրենսդրությունը:
Այս պարագայում պետք է հասկանալ ոչ հարկային օրենսդրությամբ սահ -
մանված պարտականությունները չկատարելու համար նախատեսված
պատասխանատվության14, ինչպես նաև հարկային օրենսդրությամբ նախատես -
ված պարտականությունների չկատարման համար ոչ հարկային օրենսդրությամբ
նախատեսված պատասխանատվության տեսակները:
Այս իմաստով, հարկային իրավախախտումները սահմանող տարբեր
պետությունների հարկային օրենսդրության և իրավաբանական գրականության
մեջ տրված հարկային իրավախախտման սահմանումները անհամատեղելի են ՀՀ
հարկային օրենսդրության հետ, քանի որ «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվա -
ծում սահմանված է, որ միայն հարկային օրենսդրությամբ չէ, որ նախատեսված
են պարտականություններ տնտեսավարող սուբյեկտների (հարկ վճարողների) հա -
մար, որոնց չկատարումը հանգեցնում է հարկային օրենսդրությամբ նախատեսված
պատասխանատվության:
Հարկային իրավախախտումների հասկացությունը բնութագրող տարբեր
դիքորոշումները, որոնք հարկային իրավախախտումը բնորոշում են որպես «մեղավոր
գործողություն կամ անգործություն, որոնք, համաձայն հարկային օրենսդրության,
համարվում են պատժելի» կամ «հարկային օրենսդրությանը հակասող փաստ, կամ
գործող հարկային օրենքին հակասող գործողություն», կարծում ենք` առավել

14
Տե՛ս, Գ.Ա. Սուքիասյան., Ա.Հ. Օսիկյան., Ն.Գ. Սուքիասյան., Հարկային իրավունք, Ե.: «Տնտեսագետ»
2011, էջ 279:

19
համապարփակ են հարկային մարմինների կողմից կիրառվող
պատասխանատվության տեսակների ընդգրկման առումով, որոնց կիրառումը
ՀՀ-ում` թեկուզ փոխառության կարգով, անիմաստ է:
Վերլուծությունների հիման վրա կարելի է ասել, որ հարկային իրավախախտումը
հակաիրավական (հարկային օրենսդրության նորմերը խախտող) մեղքի դրսևոր -
մամբ կատարված գործողություն կամ անգործություն է, որի համար հարկային
օրենքով սահմանված է պատասխանատվություն15:
Հարկ է նշել, որ հարկային իրավախախտման՝ որպես ֆինանսա -
կան իրավախախտման տարատեսակի իրավական բովանդակության և դրսևոր -
ման առանձնահատկությունների գիտական և օրենսդրական վերլուծություն -
ների հիման վրա կարելի է ֆինանսական գործունեության բոլոր ոլորտների
իրավախախտումների ընդհանրացման հիման վրա առանձնացնել ֆինանսական
իրավախախտման բնորոշ առանձնահատկությունները:
Ֆինանսական իրավախախտումը`
1. հակաիրավական գործողություն է, այսինքն` արարք, որը խախտում
է ֆինանսական իրավունքի նորմերը,
2. մեղավորությամբ կատարված գործողություն է կամ անգործություն,
3. պատժելի արարք է, որի համար կիրառվում են վարչական, ֆինանսական
և քրեաիրավական սանկցիաներ,
4. կարող է տարածվել ինչպես իրավաբանական անձի, այնպես էլ այդ
իրավաբանական անձի պաշտոնատար անձի վրա,
5. ֆինանսաիրավական պատասխանատվության կիրառման հիմքն է:
Իրավախախտումը, որպես իրավական պատասխանատվության փաստացի
հիմք, ինչպես իրավունքի մյուս ճյուղերում, բնութագրվում է չորս տարրերով, որոնք
ամբողջացնում են իրավախախտման կազմը:
Ֆինանսական իրավախախտման կազմ ասելով` հասկացվում է օրեն -
քով սահմանված այնպիսի հատկանիշների ամբողջություն, որոնց առկայության
դեպքում պետության ֆինանսական համակարգի հակաիրավական գործողությունը

15
Տես նույն տեղում, էջ 280:

20
համարվում է իրավախախտում, այլ խոսքով, ամբողջական է դառնում ֆինանսական
իրավախախտման կազմը16:
Դրանցից որևէ մեկի բացակայության դեպքում ֆինանսական իրավախախ -
տումը բացակայում է, հետևաբար՝ բացակայում է նաև ֆինանսական պատասխա -
նատվության ենթարկելու հիմքը:
Ֆինանսական իրավախախտման կազմն այն իրավական չափանիշն է,
անհրաժեշտ և բավարար հատկանիշների ամբողջությունը, որ հնարավորություն
է ընձեռում արարքը որակելու որպես ֆինանսական իրավախախտում և անձին
ենթարկելու ֆինանսական պատասխանատվության:
Ֆինանսական իրավախախտման տարրերն են՝
 իրավախախտման օբյեկտը,
 իրավախախտման օբյեկտիվ կողմը,
 իրավախախտման սուբյեկտը, և
 իրավախախտման սուբյեկտիվ կողմը:
Ֆինանսական իրավախախտման օբյեկտն այն է, ինչի նկատմամբ իրավախախտման
միջոցով կատարվում է ոտնձգություն: Հարկային իրավախախտման օբյեկտ առաջին
հերթին հանդիսանում են պետության ֆինանսական շահերը, բյուջեի և արտա -
բյուջետային ֆոնդերի եկամտային մասը, հարկային, արժութային, բանկային
հսկողության իրականացման հնարավորությունները, այլ անձանց իրավունքները,
ինչպես նաև ֆինանսական օրենսդրությամբ պաշտպանվող պետական շահերը:
Ֆինանսական իրավախախտման օբյեկտիվ կողմը իրավունքի նորմե -
րով նախատեսված հատկանիշների համակարգ է, որ բնութագրում է օբյեկտիվ
իրականության մեջ իրավախախտման արտաքին դրսևորումը: Պետք է կարևորել
հատկապես այն հատկանիշը, որը բնութագրում է գործողությունը (օրինակ`
հարկման օբյեկտի չհաշվառում, հարկային մարմիններին համապատասխան
տեղեկությունների չներկայացում): Գործողությունը ֆինանսական իրավախախտման
առանցքային հատկանիշ է, որին վերաբերում են հասարակական վտանգավոր
հետևանքները, ինչպես նաև պատճառային կապը գործողության (անգործության) և
հետևանքների միջև:
16
Տե՛ս, Алексеев С.С., “Право”. Опыт комплексного исследования, М.: 1999, էջ 327:

21
 Ֆինանսական իրավախախտումը կարող է կատարվել տարբեր եղանակներով,
օրինակ` ապրանքների իրացումից հասույթը հաշվապահական հաշվառման մեջ
չարտացոլելու, արժույթի փոխանակման կանոնները, ԿԲ սահմանած տնտեսական և
իրավական նորմատիվները խախտելու և այլ ճանապարհներով: Կախված նրանից,
որ պատասխանատվության ենթարկելիս հաշվի են առնվում հակաիրավական
արարքի հետևանքները, որպես իրավախախտման օբյեկտիվ կողմը բնութագրող
չափանիշներ, կարծում ենք՝ ճիշտ կլինի ֆինանսական իրավախախտումները
դասակարգել ըստ երկու խմբի` նյութական կազմ ունեցող և այդպիսին չունեցող:
Օրինակ` հարկային օրենսդրության ուսումնասիրությունները վկայում են, որ
նյութական կազմ ունեցող իրավախախտումների թվին են դասվում, մասնավորապես՝
«Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ, 25-րդ, 27-րդ հոդվածներով նախատեսված
իրավախախտումները: Ոչ նյութական իրավախախտումների շարքը կարելի է դասել,
օրինակ՝ «Ակցիզային հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի 3-րդ կետով, ինչպես
նաև ՎԻՎ օրենսգրքով նախատեսված հարկային իրավախախտումները:
Ֆինանսական իրավախախտման կազմի տարրերից մեկը իրավախախտման
սուբյեկտն է` անձը, որ կատարել է հարկային իրավախախտում, և որի նկատմամբ
կարող է կիրառվել պատասխանատվություն: ՀՀ ֆինանսական օրենսդրությամբ
սահմանված կարգով որպես ֆինանսական իրավախախտման սուբյեկտ կարող
են հանդես գալ ինչպես իրավաբանական, այնպես էլ ֆիզիկական անձինք:
Իբրև ֆինանսական իրավախախտման սուբյեկտ, որպես կանոն, հանդես են գալիս
ֆինանսական պարտավորությունների կրողները17: Որպես ֆինասական իրավունքի
անհատական սուբյեկտներ կարող են հանդես գալ ֆիզիկական անձինք:
Որպես ֆինանսական իրավական հարաբերությունների սուբյեկտներ կարող
են լինել ոչ միայն մեր հանրապետության քաղաքացիները, այլև օտարերկրացիները
և քաղաքացիություն չունեցող անձինք:
ՀՀ քաղաքացու ֆինանսական իրավունակությունը ծագում է նրա ծննդյան օրից
և դադարում է նրա մահվան հետ միասին: Քաղաքացիների` որպես ֆինանսական
հարաբերությունների սուբյեկտի գործունակության բացահայտման համար էական

17
Տե՛ս, Защита прав налогоплательщиков при проведении налоговых праверок: практические
рекомендации. А.Н. Борисов., М.: “Юстицинформ” 2009, էջ 112:

22
նշանակություն ունեն աշխատանքային և քաղաքացիական իրավունքի ճյուղերի
կողմից մշակված և օրենսդրական ամրապնդում ստացած գործունակության
սկզբունքները:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 24-րդ հոդվածի համաձայն` գործունակություն
է համարվում քաղաքացու` իր գործողություններով քաղաքացիական իրավունքներ
ձեռք բերելու և իրականացնելու, իր համար պարտականություններ ստեղծելու և
դրանք կատարելու ունակությունը: Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը,
որպես կանոն, քաղաքացուն լրիվ գործունակ է ճանաչում 18 տարեկանը լրանալու
պահից:
Այս սկզբունքն առանց բացառությունների պետք է կիրառվի նաև ֆինանսական
իրավունքի սուբյեկտների համար: 18 տարին չլրացած քաղաքացիները ֆինանսական
իրավունքում նույնպես անչափահասներ են, որոնց պետք է բաժանել ըստ երկու
խմբի`
 մինչև 14 տարեկաններ (փոքրահասակներ),
 14-18 տարեկաններ (անչափահասներ):
Ֆինանսական իրավունքի և օրենսդրության անբավարար տեսական
հետազոտությունների պակասի հետևանքով լուծված չեն ներպետական իրա -
վունքի մի շարք ճյուղերի` առանձին իրավական ինստիտուտների փոխադարձ
կապի և հետադարձ հետևանքների հիմնահարցերը (աշխատանքային, ֆինանսական
իրավունքի փոխհարաբերություն), որոնց միասնական իրավական կարգավորման
բացը մշտապես տեղիք է տալիս հակասությունների, խզում է ստեղծում իրավունքի
և օրենսդրության տարբեր ճյուղերի միջև:
Այսպես՝ ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասով թույլատրելի է
համարվում աշխատանքային պայմանագրի կնքումը 16 տարեկան անչափահասների
հետ, որոնք պայմանագրի կնքման պահից հանդես են գալիս որպես աշխատանքային
իրավահարաբերության սուբյեկտներ, իրենց կատարած աշխատանքի դիմաց
ստանում են վարձատրություն: Ֆինանսական օրենսդրությունը, որը կարգավորում է
ֆիզիկական անձանցից գանձվող եկամտային հարկը առանց տարիքի սահմանման,
օրենքի երրորդ հոդվածով սահմանում է՝ Հայաստանի Հանրապետությու -

23
նում եկամտային հարկ վճարող են հանդիսանում ՀՀ ռեզիդենտ և ոչ ռեզիդենտ
ֆիզիկական անձինք, այդ թվում՝ անհատ ձեռնարկատերերը և նոտարները:
«Եկամտային հարկի մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածում բերված են հարկվող
օբյեկտներ, ինչպիսիք են ռեզիդենտի և ոչ ռեզիդենտի հարկվող եկամուտը, որը
դիտարկվում է որպես հաշվետու ժամանակաշրջանում հարկ վճարողի համախառն
եկամտի և օրենքով սահմանված նվազեցվող եկամուտների և ծախսերի դրամական
տարբերություն: Գործող օրենքի 5-րդ հոդվածով որպես համախառն եկամուտ
է համարվում հաշվետու ժամանակաշրջանում հարկ վճարողի կողմից ստացման
ենթակա բոլոր եկամուտների հանրագումարը: Տարիքային սահմանի անտեսումը
վկայում է, որ հատկապես հարկային իրավահարաբերություններում հստակեց -
ված չեն ֆինանսաիրավական հարաբերություններին մասնակից քաղաքացիների
ֆինանսական գործունակության հիմնահարցերը, որոնք պատճառ են հանդիսանում
օրենսդրության տարբեր ճյուղերի ներքին հակասությունների:
Ֆինանսական օրենսդրության առանձնահատկությունները վկայում են, որ 14-18
տարեկան անչափահասները ամենատարբեր ձևերով իրենց մասնակցությունն են
բերում պետության ֆինանսական գործունեության հիմնական ձևերին, դրամական
միջոցների հավաքման, բաշխման և օգտագործման գործընթացներին:
Առանց օրինական ներկայացուցիչների, անչափահասները կարող են տնօրինել
իրենց աշխատավարձը, կենսաթոշակը, կրթաթոշակը և այլ եկամուտներ, իրաց -
նել գիտության, գրականության կամ արվեստի ստեղծագործություններ, ավանդներ
ներդնել վարկային հիմնարկներում և տնօրինել դրանք:
Հիշատակված գործունեության բոլոր ձևերը ֆինանսական գործունեություն
են, որոնց մի մասի համար, ըստ գործող հարկային օրենսդրության, անչափահաս -
ները եկամտային հարկ պետք է վճարեն օրենքով սահմանված կարգով, մինչդեռ
ֆինանսական իրավունքի գիտության ոլորտում անչափահասների ֆինանսական
կարգավիճակի, նրանց իրավունակության և գործունակության հիմնախնդիրները
ուշադրության չեն արժանացել: Փոքրահասակները և հոգեկան հիվանդները օժտված
չեն ֆինանսական գործունեությամբ: Ֆինանսական գործառնությունները նրանց
փոխարեն կատարում են ծնողները, որդեգրողները, խնամակալները կամ պետա -
կան լիազոր մարմինները: ՀՀ քաղաքացիների ֆինանսական իրավունակության

24
ծավալը որոշվում է սահմանադրությամբ, ինչպես նաև ֆինանսական նորմերի
ողջ համակցությամբ: Պետական, ֆինանսական, վարկային, ինչպես նաև հարկային
մարմինները, իրականացնելով իրենց առաջադրված խնդիրները, ֆինանսաիրավա -
կան հարաբերությունների մեջ են մտնում ինչպես հանրապետության, այնպես
էլ օտարերկրյա և քաղաքացիություն չունեցող անձանց հետ: Քաղաքացիները, իրենց
հերթին, կենսագործելով իրենց սուբյեկտիվ իրավունքները և կատարելով պետության
կողմից իրենց վրա դրված ֆինանսական, վարկային, հարկային և այլ ֆինանսա -
կան բնույթի պարտականություններ, մշտական իրավական հարաբերությունների
մեջ են մտնում պետական լիազոր ֆինանսավարկային մարմինների հետ:
Ֆինանսաիրավական նորմերը, կարգավորելով՝
 փոքրահասակների մասնակցությամբ ֆինանսական հարաբերությունները,
քաղաքացիներին լայն իրավունք են վերապահում բողոքարկելու պետական
իշխանության և կառավարման, հատկապես ֆինանսավարկային ու
հարկային մարմինների և նրանց պաշտոնատար անձանց անօրինական
գործողությունները: Ֆինանսական օրենսդրությունը կարգավորում է նաև այն
դեպքերը, երբ օտարերկրյա և քաղաքացիություն չունեցող անձինք կարող են
հանդես գալ որպես հանրապետության ֆինանսական, հարկային և վարկային
իրավահարաբերությունների սուբյեկտներ:
Ֆինանսաիրավական հարաբերությունների վերլուծությունները վկայում են, որ
որպես այս հարաբերությունների սուբյեկտներ հանդես են գալիս նաև օտարերկրյա
և քաղաքացիություն չունեցող ֆիզիկական անձինք, որոնք առօրյա մասնակցություն
ունեն հանրապետության կենտրոնացված և ապակենտրոնացված դրամական
ֆոնդերի ձևավորմանը կամ հանդես են գալիս որպես այդ միջոցների
օգտագործողներ: Նրանց ֆինանսական իրավունակության և գործունեության ծավալը
սահմանված է ֆինանսաիրավական նորմերով, հետևաբար՝ նրանց պետք է ճանաչել
որպես ֆինանսական իրավախախտման սուբյեկտ:

25
Ֆինանսական իրավունքի առանձնահատկություններից ելնելով` կարելի է ասել,
որ հարկային իրավունքում «հարկատու» հասկացությունը չպետք է նույնացնել
պատասխանատվության սուբյեկտի հետ18:
Հանրապետության հարկային օրենսդրության ուսումնասիրությունը վկայում է, որ
ըստ այդմ նախատեսվում են դեպքեր, երբ հարկային պատասխանատվություն է
կրում ոչ հարկ վճարողը (հարկատուն), մասնավորապես` հարկային գործակալը
(օրինակ՝ «Եկամտային հարկի մասին» օրենքի 25-րդ հոդված): Որպես ֆինանսական
օրենսդրության առանձնահատկություն, նկատենք, որ հարկային գործունեության
ոլորտում պատասխանատվության սուբյեկտ կարող է լինել ինչպես հարկ վճարողը,
այնպես էլ հարկային գործակալը: Քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված
կարգով պետությունը և համայնքները կարող են հանդես գալ որպես գույքային
հարաբերությունների հատուկ սուբյեկտներ (հոդ. 128-րդ), որոնք որևէ առավելու -
թյուն չունեն քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մյուս սուբյեկտների
նկատմամբ, իսկ գործող հարկային և բյուջետային օրենսդրությունները առանձին
դեպքերում պետական (բյուջետային) հիմնարկները դիտարկում են որպես հարկ
վճարող կամ հարկային գործակալ:
Կարծում ենք, հարկային պարտավորությունների կատարման իմաստով,
ճիշտ կլինի, եթե պետությունը և համայնքները ևս դիտարկվեն որպես հարկային
պատասխանատվության սուբյեկտներ: Սակայն այս դեպքում, ի տարբերություն
համանման այն դեպքերի, երբ որպես հարկային պատասխանատվության սուբյեկտ
են հանդես գալիս առևտրային կազմակերպությունները, հարկային օրենսդրու -
թյամբ նախատեսված պատասխանատվության կիրառումը ուղղակիորեն կարող
է ոտնահարել անմեղության կանխավարկածը19:
Սակայն գործնականում ունենք նախադեպ, որ հարկային իրավունքի ինքնուրույն
սուբյեկտ չհամարվող ներկայացուցչությունների, մասնաճյուղերի, առանձնացված
ստորաբաժանումների կողմից հարկվող գործարքներ իրականացնելու դեպքում

18
Տե'ս, Գ. Սուքիասյան., Լ. Մեհրաբյան., Ն. Սուքիասյան., Գ. Գրիգորյան., Ս. Գրիգորյան., Մ.
Խաչատրյան., Տնտեսական օրենսդրության խախտումների պատասխանատվությունը, Ուսումնական
ձեռնարկ, Եր.: Տնտեսագետ 2016, էջ 82-84:
19
Տե ՛ս, Кролис Л.Ю., Мельянов Е.С., Административная ответственность и финансовые санкции, “Росс.
Право” 1997, N 8, էջ 85:

26
վերջիններիս փոխարեն պատասխանատվության սուբյեկտ համարվում են դրանք
ստեղծած իրավաբանական անձինք, հետևաբար՝ առանձին ստորաբաժանումների
մեղքով կատարված հարկային իրավախախտումները պետությունը դիտում է որպես
իրավաբանական անձի կողմից կատարված իրավախախտումներ:
Վարչական և հարկային օրենսդրությամբ առանձին դեպքերի համար սահման -
ված այս կարգը չնայած ոտնահարում է իրավախախտումների դեպքում
պատասխանատվության կիրառման ելակետային մի շարք սկզբունքներ,
հատկապես՝ պատժի անհատականացման պահանջը, այնուամենայնիվ հարկ -
ային պատասխանատվության կիրառման դեպքում այն արդարացվում է, քանի որ
ուղղված է պետության գերագույն շահերից մեկի` տնտեսական ինքնիշխանության
և պետության ֆինանսական անվտանգության ապահովմանը:
Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ գործող ֆինանսական օրենսդրությամբ
լուծված չէ անգործունակ ճանաչված անձանց խնամակալների և հոգաբարձու -
ների ֆինանսական պատասխանատվության ենթարկման հարցերը: Որպես կանոն,
անգործունակ ճանաչված անձինք ազատված են պատասխանատվությունից:
Ինչ վերաբերում է նրանց խնամակալներին և հոգաբարձուներին, ապա
վերջիններս չեն կարող հանդիսանալ ֆինանսական պատասխանատվության
սուբյեկտ, քանի որ, չհանդիսանալով ֆինանսական պատասխանատվության կրող,
հարկային օրենսդրությամբ չեն համարվում նաև հարկ վճարողի հարկային
գործակալ:
Ֆինանսական գործունեության իրավախախտման սուբյեկտների համա -
կարգում կարգավիճակի իրավական առանձնահատկություններով անհրաժեշտ է
առանձնացնել հարկային ծառայության աշխատողին, քանի որ նրա կողմից հարկ -
ային օրենսդրության խախտման փաստացի հանգամանքները էապես տարբերվում
են հարկատուների գործողություններից:
Սա, ամենից առաջ, պայմանավորված է նրանով, որ ֆինանսական օրենսդրությամբ
սահմանված՝ հարկ վճարողների պարտավորությունների և պատասխանատվության
հետ մեկտեղ, հստակ չեն սահմանված հարկային մարմինների պաշտոնատար
անձանց պարտականությունները և պատասխանատվությունը: Այնուամենայնիվ,
հարկային մարմինների ամենօրյա գործունեության ընթացքում անխուսափելիորեն

27
տեղի են ունենում հարկային մարմինների պաշտոնատար անձանց և ծառայողների
կողմից հարկային օրենսդրությամբ սահմանված նորմերի խախտումներ, որոնք,
կարծում ենք, ևս պետք է դիտարկվեն որպես հարկային իրավախախտումների
սուբյեկտներին ներկայացվող պահանջներ: Հարկային իրավախախտման կազմի
տարրերից է սուբյեկտիվ կողմը, որը հարկային իրավախախտում կատարած անձի`
իր կողմից թույլ տված իրավախախտումը գնահատելու հնարավորությունն է և
անձի հոգեկան վիճակը:
Ի տարբերություն ֆիզիկական անձանց, ֆինանսական իրավահարաբերություն -
ների այնպիսի յուրահատուկ մասնակիցներ, ինչպիսիք են իրավաբանական անձինք,
օժտված չեն անհատական գիտակցությամբ, այդ պատճառով իրավագիտության
մեջ արտահայտվում են տեսակետներ կազմակերպությունների մեղքի լիարժեք
ուսումնասիրման (բացահայտման) անհնարինության վերաբերյալ20: Ֆինանսական
իրավախախտման կազմի այս վերջին հատկանիշի հետ կապված՝ պետք է նկատել,
որ, ՀՀ օրենսդրության համաձայն, այն կիրառելի է միայն այնպիսի ֆինանսական
իրավախախտումների համար, որոնք առաջացնում են վարչական կամ քրեական
պատասխանատվություն: Օրինակ՝ ՀՀ հարկային օրենսդրությունը հարկային
պատասխանատվության կիրառման ժամանակ հաշվի չի առնում անձի մեղքը (ի
տարբերություն ՌԴ հարկային օրենսդրության):
Հարկային օրենսդրությամբ վարչական և քրեական պատասխանատվություն
սահմանված է միայն քաղաքացիների համար, ուստի կազմակերպության մեղքի
գնահատման խնդիր չի առաջանում այն իրավախախտումների համար, որոնց
պատասխանատուն կազմակերպությունն է:
Հարկային ծառայության մարմինների կողմից կիրառվող
պատասխանատվության հիմքերի գործնական ուսումնասիրությունները վկայում
են, որ կազմակերպությունների թույլ տված իրավախախտումների պատճառ -
ները հանգում են կոնկրետ պաշտոնատար անձանց գործողություններին, դրանց
դրդապատճառներին կամ այդ անձանց անզգուշությանը:
Այս պայմաններում միանգամայն տրամաբանական են ՌԴ հարկային օրենսգրքի 28 -
րդ հոդվածով սահմանված կանոնները, ըստ որոնց` կազմակերպության օրինական
20
Տե՛ս, В.В. Волкова., Административный процесс, “Закон и право”, М.: 2010, էջ 105-106:

28
ներկայացուցիչների գործողությունները (անգործությունը), կապված հարկային
օրենսդրությամբ կարգավորվող հարաբերություններում այդ կազմակերպության
մասնակցության հետ, համարվում են այդ կազմակերպության գործողություն -
ները (անգործությունը): ՌԴ վարչական, քաղաքացիական օրենսդրության հայեցա -
կարգերի ընդօրինակումների հիման վրա, ըստ ՌԴ հարկային օրենսդրու -
թյան վերը հիշատակված դրույթների, այսօր ՀՀ ՎԻՎ օրենսգրքում փորձ է
կատարվում ամրագրելու իրավաբանական անձանց պարատականության
համանման մոդել:

Գլուխ 2. Իրավաբանական անձինք՝ որպես տնտեսական

պատասխանատվության սուբյեկտ
2.1. Իրավաբանական անձանց նկատմամբ կիրառվող տնտեսական
պատասխանատվության շրջանակը ու դրանց իրավական
կարգավորման հիմնախնդիրները

Իրավաբանական անձի վարչական պատասխանատվությունը հիմնավո -

րելու նպատակով ՎԻՎ օրենսգրքում ընդգծվում է, որ եթե արարքը կատարել են
իրավաբանական անձի աշխատողը, մարմինը կամ իրավաբանական անձի անունից

29
հանդես գալու իրավունք ունեցող անձը, գործելով իրավաբանական անձի անունից (ի
պաշտոնե), ապա խոսք չի կարող լինել վարչական պատասխանատվության մասին:
Հետևաբար՝ օրենսգրքի 16-րդ հոդվածում կարելի է հավելել, որ իրավաբանական
անձինք պատասխանատվության են ենթարկվում քաղաքացիական օրենսդրությամբ
սահմանված կարգով:
Հիմնավորման նպատակով բերենք ՀՀ քաղ. օր.-ի 418-րդ հոդվածը, ըստ որի՝
«պարտապանի աշխատողների գործողությունները համարվում են պարտապանի
գործողություններ», և պարտապանը պատասխանատու է այդ գործողությունների
համար, եթե դրանք հանգեցրել են պատասխանատվությունը չկատարելուն կամ ոչ
պատշաճ կատարելուն:
Հանրային իրավունքի ճյուղերում պատասխանատվության օբյեկտիվ և օրինական
կիրառման միակ հիմքը իրավախախտի կողմից միայն մեղավորությամբ կատարված
գործողությունն է կամ անգործությունը, քանի որ պատասխանատվության կիրառման
միակ հիմքը օրենքն է, որի պահանջները, եթե նախատեսված են կատեգորիկ, ապա
նույնիսկ գույքային պարատավորություններում կողմերը սեփական ցանկությամբ չեն
կարող փոփոխել: Հետևաբար՝ անդրադառնալով ՀՀ ՎԻՎ օրենսգրքի
8-րդ հոդվածի «անձնական պատասխանատվության» սկզբունքի բովանդակու -
թյանը, պարզ տեսնում ենք, որ ֆիզիկական անձը ենթակա է վարչական
պատասխանատվության միայն իր կատարած վարչական իրավախախտման համար:
Հիշատակված հոդվածը համեմատելով նույն օրենսգրքի 16-րդ՝ «Իրավաբա -
նա - կան անձանց վարչական պատասխանատվության» հոդվածի պահանջների
հետ, որոնք կարող են հիմք հանդիսանալ իրավաբանական անձին
պատասխանատվության ենթարկելու համար, նկատում ենք, որ խոսքն ուղղակի
«իրավաբանական անձի աշխատող», «իրավաբանական անձի անունից» հանդես
եկող անձի և, վերջապես, «մարմին» հասկացությունների մասին է և ոչ
թե իրավաբանական անձի՝ որպես մարդկանց հավաքական, նույն նպատակ -
ների և խնդիրների իրականացման համար միավորված կազմակերպու -
թյան պատասխանատվության, այլ այն անձանց, որոնց մեղքով կատարվել է
իրավախախտումը: Պատահական չէ, որ ՀՀ քաղ. օր.-ի 57-րդ հոդվածում, որտեղ
պարզորոշ շարադրված են իրավաբանական անձի մարմնի կարգավիճակի

30
իրավական առանձնահատկությունները, երրորդ մասում, հստակեցում սահմանելու
նպատակով, ուղղակիորեն ընդգծվել է՝ անձը, որն օրենքով կամ իրավաբանական
անձը կանոնադրության ուժով հանդես է գալիս նրա անունից, պետք է գործի
բարեխղճորեն և ողջամիտ (իրավաբանական անձը որպես մարդկանց միասնություն
չի կարող ունենալ անհատական ողջամտություն)՝ ի շահ իր կողմից ներկայացվող
իրավաբանական անձի: Նա պարտավոր է իրավաբանական անձի հիմնադիր -
ների (մասնակիցների) պահանջով հատուցել իր կողմից իրավաբանական անձին
պատճառած վնասները, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով:
Դժվար չէ նկատել, որ օրենսգրքի հիշատակված հոդվածում անձանց ներկայաց -
վող պահանջները պարզորոշ սահմանազատում են իրավաբանական անձանց,
որպես մարդկանց միավորում, միասնական (ամբողջական) պատասխանատվության
ենթարկելու անհնարինությունը: Կարծում ենք՝ քաղաքացիական օրենսդրության
հիշատակված սկզբունքները իրավաբանական անձանց պատասխանատվության
հիմնախնդիրը կարգավորելիս արդարադատության մարմիններին հնարավորություն
են ընձեռում գույքային պատասխանատվության ոլորտում կազմակերպության
մեղքը դիտարկելու որպես պատասխանատվության սուբյեկտիվ կողմ, քանի
որ մեղքը իրավագիտության մեջ բնորոշվում է որպես հոգեկան վիճակ, իսկ
իրավաբանական անձի մեղքը ձևավորել իրավաբանական անձի կամքը ձևավորող
աշխատողների մեղքից, որպես հանրագումարային մեղք, հիմնավոր չէ:
Կազմակերպության յուրաքանչյուր աշխատող կարող է իր բաժին մեղքն
ունենալ իրավաբանական անձի մեղքի ձևավորման գործում 21: Իրավաբանական
անձանց պատասխանատվության հայեցակարգային դրույթները, մեր կարծիքով,
թե անցյալում և թե այսօր ունեն մտացածին, արհեստական բնույթ, և իրավունքի
տարբեր ճյուղերում պատասխանատվության կիրառումը ընթանում է իրարամերժ
սկզբունքներով և չափանիշներով, որոնք հիմնականում ճիշտ չեն արտացոլում այն
իրավական հիմքերը, որոնք իրավունքի և օրինականության պահանջ-սկզբունք -
ների կիրառմամբ կարող են հիմնավորել և իրատեսական դարձնել ինչպես

21
Տե´ս, Имешенкова Е., Пения как способ обеспечения исполнения обязанность, “Хозяйство и право”
2003, N 2, էջ 100-103:

31
իրավաբանական անձանց, այնպես էլ մարդկանց կենսաբանական միասնության
և տարաբնույթ գործունեություն իրականացնողների՝
 հիմնարկներ,
 ներկայացուցչություններ,
 մասնաճյուղեր,
 հիմնադրամներ, իրավաբանական պատասխանատվության հիմնախնդիրները:
Ի տարբերություն քաղաքացիական և վարչական իրավունքի ճյուղերում
իրավաբանական անձանց պատասխանատվության ենթարկելու սկզբունքների,
ֆինանսական իրավունքում, հիմք ընդունելով հանրային ֆինանսների ոլորտի
գերակա շահերը, պատասխանատվությունը իրականացվում է թե՛ սուբյեկտիվ և
թե՛ օբյեկտիվ կողմերի մանրազնին հաշվառմամբ, հենվելով պետությանը հասց -
ված վնասի և կորուստների ոչ թե մասնակի, այլ լրիվ վերականգնելու սկզբունքի
վրա, ելնելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի այն պահանջից, որ
իրավաբանական անձը իր պարտավորությունների համար պատասխանատու է
իրեն պատկանող ամբողջ գույքով:
Հարկային օրենսդրության և հարկային ծառայության մարմինների կողմից
կիրառվող պատասխանատվության գործնական ուսումնասիրությունը ցույց է
տալիս, որ հարկային իրավախախտումների մեծ մասը տեղի է ունենում հարկերից
խուսափելու միջոցով, որը իրավախախտման սուբյեկտիվ կողմի դրսևորման
առանձնահատկությունն է, երբ իրավախախտը գիտակցված կերպով անտեսում է
իրավախախտումը գնահատելու անհրաժեշտությունը: Այդ իսկ պատճառով, որպես
հարկային իրավախախտումներին նպաստող կամ հարկային իրավախախտումը
ծնող պատճառներ, առաջարկում ենք գործնականում առանձնացնել հարկերից
խուսափելու չորս հիմք`
1. բարոյական,
2. քաղաքական,
3. տնտեսական,
4. տեխնիկական:
Հարկերից խուսափելու բարոյական պատճառները պայմանավորված են
հետևյալ հանգամանքներով.

32
 1. Հարկատուների մեծամասնության համար պետությունը չի ընկալվում
որպես անձնավորված ապրանքարտադրող և հասարակական բարիքների
բաշխումը և վերաբաշխումը կարգավորող:
2. Ցանկացած պետությունում առկա են կոռուպցիայի և պետական միջոց -
ները անձնական նպատակներով օգտագործելու փաստեր, այդ պատճառով
հարկատուները հարկերից խուսափելու համար չեն զգում բարոյական
պատասխանատվություն:
3. Շատ հարկատուներ իրենց իրավունք են վերապահում շրջան -
ցելու (խուսափելու) հարկերը վճարելուց` մատնանշելով դրանց անչափ
ծանրությունը:
Հարկային օրենքները երբեմն լիովին անտեսվում են, քանի որ դրանք ուղղված
են մասնավոր տնտեսական և կորպորատիվ գործունեության եկամտաբերության
նվազեցմանը: Հարկային օրենքների համընդհանրության, անընդհատության և
անկողմնակալության սկզբունքը խախտվում է և կորցնում իր ընդհանրական
բնույթը, երբ պետությունը փորձում է հարկային բեռը հարմարեցնել պահի
իրադրային (կոնյունկտուրային) ֆինանսաբյուջետային պահանջներին, անփոփոխ են
մնում պետական գանձարան եկամուտների կենտրոնացման հրամայական
սկզբունքները: Նման պարագայում հարկային բեռի ծանրությունը հարկատուների
կողմից ընկալվում է որպես խուսափելու բարոյական արդարացում:
4. Հասարակական պահանջմունքների բավարարումը հարկերի միջոցով
(պետական բյուջեի ձևավորում) հարկատուների կողմից չի գիտակցվում
որպես հասարակական անհրաժեշտություն, հատկապես երբ պետության
ծախսերի կապակցությամբ հասարակությունը չի իրազեկվում: Հարկերից
խուսափելու քաղաքական պատճառների շարքը կարելի է դասել տնտե -
սական քաղաքականության ուղղությունների որոշման ժամանակ
պատգամավորական խմբերի, խմբակցությունների կանխակալ դիրքորոշումը:
Խոսքը վերաբերում է հատկապես օրենսդիր մարմնում տնտեսական,
արտադրական և առևտրի (արտահանման և ներմուծման) հարկային քաղաքակա -
նության մշակմանը: Հարկ վճարող խոշոր տնտեսավարողները իրենց պարտքն են
համարում ԱԺ-ում հոգ տանել իրենց բիզնեսի և անձնական շահերի օրենսդրական

33
պաշտպանության ուղղությամբ: Այդպիսի դեպքերում հարկատուներն իրենց
համարում են շրջանցված և փնտրում են տարբերակներ ու հովանավորներ հարկերի
վճարումները պակասեցնելու համար: Քիչ չեն նաև եկամուտների ուղղակի թաքցման
դեպքերը: Հարկերից խուսափելու տնտեսական պատճառ է եկամուտը, որը ստանում
է հարկատուն` շրջանցելով սահմանված հարկերի վճարումը: Որքան բարձր են
հարկային դրույքաչափերը, այնքան ուժեղ է հարկից խուսափելու գայթակղությունը,
որքան անկայուն է հարկատուի ֆինանսական դրությունը, այնքան ուժեղ է թաքցնելու
մտադրությունը: Հարկերից խուսափելու վրա ազդում է տնտեսական իրավիճակը:
Արտադրության և արտադրանքի իրացման հնարավորությունների աճը երբեմն
միտումնավոր ձևով նպաստում է հարկի տեսակների փոփոխությանը, այլ խոսքով`
հարկային բեռը փոխադրվում է արտադրողից սպառողների վրա:
Տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում կառավարությունը փորձում է
կարգավորել շուկան, որը հանգեցնում է զուգահեռ չկարգավորվող շուկայի («սև
շուկա») առաջացմանը, որտեղ կնքվող գործարքները, բնականաբար, շրջանցում են
հարկումը: Հարկերից խուսափելու տեխնիկական պատճառներն են հարկային
օրենսդրության խճճվածությունն ու հակասությունները, որոնք խզում են ստեղծում
ինչպես հարկային օրենսդրության ներսում, այնպես էլ հարկային և օրենսդրության,
հատկապես, քաղաքացիական, մաքսային, ֆինանսական և այլ ճյուղերի միջև:
Նշված հակասությունները, ինչպես նաև հարկման և հարկերի հաշվառման
բարդությունները հաճախ թույլ են տալիս հարկատուին խուսափել վճարումից`
չխախտելով օրենքը:
Հարկային հարաբերություններն իրենց բնույթով ֆինանսական, վարչաիրավական
են, որոնց նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրությունը և այլ իրավական (ոչ
հարկային) ակտեր չեն կիրառվում, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենսդրությամբ
(ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1, կետ 6):
Այնուամենայնիվ, պատասխանատվության կիրառման հիմքերի առումով, հետա -
քրքիր է զուգահեռ անցկացնել քաղաքացիական և հարկային օրենսդրությունների
միջև` ընդգծելով դրանց ընդհանրությունը և տարբերությունները:
Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 345-րդ հոդվածի առաջին կետի.
«Պարտավորության ուժով մի անձը (պարտապանը) պարտավոր է մեկ այլ անձի

34
(պարտատիրոջ) օգտին կատարել որոշակի գործողություն, այն է` վճարել դրամ,
հանձնել գույք, կատարել աշխատանք, մատուցել ծառայություն և այլն, կամ
ձեռնպահ մնալ որոշակի գործողություն կատարելուց, իսկ պարտատերն իրավունք
ունի պարտապանից պահանջել՝ կատարելու իր պարտականությունը»: Օրենսգրքի
408-րդ հոդվածը սահմանում է, որ պարտավորության խախտում է այն չկատարելը
կամ անպատշաճ կատարելը: Ըստ քաղ. օրենսգրքի 417-րդ հոդվածի առաջին կետի`
պարտապանը պարտավորությունը չկատարելու և անպատշաճ կատարելու համար
պատասխանատու է մեղքի առկայության դեպքում, եթե այլ բան նախատեսված չէ
օրենքով կամ պայմանագրով: ՀՀ-ում հարկային իրավախախտումների համար
պատասխանատվություն կիրառվում է, ելնելով «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ
գլխի դրույթներից, որտեղ ամրագրված է. «Հարկային օրենսդրության խախ -
տումն առաջացնում է պատասխանատվություն Հայաստանի Հանրապետության
օրենքներով սահմանված կարգով»: Հարկերը ճիշտ հաշվարկելու, ժամանակին
վճարելու և հարկային օրենսդրության մյուս պահանջները պահպանելու պատասխա-
նատվությունը, հարկային օրենսդրությամբ այլ բան սահմանված չլինելու դեպքում,
կրում են հարկ վճարողները` ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք, ինչպես նաև
ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով՝ պաշտոնատար անձինք: Հարկային
պարտավորությունը դադարում է դրա կատարման, հարկի վերացման, հարկից
ազատելու արտոնության սահմանման, ինչպես նաև հարկային օրենսդրությամբ
նախատեսված այլ դեպքերում, իսկ ֆիզիկական անձի համար` նաև նրա
մահվան դեպքում, եթե օրենսդրությամբ այլ բան սահմանված չէ:
ՀՀ հարկային օրենսդրությամբ նախատեսված պատասխանատվության միջոցները
կիրառվում են ինչպես պարտավորությունների ոչ պատշաճ կատարման (օրինակ`
հաշվարկները, հայտարարագրերը սահմանված ժամկետներից ուշ, սխալներով
ներկայացնելը), այնպես էլ որոշակի գործողություններ չկատարելու (օրինակ՝
հաշվառում չվարելու) կամ որոշակի գործողությունների կատարումից ձեռնպահ
մնալու (օրինակ` դրոշմավորման ենթակա ապրանքները չդրոշմավորելը) համար:
Պատասխանատվության կիրառման համար, ի տարբերություն քաղաքա -
ցիական օրենսդրության, մեղքի առկայությունը նշանակություն չունի հարկային
օրենսդրությունը խախտած անձին պատասխանատվության ենթարկելու համար:

35
Հարկային օրենսդրությամբ իրավահարաբերության սուբյեկտի մեղքը հստակ
նշված չլինելու պայմաններում ՀՀ հարկային իրավանորմերի կիրառումը ընթացել և
ընթանում է այնպես, որ իբրև հարկային պատասխանատվության կիրառման հիմք,
որպես կանոն, հանդիսանում է հարկային մարմնի պաշտոնատար անձի կողմից
կազմված ստուգման ակտը22, որում արտացոլված է հարկային իրավախախտումը:
Տարբեր երկրների ֆինանսական օրենսդրության, ինչպես նաև
հատկապես՝ պատասխանատվության կարգը սահմանող իրավական ակտերի
ուսումնասիրություններից պարզ երևում է, որ այդ պետությունները, ելնելով
անմեղության կանխավարկածի սկզբունքներից և միջազգային իրավական համա -
գործակցության պահանջներից, իրենց օրենսդրություններում հստակեցրել են
«պատասխանատվությունն ըստ մեղքի» սկզբունքը:
ՌԴ հարկային օրենսգրքի 108-րդ հոդվածը հստակ սահմանում է, որ հարկ
վճարողը հարկային իրավախախտման առումով համարվում է անմեղ, քանի դեռ
նրա մեղքը ապացուցված չէ դաշնային օրենքով սահմանված կարգով և հաստատված
չէ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով:
Ինչպես վկայում են հարկային ծառայության մարմինների գործնական
աշխատանքները, «Հարկերի մասին» և առանձին հարկատեսակների մասին ՀՀ
օրենքներով նախատեսված հարկային պատասխանատվության տեսակներն իրենց
բնույթով այնպիսին են, որ դրանց կիրառումը գրեթե միշտ ենթադրում է հարկային
մարմնի կողմից իրականացված արտագնա ստուգման ակտի առկայություն, իսկ այն
դեպքերում, երբ հարկային իրավախախտման փաստը ակնհայտ է առանց ստուգման
(օրինակ՝ «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ, 25-րդ հոդվածներ) և հարկային մարմնի
կողմից կիրառվում են հարկային պատասխանատվության միջոցներ, ապա հարկային
իրավախախտումը հաստատող փաստաթուղթ հարկային մարմնի կողմից չի
կազմվում:
Հարկային իրավախախտումների համար կիրառվող վարչական և քրեական
պատասխանատվության ենթարկելու նպատակով նախատեսված նյութերի
հիմքում, կարծում ենք՝ որպես պարտադիր պայման, անկախ մեղքի առկայությունից,

22
Տե´ս, Տ. Երանոսյան., Ֆինանսական պատասխանատվությունը հարկային օրենսդրության
խախտումների համար, թեկնածուական ատենախոսություն, Ե.: «Ազգային գրադարան», էջ 130:

36
պետք է լինի հարկային մարմնի անցկացրած ստուգման ակտը, որն իր բնույթով
նեղ մասնագիտական է և գործնականում կարող է հիմք հանդիսանալ գործող
օրենսդրության՝ վերը հիշատակված բացերի լրացման համար:
Ակնհայտ է, որ ֆինանսական իրավախախտումների համար պատասխանատվու -
թյան կիրառման հիմքը պետության տնտեսական անվտանգության ապահովման
նպատակն է, որը, հանդես գալով որպես ֆինանսական օրենսդրության հիմնարար
սկզբունք կյանքի են կոչում «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին», «Հարկերի
մասին», «Առանձին հարկատեսակների մասին» ՀՀ օրենքները, վարչական և քրեա -
կան օրենսգրքերը, ֆինանսական իրավախախտումների դեպքում՝ ներգործության
միջոցներ նախատեսող այլ իրավական ակտերը: ՀՀ ֆինանսական, ինչպես նաև
այլ օրենսդրության ճյուղերը ֆինանսական գործունեության իրավախախտումների
դեպքում նախատեսում են ուղղակի պատասխանատվության միջոցներ: Հատկապես
բյուջետային և վարկային իրավախախտումների համար պատասխանատվու -
թյան միջոցներն ուղղակի կարելի է համարել, ելնելով այն իրականությունից,
որ ՀՀ օրենսդրական և ենթաօրենսդրական այլ ակտերով ևս ֆինանսական
իրավախախտումների համար անմիջական ներգործության անուղղակի եղանակներ
նախատեսող ակտեր կան, որոնց պահանջները նույնպես պարտադիր են:
ՀՀ ֆինանսական գործունեության ոլորտի իրավախախտումների կապակցու -
թյամբ կիրառվող պատասխանատվության տեսակների ուսումնասիրությունների և
ՀՀ ֆինանսական օրենսդրությամբ ամրագրված սանկցիաների վերլուծություն -
ների հիման վրա դժվար չէ նկատել, որ ֆինանսական իրավախախտումը հա -
կաիրավական, մեղավոր գործողություն (անգործություն) է, որը խախտում է
ֆինանսական օրենսդրությամբ ամրագրված հասցեագրումները, որով վնասվում
է պետության ֆինանսական համակարգը, իսկ մեղավոր անձանց նկատմամբ
կիրառվում են ֆինանսական սանկցիաներ:

37
 2.2. Իրավաբանական անձանց տնտեսական պատասխանատվու -
թյան ինստիտուտի բարելավման հիմնախնդիրները՝ դատաիրավական
բարեփոխումների խորապատկերում

Ժամանակակից իրավագիտության տեսական հետազոտությունների

գործընթացում վերջին տարիներին իրավունքի մի շարք ճյուղերում արմատավոր -
վել է այնպիսի ուսմունք, ըստ որի՝ գույքային վնասի հատուցումը իրավական
պատասխանատվության ձև չէ23, քանի որ վնասի հատուցման իրավական նորմերը
սանկցիաների թվին չեն դասվում: Այս տեսակետը հիմնավոր է նրանով, որ այսպիսի

23
Տես նույն տեղւմ, էջ 135-136:

38
իրավանորմերի նպատակը ոչ թե իրավախախտումների նախազգուշացումն է,
այլ հասցված վնասի փոխհատուցումը:
Ուսմունքի հեղինակները, զարգացնելով այս տեսությունը, պնդում են, որ
գործնականում պաշտպանության միջոցների սահմանազատումը իրավաբանական
պատասխանատվության միջոցներից էական նշանակություն ունի հատկապես
իրավաստեղծ մարմինների համար: Նրանք այն կարծիքին են, որ տուգանք -
ային սանկցիաները, որոնք, ըստ էության, պատասխանատվության միջոցներ
են, սահմանազատվում են իրավավերականգնողական սանկցիաներից, որոնք
դրսևորվում են որպես պաշտպանության միջոցներ իրենց «գործառույթներով»:
Այսինքն՝ պատասխանատվության միջոցները ունեն «ստրատեգիական նպատակ»,
այն է` վերափոխել իրավախախտի բարոյահոգեբանական մտածողությունը:
Ինչ վերաբերում է իրավավերականգնողական սանկցիաներին, ապա վերջին -
ներս սահմանափակվում են «տակտիկական խնդիրներով», որոնց լուծումը նախկին
վիճակի վերականգնումն է: Այս տեսակետներն իրականում ունեն մի շարք
դրական կողմեր, հատկապես, եթե նկատենք, որ պատժողական և տուգանքային
սանկցիաներն իրենց կիրառման ընթացքում իրավախախտների նկատմամբ առաջ
են բերում մի շարք նյութական, ֆիզիկական, ինչպես նաև բարոյական բնույթի
իրավունքների սահմանափակումներ և այլ իրավական հետևանքներ:
Խոսքը հիմնականում վերաբերում է քրեական պատիժներին և վարչական
տույժերին, որոնք առաջացնում են դատվածություն կամ նյութական միջոցների
գանձումներ: Ներգործության այս միջոցները ունեն յուրահատուկ նպատակներ՝
ուղղված իրավախախտի դաստիարակմանը, ուղղմանը և նախազգուշացնում
են հետագա իրավախախտումների կատարման անթույլատրելիության մասին:
Սակայն հարկ է նշել, որ պատժողական և տուգանքային բնույթի սանկցիաների
գործնական արդյունավետությանն առնչվող հետազոտությունները վկայում են
այն մասին, որ իրավաբանական պատասխանատվության կիրառման գործընթա -
ցում ֆինանսական իրավախախտումների նախականխման արդյունավետության
չափանիշներով իրավավերականգնողական սանկցիաներն ավելի ներգործուն
են, քան պատժողական կամ տուգանքային սանկցիաները: Ֆինանսական
իրավախախտումների հետևանքով պետությանը հասցված վնասի վերականգնման

39
պարտավորությունները, ըստ էության, ֆինանսական իրավախախտի նկատմամբ
պետության կողմից դրսևորվող ավելի ծանր ներգործություն է, քան հիշատակ -
ված պատժողական միջոցները:
Օրինակ՝ ֆինանսական իրավախախտում թույլ տված անձից զգալի գումարների
գանձումը իրավախախտումների հետագա նախականխման ավելի մեծ ազդեցություն
է առաջացնում, քան կոնկրետ իրավախախտման փաստով քրեական պատժի
կամ վարչական տույժի կիրառումը: Ֆինանսական իրավախախտումների հետագա
նախականխման ամենաարդյունավետ միջոցը միասնական պետական դրամական
ֆոնդերին հասցված վնասի վերականգնումն է գանձումների միջոցով 24: Այսպես՝
բավական է մատնացույց անել բյուջետային հիմնարկների հաշվարկային հաշիվ -
ներից կատարված ոչ նպատակային ծախսերի հետևանքով հասցված վնասների
վերականգնումը, որպեսզի հետագայում կազմակերպությունները խստորեն հետևեն
նշված ծախսերի նպատակայնությանը:
Կարծում ենք՝ այս օրինակը միանգամայն բավարար է, որպեսզի պարզ
դառնա բյուջետային իրավախախտման հասարակական մեծ վտանգավորությունը.
պետությանը հասցված դրամական վնասի չափի ընդգծմամբ նկատելի է դառնում
վերականգնման ենթակա գումարը, որը որպես վարչական տուգանք պետք է կիրառ -
վի իրավախախտում թույլ տված բյուջետային կազմակերպության պաշտոնատար
անձի նկատմամբ: Ֆինանսական պատասխանատվության ոլորտում գույքային
սանկցիաների կիրառման նախազգուշական նշանակությունը առօրյայում առավել
ընդգծվում է, երբ դրանք հանդես են գալիս քրեական պատժի հետ միասին:
Նման դեպքերում հատկապես ֆինանսական միասնական համակարգի այս կամ այն
ոլորտին ուղղված և դիտավորությամբ կատարված հանցագործության հետևանք -
ով պետության դրամական ֆոնդերին հասցված վնասների վերականգնումը
բարձրացնում է ֆինանսական պատասխանատվության արդյունավետությունը ոչ
միայն իրավախախտի նկատմամբ քրեական կամ վարչական ներգործության
միջոցների կիրառմամբ, այլև հանցագործության հետևանքով հասցված դրամական

24
Տե՛ս, Բարսեղյան Տ., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիա-իրավական իրավունք (առաջին
մաս), 4-րդ հրատ., Ե.: «Տիգրան Մեծ» 2014, էջ 488:

40
միջոցների բռնագանձման և պետական կենտրոնացված ու ապակենտրոնացված
ֆոնդերին հասցված վնասը վերականգնելու ճանապարհով:
Ֆինանսական պատասխանատվություն սահմանող իրավավերականգնո -
ղական սանկցիաների նախազգուշական բնույթի բացառումները գործնականում այն
տպավորությունն են ստեղծում, որ ցանկացած բնույթի իրավախախտների
նկատմամբ անհրաժեշտ է կիրառել տուգանքային կամ պատժիչ նշանակության
սանկցիաներ: Իրականում իրավախախտումների նախականխումը առավելապես
իրականացվում է իրավավերականգնողական սանկցիաների կիրառմամբ,
այլապես իրավաստեղծ մարմինները ստիպված կլինեն օրենսդրությունը
տանել իրավախախտների պատասխանատվության քրեականացման կամ պատժի
կիրառման ուժեղացման ճանապարհով, որը բնավ չի բխում պետությունների
ժամանակակից իրավական քաղաքականության իրականացման խնդիրներից և
նպատակներից25:
Այսօր իրավաստեղծ գործունեությունը, հատկապես ֆինանսական
իրավախախտների պատասխանատվության արդյունավետության բարձրացման
նպատակով, սահմանում է դրա մասնակիցների պարտավորությունների կատար -
ման նորմատիվային-իրավական պահանջները, որոնք ուղղված են բյուջետային,
հարկային, բանկային, արժութային գործունեության ոլորտում պետությանը հասցված
վնասների ամբողջական վերականգմանը, որը, իր հերթին, նպաստում է ֆինանսների
ոլորտում թե անհատական և թե հասարակական իրավախախտում - ների
կանխմանը, մինչդեռ միայն քրեական, վարչական կամ կարգապահական
պատասխանատվության կիրառմամբ պետությանը հասցված վնասները ամբողջովին
չեն վերականգնվում կամ հատուցվում:
Ֆինանսական պատասխանատվության՝ որպես պետական պարտավորու -
թյունների կատարման միջոցի հիմնական գործիք են «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի
ելակետային այն դրույթները, ըստ որոնց՝ ֆինանսական իրավախախտների
նկատմամբ կիրառվում են հիմնականում իրավավերականգնողական բնույթի
պատասխանատվության միջոցներ:

25
Տես նույն տեղում, էջ 489:

41
 Անդրադառնալով ֆինանսական պատասխանատվության՝ որպես ֆինանսական
պարտավորությունների կատարման միջոցի իրավավերականգնողական բնույթին,
անհրաժեշտ է այն սահմանազատել վարչաիրավական պատասխանատվությանը
վերականգնողական բնույթ հաղորդող տեսակետներից, որոնք այսօր առկա են
վարչական իրավունքի գիտության ոլորտում: Իրավաբանական գրականության և,
հատկապես, գործող Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի
մի շարք դրույթների ուսումնասիրություններ բերում են այն համոզման, որ վարչա -
կան հարկադրանքի այն միջոցները, որոնք ուղղված են պետությանը կամ
տեղական ինքնակառավարման մարմիններին հասցված վնասի վերականգնմանը,
ոչ միայն, ըստ էության, իրավաբանական պատասխանատվության, այլև իրավա -
վերականգնողական բնույթ չունեն:
Ձևավորվող ուսմունքի հեղինակները որպես վարչական իրավավերականգնո -
ղական բնույթի սանկցիաներ վկայակոչում են Վարչական իրավախախտումների
վերաբերյալ օրենսգրքի այն հոդվածները, որոնք միտված են պետությանը հասց -
ված վնասի վերականգնմանը, օրինակ, ինքնակամ կառույցների` արժութային հա -
րաբերությունները կարգավորող իրավական ակտերով սահմանված պահանջ -
ները չկատարելը, պետական մարմիններ ֆինանսական հաշվետվություններ
չներկայացնելը կամ դրանք չհրապարակելը, հարկերը և պարտադիր սոցիալական
ապահովագրության վճարները ժամանակին չվճարելը, ակցիզային դրոշմանիշներով
դրոշմավորման կանոնները խախտելը, որոնց համար որպես վնասի հատու -
ցում սահմանված է տուգանքի գանձում26: Այսպիսի դիրքորոշումը քննադատու -
թյան չի դիմանում, քանի որ, որպես կանոն, իրավագիտության և, հատկապես,
օրենսդրության տարբեր ճյուղերում ամրագրված գույքային պարտավորություններից
առաջացած վնասների հատուցումը (տուգանք, տույժ) վերականգնվում է
քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված կարգով, որն ապահովվում է
քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության կիրառման ձևով: Սակայն հարկ
է նկատենք, որ բոլոր ժամանակներում, ինչպես նաև այսօր իրավագիտության
ոլորտում, հատկապես ֆինանսական պատասխանատվության կիրառման բնա –

26
Տե´ս, Սուքիասյան Ն., Բանկային իրավունք (ուսումնական ձեռնարկ), Եր.: «Իրավունք» 2008, էջ 28-30:

42
գավառում լուրջ հակասությունների տեղքի է տալիս քաղաքացիաիրավական
պատասխանատվության տուժանքային ներգործության միջոցների գործադրումը:
Խորհրդային մի շարք գիտնականներ, անդրադարձ կատարելով ֆինան -
սաիրավական նորմի սանկցիայի առանձնահատկությունների հետազոտ -
մանը և սահմանազատմանը քաղաքացիաիրավական սանկցիաներից,
որպես պատասխանատվության սահմանման տուժամիջոցներ, խստորոշ ընդ -
գծել են ֆինանսաիրավական, հատկապես՝ հարկային տուժամիջոցների դերը և
նշանակությունը որպես ֆինանսական բնույթի ներգործության միջոցներ, որոնք
նպատակ ունեն պաշտպանելու հանրային ֆինանսական շահերը, ապահովելու
ֆինանսական պարտավորությունների պատշաճ կատարումը և վերականգնելու
խախտված հանրային նյութական շահերը:
Ֆինանսաիրավական տուժամիջոցները, որոնք ամրագրված են ֆինանսաիրավա -
կան նորմերի սանկցիաներում, իրենց բնույթով և գործառույթներով տարանջատվում
են ոչ միայն քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության ներգործու -
թյան միջոցներից, այլև միմյանցից, քանի որ հանրային ֆինանսական շա -
հերի պաշտպանությանը ուղղված գործառույթները մի դեպքում ունեն վերա -
կանգնողական, ինչպես նաև վնասի կամ կորստի հատուցման, ֆինանսական
պարտականությունների կատարման հարկադրման (ապառքների բռնագանձում),
մեկ այլ դեպքում՝ պատժիչ, նախազգուշացման, ինչպես նաև իրավախախտների
ուղղման և վերադաստիարակման բնույթ:
Ֆինանսաիրավական բնույթի ներգործության (տուժամիջոցների)` տույժի և
տուգանքի հետազոտությունները վկայում են, որ այսօր էլ հիմնախնդիրը
մնում է չլուծված, քանի որ վերջիններիս ինչպես օրենսդրական ամրագրում -
ները, այնպես էլ և կիրառման կարգն ըստ իրավունքի տարբեր ճյուղերի
(վարչական, քաղաքացիական) պայմանավորված են տվյալ ճյուղին ներհատուկ
իրավախախտման բնույթով, որտեղ, որպես սահմանազատման հիմնական չափանիշ,
կարծում ենք՝ էական դերակատարում ունի իրավախախտման օբյեկտը` այն
հասարակական հարաբերությունները, որոնց դեմ ուղղված են հանրային շահերի
ոտնահարումը և, անկախ իրավախախտման բնույթից, հասարակական մեծ վտանգ
են ներկայացնում:

43
 Հարկային իրավական գրականության մեջ տույժը և տուգանքը իրավագետներն
այսօր էլ համարում են ֆինանսաիրավական պատասխանատվության տեսակներ:
Տույժը և տուգանքը, որպես ֆինանսաիրավական պատասխանատվության միջոցներ,
ինչպես ֆինանսական իրավունքի գիտության, այնպես էլ օրենսդրության ոլորտում
նորույթներ չեն: Ժամանակին ֆինանսական ներգործության այս միջոցները եղել
են իրավաբան-գիտնականների ուշադրության կենտրոնում, մշակվել և նույնիսկ
համակարգվել են:
Խորհրդային իրավագետներից Ե.Ա. Ռովինսկին ֆինանսաիրա -
վական սանկցիաների առանձնահատկությունները հետազոտելիս ներգործության
(պատասխանատվության) միջոցները դասակարգել է.
1. տույժ և տուգանք,
2. բյուջետային վարկերի փակում,
3. կապիտալ շինարարության ֆինանսավորման դադարեցում,
4. ժամանակին չվճարված հարկերի և ոչ հարկային վճարների հարկադիր
բռնագանձում27:
Ժամանակակից տնտեսավարման պայմաններում, հատկապես, երբ հանրային
ֆինանսների ոլորտում գերիշխող է ժողովրդի շահը, ֆինանսական հարկա -
դրանքի և պատասխանատվության միջոցների արդյունավետության աստիճանով
պայմանավորված, ֆինանսական իրավունքի և գործող օրենսդրության առաջնա -
հերթ հիմնախնդիրների շարքում մշտական ուշադրության կենտրոնում են տույժի
և տուգանքի սահմանումը, ինչպես նաև գործնական կիրառումը: Պետության
հարկային գործունեության ոլորտում՝ ֆինանսական պատասխանատվության
միջոցների համակարգում կիրառման տեսակարար կշռով առանձնանում են տույժը
և տուգանքը, որոնք էլ, ի տարբերություն գույքային-պարտավորական իրավուն -
քում կիրառվող քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության նույնանուն
ներգործության միջոցների, ունեն մի շարք առանձնահատկություններ.
 Որպես կանոն, ֆինանսաիրավական տույժի նշանակման և կիրառման կարգը
սահմանվում է օրենքով:

27
Տե՛ս, Лейст О.Э., Санкции и ответственность по советскому праву. М.: 1981, էջ 98:

44
  Ֆինանսաիրավական տույժը հանդես է գալիս որպես իրավախախտման
հետևանք:
 Տույժը կիրառվում է ըստ հարկային իրավունքի նորմի սանկցիայի:
 Տույժի վճարումն իրականացվում է պետական հարկադրանքով:
 Տույժի վճարումն ըստ էության լրացուցիչ պարտավորության կատարում է:
 Տույժի կիրառմամբ իրավախախտը ենթարկվում է գույքային բնույթի
զրկանքների:
Այս առանձնահատկությունների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ հարկային
իրավունքում տույժը հանդես է գալիս որպես գույքային-իրավավերականգնողական
պատասխանատվության միջոց:
Իրավաբանական գրականության մեջ, երբեմն, ֆինանսաիրավական տույժը
համարում են քաղաքացիաիրավական «տուժանքի տեսակներից» մեկը:
Ֆինանսական հարաբերություններում, կարծում ենք, այն հանդես է գալիս որպես
ֆինանսական պարտավորությունները ժամանակին կատարելու հարկադրանքի
եղանակ: Ի տարբերություն տույժի, տուգանքն այլ նպատակ ունի: Այն հանրային
ֆինանսների ոլորտում երաշխավորում է պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիների
կողմից ֆինանսական օրենսդրության պահանջների պահպանումը և անթերի
կատարումը: Տույժի՝ որպես ֆինանսաիրավական պատասխանատվության միջոցի
իրավական առանձնահատկությունը, որպես կանոն, պայմանավորված է միայն
վճարման ժամկետի խախտման փուլով, որը չի կարելի ասել ֆինանսական
տուգանքի՝ որպես սանկցիայի կիրառման նպատակի և գործառույթի մասին:
Տուգանքը, որպես դրամական սանկցիա, ուղղված է տնտեսական գործունեություն
իրականացնող սուբյեկտների շահույթի (եկամտի)՝ օրենքով սահմանված
կարգով հաշվարկմանը, գանձմանը, հաշվետվությունների ներկայացմանը,
ինչպես նաև պետական միջոցների ծախսերի կարգի պահպանմանը՝ նպատակ
հետապնդելով հարկային գործունեության ընթացքում պաշտոնատար անձանց
և կազմակերպություններին զերծ պահել ապօրինի արարքների կատարումից:
Անդրադառնալով տույժին, որպես ֆինանսական պարտավորությունների
կատարման հարկադրական եղանակի, նկատենք, որ անկախ դատական կարգով
հարկադիր բռնագանձում կիրառելու կարգի տույժը գանձվում է հաշվարկված և

45
չմարված վճարի հիման վրա, ապառքի փոխանցման համար նախատեսված օրվանից
մինչև դրա բռնագանձման օրը:
Նկատենք նաև, որ տույժը, որպես ֆինանսական սանկցիա, իրավական
իմաստով կապված չէ չվճարման պատճառների կամ իրավախախտման սուբյեկտիվ
և օբյեկտիվ տարրերի բացահայտման հետ:
Տույժի՝ որպես ֆինանսաիրավական սանկցիայի գործառույթն է վերականգնել
պետության կամ մունիցիպալ կազմավորումների այն վնասը կամ, ավելի որոշակի,
այն կորուստը, որ նրանք կրում են այդ սուբյեկտների կողմից հարկերի, մաքսային
վճարների բյուջե ժամանակին չվճարելու, ոչ ժամանակին բյուջետային միջոցները
վերադարձնելու և այլ դեպքերում:
Ավելին, քաղաքացիական պարտավորության հետ զուգահեռներ անցկացնե -
լով, շատ տեսաբաններ ֆինանսաիրավական տույժը կամ ապառքի հարկադիր
բռնագանձումը դիտում են որպես իրավախախտողի լրացուցիչ բեռնվածություն, որն
ինքնին առաջացնում է գույքային բացասական հետևանքներ, ինչն էլ հիմք է տալիս
հաստատելու հատկապես տույժի` որպես ֆինանսական պատասխանատվության
տեսակի փաստը: Քաղաքացիական շրջանառությունում հնարավոր է իրավիճակ, երբ
պարտապանը հրաժարվում է պայմանագրից բխող իր պարտականությունների
կատարումից, որի դեպքում անհրաժեշտություն է առաջանում փոխհատուցելու
պատճառված վնասները, ինչն էլ ամենևին չի նշանակում, որ անձը կատարում է իր
պարտականությունները բնեղենով:
Նման դեպքում վնասների վերականգնումը քաղաքացիական իրավունքում լրա -
ցուցիչ է, այսինքն` նախկինում չնախատեսված պարտականություն, ինչը չի կարելի
ասել հարկերի վճարումից հրաժարվելու պարագայում:
Հարկեր վճարելուց հրաժարվել ուղղակի հնարավոր չէ, քանի որ այն
յուրաքանչյուր հարկատուի ֆինանսական բնույթի հանրային պարտականությունն է:
Յուրաքանչյուր անձի պարտականությունն է ոչ միայն վճարել հարկեր, այլև դրանք
վճարել ամբողջ ծավալով և օրենքով նախատեսված ժամկետում: Այդ իսկ առումով,
անտրամաբանական է, երբ տույժի վճարումը գնահատվում է որպես պարտապանի
պարտավորական հարաբերություններից բխող պարտականություն և հարկերի

46
վճարման պարտականությունը ժամանակին չկատարելու հետևանքով բյուջետային
վնաս՝ անկախ հարկատուի մեղքից կամ այլ հանգամանքներից:
Շատ երկրներում հարկային օրենսդրությամբ հարկի հասկացությունն ընդգրկում
է ոչ միայն զուտ հարկի գումարը, այլև առաջացած տույժը:
Ավելին, հարկային վարչարարության վերաբերյալ ակտերում տույժը բնորոշվում
է որպես լրացուցիչ կամ երկրորդական հարկ և ներառվում հարկային պարտա -
վորության հասկացության մեջ:
Տույժի որակական հատկանիշներն առավել ցայտուն կերպով երևում են գույքային
բնույթի մեկ այլ` քաղաքացիական պատասխանատվության բնորոշ գծերի հետ
համադրական վերլուծության դեպքում: Քաղաքացիական իրավունքում տույժի և
տուգանքի համար գործում է միասնական իրավական ռեժիմ, և դրանք միավորվում
են մեկ` տուժանք հասկացության մեջ:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 369-րդ հոդվածի համաձայն` տուժանք (տուգանք,
տույժ) է համարվում օրենքով կամ պայմանագրով որոշված այն դրամական գումարը,
որը պարտապանը պարտավոր է վճարել պարտատիրոջը պարտավորությունը
չկատարելու կամ անպատշաճ կատարելու, ներառյալ` կատարման կետանցի
դեպքում: Դրանք ունեն միասնական գործառութային ուղղվածություն, միասնական
գանձման հիմք, գանձումը բացառող պայմաններ և այլն:
Ի տարբերություն տուժանքի (տույժ և տուգանք), որպես քաղաքացիական
պատասխանատվության միասնական հասկացության, ֆինանսական իրավունքում
խնդիրը բոլորովին այլ է: Գործնականում քաղաքացիաիրավական տուժանքը
ստիպում է պարտապանին՝ անշահավետ նյութական կորուստների հետևանքների
սպառնալիքի տակ կատարելու պայմանագիրը:
Քաղաքացիական շրջանառությունում այն, որպես կանոն, իրականաց -
նում է խթանման գործառույթ, այլ ոչ թե նյութական փոխհատուցում, մինչ -
դեռ ֆինանսաիրավական տույժը հարկային իրավահարաբերությունում՝
իրավավերականգնողական գործառույթ՝ փոխհատուցելով պետության կրած
կորուստները: Այն չի կրում խթանիչ բնույթ, այլ կոնկրետ երաշխավորություն է,
սոսկ աղբյուր՝ հիմնական հարկային պարտավորության շրջանակում պետության
գույքային պահանջները բավարարելու համար: Հետազոտության արդյունքների

47
համեմատական վերլուծությունների հիման վրա ֆինանսաիրավական տույժը կարող
ենք բնորոշել որպես իրավավերականգնողական բնույթի հարկադրանքի միջոց,
որի նպատակն է փոխհատուցել հարկի գումարների ուշ վճարելու պատճառով
առաջացող հանրային ֆոնդերի ֆինանսական կորուստները:
Ֆինանսական տույժի, ինչպես նաև տուգանքի հասկացությունները,
դրանց բնորոշ իրավական առանձնահատկությունները սահմանված չեն ՀՀ գործող
հարկային օրենսդրությամբ: Ավելին, հարկերի վճարները (ապառքի), տույժը և
տուգանքները ներառված են մեկ` հարկային պարտավորության հասկացության մեջ`
վերջիններիս վրա տարածելով միևնույն իրավական ռեժիմը28:
Հետազոտությունների հիման վրա կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ
տուգանքի կիրառման հիմքը հարկային իրավախախտումն է, մեղավորությամբ
կատարված հանրորեն վտանգավոր գործողությունը կամ անգործությունը, իսկ
տույժի հնարավոր բռնագանձումը կատարվում է սոսկ օբյեկտիվ հակաիրա -
վական արարքի հիման վրա, գանձվում է անբարեխիղճ պարտապանից որոշակի
ժամանակահատվածում, ֆինանսական պարտավորության կատարումը ուշացնելու
յուրաքանչյուր օրվա համար:
Տուգանքը նպատակ է հետապնդում երաշխավորելու պարտապան անձ -
անց կողմից հարկերի գանձման ոլորտում սահմանված տույժի և տուգանքի
գործող կանոնների պահպանումն ու իրականացումը, իրավախախտողի վրա դնելով
գույքային լրացուցիչ՝ դրամական բնույթի ծանրաբեռնվածություն:
Օրենքով տուգանքը պատժիչ գործառույթ է, մինչդեռ տույժի նպատակը հան -
րային շահերի կորուստների փոխհատուցումն է՝ դրանով իսկ իրականացնելով
իրավավերականգնողական գործառույթ:
Չնայած այն բանին, որ տուգանքի չափերը հաշվարկվում են ըստ տարաբնույթ
հաշվարկային միավորներիի հետ տոկոսային չվճարված հարկի ամբողջ գումարի,
համախառն եկամտի կամ հաշվարկված ամբողջ արժեքի այս կամ այն չափի
հարաբերակցության, սակայն դրանք ամենևին էլ պայմանավորված չեն խախտման
հետևանքով հանրային ֆոնդերի կրած կորուստներով: Մինչդեռ տույժի չափերը,

28
Տես նույն տեղում, էջ 99-100:

48
որպես կանոն, հաշվարկվում են նախապես օրենքով սահմանված ժամկետներում
պարտավորության գումարի տոկոսի չափով՝ յուրաքանչյուր ուշացրած օրվա համար:
Հաշվարկման եղանակից ենթադրվում է, որ տույժի չափերն ուղիղ համեմա -
տական պետք է լինեն հանրային ֆոնդերի կրած կորուստների չափերին:
Քանի որ յուրաքանչյուր դեպքում դժվար է հստակ որոշել, թե հարկերի ուշ վճարելու
հետևանքով որքան վնաս կամ կորուստ է ունեցել հանրային ֆոնդը, ամեն պահի այդ
կորուստների չափերի հաշվարկման բեռնվածությունից լիազոր մարմնին ազատելու
նպատակով տույժի նորմատիվային կառուցվածքում օրենքով սահմանված է
հաշվարկման կամ կորուստների գնահատման՝ տուժանքի հաշվարկային տեսակը:
Այս դեպքում քաղաքացիաիրավական օրենսդրությամբ, սահմանված կարգով,
պարտապանից գանձվում է ինչպես տուժանքը, այնպես էլ վնասները: Նման դեպ -
քում հատուցվում է վնասների այն մասը, որը չի ծածկվել տուժանքով (տուգանքով,
տույժով): Տուգանքի բռնագանձումը չի ազատում մեղավոր անձանց հանրային
պարտավորությունների կատարումից, այսինքն՝ տուգանքի և տույժի գումարները
վճարվում են:
Այսպիսով՝ անձը միևնույն արարքի համար կարող է ենթարկվել կրկնակի
պատասխանատվության: Ի դեպ, նկատենք, որ, օրենքի համաձայն, այն կիրառվում
է հարկի գումարների ապառքի և տույժի համաչափությանը զուգահեռ, որն
անուղղակիորեն հաստատում է տուգանքի՝ ֆինանսական պատասխանատվության
տեսակ լինելու հանգամանքը: Տուգանքի բռնագանձումը պետական մարմինների
իրավական գործունեության արդյունք է, և իրավախախտողը չի կարող ինքնուրույն
կրել ֆինանսական պատասխանատվություն: Այն կատարվում է բացառապես
դատական կարգով՝ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտի հիման վրա:
Ավելին, հարկատուի անմեղության կանխավարկածի սկզբունքից բխում է, որ եթե
հարկատուն կամ այլ պարտապան անձ կամավոր, առանց դատական ակտի
կատարում է ֆինանսական տուժամիջոց կիրառելու վերաբերյալ հարկային մարմնի
որոշումը, դա չի գնահատվում որպես հարկային իրավախախտում, քանի որ նրա
մեղքը չի ապացուցվել օրենքով սահմանված կարգով: Ի տարբերություն տուգանքի,
ապառքի և տույժի վճարումը կապված չէ պարտապան անձի դատապարտման հետ:
Դրա նշանակման և կիրառման համար ամենևին էլ հարկային տեսչության

49
պարտադիր միջամտության անհրաժեշտությունը չի պահանջվում: Հարկ վճարողը
կարող է նաև ինքնուրույն բացահայտել և անվիճելի կարգով վճարել այն: Սակայն,
օրենքի համաձայն, հարկի ապառքի և տույժի հարկադիր գանձումն իրականացվում է
տուգանքի բռնագանձման դատական ընթացակարգով:
Հարկային պարտավորության կատարման սահմանված ժամկետները ուշացնելու
դեպքում հարկադիր մարմինը իրավունք ունի սահմանված կարգով դատարան հայց
ներկայացնելու գույքի բռնագանձման համար, իսկ, ինչպես հայտնի է, հարկային
պարտավորության հասկացությունը, ըստ օրենքի, ներառում է ոչ միայն հարկի, այլև
տուժանքի և տուգանքների գումարները: Հետևաբար՝ դատարանը մեկ հայցով
կարող է ապահովել պետությանը հասցված վնասների վերականգնման պահանջը:
Գործնականում ֆինանսական պատասխանատվությունը առավելապես կիրառվում է
հարկային օրենսդրության խախտումների դեպքում, որտեղ, բացի վերը հիշատակ -
ված քաղաքացիաիրավական պատասխանատվության տուժանքի սկզբունքների,
առանձին դեպքերում պաշտոնատար անձանց նկատմամբ կիրառվում է վարչական
օրենսդրությամբ սահմանված տուգանքը, որպես վարչական տույժ:
Ավելին, եթե գործնականում ընդունենք, որ վնասի հատուցումը կատարվում
է պետական մարմինների գանձման մասին որոշման կամ ակտի հիման վրա,
որն ընդունվել է վարչական վարույթ իրականացնող մարմնի կողմից, վարչական
հարկադրանքի միջոցի (տուգանքի) բնույթը չի փոխում:
Այլ խոսքով, այն իրավավերականգնողական բնույթ չունի և մասամբ է
վերականգնում հասցված վնասը: Հարկերի և պարտադիր այլ վճարների գծով
գոյացած տույժերի գանձման վարչական կարգը, որպես հասցված վնասի
վերականգնման եղանակ, հակասում է գործող ֆինանսական օրենսդրությանը, քանի
որ վերջինս, որպես հարկային պարտավորությունների կատարման միջոց, օրենքով
սահմանված չէ: Հետևաբար՝ պետության ֆինանսական գործունեության ոլորտի
բազմատեսակ իրավախախտումների կանխումը հնարավոր է միայն ֆինանսական
պատասխանատվության՝ որպես պատասխանատվության ինքնուրույն տեսակի
ճանաչման դեպքում, որը հնարավորություն կընձեռի հարկերից և պարտադիր
այլ վճարներից առաջացած՝ միլիոնների հասնող տույժերը ճանաչելու որպես
ֆինանսական պատասխանատվության կիրառման հիմք հանրային իրավա -

50
հարաբերությունների պաշտպանության ոլորտում: Այս դեպքում անբարեխիղճ
հարկատուները ստիպված կլինեն տույժերի վճարման համար ձեռք բերել
լրացուցիչ հարկային պարտավորություններ:
Ֆինանսական պատասխանատվության՝ որպես իրավաբանական
պատասխանատվության ինքնուրույն տեսակի ճանաչման դեպքում վերջնական
լուծում կստանա նաև պետությանը հասցված այն վնասների հարցը, որի հիմքը
քաղաքացիաիրավական պայմանագիրն է, որով կողմերը սահմանում են տույժերի
չափը:
Ֆինանսական պարտավորություններից բխող տույժերը ամրագրված են
ֆինանսական օրենսդրությամբ («Բյուջետային համակարգի», «Հարկերի մասին»
և մի շարք այլ օրենքներով), և դրանց բռնագանձումը կարող է ապահովվել
ֆինանսական պատասխանատվությամբ: Ֆինանսական և քաղաքացիաիրավական
պատասխանատվության իրավավերականգնողական բնույթին վերաբերող տարա -
ձայնությունները վերացնելու համար, կարծում ենք՝ այսօր էական նշանակություն
ունի ֆինանսական պարտավորությունների բովանդակության հստակեցումը:
Ֆինանսական պարտավորությունը ֆինանսական իրավունքի ինստիտուտներից
մեկն է, որը երևան է գալիս ֆինանսական իրավահարաբերությունների ընթացքում:
Ֆինանսական օրենսդրությամբ պարտավորությունները դիտարկվում են որպես
այնպիսի իրավաչափ վարքագծի կանոններ, որոնք դրամական միջոցների
հավաքման, բաշխման և օգտագործման իրավահարաբերությունների ընթաց -
քում ցուցաբերում են դրանց սուբյեկտները:
Ֆինանսական օրենսդրությամբ ամրագրված այն իրավաբանական փաստերը, որոնք
հիմք են հանդիսանում ֆինանսական պարտավորությունների ծագման, փոփոխման
և դադարեցման համար, միաժամանակ հստակ ընդգրկում են պետության ֆինանսա -
կան գործունեության իրավահարաբերությունների սուբյեկտների կարգավի -
ճակը ֆինանսական պարտավորությունների կապակցությամբ առաջացած գույքային
հարաբերություններում: Իրավաբանորեն ֆինանսական պարտավորությունների
բովանդակությունը կարելի է լուսաբանել լայն և նեղ իմաստներով: Լայն իմաստով,
ֆինանսական պարտավորություն ասելիս պետք է նկատի ունենալ ֆինանսա -

