ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

KHOA LỊCH SỬ

BÀI THU HOẠCH CUỐI KÌ

CHUYÊN ĐỀ: KHẢO CỔ HỌC ẤN ĐỘ

ĐỀ TÀI:

TIỀN CỔ THỜI KUSHAN

CBGV: PGS TS. Đặng Văn Thắng

SVTH:

Họ và tên MSSV
1. Quách Võ Hoàng Quyên 1356040066
2. Đỗ Văn Thiện 1356040082

Thành phố Hồ Chí Minh, Ngày 10 tháng 1 năm 2017

 MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU.............................................................................................3
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ VƯƠNG TRIỀU KUSHAN...............4
1.1. Nguồn gốc và phạm vi lãnh thổ......................................................... ..4
1.2. Quá trình phát triển của đế quốc Kusan............................................. ..5
1.3. Sự suy tàn của vương triều Kushan ....................................................8
CHƯƠNG 2: ĐẶC TRƯNG CỦA TIỀN CỔ KUSHAN.......................9
2.1. Nguồn gốc.............................................................................................9
2.2. Nguyên liệu kim loại cơ bản.............................................................. 11
2.3. Các hình tượng, biểu tượng (symbols) trên đồng tiền....................... 12
2.3.1. Các vị vua (Kings)...........................................................................12
2.3.2. Các vị thần (Delties)........................................................................25
CHƯƠNG 3: ẢNH HƯỞNG CỦA ĐẾ QUỐC KUSHAN ĐẾN TÔN
GIÁO VÀ NGHỆ THUẬT ẤN ĐỘ........................................................37
3.1. Tôn giáo.............................................................................................. 37
3.2. Nghệ thuật...........................................................................................40
3.2.1. Phong cách Gandhara...................................................................... 40
3.2.2. Phong cách Mathura........................................................................ 43
KẾT LUẬN...............................................................................................45
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................47
 3

LỜI MỞ ĐẦU
Ấn Độ là một trong bốn nền văn minh cổ đại của nhân loại với sự đa
dạng văn hóa, triết học và sự hòa đồng tôn giáo. Hơn 5000 năm lịch sử,
Ấn Độ đã trải qua nhiều thời kì với sự xung đột và hòa hợp tộc người mà
điển hình là giữa người Arian (du mục Ấn - Âu) với người Dravida (cư
dân nông nghiệp bản địa) đã tạo nên những đặc trưng nổi bật của văn hóa,
văn minh Ấn Độ. Mặt khác, tiểu lục địa Ấn Độ là một vùng rộng lớn với
địa hình đa dạng và có sự khác biệt rõ ràng giữa miền Bắc và miền Nam
nên Ấn Độ khó có sự thống nhất và luôn bị các thế lực bên ngoài đánh
chiếm, đặc biệt là ở miền Bắc Ấn Độ. Tuy nhiên sự xâm lược này không
những không tàn phá văn hóa Ấn Độ mà ngược lại còn làm cho văn hóa
Ấn Độ trở nên đa dạng và trở thành một trong những nền văn minh cổ đại
của nhân loại.
Mà điển hình nhất là vào những năm đầu Công nguyên, lần đầu tiên
sau sự sụp đổ của vương triều Maurya, có một đế chế đã không chỉ thâu
tóm gần như toàn bộ vùng Bắc Ấn mà cả những khu vực xung quanh, tới
tận Trung Á, nhờ đó Ấn Độ tiếp cận được với thế giới bên ngoài. Đó là
đế quốc Kushan tồn tại từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ thứ III sau công nguyên
(A.D.), trải dài từ Tajikistan đến biển Caspian và Afghanistan, cho mãi
đến thung lũng sông Ganges.
Đặc biệt trong thời kì của vương triều Kushan đã chứng kiến sự phát
triển vượt bậc trên các lĩnh vực tôn giáo, văn học, nghệ thuật với sự hưng
thịnh của nghệ thuật Gandhara, của Phật giáo Đại thừa với các hoạt động
truyền giáo và sự xuất hiện của hình tượng đức Phật cũng như hình tượng
các vị thần Hindu giáo trong nghệ thuật Ấn Độ. Đồng thời, triều đại này
đã góp phần mở đường cho nền văn minh Ấn Độ truyền bá tới vùng
Trung Á, Đông Á, Đông Nam Á và cả Việt Nam. Mà chỉ riêng tiền cổ đã
cho thấy các triều đại Kushan như một lực lượng lớn trong lịch sử văn
hóa và chính trị và truyền bá tôn giáo của “Con đường Tơ Lụa” thời cổ
đại, góp phần phác họa toàn diện về lịch sử của đế chế Kushan → Vương
triều Kushan đánh dấu một kỉ nguyên quan trọng trong lịch sử Ấn Độ.
 4

CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ TRIỀU ĐẠI KUSHAN

1.1. Nguồn gốc và phạm vi lãnh thổ
Đế quốc Kushan hay còn gọi là Quý Sương (tiếng Hoa 貴 霜 ) có
nguồn gốc tộc người là một trong 5 bộ lạc (Hưu Mật, Quý Sương ,Song
Mỹ, Hật Đốn và Đô Mật) của người Nguyệt Chi (月氏 - Yuezhi, là người
Trung Á cổ đại). Ban đầu họ định cư trong các vùng đồng cỏ khô cằn
thuộc miền đông khu vực lòng chảo Tarim, ngày này có lẽ thuộc Tân
Cương, Cam Túc (Trung Quốc).
Năm 162 TCN, bị Hung Nô lấn đất, người Nguyệt Chi (Yuezhi) tan
tác làm hai nhóm:
- Nhóm Xiao Yuezhi/ Tiểu Nguyệt Chi, ở lại Tarim Basin hợp vớí
người Hung Nô thành lập đế quốc Uyghur. Có một nhóm khoảng 150 gia
đình chạy xuống Vân Nam, góp phần lập nên văn hoá Điền.
- Nhóm Da Yuezhi/Đại Nguyệt Chi: người Hung Nô giết Vua Yuezhi
xẻ đầu làm ly uống rượu, hoàng hậu thống lãnh 100,000 kỵ binh và
400.000 dân di cư đến vùng Indo - Saka của người Sakya (Scythians).
Khi vương quốc Greco - Bactria suy tàn, người Nguyệt Chi (Yuezhi) tiến
đến Transoxiana, Bactria (Đại Hạ) và và sau đó là miền bắc Ấn Độ - nơi
mà họ lập ra Vương triều Kushan/ Quý Sương.
Trong thế kỷ I trước Công nguyên, người Quý Sương đã trở nên hùng
mạnh hơn các bộ lạc Nguyệt Chi khác, và thống nhất họ thành một liên
minh chặt chẽ dưới quyền của Kujula Kadphises. Tên Quý Sương đã
được chấp nhận ở phương Tây và sửa đổi thành Kushan để chỉ liên minh
này, mặc dù người Trung Quốc tiếp tục gọi họ là Nguyệt Chi [25]1.
→ Như vậy, cư dân Kushan là người Ấn-Âu du mục, có nguồn gốc
ngoại lai từ Trung Á
Vương triều Kushan (TK I - III A.D.) là một cường quốc cổ đại trải
dài từ Trung Á đến Nam Á (trải dài từ Tajikistan tới Biển Caspi và từ
Afghanistan xuống đến lưu vực sông Hằng.).
Ban đầu nằm trong lãnh thổ của nước Bactria cổ đại, dọc theo hai bên
của sông Oxus, mà nay là khu vực Bắc Afghanistan, Nam Tajikistan và
Uzbekistan. Trong thế kỷ I và đầu thế kỉ II SCN, người Kushan/ Quý
1
https://sites.google.com/site/quankhoasu/nhung-de-quoc-cua-dan-du-muc
 5

Sương bành trướng nhanh chóng trên phần phía bắc của khu vực Nam Á
ít nhất là xa tới tận Saketa và Sarnath gần Varanasi (Benares), nơi mà các
chữ khắc đã được tìm thấy với niên đại tới những năm đầu của thời đại
của vị vua Quý Sương nổi tiếng nhất, Kanishka, mà dường như bắt đầu
khoảng năm 127 SCN [25]2. [Hình 1]

Hình 1: Lãnh thổ của Kushan vào TK I - II A.D

Nguồn:https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c
_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1ng#/media/File:Kushanmap.jpg
1.2. Quá trình phát triển của đế quốc Kusan
 Kiểm soát trung tâm của con đường tơ lụa (The Silk Road)
Nằm trên con đường tơ lụa của thế giới (The Silk Road ), kết nối các
nền văn minh lớn như Hy Lạp - Ba Tư; Ấn Độ, Trung Quốc đã tạo tiền đề
cho đế quốc Kushan phát triển mạnh mẽ về mọi lĩnh vực. Đặc biệt là phát
triển về mặt quân sự đã đẩy vương triều Kushan trở thành một đế chế
hùng mạnh, rộng lớn trải dài từ Trung Á đến Nam Á [Hình 2].

2
https://sites.google.com/site/quankhoasu/nhung-de-quoc-cua-dan-du-muc
 6

Hình 2: Con đường tơ lụa trải dài từ Á qua Âu (The Silk Road) thời
đế quốc Kushan
Nguồn:http://www.vbu.edu.vn/referances/RP-8/10/Vai-net-so-luoc-ve-nghe-thuat-Ph
at-giao-Gandhara-Pakistan
Trong thế kỷ I và II, Vương triều Quý Sương đã mở rộng các chiến
dịch quân sự về phía bắc và chiếm đóng các phần của lòng chảo Tarim,
vùng đất ban đầu của họ, đặt nó vào trung tâm của thương mại Trung Á
đang sinh lợi với Đế chế La Mã. Họ có liên quan đến việc liên kết quân
sự với người Trung Quốc để chống lại sự xâm nhập của các bộ lạc du cư,
cụ thể là khi họ liên kết với tướng Trung Quốc là Ban Siêu để chống lại
người Sogdian năm 84, khi những người này cố gắng ủng hộ cuộc nổi
dậy của vua Kashgar. Khoảng năm 85, họ cũng hỗ trợ người Trung Quốc
trong cuộc tấn công Thổ Phồn, ở miền đông lòng chảo Tarim.
Khoảng năm 116, người Quý Sương dưới thời Kanishka thành lập
một vương quốc đóng đô ở Kashgar, cũng nắm quyền kiểm soát của
Khotan và Yarkand, mà là những chư hầu của Trung Quốc trong lưu vực
Tarim, Tân Cương hiện nay. Họ đã giới thiệu văn tự Brahmi, ngôn ngữ
Prakrit của người Ấn Độ cho việc cai trị, và mở rộng ảnh hưởng của nghệ
thuật Hy Lạp-Phật giáo mà đã phát triển thành nghệ thuật Serindia [24]2.
Mặt khác, Sự cai trị của người Quý Sương (Kushan) liên kết thương
mại biển Ấn Độ Dương với thương mại của Con đường tơ lụa thông qua

