ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ

ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

ԹԵՄԱ` Իրային իրավունք. Սեփականության իրավունք

Հարցեր` 1. Իրային իրավունքի հասկացությունը և հատկանիշները

2. Իրային իրավունքի տեսակները
3. Սեփականության իրավունք
3.1. Սեփականության իրավունքի հասկացությունը և
բովանդակությունը
3.2. Սեփականության իրավունքի ձե ռքբերման հիմքերը
3.3. Սեփականության իրավունքի դադարման հիմքերը

Դասախոս`

Դ. Մխեյան

ԵՐԵՎԱՆ 2022թ.

ԻՐԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐԸ:

Իրային (ըստ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի` գույքային) իրավունքը կազմում է
քաղաքացիական օրենսդրության ենթաճյուղերից մեկը, որը սկիզբ է դնում
քաղաքացիական իրավունքի հատուկ մասին:
Այն իրենից ներկայացնում է քաղաքացիաիրավական նորմերի ամբողջություն,
որոնք ամրա¬գրում են քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների իրավունքները
իրերի (նյութական աշխարհի առարկաների) նկատմամբ: Նշված նորմերի միջոցով

1
պետությունը ճանաչում և ամրագրում է այս կամ այն անձի իրային իրավունքը
կոնկրետ իրի նկատմամբ կամ կոնկրետ իրի պատկանելիությունը կոնկրետ
սուբյեկտին` ապահովելով դրա իրականացումը քաղա-քացիական շրջանառության
մյուս մասնակիցների համար նշված իրի վրա ներգործելու համընդհանուր արգելքներ
սահմանելու ճանապարհով: Օրինակ, սեփականատիրոջը, այսինքն սեփականության
իրավունք ունեցող անձին, օրենքն իրավունք է վերապահում իր հայցողությամբ
տիրապետել, օգտա¬գործել և տնօրինել իրեն պատկանող գույքը` ընդհուպ մինչև
դրա ոչնչացումը: Մյուս բոլորը պետք է հարգեն սեփականատիրոջ իրավունքը և
ձեռնպահ մնան նրան պատկանող իրի նկատմամբ ապօրինի ներգործությունից,
հակառակ պարագայում կենթարկվեն քաղաքացիաիրավական, քրեաիրավական
կամ վարչաիրավական պատասխանատվության:
Քաղաքացիական իրավունքի տեսության մեջ իրային է կոչվում սուբյեկտիվ
քաղաքացիական իրավունքը, որն իրավազոր անձին վերապահում է
իրավաբանորեն ապահովված հնարավորություն` իրականացնելու իր բնույթով
բացարձակ, այսինքն այլ անձանցից անկախ, փաստացի և անմիջական
ներգործություն անհատապես որոշված իրի նկատմամբ:
Նշված սահմանումն ընդգծում է իրային իրավունքի բացարձակ բնույթը, որպես
տեսակային հատկանիշ, և իրային իրավունքի օբյեկտը, որն առանձնացնում է
իրային իրավունքը բացարձակ այլ իրավունքներից: Մասնավորապես, հեղինակային
իրավունքը նույնպես դասվում է բացարձակ իրավունքների շարքին, սակայն որպես
այդ իրավունքի օբյեկտ հանդես են գալիս ոչ թե իրերը, այլ մտավոր գործունեության
արդյունքները:
Իրային իրավունքի, որպես բացարձակ իրավունքի էությունը կայանում է
նրանում, որ իրավազոր անձի շահերի բավարարումն ապահովում է վերջինիս
կողմից սեփական ակտիվ գործողություններ կատարելու հնարավորության
վերապահմամբ, որոնցով իրավազոր անձը անմիջական ներգործություն է ունենում
իրավունքի օբյեկտի վրա: Ի տարբերություն իրային իրավունքի, պարտավորական
իրավունքում իրավազոր անձի շահերի բավարարումը պայմանավորված է ոչ
այնքան սեփական գործողություններով, որքան պարտավոր անձի կողմից իր
պարտականության կատարմամբ: Օրինակ, սեփականատիրոջ, որպես իրային
իրավունք կրողի շահը արտահայտվում է իրեն պատկանող գույքի տիրապետման,
օգտագործման և տնօրինման մեջ, որը սեփականատերն իրացնում է սեփական
գործողություններով: Մինչդեռ, առուվաճառքի պարտավորության մեջ գնորդից
ապրանքի գինը վճարելու վաճառողի պահանջի իրավունքի իրականացումը
պայմանավորված է ոչ թե իր սեփական ակտիվ գործողություններով, այլ գնորդի
կողմից ապրանքի գինը վճարելու պարտականության կատարմամբ:
Իրային իրավունքին, որպես բացարձակ իրավունքի, համապատասխանում է
մյուս բոլոր կամ անորոշ շրջանակի անձանց պասիվ պարտականությունը` ձեռնպահ
մնալ իրավազոր անձի իրավունքի իրականացմանը խոչընդոտելուց: Մինչդեռ
պարտավորական իրավունքի դեպքում, իրավազոր անձի իրավունքին
համապատասխանում է խիստ կոնկրետ պարտավոր անձի պարտականությունը,
որը կարող է դրսևորվել կոնկրետ գործողությունների կատարմամբ կամ դրանց
կատարումից ձեռնպահ մնալով: Օրինակ վաճառող-գնորդ, նվիրատու-նվիրառու,
վնաս պատճառող-տուժող և այլն:
Իրային իրավունքի բացարձակ բնույթով է պայմանավորված հատուկ իրային-
իրավական հայցերի առկայությունը, որոնք կարող են ներկայացվել ցանկացած
անձի դեմ, քանի որ ցանկացած անձ կարող է հանդես գալ իրային իրավունքը
խախտողի դերում: Մինչդեռ սուբյեկտի պարտավորական իրավունքը կարող է
խախտվել միայն կոնկրետ պարտավոր անձի կողմից, որի դեմ ներկայացվում է
հայցը` իրավունքի խախտման դեպքում:
Իրային իրավունքի օբյեկտ կարող են հանդես գալ միայն անհատապես որոշված
իրերը, ինչով էլ պայմանավորված է «իրային» տերմինի կիրառումը: Իրային
իրավունքն անխզելիորեն կապված է իր անհատապես որոշված օբյեկտի հետ և
հետևում է դրա ճակատագրին: Այսինքն, օբյեկտի ոչնչացման դեպքում վերանում է
նաև իրային իրավունքը: Օրինակ, անձը ձեռք է բերել սեփականության իրավունք
տան նկատմամբ: Եթե երկրաշարժի արդյունքում տունը ոչնչանա, դա կհանգեցնի
նաև սեփականության իրավունքի դադարմանը:
Հենց այս հատկանիշով են իրային իրավունքի պաշտպանության հատուկ
միջոցներն առանձնանում քաղաքացիաիրավական պաշտպանության այլ
միջոցներից, մասնավորապես` պարտավորաիրավական միջոցներից: Օրինակ,
իրային իրավունքների պաշտպանության հայցերից է վինդիկացիոն հայցը կամ
2
ինչպես օրենքում է նշված` գույքն ուրիշի ապօրինի տիրապետումից վերադարձնելու
պահանջը (ՀՀ քաղ.օր.-ի 274-276 հոդվածներ): Որպեսզի սեփականատերը
ներկայացնի վինդիկացիոն հայց, անհրաժեշտ է հիմնավորել, որ պահանջվող իրը
հենց այն իրն է, որը պատկանել է սեփականատիրոջը և դուրս է եկել նրա
տիրապետումից: Դա հնարավոր է անել միայն այն դեպքում, եթե իրը անհատապես
որոշված է:
Եթե գույքը գողացվել է և պարզվել է, թե ով է կատարել գողությունը, սակայն
սեփականատերը չի կարողանում ընդհանուր իրերից առանձնացնել իր
տիրապետման տակ եղած իրերը, ապա դատարան կներկայացվի ոչ թե
վինդիկացիոն հայց, այլ վնասների հատուցման կամ անհիմն հարստացման
պարտավորաիրավական հայց, որում իրի անհատականացումը պարտադիր
պայման չէ:
Որպես իրային իրավունքին բնորոշ առանձնահատկություն,
քաղաքացիաիրավական գրականության մեջ առանձնացվում է իրային
իրավունքների ամփոփ շրջանակը: Սրա էությունը կայանում է նրանում, որ օրենքը
տալիս է իրային իրավունքների սպառիչ ցանկը և քաղաքացիական իրավունքի
սուբյեկտները չեն կարող իրենց հայեցողությամբ սահմանել նոր իրային իրավունք
կամ դրա նոր տարատեսակ: Նշված հանգամանքը պայմանավորված է նրանով, որ
բացի սեփականության իրավունքից, մյուս բոլոր իրային իրավունքներն էականորեն
սահմանափակում կամ ծանրաբեռնում են սեփականատիրոջ իրավունքն իրեն
պատկանող գույքի նկատմամբ և դրանց կամայական սահմանման
հնարավորությունը պետք է բացառվի օրենսդրի կողմից:
Ի տարբերություն իրային իրավունքի, պարտավորական իրավունքները կարող
են ծագել ոչ միայն օրենքով նախատեսված, այլև օրենքով չնախատեսված
դեպքերում (ՀՀ քաղ.օր.-ի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին ենթակետ):
Հարկ ենք համարում նշել, որ քաղաքացիաիրավական գրականության մեջ
առանձնացվում են իրային իրավունքի այլ հատկանիշներ ևս, որոնց վերաբերյալ
առկա են տարատեսակ մոտեցումներ: Ընդ որում, քննարկված հատկանիշները ևս
բացարձակ չեն և մի շարք գիտնականներ ընդհանրապես բացառել են իրային
իրավունքի առանձնացման անհրաժեշտությունը:
Իրային իրավունքի ենթաճյուղը բաղկացած է հետևյալ ինստիտուտներից`
սեփականության իրավունք, ընդհանուր սեփականության իրավունք,
սեփականատեր չհանդիսացող անձանց իրային իրավունքներ և իրային
իրավունքների պաշտպանություն:

ԻՐԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ:

Իրային իրավունքների վերաբերյալ դրույթները կենտրոնացված են ՀՀ
քաղաքացիական օրենսգրքի չորրորդ բաժնում, որը կոչվում է «Սեփականության
իրավունք և այլ գույքային իրավունքներ»:
Այս անվանումը ընդգծում է սեփականության իրավունքի հատուկ
կարգավիճակը իրային իրավունքների շարքում, քանի որ միայն սեփականատերն
իրավունք ունի իր հայեցողությամբ գույքի նկատմամբ կատարել ցանկացած
գործողություն, ընդհուպ մինչև դրա ոչնչացումը, պայմանով որ նշված
գործողությունները չհակասեն օրենքին և չխախտեն այլոց իրավունքներն ու
օրինական շահերը, այսինքն մյուս իրային իրավունքների սուբյեկտները չունեն
իրավազորությունների նման լայն շրջանակ և նրանց իրավունքի ծավալը
պայմանավորված է ոչ միայն օրենքով, այլ նաև սեփականատիրոջ կամքով:
Սեփականատիրոջ իրավազորությունների համեմատ մյուս բոլոր իրային
իրավունքների ծավալը սահմանափակ է, ինչի արդյունքում էլ քաղաքացիական
իրավունքի տեսության մեջ ընդունված է դրանք անվանել «սահմանափակ իրային
իրավունքներ»։
Այսպիսով, մյուս իրային իրավունքներն ածանցյալ են սեփականության
իրավունքից: Որևէ այլ իրային իրավունք չի կարող իրավատիրոջը վերապահել
այնպիսի իրավազորություն, որը չի ներառվում սեփականատիրոջ
իրավազորությունների մեջ: Դրա համար էլ, սեփականատերը չի կարող միևնույն իրի
նկատմամբ միաժամանակ հանդես գալ որպես իրային այլ իրավունքի կրող:
Քաղաքացիական օրենսգրքի 170-րդ հոդվածը այլ իրային իրավունքներն անվանում
է «սեփականատեր չհանդիսացող անձանց գույքային իրավունքներ»:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 170-րդ հոդվածի համաձայն, սեփականատեր չհանդիսացող
անձանց գույքային (այս պարագայում իրային) իրավունքներ են`
- հողամասի կառուցապատման իրավունքը,
3
 - սերվիտուտի՝ ներառյալ անձնական սերվիտուտի իրավունքը ,
- գույքի օգտագործման իրավունքը,
- գրավի իրավունքը,
- կառուցվող շենքից անշարժ գույք գնելու իրավունքները:

ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ:

Ի՞նչ է սեփականությունը: «Սեփականություն» տերմինը կիրառվում է տարբեր
իմաստներով. մի դեպքում ասելով սեփականություն, նկատի ենք ունենում կոնկրետ
իրը, օրինակ` «հանձնել սեփականությունը»: Տնտեսագիտության մեջ
սեփականությունը դիտարկվում է որպես անձի կամ կոլեկտիվի փաստացի
հարաբերությունը գույքի նկատմամբ, որն արտահայտվում է դրա յուրաց մամբ,
այսինքն սեփական հայեցողությամբ գույքն օգտագործելու հնարավորությամբ : Ի
վերջո, քաղաքացիական իրավունքում խոսելով սեփականության իրավունքի մասին ,
նկատի է առնվում քաղաքացիական իրավունքի նորմերով կարգավորվող
հարաբերությունները, որի մի կողմում սեփականատերն է , որպես գույքը յուրացրած
անձ, իսկ մյուս կողմում` մնացած բոլորը, որոնք պարտավոր են չխախտել այդ
իրավունքը կամ խոչընդոտել դրա իրականացմանը:
Սեփականության իրավունքի, որպես իրային իրավունքի բովանդակության մեջ
հիմնական շեշտը դրվում է ոչ թե այն հանգամանքին` ինչ կարող է պահանջել
սեփականատերն այլ անձանցից, այլ գույքի նկատմամբ անմիջական ներգործության
ինչ հնարավորություններ են վերապահված սեփականատիրոջը : Հենց այդ
տեսանկյունից էլ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը տալիս է սեփականության
իրավունքի սահմանումը: Մասնավորապես, ՀՀ քաղ.օր.-ի 163 հոդվածի 1-ին մասի
համաձայն՝ «Սեփականության իրավունքը սուբյեկտի ` օրենքով և այլ իրավական
ակտերով ճանաչված ու պահպանվող իրավունքն է` իր հայեցողությամբ
տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրեն պատկանող գույքը»:
Այսպիսով, սեփականատիրոջ կամքն իրեն պատկանող գույքի նկատմամբ
արտահայտվում է դրա տիրապետմամբ, օգտագործմամբ և տնօրինմամբ: Այս երեք
իրավազորություններն էլ կազմում են սեփականության իրավունքի
բովանդակությունը: ՀՀ քաղ.օր.-ի 163 հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է նշված
իրավազորությունների բովանդակությունը կիրառելով «իրավունք» եզրույթը, որը
սակայն պետք է դիտարկել որպես մեկ ամբողջական իրավունքի՝ սեփականության
իրավունքը բացահայտող փաստական հնարավորություններ, այսինքն՝ չունեն
ինքնուրույն իրավունքի որակներ, եթե առանձնացված չեն սեփականության
իրավունքից, որպես դրան հակադրվող իրավունքներ։
- Տիրապետման իրավունքը (իրավազորությունը) գույքը փաստացի
տիրապետելու իրավաբանորեն ապահովված հնարավորությունն է: Գույքի
փաստացի տիրապետումը ենթադրում է այն սեփական տնտեսության մեջ ունենալը,
դրա նկատմամբ իշխանությունը, որի արդյունքում սեփականատերը կարող է
ապահովել անմիջական ներգործությունը գույքի նկատմամբ: Գույքը իր
տնտեսությունում ունենալը կամ դրա նկատմամբ տնտեսական իշխանությունը
նշանակում է, որ տիրապետման համար պարտադիր չէ, որպեսզի անձը գույքի հետ
գտնվի անմիջական շփման մեջ: Օրինակ, անձը գտնվելով աշխատանքի վայրում,
շարունակում է տիրապետել տանը մնացած իր սեփականությունը, քանի որ այն
գիտակցումը, որ գույքը գտնվում է իր տան մեջ` փակի տակ կամ ընտանիքի
անդամների հսկողության ներքո, հիմք է տալիս անձին համարելու, որ գույքը
գտնվում է իր տնտեսական իշխանության ներքո, տնտեսության մեջ և ինքը կարող է
ցանկացած ժամանակ անարգել կերպով իրականացնել դրա օգտագործումը և
տնօրինումը:
Ինչպես իրավացիորեն նշում է պրոֆեսոր Վ.Ա. Բելովը, գույքի տիրապետումը
ինքնանպատակ չէ, այլ միջոց է ծառայում գույքից դրա սպառողական և
փոխանակային արժեքը քաղելու համար: Մասնավորապես, նա մեջ է բերում
Իերինգի օրինակը, ըստ որի տիրապետումը կարելի է նմանեցնել գանձարանի
բանալու կամ աստիճանի, որն անհրաժեշտ է ծառից պտուղը քաղելու համար:
Տիրապետումն էլ, որպես կանոն, անհրաժեշտ է գույքն օգտագործելու կամ
տնօրինելու իրավազորություններն իրացնելու համար:
Առանձնացվում է տիրապետման երկու տեսակ` օրինական և ապօրինի: Այս
դասակարգումը կատարվում է հետևյալ չափանիշով` տիրապետողն ունի արդյոք դրա
համար իրավական հիմք, թե՝ ոչ: Իրավական հիմքի առկայության դեպքում
տիրապետումը կոչվում է օրինական կամ տիտղոսային, օրինակ` սեփականատիրոջ
տիրապետումը, վարձակալի տիրապետումը և այլն: Իրավական հիմքի

4
բացակայության դեպքում տիրապետումը կոչվում է ապօրինի, օրինակ` գողի
տիրապետումը գողացված գույքի նկատմամբ, կամ այն անձի տիրապետումը, որը
գնել է գողացված գույքը` թեկուզև չիմանալով այդ մասին:
Ընդ որում գործում է փաստացի տիրապետման օրինականության
կանխավարկածը, համաձայն որի, անձը, ում մոտ գտնվում է գույքը, համարվում է դրա
տիրապետման իրավունք ունեցող, քանի դեռ չի ապացուցվել հակառակը :
Ապօրինի տիրապետողներն իրենց հերթին լինում են բարեխիղճ և անբարեխիղճ:
Տիրապետումը բարեխիղճ է, եթե անձը չգիտեր կամ (և) չէր կարող իմանալ իր
տիրապետ-ման ապօրինի լինելու մասին:
Տիրապետումն անբարեխիղճ է, եթե անձը գիտեր կամ պետք է իմանար այդ
մասին (ՀՀ քաղ.օր.-ի 275-րդ հոդվածի 1-ին մաս):
Այս դասակարգումն ինքնանպատակ չէ և ունի խոշոր գործնական
նշանակություն, մասնավորապես` որոշելու համար, արդյոք ապօրինի
տիրապետումից գույքը պետք է վերադարձվի սեփականատիրոջը, թե ոչ: Օրինակ,
ապօրինի անբարեխիղճ տիրապետման պարագայում գույքն ապօրինի
տիրապետումից վերադարձնելու սեփականատիրոջ հայցը ենթակա է բավարարման
առանց որևէ լրացուցիչ պայմանների, մինչդեռ ապօրինի բաեխիղճ տիրապետումից
գույքը ենթակա է վերադարձման որ բոլոր դեպքերում և օրենքոը սահմանում է
լրացաուցիչ պայմաններ (ՀՀ քաղ.օր.-ի 275-րդ հոդված)։
Օգտագործման իրավունքը գույքից դրա օգտակար բնական հատկությունները
քաղելու, ինչպես նաև դրանից օգուտ ստանալու իրավաբանորեն ապահովված
հնարավորությունն է (ՀՀ քաղ.օր.-ի 163-րդ հոդված 1-ին մաս): Այսինքն,
օգտագործումը կարող է դրսևորվել երկու եղանակով`
1. գույքից դրա օգտակար բնական հատկությունները քաղելու միջոցով, ինչը
ենթադրում է գույքի օգտագործումը նպատակային նշանակությամբ, օրինակ `
բնակարանի նպատակային նշանակությունը այնտեղ բնակվելն է, աթոռինը` դրա վրա
նստելը և այլն:
2. գույքից օգուտ ստանալով, որը կարող է դրսևորվել եկամտի, պտուղների,
ծնաճի և այլ ձևերով: Օրինակ` գույքը հանձնելով վարձակալության, դրանից օգուտ
ենք ստանում եկամտի տեսքով:
Տնօրինման իրավունքը գույքի ճակատագիրը որոշելու իրավաբանորեն
ապահովված հնարավորությունն է: Տնօրինումը կարող է դրսևորվել գույքը նվիրելու ,
վաճառելու, գրավ դնելու, դրանից հրաժարվելու, ընդհուպ մինչև այն ոչնչացնելու
ձևով:
Երբեմն անհրաժեշտություն է առաջանում սահմանազատելու տնօրինումը
օգտագործումից, օրինակ` երբ գույքի մեկանգամյա օգտագործման արդյունքում այն
սպառվում կամ ոչնչացվում է (հացը ուտում ենք, փայտը վառում ենք և այլն): Քանի որ
այս դեպքում սեփականատիրոջ կամքը ուղղված է ոչ թե սեփականության
իրավունքից հրաժարվելուն, այլ գույքից դրա բնական օգտակար հատկությունները
քաղելուն, ապա առկա է գույքի օգտագործումը, այլ ոչ թե տնօրինումը։ Սակայն, եթե
սեփականատերը սպառվող գույքը ցանկանում է հանձնել մեկ այլ անձի
օգտագործմանը, ապա ըստ էության գործ ենք ունենում տնօրինման իրավազության
հետ, քանի որ սեփականատերը հասկանում է, որ նույն գույքը իրեն վերադարձվել չի
կարող։ Սա է այն հիմնական հանգամանքը, որը տարբերակում է գույքի
վարձակալության և փոխառության հարաբերությունները , մասնավորապես՝
վարձակալության առարկա է հանդիսանում միայն անհատապես որոշված գույքը ,
քանի որ վարձակալության ավարտից հետո վարձատուին է վերադարձվում այն
գույքը, որը հանձնվել է վարձակալության, մինչդեռ փոխառության պայմանագրի
դեպքում առարկա է հանդիսանում տեսակային հատկանիշներով որոշվող գույքը , որի
դեպքում վերադարձման է ենթակա ոչ թե նույն գույքը, այլ նույն տեսակի, որակի և
քանակի գույքը։
Քանի որ սեփականության իրավունքի նույնանուն իրավազորությունները կարող
են պատկանել նաև սեփականատեր չհանդիսացող անձանց, հարց է ծագում` ինչպես
սահմանազատել սեփականատիրոջ համապատասխան իրավազորությունները այլ
անձանց պատկանող նույնանուն իրավունքներից: Օրինակ ` վարձակալը նույնպես
ունի տիրապետման և օգտագործման իրավունք համապատասխան գույքի
նկատմամբ: Դրանց տարբերությունը արտահայտվում է նրանում , որ
սեփականատերն իր իրավազորություններն իրականացնում է սեփական հայեցողու-
թյամբ, օրենքի հիման վրա, մինչդեռ մյուս բոլոր անձանց իրավունքը տվյալ գույքի
նկատմամբ հիմնվում է ոչ միայն օրենքի, այլ նաև սեփականատիրոջ կամքի վրա:

5
 Սեփականատիրոջ իշխանությունն իր գույքի նկատմամբ անսահմանափակ չէ,
այսինքն սեփականատերն իրավունք ունի իրեն պատկանող գույքի նկատմամբ, իր
հայեցողությամբ կատարել ցանկացած գործողություն, որը սակայն չպետք է հակասի
օրենքին և խախտի այլ անձանց իրավունքներն ու օրենքով պաշտպանվող շահերը (ՀՀ
քաղ.օր.-ի 163-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Բացի այդ, օրենքով սեփականատիրոջ վրա,
նույնիսկ նրա կամքին հակառակ, կարող է պարտավորություն դրվել թույլատրելու այլ
անձանց` սահմանափակ կերպով օգտագործել իր գույքը (ՀՀ քաղ.օր.-ի 214 հոդվածի 1-
ին մաս):
Իր իրավազորությունների մի մասը փոխանցելով այլ անձանց, սեփականատերը
չի կորցնում գույքի նկատմամբ իր սեփականության իրավունքը, օրինակ` գույքի
հավատարմա-գրային կառավարման դեպքում (ՀՀ քաղ.օր.-ի 163-րդ հոդվածի 3-րդ
մաս): Թեպետ տիրապետման, օգտագործման և տնօրինման իրավազորությունները
կազմում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը, սակայն դրանք
իրականացնելու անհնարինությունը չի հանգեցնում սեփականության իրավունքի
դադարմանը, օրինակ, գույքը գողանալու դեպքում սեփականատերը զրկվում է
գույքի նկատմամբ երեք իրավազորությունների իրականացման հնարավորությունից,
սակայն շարունակում է մնալ գույքի սեփականատերը, ինչի արդյունքում էլ գույքը
հայտնաբերվելու դեպքում իրավունք է ստանում այն ետ պահանջելու ապօրինի
տիրապետողից:
Սեփականատերն օժտված է ոչ միայն իրավունքներով, այլ նաև կրում է
որոշակի հոգսեր` կապված իրեն պատկանող գույքի հետ: Ըստ ՀՀ քաղ.օր.-ի 164-րդ
հոդվածի, սեփականատերը կրում է իրեն պատկանող գույքի պահպանման հոգuը,
եթե այլ բան նախատեuված չէ oրենքով կամ պայմանագրով: Խոսքը վերաբերվում է
այն ծախսերին, որոնք սեփականատերը կատարում է գույքը պատշաճ վիճակում
պահելու համար, համապատասխան հարկերը և տուրքերը վճարելուն, օրինակ` ՀՀ
հողային օրենսգիրքը սահմանում է այն միջոցառումները, որոնք պետք է
իրականցվեն հողերի պահպանման ուղղությամբ, սահմանելով, որ հողերի
պահպանությանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումներն իրականացնում են դրանց
սեփականատերերը և օգտագործողները` իրենց միջոցների հաշվին (ՀՀ հողային
օրենսգրքի 36-րդ հոդվածի 8-րդ մաս):
Սակայն այս նորմը կրում է դիսպոզիտիվ բնույթ, այսինքն օրենքով կամ կողմերի
համաձայնությամբ նշված հոգսերը կարող են դրվել այլ անձանց վրա: Օրինակ` ըստ
ՀՀ քաղ.օր-ի 618-րդ հոդվածի, վարձակալված գույքի հիմնական վերանորոգման
պարտականությունը կրում է վարձատուն (սեփականատերը), սակայն կողմերի
համաձայնությամբ այդ պարտականությունը կարող է դրվել վարձակալի վրա:
Համաձայն ՀՀ քաղ.օր.-ի 165-րդ հոդվածի, սեփականատերը կրում է իրեն
պատկանող գույքի պատահական կորuտի կամ պատահական վնաuվածքի ռիuկը,
եթե այլ բան նախատեuված չէ oրենքով կամ պայմանագրով, օրինակ եթե գույքը
ոչնչանա երկրաշարժից, ջրհեղեղից և այլն: Այս կանոնը հատկապես կարևոր է այն
դեպքերում, երբ տեղի է ունենում սեփականության իրավունքի փոխանցում մի
սուբյեկտից մյուսին, քանի որ սեփականության իրավունքի ծագման պահից անձի
մոտ ծագում է նաև տվյալ գույքի պատահական կորստի և վնասվածքի ռիսկը:
Սակայն, քանի որ քաղաքացիական օրենսիրքը կողմերին հնարավորություն է տալիս
ինքնուրույն որոշելու, թե որ պահից է համարվում սեփականության իրավունքը
փոխանցված (ՀՀ քաղ.օր.-ի 176-րդ հոդված), դրանով նաև նրանք ըստ էության
որոշում են, թե որ պահից է նշված ռիսկը համարվում փոխանցված:

ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ․

Սեփականության իրավունքի ձեռքբերման սկզբնական հիմքերը:
Այն իրավաբանական փաստերը, որոնց հիման վրա անձի մոտ ծագում է
սեփականության իրավունքը, կոչվում են սեփականության իրավունքի ձեռք բերման
հիմքեր:
Այդ հիմքերը ընդունված է բաժանել սկզբնականի և ածանցյալի:
Սկզբնական են համարվում սեփականության իրավունքի ձեռք բերման այն
հիմքերը, որի դեպքում սուբյեկտի մոտ սեփականության իրավունքը ծագում է առաջին
անգամ կամ ինքնուրույն, այսինքն անկախ տվյալ գույքի նկատմամբ այլ անձանց
իրավունքներից: Այս դեպքում իրավահաջորդություն չկա:
Քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսել է սեփականության իրավունքի
ձեռքբերման հետևյալ սկզբնական եղանակները.
1. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը նոր պատրաստած կամ ստեղծված
գույքի նկատմամբ: Ըստ ՀՀ քաղ.օր.-ի 172-րդ հոդվածի 1-ին մասի, օրենքի և այլ
6
իրավական ակտերի պահանջների պահպանմամբ` անձի կողմից իր համար
պատրաստած կամ ստեղծած նոր գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք
ձեռք է բերում այդ անձը: Այստեղ խոսքը վերաբերվում է ինչպես շարժական, այնպես էլ
անշարժ գույքին, սակայն ի տարբերություն շարժականի, նոր ստեղծված անշարժ
գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագում է դրա պետական գրանցման
պահից (ՀՀ քաղ.օր.-ի 173 հոդված):
Նոր ստեղծված գույքի (թե շարժական, թե անշարժ) նկատմամբ սեփականության
իրավունք ձեռք բերելու հիմնական պայմանն օրենքի և այլ իրավական ակտերի
պահանջների պահպանումն է գույքը պատրաստողի կողմից: Այսպես, օրինակ որոշ
տեսակի գույքի պատրաստման համար անհրաժեշտ է հատուկ թույլտվության
(լիցենզիայի) առկայություն: Դրա բացակայության դեպքում անձը ոչ միայն ձեռք չի
բերում սեփականության իրավունք, այլև կարող է ենթարկվել նաև քրեական
պատասխանատվության (օրինակ` թմրանյութերի, զենքի, կեղծ դրամի և արժեթղթերի
պատրաստման համար և այլն):

2. Վերամշակում: ՀՀ քաղ.օր.-ի 174-րդ հոդվածը կարգավորում է այն դեպքերը,

երբ մի անձը վերամշակելով ուրիշին պատկանող նյութերը պատրաստում է
շարժական գույք: Այսինքն, սեփական նյութերի վերամշակման արդյունքում
ստեղծված գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքը
կորոշվի ոչ թե ՀՀ քաղ.օր.-ի 174-րդ հոդվածի, այլ 172-րդ հոդվածի 1-ին մասի
կանոններով:
Ընդհանուր կանոնի համաձայն, վերամշակման արդյունքում ստեղծված նոր
գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք է բերում նյութերի
սեփականատերը` վերամշակողին հատուցելով վերամշակման արժեքը , եթե այլ բան
նախատեսված չէ կողմերի միջև կնքված պայմանագրով:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 174-րդ հոդվածի ուժով վերամշակողը կարող է ձեռք բերել
սեփականության իրավունք վերամշակման արդյունքում ստեղծված գույքի
նկատմամբ հետևյալ պայմանների առկայության դեպքում.
ա. եթե վերամշակման արժեքը էականորեն գերազանցում է նյութերի արժեքը,
բ. վերամշակողը բարեխիղճ է, այսինքն չի իմացել և չէր կարող իմանալ այն
մասին, որ օգտագործում է ուրիշի նյութերը,
դ. վերամշակումը իրականացրել է իր համար, բայց ոչ առևտրային
նպատակներով:
Այս դեպքում վերամշակողը պարտավոր է նյութերի սեփականատիրոջը
հատուցել օգտագործված նյութերի արժեքը:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 174-րդ հոդվածում նշված կանոնները գործում են այնքանով,
որքանով որ կողմերի միջև բացակայում են պայմանագրային հարաբերությունները :
Այն դեպքում, երբ նյութերի սեփականատերը դրանք կորցրել է վերամշակողի
անբա-րեխիղճ գործողությունների հետևանքով, իրավունք ունի պահանջել , որ նոր
գույքը հանձնվի իր սեփականությանը և հատուցվեն իրեն պատճառված վնասները :