51
կան գործունեության բոլոր մասնակիցների համապատասխան վարքագիծը, իսկ
նեղ իմաստով, ֆինանսական պարտավորությունը դիտվում է որպես՝
 բյուջետային,
 հարկային,
 արժութային,
 բանկային ընդհանուր գործունեության պարտավորությունների մի մաս, որի
կատարմամբ գործնականում իրացվում է սահմանադրությամբ ամրագրված՝
քաղաքացիների և տնտեսավարող սուբյեկտների կողմից հարկերի և տուրքերի
վճարման պարտականությունը:
Գույքային դրամական պարտավորությունների համակարգում ֆինանսական
պարտավորությունները կատարման առումով առաջնային են և շարունակական,
քանի որ տեղիք են տալիս ֆինանսական բնույթի իրավահարաբերությունների
ծագմանը:
Դժվար չէ նկատել, որ ֆինանսական վճարումների պարտավորությունն իր բնույ -
թով դասվում է իրավաբանական բարդ փաստերի շարքը, քանի որ մինչև վճարման
պարտավորության կատարումը տնտեսավարող սուբյեկտները հաղթահարում են
համակարգված բնույթի մի շարք այնպիսի պարտավորությունների կատարում,
որոնք կապված են ֆինանսական հաշվետվություններ և նախահաշիվներ
ներկայացնելու հետ: Իրավական իմաստով, ֆինանսական պարտավորության
կատարումը, ըստ էության, ունի իմպերատիվ (հրամայական) պահանջի բնույթ29:
Գործնականում, երբեմն դրա կենսագործման մեխանիզմն ունի այլ դրսևորումներ:
Խոսքը վերաբերում է կողմերի դիսպոզիտիվ վարքագծին, որը թույլատրելի
սահմաններում ընդունվում է ֆինանսական մարմնի կողմից, կամ փոխադարձ
համաձայնությամբ կողմերի միջև կարող են ձևավորվել պայմանագրային
հարաբերություններ:
Ֆինանսական պարտավորության իրավական կարգավորման անհրաժեշտությունը
առաջանում է այն պահից, որը սահմանված է որևէ հարկատեսակի գանձման մասին
օրենքում: Այլ խոսքով, ֆինանսական պարտավորության սկիզբն այն ժամկետն է,
որի շրջանակներում դա պետք է կատարվի:
29
Տե´ս, Սուքիասյան Գ., Սուքիասյան Ն., Ֆինանսական իրավունք, Եր.: «Իրավունք» 2010, էջ 211-213:

52
Ֆինանսական յուրաքանչյուր պարտավորության կատարման պահը հստակեց -
ված է օրենսդրությամբ և ընդգծված է ամեն մի հարկատեսակի համար: Հարկ -
երի կամ գանձույթների վճարման ժամկետների փոփոխություն թույլատրվում է,
եթե դա սահմանվում է որոշակի հարկի մասին օրենքով: Ֆինանսական բարդ
պարտավորությունների կատարման ժամկետների փոփոխության դեպքում
ֆինանսական վճարների գանձման հաշվարկները կատարվում են ֆինանսական,
հարկային կամ բանկային մարմինների կողմից:
Ֆինանսական պարտավորության կատարման սկիզբը համարվում է տնտեսավա -
րող սուբյեկտին լիազոր մարմնի ուղարկած հիշեցումը: Նման դեպքերում դրամական
վճարման ժամկետների խախտումը առաջ է բերում տույժեր, որոնք տնտեսավա -
րող կազմակերպությունները պարտավոր են վճարել յուրաքանչյուր ուշացած օրվա
համար օրենքով սահմանված չափերով: Պետության ֆինանսական գործունեությունը
կարգավորող օրենսդրության ուսումնասիրությունից երևում է այն կարևորու -
թյունը, որը տրվում է ֆինանսական տարբեր պարտավորությունների կատարման
մեթոդներին:
Որպես կանոն, ֆինանսական պարտավորությունների կատարումն ապահովվում է
համոզման մեթոդով, երբ ֆինանսաիրավական հարաբերությունների սուբյեկտները
ինքնուրույն, գիտակցելով սահմանադրական պարտականությունը, սահմանված
ժամկետներում բարեխղճորեն կատարում են ֆինանսական պարտավորությունը
(օրինակ՝ հարկերը վճարում են ժամանակին): Ֆինանսական օրենսդրությունը,
ի տարբերություն քաղաքացիաիրավականի, կտրականապես արգելում է երրորդ
անձանց կողմից ֆինանսական պարտավորության կատարումը, բացառությամբ
այն դեպքերի, երբ ֆիզիկական անձանց մահվան կամ իրավաբանական անձանց
վերակազմավորման դեպքում տեղի է ունեցել իրավահաջորդություն:
Գործնականում, միշտ չէ, որ ֆինանսաիրավական հարաբերությունների
սուբյեկտները ինքնուրույն են կատարում ֆինանսական պարտավորությունները:
Այս հանգամանքների հաշվառմամբ իրավաբանական գրականության մեջ
քննարկվում է ֆինանսական պարտավորությունների կատարման հարկադրական
մեթոդը, որը իրականացվում է ինչպես հարկային, այնպես էլ պետական լիազոր
այլ մարմինների կողմից: Օրինակ՝ հարկային մարմինների միջամտությամբ, օրենքով

53
սահմանված կարգով և դեպքերում հարկային պարտավորությունների հար -
կադիր կատարմանը կարող են ներգրավվել մաքսային, բանկային, դատական և
դատախազական մարմինները: Այսօր որոշ երկրներում լայնորեն կիրառվում է
բանկերի աջակցությամբ իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց հաշիվներում
եղած դրամական միջոցներից ֆինանսական պարտավորությունների կատարումը՝
հարկ վճարողի համաձայնությամբ:
Գործնականում հարկային մարմինների պահանջով իրավաբանական անձանց
բանկային հաշիվներից ինկասո վճարման ձևի կիրառմամբ պետական բյուջե են
փոխանցվում հարկային պարտավորությունների չկատարման դիմաց վճարները:
Ֆինանսական պարտավորությունների հարկադիր կատարման մյուս եղանակը
հարկ վճարողի կամ հարկային գործակալի գույքի արգելադրումն է, որի հիման վրա
հարկային մարմինները հայցով դիմում են դատարան՝ տնտեսավարող սուբյեկտի
գույքից հարկը բռնագանձելու պահանջով: Դատարանի համապատասխան որո -
շումից հետո ֆինանսական պարտավորությունների կատարմանը ակտիվորեն
մասնակից են դառնում դատական ակտերի հարկադիր կատարման մարմինները,
որոնք օրենքով վերապահված լիազորությունների շրջանակներում իրավունք
ունեն կալանք դնելու ֆինանսական պարտավորությունները չկատարած անձ -
անց գույքի վրա, որը պարտավորության կատարման երաշխիք է: Հայաստանի
Հանրապետության «Հարկերի մասին» օրենքի 16-րդ հոդվածի ընդհանրացում -
ների հիման վրա կարելի է պարզաբանել օրենսդրությամբ ամրապնդված այնպիսի
ելակետային դրույթներ, ինչպիսիք են՝
 հարկային պարտավորությունը,
 պարտավորության կատարումը,
 կազմակերպության լուծարման, վերակազմակերպման, համատեղ
գործունեության իրականացման պարագայում՝ հարկային պարտավորության
դադարումը,
 չկատարված հարկային պարտավորությունների անհուսալի համարվելը և
այլն:
«Հարկերի մասին» գործող օրենքի 16-րդ հոդվածի ընդհանրացման
հիման վրա ֆինանսական պարտավորությունը կարելի է բնութագրել որպես որևէ

54
հարկատեսակի, մաքսային վճարների, պետական բյուջե գանձվող պարտադիր
վճարի համար սահմանված տույժերի և տուգանքների գումարներ վճարելու
ֆինանսա-իրավական հարաբերությունների սուբյեկտների պարտավորությունը:
Գործող ֆինանսական օրենսդրությամբ առավել հիմնավոր է լուսաբանված
հարկային պարտավորությունը, որը ներառում է հարկերի և պարտադիր վճարների,
այդ թվում` թաքցրած կամ պակաս ցույց տրված հարկվող օբյեկտի համար
նախատեսված, ինչպես նաև հարկային օրենսդրության դրույթները խախտելու
համար հաշվարկված տույժերի և տուգանքների գումարների վճարումը:
Ֆինանսական պարտավորության կատարման հասկացությունը առավել հաջող է
սահմանված ՀՀ «Հարկային օրենսգրքի»-ում:
Ֆինանսական պարտավորության կարգը ասելով՝ պետք է հասկանալ հաշվարկ -
ված` վճարման ենթակա գումարի, ինչպես նաև տույժերի և տուգանքների
գումարի վճարումը` օրենքով սահմանված կարգով իրականացվող հաշվանցումների
եղանակով30: Ֆինանսական պարտավորության կատարումն իրականացվում է
անմիջականորեն կազմակերպության կամ քաղաքացու, իսկ օրենքով նախատես -
ված դեպքում՝ նաև հարկային գործակալի կամ այլ անձի կողմից: Նկատենք, որ,
ֆինանսական օրենսդրության համաձայն, ինչպես հարկային, արժութային, բանկ -
ային, այնպես էլ արժեթղթերի ոլորտում, որպես պարտականություն, իրավահարա -
բերության սուբյեկտը ինքնուրույն է հաշվարկում հաշվետու ժամանակաշրջանի
համար վճարման ենթակա պարտադիր վճարի գումարը` ելնելով հարկման բա -
զայից, արժեթղթերի արժեքից, արտարժութային փոխանակման դրույքաչափից,
պարտադիր վճարի գումարից, օրենսդրությամբ սահմանված արտոնություններից:
Ֆինանսական օրենսդրությամբ սահմանված է հարկային պարտավորությունների
կատարման կարգը, ըստ որի` հարկ վճարողի կողմից որևէ հարկատեսակի գծով
հարկային պարտավորությունների կատարման ժամանակ առաջնահերթության
կարգով սկզբում մարվում են օրենքին համապատասխան հաշվարկված տույժերի,
այնուհետև հարկի կամ պարտադիր վճարի, ապա համապատասխան տուգանք -
ների գումարները:

30
Տես նույն տեղում, էջ 214-215:

55
 Ինչ մնում է կազմակերպությունների լուծարմանը, վերակազմակերպմանը
և համատեղ գործունեությունից բխող պարտավորությունների կատարմանը, ապա
լուծարվող կազմակերպության հարկային պարտավորությունների կատա -
րումը դրվում է այդ կազմակերպության լուծարային հանձնաժողովի վրա` այդ
կազմակերպության դրամական միջոցների և գույքի վաճառքից ստացված միջոցների
հաշվին: Ֆինանսական պարտավորությունների իրավական կարգավորումն ըստ
ՀՀ ֆինանսական համակարգի առանձին ոլորտների առանձնահատկությունների իր
արտացոլումն է գտել նաև գործող հարկային օրենսդրության մեջ: Օրինակ՝ ՀՀ-ում
համապատասխան հարկի կամ պարտադիր վճարի հաշվարկման կամ վճարման
պարտավորություններ կրող անձը կրում է հարկ վճարողների կամ հարկային
գործակալների համար օրենքով սահմանված բոլոր իրավունքներն ու պարտակա -
նությունները, և նրա կողմից հարկային պարտավորությունների ամբողջական
կատարման դեպքում համատեղ գործունեության մնացած բոլոր մասնակիցների
կողմից այդ գործունեության մասով հարկային պարտավորությունները համարվում
են կատարված: Եթե համատեղ գործունեության մասնակիցներն ինքնուրույն
չեն որոշում հարկային պարտավորությունները հաշվարկող և վճարող անձին,
ապա հարկային պարտավորությունների գումարը ամբողջ ծավալով վճարվում է
յուրաքանչյուր մասնակցի կողմից: Օրենսդրությամբ լուծված է նաև մահացած
ֆիզիկական անձի հարկային պարտավորությունների կատարման կարգը:
Մահացած ֆիզիկական անձի գույքի գծով հարկային պարտավորությունները
կատարվում են մահացած անձի ժառանգորդի կողմից` ժառանգած գույքի արժեքին
համամասնորեն: ՀՀ գործող ֆինանսական, առավել ևս, հարկային օրենսդրությամբ
սպառիչ կերպով թվարկված են այն հիմքերը, որոնց առկայությամբ դադարում են
հարկային պարտավորությունները:
Հարկային պարտավորությունը դադարում է այն դեպքերում, երբ.
1. կատարվել է,
2. լրացել է հարկային պարտավորությունների առաջացման վաղեմության
ժամկետը,
3. սահմանվել է հարկային պարտավորության գծով ազատման կամ նվազեց -
ման արտոնություն` ազատված կամ նվազեցված պարտավորության չափով,

56
 4. բացակայում է մահացած ֆիզիկական անձի ժառանգորդը, կամ ժառանգոր -
դը հրաժարվում է ժառանգության ընդունումից, ինչպես նաև երբ մահացած
ֆիզիկական անձի հարկային պարտավորությունները գերազանցում են գույքի
արժեքը գերազանցող մասով, ինչպես նաև հոդվածում նշված այլ դեպքերում:

Եզրակացություններ և առաջարկություններ

Օրենքով սահմանված ֆինանսական պարտավորությունների չկատա -

րումը, անկախ պատճառներից, դիտվում է որպես ֆինանսական գործունեության
ոլորտի խախտում, որի կապակցությամբ պետության, նրա լիազոր մարմին -
ների վերաբերմունքն արտահայտվում է ֆինանսական պատասխանատվության
կիրառմամբ: Այս դեպքում ֆինանսական պատասխանատվությունը պետք է
քննարկել որպես ֆինանսական իրավախախտմանը համարժեք, հետադարձ
վերաբերմունք:
Ինչպես երևում է, ֆինանսական պատասխանատվության իրացման իրավական
հիմքը ֆինանսաիրավական ակտերով ամրագրված ֆինանսական տարատեսակ

57
պարտավորություններն են, որոնք ֆինանսական իրավախախտումների նկատմամբ
կիրառվում են սանկցիաների միջոցով:
Պետության ֆինանսական գործունեությունը անառարկելիորեն համարելով
դրամական միջոցների հավաքման, բաշխման և վերաբաշխման գործընթաց, դժվար
չէ նկատել, որ ֆինանսական պարտավորությունների կատարման գործընթացում
ծագող ֆինանսաիրավական հարաբերությունները դասվում են պետության կողմից
պաշտպանվող հատուկ իրավահարաբերությունների շարքը:
Կարծում ենք՝ ֆինանսական պարտավորություններից առաջացող
իրավահարաբերությունները կարելի է դասակարգել ըստ երեք խմբի.
1. Ֆինանսական իրավահարաբերություններ, որոնք ծագում են միայն
ֆինանսական նորմերով սահմանված դեպքերում և կարգավորվում են
այդ նորմերով:
2. Ֆինանսական հարաբերություններ, որոնք ունեն ծագման փաստացի հիմքեր:
Սրանք այնպիսի գործողություններ են, որոնք բնորոշում են ֆինանսա -
կան պարտավորությունը չկատարած այն սուբյեկտներին, որոնք իրենց
գործողություններով խախտել են ֆինանսաիրավական նորմերով ամրագրված
հասցեագրումները՝ էական վնաս հասցնելով ՀՀ ֆինանսական համակարգին:
3. Գործընթացային հիմքեր կամ պետական իշխանության և տեղական
ինքնակառավարման իրավասու մարմինների կողմից ընդունված այնպիսի
իրավական ակտեր, որոնք ֆինանսական կոնկրետ իրավախախտման համար
սահմանում են կոնկրետ ֆինանսաիրավական պատասխանատվու -
թյան միջոցներ:
Ֆինանսաիրավական սանկցիաների և ֆինանսական պատասխանատվու -
թյան միջև գործում է որոշակիորեն կայուն և կարծր փոխադարձ կապ, որն
արտահայտվում է ֆինանսական պատասխանատվության պարտադիր կիրառմամբ:
Գործնական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ բոլոր այն դեպքերում, երբ
ֆինանսական սանկցիաներն իրավախախտումների նկատմամբ չեն կիրառվում,
ապա ֆինանսական պատասխանատվությունը մնում է որպես պետության կողմից
չիրականացված սպառնալիք, որը հետագա իրավիճակների գնահատման իմաս -
տով վերածվում է հռչակագրի: Անիմաստ և նույնիսկ վտանգավոր է, երբ իրավական

58
ակտերով սահմանված ֆինանսական սանկցիաների կիրառման կարգն առկա չէ:
Նման դեպքերում ֆինանսական պարտավորությունները չկատարած սուբյեկտ -
ների շրջանում ձևավորվում է այնպիսի հոգեբանական վերաբերմունք, որ նման
օրենքները կարելի է խախտել և անպատիժ մնալ, որն իր հերթին բացասական օրի -
նակ է իրավախախտումների հետագա նախականխման համար: Նման իրավիճակի
իրական գնահատման անհրաժեշտությունից ելնելով՝ պետք է նկատել, որ իրավունքի
յուրաքանչյուր ճյուղում իրավաբանական պատասխանատվության կենտրոնա -
կան հիմնահարցը պատժի անխուսափելիությունն է:
Հարկ է նշել, որ ֆինանսական պարտավորությունների չկատարման դեպքում
պատասխանատվության իրացման անխուսափելիությունը գործնականում, կարծում
ենք, կարող է ապահովվել`
1. Ֆինանսական պատասխանատվության իրավանորմատիվ կարգի
ճշգրիտ որոշմամբ:
Խոսքը հիմնականում վերաբերում է ֆինանսական պատասխանատվության
կիրառման գործընթացի և վարույթի ձևի օրենսդրական ամրապնդմանը, որոնց
մասին ՀՀ գործող ֆինանսական օրենսդրության մեջ անգամ հիշատակում չկա:
Օրինակ՝ գործող իրավական ակտերում որևէ ձևով չի հիշատակվում, թե ինչպես
կարելի է հայտնաբերել, բացահայտել ֆինանսական իրավախախտումները և
դրանց հեղինակներին (բյուջեների կատարման հաշվետվությունները հաստատելիս
միայն դրանք երևան են գալիս վերահսկիչ պալատի ֆինանսական վերահսկողու -
թյան հաշվետվություններում), սահմանված չեն իրավական սահմանափակում -
ների տեսակները, դրանց կիրառման հիմքերը ո՛չ «Բյուջետային համակարգի
մասին», ո՛չ «Հարկերի մասին», ոչ էլ «Արժութային կարգավորման և արժութային
վերահսկողության մասին» օրենքներում և իրավական այլ ակտերում):
2. Ֆինանսական պատասխանատվության իրացման անխուսափելիու -
թյան անհրաժեշտ և բավարար պայմաններից մեկն էլ այն է, որ կիրառվող
սանկցիան իր բնույթով, տեսակով, կիրառման կարգով և նպատակով պետք
է համարժեք լինի այն իրավախախտմանը, որի կապակցությամբ կիրառվում է:
Գործնականում ֆինանսական համակարգի տարբեր ոլորտներում
արձանագրված ֆինանսական իրավախախտումների կապակցությամբ ֆինանս -

59
ական պատասխանատվության կիրառման անխուսափելիությունն ըստ էության
պատասխանատվության ենթարկելու պարտականություն է:
Այլ խոսքով, պատասխանատվության անխուսափելիության ներքո պետք է
հասկանալ փաստացի բոլոր այն իրավական միջոցների ամբողջությունը, ընդհուպ՝
իրավունքների սահմանափակումները, որոնք նորմի սանկցիայով նախատեսված
կարգով կիրառվել են ֆինանսական իրավախախտում թույլ տված սուբյեկտների
նկատմամբ, որոնցից վերջիններս կարող են ազատվել միայն օրենքով սահմանված
դեպքերում և կարգով:
Այսպիսով մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունների հիման վրա
առաջարկում ենք հետևյալ առաջարկությունները.
1. Վարչական տույժերի ցանկն անհրաժեշտ է վերանայել՝ ներառելով
վարչական տույժի նոր տեսակներ՝ որակազրկում, արտաքսում, վարչա -
կան տույժ նշանակելու մասին որոշման հրապարակում, ինչպես նաև
հնարավորինս համարժեք արտացոլել վարչական տույժերի տեսակների
առանձնահատկությունները:
2. Ընդունելի չէ որպես վարչական պատասխանատվության ենթար -
կելու պայման ամրագրել միայն արարքի հակաիրավականությունը։
Հաշվի առնելով, որ վարչական իրավունքում իրավաբանական անձի
մեղավորության հատկանիշները, այնուամենայնիվ, պետք է ունենան իրենց
հատուկ կարգավորում, քանի որ տարբերվում են ֆիզիկական անձի
մեղավորության հատկանիշներից, ուստի առաջարկվում է օրենսգր -
քում այս տեսանկյունից կատարել համապատասխան լրամշակումներ։
Իրավաբանական անձանց պարագայում ևս մեղքը սահմանել որպես
պատասխանատվության ենթարկելու պայման և ամրագրել այն որոշելու
չափանիշներ:
3. Անհրաժեշտ է օրենդրորեն սահմանել վարչական տուգանքի առավելագույն
չափը, որպեսզի անհարկի պատճառաբանությամբ հիմքում դնելով արարքի
հանրային վտանգավորությունը, չսահմանվեն տուգանքի այնպիսի չափեր,
որոնք մի քանի անգամ կգերազանցեն նույնաբնույթ հանցագործությունների
համար քրեական օրենսդրությամբ սահմանված տուգանքի չափերը։

60
 Ընդ որում, վարչական պատասխանատվության ենթարկելու տարբերակման
հիմք կարելի է նախատեսել նաև մեծ, միջին և փոքր ձեռնարկատիրական
գործունեություն իրականացնող իրավաբանական անձանց համար, ըստ որոնց՝
նախատեսել վարչական տուգանքի տարբեր չափեր՝ դրանով իսկ ապահովելով
այն, որ վարչական տույժի միջոցի կիրառումը չհանգեցնի կոնկրետ իրավաբանական
անձի գործունեության փաստացի դադարեցմանը:
4. Օրենսգիրքը չի սահմանում վարչական իրավախախտում կատարած
լուծարման գործընթացում գտնվող կամ արդեն իսկ լուծարված
իրավաբանական անձանց վարչական պատասխանատվության ենթարկելու
վերաբերյալ կանոններ, իսկ իրավաբանական անձի վերակազմակերպ -
ման դեպքում իրավաբանական անձանց պատասխանատվու -
թյունը կանոնակարգող` օրենսգրքում սահմանված դրույթներն ունեն թերի
կարգավորումներ, ուստի առաջարկվում է այդ նորմերը վերաշարադրել և
կատարել համապատասխան լրացումներ:

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Ա.Հ. Խաչատրյան., Հարկային իրավունք, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Ե.: 2003

2. Բարսեղյան Տ., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիա-իրավական
իրավունք (առաջին մաս), 4-րդ հրատ., Ե.: «Տիգրան Մեծ» 2014
3. Գ.Ա. Սուքիասյան., Ա.Հ. Օսիկյան., Ն.Գ. Սուքիասյան., Հարկային իրավունք, Ե.:
«Տնտեսագետ» 2011
4. Գ. Սուքիասյան., Լ. Մեհրաբյան., Ն. Սուքիասյան., Գ. Գրիգորյան., Ս.
Գրիգորյան., Մ. Խաչատրյան., Տնտեսական օրենսդրության խախտումների
պատասխանատվությունը, Ուսումնական ձեռնարկ, Եր.: Տնտեսագետ 2016
5. Գ.Ա. Սուքիասյան., Ֆինանսական իրավունք, Երևան 2001

61
6. Սուքիասյան Ն., Բանկային իրավունք (ուսումնական ձեռնարկ), Եր.:
«Իրավունք» 2008
7. Սուքիասյան Գ., Սուքիասյան Ն., Ֆինանսական իրավունք, Եր.: «Իրավունք»
2010
8. Տ. Երանոսյան., Ֆինանսական պատասխանատվությունը հարկային
օրենսդրության խախտումների համար, թեկնածուական ատենախոսություն,
Ե.: «Ազգային գրադարան»
9. Алексеев С.С., “Право”. Опыт комплексного исследования, М.: 1999
10. Бахрах Д.Н., Административная ответственность граждан в СССР. Свердловск,
1989
11. Бахрах Д.Н., Административная ответственность и финансовые санкции, “Права”
1997, N 8
12. В.В. Волкова., Административный процесс, “Закон и право”, М.: 2010
13. Герасименко С., Защита прав налогоплательщиков в орбитражном суде
(Комментарии к НК РФ, часть 1), M.: 2001
14. Е.Ф. Мосин., Адмистративная ответственность за правонарушения в сфере
бизнеса, Санкт-Петербург 1998
15. Емельянов Е.С., Бюджетное правонарушение и бюджетная ответственность:
понятие и основные черты (Финансосвое право) 2004, N 2
16. Защита прав налогоплательщиков при проведении налоговых праверок:
практические рекомендации. А.Н. Борисов., М.: “Юстицинформ” 2009
17. Имешенкова Е., Пения как способ обеспечения исполнения обязанность,
“Хозяйство и право”, 2003, N 2
18. Кролис Л.Ю., Мельянов Е.С., Административная ответственность и финансовые
санкции, “Росс. Право” 1997, N 8
19. Лейст О.Э., Санкции и ответственность по советскому праву. М.: 1981
20. М.В. Карасева., Финансовое право (общая часть), М.: Юрист 2000
21. Сердюкова Н.В., Финансо-правовая ответственность по бюджетному
законодательству, Финансовое право 2004, N 5

62
22. Финансовое правонарушение: признаки, состав, особенности (Правовые
проблемы укрепления российской государственности, часть 7, Томск, ТУ-та
2001
23. Финансосвое право (учебник под ред. С.В. Запольского)., М.: Эксмо 2006

63