2
https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1ng
 7

văn minh sông Ấn. Tại thời điểm đỉnh cao của triều đại, Người Quý
Sương cai trị cai trị một vùng lãnh thổ lỏng lẻo mở rộng tới biển Aral
ngày nay từ Uzbekistan, Afghanistan, và Pakistan tới miền bắc Ấn Độ.
Sự thống nhất lỏng lẻo và nền hòa bình tương đối của một vùng rộng lớn
như vậy khuyến khích thương mại đường dài, mang lụa Trung Quốc tới
Rome, và tạo ra chuỗi các trung tâm đô thị phát triển.
 Thể hiện sự dung hòa nhiều nền văn hóa
Trong lĩnh vực văn hóa, các vua Kushan đã có sự dung hòa nhiều nền
văn hóa, là những người bảo trợ vĩ đại của nghệ thuật và kiến trúc.
Trước hết, bằng các cuộc chinh phạt, các vua Kushan đã mở rộng đất
nước bao gồm nhiều vùng khác nhau vó truyền thống văn hóa riêng của
mình, như được chứng thực bằng tiền Kushan.
Thứ hai, bằng chính sách khoan dung đối với tôn giáo và khuyến
khích đối với mậu dịch ngoại thương, họ tạo cơ hội cho việc thâm nhập
các yếu tố ngoại lai và khuếch tán văn hóa Ấn Độ tới các lĩnh vực khác.
Vị thế của đế chế Kushan cũng khiến cho những người cai trị có thể
thống chế chặt chẽ mọt phần những con đường giao thông giữa Địa
Trung Hải và Trung Quốc. Thương nghiệp mang theo cùng với nó sự
thịnh vượng và những ảnh hưởng tạo nên bầu không khí thuận lợi cho
việc phát triển tri thức, văn hóa và tinh thần.
Thứ ba, vương triều Kushan với gốc dân du mục đã có một khả năng
tiếp thu rất lớn trong việc điều chỉnh đối với bối cảnh văn hóa mới ở vùng
bị xâm chiếm. Người Kushan lúc đầu là những người thờ tự nhiên, đã xây
dựng nên điện thờ có hệ thống thông qua việc tiếp nhận các vị thần và nữ
thần của Hy Lạp, Iran và Ấn Độ. Thêm vào đó, sự tiếp xúc với người
Parthia, Sakya - Scythians (các dân tộc vùng Trung Á) đã góp phần hình
thành nên nghệ thuật Kushan.
Nói tóm lại, vào giai đoạn đỉnh cao dưới các triều vua Kanishka I,
Huvishka và Vasudava, đế chế Kushan đã bành trượng thế lực sâu vào
vùng phía tấy bắc và Hymalaya miền trung tiểu lục địa Ấn Độ. Bao gồm
bên trong biên giới của nó các vùng xung quanh bồn địa Jumma (với
Mathura là trung tâm chính) và có thể cả Lukow, Allahaba và Varanasi
vũng như các khu vực phía tây Jumna tất cả các con đường tới sông Indus,
 8

vùng Punjap, Gandhara, Swat (Uddayans), thung lũng Kabul, Kashmir,

một số địa điểm ở Bactria, Sogdiana. Thế lực chính trị và địa vực rộng
lớn của nó đã giúp cho việc phát triển và lan tỏa các thành tựu văn hóa .
Họ xây dựng các thành phố, chùa tháp và các công trình phúc lợi
công cộng. Họ sử dụng các nghệ nhân Ấn Độ và nước ngoài làm đẹp các
công trình này bằng điêu khắc, tranh vẽ và các tác phẩm nghệ thuật khác.
Nhờ đó mà hai trong số những trường phái nghệ thuật quan trọng nhất
của Ấn Độ là Gandhara và Mathura đã phát triển đạt tới đỉnh cao [11: 70
- 71]3.
1.3. Sự suy tàn của vương triều Kushan
Sau khi Vasudeva I qua đời năm 225, đế quốc Quý Sương chia thành
nửa phía tây và phía đông:
- Người Tây Quý Suơng (Afghanistan) đã nhanh chóng bị khuất
phục bởi đế quốc Sassanid của Ba Tư và mất Bactria và các vùng lãnh thổ
khác. Năm 248, họ bị đánh bại một lần nữa bởi người Ba Tư, những
người đã lật đổ triều đại phía Tây và thay thế họ bằng các chư hầu Ba Tư
được gọi là người Kushansha (Ấn-Sassanid).
- Vương quốc Đông Quý Sương có căn cứ tại Punjab. Khoảng năm
270, vùng lãnh thổ của họ trên vùng đồng bằng Gangetic đã giành độc lập
dưới triều đại địa phương như người Yaudheyas. Sau đó, vào giữa thế kỷ
thứ IV, họ đã bị chinh phục bởi Đế chế Gupta dưới thời Samudragupta.
Năm 360 một chư hầu Quý Sương tên là Kidara đã lật đổ triều đại
Quý Sương cũ và thành lập Vương quốc Kidarite. Phong cách Quý
Sương của tiền xu Kidarite cho biết họ coi bản thân mình là người Quý
Sương. Kidarite dường như đã khá thịnh vượng, mặc dù trên một quy mô
nhỏ hơn so với những người Quý Sương tiền nhiệm của họ.
Những tàn tích của đế chế Quý Sương cuối cùng đã bị xóa sổ trong
thế kỷ thứ 5 bởi cuộc xâm lược của người Hun trắng, và sau đó là sự mở
rộng của đạo Hồi [25]4.

3
Lê Thị Liên (1995), Triều đại Kushana với những thành tựu văn hóa Ấn Độ đương thời, Tạp chí số 93/1995, tr.
70 - 71.
4
https://sites.google.com/site/quankhoasu/nhung-de-quoc-cua-dan-du-muc
 9

CHƯƠNG 2: ĐẶC TRƯNG CỦA TIỀN CỔ KUSHAN

2.1. Nguồn gốc
Trước khi trở thành một đế chế hùng mạnh, trải dài từ Trung Á đến
Nam Á thì người Quý Sương có tổ tiên là người Nguyệt Chi (YueZhi) chỉ
là một bộ lạc du mục, trao đổi hàng hóa thông qua vật ngang giá, chứ
chưa có hệ thống tiền tệ rõ ràng. Khoảng năm 125 B.C., người Nguyệt
Chi bắt đầu định cư tại Bactria nên họ bắt đầu bị Hy Lạp hóa ở một mức
độ nào đó, chấp nhận các yếu tố của văn hóa Hy Lạp cổ đại của Bactria.
Họ đã chấp nhận bảng chữ cái Hy Lạp cho phù hợp với ngôn ngữ riêng
của họ (với sự phát triển thêm các chữ Þ "sh", như trong "Kushan") và
sớm bắt đầu đúc tiền đúc theo kiểu Hy Lạp. Trên đồng tiền của họ họ sử
dụng truyền thuyết ngôn ngữ Hy Lạp kết hợp với truyền thuyết Pali
(trong chữ viết Kharoshthi), cho đến những năm đầu của triều đại
Kanishka.
Sau đó, khi tiến và khu vực Hindu Kush (khu vực do các vị vua người
Ấn Độ - Hy Lạp miền tây cai trị cho đến khi có sự trị vì của Hermaeus từ
90 TCN–70 B.C.). Giống như họ đã làm ở Bactria với việc sao chép các
đồng tiền Hy Lạp - Bactria, người Nguyệt Chi cũng đã sao chép các đồng
tiền của Hermeaus ở mức độ lớn, tới khoảng năm 40, khi kiểu thiết kế
pha trộn thành đồng tiền của vua Quý Sương Kujula Kadphises, thể hiện
mối liên hệ với Hermaeus trên đồng tiền của mình và vị vua Kushan này
có thể là một hậu duệ bởi một liên minh với nhà vua Hy Lạp, hoặc ít nhất
ông ta muốn thừa hưởng di sản của Hermaeos.
- Hermaeos đã phát hành ba loại tiền xu bạc Ấn Độ:
+ Loại thứ nhất với chân dung của ông đang đội vương miện hoặc đội
mũ sắt, với mặt sau có hình thần Zeus đang ngồi ban phước. Hermaeos
cũng đã ban hành một loạt các đồng tetradrachm bạc hiếm hoi theo phong
cách Attic (thành La Mã) mà được xuất sang Bactria.
+ Loại thứ hai có hình ảnh của Hermaeos cùng với hoàng hậu
Kalliope. Ở phía mặt sau của đồng xu của lại khác với phong cách truyền
thống của Hermaeos, với hình ảnh nhà vua cưỡi trên một con ngựa đang
nhảy chồm lên. Nhà vua "cưỡi trên một con ngựa đang nhảy chồm lên" là
đặc điểm riêng biệt của các vị vua Hy Lạp đương đại ở miền đông Punjab
 10

như Hippostratos, và đã có đề xuất rằng đồng tiền này đại diện cho một
liên minh hôn nhân giữa hai triều đại.
+ Loại thứ ba kết hợp các hình ảnh ở mặt sau của hai loại đầu tiên,
nhưng không có chân dung.
- Ngoài ra, Hermaeos cũng đã ban hành tiền xu bằng đồng với đầu
của thần Zeus - Mithras cùng một con ngựa nhảy chồm lên ở mặt đối diện
[20]5.
Khi so sánh, đối chiếu thì tiền cổ Kushan cũng có những loại hình
trên từ chất liệu cho đến các sự trang trí các hình tượng, biểu tượng…
[Hình 3 và Hình 4]

Hình 3: Đồng tiền của vua Ấn - Hy Lạp Hermaeus (90 - 70 B.C.)

Nguồn:http://www.wildwinds.com/coins/greece/baktria/kings/hermaios/BMC_1_
to_11.jpg

Hình 4: Đồng tiền của vua Kushan đầu tiên Kujula Kadphises
(30-80 CE)
Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/Kujula_Kadphises

5
https://vi.wikipedia.org/wiki/Hermaeos
 11

Điều đó cho thấy, tiền cổ Kushan có nguồn gốc ban đầu chính là sự
mô phỏng theo các đồng tiền của Hy Lạp - La Mã, mà các vương quốc
thuộc nền văn mình Hy Lạp này đã xâm nhập vào Ấn Độ sau cuộc xâm
lược của Alexandros Đại Đế năm 327 TCN, mở ra thời đại tiếp xúc, giao
lưu văn hóa Đông - Tây, mà cầu nối chính là vương triều Kushan.
2.2. Nguyên liệu kim loại cơ bản
Các đồng tiền Kushan sớm nhất được tìm thấy trong toàn bộ đế chế
trải dài từ Trung Á đến Nam Á được biết đến là những đồng tetradrachm
bạc từ vùng Bactria và phù hợp với các tiêu chuẩn trọng lượng theo
phong cách Attic (thành La Mã). [Hình 5]

Hình 5: Đồng tetradrachm bạc

Nguồn: http://coinindia.com/Heraios-tet-Anteix-285.1.JPG
Mặt khác, những đồng tiền Kushan sớm nhất được tìm thấy ở Ấn Độ
là những đồng xu bằng đồng với số lượng lớn từ toàn bộ khu vực phía tây
bắc của Ấn Độ bao gồm Gandhara và Taxila, chúng được phát hành bởi
Kujula Kadphises. [Hình 6]

Hình 6: Tiền Kushan bằng đồng

Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-AEdrachm-161.17.JPG
 12

Mặc dù vương triều Ấn - Hy Lạp đã phát hành một vài đồng tiền vàng,
nhưng những vua Kushan được xem là những người đầu tiên phát hành
đồng tiền vàng rộng rãi ở Ấn Độ. Vua Wima Kadphises đã cho cải cách
hệ thống tiền tệ Kushan. Ông đã có công trong việc phát hành rộng rãi
những đồng tiền vàng và tiền đồng trên quy mô lớn. [Hình 7]

Hình 7: Tiền Kushan bằng vàng thời vua Wima Kadphises

Nguồn: http://coinindia.com/VimaK-19-59.10.jpg
Sự ra đời của tiền đúc vàng có thể được thúc đẩy bởi sự trao đổi hàng
hóa của những đồng tiền vàng La Mã vào tiểu lục địa Ấn Độ như một kết
quả của các giao dịch thương mại Ấn Độ - La Mã [6: 12]6. Đó là sự đổi
mới tiền tệ, phản ánh quyền lực chính trị và kinh tế thịnh vượng của đế
quốc Kushana trong suốt triều đại của mình. Ngoài ra, Ông cũng ban
hành một số lượng rất nhỏ tiền bạc ở khu vực Sind, với tiêu chuẩn trọng
lượng giống các giai đoạn trước và chỉ sử dụng ở vùng Mathura [5: 55]7.
Về sau, tiền đúc bạc gần như biến mất và hệ thống tiền vàng trở nên
phố biến trong các triều đại sau đó cùng với tiền đồng. Sự thay đổi về
nguyên liệu kim loại cơ bản trong việc đúc tiền của vương triều Kushan
đã cho thấy sự phát triển của thương mại quốc tế, sự giao thương Đông -
Tây và đặc biệt là ảnh hưởng mãnh mẽ của văn minh La Mã đến Ấn Độ.
2.3. Các hình tượng, biểu tượng (symbols) trên đồng tiền
2.3.1. Các vị vua (Kings): Đế quốc Kushan tồn tại từ TK I - III sau
công nguyên [10: 5]8, với hơn 10 vị vua được ghi chép trong thư tịch
(Hậu Hán thư), bia ký và trên đồng tiền.
6
B.N. Mukherjee (1990), The Indian Gold: An Introduction to the Cabinet of the Gold Coins in the Indian
Museum, Calcutta, p.12
7
B.N. Mukherjee (1988), The Rise and Fall of the Kushan Empire, Calcutta, p.55
8
J. M. Rosenfield (1967), The Dynastic Art of the Kushana, Berkely, p.5
 13

 Kujula Kadphises:
Kujula được xem là vua đầu tiên của Kushan. Người đã chấm dứt tình
trạng bộ lạc du mục của người Đại Nguyệt Chi (YueZhi/Sakat), thống
nhất cả năm bộ lạc trong một quốc gia - đế quốc Kushan, mà tên ông
được thấy trên những đồng tiền đúc ở vùng Hindu Kush, Kabul bằng
ngôn ngữ Kharoshthi ở mặt trái [11: 68]9.
Các đồng tiền Kujula được tìm thấy rất phong phú với nhiều phong
cách khác nhau:
- Loại 1: Các đồng tiền Kujula được mô tả với mặt chính là hình
tượng bán thân của người cai trị Bactria là Hermaeus với vương miệng
đội trên đầu và vị thần Hy Lạp Herakles trên mặt sau [Hình 8]. Như vậy,
Kujula Kadphises đã gắn liền bề ngoài của chính ông với Hermaeus trên
các đồng tiền của mình, gợi ý rằng ông là một trong số các hậu duệ của
ông này thông qua hôn nhân, hoặc ít nhất là muốn thông báo về quyền
hợp pháp của mình [23]10. Một loạt đồng tiền miêu tả Kujula ngồi bắt
chéo chân trên mặt chính và thần Zeus đứng ở mặt phụ; tiền có hình
tượng bán thân của Kujula với cái nón trên mặt chính và một người lính
Macedonia với giáo và lá chắn trên mặt sau… Đây là sự nối tiếp truyền
thống đúc tiền của vua Hi Lạp - Bactria, đặc trưng cho phong cách tiền
Hy Lạp.

Hình 8: Tiền Kujula với vua Hermaeus ở mặt chính và thần

Herakles trên mặt sau
Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-Her-144.05.JPG

9
Lê Thị Liên (1995), Triều đại Kushana với những thành tựu văn hóa Ấn Độ đương thời, Tạp chí số 93/1995, tr.
68.
10
https://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%87t_Chi
 14

- Loại 2: một dạng khác của tiền Kujula mang phong cách của hoàng
đế La Mã Augustus ở mặt chính và mặt phụ là một vị vua ngồi trên ghế,
mang trang phục Ấn - Scythian (Indo-Scythian), có lẽ là Kujula [Hình 9].

Hình 9: Tiền Kujula với phong cách hoàng đế La Mã Augustus

Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-Roman-41.02.JPG
- Loại 3: tiền có hình con bò đực (bull) với bướu to ở một mặt và lạc
đà Bactria có 2 bướu ở mặt còn lại [16: 24]11. [Hình 10]

Hình 10: Tiền Kujula với hình bò và lạc đà

Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-bull-penta-295.1.JPG
Tất cả những đồng tiền đều có khắc chữ với dòng chữ Hy Lạp trên
mặt chính và tiếng Kharoshthi trên mặt sau. Kujula không sử dụng đồng
tiền bạc mà ông chủ yếu phát hành tiền bằng đồng và một số tiền xu vàng
dựa trên các tiêu chuẩn trọng lượng của các vương quốc Ấn - Hy Lạp
(Indo - Greeks) [4: 94]12.

11
S. Sharma (1999), Gold Coins of Imperial Kushanas and Their Successors, BHU, p.24.
12
B.N. Mukherjee ( 1978), Kushana Coins of the Land of Five Rivers, Calcutta, p.94
 15

 Vima Takha:
Các đồng tiền đồng của vị vua này không có tên gọi hoàng gia mà
chỉ có biệt danh với dòng chữ Hi Lạp "Soter Megas", nghĩa là “Đấng
cứu thế vĩ đại” ở mặt sau, được tìm thấy rộng rãi trong khu vực
Punjab, Kandahar, Kabul và xa cho đến tận Mathura ở phía Đông [1:
115]13. Đặc biệt là những đồng tiền miêu tả với một hình tượng bán
thân ở mặt chính và hình một người lính kỵ binh cưỡi ngựa, cầm một
cây roi ở mặt sau [Hình 11].

Hình 11: Tiền Vima Takha với dòng chữ Hi Lạp "Soter Megas"
Nguồn: http://coinindia.com/VimaTakha-M2971-83.08.jpg
“Soter Megas” vẫn là một bí ẩn bởi do tên của vị vua không được
tìm thấy trên bất kỳ đồng tiền nào cho đến nay. Tuy nhiên, với sự phát
hiện chữ khắc Rabatak (bia ký ghi vào triều đại của vua Kanishaka I)
[Hình 12], chúng ta biết rằng có một người cai trị ở giữa Kujula và Vima
Kadphises, một người cai trị là có thể là ông nội của vua Kanishka I.

Hình 12: Bia ký Rabatak

Nguồn: https://it.wikipedia.org/wiki/Inscrizione_di_Rabatak

13
A. Cunningham (1890), Numismatic Chronicle, X, pp.115 ff. File PDF
 16

Mặt khác, trong khoảng thời gian tương tự như các dòng chữ Rabatak
được phát hiện, một loạt đồng tiền có hình con bò và lạc đà được tìm thấy
với dòng chữ Kharoshti mang tên của vị vua này: “Maharajaasa
Rajadirajasa Devaputrasa Vima Takhara [38]14. [Hình 13]

Hình 13: Đồng tiền hình con bò và lạc đà với dòng chữ Kharoshti:
Maharajas Rajadhiraja Devaputra Vima Takha
Nguồn: http://coinindia.com/VimaTakha-M2914f-149.03.jpg
 Vima Kadphises:
Vima Kadphises là vị vua Kushan đầu tiên đẩy mạnh các cuộc chinh
phục vào nội địa vùng Ấn Độ, mở rộng thêm lãnh thổ Quý Sương bằng
những cuộc chinh phục của mình ở Afghanistan và tây bắc Pakistan. Ông
cũng đã ban hành rộng rãi một loạt tiền xu và chữ khắc. Ông là người đầu
tiên phát hành tiền đúc bằng vàng ở Ấn Độ, nhại theo đồng tiền denarii
của người La Mã, được dùng để trao đổi dọc theo các lộ trình có đoàn lữ
hành đi qua, ngoài tiền đồng hiện có và tiền đúc bằng bạc [24]15. Việc sử
dụng vàng dưới hình thức tiền đồng đã minh chứng cho uy tín và quyền
lực của người Kushan.
Các đồng tiền của Wima Kadphises mang hình ảnh mạnh mẽ của nhà
vua với mặt chính cả tiền vàng và đồng là một vị vua già với cơ thể to lớn,
mũi to, có ria mép và râu, với ngọn lửa được hiển thị như phát ra từ đôi
vai của vua, ngồi ở tư thế khác nhau: ngồi trên một chiếc ghế dài; ngồi
bắt chéo chân, trên các đám mây; ngồi cưỡi một con voi…
Ngoài ra, trên các đồng tiền có mặt chính đều thể hiện vua đang đứng,
tay phải dâng lễ vật thờ cúng, tay trái đặt lên eo của mình, mặt áo choàng

14
http://coinindia.com/galleries-vima-takha.html
15
https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1n
g
 17

dài, mang ủng cao, đội mũ hình nón; bên phải là hình cái chùy (club) và
bên trái là rìu đinh ba. Đây là loại đồng tiền thuộc dạng “standing king
sacrificing at an altar”, có nghĩa là thể hiện vua đang đứng cúng tế tại đền
thờ/ đài tế [Hình 14]. Về sau, mặt chính của phong cách tiền này trở nên
phổ biến nhất trong các đồng tiền Kushan và sau đó là trong các đồng tiền
của đế chế Gupta [Hình 15]. Loại dạng tiền này, có thể là sự mô phỏng
các đồng tiền của vua Bactria (Parthia) là Gotarzes II [3: 109 - 112]16.
Wima là vị vua Kushan cuối cùng đúc tiền có chữ song ngữ: chữ Hy Lạp
và Prakrit (thổ ngữ của Gandhara) hoặc chữ Hy Lạp và tiếng Kharoshthi.

Hình 14: Tiền Kushan Hình 15: Tiền Gupta

Dạng tiền “standing king sacrificing at an altar”
Nguồn: http://coinindia.com/VimaK-3007-136.61.jpg
Nguồn: https://www.pinterest.com/patrykskupniewi/guptas/
Dường như Wima Kadphises đã có sự thay đổi đức tinh tôn giáo, trở
thành một tín đồ Hindu giáo, đặc biệt là thờ cúng thần Shiva. Bởi trong
các đồng tiền của ông thì ở mặt sau lúc nào cũng mô tả Shiva đứng một
mình hoặc đang cưỡi con bò Nandi, tay phải cầm cây đinh ba…[Hình 16]

Hình 16: Tiền Wima Kadphieses với mặt sau mô tả thần Shiva
Nguồn:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Four_sets_of_Gold_Coins_of_
Vima_Kadphises.jpg

16
B.N. Mukherjee (1960), ‘The Proto type of an obverse device of Kushana coinage’ JNSI, Vol. XXII, Varanasi,
pp.109-112
 18

Ngoài ra, sự thay đổi niềm tin tôn giáo của ông (đức tin) còn được
hiển thị thông qua việc sử dụng các biểu tượng của đạo Hindu như
Nandipada… Điều này, cho thấy một động thái chính trị sắc sảo của
Wima Kadphises khi đề cao Shiva giáo (Shivaism) trong thời gian trị vì
của mình để củng cổ quyền lực bởi lúc này đế chế của ông đã mở rộng
xuống tận miền Bắc, Tây Bắc của tiểu lục địa Ấn Độ, nơi Shiva giáo phái
là đã phổ biến.
 Kanishka I:
Kanishka là người kế vị của Vima Kadphises, theo bia văn Rabatak,
một thế phả ghi trên đá bằng tiếng Đại Hạ và Hy Lạp [21]17. Kanishka
được xem là một vị vua vĩ đại của vương triều Kushan, kinh sách Phật
giáo Đại thừa cũng ca tụng ông như một Hộ pháp vương kiệt xuất. Giống
như hoàng đế Asoca của đế chế Maurya, Kanishka cũng là một tín đồ
phật giáo. Trong suốt thời gian trị vì, Kanishka đã cho xây dựng nhiều tòa
tháp, trong đó nổi bật nhất là tháp Kanishaka tại Peshawar và phát triển
nghệ thuật Phật giáo Gandhara [28]18.
Kanishka đóng đô ở Purushapura (nay là Peshawar ở Pakistan) và
Mathura. Những cuộc chinh phạt của ông góp phần giúp cho Kushan
kiểm soát Con đường tơ lụa, nơi giao lưu giữa các nền văn minh lớn trên
thế giới thời đó, điển hình như La Mã (thời các hoàng đế Trajan và
Hadrian: 98 - 138) ở phương Tây hay Trung Quốc ở phương Đông [21]19.
Đế quốc Kushan thời này rất rộng, nó trải dài từ Uzbekistan và Tajikistan
(vùng Trung Á), trên đồng bằng Oxus ở phía tây bắc Ấn đến Varanasi ở
phía Đông; từ Kashmir ở phía Bắc đến Mathura và Gujarat ở phía Đông
Nam bao gồm xứ Malwa. Có lúc còn lan đến vùng Kashgar, Khotan và
Yarkand của các chư hầu của Trung quốc (lưu vực sông Tarim, Tân
Cương ngày nay). Nhiều đồng tiền có hình vua Kanishka đã đào được ở
đây [28]20. Các đồng tiền của Kanishka cũng phô bày một cách sinh động
nguyện ước của nhà vua về việc hòa nhập với những dân tộc và những
tôn giáo đa dạng hiện hoạt động trong và ngoài vương quốc [15:102]21.

17
https://vi.wikipedia.org/wiki/Kanishka
18
http://thuvienhoasen.org/images/file/f4-Lf51G0QgQAIsN/nhunghophapvuong-truc-lam.pdf
19
https://vi.wikipedia.org/wiki/Kanishka
20
http://thuvienhoasen.org/a10247/chuong-bon-vua-kanishka-va-su-phat-trien-cua-dai-thua-phat-giao
21
Roy C. Craven (2005), Mỹ thuật Ấn Độ, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội, tr. 102.
 19

Kanishaka I đã cải thiện hệ thống tiền tệ khi ban hành các đồng tiền
vàng và đồng mà chỉ khắc chân dung toàn thân của mình trên đó. Trên
các đồng tiền, Kanishka I chủ yếu được mô tả đứng thẳng, dạng chân
rộng ra phía ngoài, trong bộ chiến phục Kushan, đầu đội vương miệng,
tay cầm một ngọn giáo, mang ủng cao, đang dâng cúng lễ vật tế tự trên
một ngọn lửa thờ. Chiếc áo rộng thùng thình đến tận đầu gối và được thắt
lại ở hông bằng một sơi dây lưng. Y phục kiểu du mục này chỉ ra nguồn
gốc ngoại bang của vương triều Kushan. Bàn thờ lửa thuộc nguồn gốc Ba
Tư, được thể hiện là những ngọn lửa nhỏ chỉ thụ bản chất vua chúa ở trên
vai của vị quân vương. Tục thờ lửa luôn được duy trì như một tập tục
quan trọng đối với người Kushan [15: 104 - 105]22, [Hình 17].

Hình 17: Chân dung Kanishka trên đồng tiền

Nguồn:https://en.wikipedia.org/wiki/Kanishka
Kanishka không sử dụng hệ thống song ngữ Hy Lạp - Kharoshthi nữa
mà chỉ dùng tiếng Bactrian tức tiếng Parthian, viết theo Hy Lạp alphabet
trên đồng tiền của mình [26]23, cũng như các triều vua Kushan sau này.
Từ đó, chữ viết Hy lạp biến mất ở vùng Bactria. Có vẻ như các ngôn ngữ
Bactria là quan trọng hơn để những người cai trị Kushan có thể quản lý
được khu vực Bactria [7]24. Việc sử dụng một ngôn ngữ duy nhất góp
phần thống nhất các nguyên tắc lưu thống tiền tệ, thống đẩy sự giao
thương với Ba Tư, La Mã, Trung Hoa.
Trong sự phát triển và lớn mạnh của đế quốc Kushan đã có sự tiếp thu
và dung hòa nhuần nhuyển các nền văn hóa địa phương; rõ nét nhất là
22
Roy C. Craven (2005), Mỹ thuật Ấn Độ, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội, tr. 104 - 105.
23
http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-the-gioi/van-hoa-nam-a-va-tay-nam-a/1946-trn-th-vnh-tng-nguyn
-c-hip-ngh-thut-ieu-khc-pht-giao-.html
24
B.R Mani (1987), The Kushan Civilization-Studies in Urban Development and Material Culture, Delhi. p. 19.
 20

dưới triều vua Kanishka. Điều này được biết đến qua các đồng tiền thời
ông đào đào được trong các cuộc khảo cổ ở vùng Kashmir, mang nhiều
dấu vết đa thần từ Ấn giáo, Phật giáo, Hy lạp, Bactrian và ngay cả thần
của xứ Sumerian - Iran trong Zoroastrian (Bái hoả giáo) [29]25. Nó cho
thấy có sự thay đổi chuyển tiếp trong ảnh hưởng của các nền văn hóa, sự
hòa đồng tôn giáo của vua Kanishka.
Tuy nhiên hình tượng đáng chú ý nhất xuất hiện trên đồng tiền vàng
của Kanishka là Đức Phật trong tư thế đứng. Hình ảnh của Đức Phật với
tư cách là một thần linh, lần đầu tiên xuất hiện ở đây, đạt trình độ tinh tế
và khá hoàn hảo. Các nét đặc trưng mang tính chất thành tượng chẳng
bao lâu nữa sẽ được tìm thấy những hình tượng bằng đá với kích thước to
hơn và phức tạp hơn [15: 103]26.
Không giống như những vị vua trước, Kanishka I mặc dù theo đạo
Phật nhưng có quan điểm rất tự do. Trên mặt trái các đồng tiền của ông,
thể hiện rất nhiều vị thần, cả nam thần (God) và nữ thần (Godness), thuộc
về thần thoại, tôn giáo Hy Lạp, Lưỡng Hà, Bái Hỏa giáo (Zoroastrian)
của Ba Tư và Ấn Độ:
- Một vài đồng tiền ở những năm đầu trị vì của Kanishka cho thấy dân
Kushan chịu nhiều ảnh hưởng của Hy lạp với ghi chú bằng chữ Hy Lạp
trên đồng tiền, ví dụ ΗΛΙΟΣ (Nhật thần Helios), ΗΦΑΗΣΤΟΣ (Hỏa thần
Hephaistos), ΣΑΛΗΝΗ (Nguyệt thần Selene), ΑΝΗΜΟΣ (Phong thần
Anemos)… [Hình 18]

Hình 18: Kanishka và thần Hy Lạp Helios

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-kanishka.html
- Về sau dân Kushan dần chịu thêm ảnh hưởng của Iran và Ấn Độ:
25
http://thuvienhoasen.org/a10247/chuong-bon-vua-kanishka-va-su-phat-trien-cua-dai-thua-phat-giao
26
Roy C. Craven (2005), Mỹ thuật Ấn Độ, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội, tr. 103.
 21

+ Sau giai đoạn chuyển tiếp ở Bactria, nhiều thần Ba Tư (Persian)

thấy xuất hiện trên đồng tiền dưới chữ Bactrian như ΜΑΟ (Nuyệt thần
Mao), ΟΑ∆Ο (Phong thần Oado), ΜΙΘΡΟ ("Mitro", Mithra), nữ thần của
sự may mắn và giàu có Ardoksho (tương ứng với nữ thần Ấn Độ
Lakshmi), Đấng tối cao Ahura-Mazdah (chúa tể ánh sáng) của Bái Hỏa
giáo, hình thần Iran tên Adsho đang cưỡi ngựa [Hình 19]…

Hình 19: Kanishka và thần Iran Adsho đang cưỡi ngựa

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-kanishka.html
+ Một số thần Ấn giáo, Phật giáo cũng được đúc theo như ΟΗṣΟ
"Oesho", hóa thân của thần Shiva [28]27, hình ảnh của Đức Phật với chữ
Boddo trên tiền vàng và chữ Sakamano Boddo trên tiền đồng [Hình 20 -
21]…

Hình 20: Kanishka và thần Oesho/ Shiva (Hindu)

Hình 21: Kanishka và Đức Phật

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-kanishka.html

27
http://thuvienhoasen.org/a10247/chuong-bon-vua-kanishka-va-su-phat-trien-cua-dai-thua-phat-giao
 22

Kanishka I còn khuyến khích sự dung hòa giữa các trường phái nghệ
thuật Phật giáo - Hy Lạp và kết hợp với phong cách Mathura bản địa với
nền học thuật Gandhara. Ông cũng là người đã triệu tập kì Kiết tập Phật
giáo lần thứ 4 vào giữa năm 100. Kì Kiết tập này chính là khởi điểm cho
sự phát triển của Ðại thừa (Mahayana) về sau; và cũng nhờ vua Kanishka
mà văn hóa Ấn Độ và Phật giáo đã được truyền vào Trung Á, đặc biệt là
Trung Quốc vào khoảng thế kỷ thứ II sau công nguyên thông qua con
đường tơ lụa [28: 170]28.
 Huvishka:
Các đồng tiền của Huvishka hiện chiếm số lượng nhiều nhất trong hệ
thống tiền cổ Kushan được tìm thấy. Nó bao gồm khoảng 30 loại khác
nhau với hình vua đại diện ở mặt chính và sự đa dạng với nhiều vị thần
nhất ở mặt sau [9: 5 -6]29.
Điểm đáng chú ý là Huvishka đã bỏ loại đồng tiền thuộc dạng
“standing king sacrificing at an altar”, có nghĩa là thể hiện vua đang đứng
cúng tế tại đền thờ/ đài tế của Wima Kadphises và Kanishka, thay vào đó
là hình tượng bán thân của mình ở mặt chính. Huvishka được mô tả mặc
quần áo với đầy trang sức bằng ngọc, đội vương trượng hoàng gia, tay
cầm chùy hoặc dùi cui (ankusha), cưỡi voi hoặc ngồi bắt chéo chân trên
nhưng đám mây hoặc trên một chiếc nệm, ghế dài…Còn mặt sau với sự
đa dạng các vị thần vẫn là sự kế thừa của đồng tiền Kanishka I [Hình 22].
Trên cơ sở các nghiên cứu các hình tượng bán thân Huvishka trên các
đồng tiền, phản ảnh những giai đoạn khác nhau của cuộc đời ông. Điều
đó đã gợi ý rằng Huvishka lên ngồi khi khoàng 30 tuổi và trị vì đến 75
tuổi, khoảng 20 năm sau khi Kanishka I qua đời [14: 62 - 65]30. Thời kì
trị vì của ông là một khoảng giai đoạn xây dựng và củng cố cho Đế quốc.
Đặc biệt, ông dành thời gian và công sức vào giai đoạn đầu triều đại của
ông cho các nỗ lực kiểm soát thành phố Mathura tốt hơn.

28
http://thuvienhoasen.org/images/file/f4-Lf51G0QgQAIsN/nhunghophapvuong-truc-lam.pdf
29
G.V. Mitterwallner (1986), Kushana Coins and Sculpture from Mathura, Mathura, pp.5-6
30
P. Altekar (1952), “When did the reign of Huvishka Terminate”, JNSI, Vol. XIV, Varanasi, pp.62-65.
 23

Hình 22: Tiền Huvishka với hình bán thân ở mặt chính và các vị
thần ở mặt phụ
Nguồn: http://coinindia.com/Huvishka-G137-494.3.jpg
 Vasudeva I:
Vasudeva I là hoàng đế Kushan vĩ đại cuối cùng và sự cai trị của ông
kết thúc trùng hợp với cuộc xâm lược của nhà Sassanid xa tới tận Tây
Bắc Ấn Độ, và thành lập triều đại Ấn - Sassanid hoặc Kushanshahs từ
khoảng năm 240 sau công nguyên [24]31.
Đồng tiền Vasudeva có sự tương đồng với các đồng tiền của
Kanishka về phong cách với loại đồng tiền thuộc dạng “standing king
sacrificing at an altar”, có nghĩa là thể hiện vua đang đứng cúng tế tại đền
thờ/ đài tế, không giống với đồng tiền của người tiền nhiệm là Huvishka.
Trên đồng tiền của mình, Vasudeva I được mô tả đang dâng lễ vật tại
bàn thờ, cầm một cây đinh ba trong tay trái, thay thế cho việc cầm giáo,
chùy trước đó. Điều đặc biệt là nhà vua không mặc trang phục bình
thường mà mặc bộ áo chiến binh bọc thép, có thể ám chỉ đến sự rối loạn
chính trị trong thời kì này [3: 100 - 101]32. [Hình 23]

Hình 23: Tiền của vua Vasudeva I với trang phục chiến binh
Nguồn: http://coinindia.com/Vasudeva-G514-CNG78.1056.jpg

31
https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1n
g
32
B.N. Mukherjee (1960), “The Proto type of an obverse device of Kushana coinage” JNSI, Vol. XXII, Varanasi
pp.100-101
 24

Từ những đồng tiền đã cho thấy Vasudeva I là một người cải đạo theo
Hindu giáo và là một tín đồ cuồng nhiệt của Shiva. Bởi các đồng tiền của
ông chủ yếu là mô tả hình ảnh của Shiva cưỡi bò Nandi hoặc Shiva với 4
tay cầm đinh ba, dây thòng lọng (noose), hoa sen…[10: 210]33 thể hiện
điệu múa hủy diệt và sáng tạo vũ trụ. [Hình 24 - 27]

Hình 24 - 27: Tiền vua Vasudeva I và thần Oesho/ Shiva (Hindu)

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-vasudeva.html
Sau khi Vasudeva I qua đời năm 225, đế quốc Quý Sương chia thành
nửa phía tây và phía đông với các vị vua sau đó là Kanishka II, Vasishka,
Kanishka III (chưa tìm thấy được đồng tiền), Vasudeva II, Saka…
Tóm lại, Vương triều Kushan đã đánh dấu sự tăng trưởng chưa từng
có của nền kinh tế tiền tệ, trong đó đồng tiền đã đóng một vai trò quan
trọng trong việc truyền bá văn hóa Kushan ra bên ngoài. Mặc dù các
vương quốc Ấn - Hy Lạp (Indo-Greeks) đã phát hành một vài đồng tiền
vàng nhưng những vua Kushan mới là những người đầu tiên phát hành
rộng rãi đồng tiền vàng ở khắp Ấn Độ và các khu vực lân cận. Sự ra đời
của tiền đúc vàng có thể đã tạo điều kiện cho thương mại quốc tế và ít
nhất ở một mức độ nào đó đã được thúc đẩy bởi các dòng chảy lớn của
đồng tiền vàng La Mã vào tiểu lục địa như một kết quả của các giao dịch
thương mại Ấn Độ - La Mã [6: 12]34.

33
J. M. Rosenfield (1967), The Dynastic Art of the Kushana, Berkely, p.210
34
B.N. Mukherjee (1990), The Indian Gold: An Introduction to the Cabinet of the Gold Coins in the Indian
Museum, Calcutta, p.12
 25

Có rất nhiều đồng tiền Kushan bằng đồng được ban hành, có nghĩa là
chúng được sử dụng hàng ngày tại địa phương và các giao dịch nội bộ
trong những khu vực nhỏ. Điều đó, cho thấy sự xâm nhập của tiền tệ ở tất
cả các cấp độ của nền kinh tế Kushan, đô thị cũng như nông thôn. Cả tiền
vàng và đồng của Kushan cho đến thời Vasudava I được sử dụng rộng rãi
khắp đế quốc, chứ không ở một khu vực duy nhất [16: 26]35.
3.2. Các vị thần (Delties)
Các vị thần và nữ thần đại diện trên các đồng tiền Kushan không chỉ
phản ánh niềm tin tôn giáo của các quốc vương Kushan, mà còn của
những người đã bị họ chinh phục như người Hy Lạp - Bactria hoặc người
Shakas và Parthia có tín ngưỡng tôn giáo đã được phổ biến trong các
vùng lãnh thổ bị chiếm đóng bởi đế quốc Kushan.
a. Hy Lạp - La Mã:
 Herakles/Hercules:
Theo thần thoại Hy Lạp, Herakles là con trai của vị thần tối cao Zeus,
là hiện thân của sức mạnh phi thường, bảo vệ loài người với 12 chiến
công, trong đó có tiêu diệt con sư tử ở Nemea. Đa phần hình tượng
Herakles chỉ tìm thấy phổ biển trong giai đoạn đầu dưới triều vua Kujula
Kadphises và một ít thời vua Huvishka. Trên các đồng tiền Kushan,
Herakles được thể hiện như một chàng trai có râu mép, đứng lệch hông,
tay phải cầm chùy, mang da sư tử trên cánh tay trái [Hình 27 - 28].

Hình 27 - 28: Thần Herakles trên đồng tiền Kujula và Huvishka

Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-Her-320.40.JPG
Nguồn: http://coinindia.com/Huvishka-3285-S412.jpg

35
S. Sharma (1999), Gold Coins of Imperial Kushanas and Their Successors, BHU. p.26.
 26

Có thể, trong thời kì đầu mới thống nhất nên các vua Kushan chịu ảnh
hưởng của các vương triều Ấn - Hy Lạp (Indo - Greeks) trước đó và bản
thân Herakles lại là con người (chưa phải thần linh) đại diện cho sức
mạnh, biểu tượng của sự chuyển đổi từ cái chết sang bất diệt, rất phù hợp
với một đế chế trong giai đoạn sơ kì, chinh phục và mở rộng lãnh thổ.
 Zeus:
Zeus là thần bầu trời - “vua của các vị thần” ngự trên đỉnh Olympus,
thường được liên kết tương đương với thần bầu trời và sấm sét “Jupiter”
của La Mã và Đấng tối cao “Ahura Mazda” trong Bái hỏa giáo của Iran.
Thần Zeus chỉ tìm thấy trên các đồng tiền Kujula Kadphises và Vima
Takha. Trên các đồng tiền Kushan, Zeus được mô tả là vị thần tối cao
ngồi trên ngai vàng hoặc đang đứng với tay cầm quyền trượng hoặc lưỡi
tầm sét. [Hình 29 - 30]

Hình 29 - 30: Thần Zeus trên đồng tiền Kujula và Vima Takha
Nguồn: http://coinindia.com/Kujula-post-289.01.JPG
Nguồn: http://coinindia.com/VimaTakha-M2915-217.13.jpg
 Nike:
Là nữ thần tốc độ, sức mạnh và chiến thắng với đôi cánh phía sau
lưng, giống với nữ thần Victoria của La Mã. Xuất hiện trên các đồng tiền
Kujula Kadphises. Trên các đồng tiền Kushan, Nike được mô tả đang bay
phía sau đầu nhà vua với vương miệng cầm trong tay phải của nữ thần.

Hình 31 - 32: Thần Nike trên đồng tiền Kujula Kadphises

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-kujula.html
 27

 Helios:
Là thần Mặt trời trong thần thoại Hy Lạp, có liên hệ chặt chẽ với thần
Apollo. Xuất hiện trên các đồng tiền Kanishka I. Trên các đồng tiền
Kushan, Helios được mô tả đứng đối mặt, đầu quay sang trái, một tay
chống hông, tay kia giơ lên để ban phước lành. [Hình 33 - 34]

Hình 33 - 34: Thần Mặt trời Helios trên tiền Kanishka I

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-kanishka.html
=> Như vậy, các vị thần Hy Lạp xuất hiện trên đồng tiền Kushan có
thể là do sự ảnh hưởng của các vương quốc Ấn - Hy Lạp (Indo - Greeks)
trước đó, những nước đã bị đế quốc Kushan thâu tóm hoặc do sự phát
triển của hoạt động thương mại với số lượng lớn tiền La Mã đã được du
nhập đến lãnh thổ của vương triều Kushan và chính những vị vua Kushan
đã mô phỏng lại phong cách, kể cả các vị thần trên đồng tiền La Mã.
b. Các vị thần Lưỡng Hà, Ba Tư (Iran): các vị thần có nguồn gốc
từ những khu vực này chiếm số lượng lớn trên các đồng tiền Kushan.
 Nana/Nanaia/Nanashao/:
Là vị thần mẹ vĩ đại phương Đông, tượng trưng cho tình yêu, giàu có
(voluptuousness) và ham muốn (sensuality). Tìm thấy nhiều trên các
đồng tiền Kanishka I, Huvishka, Vasudeva I.
Trên đồng tiền Kushan, Nana được mô tả với vòng hào quang trên
đầu hình lưỡi liềm, mặc một chiếc áo choàng dài, tay trái cầm cái bát, tay
phải cầm một cái roi (có thể dùng để điều khiển động vật) và có khắc chữ
“Nana” hoặc “Nanaia” hoặc thậm chí “Nanashao”. [Hình 35]
Trong một vài đồng tiền Huvishka với hình thần Siva, có khắc dòng
chữ: “OESHO-NAN”, có thể là một cặp thần phối ngẫu giữa Oesho
(Shiva) và thần mẹ Nana của Iran. Điều này, có thể đóng vai trò quan
 28

trọng trong việc phát triển các khái niệm hình tượng và tôn giáo trong sự
hài hòa âm dương và có liên quan đến việc biến thể của thần Nana với
thần Durga/ Parvati/ Uma (vợ thần Shiva trong Hindu giáo).

Hình 35: Thần Nana của Iran/Ba Tư trên đồng tiền Kushan
Nguồn:https://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part1/
 Ardoksho:
Là nữ thần bảo hộ sự giàu có và thịnh vượng của đế quốc Kushan, là
một trong những vị thần phổ biến nhất trên tiền cổ Kushan. Tìm thấy
nhiều trên các đồng tiền Vima Takto, Huvishka và các vị vua sau đó trừ
Vasudeva I.
Ardoksho được xem giống như nữ thần Lakhsmi (trong Hindu giáo)
[36]36, bằng chứng là sự tiếp nối của nữ thần này trên các đồng tiền Gupta
[Hình 36 - 37]. Nữ thần may mắn được hiển thị với vòng hào quang tỏa
sáng, mặc áo 2 lớp dài, tay trái nắm giữ một nhánh lá hoặc một cái thòng
lọng, tay phải một bó bông, trái cây, bắp,… tượng trưng cho sự dồi dào.
Được ghi rõ với dòng chữ Kharoshthi “APΔOXþO”.

Hình 36: Ardoksho - tiền Kushan; Hình 37: Laskmi - tiền Gupta
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka2-G544-634.7.jpg
Nguồn:http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/0300_0399/earlyg
uptacoins/earlyguptacoins.html

36
http://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/#_ftn7
 29

 Athsho, Pharro: Là hai vị thần lửa trong Bái Hỏa giáo

(Zoroastrianism) của người Ba Tư (Iran).
Athsho được miêu tả trên đồng tiền như một vị thần có râu dài, có dây
băng quấn quanh đầu, vai phát sáng với ngọn lửa, tay phải cầm dây thòng
lọng hoặc kẹp gắp lửa, tay trái chống nạnh (chống vào hông). Ông mặc
một chiếc áo choàng dài với bao tay và đôi ủng. Được hiển thị trên các
đồng tiền của Kanishka I và Huvishka, với dòng chữ “AΘþO”. [Hình 38
- 39]

Hình 38 - 39: Thần Athsho của Iran/Ba Tư trên đồng tiền Kushan
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-G33-204.1.jpg
Nguồn: http://coinindia.com/Huvishka-G210-358.05.jpg
Pharro là hiện thân cho sự vinh quang của người Iran, được thể hiện
trên đồng tiền Kushan như một vị nam thần đội vương miệng, phát ra
vầng hào quang và vai phát ra ngọn lửa; tay trái cầm cây giáo, tay phải
cầm một bát lửa để trước ngực. Được hiển thị trên chỉ trên các đồng tiền
Huvishka, với dòng chữ “þAPPO”. [Hình 40 - 41]

Hình 40 - 41: Thần Pharro của Iran/Ba Tư trên đồng tiền Kushan
Nguồn: http://coinindia.com/galleries-huvishka.html
 30

 Mao:
Là thần Mặt trăng của Iran, giống với thần Selene trong thần thoại Hi
Lạp. Các đặc tính hình tượng của Mao, cho thấy rằng các vua Kushan đã
thông qua phong cách Hy Lạp để đại diện cho thần mặt trăng của Iran.
Được tìm thấy trên các đồng tiền Kanishka I và Huvishka.
Trên đồng tiền của Kanishka, Mao được thể hiện như một vị nam thần
đứng đối mặt, mặc một chiếc áo dài, mang ủng áo choàng với hào quang
hình lưỡi liềm “Mặt Trăng” ở sau hai bên vai, tay trái cầm quyền trượng
hình thú, tay phải duỗi thẳng ra [Hình 42 - 43]. Theo thần thoại Hy Lạp,
Salene là nữ thần mặt trăng, nhưng thường được miêu tả như một vị thần
nam với vương miệng và một vòng tròn mặt trăng ở phần vai của mình,
tương tự như thần Mao trên các đồng tiền của Kanishka.

Hình 42 - 43: Thần Mao của Iran/Ba Tư trên đồng tiền Kushan
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-G53-107.18.jpg
Nguồn: http://coinindia.com/Huvishka-G213-580.43.jpg
 Mirro/ Mithra:
Là thần mặt Trời của vương triều Kushan, tìm thấy trên các đồng tiền
Kanishka I và Huvishka với chữ “MIIPO”.
Trên đồng tiền của Kanishka, Mirro được hiển thị với tư thế đứng, đội
vương miệng với ánh hào quang mặt trời phát sáng sau đầu, tay phải dang
rộng để ban phước lành hoặc cầm quyền trượng, tay trái cầm chui kiếm
để ở thắt lưng. Các hình tượng thần Mặt trời Helios của Hy Lạp giống
như là MIRRO trên các đồng tiền của Kanishka [16: 72]37. [Hình 44 - 45]

37
S. Sharma (1999), Gold Coins of Imperial Kushanas and Their Successors, BHU, p 72
 31

Hình 44 - 45: Thần Mirro của Iran/Ba Tư trên đồng tiền Kushan
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-G79-275.02.jpg
Nguồn: http://coinindia.com/Huvishka-G200-511.30.jpg
c. Ấn Độ:
 Oesho/ Shiva:
Shiva là một trong ba vị thần chính của Ấn Độ giáo (Hiduism):
“Shiva - Brama - Vishnu”. Shiva chắc chắn có một vị trí quan trọng trong
vương triều Kushan, được thể hiện rất nhiều trên các đồng tiền của Wima
Kadphises, Kanishka I, Huvishka, Vesudeva I (nhiều nhất)…
Thần Shiva lần đầu tiên xuất hiện trên các đồng tiền của vua Vima
Kadphises, hình tượng Shiva được mô tả dưới hình thức của con người
trên các đồng tiền của Wima Kadphises đã đánh dấu cho thời kì thánh
tượng (aniconic). Trên đó, thần Shiva được thể hiện với những đặc trưng
truyền thống của mình như cây đinh ba, con bò…[17 - 134]38 [Hình 46 -
47].

Hình 46 - 47: Thần Shiva/Oesho trên tiền Kushan

Nguồn: http://coinindia.com/galleries-vima-kadphises.html
Nguồn: http://coinindia.com/Vasudeva-G504-273.10.jpg

38
S. Sharma and Tiwari, Maruti Nadan (1983), “Shiva on Kushana coins”, JNSI, XLV, p.134, pt. (1-11).
 32

Trên các đồng tiền Kanishka I, Shiva được mô tả với hai hoặc bốn tay,
trong tư thế đứng, thực hiện điệu múa vũ trụ “sáng tạo - hủy diệt”. Shiva
có mặc trang phục dhoti, tóc xù ra (do người đã dùng đầu mình để hứng
nước sông Hằng, ngăn chặn lũ).
- Shiva hai tay: tay phải giữ một cây đinh ba hoặc giáo và tay trái cầm
chùy/ dây thòng lọng hoặc dùi cui (ankusha) [Hình 48]

Hình 48: Thần Shiva hai tay

Nguồn: http://coinindia.com/VimaK-19-59.10.jpg
- Shiva 4 tay: tay phải trên chủ yếu là mang một trống damaru (trống
nhỏ, nằm ngang, được đánh ở hai đầu); tay phải dưới cầm bình nước; tay
trái trên cầm một cây đinh ba; và tay trái dưới cầm một con linh dương.
[Hình 49]

Hình 49: Thần Shiva bốn tay

Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/Kushan_coinage
Điều đặc biệt là trên các đồng tiền Kanishka, rất hiếm (gần như không
thấy) hình tượng của bò thần Nandi (vật cưỡi của thần Shiva) mà trước đó
đã được thể hiện nhiều trên các đồng tiền của Wima Kadphises [16: 60]39.

39
S. Sharma (1999), Gold Coins of Imperial Kushanas and Their Successors, BHU, p. 60.
 33

Có thể nhận xét rằng tất cả những thuộc tính liên quan đến thần Shiva
như là trống damaru, linh dương, dây thòng lọng… hiển thị trên các đồng
tiền của Kanishka đều không thấy trong các tác phẩm điêu khắc đương
đại và trở thành thuộc tính riêng biệt của Shiva trong các tác phẩm điêu
khắc TK VII - XII A.D, ở khu vực Nam Ấn [13: 32 - 33]40.
Trên các đồng tiền Huvishka, xuất hiện hình tượng Oesho/ Shiva với
người phối ngẫu của mình với những dòng chữ: “OESHO-NAN”, nghĩa
là Oesho/ Shiva với thần mẹ Nana của Iran và “OESHO-OMMO”, nghĩa
là thần Oesho/ Shiva với nữ thần Durga/Uma/Parvati trong Hindu giáo
[10: 94]41. Việc thần Shiva kết hợp với vợ thần là Parvati là hết sức phổ
biến nhưng kết hợp với thần Nana của Iran đã phản ánh sự hòa đồng tôn
giáo, đề cao vai trò của thần Shiva, bên cạnh tôn giáo truyền thống của
vương triều Kushan.
Ngoài ra, còn có các thần trong Hindu giáo liên quan đên thần Shiva
như Skando Kumaro và Bizago… Skando Kumaro là tên của vị thần
chiến binh Kartikeya trong thần thoại Ấn Độ và được cho là con trai của
thần Shiva và Parvati. Bizago là thần Vishakha (chòm sao) - con gái của
vua Daksh theo thần thoại Hindu. Là thần hộ mệnh của chiến binh
Kartikeya nên thường được mô tả chung trên các đồng tiền Kushan [Hình
50].

Hình 50: Thần Skando Kumaro và Bizago trong Hindu giáo

Nguồn:http://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/
=> Như vậy, trong hệ thống tôn giáo đa thần của vương triều Kushan,
Shiva giữ một vai trò quan trọng với sự độc tôn hình tượng Shiva trên
40
N.P. Joshi (1966), Mathura Sulptures, Mathura, pp.32-33.
41
J. M. Rosenfield (1967), The Dynastic Art of the Kushana, Berkely, p. 94, File PDF
 34

đồng tiền Kushan so với các vị thần khác trong Ấn Độ giáo (Hinduism).
Điều đó chứng tỏ, Shiva giáo đã phát triển mạnh mẽ ở tiểu lục địa Ấn Độ
từ những năm đầu công nguyên, tạo tiền đề cho sự lan tỏa của đạo Hindu
ở miền Bắc Ấn Độ dưới triều đại Gupta và các triều đại sau đó.
 Phật (Boddo/Buddha):
Người sáng lập đạo Phật là thái tử Tất Đạt Đa (Shidartha Gautama),
thuộc dòng họ Thích Ca (Sakya), hiệu là Thích Ca Mâu Ni, sống và
thuyết pháp chủ yếu ở phía đông của tiểu lục địa Ấn Độ vào TK VI - IV
B.C.
Trước thời kỳ Kushan, vâng theo lời dạy của Đức Phật trong kinh
Digha Nikaya (Trường Bộ Kinh), không muốn đồ đệ lưu luyến qua ảnh
tượng thế gian vốn sinh diệt của ngài nên bản thân Đức Phật được thể
hiện bằng biểu tượng như một ngai vàng bỏ trống, cây bồ đề, dấu bàn
chân, bánh xe pháp luân…[Hình 51 - 53] chứ không tạo theo hình dáng
con người.

Hình 51 Hình 52 Hình 53

Hình 51: Vết chân của Đức Phật (Gandhara, thế kỷ thứ I)
Hình 52: Cây Bồ đề tượng trưng cho Thiền định và sự Giác Ngộ
Hình 53: Một chiếc ngai với bên dưới có hai con hươu tượng
trưng cho vườn Lộc Uyển, Sarnath (nơi Đức Phật thuyết pháp đầu
tiên)
Nguồn:http://www.phatgiaonguyenthuy.com/news-2874/NGHe-THUaT-BIeU-THi-N
HaN-DaNG-duC-PHaT.html
Đến thời đại Kushan, sự phân hóa của Phật giáo với sự xuất hiện của
phái Đại thừa (Mahayana) thông qua Kì kiết tập lần thứ 4, một trong
những hình ảnh đầu tiên ghi nhận được về Đức Phật như một khuôn mặt
 35

người là trên đồng tiền vàng Kanishka I có niên đại vào thế kỉ đầu của
công nguyên [12: 15]42 => Mở đầu cho thời kì thánh tượng (Iconic) với
hàng loạt tượng, phù điêu về Đức Phật và Bồ tát xuất hiện.
Trên đồng tiền vàng Kanishka I, hình của Đức Phật với chữ Hy -
Bactrian ΒΟΔΔΟ ("Boddo", đức Phật) [Hình 54]. Kanishka không sử
dụng hệ thống song ngữ Hy Lạp - Kharoshthi nữa mà chỉ dùng tiếng
Bactrian tức tiếng Parthian, viết theo Hy Lạp alphabet và thêm một vài kí
tự đặc biệt [30]43. Do đó, có khả năng chữ ΒΟΔΔΟ (Boddo) trên đồng
tiền có hình Đức Phật là biến tướng, xuất phát từ chữ Hy Lạp βαδδο (cây
Bồ Đề), trong thời kì phi thánh tượng (Aniconic) khi Đức Phật chỉ được
thể hiện thông qua các biểu tượng. Ngoài ra, còn có các đồng tiền bằng
đồng với hình Đức Phật Thích Ca Mâu Ni với dòng chữ “CAKAMAN ..
O BOYΔO” (Sakyamuni Buddha). Phật trên đồng tiền được mô tả mặc
một bộ Sanghati, tức là một áo thụng dài khoác ngoài được nâng cao trên
một cái giống khăn choàng cổ, mang ủng, với vầng hào quang khắp cơ
thể. Một số đặc trưng của Đức Phật thuộc về 32 quý tướng của Người:
một nhục kế nhô ra ở sọ như một búi tóc ở trên đỉnh đầu (gọi là ushnisha),
tiêu biêu cho trí tuệ siêu việt, đôi tai dài… Bàn tay trái của Phật nắm chặt
lấy vạt áo, trong khi tay phải bắt ấn vô úy (Abhaya mudra) - “không sợ
hãi” [Hình 55]=> mang đậm phong cách Phật giáo - Hy Lạp.

Hình 54: Vua Kanishka I và hình ảnh đầu tiên của Đức Phật (kh.
130 TL) với chữ ΒΟΔΔΟ
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-G66-CNG.jpg

42
Meher McArthur (2005), Tìm hiểu mỹ thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội, tr. 15.
43
http://sachhiem.net/TRTVT/TTVT_XH02.php
 36

Hình 55: Vua Kaniska I và Đức Phật với dòng chữ CAKAMAN ..
O BOYΔO “Sakyamuni Buddha”
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-3127.05-567.10.jpg
Mặt khác, còn có các đồng tiền bằng đồng với hình của Phật Di Lặc -
vị Phật tương lai với tư thế kiết già, tay trái bắt ấn vô úy (Abhaya mudra)
với dòng chữ “MHTPAΓO BOYΔO” - Metreya Boddo (Maitreya Buddha)
[Hình 56].

Hình 56: Vua Kanishka I và Phật Di Lặc

Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-3127.22-S314.jpg
=> Như vậy, những đồng tiền có hình phật dưới triều đại Kanishka I
là mẫu vật hiếm hoi của nghệ thuật Phật giáo và là bằng chứng cho sự
bảo trợ của Kanishka I đối với phật giáo. Các hình ảnh của Phật giáo trên
đồng tiền Kanishka không chỉ khẳng định hình ảnh khuôn mẫu cho điêu
khắc của Thích Ca Mâu Ni và Phật Di Lặc trong suốt triều đại Kanishka
mà cho cả nghệ thuật điêu khắc Phật giáo sau này.
 37

CHƯƠNG 3: ẢNH HƯỞNG CỦA ĐẾ QUỐC KUSHAN ĐẾN

TÔN GIÁO VÀ NGHỆ THUẬT ẤN ĐỘ
Các đồng tiền Kushan không những phác họa lại lịch sử Ấn Độ thời
Kushan mà chính nó cũng là đối tượng của nghệ thuật, phản ánh sự hòa
trộn giữa nghệ thuật và văn hóa, tôn giáo của các khu vực khác nhau
trong một đế chế hùng mạnh, rộng lớn trải dài từ Trung Á đến Nam Á,
đặc biệt là ở tiểu lục địa Ấn Độ.
3.1. Tôn giáo
Người Kushan/ Quý Sương có nguồn gốc Trung Á và trong giai đoạn
đầu chịu ảnh hưởng về mặt tôn giáo của Iran là Bái Hỏa giáo
(Zoroastrianism). Đây là tôn giáo độc thần thờ Ahura Mazda và xem các
vị thần tiền Iran như Mithra, Mao, Athsho… chỉ là hóa thần của Đấng tối
cao Ahura Mazda. Trong nghi lễ xem lửa như là nguồn sáng tạo tinh khiết,
là ánh sáng thánh thiện đối chọi với dục vọng đen tối độc ác, do nhà tiên
tri Zoroaster tạo dựng (thực ra tên gốc Iran là Zarathushtra Spitama), và
một thời nó đã là quốc giáo của đế quốc Ba Tư (Persia) [18: 439 - 440]44.
[Hình 57]

Hình 57: Các vị thần của Bái Hỏa giáo Ba Tư

Nguồn:https://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/
Tuy nhiên, về sau nhiều người Kushan/ Quý Sương bắt đầu chấp nhận
các khía cạnh của văn hóa Phật giáo, Hindu giáo, họ tiếp thu các tàn dư
của văn hóa Hy Lạp của các vương quốc Ấn - Hy Lạp (Indo - Greco), ít
nhất một phần bị Hy Lạp hóa. Mặt khác, trên các đồng tiền Kushan thể
hiện các vị thần của nhiều tôn giáo khác nhau. Có thể thấy là các tín đồ

44
Will Durant (2014) Huỳnh Ngọc Chiến dịch, Di sản phương Đông, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội, tr. 439 - 440.
 38

Phật giáo, Hindu giáo và rất nhiều tôn giáo khác đã chung sống hòa bình
với nhau trong thời Kushan.
 Ấn Độ giáo (Hinduism):
Ở thời kỳ Kushan, Hindu giáo rất phát triển. Chứng cứ thể hiện ở các
văn khắc, tiền, văn học nghệ thuật. Người Ấn thờ các thần và nữ thần của
riêng họ, trong đó Shiva giáo là phổ biến nhất. Thậm chí một số vua
Kushan như Wima Kadphises, Kanishka, Huvishka và Vasudeva còn thể
hiện lòng tôn kính của mình với giáo chủ Shiva bằng cách thể hiện hình
ảnh của vị thần này trên các đồng tiền [Hình 58].

Hình 58: Các vị thần của Hindu giáo

Nguồn:https://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/
Như vậy, trong khi sáng tạo nên hình tượng các Phật và Bồ tát, các
nghệ sĩ điêu khắc Kushan cũng đã có những cống hiến rất lớn trong việc
tạo nên các hình tượng Hindu giáo: hàng loạt các vị thần Iran thể hiện
trên mặt trái các đồng tiền Kushan dường như là tiền thân tiếu tượng của
các vị thần Ấn Độ sau này.
Có thể nói, Ấn Độ giáo đã được vương triều Kushan tiếp nhận, trong
đó tiêu biểu là Shiva giáo: hình tượng thần Shiva được khắc họa dưới
dạng nhân hình với biểu tượng là cây đinh ba, trống damru... → Shiva
giáo đã phát triển mạnh mẽ ở tiểu lục địa Ấn Độ từ những năm đầu công
nguyên, tạo tiền đề cho sự lan tỏa của đạo Hindu ở miền Bắc Ấn Độ dưới
triều đại Gupta và các triều đại sau đó.
 Phật giáo:
Dưới sự bảo trợ của các vua Kushan, đặc biệt là Kanishka, Phật giáo
đã đạt được bước phát triển mới với việc tổ chức Kì kiết tập Phật giáo lần
 39

thứ tư, dẫn đến sự xuất hiện của phái Đại thừa (Mahayana), đánh dấu ự
chia rẽ lớn nhất trong các giáo hội và học thuyết Phật giáo, mà tư tưởng
cơ bản của nó là tư tưởng Bồ tát - Bất cứ ai nếu biết làm việc thiện thì đều
có thể trở thành Phật.
Sự phát triển của phái Đại thừa vừa làm cho Phật giáo phát triển
thành một tôn giáo phổ biến trên khắp đất Ấn Độ, vừa tạo cơ hội cho
nghệ thuật, kiến trúc và văn hóa phát triển đến đỉnh cao rực rỡ. Vương
triều Kushan đã kết hợp Phật giáo vào trong các đền thờ của nhiều vị thần,
họ trở thành những người khởi xướng chính của Phật giáo Đại thừa →
mở đầu thời kì thánh tượng (Iconic) trong phật giáo.
Các ảnh hưởng tương tác của đế quốc Kushan với nền văn minh Hy
Lạp đã giúp cho nền văn hóa Gandhara và Hy Lạp - Phật giáo thịnh
vượng.
Mặt khác, những đồng tiền có hình phật dưới triều đại Kanishka I là
mẫu vật hiếm hoi của nghệ thuật Phật giáo và là bằng chứng cho sự bảo
trợ của Kanishka I đối với phật giáo [Hình 59]. Các hình ảnh của Phật
giáo trên đồng tiền Kanishka không chỉ khẳng định hình ảnh khuôn mẫu
cho điêu khắc của Thích Ca Mâu Ni và Phật Di Lặc trong suốt triều đại
Kanishka mà cho cả nghệ thuật điêu khắc Phật giáo sau này.

Hình 59: Các vị Phật trên tiền Kushan

Nguồn:https://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/
Đặc biệt, vua Kanishka I cũng là người đầu tiên đưa Phật giáo và văn
hóa Ấn Độ vào miền Bắc và Đông Bắc châu Á, mà tiêu biểu là Trung
Hoa, Nhật Bản thông qua Con đường tơ lụa.
Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong việc củng cố và truyền bá Phật
giáo ra khỏi biên giới Ấn Độ nhưng các vua Kushan không cố gắng biến
 40

nó trở thành quốc giáo. Niềm tin của họ đối với Phật giáo, ít nhất chỉ là
đóng khung trong giới hạn cân bằng với quyền lợi của nhà nước: tình cảm
tôn giáo của dân bản địa bị chinh phục bởi Kushan được khai thác để
truyền bá sự thần thánh của các vua Kushan thông qua văn khắc và tiền
đúc [11: 78]45.
3.2. Nghệ thuật
Đến thời kỳ vương triều Kushan, nghệ thuật hình tượng biểu trưng
trong nghệ thuật Phật giáo nở rộ, với việc sáng tạo ra nghệ thuật điêu
khắc tượng Phật. Với sự xuất hiện của Phật Giáo Ðại Thừa, hình ảnh của
Ðức Phật trở thành thịnh hành => Thánh tượng từ đó trở thành yếu tố
chính của điêu khắc và thờ phụng.
Đế quốc Kushan rộng lớn có 2 kinh đô: Gandhara (vùng Pakistan,
Afghanistan và Tây Bắc Ấn Độ ngày nay) và Mathura (Trung Bắc Ấn
Độ). Chính ở hai trung tâm này mà những hình tượng đầu tiên về Đức
Phật và chư vị Bồ tát bắt đầu xuất hiện vào khoảng thế kỉ thứ I của CN,
đáp ứng lại hiện tượng tăng trưởng lòng tín mộ trong các truyền thống tôn
giáo lớn ở Ấn Độ; và đặc biệt là sự nổi lên của Phật giáo Đại thừa, trong
đó hình ảnh đấng cứu khổ cứu nạn của Bồ tát giữ vai trò quan trọng
[12;15]46. Đó là kết quả của sự khoan dung tôn giáo và những cống hiến
to lớn cho nền văn hóa của các vua triều đại Kushan, cũng như sự ảnh
hưởng của trường phái triết học Ấn Độ mang khuynh hướng thần quyền,
cần đến việc thờ phụng thần linh bằng hình thể [31]47.
=> Sự thay đổi có tính cách mạng này vào thế kỷ đầu công nguyên đã
có những ảnh hưởng sâu rộng, không chỉ vào nghệ thuật của Ấn Độ, mà
cũng vào sự phát triển nghệ thuật ở những quốc gia Phật giáo châu Á.
 Phong cách Gandhara
Nghệ thuật Gandhara là một trong những trường phái mang tính đại
diện và tiên phong cho sự ra đời hình tượng của Đức Phật trong nghệ
thuật Phật giáo. Nó là một nghệ thuật hỗn hợp, kết hợp những yếu tố Hy
Lạp cổ đại, của phương Tây, của Trung Á (đế quốc Kushan) với những
yếu tố bản địa Ấn Độ.
45
Lê Thị Liên (1995), Triều đại Kushana với những thành tựu văn hóa Ấn Độ đương thời, Tạp chí số 93/1995, tr.
78.
46
Meher McArthur (2005), Tìm hiểu Mỹ thật Phật giáo, Nxb. Mỹ Thuật, Thành phố Hồ Chí Minh, tr. 15.
47
http://hoangphap.info/Page.aspx?ArticleID=5098&SubID=1&ID=4
 41

Gandhāra là kinh đô mùa hè của đế quốc Kushan. Gandhāra nằm giữa

đèo Khyber và sông Indus (Afhganistan và Pakistan bây gìờ) điểm giữa
con đường Tơ Lụa → Gandhāra là nơi gặp gỡ của nhiều nền văn minh:
Ba Tư/La Mã/Hy Lạp/Ấn Độ.
Gandhāra mượn của Hy Lạp dây nho, vòng hoa, thiên thần, thủy
thần. Phong cách Gandhāra thể hiện sớm nhất hình ảnh về Phật. Phong
cách này có ảnh hưởng khắp vùng Trung Á và Nam Á [26]48.
Phong cách nghệ thuật thuộc trường phái Gandhara có đặc trưng là
các cảnh lấy từ kinh phật và các hình ảnh về đức phật, mà một vài trong
số chúng dựa trên hình ảnh thần mặt trời Apollo của người Hy Lạp [2:
30]49 [Hình 60 - 61].

Hình 60: Tượng Phật Kushan; Hình 61: Tượng Thần Apollo của Hy Lạp
Nguồn:http://www.holieu.org/2013/07/phong-cach-nghe-thuat-hilap-phat-giao-o.
html
Các hình ảnh thuộc trường phái này biểu hiện đức Phật dù ở tư thế
ngồi hay đứng đều là 1 người thấp, chắc khỏe. Hầu hết các bức tượng này
mô tả đức phật mở mắt, giữa hai chân mày có 1 chấm tròn, hai tay đặt
trên vạt áo với một phong cách ung dung tĩnh tại hoặc bàn tay phải chạm
đất (ấn xúc địa - Bhumisparsha Mudra) để cho đất chứng giám là Ngài đã
đắc đạo. Đặc biệt Tượng Phật đứng giống thần Apollo, thần Zeus của Hy
Lạp với áo xếp nếp, mặt vuông, tóc dợn, tóc bới cầu kỳ, áo chùm toga

48
http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-the-gioi/van-hoa-nam-a-va-tay-nam-a/1946-trn-th-vnh-tng-nguyn
-c-hip-ngh-thut-ieu-khc-pht-giao-.html
49
Anjana Mothar Chandra (2010), 5000 năm lịch sử và văn hóa Ấn Độ, Nxb. Văn hóa thông tin, Thành phố Hồ
Chí Minh, tr. 30.
 42

kiểu Hy Lạp rũ từ vai trái, đeo nữ trang như quí tộc Scythian và Ấn Độ.
[Hình 62 - 63].

Hình 62: Đức Phật TK I - III A.D; Hình 63: Bồ tát Maitreya đứng TK I - III
Nguồn:http://www.holieu.org/2013/07/phong-cach-nghe-thuat-hilap-phat-giao-o.html
Điểm chung của phong các Gandhara thể hiện qua hình tượng Đức
Phật với kiểu tóc lượn, búi đầu, gọn; mặt dài, giống Hi Lạp; Đứng: áo
thụng dài, giống kiểu áo Toga của La Mã; Vai che kín, xếp nếp dày; Hào
quang tạc đơn giản; Giống Hy Lạp, La Mã về hình thể [Hình 64].

Hình 64: Đức Phật (Shakya Muni) trên đồng tiền Kanishka I
Nguồn: http://coinindia.com/Kanishka-G66-CNG.jpg
→ Đức Phật có nét đẹp thanh tú của những vị thần Hi Lạp.
Vào giữa thế kỉ III, hoạt động thương nghiệp giữa Đông và Tây bị
gián đoạn. Người Sassanian lật đổ nhóm người Parthian tại Ba Tư và sau
đó chinh phục Peshawar và Taxila, làm suy yếu hẳn quyền lực của người
Kushan. Tuy nhiên, các hoạt động về tôn giáo chưa bị xáo trộn mấy, Phật
 43

giáo tiếp tục phồn thịnh tại Gandhara và vượt cả bên ngoài nó. Tuy nhiên,
đến cuối thế kỉ V, khi bọn người Hung Trắng từ cực bắc Trung Á đổ
xuống ngang qua các đèo núi và đã tàn phá Gandhra. Do đó, phong cách
Gandhara có sự chuyển biến và được kế tục tại Afghanistan và Kashmir.
Tại vùng ngoại biên này, tôn giáo và mỹ thuật Gandhara tiếp tục phát
triển ít nhất đến thế kỉ VIII [15: 118 - 119]50.
 Phong cách Mathura:
Nghệ thuật Mathura là nghệ thuật thuần túy bản xứ. Nơi đây đã là
một trung tâm tôn giáo trước khi người Kushan đến. Trong đó, những
hình ảnh Phật và Bồ Tát đầu tiên thuần túy Ấn Ðộ được làm tại Mathura,
ít nhất cũng sớm ngang ngửa với tượng phật ở Gandhara.
Mathura ở phía Đông và Nam, kinh đô mùa Đông của đế quốc
Kushan (vùng Pataliputra, Patna bây giờ) gần cửa sông Hằng, dùng chữ
Brahmi bản địa, văn hóa bản địa.
Nếu phong cách Gandhāra ảnh hưởng Hy Lạp, phong cách Mathura
hoàn toàn bản địa từ hai tôn giáo đã bắt rễ từ lâu đời là Bà La Môn giáo
(Hinduism) và Kỳ Na giáo (Jain). Trước vương triều Kushan, Mathura đã
là một trung tâm tôn giáo/văn hóa lớn thờ nam nữ thần bản địa
Yaksha/Yakshi. Yaksha tay cầm bánh xe luân hồi ngồi trên tòa sen,
Yakshi khỏa thân khêu gợi hơn Yakshi ở Sanchi, đồi ngực tròn, hai đùi
khép chéo [Hình 65].
Tượng Phật đưọc tô vẽ theo nhiều hình dạng. Không giống như tượng
Phật ở Gandhāra khoác nhiều vải vóc rũ xuống thành nếp gấp, nghệ sĩ
Mathura cho Phật khoác vải rất mỏng nhẹ theo kiểu địa phương vì trời
nóng. Phật có trái tai dài, mũi cao, môi đầy và mắt lớn hơn. Phật có vòng
hào quang chạm hoa sen và cành lá. Tượng thường được làm từ sa thạch
đỏ (red Sandstone), lốm đốm những chấm vàng kem và chỉ có ở vùng
Sikri thuộc Mathura [26]50 [Hình 66].

50
Roy C. Craven (2005), Mỹ thuật Ấn Độ, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội, tr. 118 - 119..
50
http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-the-gioi/van-hoa-nam-a-va-tay-nam-a/1946-trn-th-vnh-tng-nguyn
-c-hip-ngh-thut-ieu-khc-pht-giao-.html
 44

Hình 65: Dạ Xoa (Yaksha) TK I - II A.D; Hình 66: Tượng Phật ở Mathura
Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/Yaksha_Kingdom
Nguồn:http://sachhiem.net/TRTVT/TTVT_XH02.php
→ Đức Phật với những đường nét gần gũi với những vị thần thuộc
tín ngưỡng bản địa Ấn Độ, tròn trịa và sung túc.
Đến thế kỉ III là thời kỳ có nhiều biến động lớn tại miền Trung Ấn Độ,
kết quả là sự suy sụp của nước Andhras (vương triều Satarahanas ở miền
Trung Ấn Độ) tại vùng Decan và sự suy sụp hẳn của nhóm người Kushan.
Tuy nhiên, phong cách nghệ thuật Kushan tại Mathura đã sống còn với
thời gian và các nét độc đáo của nó cuối cùng đã dẫn đến sự phát triển
của tượng Phật trong thời kỳ Gupta.
Tóm lại, trường phái Gandhara bắt nguồn từ truyền thống Hy Lạp -
La Mã: Thánh tượng Gandhara có phần giống với Apollo ở nơi một số
hình thể có nguồn gốc từ nước ngoài, và nếp áo gấp mang tính cách đặc
trưng của Hy - La, nhưng hầu hết những thánh tượng trình bày Đức Phật
ngồi theo tư thế yoga đặc trưng Ấn Độ, một nét đặc biệt không có mặt nơi
truyền thống nghệ thuật Hy Lạp cổ đại. Trong khi trường phái Mathura
được xây dựng dựa trên truyền thống bản địa thời Maurya và Sunga (TK
IV B.C. - II A.D.), thánh tượng xuất phát từ truyền thống tạo tượng Dạ
Xoa (Yaksha).
 45

KẾT LUẬN
1. Tiền cổ Kushan là nguồn tài liệu quan trọng/ sử liệu vật chất có
giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học trong việc nghiên cứu lịch sử và
nghệ thuật Ấn Độ. Vương triều Kushan đã đánh dấu sự tăng trưởng chưa
từng có của nền kinh tế tiền tệ, trong đó đồng tiền đã đóng một vai trò
quan trọng trong việc truyền bá văn hóa Kushan ra bên ngoài.
2. Vương triều Kushan đã thiết lập nên một đế chế rộng lớn gồm Bắc
Ấn và nhiều khu vực khác → Kiểm soát con đường tơ lụa và truyền bá
nền văn hóa và tôn giáo Ấn Độ sang các nước khác. Nằm trên con
đường tơ lụa của thế giới (The Silk Road ), kết nối các nền văn minh lớn
như Hy Lạp - Ba Tư; Ấn Độ, Trung Quốc đã tạo tiền đề cho đế quốc
Kushan phát triển mạnh mẽ về mọi lĩnh vực. Đặc biệt là phát triển về mặt
quân sự đã đẩy vương triều Kushan trở thành một đế chế hùng mạnh,
rộng lớn trải dài từ Trung Á đến Nam Á.
3. Sự hòa đồng tôn giáo mang tính bản địa hóa: Ấn Độ giáo, Phật
giáo, Bái hỏa giáo,... được thể hiện với nhiều vị thần trên đồng tiền
Kushan → Sự phát triển của văn học, nghệ thuật và kiến trúc.
Ấn Độ giáo (Hinduism) đã được vương triều Kushan tiếp nhận, trong
đó tiêu biểu là Shiva giáo: hình tượng thần Shiva được khắc họa dưới
dạng nhân hình với biểu tượng là cây đinh ba, trống damru... → Shiva
giáo đã phát triển mạnh mẽ ở tiểu lục địa Ấn Độ từ những năm đầu
công nguyên, tạo tiền đề cho sự lan tỏa của đạo Hindu ở miền Bắc Ấn
Độ dưới triều đại Gupta và các triều đại sau đó.
Dưới sự bảo trợ của các vua Kushan, đặc biệt là Kanishka, Phật giáo
đã đạt được bước phát triển mới với việc tổ chức Kì kiết tập Phật giáo
lần thứ tư, dẫn đến sự xuất hiện của phái Đại thừa (Mahayana), đánh
dấu sự chia rẽ lớn nhất trong các giáo hội và học thuyết Phật giáo, mà tư
tưởng cơ bản của nó là tư tưởng Bồ tát - Bất cứ ai nếu biết làm việc thiện
thì đều có thể trở thành Phật → Sự phát triển của phái Đại thừa vừa làm
cho Phật giáo phát triển thành một tôn giáo phổ biến trên khắp đất
Ấn Độ, vừa tạo cơ hội cho nghệ thuật, kiến trúc và văn hóa phát triển
đến đỉnh cao rực rỡ.
 46

4. Đồng tiền Kushan mang đặc trưng của tiền Hy Lạp - La Mã, mở
đầu cho thời kì ảnh hưởng mạnh mẽ của phong cách Hy Lạp - La Mã
đến nền nghệ thuật Ấn Độ: Ảnh hưởng của nghệ thuật Hy Lạp được thể
hiện bằng các vị thần Hy Lạp có mặt trên các đồng tiền Kushan. Chính
trường phái nghệ thuật và kiến trúc Gandhara và bắt rễ từ truyền thống La
Mã. Bằng việc tác động mạnh mẽ vào nền văn minh Ấn Độ, những cư
dân sống ở Trung Á và Ấn Độ đã giúp nền văn minh này đạt tới đỉnh cao
vào thời Kushan. Họ sáng tạo nên một nền nghệ thuật và kiến trúc tiếp
nhận những tinh thần thẩm mỹ bản địa và nghệ thuật truyền thống thời
Maurya và Sunga, hình thành nên một phần nổi bật trong nền văn hóa
phát triển rực rỡ của thời đại Kushan.
5. Vương triều Kushan đánh dấu sự mở đầu của thời kì Thánh
tượng (Iconic) với nghệ thuật hình tượng biểu trưng trong nghệ thuật
Phật giáo nở rộ, sáng tạo ra nghệ thuật điêu khắc tượng Phật. Họ trở
thành những người khởi xướng chính của Phật giáo Đại thừa, với hình
ảnh Đức Phật trở nên thịnh hành. Các hình ảnh của Phật giáo trên đồng
tiền Kanishka không chỉ khẳng định hình ảnh khuôn mẫu cho điêu khắc
của Thích Ca Mâu Ni và Phật Di Lặc trong suốt triều đại Kanishka mà
cho cả nghệ thuật điêu khắc Phật giáo sau này.
6. Vương triều Kushan thúc đẩy sự giao lưu văn hóa Đông - Tây,
với sự phát đỉnh cao của nghệ thuật Gandhara và Mathura. Trong đó,
trường phái Gandhara bắt nguồn từ truyền thống Hy Lạp - La Mã: Thánh
tượng Gandhara có phần giống với hình ảnh thần Apollo của người Hy
Lạp. Trong khi trường phái Mathura được xây dựng dựa trên truyền
thống bản địa thời Maurya và Sunga (TK IV B.C. - II A.D.), thánh tượng
xuất phát từ truyền thống tạo tượng Dạ Xoa (Yaksha).
 47

TÀI LIỆU THAM KHẢO

 Sách, Giáo trình:
1. A. Cunningham (1890), Numismatic Chronicle, X, file PDF.
2. Anjana Mothar Chandra (2010), 5000 năm lịch sử và văn hóa Ấn Độ,
Nxb. Văn hóa thông tin, Thành phố Hồ Chí Minh.
3. B.N. Mukherjee (1960), “The Proto type of an obverse device of
Kushana coinage” JNSI, Vol. XXII, Varanasi.
4. B.N. Mukherjee (1978), Kushana Coins of the Land of Five Rivers,
Calcutta.
5. B.N. Mukherjee (1988), The Rise and Fall of the Kushan Empire,
Calcutta.
6. B.N. Mukherjee (1990), The Indian Gold: An Introduction to the
Cabinet of the Gold Coins in the Indian Museum, Calcutta.
7. B.R Mani (1987), The Kushan Civilization-Studies in Urban
Development and Material Culture, Delhi.
8. David Jongeward and Joe Cribb with Peter Donovan (2014), Kushan,
Kushano-Sasanian, and Kidarite Coins, file PDF
9. G.V. Mitterwallner (1986), Kushana Coins and Sculpture from
Mathura, Mathura.
10. J. M. Rosenfield (1967), The Dynastic Art of the Kushana, Berkely.
11. Lê Thị Liên (1995), Triều đại Kushana với những thành tựu văn hóa
Ấn Độ đương thời, Tạp chí số 93/1995.
12. Meher McArthur (2005), Tìm hiểu Mỹ thật Phật giáo, Nxb. Mỹ Thuật,
Thành phố Hồ Chí Minh.
13. N.P. Joshi (1966), Mathura Sulptures, Mathura, 1966.
14. P. Altekar (1952), “When did the reign of Huvishka Terminate”, JNSI,
Vol. XIV, Varanasi.
15. Roy C. Craven (2005), Mỹ thuật Ấn Độ, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội.
16. S. Sharma (1999), Gold Coins of Imperial Kushanas and Their
Successors, BHU.
17. S. Sharma and Tiwari, Maruti Nadan (1983), “Shiva on Kushana
coins”, JNSI, XLV.
18. Will Durant (2014) Huỳnh Ngọc Chiến dịch, Di sản phương Đông,
Nxb. Hồng Đức, Hà Nội.
 Trang Website:
19. https://en.wikipedia.org/wiki/Kujula_Kadphises
20. https://vi.wikipedia.org/wiki/Hermaeos
21. https://vi.wikipedia.org/wiki/Kanishka
22. https://en.wikipedia.org/wiki/Yaksha_Kingdom
23. https://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%87t_Chi
24. https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB
%91c_Qu%C3%BD_S%C6%B0%C6%A1ng
 48

25. https://sites.google.com/site/quankhoasu/nhung-de-quoc-cua-dan-du-
muc
26. http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-the-gioi/van-hoa-nam-
a-va-tay-nam-a/1946-trn-th-vnh-tng-nguyn-c-hip-ngh-thut-ieu-khc-ph
t-giao-.html
27. http://www.holieu.org/2013/07/phong-cach-nghe-thuat-hilap-phat-gia
o-o.html
28. http://thuvienhoasen.org/images/file/f4-Lf51G0QgQAIsN/nhunghoph
apvuong-truc-lam.pdf
29. http://thuvienhoasen.org/a10247/chuong-bon-vua-kanishka-va-su-pha
t-trien-cua-dai-thua-phat-giao
30. http://sachhiem.net/TRTVT/TTVT_XH02.php
31. http://hoangphap.info/Page.aspx?ArticleID=5098&SubID=1&ID=4
32. http://danhungtin.blogspot.com/2012/03/cac-trieu-ai-chinh-trong-lich-
su-o.html
33. https://nghiencuulichsu.com/2014/06/30/khung-canh-lich-su-quanh-b
o-kinh-milinda-van-dao-milinda-panha/
34. http://www.vbu.edu.vn/referances/RP-8/10/Vai-net-so-luoc-ve-nghe-t
huat-Phat-giao-Gandhara-Pakistan
35. http://www.phatgiaonguyenthuy.com/news-2874/NGHe-THUaT-BIe
U-THi-NHaN-DaNG-duC-PHaT.html
36. http://www.mintageworld.com/blog/deities-on-kushan-coins-part-2/#
_ftn7
37. http://coinindia.com/galleries-kujula.html
38. http://coinindia.com/galleries-vima-takha.html
39. http://coinindia.com/galleries-vima-kadphises.html
40. http://coinindia.com/galleries-kanishka.html
41. http://coinindia.com/galleries-huvishka.html
42. http://coinindia.com/galleries-vasudeva.html