3. Հավաքելու համար հանրամատչելի գույքը սեփականացնելը: Այն դեպքերում,

երբ օրենքին համապատասխան, սեփականատիրոջ ընդհանուր թույլտվությամբ
կամ տեղական սովորույթի համաձայն, թույլատրվում է անտառներում,
ջրավազաններում կամ այլ տարածքներում հատապտուղներ կամ այլ
հանրամատչելի գույք հավաքել, ձկան կամ կենդանիների որս կատարել,
համապատասխան գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ձեռք է բերում
այն հավաքած կամ որսած անձը (ՀՀ քաղ.օր.-ի 175 հոդված):
Վերը նշված նորմը հանդիսանում է ՀՀ քաղ.օր.-ի 203-րդ հոդվածի 3-րդ մասի
լրացում, համաձայն որի, յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ազատորեն ` առանց որևէ
թույլտվության, գտնվելու պետության կամ համայնքի սեփականություն հանդիսացող `
բոլորի համար բաց հողամասերում և oգտվելու դրանցում եղած բնական
oբյեկտներից` պահպանելով oրենքով և այլ իրավական ակտերով սահմանված
նորմերը:

4. Սեփականության իրավունքի ձեռք բերումը տիրազուրկ գույքի նկատմամբ:

Ըստ ՀՀ քաղ.օր.-ի 178-րդ հոդվածի 1-ին մասի. «Տիրազուրկ է համարվում այն
գույքը, որը չունի սեփականատեր, կամ որի սեփականատերը անհայտ է կամ
հրաժարվել է դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքից »: Որպես տիրազուրկ
կարող է հանդես գալ ինչպես շարժական, այնպես էլ անշարժ գույքը, որի նկատմամբ
սեփականության իրավունքը կարող է ձեռք բերվել ձեռքբերման վաղեմության ուժով :

7
 Երբեմն գույքը կարող է սեփականատեր չունենալ, օրինակ` մահացածի գույքը`
մինչև ժառանգության ընդունումը, սակայն այն տիրազուրկ չի ճանաչվում , քանի որ
ձեռք է բերում ժառանգական զանգվածի կարգավիճակ, որի փոխանցումը
ժառանգներին հանդիսանում է օրենքով սահմանված հստակ գործընթաց, որի
շրջանակներում հստակ է նաև այն սուբյեկտների շրջանակը , որոնքն կարող են
հավակնել ժառանգական գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը։ Մինչդեռ
տիրազուրկ գույքի պարագայում ենթադրվում է, որ այն կարող է վերածվել ցանկացած
անձի սեփականության:
ա. Սեփականատիրոջ կողմից լքված շարժական գույքի նկատմամբ
սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը:
Շարժական գույքը, որը սեփականատերը լքել է կամ դրա նկատմամբ
սեփականության իրավունքից հրաժարվելու նպտակով թողել է այլ կերպ (դեն նետված
գույք), այլ անձինք կարող են վերածել իրենց սեփականության` ըստ ՀՀ քաղ.օր.-ի 179-
րդ հոդվածով սահմանված կարգի, համաձայն որի. «Անձը, ում սեփականության,
տիրապետման կամ օգտագործման ներքո գտնվող հողամասում, ջրավազանում կամ
այլ օբյեկտում կա նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատկի չափից ակնհայտ
ցածր արժեք ունեցող դեն նետված գույք կամ դեն նետված մետաղների ջարդոն ,
խոտանված արտադրանք, արտադրական և այլ թափոններ, օգտակար հանածոների
արդյունահանման ժամանակ առաջացած լցակույտեր, իրավունք ունի այդ գույքը
վերածել իր սեփականության` ձեռնամուխ լինելով դրա օգտագործմանը կամ
կատարելով գույքը սեփականության վերածելու այլ գործողություններ »: Դեն նետված
այլ գույքը, որը չի դասվում վերը թվարկվածների շարքին, ինչպես նաև որի արժեքը
գերազանցում է նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկի չափը, անցնում է այն
տիրապետող անձի սեփականությանը, եթե նրա դիմումի հիման վրա դատարանը
գույքը ճանաչում է տիրազուրկ:
Գույքը տիրազուրկ ճանաչելու ընթացակարգը սահմանվում է ՀՀ
քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 242-245 հոդվածներով:
Մասնավորապես, ՀՀ քաղ.դատ.օր.-ի 245-րդ հոդվածի համաձայն, առաջին ատյանի
դատարանը վճիռ է կայացնում գույքը տիրազուրկ ճանաչելու և դրա նկատմամբ
դիմողի սեփականության իրավունքը ճանաչելու վերաբերյալ, եթե գործի քննության
ընթացքում հաստատվում է, որ`
1) գույքը տիրազուրկ է,
2) այն անցել է դիմողի տիրապետման տակ` օրենքով սահմանված հիմքերից որևէ
մեկով:
Նշված կարգավորումներից հետևում է, որ միայն գույքի տիրազուրկ լինելը
բավարար չէ ցանկացած անձի կողմից դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքի
ձեռք բերման համար, վերջինս պետք է ապացուցի նաև, որ գույքն անցել է իր
տիրապետման ներքո օրենքով սահմանված թույլատրելի որևէ հիմքով։
ՕՐԻՆԱԿ. Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը բավարարել է
թիվ ԵԿԴ/3910/02/17 քաղաքացիական գործով պետական եկամուտների կոմիտեի
դիմումը մաքսային պահեստում գտնվող շարժական գույքը տիրազուրկ ճանաչելու և
դրա նկատմամբ պետության սեփականության իրավունքը ճանաչելու վերաբերյալ՝
հիմնավորված համարելով, որ՝
- որպես տիրազուրկ ճանաչման ենթակա գույքերը հանդիսանում են շարժական
գույքեր՝ հիմք ընդունելով ՔՕ 134 հոդվածով սահմանված անշարժ և շարժական
գույքերի հասկացությունը, համաձայն որի՝ շարժական գույք է համարվում անշարժ
չհամարվող գույքը: Ներկայացված գույքերը չեն հանդիսանում հողին ամրակցված
գույքեր, հետևաբար բացակայում է գույքն անշարժ գնահատելու համար
անհրաժեշտ պայմանը։
- շարժական գույքերը դիմումը ներկայացնելու պահին գտնվել են Դիմող
Հայաստանի Հանրապետության՝ ի դեմս ՊԵԿ-ի տիրապետման ներքո գտնվող
տարածքում․
- շարժական գույքերի հնարավոր սեփականատերերը տեղեկացված են եղել
շարժական գույքերի գտնվելու վայրի մասին, ինչպես նաև այն գործողությունների
կատարման մասին, որոնք անհրաժեշտ են գույքը ՊԵԿ-ից ստանալու համար ․
- հնարավոր սեփականատերերը տևական ժամանակ չեն կատարել գույքը
ստանալուն ուղղված գործողությունը, այն է՝ մաքսային հայտարագրումը, որպիսի
հանգամանքը Դատարանը գնահատլ է որպես գույքի նկատմամբ սեփականության
իրավունքից հրաժարմանն ուղղված կամքի դրսևորում՝ արտահայտված գույքը լքելու
ձևով։

8
 բ. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը գտանքի նկատմամբ:
Գտանք է համարվում այն իրը, որը պատահականորեն դուրս է եկել
սեփկանատիրոջ կամ այլ անձի տիրապետումից և գտնվել մեկ այլ անձի կողմից:
Քանի որ գտանքի դեպքում ենթադրվում է, որ այն ունի սեփականատեր, օրենքը
պարտավորեցնում է այն գտած անձին գտանքի մասին անհապաղ հայտնել գույքը
կորցրած անձին կամ գույքի uեփականատիրոջը կամ իրեն հայտնի որևէ այլ անձի,
որն իրավունք ունի uտանալ այդ գույքը և վերադարձնել այն: Եթե գույքը գտնվել է
շենքում կամ տրանuպորտում, այն պետք է հանձնվի այդ շենքի կամ տրանuպորտի
միջոցի uեփականատիրոջը կամ տիրապետողին: Այդ դեպքում անձը, ում հանձնվում
է գտանքը, ձեռք է բերում գույքը գտնող անձի իրավունքները և կրում է նրա
պարտականությունները (ՀՀ քաղ.օր.-ի 180 հոդվածի 1-ին մաս):
Եթե գույքը վերադարձնելու պահանջի իրավունք ունեցող անձը կամ նրա
գտնվելու վայրն անհայտ է, գույքը գտնող անձը պարտավոր է գտանքի մաuին
հայտնել ոuտիկանություն կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին: Գույքը
գտնող անձն իրավունք ունի այն պահել իր մոտ կամ ի պահ հանձնել
ոuտիկանությանը, տեղական ինքնակառավարման մարմնին կամ դրանց նշած
անձին:
Եթե գտանքի մաuին ոuտիկանություն կամ տեղական ինքնակառավարման
մարմին հայտնելու պահից հետո` վեց ամuվա ընթացքում, գտնված գույքն uտանալու
իրավազոր անձը չի հայտնաբերվել կամ գույքի նկատմամբ իր իրավունքի մաuին չի
հայտարարել այն գտնող անձին, ոuտիկանություն կամ տեղական
ինքնակառավարման մարմին, գույքի նկատմամբ uեփականության իրավունքը ձեռք
է բերում դրա գտնողը: Եթե գույքը գտնողը հրաժարվում է գտնված գույքը վերածել
uեփականության, այն դառնում է համայնքի uեփականություն:
Արագ փչացող գույքը կամ այն գույքը, որի պահպանման ծախuերն անհամաչափ
մեծ են դրա արժեքից, կարող է գույքը գտնողն իրացնել` ձեռք բերելով հաuույթի
գումարը հավաuտող գրավոր ապացույցներ: Գտնված գույքի վաճառքից uտացված
գումարը պետք է վերադարձվի այն uտանալու իրավաuություն ունեցող անձին : Գույքը
գտնողը, գույքի արժեքի uահմաններում, պատաuխանատու է դրա կորuտի կամ
վնաuվածքի համար միայն մեղքի առկայության դեպքում:
Գույքը գտած և դա uտանալու համար իրավազոր անձին այն վերադարձրած
անձն իրավունք ունի այդ անձից, իuկ գույքը համայնքի uեփականությանն անցնելի u`
տեղական ինքնակառավարման համապատաuխան մարմնից uտանալ գույքը
պահպանելու, հանձնելու կամ իրացնելու հետ կապված անհրաժեշտ ծախuերի `
ներառյալ գույք uտանալու իրավազորություն ունեցող անձին հայտնաբերելու
ծախuերի հատուցում:
Գույքը գտնողն իրավունք ունի այն uտանալու իրավազորություն ունեցող անձից
գույքի արժեքի մինչև քuան տոկոuի չափով վարձատրություն պահանջել գտանքի
համար: Եթե գտնված գույքն արժեք է ներկայացնում uոuկ այն uտանալու
իրավազորություն ունեցող անձի համար, ապա դրա վարձատրության չափը որոշվում
է այդ անձի հետ համաձայնությամբ, իuկ համաձայ նություն ձեռք չբերվելու դեպքում`
դատարանով: Այն դեպքում, երբ գտնված գույքի վերադարձի պահանջի համար
իրավազոր անձը հրապարակայնորեն պարգև է խոuտացել, այն վճարվում է
խոuտացած պարգևի պայմաններով: Վարձատրության իրավունքը չի ծագում, եթե
գույքը գտնողը չի հայտնել գտանքի մաuին կամ փորձել է թաքցնել այն:
Գույքը գտնողը, մինչև իրեն վարձատրելը, իրավունք ունի պահել գտած գույքը:

գ. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը առանց հսկողության թողնված

կենդանիների նկատմամբ:
Համաձայն ՀՀ քաղ.օր.-ի 183-րդ հոդվածի 1-ին կետի, առանց հuկողության
թողնված կամ մոլորյալ անաuուն կամ հuկողությունից դուրu թողնված այլ
կենդանիներ գտած և (կամ) պահող անձը պարտավոր է դրանք վերադարձնել
uեփականատիրոջը, իuկ եթե կենդանիների uեփականատերը կամ նրա գտնվելու
վայրն անհայտ է` հայտնաբերված կենդանիների մաuին երեք oրվա ընթացքում
հայտնել ոuտիկանություն կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին, որը պետք է
միջոցներ ձեռնարկի uեփականատիրոջը գտնելու համար:
Առանց հսկողության կամ մոլորյալ կենդանին համարվում է այն դեպքում , երբ
կորցնում է վերադառնալու իր սովորությունը կամ գտնվում է այնպիսի պայմաններում ,
որոնք թույլ չեն տալիս իրացնելու այդ սովորությունը :

9
 Իրավական տեսանկյունից այս նորմը կարելի է դիտել որպես գտանքի հատուկ
տեսակ, որը սակայն ենթարկվել է հատուկ կարգավորման` ելնելով օբյեկտի
առանձնահատկությունից, որպիսին հանդես են գալիս կենդանիները: Ի
տարբերություն գտանքի, ոստիկանությունը և տեղական ինքնակառավարման
մարմինները չեն կարող ի պահ ընդունել մոլորյալ կենդանիներին: Կենդանիների
uեփականատիրոջը որոնելու ընթացքում դրանք պահող անձը կենդանիներին կարող է
թողնել իր մոտ ու oգտվել դրանցից կամ դրանք հանձնել մեկ այլ անձի պահպանմանը
և oգտագործմանը: Առանց հuկողության թողնված կենդանիներ պահող անձի
խնդրանքով` ոuտիկանությունը կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինը
գտնում է դրանք պահպանելու համար անհրաժեշտ պայմաններ ունեցող անձ և նրան
է հանձնում կենդանիները: Առանց հuկողության թողնված կենդանիներ պահող անձը և
այն աձը, ում դրանք տրվել են պահելու ու oգտագործելու համար, պարտավոր են
դրանք պատշաճ պահպանել և դրանց արժեքի uահման ներում պատաuխանատու են
կենդանիների կորuտի ու վնաuվածքի համար` մեղքի առկայության դեպքում :
Ինչպես և գտանքի, այնպես էլ այս դեպքում, օրենքը սահմանում է վեցամսյա
ժամկետ` կենդանիների նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման
համար: Սակայն ի տարբերություն գտանքի, ՀՀ քաղ.օր-ի 184-րդ հոդվածի 2-րդ մասը
սահմանում է, որ կենդանիների նկատմամբ uեփականության իրավունքն այլ անձի
անցնելուց հետո` դրանց նախկին uեփականատիրոջ ներկայանալու դեպքում ,
վերջինu, այդ կենդանիների կողմից իր նկատմամբ կապվածության մաuին վկայող
հանգամանքների առկայությամբ, իրավունք ունի պահանջել, որպե uզի դրանք իրեն
վերադարձվեն նոր uեփականատիրոջ հետ համաձայնությամբ uահմանված
պայմաններով, իuկ համաձայնության բացակայության դեպքում` դատարանի
uահմանած պայմաններով:
Ինչպես և գտանքի դեպքում, կենդանիները գտած անձը իրավունք ունի
պահանջել վարձա-տրություն, որի չափը որոշվում է` ելնելով գտանքի վերաբերյալ
կանոններից: Բացի այդ, առանց հuկողության թողնված կենդանիներին
uեփականատիրոջը վերադարձնելու դեպքում կենդանի ներին պահած անձն իրավունք
ունի uեփականատիրոջից պահանջել հատուցելու պահպանման հետ կապված
անհրաժեշտ ծախuերը` հաշվանցելով կենդանիների oգտագործումից uտացած
oգուտները:

դ. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը գանձի նկատմամբ: Գանձ են

համարվում հողում կամ այլ գույքում թաղված կամ այլ եղանակով թաքցված դրամը
կամ արժեքավոր առարկաները, որոնց uեփականատերը չի կարող դրանք
հայտնաբերել կամ oրենքի ուժով կորցրել է դրանց նկատմամբ uեփականության
իրավունքը:
Ի տարբերություն գտանքի, որի դեպքում ենթադրվում է, որ իրը
պատահականորեն է դուրս եկել անձի տիրապետումից, գանձը դիտավորությամբ
թաքցված իրերն են: Եթե որպես գտանք կարող է դիտվել ցանկացած իր, ապա գանձ
են համարվում միայն դրամը և արժեքավոր առարկաները: Գտանքի դեպքում
ենթադրվում է, որ իրը սեփականատեր ունի, որից ելնելով էլ օրենքը վեցամսյա
ժամկետ է տրամադրում գտնողին` սեփականության իրավունքի ձեռքբերման
համար, մինչդեռ գանձ է համարվում այն գույքը, որը սեփականատեր չունի, դրա
համար էլ օրենքը սահմանում է, որ գտնելու պահից այն դառնում է գանձը գտնողի և
այն անձի սեփականությունը, որին պատկանող հողամասում կամ այլ գույքում
հայտնաբերվել է գանձը: Ընդ որում նրանց բաժինները համարվում են հավասար,
եթե այլ բան նախատեսված չէ նրանց համաձայնությամբ: Եթե գանձը հայտնաբերած
անձը տվյալ հո-ղամասում գտնվել է կամ գործել է առանց սեփականատիրոջ
թույլտվության, ապա նա սեփականության իրավունք ձեռք չի բերում գանձի
նկատմամբ (ՀՀ քաղ.օր.-ի 186 հոդվածի 2-րդ մաս):
Քաղաքացիական օրենսգիրքը հատուկ կանոններ է նախատեսել պատմության
կամ մշակույթի հուշարձան հանդիսացող գանձի վերաբերյալ, նշելով, որ այն
հանձնվում է պետության սեփականությանը, իսկ պետությունը պարտավորվում է
գտնողին և գույքի սեփականատիրոջը վարձատրել տվյալ գանձի արժեքի հիսուն
տոկոսի չափով, որը նրանց միջև բաշխվում է հավասարապես, եթե այլ բան
նախատեսված չէ նրանց համաձայնությամբ: Առանց գույքի, որտեղ թաքցված է եղել
գանձը, uեփականատիրոջ համաձայնության պեղումներ կատարող կամ արժեքներ
որոնող անձի կողմից նման գանձ հայտնաբերելու դեպքում, վարձատրությունն
ամբողջությամբ տրվում է գույքի uեփականատիրոջը:

10
 Հաշվի առնելով, որ որոշ անձանց համար պատմական և մշակութային
արժեքներ և գանձ հայտնաբերելու նպատակով պեղումներ կատարելը
հանդիսանում է նրանց աշխատանքային պարտականությունը, օրինակ`
հնագետների, ՀՀ քաղ.օր-ի 186-րդ հոդվածի 4-րդ մասը բացառում է նրանց
նկատմամբ վերը նշված կանոնների կիրառությունը:

ե. Սեփականության իրավունքի ծագումը ձեռքբերման վաղեմության ուժով:

Համաձայն ՀՀ քաղ.օր.-ի 187-րդ հոդվածի 1-ին մասի, քաղաքացին կամ
իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի uեփականատեր չէ, uակայն այն տաuը
տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում է որպեu
uեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում uեփականության իրավունք
(ձեռքբերման վաղեմություն):
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը անդրադառնալով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի
172-րդ հոդվածի 5-րդ կետին, 187-րդ հոդվածի 1-ին կետին և 280-րդ հոդվածին,
արձանագրել է, որ ձեռքբերման վաղեմությունն իրենից ներկայացնում է օրենքով
նախատեսված որոշակի ժամկետի լրանալու և որոշակի պայմանների վրա հասնելու
ուժով մեկ անձի կողմից սեփականության իրավունքի ձեռքբերման, իսկ մյուսի
կողմից այդ իրավունքի դադարման միջոց:
Միաժամանակ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ ձեռքբերման
վաղեմության ուժով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ է
մի շարք նախապայմանների միաժամանակյա առկայությունը։ Մասնավորապես
դրանք են`
1. տիրապետումը պետք է լինի բարեխիղճ ։ Տիրապետման բարեխղճությունը
գնահատվում է գույքը անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի
փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանց որևէ բռնության գործադրման։
Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքը ձեռք է բերում
օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի հիման
վրա, որը տիրապետողին կարող է տալ բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ
գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն: ՀՀ վճռաբեկ դատարանը
եզրահանգել է, որ ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականության իրավունքի
ծագման համար գույքն այլ անձի անցնելու ձևերը, որոնք էլ պայմանավորում են ձեռք
բերողի մոտ բարեխղճության առկայությունը կամ բացակայությունը , տարբեր են :
Ինչպես կամահայտնության գրավոր կամ բանավոր ձևերը, այնպես էլ անձի
գործողությունները և հավասարապես անգործությունը կարող են վկայել
տիրապետման բարեխղճության մասին: Բարեխղճության ծագումը, ինչպես և մյուս
պայմանները կարևորվում են գույքի փաստացի տիրապետման անցնելու պահին:
Այդուհանդերձ, առանձին դեպքերում բարեխղճությունը ժամանակագրական
առումով կարող է չհամընկնել գույքի փաստացի տիրապետման անցնելու պահի հետ:
Այլ կերպ` գույքը փաստացի տիրապետման անցնելու պահին այն ձեռք բերողի մոտ
կարող է բացակայել բարեխղճությունը և ծագել ավելի ուշ: Նման դեպքերում ինքնին
չպետք է բացառել ձեռքբերման վաղեմության առկայությունը: ՀՀ վճռաբեկ
դատարանն արձանագրել է, որ նման դեպքերում տասը տարվա ժամկետի հաշվարկի
հոսքը սկսվում է ոչ թե գույքի փաստացի տիրապետմանն անցնելու պահից, այլ
տիրապետման ընթացքում բարեխիղճ դառնալու պահից: Վերջինս էլ ըստ էության
նշանակում է, որ գույքն այդ պահից է անցել անձի տիրապետմանը, և անցման պահին
անձը եղել է բարեխիղճ
2. Փաստացի տիրապետողը գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականը,
այսինքն` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը ,
հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփական գույքի դեպքում։ Անձը
պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաև երրորդ անձանց հետ
հարաբերություններում:
3. Տիրապետումը պետք է լինի տասը տարի և անընդմեջ։ Այսինքն՝ 10 տարվա
ընթացքում գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի։ Տիրապետումը կարող է
ընդհատվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում է գույքի հետագա
տիրապետումից (գույքը դուրս է գալիս նրա տիրապետումից), կամ գույքի
սեփականատիրոջ կամ այլ անձանց գործողու թյուններով, որոնք ուղղված են գույքը
վերադարձնելուն: Տիրապետման վաղեմությունը վկայակոչող անձը կարող է իր
տիրապետման ժամկետին միացնել այն ժամանակը, որի ընթացքում այդ գույքին
տիրապետել է այն անձը, որի իրավահաջորդն է ինքը: Օրինակ` հոր մահից հետո նրա
որդին կարող է իր տիրապետման ժամկետի մեջ ընդգրկել այն ժամանակահատվածը ,
որի ընթացքում այդ գույքին տիրապետել է նրա հայրը: Պետք է նշել, որ

11
«Քաղաքացիական օրենսգիրքը ուժի մեջ դնելու մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի
համապատասխան, ձեռքբերման վաղեմության մասին նորմերի գործողությունը
տարածվում է նաև այն դեպքերի վրա, երբ գույքի տիրապետումն սկսվել է 1999թ.
հունվարի 1-ից առաջ և շարունակվում է օրենսգիրքը գործողության մեջ դնելու
պահին: Սա նշանակում է, որ այդ նորմերին հետադարձ ուժ է տրվում:
4. Տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ, այսինքն՝ փաստացի տիրապետողը
գույքը չպետք է տիրապետի երրորդ անձանցից գաղտնի եղանակով։
Հարկ է նշել, որ առավել կարևորվում է ինչպես անշարժ գույքի փաստացի
տիրապետողի վերաբերմունքը տիրապետվող գույքի նկատմամբ, այնպես էլ
գրանցված սեփականատիրոջ վարքագիծը և վերաբերմունքն այլ անձի կողմից իր
սեփականության տիրապետման նկատմամբ: Ըստ էության, օրենքով նախատեսված
տասը տարվա ժամանակահատվածն այն սահմանափակ ժամանակահատվածն է,
որի ընթացքում անշարժ գույքի սեփականատիրոջ գործողությունները կարող են
ազդել գույքի փաստացի տիրապետողի կողմից նրա` գույքը որպես սեփական
տիրապետելու բարեղճության վրա, քանի որ այս իրավահարաբերության համար
էական է անշարժ գույքի սեփականատիրոջ վերաբերմունքը նման տիրապետման
վերաբերյալ, որովհետև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի կիրառման
առումով սեփականատիրոջ կողմից գույքի տիրապետման իրավազորության
իրականացումն ինքնին բացառում է ձեռքբերման վաղեմության ուժով
սեփականության իրավունքի ճանաչում որևէ սուբյեկտի համար: Նման
մեկնաբանությունը բխում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 3-րդ
կետի բովանդակությունից:
Անշարժ գույքի գրանցված սեփականության իրավունք ունեցող անձի
վարքագիծը և վերաբերմունքն առանց օրենքի և պայմանագրի հիման վրա գույքը
փաստացի տիրապետող անձի տիրապետման նկատմամբ էական է դառնում ՀՀ
քաղաքացիական օրենսգրքի 280-րդ հոդվածի բովանդակության առումով
գնահատական տալու համար, քանի որ հիշատակված հոդվածը` որպես
սեփականությունից հրաժարվելու հիմք, կարևորում է ոչ միայն գրավոր
փաստաթղթի առկայությունը, այլ նաև սեփականատիրոջ գործողությունները
(անգործությունը):
Անշարժ գույքի սեփականատիրոջ կողմից գույքի նկատմամբ սեփականության
իրավունքի պաշտպանությանն ուղղված գործողությունները պետք է իրականացվեն
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածով նախատեսված ժամկետի
ընթացքում` մինչև գույքի փաստացի տիրապետողի կողմից ձեռքբերման
վաղեմության հիմքով սեփականության իրավունքի ճանաչման պահանջ
ներկայացնելը: Այս առումով պետք է նշել, որ ժառանգման կարգով իրականացված
իրավահաջորդության դեպքում գույքի նկատմամբ ժառանգների սեփականության
իրավունքի ծագումն ինքնըստինքյան չի վերացնում անշարժ գույքի փաստացի
տիրապետողի մոտ առկա տիրապետման բարեխղճությունը:
Քանի որ խոսքը գնում է անշարժ գույքի մասին, ՀՀ քաղ.օր.-ի 187-րդ հոդվածի 4-րդ
մասը սահմանում է, որ անշարժ գույքի նկատմամբ uեփականության իրավունքը
ձեռքբերման վաղեմության ուժով գույքը ձեռք բերած անձի մոտ ծագում է այդ
իրավունքի պետական գրանցման պահից: Ընդ որում ՀՀ քաղ․օր․-ի 178-րդ հոդվածի 3-
րդ մասի համաձայն, ձեռքբերման վաղեմությունը չի կիրառվում ինքնակամ կառույց
հանդիսացող անշարժ գույքի նկատմամբ:
Մինչև սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը, վաղեմային տիրապետողն
իրավունք ունի պաշտպանել իր տիրապետումը ցանկացած երրորդ անձի
ոտնձգությունից, սակայն այդ պաշտպանությունը չի գործում տվյալ գույքի
սեփականատիրոջ և դրա նկատմամբ օրինական տիրապետման իրավունք ունեցող
ցանկացած այլ անձի դեմ (ՀՀ քաղ.օր.-ի 187-րդ հոդվածի 3-րդ մաս):

5. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը ինքնակամ կառույցի նկատմամբ

և նշված հիմքի դադարումը օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում:
Սույն հիմքը ենթակա է քննարկման ժամանակագրական երկու ասպեկտով՝
- մինչև քաղաքացիական օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին
16.12.21 ՀՕ-397-Ն օրենքն ուժի մեջ մտնելը, երբ քաղաքացիական օրենսգրքի 188-րդ
հոդվածով թույլատրվում էր ինքնակամ կառույցների օրինականացումը, և
- քաղաքացիական օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին 16.12.21
ՀՕ-397-Ն օրենքն ուժի մեջ մտնելուց հետո, որով վերացվեց ինքնակամ կառույցների
օրինականացման հնարավորությունը, և միաժամանակ հաշվի առնելով մինչև
օրենքն ուժի մեջ մտնելը արդեն իսկ գոյություն ունեցող ինքնակամ կառույցների
12
առկայությունը, հնարավորություն ընձեռնելով որոշակի ժամանակահատվածում
դրանց պատշաճ հաշվառումն իրականացնելու պարագայում թույլատրել
օրինականացումը։
1) մինչև քաղաքացիական օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին
16.12.21 ՀՕ-397-Ն օրենքն ուժի մեջ մտնելը ՔՕ 188 հոդվածի կարգավորումները․
ՀՀ քաղ.օր.-ի 188-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, ինքնակամ կառույց է
համարվում oրենքով և այլ իրավական ակտերով uահմանված կարգով այդ
նպատակի համար չհատկացված հողամաuում կամ առանց թույլտվության կամ
թույլտվությամբ uահմանված պայմանների կամ քաղաքաշինական նորմերի և
կանոնների էական խախտումներով կառուցված կամ վերակառուցված շենքը,
շինությունը կամ այլ կառույցը:
Ինչպես բխում է այս սահմանումից, որպես այս իրավահարաբերության օբյեկտ
հանդես են գալիս շենքեր, շինություններ և այլ անշարժ գույք, որը ստեղծվում կամ
վերակառուցվում է շինարարական գործունեության արդյունքում, ինչի մասին է
վկայում «կառույց» բառի օգտագործումը: Սակայն այս դեպքում խոսքը գնում է
այնպիսի անշարժ գույքի մասին, որը ստեղծվել է օրենսդրության պահանջների
խախտմամբ: Այսպես, կառույցը համարվում է ինքնակամ, եթե կառուցվել է`
ա. oրենքով և այլ իրավական ակտերով uահմանված կարգով այդ նպատակի
համար չհատ-կացված հողամաuում,
բ. առանց համապատասխան թույլտվության,
գ. թույլտվությամբ սահմանված պայմանների խախտմամբ,
դ. քաղաքաշինական նորմերի և կանոնների էական խախտմամբ:
Քաղաքացիական օրենսգիրքը հնարավորություն էր ընձեռնում
օրինականացնելու ինքնակամ կառույցը, սահմանելով, որ ինքնակամ կառույցները
կարող են ճանաչվել oրինական` համայնքների ղեկավարների (Երևանում` Երևանի
քաղաքապետի), համայնքի վարչական տարածքներից դուրu` մարզպետների կողմից,
կառավարության uահմանած կարգով: Սակայն ինքնակամ կառույցը
oրինականացնելու վերաբերյալ դիմում ներկայացնելու իրավունք ունի միայն այն
անձը, որին uեփականության իրավունքով պատկանող հողամաuում գտնվում է այդ
կառույցը: Հաշվի առնելով խախտման բնույթը, մի շարք դեպքերում օրենքը բացառում
էր ինքնակամ կառույցի օրինականացման հնարավորությունը , մասնավորապես , եթե `
ա. կառույցը պահպանելը խախտում է այլ անձանց իրավունքները և oրենքով
պահպանվող շահերը,
բ. վտանգ է uպառնում քաղաքացիների կյանքին ու առողջությանը,
գ. կառուցված են Հայաuտանի Հանրապետության հողային oրենuգրքի 60
հոդվածով uահ-մանված հողամաuերի վրա (խոսքը վերաբերվում է այն հողամասերին ,
որոնք չի թույլատրվում փոխանցել քաղաքացիներին սեփականության իրավունքով ,
օրինակ` պատմական և մշակութային արժեքների օբյեկտներ են, զինվորական և
քաղաքացիական գերեզմանոցներ են և այլն), ինչպեu նաև
ինժեներատրանuպորտային oբյեկտների oտարման կամ անվտանգության գոտինե-
րում,
դ. կառուցված են քաղաքաշինական նորմերի և կանոնների էական
խախտումներով,
ե. առաջացնում են հարկադիր uերվիտուտ պահանջելու իրավունք:
Ինչպես սահմանում էր ՀՀ քաղ.օր-ի 188-րդ հոդվածի 3-րդ մասը,
չoրինականացված ինքնակամ կառույցը պետության, համայնքի կամ այլ շահագրգիռ
անձի հայցով, որի իրավունքները և oրենքով պահպանվող շահերը խախտվել են,
ենթակա է քանդման, իuկ հողամաuը` նախկին վիճակի վերականգնման` հողամաuի
uեփականատիրոջ հաշվին: ՈՒրիշի հողամաuում ինքնակամ կառույց իրականացրած
անձը պարտավոր է հատուցել հողամաuի uեփականա տիրոջը հաuցրած վնաuը,
ներառյալ` ինքնակամ կառույցի քանդման և հողամաuի նախկին վիճակի
վերականգնման ծախuերը:
Քաղաքացիական օրենսգիրքը ինքնակամ կառույցի նկատմամբ ճանաչում է այն
սուբյեկտի սեփականության իրավունքը, որին սեփականության իրավունքով
պատկանող հողամասում իրականացվել է այդ կառույցը: Մասնավորապես, ՀՀ
քաղ.օր.-ի 188 հոդ.-ի 2-րդ մասը սահմանում է, որ պետական կամ համայնքային
uեփականություն հանդիuացող հողամաuում գտնվող ինքնակամ կառույցի նկատմամբ
ճանաչվում է պետության կամ համայնքի uեփականությունը, անկախ նրանից , թե ով է
այն կառուցել:

13
 2) քաղաքացիական օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին 16.12.21
ՀՕ-397-Ն օրենքն ուժի մեջ մտնելուց հետո ՔՕ 188-րդ հոդվածի կարգավորումների
համաձայն՝
- Ինքնակամ կառույցը չի կարող ճանաչվել օրինական և ենթակա է քանդման
(ապամոնտաժման): Նման կառույցի քանդման (ապամոնտաժման) կարգը և
ժամկետները սահմանվում են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության
որոշմամբ:
- Հողամասի սեփականատերը, այդ թվում՝ ինքնակամ կառույցի առկայությամբ
հողամասը ձեռք բերողը, կրում է դրա վրա գտնվող ինքնակամ կառույցի
օգտագործման ու ինքնակամ կառույցի քանդման (ապամոնտաժման) հետ կապված
ռիսկերը:
- Հողամասի սեփականատերն իրավունք ունի քանդելու իր հողամասում
գտնվող ինքնակամ կառույցը՝ առանց դատարան դիմելու: Պետական կամ
համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողամասում գտնվող ինքնակամ
կառույցի քանդման (ապամոնտաժման) մասին որոշում կայացնում են օրենքով
սահմանված իրավասու մարմինները:
- Ուրիշի հողամասում գտնվող ինքնակամ կառույցը պետության, համայնքի կամ
այլ շահագրգիռ անձի հայցով, որի իրավունքները և օրենքով պահպանվող շահերը
խախտվել են, ենթակա է քանդման (ապամոնտաժման), իսկ հողամասը` նախկին
վիճակի վերականգնման` հողամասի սեփականատիրոջ հաշվին:
- Ուրիշի հողամասում ինքնակամ կառույց իրականացրած անձը պարտավոր է
հատուցել հողամասի սեփականատիրոջը հասցրած վնասը, ներառյալ՝ ինքնակամ
կառույցի քանդման (ապամոնտաժման) և հողամասի նախկին վիճակի
վերականգնման ծախսերը:
- Ինքնակամ կառույցների առկայությամբ անշարժ գույքի նկատմամբ
իրավունքի գրանցման առանձնահատկությունները կարգավորվում են գույքի
նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին օրենքով և դրա հիման վրա
ընդունված այլ իրավական ակտերով:
Փոփոխության ընդհանուր էությունը կայանում է նրանում, որ չի թողնվել որևէ
բացառություն ինքնակամ կառույցն օրինականացնելու, հետևաբար նաև դրա
նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման համար, այսինքն՝ դադարել է
գործել սեփականության իրավունքի ձեռք բերման նշված հիմքը։ Փոփոխության
նպատակն է հանդիսացել հասարակական կյանքում առաջացած այն իրավիճակի
փոփոխությունը, որ անձինք խուսափելու համար կառույցն իրականացնելու
փաստաթղթային և այլ գործընթացներից, նախընտրում էին իրականացնել կառույցը
առանց օրինական գործընթացների և այնուհետև օգտվել արդեն գոյություն ունեցող
ինքնական կառույցի օրինականացման հնարավորությունից։

6. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը պտուղների, եկամուտի և

արտադրանքի նկատմամբ:
Համաձայն ՀՀ քաղ.օր.-ի 172-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, գույքի oգտագործման
հետևանքով uտացված պտուղների, արտադրանքի և եկամուտների նկատմամբ
uեփականության իրավունք ձեռք է բերվում uույն oրենuգրքի 144 հոդվածով
նախատեuված հիմքերով: Համաձայն այդ հոդվածի, գույքի օգտագործման
արդյունքում ստացվածը պատկանում է այդ գույքն օրինական հիմքերով
օգտագործող անձին, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով, այլ իրավական
ակտերով կամ գույքի օգտագործման մասին պայմանագրով: Օրինակ` վարձակալը,
որպես օրինական տիրապետող և օգտագործող, ինքը կդառնա վարձակալված
գույքի օգտագորգծումից ստացված պտուղների սեփականատեր: Սակայն, քանի որ
խոսքը գնում է դիսպոզիտիվ նորմի մասին, ապա վարձակալության պայմանագրի
կողմերը կարող են սահմանել այլ կանոն, մասնավորապես նշելով, որ պտուղների
սեփականատեր դառնում է ոչ թե վարձակալը, այլ վարձատուն, այսինքն գույքի
սեփականատերը:

Սեփականության իրավունքի ձեռքբերման ածանցյալ եղանակները:

Ածանցյալ են համարվում սեփականության իրավունքի ձեռքբերման այն
եղանակները, որոնց դեպքում սեփականության իրավունքի ծագումը հիմնված է
նախորդ սեփականատիրոջ սեփականության իրավունքի վրա, այսինքն տեղի է
ունենում իրավահաջորդություն: Քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսել է
սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հետևյալ ածանցյալ եղանակները .
1. սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը պայմանագրով :
14
 ՀՀ քաղ. օր.-ի 172-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ sեփականատեր ունեցող
գույքի նկատմամբ դրա առուվաճառքի, փոխանակության, նվիրատվության
պայմանագրի կամ գույքի օտարման այլ գործարքի հիման վրա սեփականության
իրավունք կարող է ձեռք բերել այլ անձը:
Սա կարելի է դիտել որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման
ամենատարածված եղանակը: Առօրյա կյանքում ամենահաճախ կնքվող
պայմանագիրը առուվաճառքի պայմանագիրն է, որի արդյունքում տեղի է ունենում
սեփականության իրավունքի փոխանցում մի սուբյեկ տից մյուսին: Այդպիսիք են
հանդիսանում նաև նվիրատվության, փոխանակության, փոխառու թյան և մի շարք այլ
պայամանագրեր:
Սեփականության իրավունքի ծագման պահի ճիշտ որոշումը էական
նշանակություն ունի, քանի որ հենց այդ պահից սկսած էլ անձին է փոխանցվում գույքի
պատահական կորստի և պատահական վնասվածքի ռիսկը, գույքի պահպանման
հոգսը և այլն:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 176-րդ հոդվածի համաձայն, պայմանագրով գույքը ձեռք բերողի
սեփականության իրավունքը ծագում է գույքը հանձնելու պահից, եթե այլ բան
նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով:
Նորմը դիսպոզիտիվ է, այսինքն կողմերը կարող են իրենք սահմանել
սեփականության իրավունքի ծագման պահը, օրինակ` ոչ թե գույքի հանձնման
պահից, այլ դրա գինը լրիվ վճարելու կամ հենց պայմանագիրը կնքելու պահից:
Սակայն, եթե կողմերը այդ հարցի շուրջ հատուկ համաձայնություն չեն կայացնում,
ապա սեփականության իրավունքը ծագում է գույքի հանձնման պահից:
Որպես օրենքով սահմանված այլ դեպք կարող է գնահատվել ՔՕ 507-րդ
հոդվածի 1-ին մասի կարգավորումը, համաձայն որի՝ գնորդը դառնում է ապրանքի
սեփականատեր ապրանքի համար վճարելու պահից, եթե այլ բան նախատեսված չէ
պայմանագրով:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 177-րդ հոդվածը սահմանում է՝ ինչ հասկանալ գույքի հանձնում
ասելով, մասնավորապես, գույքի հանձնում է համարվում`
ա. գույքը ձեռք բերողին փաստացի հանձնելը,
բ. ձեռք բերողին առաքելու համար փոխադրողին հանձնելը,
գ. առանց տեղ հաuցնելու պարտավորության oտարված գույքը ձեռք բերողին
ուղարկելու համար կապի կազմակերպությանը հանձնելը:
Միաժամանակ հանձնման պահը, ըստ նույն հոդվածի, որոշվում է հետևյալ
կանոնով, այն է՝ գույքը ձեռք բերողին հանձնված է համարվում այն ձեռք բերողի կամ
նրա նշած անձի փաստացի տիրապետմանն անցնելու պահից:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 177-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերը սահմանում են գույքի
հանձնման պարզեցված կարգ, մասնավորապես՝
- եթե գույքի oտարման մաuին պայմանագիրը կնքելու պահին այն արդեն
գտնվում է ձեռք բերողի տիրապետման ներքո, գույքը նրան հանձնված է համարվում
այդ պահից: Օրինակ` երբ վարձակալը գնում է իր տիրապետմանը և
օգտագործմանը հանձնված գույքը:
- գույք հանձնելուն հավաuարեցվում է նաև դրա վերաբերյալ կոնոuամենտ կամ
ապրանքի տնoրինման մաuին այլ փաuտաթուղթ հանձնելը: Կոնոսամենտը
արժեթուղթ է, որը հիմնականում կիրառվում է ծովային բեռնափոխադրումների
ժամանակ և հավաստում է դրա տիրապետողի իրավունքը տնօրինելու դրանում
նշված գույքը և փոխադրելուց հետո ստանալ այն: Դա նշանակում է, որ մինչև բեռի
տեղ հասնելը, այն կարող է կոնոսամենտը տիրապետողի կողմից վաճառվել այլ
անձի, իսկ կոնոսամենտը տվյալ դեպքում գնորդին հանձնելը կդիտվի որպես
դրանում նշված գույքի հանձնում, քանի որ գնորդը կոնոսամենտը ներկայացնելով
իրավունք ունի ստանալ փոխադրված գույքը։

2. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը ժառանգման միջոցով:

ՀՀ քաղ. օր.-ի 172-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ qաղաքացու մահվան
դեպքում նրան պատկանող գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը
ժառանգաբար` կտակին կամ օրենքին համապատասխան, անցնում է այլ անձանց:
Ժառանգումը ընդհանուր իրավահաջորդության հիմնական ձևերից մեկն է: Այն
դրսևորվում է նրանում, որ ֆիզիկական անձի մահից հետո նրան պատկանող
ամբողջ գույքը, այդ թվում նաև իրավունքներն ու պարտականությունները
(բացառությամբ սուբյեկտի անձի հետ անխզելիորեն կապված իրավունքների և
պարտականությունների, օրինակ` ալիմենտ վճարելու պարտականությունը կամ
ալիմենտ պահանջելու իրավունքը) անցնում են ժառանգությունն ընդունած անձին:
15
 Ժառանգության ընդունման հիմքով սեփականության իրավունքի ծագման
պահի որոշումն ունի առանձնահատկություն, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ
ժառանգության ընդունման գործողությունը կարող է կատարվել ժառանգատուի
մահվանից հետո չորրորդ կամ հինգերորդ ամսում, որը հարց է առաջացնում՝ ինչ
կարգավիճակում է գտնվել գույքն այդ ընթացքում և արդյոք այդ պահից է ժառանգի
մոտ ծագում սեփականության իրավունքը։
Նշված հարցերի պատասխանները պետք է բխեցվեն ՔՕ 1225-րդ հոդվածի 5-րդ
մասի կարգավորումից, որի համաձայն՝ ընդունված ժառանգությունը ժառանգության
բացման ժամանակից համարվում է ժառանգին պատկանող, անկախ այդ գույքի
նկատմամբ ժառանգի իրավունքի պետական գրանցումից, եթե նման իրավունքը
ենթակա է գրանցման:
Նշվածից հետևում է, որ օրենքն անկախ ժառանգության ընդունման
գործողության կատարումից, հետադարձ ուժ է հաղորդել դրա իրավական
հետևանքին, ըստ այդմ լուծելով այն հարցը, որ՝
- ժառանգական գույքը որևէ պարագայում չի մնում տիրազուրկ
կարգավիճակում
- տեղի է ունենում իրավունքի փոխանցում ժառանգատուից ժառանգին առանց
ժամանակային խզման՝ հիմք ընդունելով ժառանգության բացման ժամանակը, այն է՝
ժառանգատուի մահվան օրը, իսկ մահացած ճանաչելու դեպքում այդ մասին
դատարանի վճիռն օրինական ուժի մեջ մտնելու օրը, եթե այլ օր սահմանված չէ
վճռում և այլն (ՔՕ 1188 հոդված)։

3. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը իրավաբանական անձի

վերակազմակերպման արդյունքում:
Վերակազմակերպումը իրավաբանական անձի դադարման հիմքերից է: Սակայն
ի տարբերություն լուծարման, որի դեպքում իրավաբանական անձը դադարում է
գոյություն ունենալուց և իրավահաջորդություն տեղի չի ունենում,
վերակազմակերպման դեպքում (ՔՕ 63-66 հոդվածներ) ստեղծվում են մեկ կամ մի
քանի նոր իրավաբանական անձինք, որոնց էլ փոխանցվում են
վերակազմակերպված իրավաբանական անձի իրավունքներն ու
պարտականությունները, այդ թվում իհարկե նաև սեփականության իրավունքը:
Օրինակ` երբ երկու և ավելի իրավաբանական անձինք միաձուլվում և ստեղծում են
մեկ նոր իրավաբանական անձ: Այս դեպքում միաձուլվող իրավաբանական անձինք
դադարեցնում են իրենց գոյությունը, իսկ նրանց իրավունքներն ու պարտակա-
նությունները փոխանցվում են նոր ստեղծված իրավաբանական անձին:
Ինչպես և ժառանգման, այնպես էլ իրավաբանական անձի
վերակազմակերպման դեպքում տեղի է ունենում ընդհանուր իրավահաջորդություն:

4. Սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը կոոպերատիվի կողմից

տրամադրված գույքի նկատմամբ․
ՀՀ քաղ. օր.-ի 172-րդ հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն՝ բնակարանային,
ամառանոցային, ավտոտնակային կամ այլ կոոպերատիվի անդամը և
փայակուտակման իրավունք ունեցող այլ անձինք, որոնք լրիվ մուծել են իրենց
փայավճարը կոոպերատիվի կողմից իրենց տրամադրված բնակարանի,
ամառանոցի, ավտոտնակի կամ այլ շինության համար այդ գույքի նկատմամբ ձեռք
են բերում սեփականության իրավունք:
Սույն նորմը սահմանում է կոոպերատիվի անդամի և փայակուտակման
իրավունքի ունեցող այլ անձի կողմից սեփականության իրավունքի ձեռք բերման
հարաբերությունը այն գույքի նկատմամբ, որը մինչև համապատասխան
իրավաբանական փաստի վրա հասնելը, հանդիսանում է կոոպերատիվի
սեփականությունը։
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 117-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն`
կոոպերատիվ է համարվում քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց
անդամության վրա հիմնված ու իր անդամների գույքային փայավճարների
միավորման միջոցով մասնակիցների նյութական և այլ կարիքների բավարարման
նպատակով ստեղծված կամավոր միավորումը:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը թիվ ՎԴ5/0186/05/09 վարչական գործով
20.07.2018թ․-ի որոշմամբ անդրադառնալով քննարկվող նորմի կիրառմանը,
մեկնաբանել է, որ կոոպերատիվի անդամն այն քաղաքացին կամ իրավաբանական
անձն է, ով անդամակցում է այնպիսի կամավոր ստեղծված միավորմանը, որի
նպատակն իր անդամների գույքային փայավճարների միավորման միջոցով նրանց
16
նյութական և այլ կարիքների բավարարումն է, իսկ փայակուտակման իրավունք
ունեցող այլ անձը կոոպերատիվի անդամ չէ, սակայն այն գույքի
համասեփականատերն է, որից կոոպերատիվի անդամը կատարել է փայավճարի
վճարումը (այսինքն` այն անձը, ով կոոպերատիվի անդամի հետ գտնվել է գույքային
հարաբերության մեջ):
Արդյունքում նշված գործով Վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ անձը ոչ
Կոոպերատիվի անդամ է, ոչ էլ փայակուտակման իրավունք ունեցող այլ անձ, ինչպես
նաև Կոոպերատիվի որոշմամբ նրան բնակարան չի տրամադրվել, հետևաբար ՀՀ
քաղաքացիական օրենսգրքի 172-րդ հոդվածի 6-րդ մասի ուժով վիճելի բնակարանի
նկատմամբ սեփականության իրավունք չէր կարող ձեռք բերել: Արդյունքում գտել է,
որ նման պայմաններում Հրաչյա Մելքոնյանի կողմից Կոոպերատիվի հաշվին գումար
փոխանցելու հանգամանքը սույն գործի լուծման համար էական նշանակություն
չունի և չի կարող սեփականության իրավունքի ծագման հիմք հանդիսանալ:
Անդրադառնալով վճռաբեկ բողոքի պատասխանում բերված այն փաստարկին, որ
Շիրակի մարզպետի 27.05.1999 թվականի թիվ 67 որոշման հիման վրա անձը
համարվել է Կոոպերատիվի փայատեր-անդամ` փայակուտակման իրավունք
ունեցող անձ, ապա Վճռաբեկ դատարանն այն հիմնավոր չի համարել, քանի որ ՀՀ
քաղաքացիական օրենսգրքի 119-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-րդ կետի համաձայն`
կոոպերատիվի անդամներ ընդունելու և հեռացնելու իրավունքը պատկանում է
կոոպերատիվի անդամների ընդհանուր ժողովի բացառիկ իրավասությանը, ուստի
Շիրակի մարզպետի 27.05.1999 թվականի թիվ 67 որոշումը հիմք չէ անձին
փայակուտակման իրավունք ունեցող այլ անձ ճանաչելու համար:
Իրավաբանական փաստը, որը հանգեցնում է սեփականության իրավունքի
փոխանցմանը կոոպերատիվից դրա անդամին կամ փայակուտակման իրավունք
ունեցող անձին, հանդիսանում է փայավճարի ամբողջական վճարումը։
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը թիվ ԵԱՆԴ/1636/02/15 քաղաքացիական գործով
20.07.2018թ․-ի որոշմամբ քննարկելով ՀՀ քաղ. օր.-ի 172-րդ հոդվածի 6-րդ մասի
կիրառությունը, արտահայտել է հետևյալ դիրքորոշումը․ «Իրավահարաբերության
ծագման պահին գործող «Հայաստանի Հանրապետությունում սեփականության
մասին» ՀՀ օրենքի (ընդունվել է 31.10.1990 թվականին, ուժի մեջ է մտել
01.12.1990 թվականին, ուժը կորցրել է 01.01.1999 թվականին) 12-րդ հոդվածի 2-
րդ մասի համաձայն՝ բնակարանային, բնակշինարարական, ավտոտնակային և այլ
կոոպերատիվի այն անդամը, որը լրիվ մուծել է իր փայը բնակարանի, ամառանոցի,
ավտոտնակի, իր օգտագործմանը տրված այլ շինության կամ տեղի համար, ձեռք է
բերում այդ գույքի սեփականության իրավունք:
Նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսում է նաև ՀՀ քաղաքացիական
օրենսգրքի 172-րդ հոդվածի 6-րդ կետը, համաձայն որի՝ բնակարանային,
ամառանոցային, ավտոտնակային կամ այլ կոոպերատիվի անդամը և
փայակուտակման իրավունք ունեցող այլ անձինք, որոնք լրիվ մուծել են իրենց
փայավճարը կոոպերատիվի կողմից իրենց տրամադրված բնակարանի,
ամառանոցի, ավտոտնակի կամ այլ շինության համար այդ գույքի նկատմամբ ձեռք
են բերում սեփականության իրավունք:
«Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքի
2-րդ հոդվածի համաձայն՝ իրավունքի ձեռքբերումը հաստատող փաստաթղթեր են
օրենքով սահմանված հիմքերով պետական գրանցման ենթակա իրավունքների
ձեռքբերման համար օրենսդրությամբ սահմանված ընթացակարգի ավարտի
իրավական ձևակերպման համար անհրաժեշտ և բավարար գրավոր
փաստաթուղթը, այդ թվում` քաղաքացիաիրավական պայմանագրեր, պետական
կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների անհատական
ակտեր, դատական ակտեր, իսկ օրենքի ուժով ճանաչված իրավունքի համար` այդ
օրենքով նման իրավունքի ձեռքբերման համար անհրաժեշտ և բավարար
նախապայման հանդիսացող իրավաբանական փաստերը հաստատող գրավոր
փաստաթղթեր:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1186-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն՝
ժառանգության զանգվածի մեջ է մտնում ժառանգության բացման օրը
ժառանգատուին պատկանող գույքը` ներառյալ դրամը, արժեթղթերը, գույքային
իրավունքները և պարտականությունները:
Վերոգրյալ իրավական նորմերի վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ
դատարանը փաստում է, որ կոոպերատիվում իր փայը լրիվ մուծած անդամը
ձեռք է բերում համապատասխան գույքի նկատմամբ սեփականության
իրավունք օրենքի ուժով: Հետևաբար անկախ այդ գույքի նկատմամբ
17
իրավունքի պետական գրանցումից՝ կոոպերատիվի անդամը համարվում է
գույքի սեփականատեր օրենքի ուժով: Նման պայմաններում Վճռաբեկ
դատարանն արձանագրում է, որ եթե կոոպերատիվում փայը վճարվել է
ժառանգատուի կենդանության օրոք ժառանգատուի կողմից, ապա վերջինս
նախքան իր մահն օրենքի ուժով ունեցել է սեփականություն գույքի
նկատմամբ: Ուստի, թեև գույքի նկատմամբ իրավունքի պետական
գրանցումը պետության կողմից այդ իրավունքի ճանաչումն է,
այդուհանդերձ, գույքի նկատմամբ ժառանգատուի կենդանության օրոք
սեփականություն իրավունքի պետական գրանցում իրականացված չլինելու
պայմաններում այդ գույքը ժառանգության զանգվածում չներառելը
կխախտի անձի սեփականության իրավունքը՝ առավել ևս նկատի ունենալով
այն հանգամանքը, որ ժառանգության զանգվածում կարող են ներառվել
նաև գույքային իրավունքներ: Հետևաբար, եթե ժառանգատուն իր
կենդանության օրոք վճարել է կոոպերատիվում ունեցած իր փայը՝
իրավահարաբերության ծագման պահին գործող օրենսդրության վերոգրյալ
նորմերին համապատասխան, ապա համապատասխան գույքը ներառվում է
ժառանգատուի ժառանգության զանգվածում:»։

ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԴԱԴԱՐՄԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ․

Այն իրավաբանական փաստերը, որոնց հիման վրա անձի մոտ դադարում է
սեփականության իրավունքը, կոչվում են սեփականության իրավունքի դադարման
հիմքեր: Այդ հիմքերի մեծ մասը նախատեսված են ՀՀ քաղ.օր.-ի 17-րդ գլխում, որը
կոչվում է «Սեփականության իրավունքի և այլ գույքային իրավունքների դադարելը»:
Չնայած օրենսդրական տեխնիկայի տեսանկյունից քաղաքացիական
օրենսգիրքը հստակ տարանջատել է սեփականության իրավունքի ծագման և
դադարման հիմքերը, սակայն պետք է նշել, որ սեփականության իրավունքի
դադարման հիմքերի մեծ մասը միաժամանակ հանդես են գալիս նաև որպես
սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքեր և հակառակը, օրինակ՝
առուվաճառքի պայմանագրի կնքման արդյունքում վաճառողի մոտ դադարում է
գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը, իսկ գնորդի մոտ այն ծագում է:
Ելնելով ՀՀ քաղ.օր.-ի 279-րդ հոդվածի բովանդակությունից, սեփականության
իրավունքի դադարման հիմքերը կարելի է բաժանել երեք խմբի, որոնք են.
1․ սեփականության իրավունքի կամավոր դադարեցում: Սեփականության
իրավունքը առավել հաճախ կամավոր դադարեցվում է այնպիսի գործողությունների
արդյունքում, ինչպիսիք են` սեփականության իրավունքի անցումը այլ անձի
զանազան պայմանագրերի կնքման արդյունքում (առուվաճառք, նվիրատվություն և
այլն), սեփականատիրոջ կողմից գույքը ոչնչացնելու, սպառողական նպատակներով
օգտագործելու, դրա վերամշակման արդյունքում: Բացի այդ, սեփականատերը
ուղղակի կարող է հրաժարվել համապատասխան գույքի նկատմամբ սեփակա-
նության իրավունքից:
1) Սեփականության իրավունքից հրաժարվելը ․ ՀՀ քաղ.օր-ի 280-րդ հոդվածի
համաձայն, քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը կարող է հրաժարվել իրեն
պատկանող գույքի սեփականության իրավունքից` այդ մասին գրավոր
հայտարարելով կամ այնպիսի գործողություններ կատարելով, որոնք ակնհայտ
վկայում են գույքի տիրապետումից, օգտագործումից և տնօրինումից նրա
մեկուսացման մասին` առանց այդ գույքի նկատմամբ որևէ իրավունք պահպանելու
մտադրության, իսկ սույն օրենսգրքի 275 հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված
դեպքում` գույքը հետ չպահանջելով: Սույն օրենսգրքի 275 հոդվածի 4-րդ մասով
նախատեսված ապրանքների և (կամ) տրանսպորտային միջոցների
սեփականատերը հայտնի չլինելու դեպքում դրանք ներմուծելու պահից մեկ տարի
լրանալը հիմք է սեփականության իրավունքից հրաժարվելու փաստը ճանաչելու
համար:
Նորմի բովանդակությունից հետևում է, որ սեփականության իրավունքից կարող
են հրաժարվել միայն քաղաքացիները և իրավաբանական անձինք, այսինքն
պետությունը և համայնքները չեն կարող հրաժարվել իրենց պատկանող գույքի
նկատմամբ սեփականության իրավունքից, որպիսի եզրահանգումը
պայմանավորված է նշված սուբյեկտների էությամբ և հանրային գործառույթներով,
այսինքն ցանկացած գործողություն պետք է ուղղված լինի հանրային շահի
իրացմանը, որպիսին չի կարող գնահատվել «հանրային» գույքից հրաժարվելը։
Սեփականատերը կարող է հրաժարվել իրեն պատկանող գույքի նկատմամբ
սեփականության իրավունքից՝
18
 - ուղղակիորեն հայտարարելով, այսինքն՝ գրավոր կամ բանավոր եղանակով
հայտնի դարձնելով կամքը, որի պարագայում ենթադրությունների
անհրաժեշտություն առկա չէ․
- կատարելով գործողություններ, որոնք վկայում են նրա այդ մտադրության
մասին: Օրինակ, անձը իրեն պատկանող սառնարանը թողնում է բակում և հեռանում
է, և քանի որ նշված գույքի օգտագործումը հասարակության ընկալմամբ և գույքի
էությունից ելնեով ենթադրում է տնային պայմաններում դրա պահպանումը և
օգտագործումը, նշված գործողությունը կարող է երրորդ անձի կողմից գնահատվել
որպես սեփականության իրավունքից հրաժարում։ Հակառակը, աղբամանի
տեղակայումը ոչ թե բնակարանում, այլ դրանից դուրս՝ ընդհանուր հարթակում,
համապատասխանում է տվյալ գույքի կիրառման վերաբերյալ հասարակական
ընկալմանը, և ենթադրվում է, որ չպետք է ընկալվի որպես գույքից հրաժարում։
Վճռաբեկ դատարանը ձեռքբերման վաղեմության հիմքով սեփականության
իրավունքի ձեռքբերման հիմքի շրջանակներում անդրադառնալով ՔՕ 280 հոդվածի
կիրառությանը, նշել է՝ «Անշարժ գույքի գրանցված սեփականության իրավունք
ունեցող անձի վարքագիծը և վերաբերմունքն առանց օրենքի և պայմանագրի հիման
վրա գույքը փաստացի տիրապետող անձի տիրապետման նկատմամբ էական է
դառնում ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 280-րդ հոդվածի բովանդակության
առումով գնահատական տալու համար, քանի որ հիշատակված հոդվածը` որպես
սեփականությունից հրաժարվելու հիմք, կարևորում է ոչ միայն գրավոր
փաստաթղթի առկայությունը, այլ նաև սեփականատիրոջ գործողությունները
(անգործությունը):» (տե´ս, Օֆիկ Ենոքյանն ընդդեմ Հովակիմ Կարոյանի և
Սվետլանա Կիրակոսյանի թիվ ԵՇԴ/0987/02/09 քաղաքացիական գործով ՀՀ
վճռաբեկ դատարանի 05.04.2013 թվականի որոշումը)։
Այսինքն՝ հրաժարումը չի սահմանափակվում միայն ակտիվ վարքագծի դրսևոր-
մամբ, և ըստ Վճռաբեկ դատարանի, հրաժարումը կարող է դրսևորվել նաև պասիվ
վարքագծով, օրինակ՝ բազմաթիվ դեպքերում վաղեմային տիրապետողի կողմից
սեփականատիրոջ ներկայությամբ որոշակի գործողությունների կատարումը և
սեփականատիրոջ կողմից չառարկվելը, գնահատվել է որպես գույքից հրաժարման
դրսևորում։
- հրաժարման առանձնահատուկ դեպք է հանդիսանում ՔՕ 275 հոդվածի 4-րդ
մասով նախատեսված դեպքում` գույքը հետ չպահանջելը: Մասնավորապես, ըստ
նշված հոդվածի, սեփականատերը հետախուզման մեջ գտնվող, ինչպես նաև
շարժիչի կամ նույնացման համարի վերադաջված կամ ջնջված համարներով կամ
հափշտակության այլ հատկանիշների առկայությամբ արտաքին տնտեսական
գործունեության ապրանքային անվանացանկի 8702, 8703, 8704, 8705 ապրանքային
դիրքերին դասվող ապրանքները և (կամ) տրանսպորտային միջոցներն իրավունք
ունի հետ պահանջելու բարեխիղճ ձեռք բերողից օրենսդրությամբ սահմանված
կարգով սեփականատիրոջը պատշաճ ծանուցելու իրավասություն ունեցող
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից լիազորված պետական
մարմնին իրազեկելու պահից մեկ տարվա ընթացքում:
Նշված ապրանքների և (կամ) տրանսպորտային միջոցների սեփականատերը
հայտնի չլինելու դեպքում դրանք ներմուծելու պահից մեկ տարի լրանալը հիմք է
սեփականության իրավունքից հրաժարվելու փաստը ճանաչելու համար:
Միայն սեփականատիրոջ հրաժարվելը դեռևս չի հանգեցնում սեփականության
իրավունքի դադարմանը, դրա համար անհրաժեշտ է նաև որպեսզի այդ գույքի
նկատմամբ մեկ այլ անձ ձեռք բերի սեփականության իրավունք: Սա նշանակում է, որ
թեկուզև սեփականատերը դեն է նետել գույքը, միևնույնն է նա շարունակում է կրել
սեփականատիրոջ իրավունքներն ու պարտականությունները և ցանկացած պահի
կարող է փոխել իր մտադրությունը: Միայն այն ժամանակ, երբ որևէ այլ անձ օրենքով
սահմանված հիմքերով դառնում է լքյալ գույքի սեփականատերը, նախկին
սեփականատերը կորցնում է դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքը (ՀՀ
քաղ.օր.-ի 280-րդ հոդվածի 2-րդ մաս):

2) Մասնավորեցումը (ապապետականացումը):
ՀՀ քաղ.օր.-ի 279-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սեփականության կամավոր
դադարեցման հիմք է սահմանում մասնավորեցումը (ապապետականացումը):
Ընդհանուր առմամբ մասնավորեցման տակ հասկացվում է պետական և
համայնքային սեփականություն հանդիսացող գույքի փոխանցումը ֆիզիկական և
իրավաբանական անձանց։ Մասնավորապես՝ ըստ «Պետական գույքի
մասնավորեցման (սեփականաշնորհման) մասին» օրենքի 3-րդ հոդվածի՝
19
մասնավորեցումը պետական գույքի նկատմամբ սեփականության կամ պետությանը
պատկանող այլ գույքային իրավունքների փոխանցումն է մասնավորեցման սուբ-
յեկտներին, որպիսիք նույն օրենքի համաձայն, հանդիսանում են ֆիզիկական և
իրավաբանական անձինք:
Հողային օրենսգրքի 44-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ Հողամասերի
նկատմամբ քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց սեփականության
իրավունքը ծագում է պետական ու համայնքային հողերի մասնավորեցման, ...
հիման վրա։
Մասնավորեցումը (սեփականաշնորհումը) կարող է իրականացվել այնպիսի
ձևերով, ինչպիսիք են` աճուրդը, մրցույթը, ուղղակի վաճառքը, բաժնետոմսերի
ազատ բաժանորդագրությունը և այլն:
Մասնավորեցումը լայն թափով կիրառվեց Սովետական միության փլուզումից
հետո, 1990-ական թվականներին, երբ որպես կանոն բացառապես պետության
սեփականություն հանդիսացող հողերը, պետական և համայնքային բնակարանային
ֆոնդը հատկացվեցին ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց։

2) Սեփականության իրավունքի հարկադիր դադարեցման հիմքերը :

Ինչպես արդեն գիտենք, ՀՀ Սահմանադրությունը և քաղաքացիական
օրենսգիրքը հռչակում են սեփականության իրավունքի անձեռնմխելիության
սկզբունքը, որի էությունը կայանում է նրանում, որ չի կարելի անձին իր կամքին
հակառակ զրկել սեփականությունից, բացառությամբ օրենքով նախատեսված
դեպքերի՝ դատական կարգով։
Սեփականությունից հարկադրաբար զրկելու հիմքերը, որպես կանոն,
սահմանված են քաղաքացիական օրենսգրքով, որի 279-րդ հոդվածի 2-րդ մասի
համաձայն, չի թույլատրվում uեփականատիրոջ գույքը հարկադրաբար վերցնել կամ
առգրավել, բացի այն դեպքերից, երբ oրենքով նախատեuված հիմքերով`
ա) պարտավորությունների համար գույքի վրա տարածվում է բռնագանձում
(ՀՀ քաղ.օր., հոդված 281):
ՀՀ քաղ.օր.-ի 281-րդ հոդվածի համաձայն, սեփականատիրոջ
պարտավորություններով նրան պատկանող գույքի վրա բռնագանձում տարածելու
միջոցով գույքը կարող է առգրավվել դատարանի վճռի հիման վրա, եթե
բռնագանձում տարածելու այլ կարգ նախատեuված չէ պայմանագրով:
Բռնագանձումը կիրառվում է այն դեպքերում, երբ անձը չի կատարում կամ ոչ
պատշաճ է կատարում իր պարտավորությունները և պարտատերը ստիպված
դիմում է դատարան` պահանջելով հարկադիր կարգով վերցնել պարտապանին
պատկանող գույքը` դրա հաշվին իր պա-հանջները բավարարելու նպատակով:
Բռնագանձումը չի հետապնդում պատժելու նպատակ, այլ պարտապանի գույքի
հաշվին հարկադրաբար իրականացվում է վերջինիս պարտականությունը,
հետևաբար, եթե գույքը բռնագանձելու (հրապարակային սակարկություններով կամ
ուղղակի վաճառքի միջոցով իրացնելու) արդյունքում ստացված գումարը ավելին է,
քան պարտավորության գումարը, այն ենթակա է վերադարձման գույքի
սեփականատիրոջը (պարտապանին)։
Բռնագանձված գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը դադարում է ոչ
թե այն սեփականատիրոջ մոտից վերցնելու, այլ այդ գույքի նկատմամբ այն անձի
uեփականության իրավունքի ծագման պահից, ում անցնում է տվյալ գույքը (ՀՀ քաղ.
օր.-ի 281-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Օրինակ՝ հարկադիր կատարման ծառայությունն
առգրավել է ավտոմեքենան, որպեսզի իրացնի և ստացված գումարը ուղղի
պարտատիրոջ պարտավորությունների կատարմանը, սակայն, քանի դեռ իրացումը
չի ավարտվել՝ ավտոմեքենայի նկատմամբ գնորդի սեփականության իրավունքի
գրանցման կատարմամբ, պարտապանը շարունակում է հանդիսանալ դրա
սեփականատերը։
Բռնագանձումն իրականացվում է դատարանի որոշման հիման վրա, իհարկե
եթե կողմերը իրենց համաձայնությամբ բռնագանձում տարածելու այլ կարգ չեն
նախատեսել, օրինակ` քաղաքացիական օրենսգիրքը գրավառուին իրավունք է
վերապահում առանց դատարան դիմելու բռնագանձում տարածել կամ իրացնել
գրավադրված գույքը, եթե դա նախատեսված է գրավի պայմանագրով (ՀՀ քաղ.օր.-ի
249-րդ հոդվածի 1-ին մաս):
Բռնագանձումը կիրառելու կարգն ու պայմանները սահմանվում են «Դատական
ակտերի հարկադիր կատարման մասին» օրենքով՝ ներառյալ գույքի այն տեսակները,
որի նկատմամբ բռնագանձում չի կարող տարածվել (Օրենքի 51-րդ հոդված):

20
 բ) oտարվում է այն գույքը, որն oրենքի ուժով չի կարող պատկանել տվյալ անձին
(ՀՀ քաղ.օր., հոդված 282):
ՀՀ քաղ.օր.-ի 282-րդ հոդվածի 1-ին, 1.1.-րդ և 3-րդ մասերով սահմանվում են
իրավիճակներ, երբ՝
- անձը օրինական կարգով ձեռք է բերել սեփականության իրավունք այնպիսի
գույքի նկատմամբ, որը նրան չի կարող պատկանել, օրինակ՝ հորից տղային որպես
ժառանգություն անցել է գյուղատնտեսական նշանակության հող, այսինքն՝
ժառանգման հիմքով ծագել է սեփականության իրավունք հողի նկատմամբ, սակայն
միաժամանակ պարզվում է, որ տղան օտարերկացի է, որը չի կարող այդ հողի
նկատմամբ ունենալ սեփականության իրավունք, այսինքն՝ հողը նրան չի կարող
պատկանել։ Այս դեպքում ժառանգը պարտավոր է գույքը օտարել դրա նկատմամբ
uեփականության իրավունքի ծաման պահից մեկ տարվա ընթացքում, եթե այլ
ժամկետ նախատեuված չէ oրենքով։
- անձն արդեն ունի սեփականության իրավունքի գույքի նկատմամբ և դրանից
հետո է ի հայտ գալիս փաստական հանգամանք, որի հիմքով օրենքի ուժով գույքը չի
կարող նրան պատկանել։ Օրինակ՝ անձը գյուղատնտեսական նշանակության հողի
սեփականատեր է և փոխում է քաղաքացիությունը՝ դադարեցնելով ՀՀ
քաղաքացիությունը, որի արդյունքում գույքը չի կարող նրան պատկանել օրենքի
ուժով։ Այս դեպքում սեփականատերը պարտավոր է գույքը օտարել այդ
հանգամանքի ի հայտ գալուց հետո՝ մեկ տարվա ընթացքում, եթե այլ ժամկետ
նախատեսված չէ օրենքով:
- օրենքով թույլատրվող հիմքերով քաղաքացու կամ իրավաբանական անձի մոտ
հայտնվել է այնպիսի գույք, որը ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ է հատուկ
թույլտվություն, և որն ստանալու համար սեփականատիրոջ խնդրանքը մերժվել է։
Օրինակ՝ ՔՕ 1250 հոդվածը սահմանում է, որ Ժառանգատուին պատկանող գույքը,
որը շրջանառության մեջ է գտնվում հատուկ թույլտվությամբ (զենք և այլն),
ժառանգության զանգվածի մեջ է մտնում և ժառանգվում է սույն օրենսգրքով
սահմանված ընդհանուր հիմունքներով: Այսինքն, եթե ժառանգը որպես
ժառանգություն ստացել է զենք, որի ձեռք բերումը պահանջում է թույլտվություն,
դիմել է այն ստանալու համար, սակայն մերժվել է, հայտնվում է իրավիճակում, որ
օրինական կարգով դարձել է դրա սեփականատերը, սակայն չի կարող պահել, քանի
որ չունի թույլտվություն, գույքն օտարվում է այն գույքի համար սահմանված կարգով,
որը չի կարող պատկանել տվյալ սեփականատիրոջը, այսինքն՝ մերժման պահից մեկ
տարվա ընթացքում:
Քննարկվող հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է այն հետևանքը, որը վրա է
հասնում, եթե սեփականատերը կամովին չի օտարում այդ գույքը, մասնավորապես՝
գույքը` դրա բնույթի և նշանակության հաշվառմամբ, պետական կամ տեղական
ինքնակառավարման մարմնի դիմումի հիման վրա կայացված դատարանի վճռով
վաճառվում է հարկադիր կարգով, և ստացված գումարը հանձնվում է նախկին
սեփականատիրոջը կամ վերածվում է պետական կամ համայնքային
սեփականության, իսկ նախկին սեփականատիրոջը հատուցվում է գույքի արժեքը:
Այդ դեպքում հանվում են գույքն օտարելու ծախսերը:

գ) uեփականության` հաuարակության և պետության կարիքների համար

oտարվելու դեպքում (ՀՀ քաղ.օր.-ի 218 հոդված):
Սեփականության իրավունքի դադարման այս հիմքը բխում է ինչպես ՀՀ
քաղ.օր.-ի 218-րդ, այնպես էլ ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի
բովանդակությունից, համաձայն որի, hանրության գերակա շահերի ապահովման
նպատակով սեփականության օտարումն իրականացվում է օրենքով սահմանված
բացառիկ դեպքերում և կարգով` միայն նախնական և համարժեք
փոխհատուցմամբ:
Այս հարաբերությունների հիմնական կարգավորումն իրականացվում է
«Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության
օտարման մասին» օրենքով (նախկին անվանումը՝ «Հասարակության և պետության
կարիքների համար սեփականության օտարման մասին»): Օրենքի 3-րդ հոդվածի
համաձայն՝ հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով
սեփականության օտարման սահմանադրական պայմաններն են՝
ա) օտարումը պետք է իրականացվի օրենքով սահմանված բացառիկ
դեպքերում և կարգով.

21
 բ) օտարվող սեփականության դիմաց պետք է տրվի նախնական և համարժեք
փոխհատուցում (այսուհետ՝ փոխհատուցում):
Օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն, հանրության գերակա շահի որոշման
սկզբունքներն են՝
ա) հանրության շահը պետք է գերակա լինի օտարվող սեփականության
սեփականատիրոջ շահերից.
բ) հանրության գերակա շահի արդյունավետ իրագործումը չի կարող
ապահովվել առանց տվյալ սեփականության օտարման.
գ) հանրության գերակա շահից ելնելով` սեփականության օտարումը չպետք է
չհիմնավորված վնաս պատճառի սեփականատիրոջը.
դ) հանրության շահը գերակա է ճանաչվում կառավարության որոշմամբ.
ե) հանրության գերակա շահի առկայության փաստը կարող է վիճարկվել
դատական կարգով:
Գերակա հանրային շահը կարող է հետապնդել հետևյալ նպատակներ, ինչպիսիք
են` պետության պաշտպանության, պետության և հասարակության անվտանգության
ապահովումը, ՀՀ միջազգային պայմանագրերով նախատեսված
պարտավորությունների կատարման ապահո վումը, շրջակա միջավայրի
պահպանության ապահովումը, միջազգային և հանրապետական նշանակության
պատմության և մշակութային արժեքների կամ հուշարձանների , ինչպես նաև
բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծման կամ պահպանության
ապահովումը և այլն (Օրենքի 4-րդ հոդված):
Օրինակ՝ ՀՀ կառավարությունը 23 փետրվարի 2022 թվականի N 214-Ն
որոշմամբ սահմանել է՝
1. Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Պտղնի համայնքում
«Աբովյանի գազի ստորգետնյա պահեստավորման կայանի նոր կոմպրեսորային
կայանի կառուցում» ծրագրի (այսուհետ` ծրագիր) իրականացման նպատակով
Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի Պտղնի համայնքում գտնվող
ֆիզիկական անձանց և համայնքին սեփականության իրավունքով պատկանող
տարածքների նկատմամբ՝ համաձայն N 1 հավելվածի, ճանաչել հանրության
գերակա շահ հետևյալ հիմնավորումներով`
1) ծրագիրն ունի համապետական կարևոր ռազմավարական նշանակություն,
քանի որ նպաստում է էներգետիկ անվտանգության մակարդակի բարձրացմանը և
սպառողների հուսալի ու անվտանգ գազամատակարարման ապահովմանը.
2) ծրագրի իրականացման շահը գերակայում է օտարվող սեփականության
սեփակա-նատերերի շահերից, և ծրագրի արդյունավետ իրականացումը չի կարող
ապահովվել` առանց սույն որոշման N 1 հավելվածում նշված տարածքների
օտարման, քանի որ հողամասերի վրա կատարվող աշխատանքները հանդիսանում
են գազամատակարարման համակարգի անբաժան տեխնոլոգիական մասերը:
Որպես հանրության գերակա շահ չի կարող համարվել պետական կամ
տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջե լրացուցիչ եկամուտների
ապահովման նպատակը:
Որպես համարժեք փոխհատուցում Օրենքի 11-րդ հոդվածը սահմանում է
օտարվող գույքի շուկայական արժեքից տասնհինգ տոկոս ավելի գումարը: Նշված
հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ օտարվող սեփականության շուկայական արժեքը
բաց և մրցակցային շուկայում սեփականություն հանդիսացող գույքի վաճառողի և
գնորդի գիտակցաբար, արդարացի առևտրի պայմանների պահպանմամբ և
օրինական գործողությունների արդյունքում ձևավորվող, գույքի վաճառքի առավել
հավանական գինն է: Եթե օտարվող սեփականության համար առկա չէ
համապատասխան բաց և մրցակցային շուկա, ապա սեփականության շուկայական
արժեքը որոշվում է այնպիսի հաշվարկման մեթոդով, որն արդարացի կհամարի
դատարանը:
Որպես նշված հիմքով գույքի օտարման առնչությամբ սեփականատիրոջ
երաշխիքներ Օրենքի 14-րդ հոդվածը սահմանում է, որ՝
- օտարվող սեփականության սեփականատերը, մինչև դրա օտարումը կամ
օտարումից ծագող իրավունքների պետական գրանցումն իրավունք ունի այն
տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու, ինչպես նաև կատարելու միայն
այնպիսի բարելավումներ, որոնք ապահովում են տվյալ սեփականության
օգտագործումն իր նշանակությանը համապատասխան:
- դատական կարգով օտարված անշարժ գույքի սեփականատերը, ինչպես նաև
անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունք ունեցող այլ անձինք իրավունք ունեն

22
սեփականության օտարման օրվանից սկսած` երկամսյա ժամկետում, անհատույց
օգտագործելու օտարված անշարժ գույքը:
- պայմանագրով կամ դատական կարգով հանրության գերակա շահերի
ապահովման նպատակով սեփականության օտարման պահից օտարվող
սեփականության սեփականատերն ազատվում է օտարվող սեփականության մասին
կնքված գործարքներով նախատեսված իր պարտավորությունները չկատարելու կամ
ոչ պատշաճ կատարելու համար նախատեսված պատասխանատվությունից, եթե
պարտավորությունների չկատարումը կամ անպատշաճ կատարումը
պայմանավորված է սեփականության օտարմամբ:
Դատական կարգով օտարման և այլ մանրամասները սահմանված են Օրենքով։

դ) վերցվում են անտնտեuվար պահվող մշակութային արժեքները (ՀՀ քաղ.օր.-

ի 284 հոդված):
ՀՀ Սահմանադրության 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, մշակութային
ժառանգությունը պետության հոգածության և պաշտպանության ներքո են։
Ի ապահովումն այս սահմանադրական նորմի, ՀՀ քաղ.օր.-ի 284-րդ հոդվածը
սահմանում է, որ այն դեպքերում, երբ oրենքի համաձայն` առանձնապեu
արժեքավոր և պետության կողմից պահպանվող մշակութային արժեքների
uեփականատերը դրանք պահում է անտնտեuվար, ինչը uպառնում է դրանց
նշանակության կորuտին, նման արժեքները դատարանի վճռով կարող են վերցվել
uեփականատիրոջից` պետության կողմից դրանց գինը հատուցելու միջոցով:
Մշակութային արժեքները վերցնելիu uեփականատիրոջը դրանց արժեքը
հատուցվում է կողմերի համաձայնությամբ, իuկ վեճի դեպքում` դատարանի
uահմանած չափով:
Հարկ է նկատել, որ օրենսդիրը սահմանել է միայն պետության կողմից վերցնելու
և գինը վճարելու հնարավորություն, որի շրջանակներում հարց է ծագում՝ ինչ տեղի
կունենա, եթե պետությունը չունենա հնարավորություն վճարելու նշված գույքի գինը,
արդյո՞ք արդարցված չէր լինի սահմանել նաև դրա հրապարակային
սակարկություններով վաճառքի հնարավորություն, քանի որ վերջնական նպատակը
առանձնապեu արժեքավոր և պետության կողմից պահպանվող մշակութային
արժեքների պահպանությունն է անտնտեսվար գործողություններից, ինչի
արդյունքում թույլատրելի կարող է համարվել նաև մեկ այլ անձի սեփականությանը
նշված արժեքների փոխանցումը։

ե) կատարվում է ռեկվիզիցիա (ՀՀ քաղ.օր.-ի 285 հոդված):

ՀՀ քաղ.օր.-ի 285-րդ հոդվածի համաձայն, տարերային աղետների,
տեխնոլոգիական վթարների, համաճարակների դեպքերում և արտակարգ բնույթ
կրող այլ հանգամանքներում գույքը կարող է oրենքով uահմանված պայմաններով ու
կարգով, պետական մարմինների որոշմամբ, վերցվել uեփականատիրոջից` ի շահ
հաuարակության` դրա արժեքը վճարելու պայմանով (ռեկվիզիցիա):
Ռեկվիզիցիայի իրականացման հիմնական պայմանը որոշակի արտակարգ
հանգամանքների առկայությունն է, որոնք պահանջում են անհապաղ
գործողությունների իրականացում: Դրա համար էլ, այն իրականացվում է պետական
մարմինների որոշման հիման վրա, այսինքն արտադատական կարգով:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 285-րդ հոդվածի բովանդակությունից բխում է, որ
սեփականատերը կարող է վիճարկել միայն փոխհատուցման չափը, բայց ոչ
ռեկվիզիցիայի մասին որոշումը:
Անձը, ում գույքը հարկադրաբար վերցվել է, իրավունք ունի պահանջել, որ իրեն
վերադարձվի պահպանված գույքը, եթե վերացել են այն հանգամանքները, որոնց
կապակցությամբ կատարվել է ռեկվիզիցիա: Թեպետ այս դեպքում օրենքը
մանրամասն չի կարգավորում պետական մարմնի և սեփականատիրոջ միջև գույքի
վերադարձման հետ կապված հարաբերությունները, ենթադրվում է, որ գույքը հետ
պահանջելու դեպքում սեփականատերն էլ իր հերթին պետք է վերադարձնի իրեն
տրամադրված փոխհատուցումը, իհարկե հաշվի առնելով ռեկվիզիցիայի ժամանակ
օգտագործման արդյունքում գույքի արժեքի նվազման հանգամանքը:

զ) կատարվում է բռնագրավում (ՀՀ քաղ.օր.-ի 288 հոդված):

ՀՀ քաղ.օր.-ի 288-րդ հոդվածի համաձայն, օրենքով նախատեuված դեպքերում
գույքը uեփականատիրոջից կարող է անհատույց առգրավվել դատավճռով` որպեu
հանցագործության համար պատժամիջոց (բռնագրավում):

23
 Հոդվածի նշված մեկնաբանությունից հետևում է, որ օրենսդիրը
«բռնագրավում» եզրույթը կիրառում է միայն քրեական օրենսգրքով սահմանված
պատժի դիրքերից, այսինքն՝ գույքի վերցնելը կատարվում է անհնատույց՝ որպես
սանկցիա։
Միաժամանակ ուշադրության է արժանի այն հանգամանքը, որ
քաղաքացիական օրենսգիրքը որոշ դեպքերում կիրառում է «բռնագանձում»
եզրույթը, թեպետ էությամբ սահմանված միջոցը բնորոշ է բռնագրավմանը, այսինքն՝
հանդիսանում է սանկցիա, օրինակ՝ ըստ ՀՀ քաղ.օր.-ի 313-րդ հոդվածի, եթե
գործարքը կնքվել է սպառնալիքի, բռնության, խաբեության ազդեցության տակ,
ապա այն գույքը, որը գործարքի անվավերության հետևանքով պետք է
վերադարձվեր բռնությունը, սպառնալիքը կամ խաբեությունը կիրառած անձին,
բռնագանձվում է հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության: Գույքը բնեղենով
պետությանը հանձնելու անհնարինության դեպքում դրա արժեքը բռնագանձվում է
դրամով:
Ակնհայտ է, որ սույն դեպքում օրենքի նպատակը անձին պատժելն, ով
գործարքը կնքելու համար կիրառել է խաբեություն, բռնություն և այլն, հետևաբար
արդարացված կլիներ, եթե ընդլայնվեր «բռնագրավում» հասկացությունը՝ ներառելով
նաև քաղաքացիական և այլ եղանակով որպես սանկցիա գույքի անհատույց
վերցնելը հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության։

է) ազգայնացում:
ՀՀ քաղ.օր.-ի 279-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն, քաղաքացիների և
իրավաբանական անձանց uեփականությանը պատկանող գույքի պետականացումը
(ազգայնացումը) կատարվում է oրենքի հիման վրա, այդ գույքի արժեքի ու մյուu
վնաuների հատուցմամբ` uույն oրենuգրքի 286 հոդվածով uահմանված կարգով
ՀՀ քաղ.օր.-ի 286-րդ հոդվածի համաձայն, Հայաuտանի Հանրապետության
կողմից uեփականության իրավունքը դադարեցնող oրենքն ընդունելու դեպքում դրա
հետևանքով uեփականատիրոջը պատճառված վնաuները, այդ թվում` գույքի
արժեքը, հատուցում է պետությունը: Վնաuների հատուցման մաuին վեճերը լուծում է
դատարանը:
Հարկ է նշել, որ ազգայնացման մասին դրույթը խիստ վիճահարույց է և չկա ըստ
էության դրա կիրառություն, մասնավորապես՝ 2006թ-ին շրջանառության մեջ է դրվել
«Ազգայնացման մասին» օրենքի նախագիծ, որի ընդունումը սակայն մերժվել է։
Ազգայնացման վերաբերյալ որոշակի կարգավորումներ են բովանդակվում ՀՀ-ի
կողմից վավերացված մի շարք միջազգային փաստաթղթերում, օրինակ՝ «Ներդրողի
իրավունքների պաշտպանության մասին» կոնվենցիան սահմանում է, որ․
«Ներդրումները ենթակա չեն ազգայնացման և բռնագանձման, բացառությամբ
առանձին դեպքերի (տարերային աղետ, վթար, համաճարակ, անասունների
համաճարակ և արտակարգ բնույթ կրող այլ հանգամանքներ), որոնք նախատեսված
են Կողմերի ազգային օրենսդրությամբ, երբ այդ միջոցառումները կիրառվում են
հասարակական շահերից ելնելով՝ ընդունող երկրի հիմնական օրենքի (Սահմանա-
դրության) համաձայն: Ազգայնացումը կամ բռնագանձումը չի կարող կատարվել
առանց ներդրողին համապատասխան փոխհատուցում վճարելու: Ազգայնացման
կամ բռնագանձման մասին որոշումները ընդունվում են ազգային օրենսդրությամբ
սահմանված կարգով:
Ներդրումների ազգայնացման կամ բռնագանձման մասին պետական
մարմինների որոշումները կարող են գանգատարկվել ընդունող երկրի ազգային
օրենսդրությամբ սահմանված կարգով:» (հոդված 9):
«Օտարերկրյա ներդրումների մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածը սահմանում է,
որ օտարերկրյա ներդրումները Հայաստանի Հանրապետությունում ազգայնացման
ենթակա չեն:

ը) որպես սեփականության իրավունքի հարկադիր դադարեցման հիմք ՀՀ

քաղ.օր.-ի 279-րդ հոդվածը հիշատակում է նաև ՀՀ քաղ.oր.-ի 197-րդ հոդվածի 4-
րդ կետը, որը վերաբերվում է այն դեպքերին, երբ ընդհանուր սեփականության
մասնակցի իրավունքը դադարեցվում է նրան իր բաժնին համապատասխան
փոխհատուցում տրամադրելով` նրա կամքին հակառակ: Մասնավորապես,
համաձայն այդ հոդվածի, այն դեպքերում, երբ uեփականատիրոջ բաժինն աննշան է,
չի կարող իրապեu առանձնացվել և ընդհանուր գույքի oգտագործման մեջ այդ
uեփականատերն էական շահ չունի, դատարանը կարող է նաև այդ

24
uեփականատիրոջ համաձայնության բացակայության դեպքում բաժնային
uեփականության մյուu մաuնակիցներին թույլատրել վճարելու փոխհատուցում:
Սույն դադարման հիմքը առավել մանրամասն կարծարծվի ընհանուր
սեփականության իրավունքի շրջանակներում։

թ) ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձումը․

Սեփականության իրավունքի դադարման սույն հիմքը նորույթ է
քաղաքացիական օրենսդրության մեջ։
Քաղ․օր-ի 288.1-րդ հոդվածի համաձայն, ապօրինի ծագում ունեցող գույքը
բռնագանձվում է դատարանի վճռով՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի
բռնագանձման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված
կարգով:
«Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքը (ընդունվել է
16.04.2020թ-ին, ուժի մեջ է մտել 23.05.2020թ-ին) ապօրինի ծագում ունեցող գույքը
սահմանում է որպես գույք, այդ թվում՝ մեկ միավոր գույք, մի քանի միավոր գույք կամ
մեկ միավոր գույքի բաժին, որի ձեռքբերումը սույն օրենքով նախատեսված կարգով
չի հիմնավորվում օրինական եկամուտներով՝ անկախ սույն օրենքի ուժի մեջ
մտնելուց առաջ կամ հետո ձեռք բերված լինելու հանգամանքից, ինչպես նաև
այդպիսի գույքի օգտագործումից ստացվածը (պտուղները, արտադրանքը,
եկամուտները)։
Սույն օրենքի էությունը կայանում է նրանում, որ իրավասու մարմնի (գլխավոր
դատախազության պատասխանատու ստորաբաժանում) կողմից իրականացվում է
ուսումնասիրություն, որի արդյունքներով ձեռնարկում է միջոցներ ապօրինի ծագում
ունեցող գույքի բռնագանձման հայցի հարուցման ուղղությամբ, եթե առկա են
բավարար հիմքեր՝ ենթադրելու, որ անձին պատկանում է ապօրինի ծագում ունեցող
գույք, որի արժեքն ուսումնասիրության տվյալներով գերազանցում է օրենքի 24-րդ
հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված շեմը, որը կազմում է 50 միլիոն դրամ։
Ուսումնաասիրության արդյունքում իրավասու մարմինը կազմում է
եզրակացություն և հայցադիմում է ներկայացնում դատարան։
Ապօրինի ծագում ունեցող գույքը ենթակա է բռնագանձման, եթե ներկայացված
ապացույցների գնահատմամբ դատարանը հանգում է հետևության, որ այդպիսի
գույքի շուկայական արժեքը հայցի ներկայացման պահին գերազանցում է 50 միլիոն
Հայաստանի Հանրապետության դրամը։
Մանրամասները կարգավորվում են օրենքով։
ՈՒշադրության է արժանի այն հանգմանքը, որ քննարկվող օրենքը
մեկնաբանվում է որպես գույքի, այլ ոչ անձի հետապնդում, այսինքն՝ անձին
հակաիրավական արարքի մեղսագրումը և դրա հաստատված լինելը չի
հանդիսանում պարտադիր պայման՝ գույքի ծագումը ապօրինի գնահատելու և
բռանագանձում իրականացնելու համար։

3) սեփականության իրավունքի կորստի (դադարման) այլ հիմքեր: Որպես

օրենքով նախատեսված սեփականության իրավունքի դադարման այլ հիմքեր կարելի
է համարել գույքի կորուստը` սեփականատիրոջ կամքից անկախ պատճառներով
կամ երբ գույքը պատահմամբ դուրս է գալիս սեփականատիրոջ տիրապետումից և
դրա նկատմամբ սեփականության իրավունք է ձեռք բերում այլ անձ, օրինակ`
գտանքի դեպքում, երբ անշարժ գույքի նկատմամբ որևէ մեկը ձեռք է բերում
սեփականության իրավունք ձեռքբերման վաղեմության ուժով և այլն:
Որպես օրենքով նախատեսված սեփականության իրավունքի դադարման հիմք
կարող է գնահատվել «Քաղաքաշինության մասին» օրենքի 23-րդ հոդվածի
կարգավորումը, որը նախատեսում է բացասական հետևանք կառուցապատումը
ժամկետում չկատարելու համար, այն է՝ շինարարության թույլտվություն տվող
մարմինը նրան կրկին անգամ ենթարկում է վարչական պատասխանատվության և
դիմում է դատարան տվյալ օբյեկտը վաճառելու հայցով` դատարանի սահմանած
կարգով և գնով, բայց ոչ պակաս, քան օբյեկտի կադաստրային արժեքի 75 տոկոսի
չափով:
Հողային օրենսգրքի 102 հոդվածը սահմանում է հողամասերի նկատմամբ
իրավունքների հարկադիր դադարման հիմքեր, օրինակ՝ հողերի օգտագործման և
պահպանման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող տեսչական մարմնի
սահմանած ժամկետներում օրենսդրության թույլ տրված խախտումները չվերացնելը
(հողամասը ռադիոակտիվ և քիմիական նյութերով, թափոններով, լցակույտերով
աղտոտելը, մանրէապարազիտային և կարանտինային վնասատու օրգանիզմներով
25
վարակելը, մոլախոտերով ծածկելը, ժամանակավորապես զբաղեցված հողերի
վերադարձման ժամկետները խախտելը, հողի բերրի շերտը ոչնչացնելը և փչացնելը,
հատուկ պահպանվող և պատմամշակութային օբյեկտների տարածքների
օգտագործման համար սահմանված իրավական ռեժիմի խախտումները,
բնակչության առողջությանը վնաս պատճառող եղանակներով հողն օգտագործելը և
այլն) և այլն։

26