Հռոﬔական Ստոիցիզմ

Հռոﬔական ստոիցիզﬕ հիﬓական ներկայացուցիչներն էին Սենեկան, Էպիկտիտոսը և Մարկոս

Ավրելիոս Անտոնինոսը:

Սենեկան սենատոր էր, առաջատար պետական գործիչ և կայսր Ներոնի ուսուցիչը:

Ավելի հետևողականորեն, քան մյուս Ստոիկները, Սենեկան սատարում էր բոլոր մարդկանց հոգևոր
ազատության գաղափարը ՝ անկախ նրանց սոցիալական կարգավիճակից: Բոլոր մարդիկ հավասար
են այն իմաստով, որ նրանք «ընկերներ են ստրկության ﬔջ», քանի որ նրանք հավասարապես
բախտի քմահաճույքին են տրված:

Սենեկայի բնական-իրավական հայեցակարգում անխուսափելի և աստվածային բնույթով օժտված

«ճակատագրի օրենքը» խաղում է բնության այն իրավունք դերը, որին ենթակա են բոլոր մարդկային
ինստիտուտները, ներառյալ պետությունն ու օրենքները:

Տիեզերքը, Սենեկայի կարծիքով, իր բնական իրավունքներով բնական պետություն է, որի

ճանաչումը անհրաժեշտ է և ողջաﬕտ: Ըստ բնության իրավունքի ՝ բոլոր մարդիկ այդ պետության
անդամ են ՝ անկախ նրանից, ընդունում են դա, թե ոչ: Ինչ վերաբերում է առանձին պետակա
սուբյեկտներին, ապա դրանք նշանակություն ունեն ոչ թե մարդկային ամբողջ ցեղի, այլ ﬕայն
սահմանափակ թվով մարդկանց համար: «Մենք ﬔր երևակայության ﬔջ պետք է պատկերացնենք
երկու պետություն. Մեկը ՝ որը ներառում է աստվածներին և մարդկանց; դրանում ﬔր հայացքը չի
սահմանափակվում երկրի ﬕ անկյունով, ﬔնք ﬔր պետության սահմանները չափում ենք արևի
շարժումով: Երկրորդ պետությունը, այն է, որում ﬔնք հայտնվել ենք պատահական: Այն կարող է
լինել Աթենական, Կարթագենյան և այլն: Այն վերաբերում է ոչ թե բոլոր մարդկանց, այլ դրանցից ﬕ
մասին: Կան մարդիկ, ովքեր ﬕևնույն ժամանակ ծառայում են ինչպես ﬔծ, այնպես էլ փոքր
պետությանե, կան այդպիսիները որոնք ծառայում են ﬕայն ﬔծին և նրանք, ովքեր ﬕայն փոքրին
են ծառայում»:

Առավել արժեքավորը «ﬔծ պետությունն» է: Բանականությունը և, հետևաբար, «ճակատագրի

օրենքի» (բնական իրավունքը, աստվածային ոգին) ընկալումը կայանում է նրանում, որ
«պատահականության սկզբունքին» հակազդելով (ներառյալ պատահական պատկանելությունը
այս կամ այն «փոքր պետությանը»), ճանաչել համաշխարհային օրենքների անհրաժեշտությունը և
առաջնորդվել նրանցով: Այս սկզբունքը հավասարապես կարևոր է ինչպես անհատների, այնպես էլ
նրանց համայնքների (պետությունների) համար:

ՑԻՑԵՐՈՆ

Ցիցերոնը (մ.թ.ա. 106–43) հայտնի հռոﬔացի հռետոր, իրավաբան, պետական գործիչ և մտածող
էր: Նրա ծավալուն աշխատանքներում զգալի ուշադրություն է դարձվում պետության և օրենքի
խնդիրներին: Հատկապես այս խնդիրները լուսաբանվում են նրա «Պետության մասին» և
«Օրենքների մասին» աշխատություններում:

Պետությունը Ցիցերոնը բնորոշում է որպես ժողովրդի սեփականություն: Միևնույն ժամանակ, նա

շեշտում է, որ «ժողովուրդը ոչ թե ցանկացած ձևով հավաքված մարդկանց ամբողջությունն է, այլ
այն մարդկանց ամբողջությունը, որոնք փոխկապակցված են օրենքի վերաբերյալ հարցերի
համաձայնությամբ և շահերի ընդհանրությամբ»: Այսպիսով, Ցիցերոնի ﬔկնաբանությամբ
պետությունը հանդիսանում է ոչ ﬕայն որպես իր բոլոր ազատ անդաﬓերի ընդհանուր շահերի
արտահայտություն, ինչը բնորոշ էր նաև Հին Հունաստանին, այլև որպես այդ անդաﬓերի, դրա
անդաﬓերի համաձայնեցված իրավական հաղորդակցություն, որոշակի իրավական
«գոյացություն»: Այսպիսով, Ցիցերոնը կանգնած է պետության հասկացության
«իրավաբանականացման» ակունքներում: Այդ գաղափարը հետագայում ունեցել է բազմաթիվ
կողﬓակիցներ ՝ ընդհուպ ﬕնչև «իրավական պետության» գաղափարի ժամանակակից
կողﬓակիցները:

Ցիցերոնը պետության ծագման հիﬓական պատճառը տեսնում էր ոչ այնքան մարդկանց

թուլության և նրանց վախի ﬔջ , որքան նրանց՝ ﬕասին ապրելու բնածին անհրաժեշտության ﬔջ:

Կիսելով այս հարցում Արիստոտելի դիրքորոշումը ՝ Ցիցերոն ﬔրժում էր իր ժամանակ ﬔծ

տարածում ունեցող պետության առաջացման պայմանագրային տեսությունը: Արիստոտելի
ազդեցությունը նկատելի է նաև Ցիցերոնի՝ ընտանիքի դերի ՝ որպես հասարակության սկզբնական
ﬕավորի ﬔկնաբանության ﬔջ: Ընտանիքից աստիճանաբար և բնական եղանակով առաջանում է
պետությունը:

Պետության (նաև օրենքի) առաջացումը ոչ թե մարդկանց կարծիքի, ցանկության և

կամայականությունների համաձայն, այլ ըստ բնության համընդհանուր պահանջների, Ցիցերոնի
ﬔկնաբանության ﬔջ նշանակում է, որ պետությունն ու օրենքը աստվածային բնույթ են կրում և
հիﬓված են համընդհանուր բանականության և արդարության վրա: Ամբողջ բնության
ուսուﬓասիրությունը հանգեցնում է այն ընկալմանը, որ «բանականությունը ղեկավարում է
աշխարհը»: Այս մոտեցուﬓ օգտագործվում է Ցիցերոնի կողﬕց՝ «բնության» մասին իր
պատկերացուﬓերը հիﬓավորելու որպես մարդկանց բանական և արդար ինստիտուտների և
գործողությունների համընդհանուր աղբյուր, որոնք պայմանավորված են և աստվածային կամքով:

Հենց այն պատճառով, որ մարդիկ՝ իրենց Էությամբ օժտված են բանականության և արդարության

«սերﬔրով» և կարող են հասկանալ աստվածային սկզբունքները, հնարավոր դարձավ մարդկային
համակարգված հաղորդակցության, պետության և օրենքների առաջացումը:

Բանականությունը հոգու աﬔնաբարձր և լավագույն մասն է, որը զսպում է անձի բոլոր ցածր
զգացմունքներն ու կրքերը (ագահությունը, իշխանության և փառքի փափագը և այլն): Հետևաբար,
«իմաստության իշխանության ներքո չկա տեղ կրքերի, ջղայնության կամ չմտածված
գործողությունների համար»:

Կախված իշխողների քանակից ՝ Ցիցերոնն առանձնացրում էր կառավարման երեք պարզ ձև ՝

թագավորական իշխանություն, արիստոկրատիա և ժողովրդական իշխանություն
(ժողովրդավարություն):

Պետության բոլոր այս պարզ ձևերը կատարյալ չեն, բայց դրանք հանդուրժելի են և կարող են լինել
բավականին ամուր ՝ պայմանով, որ չեն չարչլվում այն հիմքերը և կապերը (ներառյալ իրավական),
որոնք առաջին անգամ ﬕավորել են մարդկանց պետության ստեղծման շուրջ: Այս ձևերից
յուրաքանչյուրն ունի իր առավելություններն ու թերությունները: Այն դեպքում, երբ նրանց ﬕջև
ընտրություն կատարվեր, նախապատվությունը տրվում է թագավորական իշխանությանը, իսկ
ժողովրդավարությունը դրվում է վերջին տեղում: Կառավարման տարբեր ձևերի
առավելությունները պետք է լինեն դրանց ամբողջականության, փոխկապվածության և
ﬕասնության ﬔջ, որոնք ներկայացված են պետության խառը (և, հետևաբար, լավագույն) ձևով:

Պետության պարզ ձևերում այդ առավելությունները ներկայացվում են ﬕակողմանի, ինչով և

պայմանավորված են պարզ ձևերի թերությունները:

Արդար ությունը պահանջում է չﬖասել ուրիշներին և չխախտել այլ մարդկանց սեփականությունը:

Այս դիրքից նա ﬔրժում էր հռոﬔական ղեկավարների այնպիսի գործողությունները, ինչպիսիք են
խոշոր հողատերերի իրավունքների ոտնահարումը և օրինական սեփականատերերից խլած
փողերի ու ունեցվածքի բաշխումը իրենց մտերիﬓերին և ժողովրդին:

Բնական իրավունքը (աﬔնավեհ, ճշմարիտ օրենքը), ըստ Ցիցերոնի, առաջացել է «ավելի վաղ, քան
ցանկացած գրված օրենք, կամ ավելի ճիշտ ՝ ավելի շուտ, քան ցանկացած պետություն ստեղծվել է
ընդհանրապես»: Պետությունն ինքն իր դրսևորուﬓերով ու օրենքներով, իր էությամբ,
մարﬓավորում է այն, ինչն իր բնույթով հանդիսանում է արդարություն և օրենք: Սրանից է բխում
այն պահանջը, որ մարդկային ինստիտուտները (քաղաքական ինստիտուտներ, գրված օրենքներ և
այլն) համապատասխանեն արդարությանը և իրավունքին, քանի որ վերջիններս կախված չեն
մարդկանց կարծիքից և հայեցողությունից:

Օրենքը սահմանվում է բնույթան կողﬕց, և ոչ թե մարդկային որոշուﬓերով և հրամաններով: «Եթե

իրավունքները հաստատվեին ժողովուրդների պատհանջով, իշխանավորների որոշմամբ,
դատավորների վճիռներով, ապա այդ դեպքում գոյություն կունենար թալանի իրավունք, շնանալու
իրավունք, կեղծ փաստաթղթեր ներկայացնելու իրավունք, եթե այդ իրավունքները հաստատվեին
քվեարկությամբ կամ ամբոխի որոշմամբ»: Մարդկանց կողﬕց հաստատված օրենքը չի կարող
խաթարել բնության կարգը և օրենք ստեղծել անօրինականությունից կամ չարիքից` բարիք:
Ցիցերոնի աշխատանքներում ﬔծ ուշադրություն է հատկացվում իրական պետական գործչի և
կատարյալ քաղաքացու առաքինությունների գովասանքին:

Իմաստուն պետական գործիչը պետք է տեսնի և կանխատեսի պետության գործերի ընթացքը և

շրջադարձերը, որպեսզի կանխի իրադարձությունների անբարենպաստ ընթացքը (կառավարման
ձևերը ﬖասակար ձևով փոխելը, ընդհանուր բարիքից և արդարությունից շեղումը) և աﬔն
հնարավոր ձևով խթանի պետության հզորությունն ու երկարակեցությունը:

Պետության գործերը ղեկավարող անձը պետք է լինի իմաստուն, արդար, զսպված և հռետոր: Բացի
այդ, նա պետք է լավ տիրապետի պետության վերաբերյալ ուսմունքներին ևհասկանա օրենքների
էությունն ու ակունքները, առանց որոնց ոչ ոք չի կարող արդար լինել:

Կատարյալ քաղաքացու պարտականությունները պայմանավորված են այնպիսի

առաքինությունների հետևելու անհրաժեշտությամբ, ինչպիսիք են ճշմարտության իմացությունը,
արդարությունը, ոգու վեհությունը, պարկեշտությունը: Քաղաքացին ոչ ﬕայն չպետք է ﬖասի
ուրիշներին, խախտի այլ մարդկանց ունեցվածքը կամ այլ անարդարություններ կատարի, այլ, բացի
այդ, պետք է օգնություն ցուցաբերի անարդարության զոհերին և աշխատի հանուն ընդհանուր
բարիքի: Ցիցերոնը նաև նշում է քաղաքացու՝ հայրենիքը՝ որպես մարտիկ պաշտպանելու
պարտականությունը:

Ցիցերոնը տարբերակում է բնական և պոզիտիվ իրավունքը: Նա տալիս է բնական իրավունքի

հետևյալ մանրամասն նկարագրությունը. «Իրական, ճշմարիտ օրենքը ողջաﬕտ դրույթ է, որը
համապատասխանում է բնությանը, տարածվում է բոլոր մարդկանց վրա, հաստատուն է,
հավերժական, որը կոչ է անում պարտականությունների կատարման, զերծ ﬓալ
հանցագործություններից: Նման օրենքի ամբողջական կամ մասնակի վերացումը առաջարկելը
անբարոյական և սխալ է.Հնարավոր չէ ազատվել դրանից ոչ Սենատի որոշմամբ, ոչ ժողովրդի
կամքով:

Մարդային օրենքների համապատասխանությունը կամ անհամապատասխանությունը բնությանը

(և բնական իրավունքին) գործում է որպես նրանց արդարության կամ անարդարության չափանիշ:

Որպես արդարությանը և օրենքին հակասող օրենքների օրինակ ՝ Ցիցերոնը մասնավորապես

մատնանշում էր մ.թ.ա. 82թ-ի հռոﬔական օրենքը, որի համաձայն ընդունվում էին Սուլլայի ՝ որպես
Կոնսուլի բոլոր գործողությունները, և նրան տրվել էին անսահմանափակ լիազորություններ,
ներառյալ կյանքի և մահվան իրավունքը ՝ Հռոﬕ քաղաքացիների նկատմամբ:

Նման անարդար օրենքները, ինչպես շատ «ժողովուրդների կորղանարար որոշուﬓեր», ըստ

Ցիցերոնի, «արժանի են օրենք կոչվելու, ոչ ավելին, քան ավազակների ընդհանուր
համաձայնությամբ ընդունված որոշուﬓերը»:

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ԵՐԱՆԵԼԻ

Օգոստինոս Երանելին (354–430) քրիստոնեական եկեղեցու նշանավոր գաղափարախոսներից է:

Օգոստինոսի մարդկության պատմության քրիստոնեական պատկերացուﬓերում, որոնք հիﬓված
են աստվածաշնչյան դրույթների վրա, բոլոր սոցիալական, պետական և իրավական
հաստատությունները հայտնվել են որպես մարդու ﬔղսավորության հետևանք: Այս
ﬔղավորությունն ինքնին կանխորոշված է արարչի կողﬕց, ով մարդուն օժտել է ազատ կամքով,
այսինքն ՝ իր ձևով ապրելու ունակությամբ, մարդկայնորեն և ոչ թե Աստծո նման:

Մարդկային ցեղը իր գոյության բոլոր ժամանակներում բաժանելով երկու կատեգորիաների

(երկրային քաղաքի ներկայացուցիչներ` մարդկայնորեն ապրողներ ու երկնային քաղաքի
ներկայացուցիչներ` Աստծուն հետևելով ապրողներ), Օգոստինոսը նշում է. «Մենք
խորհրդանշականորեն այս կատեգորիաները անվանել ենք երկու քաղաք, այսինքն ՝ մարդկանց
երկու հասարակություն, որոնցից ﬔկին վիճակված է ընդﬕշտ թագավորել Աստծո հետ, իսկ մյուսը
սատանայի հետ հավերժ պատժի է ենթարկվում»:

Երկրային պետական-իրավական կյանքի ﬔղսավորությունը դրսևորվում է «մարդը մարդու վրա»

գերիշխանության ﬔջ, կառավարման առկա հարաբերությունների, գերիշխանության ու
ստրկության ﬔջ: Սկզբնական ﬔղքից և մարդկային բնության շարունակական ﬔղավորությունից
բխող այս իրավիճակը ՝ Օգոստինոսը անվանում է մարդկային կյանքի «բնական կարգ»: Այս
իմաստով, ստրկությունը նույնպես վերածվում «բնական է» (կյանք՝ «մարդու համաձայն»), չնայած
դա հակասում է Աստծո կողﬕց ի սկզբանե ստեղծված մարդկային բնությանը և կյանքին ՝ «Աստծո
համաձայն»: Այս ﬔղսավոր կարգը ժամանակավոր է և կավարտվի Քրիստոսի երկրորդ գալստյամբ:

Միևնույն ժամանակ, քանի դեռ չի եկել կանխատեսված ժամանակը, Օգոստինոսը պաշտպանում է

երկրային հասարակական-քաղաքական կարգը, այն պայմանով, որ դրանք չխոչընդոտոեն
քրիստոնեական դավանանքին և եկեղեցուն: Հակառակ դեպքում իշխանությունը վերածվում է
բռնության և ավազակների ﬕ խմբի տիրապետության:

Չարիքի պատճառը, ըստ Օգոստինոսի, ազատ կամքի և դրա այլասերվածության ﬔջ է: «Չարիք»

նա անվանում է և այն ինչը մարդը կատարում է, և այն ինչին նա դիմանում է: Առաջինը ﬔղք է,
երկրորդը ՝ պատիժ:

Մարդկային համայնքի տարբեր ձևերի մասին վերաբերյալ Օգոստինոսը` քրիստոնեական

ձևափոխմամբ, կիսում է Ցիցերոնի տեսակետները այնպիսի համայնքների գոյության մասին,
ինչպիսիք են ընտանիքը, պետությունը, ընդհանուր լեզուն, մարդկային հասարակությունը և,
վերջապես, աստվածներին ու մարդկանց ﬕավորող ընդհանրությունը: Միևնույն ժամանակ,
Օգոստինոսը գտնում էր, որ տարբեր ժողովուրդներ ընդգրկող Հռոﬔական աշխարհում ճիշտ
կլիներ «ժողովուրդների իշխանությունների» առկայությունը, որոնք կողք կողքի ապրեին խաղաղ
հարևանությամբ, ինչպես տարբեր ընտանիքներ:
Ինչ վերաբերում է Ցիցերոնի պետության սահմանմանը, Օգոստինոսը նշում է, որ այն ավելի
նպատակահարմար է եկեղեցու սահմանման համար: Մարդկանց ﬕությունը հիﬓված է օրենքի
վրա ﬕայն, երբ այն համատեղվում է արդարության հետ: Հռոﬔացիները, որպես հեթանոսներ, նրա
գնահատմամբ, չէին հանդիսանում իրական ժողովուրդ և պետություն, քանի որ նրանք զուրկ էին
ճշմարիտ արդարադատությունից, քանզի նրանց օտար էր ﬔկ աստծո գաղափարը, և, հետևաբար,
արդարությունը:

Օգոստինոսը Կառավարման ձևերը առանձնացնում էր ՝ կախված գերագույն իշխանության

ստանձնած պարտականություններից: Դրանցից գլխավորը նա համարում է բարոյական և
կրոնական պարտականությունները, մասնավորապես ՝ Աստծո հանդեպ հարգանքը և մարդու
նկատմամբ հարգանքը:

Այս դիրքից նա տալիս է հին փիլիսոփաների տերﬕնների նոր ﬔկնաբանություն: Անարդար

կառավարչին, ինչպես անարդար ժողովրդին նա կոչում էր տիրան,բռնակալ: Մի պետություն, որի
օրենքն անտեսվում է (որպես արդարության մարﬓացում), նրա գնահատման ﬔջ հանդիսանում է
որպես վախճանված պետություն: Եթե պետության ﬔջ արդարությունը և կրոնի հանդեպ
հարգանքը պահպանվում է, ապա կառավարման բոլոր ձևերը արժանի են դառնում դրանց
հնազանդվելուն:

Պաշտպանելով պետության նկատմամբ եկեղեցու գերակայության գաղափարը ՝ Օգոստինոսը

հաճախ եկեղեցուն վերաբերում է որպես բանտարկյալ, որը ստիպված է լինում կրել մարդկային
ուժով իրեն պարտադրված օրենքների անկատարությունը, բայց ﬕևնույն ժամանակ ճանաչում է
պետության իրավունքը եկեղեցուն սատարելու և ﬕջամտելու եկեղեցու պայքարին
հերետիկոսների կամ հակառակորդ կրոնների դեմ: Քրիստոնյաները պարտավոր են քրիստոնյա
իշխանի նկատմամբ լոյալություն դրսևորել, իսկ եկեղեցու պարտքն է քաղաքացիական
առաքինությունների դաստիարակ լինելը և «եղբայրության» ոգին քարոզելը:

Օգոստինոսը ﬕ շարք կետերով կիսում է Ցիցերոնի գաղափարները, մասնավորապես`«բնական

իրավունքի» վերաբերյալ: Հավերժական օրենքը, որպես աստվածային բանականության և կամքի
արտահայտություն, որոշում է բնաության կարգը և, հետևաբար, բնական իրավունքը: Այսպիսով,
Օգոստինոսի ուսմունքներում բնական իրավունքը հանգեցվում է Աստծուն և ունի աստվածային
բնույթ: «Ո՞վ է դրել բնական իրավունքը մարդկանց սրտերում, եթե ոչ Աստված»:

Քննադատելով առաջնորդությունն ու մարդկային իշխանությունը ՝ Օգոստինոսը ﬕևնույն

ժամանակ ճանաչում էր «ընտրված» (երկնային քաղաքի քաղաքացիներ) գերիշխանությունը
ﬔղսավորների և իրենց բոլոր հակառակորդների նկատմամբ, որոնց նրանք կկարողանան հաղթել
Աստվածային «թույլտվությամբ» վարվող «արդար պատերազմում»:

Օգոստինոսի ուսմունքները ﬔծ ազդեցություն ունենեին արդեն հին ժամանակներում: Հռոﬔական

կաթոլիկ եկեղեցին լայնորեն օգտագործում էր իր դրույթները ՝ հիﬓավորելու իր
աստվածապետական տեսակետներն ու ուժի նկատմամբ պահանջները: Եկեղեցուն մատուցած
ծառայությունների համար, Օգոստինոսը կոչվեց Երանելի: